Bat Sryanilerden

Melkitler
Suryaye Malkaye ya
da Suryoye Malkoye

Doubilimci A. Fortescue
eviren: Meral nvar
Redakte: Jan Beth-Sawoce

1
Kkenleri ve Adlar
Melkitler Suriye, Filistin, srail, Kk Asya, Lbnan, rdn, Irak, ran ve Msrda yaayan
ve ounluu Monofizit (tek doac) inanc benimserken Kadky Konsili (451) kararna
bal kalan Bat Sryani Hristiyanlardr.
Bu nedenle Melkit adnn zgn anlam monofizitlie kar olmadr. Nasturilerin (Erken
Hristiyanlk dnemi corafyasnda, ed.) Dou Suriyede bir topluluu vard. mparator Zenon
(474-491) 489 ylnda onlarn Urhoydaki okullarn kapatp, yelerini snrn tesine, Pers
mparatorluuna srd. Monotelist (tek iradecilik, Marunilik, ed.) mezhep sapknl durumu
daha da karmaklandrncaya kadar Bat Suriye, Filistin ve Msrda yaayan Hristiyanlar
Kadky Konsilinin kararn kabul eden Melkitlerle, bu karar reddeden, (Suriye, Kk
Asya ve Filistinde Yakubiler, Msrda Kptiler olarak da adlandrlan) Monofizitlerden
oluuyordu. Fotius (867) ve Cerularius (1054) sapknl onlar yeniden blnceye kadar
Byk Kilisey, Katolik ve Ortodoks, bal kalanlar Melkit adn korudular.
Blnmeden sonra, bu lkelerde iki grup Melkitten szedilir - biri Roma ile inan birliini
koruyan Katolik Melkitler, teki Konstantinopel ve Dou Hristiyanlarn izleyen sapkn
Melkitler. Melkit ad zaman zaman her iki grup iin de kullanlmasna ramen, imdi
ounlukla yalnzca Dou geleneinden gelen Katolikler iin kullanlmaktadr. Tartmalara
aklk kazandrmak iin bu ad byle kullanmak daha iyidir; tekiler iin Ortodoks ad
yeterlidir, ancak Latin ve Dou Kilisesinin eitli mezheplerine bal Katolikler arasnda bu
gruba zg bir ada gereksinim vardr. Aslnda Bizans geleneine bal btn Katolikleri
Melkit olarak adlandrabilseydik, bu daha da iyi olurdu. Fakat Melkit ad hi bir zaman
bu anlamda kullanlmamtr.
Ruthenianlar, Gney talyadaki ya da Romanyadaki Dou Katoliklerini Melkit olarak
adlandrmak uygun deildir. Bu nedenle bu ad Suriye, Filistin, srail, Kk Asya, rdn,
Lbnan, Irak, ran ve Msrda yaayan ve bugn hepsi de Arapa konuan Hristiyanlar iin
kullanlmaldr.
zetlersek Melkiti bu lkelerde yaayan, Fotion sapknlndan nce Roma, Konstantinopel
ve Byk mparatorluk Kilisesiyle inan birlii iinde olan bir Hristiyan olarak
tanmlayabiliriz; ya da szkonusu sapknlktan sonra Roma ile inan birlii iinde olan ve
Bizans geleneinden gelen bir Hristiyan olarak tanmlayabiliriz. Melkit szcnn anlam
monofizitlie kar kmak olduundan, bu ad bir yandan Melkitlerle te sapknlara katlan
insanlar arasndaki fark, te yandan da Melkitlerle Latin geleneinden ya da teki
geleneklerden gelen Katolikler (Sryani Maruniler, Ermeni Katolikler, Sryani Katolikler,
Kildani Katolikler, vb) arasndaki farkl dile getirir. Melkit ad filolojik adan kolaylkla
aklanabilir.
Szck Sami (olaslkla Sryanice) bir kkle, emperyalist anlamna gelen Elence bir son ekten
oluur. Malk Sryanicede kral anlamna gelen bir szcktr. Bu szck, Elence Basileus
szc gibi, btn Sami dillerde Roma mparatoru iin kullanlan bir szcktr. Elence ...
ites eki eklenerek, basilikos ile ayn anlama gelen Melkites szc elde edilmitir. Burada
szcn Sami kknn son harfinin K olduuna dikkat edilmelidir: Burada grtlaktan ya da
azdan arka tarafndan karlan bir ses (harf) yoktur. Bu nedenle szcn doru biimi
(bat dillerinde yaygn olan, ed.) Melchiteden ok Melkittir. Sryanice karl
Malkoyodur. Arapa Malkiyyun, halk dilinde Milkiyyun.

Ayrlmadan nceki Tarihi Olaylar

2
IV. Genel Kilise Konsili (Kadky, 451) kararlar Suriyede benimsenmemiti; Msrda daha
da az taraftar buldu. Monofizitilik, Mor Nastura kar kan Msr ulusal kahraman
skenderiyeli Qurillosun (lm 444) retisinin abartlmasyla balad. Msrllar ve onlarn
Suriyedeki dostlar Kadky Konsilinde Qurillosa ihanet edildiini ve Nasturilie ayrcalk
tanndn grdler. mparatorluk kart ulusal duygular konsile kar muhalefeti daha da
arttrd. mparator Marcion (450-457) Kadky Konsili kararn imparatorluun yasas haline
getirdi. 27 ubat ve 13 Martta karlan yasalarla Kadky karar pekitirildi ve bu karara
uymayanlar ar cezalara arptrlmakla tehdit edildiler. Bu dnemden itibaren diyofizitilik
(ift doaclk) imparatora ballkla eanlaml resmi din haline geldi.
Daha sonraki imparatorlarn zaman zaman dn vermelerine ramen, Kadky Konsilinin
retisi her zaman devletin resmi diniydi. Sezarn btn uyruklar bu dini kabul etmeye
zorlandlar. Bu nedenle bu iki eyaletin imparatorlua kar uzun zamandr iten ie gelien
dmanl Kadky Konsiline kar bakaldr biiminde da vurdu. Monofizitilik yzyllar
boyunca (Arap istilalarna kadar) Msr, Suriye ve Kk Asyada ulusalcln, yurtseverliin
simgesi oldu. Sorunun z her zaman politikti. Dillerini koruyan ve farkl bir rk olduklarnn
bilincinde olan Msr ve Suriye halk znde Latin olan fakat o dnemde hzla Elenleen
imparatorlukla hi bir zaman tam anlamyla kaynamamt.
Savaarak politik bamszlklarn elde etme anslar yoktu, Romaya kar duyduklar nefret
bu tanrbilimsel sorunda aa vuruldu. Qurillosun sann doas tektir! l, Efese
(Efes Konsiline, ed.) ihanet etmeme ars aslnda Boazlara egemen olan tirana boyun
ememe arsyd. Bu nedenle bu lkelerde yaayan insanlarn byk ounluu Monofizit
oldular, imparatorluk dinine kar srekli isyan ettiler, Kadky yanls piskoposlara ve
imparatorluk grevlilerine kar saldrlar dzenlediler ve bu nedenle de iddetle
cezalandrldlar.
Msrdaki huzursuzluklar, Kadky Konsilinin hemen arkasnda Monofizit Patrik
Diyosqorosun grevinden alnmas ve onun yerine hkmet tarafndan Proteriusun
atanmasyla balad. Msr halk, zellikle de alt snflar ve Msrl ruhbanlarn byk bir
blm Proteriusu tanmay reddettiler, karlklar karmaya baladlar ve
Konstantinopelden gnderilen 2000 askerin zorlukla bastrabildii bir ayaklanma kardlar.
454 ylnda Diyosqoros lnce, Monofizitler onun yerine Kedi ya da akal (aylowros)
lakabyla anlan imo awos adnda birini getirdiler.
457de Proterius ldrld; imo awos Kadky yanls dinadamlarn kovdu ve Msrda
(Monofizit) Kpti Kilisesini kurdu. Suriye ve Filistinde de Kadky Konsiline ve hkmete
kar benzer bir muhalefet vard. Halk ve ruhbanlar Ortodoks Antakya Patrii Martiriyosu
kovdu ve onun yerine bir Monofizit olan Boyac Petrusu getirdi. Ondan sonra patrik olan
Kudsl Juvenal bir zamanlar Diyosqorosun arkadayd. Fakat Kadky Konsiline kar
kmaktan vazgemiti. Yeni patrikhanesine geri dndnde herkesin kendisine kar
ayaklandn grd. O da kovuldu ve yerine Monofizit bir ruhban olan Teodosiyos getirildi.
Bylece bu eyaletlerde ulusal, Monofizit kiliselerin kurulu sreci balam oldu.
Monofizitlerin imparatorluk ynetimine kar muhalefetleri ve bakaldrlar iki yzyl, Arap
istilalarna (Suriye 637; Msr 641) kadar srd. Bu sre iinde snr eyaletleri olan bu
eyaletlerin imparatorluktan kopma tehlikesini sezen hkmet Monofizit sapknlara kar
iddet kullanmnn yan sra zaman zaman da uzlamak amacyla dn verme giriimlerinde
bulundu. Fakat bu giriimlerin hepsi bounayd (482de Zenonun nan Uzlamas, 484-519
Akakiusun sapknl vb). Burada Msrn Suriye ve Filistine kyasla ok daha tutarl bir
Monofizit izgi izledii de belirtilmelidir. Msr, bu eyaletlere kyasla ok daha kaynam,
birlemi bir lkeydi. Msrllar daha gl bir birlik iinde ulusal hareketin safnda yer
aldlar.

3
Fakat Msrda ulusal partinin karsnda, imparatorluk hkmetinin ve Kadky Konsilinin
yannda yeralan bir aznlk da vard. Bunlar Melkitlerdi. Neden byle adlandrldklar imdi
daha da aklk kazanmaktadr: Onlar imparatorlua, imparatorun partisine sadktlar. Melkit
adna tarihte ilk kez Elence biimiyle, yani Basilikos olarak rastlanr. Ewagriyus imo awos
Sakofakiyolosun (imo awos Sakofakiyolos, kedi lakabyla bilinen imo awosun 460
ylnda kovulmasndan sonra imparatorluk hkmeti tarafndan onun yerine getirilen
Ortodoks skenderiye patriidir) baz kiiler tarafndan basilikos, emperyalist, (imparatorluk
yanls, ed.) olarak nitelendiinden szeder (on oi men ekoloun basilikon).1 Doaldr ki
melkitlerin byk ounluu, Msrda hemen hemen hepsi, imparatorluk hkmeti
tarafndan gnderilen grevlilerdi.
Suriye ve Filistinde Melkit olan bir blm yerli halk da vard. Melkitlerin says azd, fakat
hkmet ve ordunun destei sayesinde, Arap istilalarna kadar olan dnemde glydler.
Monofizitler ve Melkitler (ulusalclar ve imparatorluk yanllar) arasndaki atma dile de
yansmt. Monofizitler lkenin ulusal dilini (Msrda Kptice, Suriye ve Filistinde
Sryanice) konuurlard, Melkitler ise ounlukla Konstantinopelden gnderilen ve Elence
konuan yabanclard. Bu lkelerin tarihi uzun bir dnem Melkitlerle Monofizitler arasndaki
srekli atmalarn tarihi olmutur; bazan hkmet daha gldr, (Monofizit, ed.) sapknlar
stnde bask yapar ve patrikhane Melkitler tarafndan igal edilir; bazan da halk stnlk
salar, Melkit piskoposlar kovar, onlarn yerine Monofizitleri getirir ve Elenleri ldrr.
Arap istilalar srasnda banda rakip soylardan piskoposlarn bulunduu, birbirine rakip iki
kilise vard.
Fakat Monofizitler, zellikle de Msrda daha glydler, monofizitlik lkenin ulusal
diniydi. Aralarndaki farkllk byk lde ayinlerin yapld dilde de ifadesini bulmutur.
Her iki kilise de ayn ayinleri yapard (Msrda Aziz Marqos, Suriye, Mezopotamya, Kk
Asya ve Filistinde Aziz Yacqub (Yakub), fakat Monofizitlere kilisede ulusal dili (Kptice ve
Sryanice) kullanmaya zen gsterirken, Melkitler genellikle Elenceyi kullanrlard. Ancak
Melkitlerin Elenceyi kullanmas abartlmamaldr; bu sanldndan daha azdr, Melkitler de
bir lde yerli halkn dilini kullanmlardr.2
7. yzylda Araplar gelince, Monofizitler imparatorluk kart politikalarna sadk kalarak,
Arap istilaclar durdurmak yerine onlara yardm ettiler. Fakat bu ihanetleriyle ok az ey
kazandlar; nk sonunda her iki kilise de Hristiyanlara tannan genel haklardan
yararlandlar; Mslman halifenin ynetimi altndaki reayann bal olduu iki mezhep haline
geldiler. Mslman banazlnn yinelenen saldrlaryla kar karya kaldlar ve ayn
biimde bask grdler. Msrda Al- akim dnemi (996-1021) bu basklarn en youn
olduu dnemdir. 10. yzylda Suriyenin bir blm imparatorluk (Bizans, ed.) tarafndan
geri alnd (968-69) yllarnda imparatorluk tarafndan geri alnan Antakya 1078-1081
dneminde yeniden kaybedildi ve Seluk Trklerinin eline geti). Suriyenin bir blmnn
geri alnmas bir sre Melkitlerin canlanmasna Konstantinopelde Elen olan her eye
duyulan cokunun artmasna yolat. Mslmanlarn ynetimi altnda her iki kilisenin de
karakteristik yanlar glendi. Monofizitler (Kptiler ve Yakubiler) izole olmu baz yerel
mezheplere szarak bunlar etkilediler. te yandan Melkit aznlklar imparatorluk snrlar
iinde zgr ve egemen olan byk kiliseyle balarn daha da pekitirdiler. Bu ifadesini
Konstantinopele tam bir ballkta buldu. Roma ve Bat ok uzakt; dolaysyla balarn
pekitirebilecekleri en yakn hedef imparatorluk saray ve imparatorluun patrikhanesiydi.
Mslmanlarn ynetimi altnda Melkit patrikler nemsiz kiilere dnrken,
Konstantinopel patriinin gc gittike artyordu. Yol gstermesi iin her zaman bakente

1
Histoire Ecclesistique, II, 11.
2
Charon, Le Rite Byzantin, 26-29

4
bakan Melkit patrikler giderek Konstantinopel patriine daha ok balandlar ve hatta onun
yardmcs olma durumunu kabullendiler.
Konstantinopel piskoposu Ekmenik Patrik nvann aldnda Melkit kardeleri artk bunu
protesto edenler arasnda deildi. Bu tavr patriin sapknlnda onlarn nasl bir rol
oynadn da aklar. Fotius ve Papa Nicholas I arasndaki, Michael Cerularius ve Leo IX
arasndaki atmalar onlar ilgilendiren bir sorun deildi; ne olup ne bittiini anladklar bile
sylenemez. Fakat bir kez sapknlk oluunca, doal olarak ve neredeyse kanlmaz bir
biimde ve hatta baz protestolara ramen (Antakyal Petrus III, 1053-1076) Cerulorius
sapknln iddetle protesto ettiler.3 Fakat sonunda yine liderlerini izlediler ve
Konstantinopelden Papann adn diptklerinden (birbirine menteelenmi iki levhal resim,
ed.) silme emri gelince sessizce boyun ediler.

