6950 Zbornik Radova 2016 PDF

DRUTVO ZA ISPITIVANJE I ISTRAIVANJE
MATERIJALA I KONSTRUKCIJA SRBIJE

DIMK
INSTITUT IMS AD, BEOGRAD
UNIVERZITET U BEOGRADU
GRAEVINSKI FAKULTET
INENJERSKA KOMORA SRBIJE
Konferencija
SAVREMENI MATERIJALI I
KONSTRUKCIJE SA REGULATIVOM
Zbornik radova
Beograd, 17. jun 2016. godine

CIP -
,
691:66.017(082)
620.1:691(082)

(2016 ;
)
Zbornik radova / Konferencija Savremeni materijali i
konstrukcije sa
regulativom, Beograd 17. jun 2016. ; [organizatori] Drutvo
za ispitivanje i istraivanje materijala i konstrukcija
Srbije ... [et al.] ; [editor Dragica Jevti]. - Beograd :
Drutvo za ispitivanje i istraivanje i konstrukcija
Srbije, 2016 (urinci : Atom tampa). - [10], 130 str. :
ilustr. ; 25 cm
Radovi na srp. i engl. jeziku. - Str. [9-10]: Predgovor /

Dragica Jevti. - Tira 150. - Bibliografija uz svaki rad.
- Rezimei ; Summaries.
ISBN 978-86-87615-07-6
a) -
COBISS.SR-ID 224025356
Izdava: Drutvo za ispitivanje i istraivanje materijala i konstrukcija Srbije

Beograd, Kneza Miloa 9/I
Editor: Prof. dr Dragica Jevti, dipl.in.tehn.
Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd
tampa: "Atom tampa" - Karaoreva 81, 11450 Sopot
Tira: 150 primeraka
Konferenciju SAVREMENI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE SA

REGULATIVOM, koja se odrava u Beogradu 17. juna 2016. godine, organizovali su
Drutvo za ispitivanje i istraivanje materijala i konstrukcija Srbije i Institut IMS.
Skup je organizovan uz podrku: MINISTARSTVA PROSVETE, NAUKE I

TEHNOLOKOG RAZVOJA i INENJERSKE KOMORE SRBIJE
Beograd, 17. jun 2016. godine

NAUNI KOMITET
1. Prof. dr Radomir Foli, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad

2. Prof. dr Dragoslav Stoji, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni
3. Prof. dr Mirjana Maleev, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
4. Vanr. prof.. dr Gordana Toplii-uri, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni
5. Dr Zagorka Radojevi, Institut IMS, Beograd
6. Dr Nenad ui, Institut IMS, Beograd
7. Dr Ksenija Jankovi, Institut IMS, Beograd
8. Dr Milorad Smiljani, Institut za puteve, Beograd
9. Professor Mihailo Trifunac, Civil Eng. Department University of Southern
California, Los Angeles, USA
10. Prof.dr Dubravka Bjegovi, Sveuilite u Zagrebu, Graevinski fakulte, Zagreb,
Hrvatska
11. Predrag Popovi, Wiss, Janney, Elstner Associates, Northbrook, Illinois, USA
12. Professor Asterios Lionis, Democratus University of Trace, Faculty of Civil Eng.,
Greece
13. Professor Ivan Damnjanovi, Texas A&M University, College Station, TX Zachry
Department of Civil Engineering, USA
14. Prof. dr Meri Cvetkovska, Graevinski fakultet, Univ. Sv. Kiril i Metodij, Skoplje,
Makedonija
15. Prof. dr Milo Kneevi, Graevinski fakultet, Podgorica, Crna Gora
16. Prof. dr Damir Zenunovi, Univerzitet u Tuzli, BIH
ORGANIZACIONI ODBOR
1. Prof. dr Dragica Jevti, Graevinski fakultet, Beograd

