qwertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq

wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
ALTERNATF ENERJ KAYNAKLARI
Ders Notlar
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
2011

wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
Yrd.Do.Dr. Muhammet KAYFEC

wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq 1

wertyuiopgasdfghjklsizxcvbnmq
 BLM 1: ENERJ VE ENERJ KAYNAKLARININ SINIFLANDIRILMASI

ENERJ

Enerji: Bir sistemin kendisi dnda etkinlik retme yeteneidir.

Ekserji: Enerjinin dnebilirliinin lmn ifade edilir.

Anerji: Belirli termodinamik koullarda, belli bir miktar enerjinin dier bir enerji biimine
dntrlemeyen enerjiye de anerji denir.

Enerjinin Snflandrlmas

1.Kaynaklarna gre: Kat, sv ve gaz yaktlar, hidrolik, nkleer, gne, biyoktle (biyomas),
rzgar, jeotermal.

2. Fiziksel ve ekonomik: Mekanik (potansiyel ve kinetik), termik, kimyasal, fiziksel,

elektromanyetik, elektrik.

3. Dnme uramasna gre:

a) Birincil (primer) eneerjiler: Doal enerjilerdir, doadaki enerjilerin herhangi bir deiim ya
da dnm gstermemi biimidir. rnek: Gne, rzgar, hidrolik, petrol, kmr, jeotermal.
b) kincil (sekonder) enerjiler: Tretilen enerjiler olarak adlandrlan bu enerjiler, birincil veya
dier ikincil enerjilerin dntrlmesi sonucu elde edilir. rnek: Elektrik, termik, s, mekanik,
kimyasal, elektromanyetik, k.

4. Enerji hammaddelerinin enerji ieriklerine gre:

a) Youn enerjiler: Petrol ve rnleri, kmr, hidrolik enerji, atom enerjisini veren uranyum ve
toryum.
b) Youn olmayan enerjiler: Gne ve rzgar enerjileri.

5. Depolanabilirliine gre:
a) Tam olarak depolanabilen: Kmr, petrol ve rnleri, atom enerjisi
b) Ksmen depolanabilen veya depolanamayan: Doalgaz, hidrolik, gne, rzgar.

6. evresel Etkisi:
a) Temiz enerjiler: Gne, rzgar, biyoktle ve hidrolik enerjiler
b) evreyi kirleten: Petrol, kmr vb. fosil yaktlar.

7. Alternatif olup-olmamasna gre:

Alternatif enerji: Doal evreden srekli veya tekrarlamal olarak akan enerjiden elde edilen
enerjiye denir.
Yenilenemeyen enerji: nsan mdahalesi olmadka salnmayan, statik enerji depolarndan elde
edilen

2
 BLM 2: GNE ENERJS

GNE ENERJS

Gne, hidrojen ve az miktarda helyum gazndan oluan orta byklkte bir yldzdr.
Gne, yakt hidrojen ve rn helyum olan ok byk bir frn olarak dnlebilir.
Gne frnn iinde scaklk 20 000 000 C, yzeyinde ise 6000 Cdir.
Gne enerjisi, gnein ekirdeinde yksek basn ve scaklkta hidrojen gaznn
helyuma dnmesi eklinde meydana gelen nkleer fzyon ilemi sonucu ortaya kan
ma enerjisidir.
Gnein bir saniyede rettii enerji miktar, insanln imdiye kadar kulland enerji
miktarndan fazladr. Gneten n olarak kan ve uzaya yaylan enerji eitli dalga
boylar halinde dnyaya ular.
Dnya, gneten gelen enerjinin sadece milyarda birini alr.
Dnya atmosferinin dnda gne enerjisinin iddeti aa yukar sabit ve 1370 W/m
iddeti, deerindedir, ancak yeryznde yatay dzlem iin toplam gne nm 0-1100
W/m deerleri arasnda deiim gsterir.

GNE ENERJS UYGULAMALARI

Gne enerjisi uygulamalar, yntem, malzeme ve teknolojik dzey asndan

ok eitlilik gstermekle birlikte iki ana grupta incelenebilir:

1- Gne Enerjisi Isl Uygulamalar: Bu sistemlerde ncelikle gne enerjisinden s elde edilir.
Bu s enerjisi dorudan kullanlabilecei gibi elektrik retiminde de kullanlabilir.

2- Gne Enerjisi Elektrik Uygulamalar- Gne Pilleri: Fotovoltaik piller de denen bu yar-
iletken malzemeler gne n dorudan elektrie evirirler.

Gne enerjisi uygulamalar elde edilen scaklk deerlerine gre;

Dk scaklk (20-100C) uygulamalar,
Orta scaklk (100-300C) uygulamalar
Yksek scaklk (>300C) uygulamalar

Dk Scaklk Uygulamalar
Kullanm scak suyu eldesi
Bina stlmas-soutulmas
Sera stlmas
Tarm rnlerinin kurutulmas
Yzme havuzu stlmas
Gne ocaklar ve frnlar
Deniz suyundan tatl su eldesi
Tuz retimi
Sulama
Toprak solarizasyonu
Gne pilleri (PV) sistemler

Orta Scaklk Uygulamalar

Endstriyel kullanm iin buhar retimi ve elektrik retimi
Byk stma-soutma sistemleri

3
Yksek Scaklk Uygulamalar
Parabolik anak ve merkezi alclarla elektrik retimi

Gne enerjisinden yararlanmada kullanlan yntem, malzeme ve teknolojik eitlilik

bulunmakla birlikte bu sistemleri ana grupta toplamak mmkndr.

I- Gne Enerjisiyle Dk Scaklklarn Elde Edilmesinde Kullanlan Sistemler

Dk scaklklarn elde edilmesinde gne kolektrleri olarak isimlendirilen ve birka tipi
bulunmaktadr.

1. Vakum borulu kolektr:

Bu sistem vakum borulu cam borular ve borular iinde bulunan absorberden meydana gelir.
Gneten gelen k enerjisini s enerjisine eviren ve bu s enerjisini maksimum dzeyde
muhafaza eden i ie gemi iki silindirik tp eklinde borosilikat camdan olumu kollektrdr.
Vakum tpn ierisindeki sy kaybetmeme mant, hava yoluyla oluan s transferini
(konveksiyon) ortadan kaldrmaktr. ift cam pencere ve termoslarn s yaltm mantyla
ayndr.

Bu sistemlerle yaklak 100-120 C scakla kadar scak su retilebilmektedir. Sistem -30 C

scaklklara kadar donmadan su stabilmektedir.

2. Dz Kolektrler:
Dzlemsel gne kolektrleri ile yaklak 80 C ye kadar scaklk elde edilebilmekte ve zellikle
evlerde scak su temin etme amacyla kullanlmaktadr. Bunun yannda kalorifer yoluyla i
mekanlarn ve seralarn stlmas, tarm rnlerinin kurutulmasnda, yzme havuzlarnn
stlmas gibi uygulamalarda da kullanlmaktadr.

Gne radyasyonu kolektrn effaf camndan geerek, emici tabaka tarafndan sorulur. Bu
tabaka sy tanm ve iletim yoluyla sistem akkanna iletir. Sistem akkan su, hava veya zel
bir akkan olabilir. Emici tabakann balca grevi gne nmn mmkn olduu kadar
tutmas ve sya dntrmesidir. Bu tabaka sy daha fazla absorbe edebilmesi iin siyah mat
boya veya seici yzey kaplamalaryla kaplanmtr. Bu yzeyin s yutma oran %90-98
seviyesindedir. Basit dzlem toplayclaryla %40-60 evrim verimi ile 40-80 C yi bulan
scaklklar elde edilebilir.

4
Dzlemsel gne kolektr

3. Gne Enerjisiyle damtma

Gne enerjisinden yararlanarak deniz suyundan tatl su retimi yaplmaktadr. Sera tipi gneli
damtclarda havuzda snan su buharlar ve cam rtye arpnca tekrar youur, camn
altndaki youan su oluklardan alnarak filtrelerden geirildikten sonra kullanlr.

Gne enerjisiyle damtma sistemi

4. Gne Havuzlar
Gne havuzlar, byk miktarda gne enerjisini, dk maliyetle dorudan depolayan tuzlu su
havuzlardr. Gne havuzlar, s retme, elektrik retme, sudan tuzun giderilmesi ve sl enerji
depolama amal kullanlmaktadr.
Gne havuzu, yap olarak bahe havuzlarna benzemekle beraber alt ksm gne nmn
absorbe etmesi iin siyah boya ile boyanmakta ve etraf iyi yaltmldr. Scaklk ve tuz
konsantrasyonu alt ksmdan st ksma doru azalmaktadr. Havuzdaki snn dalm suya
eklenen tuz konsantrasyonu ile dzenlenir, tuz konsantrasyonu en stten alta doru artar.
Bylece en stte souk su yzeyi bulunsa bile havuzun alt ksmnda doymu tuz konsantrasyonu
bulunan blgede scaklk yksek olur. Bu scak tuzlu su bir eanjre pompalanarak dorudan s
olarak yararlanlabilecei gibi Rankine evrimi ile elektrik retiminde de kullanlabilinir.

5
Gne Havuzu

5. Gne enerjisiyle konutlarn stlmas

a) Gne enerjisiyle konutlarn pasif stlmas:

Pasif sistemlerde gne nlar dorudan kullanlr. Gne nm ara bir ilemden gemez,
enerjinin aln doaldr. Fan ve pompalar gibi yardmc ekipmandan yaralanlmayan gne
toplama yntemlerinin hepsi pasif sistem olarak kabul edilmektedir. Binann pencerelerinin
gneye ynlendirilmesi ve seralarn stlmas pasif sistemlere rnek verilebilir.

6
b) Gne enerjisiyle konutlarn aktif stlmas:

Aktif sistemlerde gne enerjisi kollektrler vastasyla baka bir akkana aktarlmakta ve bu
scak akkan hacim stlmasnda kullanlmaktadr. Aktif sistemlerde kollektr, pompa veya fan
gibi mekanik elemanlar bulunur.

Gne enerjisi ile hacimlerin stlmas, kollektrlerden elde edilen scak suyun kalorifer
sistemine gnderilmesi ile yaplabilir.
Gne enerjisi ile yerden stma daha ok tercih edilmektedir.
Binalarn yksek stma yklerinden dolay byk kollektr alanlarna ihtiya duyulur.

6. Gne Enerjisiyle Kurutma:

Kurutma zellikle gda, kimya,
seramik, kat, sanayilerinin temel
ilemlerinden birisidir.

Gda endstrisinde kurutma ile,

meyve ve sebzelerin besin
deerlerini kaybetmeden uzun sre
saklanabilmesi ve korunabilmesi
amalanmaktadr.

Gne enerjisi ile kurutma,

kurutulacak malzemeyi direkt
gne nm etkisinde brakarak
veya gnele stlan havay doal
veya zorlanm dolamla
malzemenin zerinden veya
iinden geirerek salanr.

Gne enerjili kurutucular gda ve

orman rnlerin kurutulmasnda
kullanlmaktadr.

7
7. Gne Frnlar ve Gne Ocaklar
Gne enerjisinin kullanld uygulamalardan biri de yemek piirilmesidir. Daha ok gelimekte
olan lkelerdeki aratrclar tarafndan gelitirilen modeller ticari olarak da kullanm potansiyeli
bulmutur. Ayrca kamplarda ve pikniklerde kullanlmak zere katlanabilir, yanstcl, kolay
tanabilir yapda gne ocaklar gelitirilmitir. in, Hindistan ve Pakistanda yaygn olarak
kullanlmaktadr.

Yap olarak farkl gne oca vardr.

1- Is kutulu tip
2- Parabolik tip
3- Katlanabilir levhal

II. Gne Enerjisinden Yararlanarak Elektrik retimi

Gne enerjisinden faydalanarak elektrik enerjisi retmede yntemleri iki grupta incelenebilir.

1.Younlatrc Sistemlerle Elektrik retimi

Gne enerjisi uygulamalarnda dzlemsel gne kollektr sistemlerinin yan sra daha yksek
scaklklara ulamak iin younlatrc kollektr sistemleri kullanlmaktadr. Dzlemsel gne
kollektrleri iin kullanlan kavram ve tarifler, younlatrc kollektrler iin de geerlidir.
Bununla birlikte younlatrc kollektr teknolojisinin daha karmak olmas nedeniyle, yeni
tariflerin yaplmas gereklidir.