Sapknlktan Birliin Balangcna

Bylece Suriye, Filistin, Kk Asya ve Msrdaki btn Melkitler Romayla balarn
kopardlar ve Konstantinopelin egemenlii altnda rgtlendiler. Burada da emperyalist /
imparatorluk yanls anlamna gelen adlarnn hakkn verdiler. Gerekten de o zamandan
gnmze kadar olan dnem iinde Melkitlerin tarihinde kayda deer ok az ey vardr.
Halife ynetimi altnda ise bir ulus (millet) olarak varlklarn srdrdler; Trkler
Konstantinopeli aldnda (1453) kentin patriini yurttalk sorunlaryla ilgilenmek zere
ulusun (Rum milletinin, yani Ortodoks kilisesinin) ba yaptlar. teki piskoposlar, hatta
teki patrikler yalnzca bu patrik kanalyla hkmetle iliki kurabilirlerdi.
Bu durum patriin yetki alann ve Osmanl mparatorluunda yaayan btn Ortodokslar
zerindeki etkisini daha da arttrd. Bunu izleyen karanlk dnemlerde Ekmenik Patrik
srekli olarak Melkitlere otoritesini kabul ettirmeye alt ve bunda genellikle de baarl
oldu.4 Bu arada nfusu gittike azalan topluluklar arasnda yapacak fazla bir eyi kalmayan
patrik (skenderiye, Antakya ve Kuds patrikleri uzun sre kalmak, aylaklk etmek ve kilise
ayinlerinde kullanlan dekorativ nesneler gibi yaamak iin sk sk Konstantinopele gittiler.
Bu patriklerin listesi; Aada5 bulunabilir. Msr, Suriye ve Filistinde yaayan insanlar Arap
istilalarndan sonra yava yava kendi (Sryanice, ed.) dillerini unuttular ve bugn hala
yaptklar gibi Arapa konumaya baladlar. Bu ayinlerini de etkiledi. Yava yava Arapa
kilisede de kullanlmaya balad. Aralarnda bulunan birok Elenlinin kendi dillerini
korumasna ramen bu lkelerin yerli Ortodokslar 7. yzyldan itibaren ayinlerini Arapa
yapmaktadr.
Fakat bu yzyldan nce de Melkitlerin ayinlerinde ok daha nemli bir deiiklik meydana
gelmiti. Melkitlerin en belirleyici zelliinin Konstantinopele ballk olduunu
grmtk. Bu, sann doasna ilikin tartma pratik olarak unutulduktan sonra da onlar ile
eski rakipleri Monofizitler arasndaki en nemli farkllkt. Hristiyanln teki
blmlerinden kendini izole eden Monofizitler eski skenderiye ve Kuds ayin yntemlerini
zgn biimiyle korudular. Ayinlerinde hala eski dillerini (Kptice ve Sryanice) kullanmaya
devam ediyorlar. Melkitler ise ayinlerinde Bizansn etkisine boyun ediler. Bizans dualar
(Sinoptay), Ptoskomide ayini gibi daha baka geler zaten 12. ve 13. yzyllardan nce
skenderiyeli Elen ayinlerine katlmt; Melkitler Suriye ve Filistindeki ayinlere de Bizans
geleri kattlar.6

3
Fortescue, Orthodox Eastern Church, s. 189-92
4
Age., s. 240, 285-89, 310 vd.
5
Le Quien, Oriens Christianus, II.
6
Charon, Le Rite Byzantin dans le Patriarcats Melkites, 1906, s. 9-25.

5
Son deiiklik 13. yzylda meydana geldi. Melkitler eski ayinlerinden btnyle vazgetiler
ve Konstantinopel ayinini benimsediler. Bu deiiklik Antakyal IV. Teodor (Balsamon,
1185-1214) dnemine rastlar. Hallar onun adna Antakyay ynetirken, O,
Konstantinopele gidip, orada Ekmenik Patriin glgesinde yaad. Oradayken de Bizans
ayinini benimsedi. skenderiyeli II. Markus (1195-1210), 1203 ylnda Teodora yazd
mektupta ayine ilikin eitli sorular sordu. Teodor verdii yantta Ortodokslar iin tek doru
ayin biiminin Konstantinopel ayini olduunda srar edince II. Markus da bu ayin yntemini
benimsedi.7 Antakyal IV. Teodosiyus Antakyada, kendi kentinde yeniden baa getii
zaman, ynetimi altndaki btn dinadamlarna Bizans yntemi ayini dayatt. Eski ayin biimi
Kudsde de aa yukar ayn dnemde yok oldu.8
Sonu olarak Melkitlerin ayinlerinde dnemden szedebiliriz: Elence ve zellikle Suriye,
Kk Asya ve Filistinde bu lkelerde konuulan dilde yaplan eski ulusal ayinler 13. yzyla
doru yava yava Bizans ayinlerine dnmtr; Msrda yalnzca Elence, Suriye ve
Filistinde ise Elencenin yan sra Sryanicede yaplan ayinlerde 16. ve 17. yzyla doru
Arapa kullanlmaya balamtr; son dnemde ise ayn ayin yerli Melkitler tarafndan
yalnzca Arapa, yabanc (Elenli) patrikler ve piskoposlar tarafndan ise Elence yaplmaktadr.
Deindiimiz son gelime yabanc (Elenli) dinadamlarnn (bu yrelerde, ed.) yksek
dzeydeki dinadamlar zerindeki etkisinin srekli olarak artmasna yolamtr.
Konstantinopeldeki Fenerin Melkitler zerindeki otoritesi glendike yerli halkn duygular
kstaha hie saylm, Fener bu lkelere kendi makamn temsil eden Elen patrikler,
metropoliter ve arimendritler gndermitir. Bu yrelerde faaliyet gsteren ruhbanlar ve alt
dzeylerde grevli evli dinadamlar yzyllar boyunca yerli halkan gelen insanlard. Bunlar
Arapa konuurlar ve ayinlerini Arapa yaparlard. Yksek dzeydeki dinadamlar ise lkenin
dilini bile bilmeyen Elenlilerdi.
Nihayet gnmzde yerli Ortodokslar bu duruma bakaldrmlardr. Antakyadaki
Ortodokslar, Konstantinopel ile aralarndaki tartmalardan sonra Grigor IVn ( addad)
patrik olarak tannmasn baarmlardr. Ayn gelimenin Kudsde yolat sorunlar
herkesin belleinde hala tazedir. Bugnk Kuds Rum Melkit Patrii Domiyanos V ve
skenderiye Patrii Fotios lnce, onlarn yerine de yerli dinadamlarnn atanmas
dorultusunda byk bir aba gsterilecei kesindir. Fakat gnmzde bu lkelerde yaayan
Ortodokslar etkileyen bu tartmalar bu yaznn kapsam dnda kalmaktadr, zaten onlar da
Melkit deildir.

Dou Geleneine Bal Katolikler

Suriye, Kk Asya, Filistin ve Msrda Bizans geleneine bal Katolik kiliselerin
kuruluundan sonra, gnmzde yalnzca bu Vatikana bal kiliselerin Melkit olarak
adlandrlmas gerektiini sylemitik. Bu eski adn neden imdi onlar iin kullanldn
sylemek olanakszdr. Fakat bu bir olgudur. Zaman zaman batda yaynlanan yaptlarda bu
lkelerde yaayan ve Bizans geleneinden gelen btn Hristiyanlarn Melkit olarak
tanmlandna hala tank olabiliriz; yalnzca Katolik ve Ortodoks Melkitler arasnda bir
ayrm yaplr; ancak bu makale yazarnn izlenimleri durumun kendi aralarnda hi de byle
olmaddr. Bu yrelerde yaayan ve Byk Dou Kilisesiyle inan birlii iinde olan bir
kimse kendisini hi bir zaman Melkit olarak adlandrmaz ya da adlandrmasna izin vermez.
Kendisini Elencede ya da baka bir Bat dilinde yalnzca Ortodoks, Arapada ise Rum
olarak adlandrr.

7
Patrologia Graeca, CXXXVIII, 935 ve devam.
8
Charon, Le Rite Byzantin dans le Patriarcats Melkites, 1906, s. 11-12, 21, 23.

6
Bu yrelerde Melkit herkes tarafndan Vatikana bal olarak anlalr. Melkit adnn
Vatikana bal kiliselere bal olanlar iin kullanl bile yaygn deildir. Bunlar
kendilerinden Rum Ka uliki ya da Franszca Grecs Catholiques (Rum Katoliker) olarak
szederler. Melkit ad, o da eer kullanlrsa, Dou insanlar iin her zaman Katolik anlamna
gelir. Bu insanlar iin yanl olan Rum Katolik adndan ok byle bir ad kullanmak bize gre
daha uygundur, nk bunlar hi bir anlamda Elenli deillerdi. Sk sk sorulan bir soru da
byk blnmeden sonra Bizans geleneine bal Katoliklerin ilikilerinde sreklilik olup
olmad, Roma ile inan birliinden hi bir zaman vazgememi topluluklar bulunup
bulunmad sorusudur. talyann gneyinde, Sicilya ve Korsikada kukusuz byle
topluluklar vardr. Melkitlerin yaad lkelere gelince, byle topluluklar yoktur. 11.
yzyldan bu yana yeniden birlemek iin abalarn harcand dorudur, baz piskoposlar
birey olarak deiik zamanlarda giriimlerde bulunmulardr; rnein ksa mrl olan Lyons
(1274) ve Florausa (1439) birlikleri bu lkelerin Ortodokslarn da iermitir. Fakat
sreklilikten szedilmez; Floransa birlii dalnca Bizans geleneine bal btn doulu
Hristiyanlar koptular. Bugnk Melkit Kilisesi 18. yzylda kuruldu.
17. yzylda Suriyedeki Ortodoks piskoposlardan bazlar yeniden birliin oluturulmas
dorultusunda aba gsterdiler. Sur ve Sidon Metropoliti Ew imiyos, daha sonra Antakya
Patrii A anasiyos IV (1700-1728) ve nl Berrhoeal (Halepli) Qurillos (lm 1724, bu
Qurillos, Antakya patriinin bir sre rakibi olan Konstantinopelli Qurillos Lukarisin
rakibiydi) kutsal makama (Vatikanna, ed.) bavurdular ve Pallium (kutsal omuz band)
almay umdular. Fakat yaptklar inan aklamas Romada yetersiz bulundu. Suriyede
kiliseyi latinletirme eilimi ok iyi bilinmektedir. 1722 ylnda Konstantinopelde toplanan
Konsil Antakyal piskoposlara Latin Kilisesine gre sapknlklarn listesini ieren bir uyar
mektubu gnderdi.9
Nitekim Romada Ruhbanlk Yksek Okulunda (Congregation Propaganda) renim gren
Serafim Tanas 1724 ylnda latinletirme yanllar tarafndan Antakya patrikliine seildi.
Seilir seilmez Romaya boyun edi ve Katolik inan aklamasn gnderdi ve Qurillos
(1724-1759) adn ald. Serafim Tanasla birlikte yeni anlamda Melkit patrikler dnemi
balad. Sapknlar 1728de Atoslu Rum Rahip Silvesteri setiler. Silvester, Fener ve teki
Ortodoks Kiliseler tarafndan tannd; onunla birlikte Ortodoks izgi devam etti. Ortodokslar
Qurillos zerinde epeyce bask yaptlar. Ve Qurillos bir sre Lbnana kat.
1744de Benedict XIVdan Pallium ald. Ortodoks ounlua kar srekli savamaktan
yorulan Qurillos 1760da grevinden ekildi. Onun yerine naiyos Jawhar atand, fakat bu
atama Roma tarafndan reddedildi. Clement XIII, Baalbek Metropoliti Maqsimos akimi
(1760-61) patrik olarak atad. Maqsimosun lmnden sonra Beyrutlu A anasiyos Da an
patriklie seildi, trenle grevine balad ve Teodosiyos VI (1761-88) adn ald. Bu arada
naiyos Jawhar 1764 ylnda yeniden patrik seilmeyi baard. Ancak Papa tarafndan aforoz
edildi. Papa Trk yetkilileri de onu srgn etmeye ikna etti.
Clement XIV, 1773de az sayda ve dalm olan baz skenderiyeli ve Kudsl Melkitleri
Antakya Melkit patriinin yetki alanna balayarak birletirdi. Teodosiyos IV lnce,
naiyos Jawhar, bu kez kilise yasalarna uygun bir biimde, yeniden patriklie seildi ve
A anasiyos V (1788-1794) adn ald. Onu Qurillos VII (Siage, 1794-1796) ve Agapius /
abib III (Matar, eski Sur ve Sidon metropoliti, patrik 1796-1812) izledi. Bu sre iinde
Melkitler arasnda Pistoia (1786) Sinodun grlerini benimseyen (Yawsefoye w
Yu anunoye) Yusufuluk ve Yuhannaclk Hareketi gelimeye balad. Hareketin ban
Baalbek Metropoliti Jarmanos (Germanos, Cermanos) Adam ekiyordu. Bu hareket bir sre
hemen hemen btn Melkit Kilisesini etkisi altna ald. Hareketi destekleyenler 1806da
9
Assemani, Bibliotheca Orientalis, III, s. 639.