2. Dr Vencislav Grabulov, Institut IMS, Beograd
3. Prof. dr Branko Boi, Graevinski fakultet, Beograd
4. Prof. dr Mihailo Muravljov, Graevinski fakultet, Beograd
5. Prof. dr Boko Stevanovi, Graevinski fakultet, Beograd
6. Prof. dr Zoran Grdi, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni
7. Prof. dr Dragoslav umarac, Graevinski fakultet, Beograd
8. Prof. dr Vlastimir Radonjanin, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
9. Prof. dr Karolj Kasa, Graevinski fakultet, Subotica
10. Prof. dr Milan Dimki, Institut "Jaroslav erni", Beograd
11. Milutin Ignjatovi, generalni direktor Saobraajnog Instituta CIP, Beograd
12. Pal Kermeci, in.tehn. "Potisje Kanjia", Kanjia
13. Vesna Zveki, dipl.in.tehn., Polet Novi Beej
SADRAJ
Mihailo Muravljov, Dimitrije Zaki, Marina Akrabi, Dragan Gavrilovi

FIZIKO-MEHANIKA SVOJSTVA TORKRET BETONA SA
DODATKOM SINTETIKIH VLAKANA NAMENJENOG ZA
TUNELSKE OBLOGE ........................................................................................ 1
Nenad Risti, Zoran Grdi, Gordana Toplii-uri,
Duan Grdi, Iva Despotovi
SVOJSTVA SAMOUGRAUJUEG BETONA SPRAVLJENOG SA
DODATKOM OTPADNIH MATERIJALA KAO MINERALNOG
DODATKA............................................................................................................ 11
Rada Radulovi, Dragica Jevti, Julija Aleksi
UTICAJ NAINA UGRADNE NA SVOJSTVA SITNOZRNIH
CEMENTNIH KOMPOZITA ............................................................................. 21
Jakob uteri, Andrej Zajc
PROCENA OTPORNOSTI BETONA NA PODVODNU ABRAZIJU
UZIMAJUI U OBZIR NJEGOVA DRUGA SVOJSTVA.............................. 31
Tijana Vojnovi ali, Dragica Jevti
VRSTOA PRI PRITISKU MIKROARMIRANIH CEMENTNIH
MALTERA I FUNCIONALNA ZAVISNOST U ODNOSU NA SVOJSTVA
ISPITANA METODAMA BEZ RAZARANJA ................................................. 41
Anja Terzi, Nevenka Mijatovi, Ljiljana Milii, Zagorka Radojevi
LJAKA IZ PROCESA SAGOREVANJA UGLJA KAO SEKUNDARNA
SIROVINA ZA PRIMENU U GRAEVINSKIM KOMPOZITIMA ............. 51
Ivana Deli-Nikoli, Olivera Vuovi, Lidija Kureevi
PRILOG ISTRAIVANJU I ISPITIVANJU ISTORIJSKIH MALTERA -
ISPITIVANJE MALTERA SA OBREDNOG JEVREJSKOG KUPATILA
MIKVE U PIROTU.............................................................................................. 61
Aleksandar Savi, Marina Akrabi, Aleksandar Radevi .....................................
ISPITIVANJE UTICAJA VISOKIH TEMPERATURA NA FIZIKO-
MEHANIKA SVOJSTVA TRADICIONALNIH MALTERA ..................... 69
Vedran Carevi, Ivan Ignjatovi
ISPITIVANJE OTPORNOSTI BETONA SA PRIRODNIM I
RECIKLIRANIM AGREGATOM UBRZANIM KARBONATIZACIONIM
TESTOVIMA........................................................................................................ 79
Jelena Skokovi, Jelena Krupe, Jelena Mili Lalovi, Jelena Mili Deyab,
Biljana Stepanovi
STANDARDIZACIJA SAVREMENIH MATERIJALA.................................. 89
Milo Vasi, Zagorka Radojevi, Anja Terzi, Zoran Bakali
PRIKAZ TEHNIKE REGULATIVE ZA PROIZVODE OD GLINE .......... 95
Dejana Milinkovi, Prof. dr Vlastimir Radonjanin, Prof. dr Mirjana Maleev
REACH I NJENE POSLEDICE PO GRAEVINSKE PROIZVODE ........... 105
Vesna Matovi, Danica Srekovi-Batoanin, Nenad Matovi, Branko Munjas
PETROGRAFSKE KARAKTERISTIKE DACITA I UTICAJ NA
VRSTOU NA PRITISAK............................................................................... 115
Jelena Stankovi, Sandra Filipovi, Jelena orevi
DEPONOVANJE OPASNOG OTPADA IZ RUDARSTVA-AKTUELNA
ZAKONSKA REGULATIVA EU I SRBIJE...................................................... 123
Predgovor
Konferencija Graevinski materijali i konstrukcije sa regulativom 2016. godine obuhvata
veoma irok raspon osnovnih tema, pa tako obuhvata kompozite, keramike
materijale,izolacione, konstrukcione ,eko materijale, kao i domau i meunarodnu
regulativu.Zbornik radova obuhvata 14 radova i obima je 150 strana. Publikovani su radovi
autora iz Srbije i Slovenije. Ovom prilikom upuujem veliku zahvalnost svim autorima na
uloenom trudu i posveenosti razvoju graevinske nauke i struke.
Veliki broj radova tretira konkretne probleme koji se javljaju u savremenoj graevinskoj
praksi pri izradi na primer,torkret betona ili samougraujuih betona,kao i mikroarmiranih
betona i maltera.Nainima ugradnje cementnih kompozita takoe, posveena je duna panja.
S obzirom na savremenu i aktuelnu problematiku odrivog razvoja, tj. odrivog graditeljstva
i na koliine i problem postojanja otpadnih materijala u Srbiji, u nekoliko radova se
prikazuju rezultati eksperimentalnih istraivanja primenom otpadnih materijala kao na
primer ljake iz procesa sagorevanja uglja,zatim otpadnih materijala kao i njihove primene
u samozbijajuim betonima i u lakoagregatnim konstrukcijskim betonima. Prikazuju se i
potencijalni ekonomski efekti primene otpadnih materijala. Recikliranim materijalima je
takoe posveena panja i prikazana je mogunost njihove primene u betonima i malterima sa
aspekta tehnologije, ekonominosti i trajnosti. Radi se o recikliranom agregatu od drobljenog
betona,drobljenoj opeci, recikliranom staklu od katodnih cevi, leteem pepelu,flotacijskoj
jalovini itd.
U Zborniku Konferencije prikazan je veoma interesantan rad koji tretira podvodnu abraziju
betona za konkretan sluaj izrade tunela hidroelektrana.
Na Konferenciji e biti prikazani i radovi koji dotiu problematiku tradicionalnih maltera kao
i njihovo ponaanje na povienim temperaturama.
Druga oblast koja je zastupljena na ovoj Konferenciji je tehnika regulativa, tj. prikazivanje
serije evropskih standarda iz oblasti aktuelnih materijala i posebno proizvoda od gline, koji
su u Srbiji zastupljeni u visokom stepenu.Poseban akcenat je dat sertifikaciji savremenih
materijala.
Isto tako, prikazana je aktuelna zakonska regulativa EU i Srbije sa podruja deponovanja