Kollektrlerde gne enerjisinin dt net alana "aklk alan" ve gne enerjisinin yutularak
s enerjisine dntrld yzeye "alc yzey" denir. Dzlemsel gne kollektrlerinde
aklk alan ile alc yzey alan birbirine eittir. Younlatrc kollektrlerde ise gne enerjisi,
alc yzeye gelmeden nce optik olarak younlatrld iin alc yzey, aklk alanndan daha
kk olmaktadr.

Gne enerjisini younlatran kollektrlerde en nemli kavramlardan biri "younlatrma oran"

dr. Younlatrma oran; aklk alannn alc yzey alanna oran eklinde tarif edilir.
Younlatrma oran, iki boyutlu younlatrclarda (parabolik oluk) 300, boyutlu
younlatrclarda (parabolik anak) 40000 mertebesindedir.

Bu tr kollektrlerde gne enerjisi, yanstc veya n krc yzeyler yardm ile dorusal ya da
noktasal olarak younlatrlabilir.

8
a) Dorusal Younlatrclar (Parabolik oluk kollektrler)

Parabolik oluk kollektrler, dorusal younlatrma yapan ve kesiti parabolik olan dizilerden
oluur. Oluun i ksmndaki yanstc yzeyler, gne enerjisini paraboliin odanda yer alan
ve boydan boya uzanan siyah bir absorban boruya yanstr. Orta derecede scaklk isteyen
uygulamalarda kullanlan bu sistemlerde, gne enerjisi bir doru zerinde
younlatrlacandan tek boyutlu hareket ile gnei izlemek yeterlidir.

Parabolik oluk kollektr

b) Parabolik anak sistemler

ki eksende gnei takip ederek, gne nlarn odaklama merkezinde younlatran

sistemlerdir. Termal enerji, odak merkezinde uygun bir svya aktarlarak, yksek scaklk ve
basnta buhar elde etmek amacyla kullanlmaktadr. Bu sistemlerde 600-700 C scaklklar elde
edilebilmektedir.

Parabolik anak kollektr

c) Merkezi alc sistemler

Merkezi alc sistemde, tek tek odaklama yapan ve heliostat ad verilen dzlemsel aynalardan
oluan bir alan, gne enerjisini, bir kule zerine monte edilmi ve alc denilen s eanjrne
yanstr.

Bu yntem ok sayda hareketli aynalar sisteminden ibaret olup merkezi toplayc gne kulesi
vastasyla gneten salanan enerjiyle scaklk 350 Cden 6000 Cye kadar ulaabilir. Bu

9
sistemlerde s tayc akkan olarak havada kullanlabilir, bu durumda scaklk 800 Cye kadar
ykselebilir.

Merkezi alc sistemler

Gnmze kadar tesis edilmi olan merkezi alc sistemlerin iletilmesi sonucunda, byk
sorunlar ortaya kmtr. Bu sistemlerden 2'si ekonomik olmadndan paralara ayrlarak ve 3
tanesi de kapatlarak proje almalarna son verilmitir. Dnyada mevcut merkezi alc
sistemlerin zellikleri aadaki tabloda verilmitir.

III. Gne Pilleriyle Elektrik retmek

Gne pilleri (fotovoltaik piller), yzeylerine gelen gne n dorudan elektrik enerjisine
dntren yariletken maddelerdir. Yzeyleri kare, dikdrtgen, daire eklinde biimlendirilen
gne pillerinin alanlar genellikle 100 cm civarnda, kalnlklar ise 0,2-0,4 mm arasndadr.
Gne pilleri fotovoltaik ilkeye dayal olarak alrlar. Yani zerlerine k dt zaman
ularnda elektrik gerilimi oluur. Pilin verdii elektrik enerjisinin kayna, yzeyine gelen gne
enerjisidir. Gne pilinde mekanik olarak elektrik reten cihazlarn aksine hareketli paralar
olmadndan teorik mrleri sonsuzdur. G kn artrmak amacyla ok sayda gne pili
birbirine paralel ya da seri balanarak bir yzey zerine monte edilir. Bu yapya gne pili
modl ya da fotovoltaik modl ad verilir. G talebine bal olarak modller birbirlerine seri
ya da paralel balanarak bir ka mWtan megaWatt lara kadar sistem oluturulur.

10
Gne pili

Gne pillerinin verimi, yapmnda kullanlan malzemenin cinsine gre deiiklik

gstermektedir. Verimler;

Tek kristalli yaplarda %15-17,5.

ok kristalli yaplarda %12-14
Silisyumlu yaplarda %5-8 arasnda deimektedir.

Gne enerjisi sistemlerinin avantajlar;

Tkenmeyen ve temiz bir enerji kayna olmas
Bol miktarda bulunmas
Da bamlln olmamas
lk yatrm maliyetleri dnda ucuz bir kaynak olmas
Enerjinin nakil problemi olmadndan ihtiya duyulan yerlerde kolayca elde edilebilmesi
Her trl krizlerin etkisinden uzak olmas
Basit teknolojilerle bile yararlanlabilmesi
Ucuz bir kaynak olmas

Gne enerji sistemlerinin kullanmndaki problemler;

Birim yzeye gelen gne nm az olduundan geni yzeylere ihtiya duyulmaktadr.
Gne nm srekli olmadndan depolanma gerekmektedir ve depolama imkanlar
snrldr.
Enerji ihtiyacnn fazla olduu k aylarnda gne nm az ve geceleri ise hi yoktur.
Gne nmndan faydalanan sistemin gne n srekli alabilmesi iin evrenin ak
olmas, glgelenmemesi gerekmektedir.
Gne enerjisi iin kullanlacak birok tesisatn ilk yatrm masraflar fazladr ve hali
hazrda ekonomik deildir.

11
BLM 3: RZGR ENERJS

Rzgar trbnleri de rzgr milleri gibi enerjinin ounu yakalamak iin bir kule zerine monte
edilir. 30 m ya da daha fazla ykseklikteki kuleler, daha hzl ve daha az trblansl rzgr
salar. Trbnler rzgar enerjisini dnen kanatlar ile yakalar. Ekseriya bir rotor iin bir aft
zerine iki yada kanat monte edilir. Bir kanat bir uak kanad gibi davranr. Rzgar estii
zaman aadaki kanatn alt ucunda dk basnl bir hava paketi oluur. Sonra dk basnl
hava paketi st kanat kendine doru eker, bylece rotorun dnmesi gerekleir. Buna kaldrma
denilir. Kaldrma kuvveti, trbin kanatlarna nden arpan rzgr kuvvetinden daha fazladr.
Buna srklenme denir. Kaldrma ve srklenme birlikte rotorun bir pervane gibi dnmesine
sebep olur. Dnen aft elektrik retmek iin bir jeneratr dndrr.

Meteorolojik adan rzgar aadaki yerlerde oluabilir:

Basn deiiminin fazla olduu yerler,
Yksek, engebesiz tepe ve vadiler,
Gl jeostrofik rzgarlarn etkisi altnda kalan blgeler,
Ky eritleri,
Kanal etkilerinin meydana geldii da silsileleri, vadiler ve tepeler.

Hareket halindeki hava ktlesi, dnyann dnnden dolay kuzey yarm krede saa, gney
yarm krede sola doru sapar. Sapmaya neden olan kuvvete corriolis kuvveti denir. Bu
ekilde oluan rzgara da jeostrofik rzgar denir. Aslnda jeostrofik rzgar, basn gradyan ve
corriolis kuvvet arasndaki dengeden oluan ve yer yzeyi ile etkilemeyen kuramsal bir
rzgardr.

TRKYE VE DNYA'DA RZGAR ENERJS POTANSYEL

Trkiye'de yer seviyesinden 50 metre ykseklikte ve 7.5 m/s zeri rzgar hzlarna sahip
alanlarda kilometrekare bana 5 MW gcnde rzgar santral kurulabilecei kabul edilmitir. Bu
kabuller nda Trkiye rzgar enerjisi potansiyeli 48.000 MW olarak belirlenmitir. Bu
potansiyele karlk gelen toplam alan Trkiye yz lmnn %1.30'una denk gelmektedir.

Trkiye rzgar enerjisi kurulu gc

Santral ad Yeri Kurulu gc (MW) Tarih

Delta plastik zmir-eme-Germiyan 1.74 1997
eme alaat zmir-eme 7.2 1998
Bozcaada anakkale-Bozcaada 10.2 2000
Sunjt stanbul-Hadmky 1.2 2003
Toplam kurulu g 20.34

World Energy tarafndan yaynlanm almaya gre; 5.1 m/s zeri rzgar hzlarna sahip
blgelerin uygulamaya dnk ve toplumsal kstlar nedeni ile %4 'nn kullanlaca
kabuledilerek, dnya rzgar enerjisi teknik potansiyeli 53.000 TWh/yl olarak hesaplanmtr.
Bu deerin dnyadaki dalm, ekil lerde verilmektedir.

Rzgar gcnden yararlanarak retilebilecek enerji miktarnn hesaplanmasnda kullanlan en

nemli parametre rzgar hzdr. Bu hesaplamada kullanlan forml u ekilde ifade edilir;
1
P = .A.V 3
2
P= retilebilecek enerji miktar (W) A=Rotor sprme alan
12
m= Hava ktlesinin younluu V= Rzgar hz

Dnya rzgar enerjisi teknik potansiyelin lkelere gre dalm

Dnya rzgar enerjisi teknik potansiyelin lkelere gre dalm (%)

RZGAR ENERJSNN KULLANIM ALANLARI

Rzgar enerjisi, ilkadan beri trbinin aft gcnden yararlanlarak su pompalama, eitli
rnleri kesme, bime, tme, sktrma, ya karma gibi mekanik enerjiye gerek duyulan
yerlerde kullanlmaktadr. Rzgar enerjisinin en etkin kullanm biimleri aadaki ekilde
zetlenebilir:

A-Mekanik uygulamalar (su pompalama sistemi)

B-Elektriksel uygulamalar (ebeke balantl ve ebeke balantsz-stand alone sistemler)
C-Isl enerjisi uygulamalar

Rzgardan elde edilen enerji, retildii yerde tketilmek veya enterkonnekte ebekeye verilmek
zorundadr. Rzgar enerjisi evrim sistemlerinin (rzgar trbini) enerji retimleri, tamamyla
rzgara baml olduundan bu sistemler, sadece rzgarl yrelere kurulabilirler. Rzgar
enerjisinin en nemli sorunlarndan biri retim ve tketim zamanlar arasndaki farktr. Bu
13
problem ancak enerjinin depolanmasyla zlebilmektedir. Depolanma yntemlerinin en
nemlileri unlardr;
Enerjinin akmlatrlerle depolanmas yntemdir. Ancak kk iletmelerde, baka bir
zm olmad zaman kullanlr. nk akmlatrler maddi adan ek bir maliyettir.
Suyu elektroliz yolu ile ayrtrp, elde edilen hidrojen depolanmas yntemidir.
Suyu pompalayarak potansiyel enerjisi artrlabilir. Enerjinin sktrlm havada
depolanmas mmkndr.
Enerjinin sl enerji eklinde suda depolanmas da bir baka yntemdir.

A-Mekanik Uygulamalar
Rzgar enerjisi verimli ve ekonomik olarak su pompajnda kullanlabilmektedir. Rzgar
trbinlerinde kanat says arttka, dn hz azalr. Kanat saysnn fazla olduu sistemler
ounlukla su pompalama amal kullanlmaktadr. Bu nedenle enerji retiminde ten fazla
kanatl sistemler kullanlmamaktadr.

1-Su kayna (kuyu, nehir, gl

vs.)
2- Rzgar trbini
3-Pompa
4-Su depolama tank
5- G aktarma organlar
6-Su datm sistemleri
7- Ynlendirici

B- Elektriksel Uygulamalar

- ebeke Balantl Sistemler: Elektrik ebekesine bal bir ve/veya birden fazla byk gl
rzgar trbini ieren rzgar tarlalarndan (santral) oluan sistemlerdir.