7
Qarqafede bir Sinod topladlar. Ve Pistoie Sinodunun kararlarnn bir ounu onayladlar.
Qarqafe Sinodunun kararlar 1810 ylnda Romann onay alnmadan ve Arapa olarak
yaynland. Kararlar 1835de Roma tarafndan sansr edildi. Pius VII, Baalbekli Jarmanos
tarafndan yazlan bir ilmihali (din kurallarn renmek iin yazlan yapt, ed.) ve daha baka
yaptlar da daha nce makhum etmiti. Jarmanosun yanllar arasnda yerlemi litrji
geleneinde kullanlan szlerin kutsama ve tahsis ayinini etkilemedii dorultusundaki
Ortodoks teori de vard. Sonunda Patrik Agapiyus ve teki Melkit piskoposlar bu
dncelerden vazgemeleri konusunda ikna edildiler.
1812 ylnda toplanan bir baka Sinod Melkit ulusu iin Cayn-raz / Ayn-Trazda bir
Tanrbilim Okulu almasna karar verdi. Agapiyusu Patrik naiyos IV arruf / Sarruf
( ubat-Kasm 1812, ldrld), A anasiyos VI Maar (1813), Maqariyos IV awil (1813-
1815) ve naiyos V Qatton (1816-1833) izledi. naiyos Vden sonra nl Maqsimos III
Mazlum (1833-1855) patrik oldu. Patrik olmadan nceki ad Mixayel / Mihayeldi. Maqsimos
III Baalbekli Jarmanosun dncelerinden etkilenmiti ve Halep metropoliti seilmiti. Fakat
bu seim Roma tarafndan onaylanmad. Bunun zerine Mixayel bu dncelerden vazgeti,
grev ve sorumluluk almadan yalnzca Miyra Metropoliti nvann ald ve Romadaki patriin
vekili oldu. Bu sre iinde Marsilyada (Aziz Niqolawos) Melkit Kilisesini kurdu ve
Melkitleri Ortodoks ruhbanlarna kar korumak amacyla Viyana ve Parisde baz
giriimlerde bulundu.
Trk hkmeti hala Vatikana bal olanlar ayr bir millet olarak tanmamt; dolaysyla
devletle kurulan btn ilikiler, piskoposlara berat verilmesi vb gibi ilemler ortodokslar
kanalyla gerekletirilmek zorundayd. Melkitler, yasalarn gznde hala resmen Rum
milletinin yani Konstantinopel patriinin ynetimi altndaki Ortodoks toplumunun
yesiydiler. Doal olarak bu durum Ortodokslarn onlar tedirgin etmesine ve kzdrmasna
neden oluyordu.
Mazlum 1831de Suriyeye geri dnd, 1833de naiyos Vin lmnden sonra patrik
seildi. Bu seim 1836da birok glklerden sonra Roma tarafndan onayland. Mazlumun
patriklik dnemi tartmalarla doluydu. 1835de Cayn-razda Sinod toplad. Bu Sinod Melkit
Kilisesinin ilerini dzenleyen 25 Yasay kabul etti. Bu yasalar roma tarafndan onayland
ve yaynland.10 Onun patriklik dneminde Melkitler nihayet Bab- Ali tarafndan ayr bir
millet olarak tanndlar. Maqsimos III ayrca Romadan kendisinin ve kendisinden sonra gelen
patriklerin kullanaca ek nvanlar da elde etti.
Bunlar Teodosiyos zamanndan beri kendisinden nce gelen patrikler tarafndan ynetilmi
olan skenderiye ve Kuds patriklii nvanlaryd. 1849da Kudusde bir Sinod toplad,
burada Jarmanos Adamn yanllarndan bir ounu tekrarlad. Bu nedenle hem Roma hem
de kilisesine bal insanlarla ilikilerinde glklerle karlat. Fakat bu glkler yava
yava ald ve yal patrik 1855de huzur iinde ld. Maqsimos III Melkit patrikleri arasnda
en nl olandr. Onu Qlimis I Bahus (1856-64), Grigor II Yusuf (1865-79), Petrus IV
Jerayjiri (1879-1902) ve Qurillos VIII Jeha izlediler. Bugn hala patriklik yapmakta olan
Qurillos VIII 27 Haziran 1903de seildi. Seimi Romadan gnderilen bir telgrafla onayland
ve 8 Austos 1903de amdaki patrikhane kilisesinde trenle grevine balad.

Melkit Kilisesinin Yaps

Melkit Kilisesinin ba patriktir. En st dzeydeki dinadam olan Papa patriin stdr.
Patrik Antakya, skenderiye, Kuds ve Tm Dou Patrii nvanna sahiptir. Antakya ve

10
Collectio Lacensisde (II, s. 579-92).

8
Tm Dou btn Antakya patrikleri tarafndan kullanlan bir nvandr. Bu nvan sanld
kadar kibirlenme, byklenme ifade eden bir nvan deildir; nk Dou o zamanki Dou
Roma eyaleti (Praefectura Orentis) anlamna gelir ve Konstantinopelin ykseliinden nceki
dnemde patrikhanenin yetki alan iine giren blgedir.11
skenderiye ve Kuds bu nvana Maqsimos III dneminde eklenmitir. Burada normal olarak
skenderiyeye ncelik vermek gerekirken, skenderiye ve Kuds adlarnn Antakyadan sonra
gelmesi dikkat ekicidir. Bu byledir, nk Patrik yalnzca Antakyadan kar. Qurillos
IVn patrik olmasyla Antakya patriklerinin soy izgisi srdrlmtr. Msr ve Filistindeki
Melkitlerin saysnn azl nedeniyle skenderiye ve Kudsde patrikhane almas gerekli
olmamtr. Byle bir gereklilik douncaya kadar patriin bu yrelere ilikin bir eit
yneticiliktir. Fakat bu sre iinde patrik her eyalette de ulusuna ruhani liderlik yapar.
Polixronyada (Polychronia) ve patriin alkland ok zel ve nemli durumlarda
kullanlan daha grkemli bir nvan daha vardr - Pederlerin Pederi, obanlarn oban, Yce
Ruhbanlarn Yce Ruhban ve XIII. Havari.
Patrik piskoposlar tarafndan seilir ve hemen hemen her zaman onlardan biridir. Seim
sonucu Romadaki Ruhban Okuluna bal Dou Topluluklaryla ilgili blme
(Congregation for Eastern Rite) sunulur. Seim kilise yasalarna uygun ise seilen patrik
Papaya bir inan aklamas yapar, onaylanmas ve Pallium almas iin dileke verir. Seim
geersizse, patriin atanma ii Papaya kalr. Patrik Papann rzas olmadan grevinden
ekilemez. Her on ylda bir kendisinin ya da yardmcsnn (Petrus ve Pavlos) Havarilerin
Eiine (Ad Limina Apostolorum) bir ziyaret yapmas gerekir. Patrik banda bulunduu
mezhebe ait btn kiliseler zerinde yetki sahibidir. Piskoposlarn seimini onaylar ve onlar
kutsar; onlar yasalar uyarnca baka yerlere tatabilir ya da grevlerinden alibilir. Romann
onayyla yeni ruhanilik blgeleri ya da diyakonluklar kurar. Perhizden muaf tutma gibi
konularda da olduka byk bir yetkisi vardr. Patrik amda (Dou Kaps yaknlarndaki)
patrikhane kilisesinin bitiiindeki evde oturur. Her yl en azndan birka hafta kald
skenderiye ve Kudsde de evleri vardr; genellikle Lbnanda, Beyrutdan ok uzak
olmayan Cayn-razdaki Tanrbilim Okulunda bulunur.
Piskoposlar 12 Temmuz 1867 tarihli resmi Reversurus bltenindeki kurallara gre seilirler.
Patrik de dahil Sinoddaki btn piskoposlar ad belirlerler. Papada bunlardan birini seer.
Btn piskoposlarn dinsel nedenlerle evlenmeme yemini etmi olmas gereklidir, fakat rahip
olmalar gerekli deildir. Rahip olmayan ruhbanlar, ruhbanlklar onaylanmadan nce
evlenmilerse, eleriyle ilikilerini srdrebilirler. Fakat btn Vatikana bal kiliselerde
evlenmeme yemini etmek (celibacy) ok yaygndr, evli dinadamlarna yan gzle baklr.
Cayn-razda, Kudsde (Kardinal Lavigeries White Fathers adl kuruluun ynetimi
altndaki Azize Ann Koleji), Beyrutta vb tanrbilim okullar vardr. Birok renci
Beyrutdaki Cizvit Okul nda, Romadaki Rum Kolejinde ya da Parisdeki Aziz Sulpice
Kolejinde renim grmektedir. Ruhbanlar Aziz Basil Kuraln izlerler.
ki byk gruba blnmlerdir. Bunlardan biri uweyrdeki (Lbnan) Aziz Vaftizci
Yu anun, teki Sidon yaknlarndaki Aziz Sawiyordur. Her ikisinin de ok sayda kollar
vardr. uweyr grubunda ayrca Halep ve Baladitler arasnda da bir farkllama vardr. Yrede
Basil rahiblerinin yaad manastrlar da vardr.
Melkitlerin hemen hemen hepsi lkenin yerlisi olan insanlardr. Dilleri Arapadr. Ayinleri
Konstantinopel ayinidir; her zaman Arapa yaplr, arada Elence baz atlar ve ayetlere de
yer verilir (Prosxomen Sofiya Or oy, vb). Fakat baz ok nemli gnlerde ayin btnyle
Elence yaplr.

11
Fortescue, Orthodox Eastern Church, s. 21.

9
Melkit Patrikhanesinin yetki alan iindeki dinsel merkezler unlardr: amdaki Patrikhane.
Bir Patrik Vekili tarafndan ynetilmektedir; iki metropolitlik topluluu, Sur ve Halep; iki
bapiskoposluk, awran ile birlikte Bosra ve ama ile birlikte Horus; sekiz piskoposluk,
Sidon, Beyrut (Jebayl ile birlikte), Tripoli, Aqre, Furzil (Za le ile birlikte), Baqac / Bekaa,
Paneas ve Baalbek. Kuds ve skenderiyedeki merkezler bir patriklik vekili tarafndan
ynetilmektedir. Melkitlerin toplam saysnn 130. 00012 ya da 114. 08013 olduu tahmin
edilmektedir.
1 Ekim 1911

Kaynaklar
Echos dOrient, 1897.
Kohler, Die Katholischen Kirchen des Morgenlands, 1896.
Charon, Le Rite Byzantin dans le Patriarcats Melkites, 1906.
Neale, History of the Holy Eastern Church, 1848-50.
Williams (ed.), The Patriarchate of Alexandria, Vol. IV, V; The Patriarchate of Antioch, supplementary volume,
1873.
Charon, Histoire des Patriarcats Melkites, 1911
Rabbath, Documents inedits pour servir a lhistoire du christianisme en Orient, 3 vols., 1907.
Le Quien, Oriens Christianus, II, pp. 385-512, 1740, (Alexandrine Patriarchs, pp. 699-730), (Antioch, Vol. 3,
pp. 137-527).

sraildeki Hristiyan Topluluklar

Giri

12
Silbernagl, Verfassung und gegenwartiger Bestand samtlicher Kirchen des Orients, 1904.
13
Werner, Orbis Terrarum Catholicus, 1890.

10
sraildeki Hristiyan topluluklarn tarihi Nasral sann misyonuyla balar. Onun lmnden
sonraki ilk Havari Kilisesi, en azndan Kudsde ve evresinde, Kudusn Hadrian tarafndan
Roma kenti Aelia Capitolina (S 130) olarak yeniden ina ediliine kadar olan dnemde
Musevi-Hristiyan bir kilise olarak kalmtr. O tarihten bu yana yerel kilise bileimiyle
btnyle yre halknn kilisesi olmutur. lk kilise konsillerine kadar da tek ve blnmemi
bir kiliseydi. slam istilalar srasnda ise Dou da kilise, kutsal yerleri ortaklaa kullanmaya
devam etmelerine ramen, artk eitli mezheplere blnmt. lk kez Hal Seferleri
srasnda kurulan krallklar ve Bat (Latin) Kilisesinin stnlk (praedominium) salamasyla
birlikte kutsal yerlere ilikin ekimeler bagstermi ve bu ekimeler btn Memlkler ve
Osmanllar dneminde, 1852de statkonun ilanna kadar kesintisiz devam etmitir.
Bugn srailde yaayan 5, 5 milyon (Kasm 1995) insandan 157. 000 ya da toplam nfusun &
2, 85i Hristiyandr. (Mslmanlar & 14, 2, Drziler & 1, 7). Bu veriler Bat eria ve
Gazzede yaayan Hristiyanlar iermemektedir, nk bu blgelerde 1967den beri nfus
saym yaplmamtr. 1967 ylnda da blgelerde yaayan Hristiyanlarn nfusunun kabaca
33. 000 dolaylarnda olduu tahmin edilmektedir. (Bu veriler eitli Hristiyan topluluklar
tarafndan, bu topluluklarn bal olduklar kiliselerin yetki alanlar gznne alnarak yaplan
tahminlere dayanmaktadr. Szkonusu olanlar Yahudistan, Samariya, Gazze ve rdn ve
teki komu lkeleri iermektedir). Genel olarak srailde Hristiyanlarn nfusu artarken,
Yahudistan, Samarya ve Gazzede saylarnn azald belirtilmektedir.
Yirmi eski ve yerli kilise ile bunlara ek olarak balca protestan mezheplere ait olan 30
kiliseden oluan Hristiyan kiliseler drt ana gruba blnebilir - Ortodoks, Kadky kart
(Monofizit), Katolik (Latin ve Vatikana bal) ve Protestan Ermeni Kilisesi gibi ulusal
kiliseler dndaki yerli kiliselere bal topluluklar ounlukla Arapa konuan topluluklardr;
bunlarn ou, byk olaslkla Bizans dnemindeki ilk Hristiyan topluluklardan gelmektedir.