opasnog otpada iz rudarstva, kao i regulatorni okvir kojim se ureuje upravljanje
hemikalijama u EU, sa aspekta njegovog povezivanja sa odredbama Uredbe o graevinskim
proizvodima .
Ispitivanju otpornosti betona sa razliitim agregatima ubrzanim karbonatizacionim testovima

je posveena duna panja, s obzirom na znaaj , ali i ekonomske efekte destruktivnih
procesa korozije u betonu.
Isto tako, prikazane su petrografske karakteristike odreenih stena i njihov uticaj na na

vrstou pri pritisku.
Kao to se iz pripadajueg Zbornika radova vidi, Konferencija ima znaajan vid edukacije pa
je uvrtena u Program permanentnog usavravanja lanova Inenjerske komore Srbije i
boduje se sa 5 bodova za prijavljene uesnike, saglasno Pravilniku o kontinuiranom
profesionalnom usavravanju lanova Inenjerske komore Srbije.
Nadamo se da e predstojea Konferencija biti dobra osnova za rad i razmenu miljenja
inenjera na aktuelnim problemima graditeljstva.
Ova Konferencija ne bi mogla uspeno da se realizuje bez uea sponzora, kojima se ovom
prilikom najtoplije zahvaljujem.
Beograd, jun 2016. Predsednik DIMK Srbije

Prof. dr Dragica Jevti, dipl.in.tehn.
DRUTVO ZA ISPITIVANJE I ISTRAIVANJE MATERIJALA I KONSTRUKCIJA SRBIJE
Konferencija
SAVREMENI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE SA REGULATIVOM
DIMK Beograd, 17. jun 2016.
Mihailo Muravljov 1
Dimitrije Zaki 2
Marina Akrabi3
Dragan Gavrilovi4 UDK: 691.328:624.191.8
FIZIKO-MEHANIKA SVOJSTVA TORKRET BETONA SA DODATKOM