14
- ebekeden Bamsz (Stand Alone) Sistemler: Elektrik sistemlerine bal olmayan krsal
kesimlerde kullanlrlar. Kendi balarna veya bir dizel genaratr ve PV gne paneli ile birlikte
enerji retirler. Bu uygulamada ebekeye hi enerji vermeden bir veya bir ka yk beslenir.
Tarmsal amal su pompalama, rnlerin kurutulmas veya soutulmas, stclarn iletimi, su
artma, havalandrma ilemleri ve kk apta konutlarn elektrik ihtiyacnn karlanmas iin
kullanlr.

C- Hacim veya Su Istlmasnda Kullanlan Sistem: Bu sistemler uzak blgelerde ya da rzgr

enerjisinin daha ekonomik olabildii blgelerde su stlmasnda ya da sera gibi byk
hacimlerin stlmasnda kullanlmaktadr. Kullanlan trbin kapasitesi 5-10 kW arasndadr.

Rzgar Enerjisinin Dier Enerji Kaynaklar ile Karlatrlmal Maliyeti

Enerji Kayna Dengelenmi Birim Enerji Maliyet

Aral ($ cent/kWh)
Kmr 4,8 - 5,5
Doal Gaz 3,9 - 4,4
Hidroelektrik 5,1 - 11,3
Biyoktle 5,8 - 11,6
Nkleer 11,1 - 14,5
Rzgar (*) 4,0 - 6,0

15
Trkiye rzgar enerjisi haritas

Rzgar Enerjisi ve evre

Fosil esasl enerji kaynaklar sera gazlarnn (CO2, SO2 ve NOx ) oluumuna sebebiyet verirler.
Atmosferdeki CO2 oran sanayi a ncesine gre imdiden %25 artm ve 2050 ylnda iki
katna kaca tahmin edilmektedir. Gnmzde CO 2 emisyonunun yaklak 6 milyar ton
olduu sylenmektedir. Ayrca, SO2 ve NOx gibi asit gazlarnn emisyonu kullanlan yaktn
kalitesine ve yakma ile filtreleme sistemine gre deimekle beraber blgesel asit yamurlarna
neden olmaktadr.
Fosil esasl enerji kaynaklar birim elektrik enerjisi (kWh) iin atmosfere yaklak olarak 860 gr.
CO2, 10 gr. SO2 ve 3 gr. NOx yaymaktadr. 600 kW gcndeki bir rzgar trbininin %30
kapasite faktryle almas durumunda ylda yaklak olarak 1356 ton CO2, 16 ton SO2 ve 5
ton NOx tasarruf edilmi olunacaktr.

Rzgar Enerjisinin Olumlu Ynleri

Atmosferde serbest olarak bulunur.

Yenilenebilir ve temiz bir enerji kaynadr, evre dostudur.
Kayna gvenilirdir, tkenme ve zamanla fiyat artma riski yoktur.
Maliyeti gnmz g santralaryla rekabet edebilecek dzeye gelmitir.
Bakm ve iletme maliyetleri dk ve kolaydr.
stihdam yaratr.
Rzgar enerji santrallar; toplam santral sahasnn %1'ini igal ederler. Geri kalan ksm
tarmsal ve hayvansal faaliyetler iin kullanlabilir.
Yakt maliyeti yoktur, byk lde yerli kaynak kullanm olacandan, ithale dayal
dier fosil yaktlarn (doal gaz ve ikincil ithal kmr ve petrol rnleri) hemen tmne
kar temin gvenlii avantajna sahiptir.
thal kmr her ne kadar temiz olarak kabul edilse de karbon dioksit ve az oranda da
dier kirleticilerin retimine neden olmaktadr. Buna karn yenilenebilir enerji
kaynaklarnn atmosferik emisyonlar yok denecek kadar az olacandan kirlilie sebep
olmayacak ve sera etkisi azalacaktr.
Yenilenebilir enerji kaynaklar, dalk yreler gibi krsal ve gelimemi alanlarda
yarattklar i ve altyap imkanlar sayesinde sosyo-ekonomik gelimeye katkda
bulunacaktr.
16
Rzgar Enerjisinin Olumsuz Ynleri

lk yatrm maliyetleri yksektir,

Arz-talep uyumsuzluu
Zayf ulusal sistemler
Grlt
Kapasite faktr dktr (%25-40 arasndadr),
Kesintili bir enerji kaynadr,
Yenilenebilir enerji kaynaklar projelerinin iletmeleri daha ucuz olmakla beraber ilk
yatrm maliyetleri fosil kaynakl teknolojilere gre daha yksektir.

17
BLM 4: JEOTERMAL ENERJ

Jeotermal kaynak ksaca yer ss olup, yerkabuunun eitli derinliklerinde birikmi snn
oluturduu, kimyasallar ieren scak su, buhar ve gazlardr.

Jeotermal enerji ise jeotermal kaynaklardan dorudan veya dolayl her trl faydalanmay
kapsamaktadr.

Yerkredeki Scaklk Dalm

Jeotermal sistem ana unsurdan olumaktadr: Is kayna, rezervuar ve sy tayan akkan.

Is kayna yksek scaklkl (>600 C) ve yzeye yakn ksmlara ulaabilen (5-10 km)
magmatik sokulumlar olabilecei gibi, dk scaklkl sistemlerde de derinlikle birlikte artan
normal scaklk (jeotermik gradyan -ortalama 2,5-3 C/100 m) olabilir.

Rezervuar ise sy tayan svnn devirdaim edebilecei atlakl (geirgen) kayalardr.

Rezervuarlarn zerinde genellikle geirimsiz tabakalar bulunmaktadr.

Jeotermal akkan ise ou durumda meteorik sudur ve rezervuarda scaklk ve basnca bal
olarak buhar veya sv haldedir. Bu su genellikle baz kimyasal maddeler ve gazlar (CO2, H2S
gibi) ierir.

lkemizin jeotermal enerji potansiyeli, alp tektonik kua zerinde yer almasndan
kaynaklanmaktadr. Batda alma tektoniine bal olarak gelien derin krk zonlaryla
snrlandrlm bulunan grabenler (Bu krlma yerlerine fay hatt (krk hatt) denir. Fay hatt
boyunca ykselen yerlere horst, ken yerlere ise graben denir) iinde; kuzeyi kuzey Anadolu
fay hatt, dousu ise, arlkl olarak volkanik faaliyelere dayanan jeotermal enerji potansiyeline
sahiptir.

18
deal bir jeotermal sistem modeli

Jeotermal Enerjiden Faydalanmay Gerektiren Faktrler

1- Enerji retim maliyetinin az olmas: Jeotermal enerjiden elde edilen birim enerji gcnn
maliyeti, hidroelektrik dnda termik ve dier enerji santrallerine gre dktr.

2- Temiz enerji kayna olmas: Jeotermal kaynan iinde erimi halde birok mineral ve gaz
bulunmasna karn, uygun kullanm ekilleriyle daha az evre sorunlarna yol amaktadr.
Uygun kullanm ekli ise jeotermal suyun geri basm ekliyle rezervuara iade edilmesidir.

3- Elektrik retilebilmesi: Yksek scaklk deerlerine sahip kaynaklardan elektrik enerjisi

retilebilir.

4- Verimli olmas: Dorudan kullanldnda veya elektrik retimiyle entegre olarak gelitirilen
sistemlerle, jeotermal sudan daha fazla termal g elde etmek olanakldr.

5- Uluslar aras krizden etkilenmemesi: uluslar aras siyasi ve ekonomik krizlerden etkilenmezler
veya ok az etkilenirler.

6- Yenilenebilir olmas: Kullanlan jeotermal su geri basm yoluyla rezervuara geri gnderildii
durumlarda yenilenebilir bir kaynaktr.
7- Kullanm alannn genilii: Konutlarn ve seralarn stlmas, tarm, endstri, turizm, salk
ve kimya gibi sektrlerde kullanlabilir.

8- Ksa sreli meteorolojik artlardan etkilenmemesi: Gne, rzgar, yamur ve ya kar gibi anlk
deiebilen atmosferik olaylardan etkilenmezler.

9- Santral ina sresinin ksa olmas ve gvenilir bir kaynak olmas tercih edilmesini gerektiren
faktrlerdir.
19
Jeotermal Enerji Kaynaklarndan yararlanma alanlar

Yksek scaklkl jeotermal kaynaklarn (>150 C) en nemli kullanm alan elektrik retimidir.
Dk ve orta scaklkl jeotermal kaynaklar (<150 C) ok farkl kullanm alanlarna sahiptir.
Klasik Lindal diyagram farkl scaklklara bal olarak jeotermal kaynan kullanlabilir
alanlarn gstermektedir. Bu diyagrama son yllarda 85 C'nin zerindeki jeotermal kaynaklarn
binary cycle santrallarnda elektrik retiminde kullanlmas da eklenebilir. 20 C'nin altndaki
jeotermal kaynaklardan ise s pompalar ile stma ve soutmada faydalanlmaktadr.

1- Dorudan kullanm

En eski ve en yaygn kullanm alan konutlarn stlmas ve kaplcalarda deerlendirilmesidir.

Scakl 30-60 C arasnda deien jeotermal su konutlarn stlmasnda kullanlmaktadr. Bu
sistemlerin ilk yatrm maliyetleri yksek olmasna karn iletme maliyetleri dktr. Bu
sistemlerde suyun kimyasal bileimine dikkat edilmesi gerekir. Su ierisindeki silikat ve kalsitler
stma tesisat boru ve radyatrlerinin tkanmasna neden olabilir. Bu durumda eanjrle
kullanlarak sy baka bir akkana aktarmak gerekir.

20
Dnyada ve Trkiye'de Jeotermal Kullanm

21
Dnyada dorudan jeotermal s kullanmnn sektrlere gre dalm

2- Elektrik retimi:

Rezervuar scakl 200 C ve daha fazla olan jeotermal akkandan elektrik retimi
gereklemektedir. Ancak gnden gne gelimekte olan yeni teknolojilere gre 150 C'ye kadar
dk hazne kl akkandan da elektrik retilebilmektedir. Son yllarda gelitirilen ve ikili
(binary) evrim olarak adlandrlan bir sistemle, buharlama noktalar dk gazlar (freon,
izobtan vb.) kullanlarak 70C<T<80C'ye kadar scaklktaki sulardan elektrik
retilebilmektedir. Jeotermal enerjiden elektrik retimi ilk olarak 1904 ylnda talya'da
olmutur. Jeotermal akkandan elektrik retimi bata A.B.D. ve talya' da olmak zere Japonya
Yeni Zelanda, El Salvador, Meksika, rlanda, Filipinler, Endonezya, Trkiye vd. lkelerde
yaplmaktadr.

a) Kuru buharl jeotermal santraller:

En basit sistemdir. Doymu veya kzgn jeotermal buhar bulunan blgelerde kullanlr. Kuyudan
alnan buhar filtreden geirilerek bir youturmal trbine gnderilir. Kondensere ilave olarak
doal ya da mekanik soutma kulesi kullanlr.

22
b) Buhar ayrmal sistemler:

Yksek basnl rezervuardan gelen jeotermal suyun, kuyu knda basncn azalmasna bal
olarak bir ksm sv formuna dnr. Su+Buhar karm seperatrde su ve buhar olarak
ayrldktan sonra buhar dorudan bir trbine gnderilerek elektrik retiminde kullanlr.

c) Binary (kili) evrim santraller:

Dk scaklktaki jeotermal suyun scaklndan yararlanarak, kaynama noktas suya gre daha
dk olan freon veya hidrokarbon gibi baka bir svnn buharlatrlmas ile elde edilen
buharn, elektrik retiminde kullanlmasyla gerekletirilen yntemdir.

Binary sistemlere ait basitletirilmi ematik gsterim aada verilmitir. Binary sistemler,
dk kaynama scaklkl ve dk scaklklarda yksek buhar basncna sahip ikincil bir alma
akkan kullanrlar. Bu ikincil akkan, konvansiyonel bir Rankine evrimine uygun olarak
alr. Uygun bir alma akkan ile binary sistemler, 80-170C aralndaki giri
scaklklarnda alabilirler.

d) ift kademeli (double flash) santraller:

bu sistemde jeotermal svnn bnyesindeki buhar ayrcdan geirilerek, buhar elektrik retimi
iin jeneratre gnderilir. Geriye kalan scak su, baka bir ayrtrcda tekrar su ve buhar olarak
ikinci kez buharlatrlarak, tekrar retilen buhardan ikinci kez elektrik retilir. Bu tip
santrallerin verimi flash buhar santraline kyasla %15-20 arasnda daha fazla olduu gibi
23
maliyeti de %10-20 orannda daha dktr. Bylece ayn kaynaktan yararlanarak daha fazla
elektrik retilmi olur.

e) Hibrid sistemler:

Jeotermal suyun scaklnn yeteri kadar yksek olmad durumlarda jeotermal enerji, ya n
stc olarak, ya da kzgn buhar eldesin de kullanlr.