Ortodoks Kiliseler
Ortodoks kilisesi (Dou Kilisesi ya da Rum Melkit Ortodoks Kilisesi olarak da
adlandrlmaktadr) hepsi de Konstantinopel patriinin ruhani liderliini kabul eden kiliseler
topluluundan oluur. Bu kilise tarihsel olarak Dou Roma ya da Bizans mparatorluundaki
kiliselerden tremitir.
Rum Ortodoks Patrikhanesi kendisini Kudsun Ana Kilisei olarak grmektedir. Bu kilisenin
patrii 451 ylnda Kadky Konsili tarafndan atanmtr. Bu kilise 1054 ylndan beri Roma
kilisesinden ayrdr. Bununla birlikte 1964 ylnda Kudsde Papa VI. Paul ile Konstantinopel
patrii A anagoros arasnda tarihi bir toplant yaplmtr.
Srgnde bulunan Ortodoks Kilisesi Patrikhanesi, Hal Seferlerinin ertesinde, 1099 ylnda
Konstantinopele tanmtr. Kudsdeki Patrikhane 1845 ylna kadar kapal kalmtr.
Kutsal Topraklardaki Ortodoks karlarn savunma grevini 1662 ylndan bu yana Kutsal
Mezar Kardelii (Brotherhood of the Holy Sepulcher) adl birlik stlenmitir. Kutsal Mezar
Kardelii, Kutsal Topraklarda Ortodoks Kilisesinin konumunu savunmaya ve
Patrikhanenin Elen niteliini korumaya almaktadr.
Bu kiliseye bal olanlarn ounluu Arapa konumaktadr ve kendilerine Kutsal Mezar
Kardelii yeleri yan sra evli (Arapa konuan) papazlar tarafndan dinsel hizmet
verilmektedir. Kuds, Galile, Yahudistan, Samarya ve Gazzede yaayan topluluk yelerinin
says 120. 000 dolaylarndadr.

11
lkede temsil edilen iki tarihsel, ulusal Ortodoks Kilisesi daha vardr: Rus ve Romanya
Kiliseleri. Bu kiliseler Rum ortodoks Kilisesiyle inan birlii iinde olduklarndan Rum
Ortodoks Kilisesinin yerel ynetimi altndadrlar.
Rus Ortodoks Misyonu Kudsde 1858 ylnda kurulmutur, fakat Rus Hristiyanlar kutsal
lkeyi daha 11. yzylda, Kievin Hristiyanl kabul etmesinden birka yl sonra ziyaret
etmeye balamlard. Bu ziyaretler 900 yl boyunca srd ve giderek her yl yaplan
hristiyan hac ziyaretlerine dnt. Hac ziyaretleri I. Dnya Savana kadar srd ve Rus
devrimiyle son buldu.
1949 ylndan bu yana srail snrlar iinde kalan Rus Kilisesinin varlklarn tasarruf hakk
Rus Ortodoks Misyonuna (Moskova Patrikhanesi) aittir; rdn snrlar iindeki varlklarn
tasarruf hakk ise srgndeki Rus Ortodoks Kilisesini temsil eden Rus Kilisesi Misyonuna
aittir. Bu misyonlar bir Arimendrit tarafndan ynetilmektedir, Arimendritlere bir grup
rahibe ve rahip yardm etmektedir.
Romanya Ortodoks Kilisesini tesil eden misyon 1935 ylnda kuruldu. Bir Arimendrit
tarafndan ynetilmekte ve Kudsde yaayan kk bir rahip ve rahibeler topluluundan
olumaktadr.

Kadky Kart Kiliseler

Kadky Kart Kiliseler, Kadky Kilise Konseyinin (451) sann doasnn ift olduu
(Tanr ve insan) dorultusundaki retisini reddeden Dou (Ermeni, Kpti, Habe ve Sryani)
Kiliseleridir. Kadky Kart Kiliseler Monofizit retisini, yani sann bir tek ve tanrsal
doas olduu grn savunurlar.
Ermeni Ortodoks Kilisesi, Ermenistann Hristiyanl kabul ettii 301 ylnda kurulmutur.
Ermeniler Hristiyanl kabul eden ilk uluslardan biri.
Kudsde 5. yzyldan bu yana bir dinsel Ermeni topluluu vardr. Ermeni kaynaklar, ilk
Patrikhanenin 638 ylnda Patrik Abrahama Halife mer tarafndan bir belge verilmesinden
sonra kurulduunu ne srerler. Kudsdeki Ermeni Patrikhanesi 1311de almtr.
19. yzyl boyunca, daha sonra da I. Dnya Sava srasnda ve savan hemen ertesinde
Anadoludaki Soykrmlardan, zellikle de 1915 Soykrmndan sa kurtulanlarn da
katlmasyla sraildeki yerel Ermeni topluluu bymtr. 1939dan nce bu topluluun
yeleri 15. 000nin zerindeydi ve Ermeniler nc byk Hristiyan gruptu. Bugn Kuds,
Hayfa, Yafa, Bet-Lehemde yaayan Ermenilerin says yaklak 4. 000dir.
Kpti Ortodoks Kilisesinin kkleri Msrdadr. Msr nfusunun byk ounluu ilk
yzyllarda Hristiyan olmutur. Kptiler Kudse mparator Konstantinnin annesi Azize
Helane ile birlikte geldiklerini iddia ederler. Bu kilisenin ilk balarda Yahudistan
evresindeki l manastrclnn gelimesi zerine byk bir etkisi olmutur. Kpti topluluu
Memlkler dneminde (1250-1517) daha sonra da 1830da Muhammed Ali dneminde
geliip bymtr. skenderiyedeki Kpti Patrii 13. yzyldan bu yana Kudsde, bu kentte
yaayan bir piskopos tarafndan temsil edilmektedir. Kuds, Bet-Lehem ve Nasrada yaayan
Kpti topluluu yelerinin says 1000in zerindedir.
Kudsde en azndan Ortaadan bu yana Habe Ortodoks Kilisesine bal bir topluluk
vard. lk kilise tarihileri ta 4. yzyldan bu yana Habeistandan Kutsal Topraklara yaplan
hac ziyaretlerinden szederler. Kesin olan bir ey varsa, o da 4. yzyl izleyen yllarda Habe
Kilisesinin Kutsal Topraklar zerinde nemli haklara sahip olduudur. Fakat kilise bu

12
haklarn ounu statkonun ilanndan nceki ve Trklerin egemen olduu dnemde
yitirmitir.
Bugn sraildeki Habe Kilisesi bir bapiskopos tarafndan ynetilen ve ounlukla Eski
Kentte ve Bat Kudsdeki Habe Kilisesi evresinde yaayan birka dzine rahip ve
rahibeden oluan kk bir topluluktur (bununla birlikte meslekten olmayan din grevlilerinin
says artmaktadr). srail ile Etiyopya arasndaki diplomatik ilikilerin yeniden kurulmasndan
sonra hac ziyaretleri artmtr -1995de Kutsal Hafta trenlerine yaklak 1000 Etiyopyal hac
katlmtr.
Sryani Ortodoks Kilisesi, Kadim Antakya Kilisesinin devamdr ve Ortodoks Sryaniler
Ortadoudaki en eski Hristiyan topluluktur. Ayin ve dualarda Bat Sryaniceyi (Bat
Aramca) kullanmaya devam etmek bu topluluun gelenekleri arasndadr. Sryaniler,
Yakubiler olarak da adlandrlmaktadrlar (Bu ad 6. yzylda kiliseyi rgtleyen Yacqub
Burdcono / Yakub Baradayn adndan gelmektedir). Patrikleri amda oturmaktadr. 793
ylndan beri Kudsde Sryani Ortodoks piskoposlar vardr. Bu piskoposlarn varl
1471den bu yana sreklilik kazanmtr. Bugn Kudsdeki kilisenin banda 7. yzyldan
kalma (Dayro d Mor Marqos) Aziz Markus Manastrnda yaayan bir piskopos vardr.
Topluluun yaklak 2000 yesi vardr ve bunlarn ou Kuds ve Bet-Lehemde
yaamaktadr. Kkleri ran, Trkiye Mezopotamyas ve Irak Mezopotamyas arasndaki snr
blgesinde bulunan Dou Havari Kilisesinde (bazan yanllkla Nasturi Kilisesi olarak
adlandrlmaktadr) ayinler ve dualar Dou Sryanice (Dou Aramca) yaplr. Kilise
Kudsde 5. yzylda kurulmutur. Bugn bir bapiskopos tarafndan temsil edilmektedir.
1930lu yllarn ortalarndan bu yana Patrik Chicagoda yaamaktadr. Hindistann Kerala
kentinde de bir ruhani temsilcisi bulunmakta.

Latin ve Vatikana Bal Kiliseler

Roma ve Konstantinopel arasndaki ilikiler ne olursa olsun, Hal Seferlerine kadar Kutsal
Topraklarda Ortodoks Patrikhanesinden bamsz bir Bat Kilisesi kurma dorultusunda hi
bir giriim yoktu. Hal Seferleri dneminde, 1099-1291 yllar arasnda Kudsde bir Latin
Patrikhanesi varolmutur. Bu Patrikhane 1847de yeniden kuruldu. 1847ye kadar olan
dnemde yerel kilisenin sorumluluu 14. yzyldan beri Latin Kilisesine ait kutsal yerleri
koruyan Fransiskan Tarikatna aitti.
Bugn Kudsdeki Latin Kilisesinin banda bir patrik vardr. (Nasra, Amman ve Kbrsda
yaayan) piskopos patrie yardm eder. srailde bu kiliseye bal yelerin says 20. 000
dolaylarndadr. (Bat eria ve Gazzede bir 10. 000 kii daha vardr).
Maruni Kilisesi Sryani kkenli bir kilisedir. yelerinin ou Lbnanda yaamaktadr.
Maruni Kilisesi 1182 ylndan beri Roma Katolik Kilisesiyle resmen inan birlii iindedir ve
btnyle Katolik olan tek Dou Kilisesidir. Vatikana bal bir kurum (Roma ile inan birlii
iinde olmasna ramen, kendi dilini, ayinlerini ve kilise kurallarn koruyan Dou Kilisesi
anlamna gelir) olan Maruni Kilisesinin kendi ayini vardr. Bu ayin znde Bat Sryanice
yaplan Antakya ayinidir.
sraildeki Maruni topluluunun nfusu 6. 700 dolaylarndadr ve ou Galilede
yaamaktadr. Kudsde 1895den beri bir Maruni Patrik Vekili bulunmaktadr.
Rum Melkit Katolik Kilisesi, Antakya Rum Ortodoks Kilisesindeki bir blnme sonucu
1724de kurulmutur. (Malkaye / Malkoye ya da Melkit deyimi 4. yzyldan kalmadr ve

13
Kadky Kilise Konsilinin retisini kabul ederek mparatorluk bakenti Konstantinopel ile
inan birlii iinde olan yerel Hristiyanlar iin kullanlr).
Rum Katolik Bapiskoposluu 1752 ylnda Galilede kurulmutur. Kudsdeki Rum
Katolikler, yirmi yl sonra Antakya Melkit Patriinin yetki alan iine alnmlardr. Antakya
Melkit Patrii Kudsde bir Patrik Vekili tarafndan temsil edilmekteydi. Galiledeki Rum
Katolik Piskoposluunun bugnk nfusu 50. 000 dolayndadr. Kuds Piskoposluuna bal
olanlarn says ise 3. 000 dolaylarndadr.
Sryani Katolik Kilisesi, Monofizit (tek doac) Sryani Ortodoks Kilisesinden, Vatikana
balanan bir kopma sonucu kurulmutur ve 1663 ylndan beri Roma ile inan birlii iindedir.
Sryani Katoliklerin (Beyrutda oturan) kendi patrikleri vardr. Kuds ve Bet-Lehemdeki
kk yerel Sryani Katolik topluluuna 1890 ylndan beri Kudsde bulunan bir Patrik
Vekili ruhani liderlik etmektedir. Toplam saylar 350dir. Sryani Katolik topluluu, 1985
Temmuzunda Kudsde alan yeni patrikhane kilisesini Suriye ve Hindistan halklarnn
havarisi Aziz Tumaya adamtr.
Kilikyadaki (ukurova) Ermeni topluluu daha nceden, Hal Seferleri dneminden beri
Roma ile iliki iinde olmasna ramen Ermeni Katolik Kilisesi 1741de Ermeni Ortodoks
Kilisesinden ayrlmtr.
Ermeni Katolik Patrii Beyrutta oturmaktadr, nk bu kilise kurulduu zaman Osmanl
yetkilileri onun Konstantinopelde oturmasn yasaklamlard. 1842 ylnda Kudsde bir
Patrik Vekillii oluturmutur. Kutsal Topraklardaki Ermeni Katolik topluluunun yeleri
900 dolaylarndadr ve bunlar Kuds, Be ani, Ramalla, Hayfa ve Gazzede yaamaktadrlar.
Roma ile inan birlii iinde olmasna ramen, Ermeni Katolik Kilisesinin Ermeni Ortodoks
Kilisesi ile ilikileri iyidir ve her iki kilise bir btn olarak Ermeni topluluunun yarar iin
ibirlii yapmaktadr.
Kpti Katolik Kilisesi 1741den beri Roma ile inan birlii iindeydi. Buna ramen
skenderiyede Vatikana bal Kpti Katolik Patrii ancak 1955de Kudse bir patrik vekili
atamtr. Bugn Kudsdeki topluluk yelerinin says 35 dolaylarndadr.
Kildani Katolik Kilisesi eski Nasturi (Asur) Kilisesinden Vatikana bal dorultuda bir
kopma sonucu kurulmutur. yeleri ayinlerde hala Dou Sryaniceyi kullanmaktadr. Kilise
1551de kurulmutur ve patrik Badatda oturmaktadr. Kutsal Topraklardaki Kildani
Katolik topluluu birka aileden daha byk deildir; buna ramen Kildani Katolik Kilisesi
resmen tannan dinsel topluluk konumuna sahiptir. Kildaniler 1903 ylndan beri Kudsde
(Kudsde oturmayan) bir Patrik Vekili tarafndan temsil edilmektedirler. Kutsal patriklik
makam ile srail devleti arasnda temel bir anlamann imzalanmas Kutsal Topraklardaki
Katolik Kiliseleri asndan ok nemli idi. 30 Aralk 1993de imzalanan bu anlama birka
ay sonra aralarnda diplomatik ilikilerin kurulmasna yolat.