SINTETIKIH VLAKANA NAMENJENOG ZA TUNELSKE OBLOGE
Rezime: U radu su prikazani rezultati komparativnih ispitivanja torkret betona spravljenih sa

dodatkom sintetikih makro vlakana, "istog" torkret betona (bez vlakana) i "istog" torkret betona
armiranog klasinom (mreastom) armaturom. Ispitivani su gredni nosai optereeni na savijanje i
svojstva cilindrinih uzoraka izvaenih iz ploa od torkret betona uzetih na gradilitu (zapreminska
masa, vrstoa pri pritisku, vrstoa pri zatezanju cepanjem, vodonepropustljivost i ilavost po
metodi CK).
Kljune rei: torkret beton, mikroarmiranje, sintetika vlakna, eksperimentalno ispitivanje,
tunelske obloge
PHYSICAL-MECHANICAL PROPERTIES OF SYNTHETIC FIBER

REINFORCED SHOTCRETE USED FOR TUNNEL LININGS
Summary: The results of comparative testing of synthetic macro-fiber reinforced shotcrete,

ordinary shotcrete (without fibers) and ordinary shotcrete with steel mash reinforcement, are
presented in this paper. Shotcrete beams subjected to flexure, as well as properties of core
specimens taken from construction site plates (density, compressive strength, tensile splitting
strength, water permeability, toughness according to WS test) were investigated.
Key words: shotcrete, fiber reinforcement, synthetic fibers, experimental testing, tunnel linings
1
dipl.in.gra., dr, redovni profesor u penziji, mmuravljov@imk.grf.bg.ac.rs
2
dipl.in.gra., dr, docent, Graevinski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73, 11000 Beograd,
dimmy@imk.grf.bg.ac.rs
3
dipl.in.gra., asistent, Graevinski fakultet, Bul. kralja Aleksandra 73, 11000 Beograd,
amarina@imk.grf.bg.ac.rs
4
generalni direktor, Sika doo, Srbija, Patrijarha Pavla 1, 22310 imanovci,
gavrilovic.dragan@rs.sika.com
1
1. UVOD
Pod torkretiranjem se podrazumeva postupak nabacivanja betona na jednostranu