Trkiyede jeotermal enerjiden elektrik retimi

Trkiye, jeotermal enerji potansiyeli ynnden dnyann nemli lkeleri arasndadr. Trkiyede
40 C'nin zerinde jeotermal akkan ieren 170 adet jeotermal saha ortaya karlmtr. Bu
sahalarn % 95'i dk ve orta scaklkl jeotermal sahalardr.

Trkiye'nin jeotermal potansiyeli 31.500 MWt olarak tahmin edilmektedir. Fakat bu byk
jeotermal enerji potansiyeline gre konut stmacl, seraclk ve salk amal kullanm olarak
Trkiye'de toplam kurulu kapasite 867 MWt'dir. Ayrca 20.4 MWe elektrik retme gcne sahip
Kzldere jeotermal sahasnda 1985 ylndan bu yana elektrik enerjisi retimi srmektedir.
Aydn- Germencik, Aydn-Salavatl ve Denizli-Tekkehamam sahasnda ise elektrik retimine
ynelik almalar devam etmektedir.

24
Trkiyede 130-242 oC scaklklarda elektrik retimine uygun olduu sylenen 13 saha
bulunmakta olup mevcut artlarda scaklkla ilgili ekonomik olarak elektrik retimine uygun 150
o
Cnin zerinde 5 saha bulunmaktadr.

Trkiyedeki mevcut jeotermal enerji uygulamalarnn yzdesel dalm

Trkiyede jeotermal enerjinin mevcut durumu ve gelecei

Jeotermal enerji kullanmnn avantajlar

Yenilenebilir, srdrlebilir, tkenmeyen enerji
zvarlmz olan doal bir kaynak
Temiz, evre dostu (Yanma teknolojisi kullanlmad iin ve sfra yakn emisyon)
ok amal stma uygulamalar iin ideal (konutta, tarmda, endstride, sera stmasnda)
Meteorolojik koullardan bamsz (Rzgar, Yamur, Gne v.b.den bamsz)
Fosil ve dier alternatif enerji kaynaklarna gre ok daha ucuz
Arama kuyular retim ve bazen reenjeksiyon kuyularna dntrlebilir
Gvenilir (Yangn, patlama, zehirleme riski yok)
Hazr enerji kayna ve verimlilik %95in zerinde
Minimum alan ihtiyac (Hidro, Gne vbnin tersine)
Kolay ve hzl devreye alma, iletme ve bakm (6 ay 1 yl), uzun tesisat mr
Jeotermal lokal bir enerji olduu, ithali ve ihrac ve uluslararas bir fiyat olmad iin
savalara ve uluslar aras problemlere neden olmaz.
Jeotermal stma evlere fuel-oil, mazot, kmr, odun atklarnn tanmasn ortadan
kaldraca iin ehir ierisindeki trafiin ykn azaltr.

25
BLM 5: HDROLK ENERJ

Deniz, gl veya nehirlerdeki sular gne enerjisi ile buharlamakta, oluan su buhar rzgarn
etkisiyle de srklenerek dalarn yamalarnda yamur veya kar halinde yer yzne ulamakta
ve nehirleri beslemektedir. Bylelikle hidrolik enerji kendini srekli yenileyen bir enerji kayna
olmaktadr. Enerji retimi ise suyun potansiyel enerjisinin kinetik enerjiye dntrlmesi ile
salanmaktadr.

ekil: Hidrolik evrim [Harvey, 1998]

Hidroelektrik sistemlerde su, bir cebri boru veya kanal yardmyla yksek bir yerden alnarak
trbine verilmektedir. Trbinlere bal jeneratrlerin dnmesi ile de elektrik enerjisi
retilmektedir. retilen elektrik enerjisi direkt olarak kullanlabildii gibi bataryalarda da depo
edilebilir. Trbinden elde edilen g, suyun d (st ve alt kodlar arasndaki dey mesafe) ve
debisine (trbinlere birim zamanda verilen su miktar) baldr.

ekil: Hidroelektrik sistemlerin almas

26
ekil: D

Hidroelektrik sistemlerin snflandrlmas ve tasarm

A) Santral gcne gre snflandrma;

a) Byk lekli hidroelektrik sistemler: Bu sistemlerinin gc 50 MWn zerindedir. 1 MW

lk bir g yaklak 20.000 elektrik lambasnn ihtiyac olan enerjiyi retir. 1 KW' lk bir g ise
4 lambal (50 watlk) 5 evin aydnlanma iin gerekli olan enerjiyi verir. 50 MWlk bir g
250.000 evin k ihtiyac olan enerjiyi verir.

b) Kk lekli hidroelektrik sistemler: G blgeleri 10-50 MW arasndadr.

c) Mini lekli hidroelektrik sistemler: Bu sistemler ulusal enerji ebekesine daha az katkda
bulunurlar. Bunlar 101 kW ile 10.000 kW g blgesinde alrlar.

d) Mikro lekli hidroelektrik sistemler: Mikro hidroelektrik sistemler ok daha kk lekte

olurlar ve ulusal enerji ebekesine elektrik enerjisi salamazlar. Ana yerleim blgelerinden
uzaktaki alanlarda yani ulusal enerji ebekesinin ulamad blgelerde kullanlr. Gleri,
genellikle sadece bir yerleim yeri veya iftlik iin yeterlidir. G blgeleri, 200 Wtan
balayarak bir grup evin veya iftliin yeterli aydnlanma, piirme ve snma enerjisini
salayacak ekilde 100 kWa kadar kabilir. Kk fabrikalarn veya balk iftliklerinin enerji
ihtiyacn karlayacak ekilde ve ulusal enerji sisteminin bir paras olmakszn alabilir.
Mikro hidroelektrik sistemlerde elektrik enerjisi retimi de art deildir. Bir ok uygulamada,
mekanik enerjisinden de yararlanlarak deirmen sistemlerinde kullanlabilir. Her iki kullanm
iin de sistem zellikleri ayndr.

B) Dye gre yaplan snflandrmada;

2-20 m alak d,
20-150m orta d ve
150 m ve yukars yksek d olarak kabul edilir.

27
Genellikle dk birim maliyeti nedeniyle orta ve yksek dl sistemlerin yaplmas tercih
edilir. D, debi ve g arasndaki bant u ekilde verilmektedir:

PE = g Q Ho trbin

Burada;
PE: trbin milinden alnan gc (W),
: suyun younluunu (1.000 kg/m3),
g: yerekimi ivmesini (9.81 m/s2),
Ho: net dy (giri az ile kuyruk suyu arasndaki kot farkndan toplam d kayplarn
kartarak bulunur, m),
Q: trbine gelen debiyi (m3/s),
g: genel verimi gstermektedir.

Bir hidroelektrik g sisteminde toplam g k ve kayplarn oluumu u ekilde

gsterilmitir
G k =  .   .  .  .  .  ! . G girii

ekil: Bir hidroelektrik santralde toplam g k ve kayplar

Dier bir snflandrma suyun depolanmas ile ilgilidir. Mini hidroelektrik sistemler depolamal
veya depolamasz olarak yaplmaktadr. Aadaki ekillerde depolamasz ve depolamal bir
sistem grlmektedir. Depolamasz sistem run of the river olarak adlandrlmaktadr. Burada
bir saptrma sava ve su alma azndan kanala verilen su, bir ykleme odasna kadar
getirilmektedir. Ykleme odasndaki fazla su iin bir takn sava bulunmaktadr. Su bir cebri
borudan geirilerek trbine verilmekte ve burada hidrolik enerjisi mekanik enerjiye
evrilmektedir. Depolamal sistemde ise suyun n bir baraj sistemi ile kapatlmaktadr. Bu
sistemin avantaj yal sezonda su barajda tutulur. Bylece yasz ve kuru sezonda da gerekli
potansiyel enerji salanm olur. Depolamasz sistemde suyun n kesilmez, sadece bir ksm bir
kanal ierisine alnr. Mikro hidroelektrik sistemler genellikle depolamasz sistemlerdir. Bu
sistemlerin en byk dezavantaj kurak sezonda trbin iin gerekli debiyi verememeleridir. En
byk avantaj ise lokal olarak ok dk bir maliyetle yaplabilmeleridir. Akarsu yatana en az
zarar verirler. Ykleme odasnda gnlk bazda yaplan ayarlarla da su debisi kontrol edilir.
Depolamal sistemler daha karmak ve pahaldrlar. Zaman ierisinde eitli problemlerle

28
karlarlar. rnein baraj gl belirli bir zamandan sonra kum ve kil ile dolmaktadr. Byle
durumda boaltlmas hem pahal hem de ok zordur. Bir sre sonra baraj mrn tamamlar.

ekil: Depolamasz hidroelektrik g sistemi

ekil: Depolamal hidroelektrik g sistemi

Aadaki ekillerde depolamal bir hidrolik g sisteminin ana bileenleri grlmektedir.

Burada; set sava suyu akarsu yatandan bir ak kanala ynlendirir; keltme havuzu su
ierisindeki kum paralarnn kmesini salar; kanal, suyu yama boyunca ve gerekli yerlerde
su kemerlerinden geirerek ykleme odasna kadar getirir. Burada bir cebri boru iinden geen
su trbin veya bir arka ular. Trbin mili mekanik bir aletle birletirilir. Bu bir jeneratr veya
bir deirmen olabilir.

29
ekil: Depolamasz bir hidroelektrik santralin ksmlar

ekil: Depolamal bir hidroelektrik santralin ksmlar

Mini hidroelektrik sistemlerin dier bir snflandrma ekli de enerjinin kullanm tarz ile ilgilidir.
Burada retilen elektrik ya merkezi enerji sistemini besler ya da bamsz olarak kk
kasabalarn ve yerleim blgelerinin enerji ihtiyacn karlar.

30
2.4 Trkiye'nin hidroelektrik potansiyeli

Trkiye'nin ya rejimi zaman ve yer bakmndan olduka dzensiz ve dengesizdir.

Meteorolojik koullara bal olarak her yl nemli lde deiim gsterme niteliine sahiptir.

Bu durumda hidroelektrik retimin de yllara gre farkllklar gstermesi kanlmazdr. Uzun

yllar kapsayan meteorolojik gzlemlere gre ylda ortalama 643 mm olan yalar 501 milyar
m3 suya karlk gelmektedir. Bu ortalama deerin ancak 186 m3 'nn eitli byklkteki
akarsular aracl ile denizlere ve kapal havzalardaki gllere doru aka getii kabul
edilmektedir. Akarsularmzn dzenlenmesi ve maksimum faydann salanabilmesi iin
bugnk ettlere gre 702 adet barajn ina edilmesi gerekmektedir [TBTAK-TTGV].
Topografyas ve morfolojik yaps gz nne alndnda lkemiz hem d hem de debi
asndan ansl saylabilecek lkeler arasnda yer almaktadr. Trkiye'nin kaynak varl ve
mevcut durumuna gz atmadan nce teknik yaplabilirlilik ve ekonomik yaplabilirlilik
kavramlarnn aklamasn yapmak gerekecektir.

Teknik yaplabilirlilik: Teknik adan sz konusu projenin gereklemesine engel oluturacak

dzeyde herhangi bir mhendislik sorununun olmamas halidir.

Ekonomik yaplabilirlilik: Bir projenin toplam yllk gelirinin toplam yllk giderinden fazla
olmas halidir. Trkiye'deki hidroelektrik kaynak varln ksmda incelemek gerekir.

Brt potansiyel: lkemizde mevcut hidroelektrik kaynaklarn retim potansiyelinin teknik ve

ekonomik yaplabilirlilik koullar gz nne alnmadan teorik olarak mevcut tm d ve
ortalama debi kullanlarak hesaplanmasdr. Trkiye'nin brt hidroelektrik enerji potansiyeli 430
milyar kWh civarndadr.