Protestan Kiliseleri
Ortadoudaki Protestan topluluklarn ortaya kmas 19. yzyln balarnda ve batl
misyonerlerin Kutsal Topraklar yeniden kefetmesiyle birlikte olmutur. Bu misyonlarn
amac Mslman ve Yahudilerin ounluunu hristiyanlatrmakt. Fakat baarabildikleri
tek ey Arapa konuan Ortodokslar kendilerine ekmek oldu.
Kuds ve Ortadou Bapiskoposluk (Anglikan) Kilisesine bal Kuds Piskoposluu
1841de kuruldu ve 1957de Bapiskoposluk oldu. 1976 yl ocak aynda nemli deiiklikler
yapld, bapiskoposluk kapatld ve ilk Arapa konuan piskoposunun seilmesi ve
atanmasyla yetki alan Kuds eyaleti ve Ortadou olan yeni bir bapiskoposluk kuruldu.

14
Bapiskoposluun yetki alan iinde yaayan 4500 Anglikan (srailde 2500-3000) vardr,
Anglikanlar Kutsal Topraklardaki en byk Protestan topluluktur. Kudsdeki Anglikan
Piskoposunun makam Kudsdeki Aziz ehit Gorgis Katedralidir.
Kutsal Topraklardaki Luther Kilisesinin kkleri, ngiltere Kraliesi ile Prusya Kralnn
Kudsde ortak bir Protestan Piskoposluu kurmaya karar verdikleri 1841 ylna kadar gider.
Fakat 1886da ngiliz ve Alman Luther yanllar birbirlerinden ayrlmlardr. Alman Luther
topluluu gittike artan sayda Arapa konuan Hiristiyan etkilemitir. 1979dan bu yana
Arapa konuan Luther topluluunun kendi piskoposlar vardr ve Eski Kentte Muristan yolu
zerindeki Propsteide binalarda birbirinden bamsz olarak etkinlik gstermektedirler. Arap
topluluk yelerinin says 500, Alman topluluk yelerinin says ise 200 dolayndadr.
Alman Luther Kilisesinin 1939 ylnda ngilizler tarafndan el konulan mal varl 1951
ylnda Federal Almanya ile yaplan tazminat anlamasnn bir blm uyarnca srail
tarafndan satn alnd.
sraildeki Norve Misyonu Hayfa ve Yafada bulunan iki misyon kilisesinin yetkilerini ve
ynetimini 1982 ylnda yerel topluluklara devretti.
Kutsal Topraklardaki Baptist Kilisesi 1911 ylnda Nasrada bir topluluun olumas sonucu
kuruldu. Bugn Baptist Kiliseleri Birliinin u yerlerde kiliseleri ve merkezleri vardr: Akre,
Qana, Hayfa, Yafa, Kuds, Kfar-Yasif, Nasra, Petah-Tiqwa, Rama ve Turan. Topluluk
yelerinin says 900 dolaylarndadr ve ounluu Arapa konumaktadr.
skoya Kilisesi (Presbiteryan) ilk misyonunu 1840 ylnda Galileye gnderdi. Bu tarihi
izleyen 100 yl boyunca etkin bir biimde eitim ve salk alannda etkinlik gsterdi. Bugn
kk, ounlukla skoyadan getmi insanlardan oluan, haclara ve ziyaretilere hizmet
gtren bir topluluk olan skoya Kilisesinin hem Kudsde hem de Tiberiyada bir kilisesi
ve konukevi vardr. Bamsz Edinburgh Salk Misyonerleri Topluluunun da Nasrada
hemirelerin renim grd bir hastahanesi vardr.
Kuds, Nasra ve Bat eriada (toplam saylar 200 dolaylarnda) Tanr Kilisesine
(Pentakost) bal kk bir topluluk vardr. Uluslararas merkez Zeytin Dandadr.
Protestanlar son yllarda srailin deiik blmlerinde tarmsal yerleim blgesi
oluturdular. Petah-Tiqwann kuzeyindeki Kfar Habaptistim 1955de kuruldu. Tarmn yan
sra lkedeki Baptist ve teki Protestan topluluk yeleri iin konferans ve yazlk kamp
olanaklar salamaktadr. Nahariya yaknlarndaki Nes Amim, 1963 ylnda, srailin
Hristiyanlar tarafndan anlalmasn tevik etmeye ynelik uluslararas bir merkez olarak bir
grup Hollandal ve Alman Protestan tarafndan kuruldu. Kudsun hemen batsndaki Yad
Hamonah 1971 ylnda kuruldu ve Finlandiyadan gelen ziyaretiler ve haclar tarafndan
konukevi olarak yararlanlmaktadr.
Yukarda sz edilenlerden baka srailde kk, ye saylar ok az Protestan gruplar da
vardr.
ada Azizler (Mormon) Kilisesinin evresinde de 1886da Hayfada, 1972 Kudsde bir
topluluk olumutur. Bu kiliseye ye olanlarn says bugn 200 dolaylarndadr. Bunlara ek
olarak, Provo Brigham Young niversitesinin (Utah - ABD) bir kolu olan Kuds Yakndou
Aratrmalar Merkezinde renim gren 170 renci de vardr.
Kuds Uluslararas Hristiyan Elilii 1980 ylnda, tm dnyada sraile ve onun ezeli ve
ebedi bakenti Kudse yaplan destei gstermek amacyla kuruldu. Elilik, tm dnyadaki
Hristiyanlarn Kutsal Yaptn yazld dnemdeki srail ile modern bir ulus olarak bugnk
srail hakknda bilgi edinebilecei bir merkezdir. Bu merkez, 50 lkede brolar ve
temsilcileri olan uluslararas bir ilikiler andan olumaktadr.

15
Din zgrl
Devletin dinsel oulculua ilikin temel tutumu 1948 ylnda Bamszlk Bildirgesinde
ifadesini bulmu:
srail Devleti, srail peygamberlerinin ngrd gibi, zgrlk, adalet ve bar (ilkelerine,
ed.) dayanr; din, rk ya da cins ayrm gzetmeksizin yurtdalarnn toplumsal ve politik
haklarda tam bir eitlie sahip olmasn salar; din, vicdan, dil, eitim ve kltr zgrln
gvence altna alr...
Bu belge ulusun grn ve inancn ifade eder ve bu ilkelere ballk yasayla gvence
altna alnmtr. Her dinsel topluluk, dinin gereklerini yerine getirmede, kendi kutsal
gnlerini ve hafta sonu tatillerini gzetmede ve kendi iilerini ynetmede zgrdr.

Kutsal Yerler
srailde Tektanrl din (Yahudilik, Hristiyanlk ve slam) tarafndan kutsal saylan birok
yer vardr. Bu yerlerden yararlanma ve oralarda ibadet etme zgrl btn dinsel
topluluklara tannmtr.
Kutsal yerler, saygszla, saldrya ve eitli dinlere bal olanlarn bu dinlerce kutsal
saylan yerlerden yararlanma zgrln engellemeye ya da onlarn bu yerlere ilikin
duygularn zedelemeye ynelik her trl giriime kar korunacaktr. (Kutsal Yerleri
Koruma Yasas, 1967)
Hristiyanlk iin kutsal olan yerler arasnda en nemlileri unlardr: Acl Yol, Son Akam
Yemei Odas, Kudsdeki Kutsal Mezar Kilisesi, Nasradaki Mjde Kilisesi, Mutluluk
Da, Taba ve Kinneret Gl (Galile Denizi) yaknndaki Kapernaum.

Dinsel Topluluklara zerklik

Hristiyan topluluklar, kendi iradeleri sonucu, lkedeki eitli dinsel topluluklar arasnda en
zerk olan olarak kaldlar. Fakat son yllarda Hristiyan topluluklar arasnda, geleneksel
bamszlklarndan dn vermeden, toplumsal gvenlik, salk ve eitim kurumlarn
devletin kurumlaryla birletirme dorultusunda gittike artan bir eilim var.
Dinileri Bakanl, btn dinsel topluluklarn dinle ilgili gereksinimlerini karlamaktan
sorumlu olmasna ramen, bilinli olarak Hristiyan topluluklarn dinsel yaamna giriim
etmekten kanmaktadr. Hristiyan topluluklarn lkede aznlk olma durumlarndan
kaynaklanabilecek sorunlar ya da talepleri nedeniyle bavurabilecekleri Bakanla bal
Hristiyan Topluluklar Dairesi, bu topluluklar ile hkmet arasnda balant kuran bir organ
olarak almaktadr. Bakanlk ayrca birden fazla Hristiyan topluluun hak ve ayrcalk iddia
ettii kutsal yerlerdeki statkonun korunmasn garanti eden tarafsz bir yarg olarak da ilev
grmektedir.

Tannan Dinsel Topluluklar

Baz Hiristiyan mezhepleri tannan dinsel topluluk konumuna sahiptir. Osmanllar
dneminden kalma tarihsel nedenlerle bu topluluklarn kilise mahkemelerine evlilik ve
boanma gibi medeni hale ilikin sorunlar dzenleme yetkisi tannmtr.

16
Bugn tannan topluluk konumuna sahip Hristiyan topluluklar unlardr: Melkit Rum
Ortodoks, Melkit Rum Katolik, Latin, Ermeni Ortodoks, Ermeni Katolik, Sryani Maruni,
Sryani Ortodoks, Sryani Katolik, Kildani Katolik ve 1970den bu yana Anglikan Protestan.

Kaynak: srail Dileri Bakanl, 26 Ocak 1995

Urmi ve evresinde
Dou Asur Misyoner Yardmclarnn
Yapt Kltrel ve Yaznsal Etkinlikler

Dr. Heleen Murre-Van den Berg

ev: E. Polat

17
Redakte: Jan Be - awoce

Aklama: Bu yaz iin Hollanda Bilimsel Aratrma Kurulunun (NWO) verdii katkyla
olanakl olmutur. American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM)
arivlerinden (u anda Houghton Ktphanesinde, Harvard niversitesi, Cambridge, Mass.)
yararlanma izni ise yazara, United Church Board for World Ministries kurulu (Cleveland,
Ohio) Dr. David Hirano tarafndan verilmiti.
Geen yzyln otuzlu yllarnda randaki Urmi ovasnda yaayan [Dou] Asur
Hristiyanlarn anadili yaz dili haline gelmitir. Dil, sadece ilk kez yazl hale getirilmekle
kalmam, ayn anda okullar alm ve 1840ta yazl basn etkinlie girdii zaman ok
sayda yapt datlmtr. 1 Bu tr yeni yaznsal geleneinin ilk giriimcileri Amerikan
Protestan misyonerleriydi. 2 Bu misyonerlerin [Dou] Asur erkek ve kadn yardmclar vard
ve gerekte bu almann temelini [Dou] Asurlarn bizzat yaptklar katklar oluturur. Bu
yazda Amerikal misyonerler ile [Dou] Asurlarn nasl birlikte altklarn ele alacaz. 3
Geen yzyldaki yaz dilinin tarihine girmeden nce, u gerei belirtmeliyim ki, Amerikan
misyonerlerinin giriimi Yeni [Dou] Aramcann [Leana Xata-Leono a o] yazl hale
getirilmesi tarihte yeni bir devir asa dahi, bu giriim kesinlikle ilk deildi. lk nce, Klasik
[Dou] Sryanice (Leana Catiqa-Leono Catiqo) okumu [Dou] Asur erkek ve kadnlar
tarafndan, yaz ve okuma dili olarak hep kullanlmt. 4 Misyonerler geldii zaman, okumay
bilenlerin hepsi ruhbanlar snfndaydlar, ama bu ruhbanlarn okumay renmeye
zorlanmalarndan ziyade, bir eitim almak isteyenlerin ya diyakon ya da ruhban olmalaryd.
En okumu bilgili insanlarn ise Urminin batsndaki Hakkari dalarnda bulunduklar
syleniyordu.
Misyonerler gelmeden nce sadece birka okul vard, bunlarn en ilginci Gogtapadeki
Muqdasi Hrmznd. Sadece kz ocuklar olan Hrmz [Hrmz], yeeni Awrahamn
eitim almasn istemiti. ocuu okutmak iin drt yl sreyle Salamasl bir retmeni
grevlendirmiti, o srada da iki ocuk daha onlara katlmlard. Bu ruhban ayrld zaman,
Hrmz kendi hemerileri arasnda en bilgili insanlardan birisi diye bilinen Tiyyarili Qaa
[papaz] Dnxay retmen olarak grevlendirmiti. O sralarda Hrmzn ilk hanm vefat
etmi ve kendisi de ok gen bir bayanla evlenmiti. Bu ei ona erkek bir evlat dnyaya
getirdi, o da zamanla babasnn eitim grd okulda eitime balad. Amerikal misyonerler
geldii zaman Hrmz olu Yuxannann eitimini Amerikal misyonerlerin yannda devam
etmesini istedi. Ve misyonerlerden biri, o zaman 10 yandaki ocuu evine alncaya kadar,
onun eitimiyle hep ilgilendi. Hrmzn kendisi hi bir zaman okumay renmemiti, belki
de bu i iin fazla yal olduunu dnyordu. 5

1
Bu dilde konuan insanlarn adlandrd gibi [Dou] Asurca dili birbirine ok yakn Kuzeydou Neo-Aramca
ivelerinden olumaktadr. 19. yzylda Urmi ivesi temel ive olarak geiyordu, oysa 20. yzylda temel ive
ierisinde baz Irak iveleri arlk kazanmtr.
2
Bkz. ABCFM, Boston. Gemi yzyldaki yazma ve basm tarihi iin bkz. Rudolf Macuch, Geschichte der spt-
und neusyrischen Literatur, Berlin 1976 ve HL. Murre van der Berg, From a Spoken to a Written Language. The
Introduction and Development of Literary Urmia Aramaic in the nineteenth Century, Doktora Tezi, Leiden 1995.
3
Urmideki Protestan Misyonerliin [Dou] Asur meslekdalar hakknda nemli kaynak, Nestorian Biography:
Being Sketches of Pious Nestorians who Have Died at Oroomiah, Persia, by Missioneries of the ABCFM.,
Boston 1857, yeni bask 1993.
4
nceki tarihlerde ka kadnn belli bir eitim ald bilinmemektedir. Misyonerler geldiinde tek okur-yazar
Patrik Mar amcun XVII Awrahamn kzkardei Helena olduunu renmilerdi. Bkz. Justin Perkins,
Historical Sketch of the Mission to the Nestorians, New York, 1862, 10.
5
Muqdasi Hrmzn yaamyks iin bkz. Nestorian Biography, 184-87. kinci ei Xanumjan ile mutlu evlilik
yks zerine de bkz. Nestorian Biography, 203-212.