Teknik potansiyel: Ekonomik yaplr olmas koulu gz nne alnmadan, lkenin hidroelektrik
kaynaklarndan ''Teknik yaplabilir'' olanlarnn tmnn deerlendirilmesi durumunda
ulalacak retim miktardr. lkemizin teknik hidroelektrik potansiyeli 215 milyar kWh
mertebesindedir.

Teknik ve ekonomik potansiyel : lkenin brt hidroelektrik potansiyelinin hem ''teknik'' hem
de ''ekonomik'' olarak deerlendirilebilir blmdr. Yldan yla farkllklar gstermekle birlikte
bugn iin Trkiye'nin teknik ve ekonomik hidroelektrik potansiyeli 124.5 milyar kWh ' dr.
1997 yl ba itibaryla mevcut duruma bir gz atldnda Trkiye'de 124.5 milyar kWh olarak
bulunmu olan teknik ve ekonomik potansiyelin imdiye kadar sadece 36.341 milyar kWh'lk
blmnn kullanld grlmektedir. Gelimi olan lkelerin bir ounda bu potansiyelin
byk bir blmnn deerlendirilmi olmasna ramen Trkiye'de iletmeye alm tesislerle
sz konusu potansiyelin ancak % 29'luk blm hizmete sunulmu durumdadr. lkemizde
gerekleme orannn istenen dzeyde olmamasnn balca nedeni olarak, hidroelektrik santral
projelerinin ilk yatrm maliyetlerinin dier kaynaklarla kyaslandnda yksek olmasdr.
Dnyada hidroelektrik retim 1925 ylnda 78.7 TWh iken, 2000 ylnda 4000 TWh'e
ulaacaktr. 2000 ylnda hidroelektrik retimin toplam enerji retimi ve birincil enerji
retimindeki paynn srasyla %14 ve %5.5 olaca tahmin edilmektedir.

Hidroelektrik enerji iin ilk yatrm maliyetinin yksek oluu ve ina sresinin uzunluu olumsuz
faktrler olarak ileri srlmektedir. 1995 yl sonu itibaryla tesislerin birim yatrm maliyetleri
u ekildedir :

Doal gaz santralleri 680 $/kW

Linyit santralleri 1600 $/kW
31
thal kmr santralleri 1450 $/kW
Hidrolik santraller 1200 $/kW
Nkleer santraller 1800-2700 $/kW

Grld gibi sadece doal gaz santralleri hidroelektrik santral maliyetinden daha ucuzdur.
Hidroelektrik santrallerin ina sreleri uzun olmasna karlk ekonomik mrleri termik
santrallerden daha uzundur. Kmr yaktl santraller ile kombine evrimli santrallerin mrleri
25 yl iken baraj ve hidroelektrik santrallerin ekonomik hizmet sresi 40-50 yldr. Bu deerler
fizibilite almas deerleridir. Baz rehabilitasyon almalar ile hidrolik santrallerin mrleri
75-100 yla kartlabilmektedir. Ayrca termik santraller doal kaynaklar tketir. Buna karlk
hidrolik potansiyelin gelimesi ile barajlarda meydana getirilen yapay gller vastasyla ortamda
oluan buharlama havzann daha fazla ya almasna yol amakta dier bir deyile kaynak
artrc olarak ilev grmektedir. Hidroelektrik santrallerin teknik bazda en byk avantaj dier
santraller kyasla (zellikle pik saatlerde) ok abuk devreye girme zelliidir. Gerekten bir
hidroelektrik santralin ani talep durumunda devreye girmesi iin sadece birka saniyeye
gereksinim varken bu sre termik santraller iin birka saati almaktadr. Trkiye'nin en fazla
kullanlan alternatif enerji kayna olmasna ramen potansiyelin %29 'luk ksm
kullanlmaktadr. Trkiye'nin gelitirilen projelere gre ngrlen ekonomik hidroelektrik
potansiyeli 125 milyar kWh/yl dr. Bu potansiyelin 1997 ylna kadar ancak % 29'u (36 milyar
kWh/yl) retilebilmitir. na halindeki 33 adet santralin devreye alnmas ile ekonomik
potansiyelin %38'i deerlendirilmi olacaktr. Potansiyelin deerlendirilmemi %62 lik blm
en az n inceleme aamasnda etd tamamlanm 363 hidroelektrik santralin yapmn
kapsamaktadr [TBTAK-TTGV].

Hidrolik enerji tm Dnyada sahip olduumuz enerji ihtiyacnn 5te 1i gibi olduka
byk bir blmn salamaktadr.

Hidrolik enerji ayn zamanda Dnyada var olan yenilenebilir enerji kaynaklarnn da
10da 7si gibi bir ksm kapsayarak yenilenmekte olan enerjilerinden yarsndan ounu
kapsamaktadr.

Avantajlar: Hidrolik santraller sayesinde retilen enerjinin maliyeti dktr ve kirlilik

oluturmaz. Ayn zamanda yksek verimlidir (% 80).

Dezavantajlar: Barajlar, evrelerindeki blgenin ekolojisini deitirir. rnein, barajlarda

toplanan su her zaman iin, nehirlerden akan durumda olan suya gre daha souktur ve bu
durum bazen balk lmlerine neden olur. Barajlardan dolay, nehirlerdeki su seviyesi doal
ortamndan daha aada veya yukarda olduunda nehir evresindeki bitki geliimini olumsuz
etkiler.

32
BLM 6: BYOKTLE ENERJS

Giri
Biyoktle, yeil bitkilerin gne enerjisini fotosentez yolu ile kimyasal enerjiye dntrerek
depolamas sonucu meydana gelen biyolojik ktle ve buna bal organik madde kaynaklar
olarak tanmlanmaktadr. Karbon ieren organik maddeler oksijenle reaksiyona girdiklerinde s
aa kartrlar. ekilde doal biyoktle evrimi grlmektedir.

ekil: Doal biyoktle evrimi

Tablo:Dnya biyoktle potansiyeli (%)

(Karasal alan 510 milyon km2- biyoktle retimi 2880 EJ)
Alan (%) Biyoktle retimi (%)
Ormanlar 11 44
Koruluklar 5 1
Otlak-ayr 5 9
Tarma uygun alanlar 3 5
l 5 0
Gl ve nehirler 1 3
Okyanuslar 70 38
EJ: egzajoule (1018 J)

Tablo: Dnya biyoktle potansiyeli

Biyoktle potansiyeli uzun sreli (EJ)
Byk tarmsal alanlarda biyoktle 0-988
Kk tarmsal alanlarda biyoktle 8-110
Tarmsal artklar 10-27
Ormanclk artklar 10-16
Hayvansal artklar 9-25
Organik artklar (+biyomateryal artklar) 1-3 (+31)
Biyo materyal (-) azalma 79-115
TOPLAM 100-1130

Biosferdeki kuru maddenin biyoktlesel evrimi yaklak 250X109 ton/yl olup bunun karbon
miktar 100X109 ton/yl 'dr. Enerji ierii ise 2X1021 J/yl (0.7 X 1014 W)' dr [Twidell, 1990].
retilen toplam biyoktlenin arlka %0.5 'i insan yiyeceinden salanmaktadr.

33
Organik madde ihtiva eden artklarn mikrobiyolojik ynden deerlendirilmesi hem evre
kirliliine yol amamas, hem de temiz enerji retimi salamas bakmndan nem tamaktadr.
zellikte gelimekte olan lkelerde kullanm en yaygn olan kaynak biyoktledir. Dnya enerji
tketiminin yaklak % 15i, gelimekte olan lkelerde ise enerji tketiminin yaklak %43
biyoktleden salanmaktadr. Biyoktle; her yerde yetitirebilmesi, evre korunmasna katks,
elektrik retimi, kimyasal madde ve zellikle tatlar iin yakt olabilmesi nedeni ile stratejik bir
enerji kayna olarak saylmaktadr. Biyoktle kaynaklar arasnda yer alan odun, hayvan ve
bitki artklar lkemizde uzun yllardan beri (zellikle krsal kesimdeki konutlarda) alan stma
ve yemek piirme amal olarak kullanlmaktadr. Bu geleneksel enerji kayna konutlardaki
enerji tketiminin % 40 kadarn oluturmaktadr.

Biyoktle kaynaklar

Enerji retiminde kullanlabilecek biyoktle kaynaklarn; bitkisel kaynaklar, hayvansal atklar,

ehir ve endstri atklar eklinde snflandrabiliriz.

a) Bitkisel kaynaklar
Bitkisel kaynaklar olarak; orman rnlerini, 5-10 yl arasnda byyen aa trlerini ieren
enerji ormanlarn, baz su otlarn, algleri ve enerji (C4) bitkilerini sayabiliriz. Enerji bitkileri
olan tatl sorghum, eker kam, msr gibi bitkiler; dier bitkilere gre CO2 ve suyu daha iyi
kullanmakta, kurakla kar daha dayankl olmakta ve fotosentetik verimleri daha yksek
bulunmaktadr. Bu bitkilerden alkol ve deiik yaktlar retilmektedir. Trkiyede; bitki artklar,
fndk ve ceviz kabuu, prina, ayiei kabuu, iit ve msr gibi artklar enerji amacyla
deerlendirilmektedir.

Kuru biyoktlenin sl deeri 3800-4300 kcal/kg arasnda deimektedir. Biyoktleden yakma

yolu ile enerji elde edilmesinde yanma verimi orta kaliteli bir kmre eittir. Biyoktlenin ou
kmrden daha az miktarda kl ve kkrt iermektedir.

Biyoktlenin enerji retimi amacyla geni oranda kullanmn engelleyen baz problemler
vardr.

Bunlar; biyoktle kaynann younluu nedeni ile nakliye ve depolama maliyeti ve bu

mahsullerin hektar bana verimliliinin dk olmasdr. Trkiyede odun ve bitki artklar
yllardr snma amal olarak kullanlmaktadr. 1997 yl sonularna gre birincil enerji
kaynaklarnn toplam enerji tketimi iindeki odunun pay % 8.1 iken hayvan ve bitki
artklarnn pay % 2.3 ile snrl kalmtr.

Odunun (odun ve benzeri selloz ihtiva eden maddelerin) biyoktle kayna olarak
deerlendirilmesinde izlenen yollardan birisi oksijensiz ortamda ve yksek scaklklarda (350-
800C) piroliz yapmaktr. Piroliz srasnda odun kmr ile birlikte asetik ve formik asit
metonol, aseton ve formaldehit gibi rnler de elde edilmektedir. Hzl ve verimli bir piroliz iin
odunun tamamen kurutulmas ve 150-200Ca kadar n stmaya tabi tutulmas gerekmektedir.
Kat yzdesi fazla olan atklardan piroliz ile gaz yakt ve aktif karbon retimi yaplmaktadr.

Bitkisel kaynakl biyoktleden elde edilen etil alkol ve metil alkol, alternatif yakt eitleri olarak
zellikle gelimekte olan lkelerde, petrol rnleri yerine kullanlmaya balamtr. Metil
alkoln retimi ve kullanlmasnda baz sorunlar olduu iin etil alkol tercih edilmektedir. Etil
alkol; alkoll ikilerde, kimya sanayiinde, fuel-oil yannda kazan yakt ve ya benzin yakt
olarak kullanlmaktadr. Etonal farkl biyoktleden retilmektedir.

- ekerli karbonatlardan (eker kam, melas, sorgum )

34
- Niastalar (msr,patates.)
- Sellozlu bitkiler(odun,zirai artklar)

ekerli karbonhidratlarndan etonal retiminde karbonhidratn basit eker formunda ve fermente

edilebilir durumda olmas ve elde edilen artk elyaf veya kspenin tekrar sre iersinde enerji
hammaddesi olarak kullanlabilmesi gerekmektedir. Niastalar ise daha kompleks yapya sahip
olmalarndan dolay ekerleme sreci ile ihtiva ettikleri karbonhidratlar basit eker formuna
dnmektedir. Bu ilave bir srece ihtiya duyduundan yatrm ve iletme masraflarn
artrmaktadr. Sellozlu bitkilerin ihtiva ettikleri karbonhidratlar gerek molekler yap ve gerekse
fermente edilebilir ekere dnm sreleri asndan nceki gruplara nazaran daha karmak
yapya sahip olduundan alkol dnm verimleri dktr. Etanolun otomobil yakt olarak en
yaygn kullanld lke Brezilyadr. Etanol, eker kamndan fermantasyon ve damtma
sonucunda % 94-96 saf alkol alnacak ekilde retilmektedir. Biyoktle kkenli sentetik
akaryakt kapsamnda yer alan alkol karml benzin ve bitkisel ya karml motorin dnda,
baz enerji bitkilerinden elde edilen yalar dizel yakt yerine kullanlabilmektedir.

b) Hayvansal Atklar
Hayvansal gbrenin samanla kartrlp kurutulmas suretiyle elde edilen tezein kylerde yakt
olarak kullanm olduka yaygndr. Hayvansal gbrenin oksijensiz ortamda fermantasyonu ile
retilen biogazn dnyada kullanm da olduka yaygndr. Herhangi bir atktan metan meydana
gelii, bakteriler tarafndan iki kademede gerekletirilir. nce kompleks organikler, asit
bakterileri tarafndan uucu yal asitlere dntrlr. Sonra reyen asitler metan bakterileri
tarafndan metan haline getirilir. Elde edilen gaz % 55-70 metan, %30-45 karbondioksit, az
miktarda hidrojen slfr ve su bileimine sahiptir. Biyogazn sl deeri, karmdaki metan
yzdesine bal olarak 1900 ile 27500 kJ/m3 arasnda deimektedir. Biyogaz retiminde genel
olarak kesikli besleme metodunda, fermantasyon tankna taze iftlik gbresi verilir ve tank hava
almayacak ekilde kapatlr. Gbrenin havasz ortamda fermantasyonu sonunda meydana gelen
biyogaz, bir boru ile gazometre denilen ikinci bir kapta toplanr. Kesikli besleme ynteminde,
tanka ilk gbre beslemenin yaplmasndan yaklak 15 gn sonra biyogaz retimi balamakta ve
gazn sreklilii 60 gn srmekte, bu srenin sonunda gaz verimi dmektedir. Bu durumda
fermantasyon tank boaltlarak tekrar taze iftlik gbresi doldurulur. Biyogaz retiminden sonra
elde edilen fermente gbrenin, fermente olmam gbreye oranla %20-25 daha verimli olduu
belirtilmektedir. lkemizde biyogaz retim potansiyeli 2.8 3.9 milyar m3 olarak belirlenmitir.
ekilde iki farkl biyogaz retim sistemi verilmitir.

35
 ekil: ki farkl biyogaz retim sistemi

c) ehir ve endstri Atklar

p depolanan yerlerinde ve evsel atk su artma tesislerinde oluan artma amurlar eer
nceden stabilize edilmemi ve biyokimyasal aktivitileri durdurulmamsa aerobik organizmalar
tarafndan ayrtrlarak metan gazna dntrlecektir. Metan gaz ayn zamanda sera etkisinin
olumasnda en az karbondioksit ve su buhar kadar etkili olduundan oluumu kontrol altna
alnarak deerlendirme yoluna gidilmitir. Bu amala p toplanan alannda oluan gazlar
toplayacak ekilde sondaj borular belirli bir dzene gre yerletirilerek oluan gazlar
toplanmaktadr. kan gazlar artlarak gaz jeneratrne gnderilmekte ve gaz jeneratrnde
elektrik elde edilmektedir. Dier uygulama alanlar ise doal gaz sisteminde ve aralarda yakt
olarak, kimya sanayinde saf metan haline getirilerek kullanma olarak sralanabilir. Elde edilen
biyogazn doal gaz datm sisteminde kullanlmas, gaz temizleme ileminin pahal olmas
nedeniyle fazla uygulanmamaktadr.

Toplanan pn bileimine bal olarak oluan gaz iindeki bileenler; metan % 35- 60,
karbondioksit % 35-55, nitrojen % 0-20 arasnda deimektedir. Depolama alanndan oluan 1
metrekp gazn sl deeri ise yine pn bileenlerine bal olarak 18- 27 MJ/Nm3 arasnda
deimektedir.

Trkiyenin ilk p gaz santral AKSA jeneratr tarafnda Bursa Demirtata kurulmutur. 1.4
MW gcnde ve 2 milyon dolara mal olan santralden ylda 10 milyon kW/h elektrik retimi
planlanmaktadr.

36
p ve kat maddelerin enerji elde etmenin dier bir yolu ise piroliz ve yksek scaklklarda
yaklmasdr. p ve kat atklarn uygun yakma tesislerinde havayla yaklmas ile elde edilen
enerji s enerjisinde veya elektrik retiminde deerlendirilmektedir.

Biyoktlenin enerjiye dntrlmesi

Biyoktle organik madde ve sudan meydana gelmitir. ekil 6.3'de biyoktleden biyoyakt
retime ilemleri grlmektedir.

ekil: Biyoktleden biyoyakt retme ilemleri

Biyoktlenin enerjiye dntrlmesinde gz nne alnmas gereken faktrleri sralarsak;

Enerjinin az masrafla dntrlmesi,
Ekonomik olmas,
Yenilenebilir kaynaklara dayal olmas,
Doadaki dengeyi bozmamas,
Su, hava ve evre kirliliine yol amamas olarak sralanabilir.
Enerji dntrlmesinde kullanlan teknolojinin basit ve abuk uygulanabilir olmas,
yeterince eitilmi personele ihtiya duyulmas da nemli bir faktrdr.

Bu nedenlerle kat organik atklardan zellikle orman ve tarm artklarndan en basit ekilde
enerji dnm, onlar direkt yakmakla mmkn olmaktadr. Bu ekilde yalnz hava kirliliine
yol aan enerji elde edilmi olur. Bu tip direkt yakma sisteminde enerji dntren nitenin
enerji tketen merkezlere uzakl ok byk ekonomik rol oynamaktadr. Ayrca istenilen
enerjinin devamll da ok nemlidir. Byk hacimdeki orman ve tarmsal rnlerin uzak
yerlere tanmas kapsadklar nemli miktarda su nedeniyle ekonomik deildir.

37
Direkt yakmann en byk alternatifi ise piroliz veya gazlatrmadr. Bu yntemler sayesinde
kat yakttan sv ve gaz yaktlar retilmektedir. Biyoktlenin geride kl ve curftan baka bir ey
brakmayacak ekilde hava ile belirli bir basn altnda stlmas sonucunda yanar nitelikte gaz
retilir.

retilen bu gaz hidrojen ve karbon monoksit ynnden zengin olduundan kimya sanayiinde ana
madde olarak ta kullanlabilmektedir. Teknolojide, biyoktlenin en uygun ekilde
kullanlabilmesi iin onun baz zelliklerinin bilinmesi gerekir.

Bunlar, nem oran (% olarak su miktar), karbon/nitrojen oran (C/N), kimyasal ve fiziksel
zellikleridir. Enerji dnmnde kullanlacak biyoktleler iin bu deerlerin bilinmesi son
derece nemli olmaktadr. ekilde enerji amal kullanlan biyoktlenin fiziksel kimyasal
zellikleri grlmektedir.

ekil: Enerji amal kullanlabilen biyoktlelerin fiziksel ve kimyasal zellikleri

inde % 35den daha fazla su ihtiva eden biyoktle termokimyasal dnm sonucu
elektrik retimi iin uygun deildir.
Biyoktle iersinde yksek oranda eker bulunuyorsa bu rn alkol fermantasyonu ve
anerobik fermentasyon iin uygundur.
Nem orannn yannda para boyutu da uygun dnm sisteminin seiminde nemli bir
parametredir. Direk yakma iin %8-15 aras nem oran uygun olup, ocak ateinde
yakmada 50-100 cm aras para boyutu idealdir. Bu boyut, piirme sobasnda 15-35 cme
kadar der. Karbonlatrma ilemi %8-15 aras nem oranlar tercih edilir.
Odunun gazlatrma sistemde kullanlabilmesi iin odun iindeki nemin ayarlanmas
gerekir. Bu da ancak kurutma ilemi ile gerekleir. Enerji younluunu birim hacim
bana artrmak iin briketleme ilemi yaplr. Bylece daha kolay tama ve stoklama
salanr. ekil de basit bir bir biyoktle kurutma sistemi verilmitir.

38
ekil: Biyoktle kurutma sisteminin ematik grnm.

Biyoktlenin termal paralanmas

Biyoktlenin termal paralanmasnda farkl yntem uygulanmaktadr.

a) Piroliz
Organik maddeler oksijensiz ortamda stlrsa ortaya kan termal paralanma srecine piroliz
ad verilir. ekilde iki farkl oksijen ortamnda odunun termal paralanmas grlmektedir.
Oksijensiz ortamda 500-600 oC a kadar yaplan stmada; gaz bileenleri, uucu youabilir
maddeler, mangal kmr ve kl aa kar. Yksek scakla kldnda ise gaz bileenleri ve
odun gaz aa kar.

Piroliz sreci u ekilde gereklemektedir:

Oksijensiz ortamda karmak organik molekller 400-600 oC scaklk blgesinde
paralanarak yanabilir, yanamaz gazlar, 200oCa kadar olan scaklk blgesi olup burada
su, CO2, formik asit ve asetik asit aa kar.
kinci blge 200-280 oC scaklk blgesi olup; su buhar, formik asit, asetik asit, bir
miktar CO ve glioksal aa kar, reaksiyon hala endotermik olup gazlarn byk bir
ksm yanamaz niteliktedir.
nc blge 280-500 oC arasnda olup youn bir eksotermik reaksiyon balar. 280-
400oC arasnda yaklak 880 kJ/kg s aa kar. Yanabilir gazlar her eyden nce CO
ve CH4 olup formaldehid, formik ve asetik asit, metanol ve sonraki aamada bir miktar
H2 aa kar. Kk katran damlacklar gaz akmyla nakledilir.
Drdnc blge 500oCin st olup burada reaksiyonlar youn bir ekilde devam eder.
Yksek dzeyde yanabilir maddeler, CO, H2, metanol ve aseton oluur. Karbonla su
buharnn temasndan CO ve H2 elde edilir.

b) Karbonlatrma
Karbonlatrmada; odun, turba, maden kmr gibi organik maddeler havasz ortamda kimyasal
paralanmaya urarlar. Bu ilem de farkl scaklk blgelerinde gerekleir.

39
 Yaklak 170oCa kadar suyun buharlamas tamamlanr.
180oC den yksek scaklklarda odun polimerlerinin paralanma tepkimeleri aa
kmaya balar.
200-350 oC scaklklar arasnda ekzotermik boalma reaksiyonlar meydana gelerek
metanol, asetik asit, katran, CO ve su aa kar.
350oC nin zerindeki scaklklarda ek katran rnleri oluur.
500oC dan daha yksek scaklklarda atlama sreci ve dehidrasyon tepkimeleri oluur.
Odun tipine ve karbonlatrma ileminin son scaklna bal olarak elde edilen odun
kmr kuru odunun yaklak %28-38i arasnda deiir.

Odun kmrnn kalori deeri ise 30 kJ/kg dr. Karbonlama ilemi sonucu aa kan gaz
bileenleri ise yaklak olarak %50CO2, %35 CO, %10 CH4 ve %5 dier hidrokarbon ve H2 dir.
Gaz karmnn yaklak kalori deeri 8.9 MJ/m3 dr. Odunun karbonlatrlmasndaki sv
rnler ise sulu ksm ve katrandr.

c) Gazlatrma
Organik maddelerin gazlatrlmasnda yaklak 500 oC scakla kadar olan sre piroliz safhas
olup burada; karbon, gazlar (kalorifik deeri 20 MJ/m3 e kadar kabilir) ve katran elde edilir.
Istma 1000 oC a kadar kldnda karbon da su buharyla tepkimeye girerek CO ve H2 retilir.
Ham maddedeki deiken oksijen oranna bal olarak gasifikasyon ilemi iin ilave oksijen
girdisi gerekmeyebilir. ekillerde iki farkl oksijen ortamnda odunun termal paralanmas
grlmektedir. Gasifikasyonda nemli olan biyoktlenin nem orannn % 30u gememesidir.
Nem oran arttka gazn kalorifik deeri dmektedir. Ayrca hacimsel olarak yanabilir gaz olan
CO miktar derken CO2 miktar da artmaktadr.

ekil: Odunun oksijensiz ortamda termal paralanmas

40
ekil: Odunun oksijen ortamnda termal paralanmas

41
Tablo: Kat biyoktle yaktlarn nitelikleri

42
Odun Enerjisi

Fosil yakt fiyatlarndaki dalgalanmalar,

Gvenliolmayanblgelerdenyaplanfosilyaktithalatnabamllnartmas,
klimdeiikliiveevresorunlargibi,toplumunvepolitikaclarneitlinlemlerlekyolua
radsorunlarnedeniylefarklenerjikaynaklarnadorubirynelibalamtr.
Yenilenebilirvefosilyaktlaragrenispetendahatemizbiryaktolanodunsubiyoktleninenerji
kaynaolarakkullanlmasgnmzdeyenidennemkazanmtr.