18
Mevcut kullanlan eski dilden farkl olarak Alqo ve Tl-Kepeli [Dou] Asurlar yeni bir
gelenei yaatmaya baladlar. 15. yzyln sonlarnda ada dilde [Sura le] yazmaya
balamlard ve bunu 19. yzyla kadar devam ettirmilerdi. ranl ve Irakl [Dou] Asurlarn
arasnda ok fazla bir ilikinin olmad bellidir. Alqo yazlarnn Urmideki ada bir dilin
olumasna etki yaptnn hi bir kant yoktur. Sadece 19. yzyln ikinci yarsnda Alqo
metinlerine rastlyoruz. Misyonerlerin 1873 ylnda Alqo ivesinde yaynlad ncil evirisi,
olanakldr ki, misyonerler ve yardmclarnn yapt evirilere dayanmaktan ziyade,
blgedeki ilk ncil evirmesine dayanlarak yaplmtr.
Buradan yle bir sonuca varabiliriz: Amerikal misyonerler geldiinde, snrl saydaki
insanlar tarafndan kullanlsa dahi, [Dou] Asurlarn arasnda byle bir yazn gelenek vard.
Bu yazn gelenek Urmi vadisine gre dalarda ve Hakkari dalarna gre de Alqo blgesinde
daha da glyd.

Amerikal Misyonerlerin Gelii ve Deiimler

1831de iki Amerikal misyoner, E. Smith ve HGO Dwight, yeni misyonerliklere uygun
yreleri aratrmak iin Urmi blgesini ziyaret ettiler. Urmi evresindeki kylerde yaayan
[Dou] Asurlar tarafndan dosta karlandlar. [Dou] Asurlar, misyonerlerin yanlarna gelip
kalmalarn ok istemekteydiler. Yapt baslmas ve eitim dzeninin geniletilmesini iddetle
destekliyorlard. Bu da Smith ile Dwightin Amerikaya dndklerinde ABCFMnin Danma
Komitesine bu blgeye misyonerlerin gnderilmesini tlemelerine neden oldu.
Urmideki yeni misyonerliin planlanmas srasnda Kurul Sekreteri Rufus Anderson, Smith
ve Dwightle birlikte yeni misyonerliin amalarnn ne olaca konusunda titizlikle
dndler. Misyonerlerin amac Dou Kilisesinin yenilenmesine ve onun Moolistan ve
ine gnderilen byk misyonerlikler zamanndaki grkeminin yeniden kazanlmasna
katkda bulunmak olmas gerektii sonucuna vardlar. Bu misyonerliin amac, kesinlikle ayr
Protestan Kilisesini kurmak deildi. Eski Asur Kilisesinin yeniden canlanma veya uyann
motive etmek iin ABCFMye bal olan kiiler, kutsal yaptlar zerindeki bilgilerin
tazelenmesinin birincil neme sahip olduunu dnyorlard. Dolaysyla insanlara
okumann retilmesi ve herkesin ncili okumas vaaz edilerek, bunun misyonerlerin en
nemli ilerinden birisi olduu kabul edilmitir.
Kasm 1835te Justin Perkins ile Dr Asahel Grant eleriyle beraber Urmide misyonerlik
atlar. Bu drt kii Urmi ve ovasndaki kylerde uzun sre alan Amerikal misyonerlerin
ncleriydiler. Birinci Dnya Sava sona erdiinde ise misyonerlik kapanmak zorunda
kalmt. 1922de baz misyonerler geri dnmeyi baarmlard, fakat misyonerlik ah
Rzann emriyle 1934te temelli kapatlmt. retim ve basn dahil, yaznsal dilin
gelitirilmesinde en nemli yere sahip misyonerlerin adlar bu metinde belirtilecektir.
En nemli ve en etkili yere sahip olan kii, yukarda ad geen Justin Perkins idi. O buraya ilk
gelendi ve iki defa geri dnmekle birlikte, burada en ok kaland. 1869 ylnda da ABDye
geri dnd. Orada ayn yln 31 Ocak gn 64 yanda vefat etti. Temel meslei yaznsal
olduu iin belki ada dilin olumasna en uzun sreli katky salyan o olmutur. En
nemli rnleri Tevrat ve ncil evirileri (1846-1852) ve Urmide kald son yllarda yazd
Oluum (Genesis), Beni-srailin Msrdan G ve Daniyelin Yaptlar zerine
yorumlardr.6 Perkins, olaslkla 1849dan itibaren [Dou] Asurlarn arasnda datlmaya
balanan Zahrire d Bahra [Aydnln Inlar] dergisinin yaynlanmas iin ilk adm
atmtr. randa yaynlanan ilk dergilerdendir.

6
Bkz. Macuch, Geschichte, 90-91.

19
Perkinsin, kendisini ok iyi tanyan [Dou] Asurlar arasnda nasl anldna dair bir rnek
vermek iin, Perkinsin lm haberi Urmiye ulamas zerine verilen vaazdan bir ka satr
vermek yeterli olacaktr. Bu konumada Adal amaa Yonan vaizdi: Bylece arkadalar bu
balamda (Perkinsin [Dou] Asurlarn yanna gelmesi) Perkinsin kiilii zerine
younlaalm. Kendisi, ocuklarn yanna aran bir baba gibi deil miydi? Herkesi yanna
arm myd? Ve biz onun kucanda bymemi miydik? Hi birimize git dedi mi? Bir
baba olarak ailesinin dalmasn istemiyordu o; tersine herkes ona yaknd; ite Perkins
byleydi. Btn insanlar kendi ailesi sayard. ocuklarndan birinin bile evden
uzaklamasn istemezdi. 7
Yonan, Perkinsin ncil evirmesi ve yorumu zerine yle diyordu: Bunlar, gece-gndz
almayla hazrland. Tevratn ve ncilin evrilmesinin ilk balangcndan itibaren
kendisiyle beraber altm, onun emeini, bu yaptlar zerinde nasl gece-gndz altn
grmtm. Dalardan vadi ve ovalara kadar, kk kylerden, ky ve kentlere kadar her
eve, her kiliseye bakn: Perkinsin emei onlar Kutsal Yaptlarla doldurdu.8
Perkinsten sonra yaznsal konulardaki ikinci kii David Tappan Stoddardtr. Burada
1843ten 1857ye kadar altktan sonra, 41 yanda Urmide lmtr.9 Nispeten ksa
saylabilecek bu srede, dil alannda nemli katklar sunmutur. [Yeni Dou Asurca] Bu
ada dilin ilk gramerini kendisi yapmtr. Bu gramer 1855te ortaya kt.10 Gramer
Amerika ve Avrupada geni bir kitleye datlmt ve imdiye kadar Bat dilbilimcilerine bu
bilinmeyen dil zerinde bilgi edinme frsat vermiti. Ayrca bir szlk derlemiti, fakat bu
szlk yaynlanmasa da 1901de baslan John Macleann Dictionary of the Dialects of
Vernecular Syriacn temelini oluturmutu.11 Gramer ve imla yaptlarnn hazrlanmasnda
katklar olmutur; bu yaptlar Urmideki okullarda ders ara-gereci olarak kullanlmt.
Bunun dnda kendi adyla yaynlad baz yaptlar olmu, bunlardan en nemlisi Outline of
Theology [Ktawa d Teoloiya] yazar vefat ettikten sonra 1857de gn na kmt.
Srasyla ilk nce Urmide, ondan sonra Seirdeki Male Seminary [Erkek Ruhban Okulu]nn
baretmenliini yapt, dolaysyla [Dou] Asur kkenli yardmclarn eitilmesinde nemli
rol oynad.
Female Seminary [Kadn Ruhban Okulu]nn yneticiliini yapan William R. Stocking,
Albert L. Holladay ve Dr Austin H. Wright gibi basl yaznsaln hazrlanmasnda katkda
bulunmutur. Ayrca tp doktoru olan Austin H. Wright kendi ii yannda Perkinse ncil
evirilerinin tekrar gzden geirilmesinde yardm etmitir.
Basn alannn baarl olmasnda Edwart Breathn yapt almalar ok nemli bir yere
sahip olmutur. Kendisi 1840 ylnda basn ile beraber Urmiye gelmiti. Basn ilerinin
banda durmas yannda, zamannn byk bir blmn ok gzel [Dou] Sryani alfabe
harflerini yapmaya ayrmt, bu sayede baslan yaptlar ve ncili okumak ok zevkli
olmutu. Kendisi 1861de Urmide lmtr.12

7
Perkins zerine bkz. Justin Perkins, A Residence of Eight Years in Persia Among the Nestorian Christians with
Notices of the Muhammedans, Andover 1843, ve Henry Martin Perkins, Life of Rev. Justin Perkins, DD.,
Pioneer missionary to Persia, Chicago 1887.
8
Adal amaa [Diyakon] Yonan, Sermon in Memory of Perkins [Karozuta cal Mota d Perkins Sahab, men
amaa Yonan d Cada], Urmi, 1870, 3.
9
Yonan d Cada, Perkinsin ansna vaaz, 12.
10
Stoddard zerine bkz. Joseph P. Thompson, DD., Memoir of Rev. David Tappan Stoddard, Missionary to the
Nestorians, New York 1858.
11
DT., Stoddard, Grammar of the Modern Syrian Language as Spoken in Oroomiah, Persia and in Kurdistan,
London 1855 (ayrca Journal of the American Oriental Society, C. 5/6 1856).
12
Gramer ve szlk elyazmalar Beinecke Librarydedirler, Yale University, New Haven CT.

20
Ad geen tm misyonerler Protestan Misyonerliin ilk 20-30 yllarnda Urmide
almlard. Protestan misyonerliin ve etkinliklerinin yazma, bask ve eitim alanlarndaki
sonraki tarihi ayr bir deerlendirme konusudur. Fakat ksa bir anmsatma son yllarda ortaya
gelen en nemli olaylar anmsamak iin kayda deerdir. Bu balamda bilinmesi gereken ilk
misyoner sayn Benjamin W. Labaree, 1860 ve 1906 yllar arasnda Urmide almt. Onun
denetimi altnda ncilin nceki dnemlere ait evirileri titizlikle gzden geirilmiti. Bu
alma yaklak 80li yllarda balam olup, 1893te yaynlanmt. New Yorktaki
Amerikan ncil Dernei tarafndan baslmt ve bu versiyon gnmze kadar gelen
versiyondur. Sonraki dnemlere ait misyonerlerden birisi de William Ambrose Shedd idi. Bu
kii, Urmideki kolejde retmenlik yapyordu, Zahrire d Bahra dergisinin editryd ve
ok etkin bir biimde ada dilin imla kurallarn dzenleme giriimlerine balamt. Ayrca
eski elyazmas rnlere hem [Dou] Klasik Sryanice, hem de ada dilde yazlm olanlara
ilgisi vard ve rencilerine snfta bu elyazmas rnleri tekrar yazdryordu. 13

[Dou] Asur Meslek Erbablar

Amerikal misyonerler balangtan itibaren hem sradan insanlar, hem de ruhban snf
tarafndan ok iyi karlanmlard. Perkinsin ilk retmenleri Qaa Awraham ve Mar
Yoxanna olmulardr, ondan sonra da srasyla misyonerlik iinde nemli yere sahip olan
piskoposlar, papazlar ve diyakonlard.
Ruhbanlarn destei dnda, ou [Dou] Asurlar ocuklarn yeni okullara gndererek ve
dzenlenen toplantlara katlarak misyonerlerin etkinliklerini desteklemilerdir. Fakat bu
protestan misyonerliine zaman zaman sert bir biimde kar klmad anlamna gelmez.
rnein Patrik [Mar amcun] ailesinin ilk defa yapt gibi. Eer misyonerlerin varl
[Dou] Asurlarn arasnda bir karkla neden olsayd, ran hkmeti onlar kesinlikle
yurtd ederdi, ksacas eer [Dou] Asurlar misyonerlere tamamen kar olsalard, onlar
gayet kolay biimde valizlerini toplayabilirlerdi. Bunun olmamas gerei bizi u sonuca
gtryor ki, [Dou] Asurlarn ounluu Protestan misyonerliin varlna kar deildi.
Yaz dilinin tantlmasyla ilgili iki tr [Dou] Asur yazn meslek erbab arasnda
snrlandrma yaplabilir. Birinci gruba basn yaznsal ile ilgili olanlar, mesela evirmenler,
yazarlar ve basmclar giriyordu. kinci gruba ise eitim alanlarnda dierlerine ada dilde
okumay ve yazmay retenler yer alyordu.

evirmenler, Yazarlar ve Basm Ustalar

Perkinsle birlikte ncilin evirisi zerinde alan iki evirmen Qaa Dnxa ve amaa Io
idi. kisi de dal blgelerden geliyordu. Dnxa Tiyyariden, Io ise Gawardand. Dnxa
misyonerlerle beraber 1837den itibaren alyordu ve ncilin evirisine kadar basl
yaznsaln ilk yaynlanmasna byk katklar salamt. Ondan sonra basmla ilgili daha az
ilgilenerek, daha ok dalk kylerde papazlk yapt. nceden belirtildii gibi, Dnxa, [Dou]
Asurlar arasnda okumu sayl insanlardan biriydi. Ayrca Hrmzn at okulda
retmenlik yapmt.14 Io basnda dzeltmeci olarak alyordu. Io okuma ara-
gerelerinin yaplmas iin yardm etmiti. Kendisi 1845 ylnda vefat etti.

13
Edward Breath ve onun misyonerlik yaynsal almalar zerine bkz. JF., Coakley, Edward Breath and the
Typography of Syriac, Harvard Library Bulletininde yaynlanacak yazsna.
14
Shedd zerine bkz. Mary Lewis Shedd, The Measure of a man, The Life of William Ambrose Shedd,
Missionary to Persia, New york 1922.