Yanma zellikleri

Odun ksa zamanda yanma ve abuk s verme zellikleriyle stnlk tamaktadr.

1 kg ta kmr veya linyit iin 15-17 m3 havaya, 1 kg kuru odun iin ise 7- 9 m3 havaya ihtiya
vardr. Yanma sonunda, odunun brakt kl miktar daha az olup arlnn % 1i kadardr. Bu
deer linyit iin %15, kok ve antrasit iin %5 tir.

Odunun sl deerini etkileyen balca etmenler,

aa tr,
zgl arlk,
rutubet, kl ve Ekstraktif madde miktarlardr.

Rutubet miktarnn artmasyla kalori deeri azalmaktadr.

Ekstraktif madde miktarnn artmasyla da kalori deeri artmaktadr.

Odunda ve kabukta kl miktar arttka kalori deeri azalmaktadr.

ne yaprakl aalarn gvde odun kalori deerleri ortalamas yaklak 5.000 kCal/kg.
Yaprakl aalarn ise 4.660 kCal/kg. dr.
ne yaprakl aalarn gvde-odun kalori deeri yaprakllardan yaklak %7 daha
fazladr. Bunun nedeni ine yaprakl aa odunlarndaki ekstraktif madde miktarnn
yksek olmasdr.
Trkiyede yetien orman aa trleri arasnda en yksek kalori deeri 5.274 kCal/kg. ile
sar ama aittir. Geni yaprakl aalarda ise en yksek deer 4.894 kCal/kg ile
okaliptsn, en dk deer ise 4.500 kCal/kg. ile narndr.

ne yaprakl aalarda dal odununun ortalama kalori deeri 5.018 kCal/kg., geni yaprakllarda
ise 4.620 kCal/kg. olup ine yaprakl aalarn dal odunlarnn kalori deeri geni yaprakl
aalardan % 8 daha fazladr.

Biyoktle Kaynaklar

Halen elde edilmekte olan biyoktle enerjisinin;

% 64 Orman bakm ve retim almalarnda ortaya kan ince apl materyaller, orman
endstrisinde oluan tala ve yongalar, kullanlmayan (hurda) odunlar olmak zere , orman ve
odun atklarndan,

% 24 belediye kat atklarndan (plerden),

43
% 5i tarmsal bitki ve artklar, sert meyve kabuklar (zeytin ekirdei ve posas, fndk v.b.
kabuklar gibi) tarmsal atklardan,

% 5i ise deponi gazlardan retilmektedir.

zellikle Orta ve Kuzey Avrupa lkeleri biyoenerji kullanmnda lider durumdadr. Toplam
enerji gereksiniminin;

Finlandiya % 22sini,
sve % 18ini,
Avusturya % 14n bioktle santrallerinde odun ve bitki atklarn yakarak /gazlatrarak
karlayan ilk lkedir.

TRLER Nemsiz tabana gre st kalori deerleri (kCal/kg)

ne Yaprakllar Gvde-Odun Dal-Odun Gvde Kabuk Dal-Kabuk
Saram 5274 5181 5310 4989
Karaam 5266 5266 5252 5227
Kzlam 5096 5067 5087 4531
Servi 5010 4933 4410 4250
Sedir 4933 4898 4561 4456
Ard 4828 - 4500 -
Gknar 4803 4981 4772 4969
Ladin 4758 4796 4913 4602
ORTALAMA 4996 5018 4851 4718
Yaprakllar Gvde-Odun Dal-Odun Gvde Kabuk Dal-Kabuk
Okaliptus 4894 4767 3380 3472
Kayack 4828 4658 4132 4312
Ormangl 4759 4690 4937 4976
Akaaa 4746 4517 4327 4270
Kayn 4738 4783 4476 4637
Kavak 4689 4758 5233 4804
Fndk 4688 4419 4721 4506
Dibudak 4636 4624 4219 4264
Mee 4620 4692 3768 4287
Karaaa 4617 4503 3318 3879
Kzlaa 4602 4626 5122 4951
Grgen 4578 4605 4424 4446
Ihlamur 4551 4811 4538 4576
Kestane 4533 4512 4445 4523
nar 4506 4470 3737 4116
ORTALAMA 4664 4620 4252 4372

44
TRLER Nemsiz tabana gre alt kalori deerleri (kCal/kg)
ne Yaprakllar Gvde-Odun Dal-Odun Gvde Kabuk Dal-Kabuk
Saram 4959 4866 4995 4674
Karaam 4950 4951 4937 4911
Kzlam 4781 4752 4771 4216
Servi 4695 4618 4095 3935
Sedir 4617 4583 4246 4141
Ard 4513 - 4185 -
Gknar 4488 4666 4456 4654
Ladin 4443 4481 4598 4287
ORTALAMA 4681 4702 4535 4403
Yaprakllar Gvde-Odun Dal-Odun Gvde Kabuk Dal-Kabuk
Okaliptus 4579 4451 3030
Kayack 4513 4343 3817 3997
Ormangl 4444 4375 4622 4661
Akaaa 4430 4202 4012 3955
Kavak 4374 4443 4918 4489
Fndk 4373 4104 4405 4191
Dibudak 4321 4309 3904 3949
Mee 4304 4377 3453 3972
Karaaa 4302 4188 3002 3564
Kzlaa 4287 4311 4807 4636
Grgen 4262 4290 4108 4131
Ihlamur 4236 4496 4222 4261
Kestane 4218 4196 4130 4208
nar 4194 4155 3412 3801
ORTALAMA 4349 4305 3935 4058

45
BLM 7: BYOGAZ ENERJS

Biyogaz terimi temel olarak organik atklardan kullanlabilir gaz retilmesini ifade eder. Dier
bir ifade ile Oksijensiz ortamda mikrobiyolojik florann etkisi altnda organik maddenin
karbondioksit ve metan gazna dntrlmesidir.

Biyogaz elde edinimi temel olarak organik maddelerin ayrtrlmasna dayand iin temel
madde olarak bitkisel atklar ya da hayvansal gbreler kullanlabilmektedir. Kullanlan hayvansal
gbrelerin biyogaza dnm srasnda fermante olarak daha yarayl hale gemesi sebebiyle
dnyada temel materyal olarak kullanlmaktadr. Ayn zamanda tavuk gbrelerinden de olduka
verimli biyogaz retimi salanabilmektedir. Tavuk gbresinin kullanm tarm iin nemlidir.
nk bu gbre topraklarda verim amal kullanlamaz. Topraklarda tuzlulaa sebep olurlar.
Kullanlamayan bu gbre biyogaza dntrldnde yarayl bir hal alm olur. Gnmzde
biyogaz retimi ok eitli aplarda; tek bir evin stma ve mutfak giderlerini karlamaktan,
jeneratrlerle elektrik retimine kadar yaplmaktadr.

Biyogaz'n Isl Deeri

1 m3 Biyogazn Salad Is Miktar: 4700-5700 Kcal/m3

0,62 litre gazya
1,46 kg odun kmr
3,47 kg odun
0,43 kg btan gaz
12,3 kg tezek
4,70 kWh elektrik enerjisi edeerindedir.
0,66 litre motorin
0,75 litre benzin
0,25 m3 propan

Biyogazn oluumu
Biyogaz evrede oluur. Bunlar;
1.Hidroliz
2.Asit oluturma
3.Metan oluumu dur.

Birinci aama atn mikroorganizmalarn salgladklar enzimler ile znr hale

dntrlmesidir. Bu aamada polisakkaritler monosakkaritlere, proteinler peptidlere ve
aminoasitlere dnr.

Bundan sonraki aamada asit oluturucu bakteriler devreye girerek bu maddeleri asetik asit gibi
kk yapl maddelere dntrrler. Asit oluumu retim esnasnda pH'nn dmesine neden
olabilir bu durum metan oluumunu salayacak bakteriler zerinde olumsuz etki yaratabilir.

Son aamada ise bu maddeleri metan oluturucu bakteriler biyogaza dntrrler. Grld
gibi biyogaz oluumu mikrobiyolojik etmenler ile gereklemekte ve doal olarak bu
mikrobiyolojik organizmalarn etkilenecei her trl koul biyogaz retimini de etkilemektedir.

46
 ekil: Organik maddelerin anaerobik arlarda sindirilmesi.

Hidroliz aamas: lk aamada mikroorganizmalarn salgladklar selular enzimler ile znr

halde bulunmayan maddeler amur ierisinde znr hale dnrler. Uzun zincirli kompleks
karbonhidratlar, proteinleri yalar ve lipidleri ksa zincirli yaplara dntrrler. Bu basit
organiklere dnm sonucunda birinci aama olan hidroliz tamamlanm olur.

Asit oluturma aamas: znr hale dnm organik maddeleri asetik asit, uucu ya
asitleri, hidrojen ve karbondioksit gibi kk yapl maddelere dnr. Bu aama anaerobik
bakteriler ile gerekletirilir. Bu bakteriler metan oluturucu bakterilere uygun ortam
olutururlar.

Metan oluumu: Bakterilerin asetik asiti paralayarak veya hidrojen ile karbondioksit sentezi
sonucunda biyogaza dntrlmesi ilemdir. Metan retimi dier srelere gre daha yava bir
sretir. Metan oluumundaki etkili bakteriler evre koullarndan olduka fazla etkilenirler.

ekil: Biyogaz retim prosesi

47
Biyogaz retiminde kullanlan materyaller

Biyogaz retimi iin kullanlan materyaller, hayvansal gbreler, organik atklar ve endstriyel
atklar olarak balk altnda incelenebilir. Bu balamda kullanlan materyaller,

1.Hayvansal atklar
Hayvanclk ile elde edilen atklar,
Hayvan gbreleri,

2.Bitkisel atklar
Bahe atklar,
Yemek atklar,

3.Endstriyel atklar
Zirai atklar,
Orman endstrisinden elde edilen atklar,
Deri ve tekstil endstrisinden ele edilen atklar,
Kat endstrisinden elde edilen atklar,
Gda endstrisi atklar,
Sebze, tahl, meyve ve ya endstrisinden elde edilen atklar,
eker endstrisi atklar,
Evsel kat atklar,
Atk su artma tesisi atklar.

Biyogaz retimi tarmsal atklardan yararlanlarak yaplabilecei gibi endstriyel atklardan

yararlanlarakta yaplabilmektedir. Kentsel atklarn ayr ayr toplanlmas ve kanalizasyon
atklarnn artma tesislerinde toplanlmasyla nemli lde biyogaz retim imkn vardr. Bu
erevede Trkiye'de zmir Bykehir Belediyesi'nin Byk Kanal Projesi erevesinde yapt
baz almalar bulunmaktadr.

Biyogaz retimini etkileyen faktrler

Genel olarak biyogaz oluumuna etki eden mikrobiyolojik bakterilerin etkilenecei her faktr
biyogaz retimini de etkiler. Bir bakterinin yaamsal faaliyetlerini devam ettirebilmesi iin
belirli scaklk ve pH deerlerine ihtiyac vardr. Ayn zamanda toksisite de bakterilerin
faaliyetlerini direk olarak etkiler. C/N oran (Karbon / Azot) bir bakterinin ayrtrma hzna
etkisi bulunduu iin nemlidir. C/N orann dar olmas bakterilerin o at daha hzl ayrtrmas
anlamna gelir. Son olarakta biyogaz retiminin yapld reaktrde organik ykleme hz ve
hidrolik bekleme sreside biyogaz retimine direk olarak etkiler.

Scakln biyogaz retimine etkileri:

Metanojenik bakteriler ok yksek ve ok dk scaklk deerlerinde aktif olmamaktadr. Bu
yzden biyogaz retiminin gerekleecei reaktr scakl biyogazn retimine veya hzna
direk olarak etki etmektedir. Bu bakteriler scaklk deiimlerine karda olduka hassastrlar.
Reaktrn ierisindeki scaklk bekleme sresini ve reaktr hacmini de belirler. Scakln
dzeyine gre snflandrlmas ekilde yaplabilir.

1.Psikofilik scaklk aral = 12-20 Derece

2.Mesofilik scaklk aral = 20-40 Derece
3.Termofilik scaklk aral = 40-65 Derece

48
pH'nn biyogaz retimine etkileri:
Metan oluturucu bakteriler iin en uygun pH deerleri ntr veya hafif alkali deerlerdir.
Anaerobik artlarda fermantasyon ilemi devam ederken 7-7.5 arasnda deiir. pH deerinin 6.7
dzeylerine dmesi durumunda bakteriler zerinde toksit etki yapar. Asit oluturucu bakterilerin
ise says artarak pHnn dmesine ve metan oluumunun durmasna sebep olabilirler. Bu gibi
durumlarda reaktre organik madde yklenmesi kesilerek asit orannn dmesi salanr. pH'nn
kararl bir hale gelebilmesi iin kimyasal da kullanlabilmektedir. Bu kimyasallardan bir tanesi
snm kire olarak bilinen kalsiyum hidroksittir.

Toksisite'nin biyogaz retimine etkileri:

Mineral iyonlar, ar metaller ile deterjan gibi maddeler bakterilerin geliimi zerinde olumsuz
etkiler olutururlar. Bu maddelerin biyoreaktrlere szmas ile retimin yavalamas veya
durmas sz konusu olabilmektedir. Tavuk yetitiriciliinde yemlere antibiyotik katlmas, gaz
retiminde tavuk gbrelerinin kullanld sistemlerde toksisite etkisi yapmaktadr. Bu ekildeki
yemlerle beslenen tavuklarn gbrelerinde de antibiyotikler bulunmakta ve bu antibiyotikler
metan oluturucu bakteriler zerinde olumsuz etki yapmaktadr.

C/N oran'nin biyogaz retimine etkileri:

Anaerobik bakteriler karbonu enerji elde edebilmek iin kullanmaktadrlar. Azot ise bakterilerin
bymesi ve oalmas iin gerekli olan dier maddedir. C/N oran biyogaz elde edilecek olan
atk iin uygun deerlerde olmaldr. Oran 23/1 dzeyinden fazla ve 10/1 oranndan az
olmamaldr. Azot orannn fazla olmas amonyak oluumu sebebiyle biyogaz retimini olumsuz
etkilemektedir.

Organik ykleme hz'nn biyogaz retimine etkileri:

Organik ykleme hz, birim hacim(m3) bioreaktrlere gnlk olarak beslenen organik madde
miktardr. Organik ykleme hznn mmkn olduka optimumda tutulmas gereklidir Aksi
halde pH seviyesi derek gaz oluumunu tamamen durabilmektedir.

Tablo: Mesofilik artlarda alan reaktrler iin optimum organik ykleme hz.
Atk materyali Ykleme miktar/gn
Sr gbresi 2.5-3.5 kg UM/m3 gn
lave besin maddeli sr gbresi 5-7 kg UM/m3 gn
Domuz gbresi 3-3.5 kg UM/m3 gn

Biyogaz retiminde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Fermantrde (retim tank-sindire) kesinlikle oksijen bulunmamal,
Antibiyotik alm hayvansal atklar retim tankna alnmamal,
Deterjanl organik atklar retim tankna alnmamaldr,
Ortamda yeni bakteri oluturulmas ve bymesi iin yeterli miktarda azot bulunmal,
retim tanknda asitlik 7,0 - 7,6 arasnda olmal,
Metan bakterileri iin substratta (S) sirke asidi cinsinden organik asit konsantrasyonu 500
- 1500 mg/litre civarnda olmal,
Fermantr scakl 35 C veya 56 C de sabit tutulmal,
retim tankna k girmemeli ve ortam karanlk olmal,
retim tanknda minimum %50, optimum %90 orannda su olmal,
Ortamda metan bakterilerinin beslenmesine yetecek kadar organik madde aralanm-
tlm olarak bulunmaldr.

49
Biyoreaktrler

Biyogazn retimi iin tasarlanm yaplarn genel ismidir. Kk hacimli ve byk hacimli
olarak ikiye ayrlabilir. Kk hacimli reaktrler hacim olarak 3 ton a kadar olabilmektedir.
Ancak yaplan aratrmalarda 10 tonun altnda istenilen verimlilikte olmamaktadr.
Biyoreaktrn tasarmnda retimin kesik kesik mi yoksa srekli mi olaca da belirleyici bir
unsurdur. Dnyada biyoreaktr ve biyogaz en ok kullanan lke in dir. Bu lkenin kendine
has kk kapasiteli reaktrleride vardr. Son dnemlerde ucuz maliyeti nedeniyle torba tipi ya
da balon tipi reaktr modelleride yaygnlamaktadr. Ancak bu model reaktrlerin verimli hizmet
sreleri takriben 2 - 3 yl kadardr. Biyogaz retiminde ise kullanlan en yaygn reaktr
aadaki gibidir,

1.Sabit kubbeli (in tipi) reaktrler,

2.Hareketli kubbeli (Hint tipi) reaktrler
3.Torba tipi (Tayvan tipi) reaktrler

ekil: Sabit atl in Tipi Reaktrleri

ekil: Yzer atl Hindistan Tipi Bio Reaktrler

50
 1.amur kartrma ve amur girii,
2.Reaktr,
3. rm amur k,
4. Gaz depolama blm,
5. Vanal gaz k borusu,
6. Gaz hcresi destek yaps,
7. Gaz basncndaki fark,
8. Yzebilir atklar,
9. amur birikintisi,
10. Ta, kum birikintisi,
11. Ya filmli su ceketi)

ekil: Hareketli Kubbe Tipi Reaktr

ekil: Torba Tipi (Tayvan-in) Reaktrler

51
Byk Kapasiteli Reaktrler
Byk kapasiteli organik atklarn artlmasnda genel olarak drt tr reaktr kullanlmaktadr.
Bunlar;

1. Tam karml reaktrler

,
Tam karml 2 831 684 L biogaz ve Tam karml reaktr, in
135 kW enerji retim kapasiteli
reaktrn grnts

52
2. Piston akml reaktrler

3. Lagun tipi reaktrlerdir.

ekil: Istmal ve ats rtl Lagundan

53
4. CENTRGAS Sistemi
1.Ayarlanabilen madde girii
2.Prosesi ile n asitlendirme
3.n asitlendirmenin
sirklasyonu
4.Ta ve kum tutucu
5.Doldurma pompas
6.n asitlendirme stcs
7.Is eanjrl fermantasyon
tank besleyicisi
8.Fermantasyon tank
9.Fermantasyon tank stcs
10.kincil fermantasyon tank ve
gaz depolama
11.Gaz tank
12.Gaz brandas
13.Gaz brandasnn doluluk
seviyesi lm
14.i izolasyon
15.Vantilatr
16.Frtna ve UV nlarna
dayankl at
17.Merkezi kontrol nitesi
18.Basnsz meale
19.Entegre s ve g istasyonu
(jeneratr)
20.Elektrik k
21.Is enerjisi dalm
22.Gbre k
23.Drenaj
24.D izolasyon

Trkiye'de biyogaz

Trkiye Tahmini: Trkiye gerek yzlm gerekse tarm lkesi olmas dolaysyla byk bir
potansiyele sahiptir. Trkiyenin 2005teki doalgaz tketimi takriben=274 TWh,

Trkiyenin alan potansiyeli:

Yzlm: 77.945.200 hektar Ekim alan: 26.423.422 hektar

Ekim alanlarnn yzde 20sinde enerji bitkisi ekilirse:5.284.684 hektar x 40.000 kWh/hektar=
211,4 TWh enerji elde edilebilmekte.

Hayvan atklarnn biyogaz potansiyeli:12.728.462 GV x 0,3 kW/GV x 8000 saat max. retim =
30,5 TWh

Toplam Biyogazdan Enerji kazanm = 241,9 TWh

Bu hesaplama gsteriyor ki, Trkiye 2005 doalgaz ithalatnn takriben % 88ini ulusal
kaynaklardan karlayabilme gcne sahip.

54
TRKYE Geneli Hayvansal Atk Kaynakl Biyogaz ve Edeer Enerji Potansiyeli (toplam
kullanlabilir atk)

TRKYE Geneli Hayvansal Atk Kaynakl Biyogaz ve Edeer Enerji Potansiyeli (toplam ton
edeeri petrol)

55
ekil: Trkiyede yllara gre iletmeye giren biyogaz enerjisine dayal retim tesisleri

10 m3 Kayseri ( Biyogaz )
15 m3 Kayseri ( Biyogaz ) 5 Adet
22 m3 Kayseri ( Biyogaz ) 2 Adet
15 m3 Konya ( Biyogaz )
22 m3 Gediz Glck Ky ( Biyogaz )
280 m3 Elaz ( Biyogaz ) Tavuk iftlii ve Sera Istmas

Dnya'da biyogaz
Dnyada biyogaz retim ve kullanm giderek gelimektedir. Hayvan gbresinden elde edilen
biyogazn tesis oranlar dikkate alnrsa dnyadaki tesislerin %80'i in'de %10'u Hindistan'da,
Nepal ve Tayland'ta bulunmaktadr.

Avrupa'nn hayvan gbresi ile elde ettii biyogaza ve tesis saysna baklacak olursa bu noktada
Almanya 2,200 tesis ile en fazla retim yapan lke konumundadr. Bu lkeyi 70 tesis ile talya
takip etmektedir. Almanya'da biyogaz tesislerinin yapm 1993 ylndan itibaren artm ve yine
ayn yldan gnmze kadar 139 tesisten 2,200 tesise kadar artmtr.

Biyogazn kullanm alanlar

Biyogaz doalgazn kullanm alanlaryla parelel olarak kullanlabilen bir enerji kaynadr.
Biyogaz kullanm alanlar aadaki gibi sralanabilir,

1.Dorudan yakarak snma ve stma,

2.Motor yakt olarak kullanm suretiyle ulam,
3.Trbin yakt olarak kullanm ile elektrik retimi,
4.Yakt pillerinde kullanm,
5.Mevcut doalgaza katlarak maliyetlerin drlmesi,
6.Kimyasal maddelerin retimi srasnda biyogaz kullanm.

Tm bu kullanm alanlarnn yan sra biyogaz evreye kar duyarl bir enerji kaynadr. Bu
yzden gelien koullarda evre kirliliinin nlenmesinde yeil yakt olarak bilinen organik
madde kkenli biyogaz kullanm daha nemlidir. Biyogaz retimi iin kullanlan ham maddeler
tarmsal arazilerde retildii iin, tarmsal iletmelerde gerek seralarn ve iskan yaplarnn
stlmasnda gerekse traktrlerin yakt olarak kullanlmasnda nemli bir fayda
salayabilmektedir. Bu ekilde kullanlan biyogaz iletme maliyetlerini nemli lde
azaltmaktadr.

56
Tablo: eitli Kaynaklardan Elde Edilebilecek Biyogaz Verimleri ve Biyogazdaki Metan
Miktarlar
KAYNAK BYOGAZ VERM METAN ORANI
(litre/kg) (Hacim %'si)
Sr Gbresi 90-310 65
Kanatl Gbresi 310-620 60
Domuz Gbresi 340-550 65-70
Buday Saman 200-300 50-60
avdar Saman 200-300 59
Arpa Saman 290-310 59
Msr saplar ve artklar 380-460 59
Keten & Kenevir 360 59
imen 280-550 70
Sebze artklar 330-360 Deiken
Ziraat atklar 310-430 60-70
Yerfst kabuu 365 ---
Dklm aa yapraklar 210-290 58
Algler 420-500 63
Atk su amuru 310-800 65-80

57