21
Dnxann ncil evirmesi ii, iki gen; Digalal amaa Yosip [Yawsep] ve Adal amaa
Yonan [Yunus] tarafndan devam ettirildi. Onlar misyonerlerin denetledii okulda eitim
grmlerdi. kisi de iyi bilimadamlaryd. Sadece ada ve Klasik Sryanice dalnda deil
de, ayn anda branice, Elence, ngilizce ve Farsay da ok iyi biliyordu.
Kasm 1846da Perkins, nciliin yeni basksnn yaynlanmas ile ilgili olarak kurul
sekreterine mektup yazmt. Mektupta bu iki adamdan yle sz ediliyordu: u anda evirme
ve dzeltme yardmclar olarak yanmda ok ilgin iki gen var. Bunlardan birisi olan
Digalal Yosip benimle beraber ilerimde yldan fazla alt. Doal yetenekleri
bakmndan onun gibi birini hi bir yerde gremedim (...) ayn anda braniceyi de ok iyi
biliyor. Dier yardmcm Adal Yonan daha gen fakat Yosipe gre yetenek ve gelecek vaat
etme konusunda daha alt bir derecededir.15
Yosip, 1864te 40 yanda ld zaman zerine Zahrire d Bahrada geni bir lm ilan yer
ald. Bu ilanda basl yaznsala geen emei ve verdii vaazlardan vlerek szedilmiti.
Szleri de biraz nce aktarm olduum szlere benziyordu. Bu da demektir ki, byk bir
olaslkla bu lm ilannn yazar Perkinsdi.
50. yl geride braktktan sonra, baz Protestan topluluklar ortaya kt. Ama [Dou] Asur
Kilisesinin iindeydiler. Adal Yonan bu topluluklarn papaz-larndan birisiydi. Bu biimde
Perkinsin ansna bir vaaz vermiti. 1880 ylnda Zahrire d Bahrada kendisi iin yaynlanan
bir basalnda ise ncilin evirisi ii ve son rn olarak da ncilin yorumundan
szedilmiti. Bu yorumun yaynlanp yaynlanmadn bilmiyorum. Basalnn ilk satrlar
yledir: amaa Yonan ok iyi tannan bir insand. Urmi ovasnda adnn bilinmedii bir ky
yoktur. Kendisi ok yetenekliydi ve bunun dnda Dr Perkins ve Rhea ile ok yakn bir
arkada olduu iin kendisini daha iyi yetitirmiti. Tm yeteneklerini ise saya hizmet iin
kullanmt.16
Breath ile alan basn elemanlar zerinde pek bir ey bilmiyoruz. Bunlardan ikisinin adlar
Nestorian Biographyde geiyor: arbal Yonan ve Urmili Ismail. 17 kisi iin de yetenekli
olduklar ynnde bir kan vard. Ayrca Ismail zerine baka bir ey daha syleniyordu:
Basn alannn balatan olmas dnda gazete kprlerini kesme gibi basm harflerinin
kalba dklmesi konusunda da ok iyi bir ustayd. Ayrca son dzeltmeleri de yapyordu.
19. yzyln sonlarnda misyonerlerin almalarnda katkda bulunan [Dou] Asurlarn says
nemli lde artmt. Sadece bir kandan szedeceim. Bunlarn ou 1880-90l yllarda
yaplan ncil evirmelerinde yer almlard. Gzden geirilmi 1893 basksnda yardm eden
[Dou] Asurlarn adlar 1886 ylnda gn na kan Oluumun n evirilerinin giri
blmnde yazlmt. Bunlar: Qaa Oacna d Txuma, amaa Baba d Kosi, Oraham d
Gulpaan, kolejli Qaa Oacna ve Qaa Yosip d Wazirabad.18
kinci Oacna Urmideki kolejde uzun sre eski diller (olaslkla branice, Elence ve Klasik
Sryanice) profesr olarak almt. Ei, Gogtapali Qaa Awrahamn kz ara da iyi bir
eitim almt. Ve misyonerlik iin ngilizce eviri yapyordu. kisi de 1915de Urmide
karklklar ortaya ktnda ldrlmlerdi. O zaman Oacna 90 yandayd.19
Baba d Kosi ada [Dou] Asur-Aramca dilinin byk szln derlemiti, ama maalesef
bu szln sadece birka cildi yaynlanmt. Szlk zerindeki almalar ve dilbilimi

15
Dnxa zerine bkz. Nestorian Biography, 1857, 101-110.
16
ABDFM Arivleri, ABC16.8.1 C. 3, 249, 6ya yakn.
17
Xnanio Awraham ve Rabi muyel Badal, Ktawa d Luqqae men Zahrire d Bahra d 40 nne, 1850-1890,
(nceden Zahrire d Bahrada yaynlanan yazlar) Urmi, 1895, 310.
18
Yonan zerine bkz. Nestorian Biographyde, 54-62, Ismail zerine, 62-64.
19
Sepra d Brita [Oluum Yapt], Urmi 1886, 2.

22
konusunda Zahrire d Bahraya katklarndan dolay ada dilin biimlenmesinde nemli bir
rol oynad.20
Son dnemin dier nemli bir kiilii muyel Badal d Gogtapa, 1865te dodu ve
Amerikada ald eitiminin bir blmn tamamladktan sonra kolejde retmenlik
yapmt. 1895den 1908 ylnda lnceye kadar Zahrire d Bahrann editrlnu yapt.21

retmenler
Ky okullar misyonerlerin denetimi altnda olsalar da, [Dou] Asurlarn ynetimi altnda
alyorlard. Okuma-yazmay bilenlere ve kendi kynde okula gitme istei olanlara,
misyonerlerce kk bir maa balanyordu ve birka okul ara-gereci de veriyorlard.
Sonradan Erkek Ruhban Okulunun baz rencileri ky okullarnda retmen oldular.
nceki dnemlerde piskoposluk blgesinde okullar bulunan piskopos misyonerlere bu
okullarn denetimi konusunda yardm ediliyordu. Ky okullar retmenlerinin adlar
misyonerlik yazmalarnda gemiyordu, bu yzden onlar zerine pek bir ey bilmiyoruz.
Bununla beraber baz retmenlere misyonerliin balangcndaki nemleri nedeniyle nceki
kaynaklarda nem verilmitir. Bunlar Gogtapali Qaa Awraham (Muqdasi Hrmzn yeeni)
ve Gawilanl Mar Yoxanna idi. Bu iki [Dou] Asur, Perkins ailesi ilk geldiinde, Tebriz,
ondan sonra da Urmide kaldklarnda onlarn retmenleriydiler. Awraham misyonerliin ilk
yllarnda Perkinsin bayardmcsyd. Perkins, ada dili yazl hale getirmeye altnda,
beraber uramlard. Okul ara-gerelerini beraber hazrlam ve ikisi de Urmide ki yeni
okulda retmenlik yapmlard. Awraham 1871de ldnde Zahrire d Bahrada u
satrlar yer almt: Qaa Awraham ve Mar Yoxanna, Perkins ile Dr Grant ilk
karlayanlard. O 1848 yl knda Cochrana [Dou] Sryanilerin dilini retmek zere
Erzuruma gitmiti. lk yllarda evirmelerinde yardm etmiti. 22
Mar Yoxanna ilk Protestan misyonerler iin ok nemli bir kiiydi. Kendisi, misyonerleri ilk
karlayanlardand. Piskopos olmasndan dolay bu ok nemli bir jestti. Yllarca, devaml
olarak onlar desteklemiti. Bu da Perkinsin 1842de Amerikaya ilk geri dndnde
piskoposu yannda gtrmesinin nedenlerinden birisiydi. Mar Yoxanna oradaki Hristiyan
yaamndan ok etkilenmiti ve srasyla kendisiyle grmek iin gelen Amerikan
Hristiyanlar ok etkilemiti. rana geri dndnde, Protestan papazlar rnek alarak
evlenmeye karar vermiti. Yaamnn ou dnemlerinde Mar Yoxanna, Protestan
misyonerlere kar sadk davranm, fakat Patrik [Mar amcun] ailesi Protestan misyonerlere
kar olduu zaman iki taraf arasnda manevra yapmak zorunda kalmt. Mar Yoxanna
1874te vefat ettii zaman, lm ilannda kendisinin Urmideki Mart Maryam Kilisesinde
eski Patrik Mar amcun XVII Awrahamn kardei amaa Ishaqn yannda defnedildii
anlatlyordu, ki buna gre bu byk bir onurdu. lm ilanna gre misyonerlikler iin en
nemli icraat, bata onlar itenlikle karlamas yannda, okullar ama gayretiydi. 23
Misyonerliin, ilk yllarnda grevlendirdii retmenlerden birisi de Kosili Qaa Yoxanna
idi. Kendisini Perkinse Awraham tantmt, nk o Klasik [Dou] Sryanice dilinde sadece
okumay deil, ayn anda bu dilde yazlan metinleri de ada iveye evirmeyi yapabilen az
20
Macucha gre, Geschichte, 181. Oacna d Qalej ile Oacna d aru bir kiiydi. JF., Coakley, The Church of
the East and the Church of England. A history of the Archbishop of Canterburys Assyrian Mission, Oxford
1992, No. 106, 180. Txumal iki tane Oacnann var olduunu sylyor, ikisi de belki aru kynden
geliyordu, birisi Amerikan koleji ile balantl, dieri ise Anglikan misyonerliinde yardmc olarak alyordu.
Bu ise dier Oacna Anglikan Oacna olabilirdi.
21
Macuch, Geschichte, 216.
22
Ayn yapt, 169, 215
23
Ktawa d Luqqae, 304

23
saydaki [Dou] Asur papazlardan biriydi. Birka yl Erkek Ruhban Okulunda altktan
sonra, ky okullarnn denetleyicisi grevine getirilmiti. Ve gezici papaz olarak (vaiz) hep
dolamt. 1845te de vefat etmitir. 24

Amerikallar ile
[Dou] Asurlar Arasndaki birlii

Amerikal misyonerler ile [Dou] Asurlar beraber nasl altlar? lk nce, misyonerler
hemen tamamen [Dou] Asurlarla ibirliine sadktlar. Eer onlar, ocuklarn okullara
gndermeselerdi, eer onlar basl yaynlar satn alp okumasalard, eer onlar kiliselerini
misyonerlerin vaazlar iin amasalard, misyonerler oktan beri gitmek zorunda kalacaklard.
Amerikal misyonerlerin uzun zaman orada kalmas, onlarn iini kolaylatran [Dou]
Asurlarn bunu kabul etmelerindendi.
Bunun yannda misyonerlerin almalarndan yararlanan [Dou] Asurlar, genelde
misyonerliin ilerini pek etkilemiyorlard. Sadece misyonerlere ok yakn olanlar
misyonerlik ilerinde etkili olabi-liyorlard. Ve sonuta misyonerliin etkinlik ve politikasnda
belli bir etki yapabiliyorlard. Urmi misyonerliinin tarihinin ayrntl olarak incelenmesi
bunun bir ok rneklerini ortaya karacaktr. Burada dil ve eitimle ilgili karlkl
etkileimin birka rneini verelim.

Okullar
Perkins geldikten hemen sonra okul hazrlklarn balatmt. Bu okul Qaa Awrahamn
yardmyla 1836 Ocak banda ald. Yukarda da belirtildii gibi Awrahamn Urmideki
okulun ilk yllarnda ok nemli yeri vard. lk batan beri misyonerler okullarnda yerli
insanlar grevlendiriyorlard. Bu olay ky okullar iin ok daha geerliydi. Ve bu okullar
btn Urmi vadisinde almaya balad. Bu okullar o blgedeki piskoposun denetimi
altndayd ve dersler, okuma yazmay bilen papaz veya diyakonlar tarafndan veriliyordu.
Misyonerler tm okullar belli aralklarla ziyaret ederek bir tr genel denetleme yapyorlard.
Bu yntem ok saydaki rencilere temel eitim salamann ok gzel bir yolu olduunu
gstermi ve kantlamt. Batan beri kz ocuklarnn eitim almas tevik ediliyordu. Bu
okullarn ounda kz rencileri vard. [Dou] Asurlarn ou buna kar deildi.
Urmideki Erkek Ruhban Okulu yksek eitim veriyordu. Ayrca yetenekli erkek ocuklar
(bunlarn ou gelecekte papaz ve diyakon olacakt) kente gnderiliyordu. [Dou] Klasik
Sryanice dili, Farsa ve ngilizcenin yannda ders programnn byk bir blmn
kapsyordu. Misyonerlik mektuplarnn birinde tanmland zere, kadn Ruhban Okulunda
kz rencilerin gnn byk bir blmn Pia [Fio ya da basit, yani Urhoy
Sryanicesi]y szl olarak ada dile evirerek geirdikleri anlatlyordu. Ve bu, olaslkla
Erkek Okulunda da byleydi.25 1846dan sonra ncil, ada ivede ortaya ktnda, [Dou]
Klasik Sryanice Dili ders programnn bir paras olarak kalmaya devam etti, nk hem
[Dou] Asurlar hem de misyonerler bu dilin bilinmesinin ocuklarn eitiminin ayrlmaz bir
paras olduuna inanyorlard.

24
Ayn yapt, 305-6. Sonra bkz. Perkins, A Residence of Eight Years in Persia among the Nestorian Christians
with Notices of the Muhammedans, Andover 1843, misyonerliin ilk yllarnda Mar Yoxannaya yapt
gndermelerle geirdii 8 yl.
25
Nestorian Biography, 1-21.

24
Kutsal Yaptlarn evirisi
Kutsal Yaptlarn evirisi, Amerikal misyonerler ile [Dou] Asurlar arasndaki ibirliinin
temel sonulardr. Yukarda, bu eviriler zerinde alan [Dou] Asurlarn adlar gemitir.
Misyonerler bize, mektuplarnda sylemedikleri tek ey Kutsal Yapt evirmeye nasl
baladklardr. Perkins evirmeyi onlara gstermi ve [Dou] Asurlara dillerini doru
kullanp kullanmadn m sormutu? Ya da [Dou] Asurlar m ilk adm attlar, ondan sonra
Perkins bunun orjinaline uygun olup olmadna kantlamak iin metne mi bakt? Bunu
bilmiyoruz. Bunun yannda Perkins, son yaynlarndan birisinin giri blmnde Adal
Yonann bu yapt ada iveye evirdiini sylerken una geliyoruz ki, Perkins her zaman
unu biliyordu: Kendisi randa 35 yl kaldktan sonra, her ne kadar iyi konuuyorsa dahi,
ada iveyi anadili olan bir [Dou] Asur kadar bilmiyordu. 26 Bundan dolay, byk bir
olaslkla Kutsal Yapt evirisi zerinde alan [Dou] Asurlar gnmzdeki metne byk bir
katk salamlardr.
Misyonerlerin [Dou] Asurlarn dncelerini nasl dikkate almak istediklerinin somut
rnekleriyle grebiliriz. Misyonerler ncili evirmeye baladklarnda, Amerikan ncilinin
temel alnd Elen metninden deil de, Pia versiyonundan bunu yapmaya karar verdiler.
Baka bir deile onlar [Dou] Asurlar araclyla Piann deerini rendiler. Her neyse
Amerikan Kurulunun Ynetim Komitesi ve basm iin gerekli kaynaklar salayacak olan
Amerikan ncil Dernei, Piay temel alan evirmeye iddetle kar kyorlard. Genellikle
eksik bilgilerden dolay Piann bozuk bir evirme olduunu dnyorlard ve byle bir
metnin yeni ada dil evirmesi iin temel olacan dnemezlerdi. Perkins ve arkadalar
ne tr kantlar getirirlerse getirsinler, Piadan eviri yapma iznini alamamlard.
Misyonerler, Elenceden gnlszce evirmeye baladlar.
Mays 1844te misyonerlerin almalarna kar koyma tavr glenmitir; bunu ise
Tiyyarideki Soykrmndan [Botan emiri Bedirxann dier Krt emirlerle birlikte
1840larda Dou Asurlara kar yapt krmlar] sonra, Urmi ovasna gelen Patrikin
kardeleri kkrtmlard. Ayn dnemde ran hkmeti, misyonerleri, [Dou] Asurlar kendi
dinine geirmekle sulad. Misyonerlerin [Dou] Asurlar kendi kilisesinden uzaklatrarak
veya onlar Protestan yapmaya yarayacak yaptlar datmak suretiyle onlar kendi dini-
mezhebine dnderme gibi gayretlerinin olduu kantlansayd, bu ok tehlikeli olacakt. Fakat
misyonerlerin byle bir amac yoktu ve onlar, byle bir yanl izlenimin olumamas iin
ellerinden geleni yapyorlard. [Dou] Asurlar, Elenceden evirmeyi, protestanl yayma
giriimi olarak alglayabilecekleri iin, misyonerler tekrar meseleyi Amerikadaki Ynetim
Kurulunun nne koydular. Bu sefer onlar Piadan yaplacak evirmenin sapma
olmayaca ve bunun [Dou] Asurlar arasnda Elenceden daha ok kullanl olacan ikna
etmeyi baardlar. 1846da Piadan evrilen ncilin ok gzel bir baksn yaynladlar.
Ayrca Elen metniyle ilgili baz notlar ve Pia metni de vard.
Birka yl sonra Tevratn baslmas gndeme geldiinde, Pia tekrar tartma konusu oldu.
Pia Tevratnn baz yerlerinde braniceden ok farkl tanmlamalar bulunduu iin
misyonerler Piadan evirme iznini alamayacaklarn biliyorlard. Piadan vazgemekle,
[Dou] Asurlar krmamak iin misyonerler Piann yan stunda yer almas iin srar
ettiler. Ynetim Komitesi tekrar izin verene kadar bir sre geti. Ve misyonerlerin
yazmalarnda tekrar konu zerindeki temel nokta [Dou] Asurlarn bu konuya bak as
oldu: Piay iermeyen ada evirmeyi kullanmayacaklarna kesin olarak inanyorlard. 27

26
Stocking, 21 ubat 1845, ABC 16.8.1, C. 3, say: 255.
27
[Justin Perkins), Nuhara Cal Ktawa d Mapqana (Beni-srailin Msrdan g yapt zerine yorum), Urmi
1869; ayrca kr. ayn yazar, Nuhara d Ktawa d Daniyel Nwiyya, (Daniyel yapt zerine yorum), Urmi, 1869,
h.

25
Gzden geirilmi 1893 basks, temel olarak [Dou] Asurlar tarafndan yaplmt. O
zamanlarda iyi bir eitim alm ve bu projeyi yaama geirebilecek yeterince [Dou] Asur
vard. Alt kiilik evirmen komitesinde sadece bir misyoner (Benjamin Labaree) vard. Baka
bir deile evirinin son biimi konusunda [Dou] Asurlara daha ok yetki verilmiti. Oluum
yaptnn evirmesnin giri blmnde son evirmesi olanakl olduu lde iyi yapmak iin
okurlarn yorum ve eletirilerinin editrlere iletmeleri rica ediliyordu.28 Ne kadar okurun yant
verdiini veya yorumlar sunduu zerine pek bir ey bilmiyoruz. Bunun yannda 1893 basks
1886 evirmesinden gerekten farklyd. Dolaysyla bu konudaki tartma devam etmitir. Bu
ise gzden geirilmi 1893 basksnda [Dou] Asurlarn misyonerleri kadar emeinin de
getiine dair bir iarettir.

Dier Basn rnleri

Misyonerlik basnn ilk dnemlerinde, yapt ve dini mektuplarnn byk bir blm izinsiz
olarak yaymlanyordu. ABD ve Londradaki kolleksiyonlarda bulunan nshalarda iddia
edilen yazar ve evirmenlerin adlar elyazsyla eklenmiti, fakat bu adlar kimlerin ekledii
belli deil. Bunlarn arasnda hi bir [Dou] Asurun ad gemiyor. Misyonerlik
yazmalarnda genel olarak sadece u veya bu yapt zerinde alan misyonerlerin adlar
geiyordu. Fakat basn alannda alan [Dou] Asurlarn bu yaptlarn hazrlanmasnda ok
emeklerinin getiini syleyebiliriz. Misyonerlerin ada dildeki btn yaptlar yerlilerin
yardm olmadan yaynlamas pek olanakl deildi. Ama evirme ve Zahrire d Bahraya
yaptklar katklar dnda, [Dou] Asurlarn misyonerliin ilk dnemlerinde, yani 1870e
kadar basm etkinliklerine byk katklar saladklarna dair fazla kantlar yok. Bunun
yannda, misyonerliin ilk dnemlerinde [Dou] Asurlar, basm ilerini baka trl
yapmlardr. 1843 yllarnda, o zamanlar Musulda bulunan Grant, [Dou] Klasik Sryanice
dilinde yazlan Protestanlarn Dini zerine veya Papalk zerine adl dini mektubunu
Urmideki misyonerlere gndermiti. Mektup, Arapadan Mixa adl birisi tarafndan
evrilmiti. 29 Grant, Musuldaki Hristiyanlar arasnda datmak iin bu mektubun Urmideki
basmevinde (Klasik - Dou - Sryanice dilinde) baslmasn istiyordu. Urmideki misyonerler
onu basmadan nce, o zamanki bayardmclarna, Qaa Dnxa ve amaa Ioya mektubu
okuttular. Io, bunun Urmi [Dou] Asurlar iin de iyi bir mektup olduunu dnmt. Ve
bundan dolay mektup ada dile de evrilerek baslmt.30
1844 yaznda mektup hazrd ve o anda yaz eitim okulu gibi bir sorun iin Seirde toplanan
ky retmenlerine okumalar iin datlmt. te o an Roma Katolikliine saldrlmasnn
[Dou] Asur Kilisesine de kar olma olarak alglanabilecei yznden, ou kendilerini
krlm duyuyorlard. Misyonerler onlarn eletirilerini duyduklar zaman mektubun artk
datlmamasna karar vermilerdi. Fakat maalesef birka rnek artk datlmt. Bu rnekler
yznden misyonerlerin ba, ayn yl ran hkmetinin [Dou] Asurlar dinlerinden [aslnda

28
Tevrat ve ncilin basklar zerindeki misyonerlik yazmalar iin bkz. Piet Dirksen, The Urmia Edition of the
Peshitta: The story behind the Text, in Alexander Rofj (ed.), Textus, Studies of the hebrew University Bible
Project, C. 17, Kuds 1995, 158-167.
29
Sepra d Brita, Urmi, 1886, 11.
30
Bkz. Klasik Sryanice elyazs 11, Houghton Library, Harvard University, Cambridge Mass. Thomas Laurieye
gre (Dr. Grant and the Mountain Nestorians, Boston 1853, 204) olaslkla bu Mixa, ergenlik anda okumay
renmi ve Musuldaki misyonerlerin evirmenliini yapan Yakubi deirmen ustas idi. Klasik Sryanice 11,
elyazmasnn kimlik saptamas halen tartma konusu olmas ada dildeki basl versiyonu ile karlatrma
zerine kuruludur. Protestanlar yazsnn bana bnin gelmesi, orjinalinin Arapa olduunu gsteriyor.

26
mezheplerinden] evirme sulamas, dier sulamalar yannda bu mektubu temel ald iin
belaya girmiti.31

Zahrire d Bahra ve Koxwa [Yldz]

Dil ile ilgili konularda, [Dou] Asurlar ve Amerikallar arasndaki ibirliinin gzden
geirilmesinin sonucu olarak, misyonerlerin Zahrire d Bahra dergisinden szetmek de
gerekiyor. Derginin ilk yllarnda yazlarn byk bir blmn (olaslkla - Dou Asur olan
elemanlar evirip denetleseler dahi) misyonerler yazmt. [Dou] Asurlar arasnda eitim
dzeyi arttka, daha fazla kii dergiye katk salamaya alt. Ve yzyln sonuna doru
dergi, [Dou] Asur toplumunda nemli bir toplu tartma konusu haline geldi. Sadece
Protestan katklar kabul edilmekle kalmamt. Eski kilise ile Protestanlar arasndaki
ilikiler, birde Roma Katolik Kilisesine bal olanlar [Kildani Katolikleri], tartmaya fiili
olarak katlmasalar dahi, Katolik Kilisesine kar tutumlar tartma konusuydu. Zahrire d
Bahra sayfalarnda birok tartma konusu olan ey de, yaz dilinin geleceiydi. [Yani Dou]
Klasik Sryanice diline daha ok veya daha az yakn yazma biimi ile daha ok veya daha az
yabanc szck kullanma olay, iki nemli konulard. Bu tartmalar [Dou] Asurlarn kendi
dillerini gelitirme bilincine erimeye byk lde etki yapmt.32
1906da Koxwa dergisi kt. O zamana doru artk Zahrire d Bahrann tm [Dou] Asur
topluluunu temsil ettii duyumu kalkmamt, nk Protestan misyonerliiyle ok i ieydi.
Koxwann Asur ulusalcln yeniden ortaya kmaya baladnda sadece [Dou] Asurlarn
dergisi olaca dnlyordu. Ulusalcln dini-mezhepsel ayrlklar snrlarn at
seziliyordu. Misyonerler bu inisiyatifi tevik ettiler ve Zahrire d Bahrann yannda yeni bir
dergi misyonerliin basmevinde baslmt. Misyonerlerin Urmi [Dou] Asurlarnn arasnda
yeni dilde yazmay retmeye baladktan 70 yl sonra, onlarn torunlar ada dildeki
yazlarn dzeltmeye baladlar.33

Sonular
Amerikal misyonerlerin 19. yzylda Urmide yaptklar ilerin ou iin aratrma gerekiyor.
Bunlardan birisi [Dou] Asurlarn misyonerlik ilerine saladklar katklardr. Elinizdeki
yaz daha ok [Dou] Asurlarn anadili zerinde oluan yaz dilinin sunulmas almalarnda
[Dou] Asurlarn katklar zerine merceklenmitir. Elimizdeki bu almadan iki sonu
karlabilir:
Birincisi; misyonerlere yardm eden [Dou] Asurlarn says her zaman ok olmutur. [Dou]
Asur yardmc elemanlarnn says misyonerlerin saysn ayordu dersek yanlm olmayz.
Ama bu, [Dou] Asurlarn misyonerlik etkinliklerine dorudan etkisi olduu anlamna
31
Dini mektup balksz ve tarihsizdir. lk satrda konu belirtiliyor Cal haymanuta d proestantaye d prlun
men cita d Roma xaltanta (Roma Kilisesinden ayrlan Protestanlar zerine). Mektupta kullanlan basm harfleri
takm (font) 1844te deitirilmiti, bylece de son nokta konulmutu. Sayfa says ve Klasik Sryanice
elyazmas ile benzerlii, tmn misyonerlerin verdii mektup tanmlamalarna uyuyor. Bkz. rnein Socking,
26 Temmuz 1844, ABC: 16.8.1, C. 3, say: 255, ve Perkins, Journal Entry, 27 Kasm 1844 (Kont Medeme
Mektuplar), ABC: 16.8.1, C. 3, say: 252. Grantn istei zerine mektubun Klasik Sryanice versiyonunun da
baslp baslmad belli deildir.
32
Bkz. a.o., Perkins ve Stocking, 27 Kasm 1844, ABC: 16.8.1, C. 3, say: 250.
33
Maalesef Zahrira d Bahrann son yllara ait ok says elde kalmtr. 1897 ile 1918 arasndaki dnemin
ieriinin gzden geirilmesi iin bkz. Macuch, Geschichte, 138-187

27
gelmez. Son szn misyonerlerin olduu apaktr. Bundan te, misyonerler [Dou] Asurlar
istihdam ediyorlard ve onlar da bunun iin para alyorlard. Dolaysyla misyonerlere
balydlar. Fakat onlarn kesin says, abalarnn unutulmamas gerektiine dair bir iarettir
ve yaz dilinin gelitirilmesine geen emekleri iin onlara hak vermek gerekiyor.
kincisi; 1844 ve 1845 yl krmlar unu gsteriyordu ki, [Dou] Asurlarn ou eitim ve
toplumsal yardm iin misyonerlere bal hale gelmise de, misyonerler [Dou] Asurlarn
desteine balydlar. [Dou] Asurlarn destei, misyonerlerin yurtd edilmesini engelleyen
tek eydi. nk ran hkmeti, ran Hristiyanlar arasnda karlacak hi bir karkla
kesinlikle tahamml etmeyecekti. Dolaysyla misyonerler, [Dou] Asurlarn misyonerlie
kar gveninin sarslmas iin ellerinden gelen her eyi yapyorlard ve onlar bu eski
Hristiyan halknn belirgin karakterine daha ok deer vermeye baladlar. Misyonerlerin,
randaki grevlerini yzyl sreyle yerine getirebilmeleri ise, bunu baardklarnn
gstergesidir.

Kaynak. Journal of the Assyrian Academic Society, C. 10, Say: 2, 1996

28