oplatu ili na neki zid, povrinu ranije izbetonirane konstrukcije, povrinu stene (u useku,
tunelu i slino), putem komprimovanog vazduha [1]. esto se, umesto pojma torkret,
koriste i nazivi prskani ili mlazni beton, dok su u engleskom govornom podruju u
upotrebi termini shotcrete ili sprayed concrete. Pod ovim terminima esto se
istovremeno podrazumevaju konstruktivni materijal, proces i oprema za nanoenje
torkreta. Mada relativno skup, postupak torkretiranja se dosta iroko primenjuje, poto se
ovako ugraen beton odlikuje visokim fiziko-mehanikim svojstvima (zapreminskom
masom, vrstoom, athezijom za podlogu, vodonepropustljivou, otpornou na dejstvo
mraza), kao i zadovoljavajuom trajnou. U cilju smanjivanja odskoka (tzv. rebound
efekat), obezbeenja neophodne tiksotropnosti meavine i boljeg slepljivanja mase za
povrinu na koju se nabacuje, torkret-beton se esto spravlja i sa odreenim specifinim
hemijskim dodacima, kao i sa mikroarmaturom (najee elina ili sintetika vlakna).
Ubrzani prirataj vrstoe kod torkret-betona, njegova sposobnost da se lako nanosi na
nepravilne povrine bez potrebe za postavljanjem oplate, kao i sposobnost da obezbedi
dodatnu fleksibilnost stenskoj masi, ine ovaj postupak idealnim za primenu u
podzemnim radovima, kao i u oblasti sanacija.
Generalno, postoje dva postupka nanoenja torkreta na podlogu: suvi i mokri. Kod
suvog postupka, do ureaja za nabacivanje torkretnog topa, dovodi se suva meavina
agregata i cementa pod pritiskom, pa se tek neposredno pred nabacivanje na podlogu ova
meavina mea sa vodom. Pri tome, obino se koristi sitniji agregat (D 8 mm), a
korieni vodocementni faktor kree se u granicama 0,32-0,37. Optimalna debljina sloja
nabaenog betona iznosi 25-30 mm. U sluaju mokrog postupka, sve komponente
betonske meavine istovremeno se meaju, a zatim se potiskuju kroz naroite cevi do
mlaznice iz koje bivaju izbaeni brzinom od oko 120 m/s. Pri ovom postupku mogu se
koristiti i agregati veih prenika (D 25 mm), uz manji utroak cementa u odnosu na
suvi postupak. Takoe, primenom ovakve tehnologije omogueno je nabacivanje slojeva
betona vee debljine, koja moe da iznosi 50-70 mm [1].
U poslednje vreme, sve ee se primenjuju tzv. mikroarmirani torkret betoni
(FRS Fiber Reinforced Shotcrete). Razlika u odnosu na standardni torkret beton
(armiran klasinom elinom armaturom u vidu mree), je u tome to FRS beton sadri
armaturu u obliku elinih ili sintetikih vlakana. Tokom nanoenja torkreta na podlogu
velikom brzinom, vlakna se uniformno rasporeuju u masi betona, ime se dobija
homogenija struktura kompozita u vidu prostorne matrice armirane trodimenzionalnom
mikroarmaturom. Vlakna u znaajnoj meri mogu da poboljaju svojstva betona, a pre
svega u domenu poveanja zateznih vrstoa (pri aksijalnom zatezanju, savijanju i
cepanju), zatim poboljanja statike i udarne ilavosti, kao i kontrole propagacije prslina
usled skupljanja. Vlakna, takoe, poveavaju atheziju (prianjanje) betona za podlogu,
vodonepropustljivost, otpornost na dejstvo mraza i otpornost pri poarnom optereenju.
U ovom radu, bie rei o metodologiji ispitivanja i analizi dobijenih rezultata
komparativnih ispitivanja tri vrste torkret betona: prvog, spravljenog sa dodatkom
sintetikih (poliolefinskih) makro vlakana, zatim "istog" torkret betona (bez dodatka
vlakana) i, konano, "istog" torkret betona armiranog klasinom (mreastom)
armaturom.
2
2. SPROVEDENA ISPITIVANJA
2.1. Program ispitivanja
Kao to je ve u uvodnom delu istaknuto, u okviru rada e biti prezentirani i

analizirani rezultati komparativnih ispitivanja uzoraka tri vrste torkret betona. Pri tome,
osnovni sastav predmetnog betona u sva tri sluaja bio je identian (agregat, cement,
voda, aditivi za torkret beton), a jedina razlika odnosila se na eventualno prisustvo
klasine (mreaste) armature, odnosno mikroarmature (videti tabelu 1). Svi uzorci za
ispitivanje spravljeni su na gradilitu tunela Branii kod Ljiga (Koridor 11), u jednom
sloju, po mokrom postupku uobiajenom u tehnologiji torkret betona.
Koliina
Komponenta
( kg/m3 )
Cement CEM II/A-M(S-L) 42,5 R (Lafarge) 410
Voda - bunarska 184
W/C faktor 0,45
Superplastifikator SIKA Viscocrete Techno 20S 2,5 (0,6 % mc)
Ubrziva SIKA Sigunit L5601 AF 20,5 (5,0 % mc)
Reni ("Dunavac") 0 4 mm 538
Agregat Drobljeni ("Jelen Do") 0 4 mm 807
Drobljeni ("Jelen Do") 4 8 mm 238
Poliolefinska vlakna Sikafiber T-60 (u meavinama III i IV) 4,0 (6,0)
Tabela 1. Usvojena receptura meavine torkret betona
Za potrebe predmetnog ispitivanja, napravljene su ukupno etiri razliite

meavine, kod kojih je variran samo tip i koliina armature, odnosno mikroarmature.
Prva receptura (gore navedena), bila je definisana kao "ist" torkret beton etalon (serija
I), druga kao "ist" torkret beton sa klasinom armaturnom mreom MAR Q188 (serija
II), a trea i etvrta kao mikroarmirani torkret beton sa dodatkom sintetikih
(poliolefinskih) vlakana "Sikafiber T-60" u koliini od 4 kg/m3 (serija III), odnosno 6
kg/m3 (serija IV).
to se tie uzoraka za ispitivanje, od svake meavine napravljena su po dva tipa
grednih elemenata duine 160 cm, nominalnih preseka b/d = 40/15 cm i b/d = 40/25 cm.
Ovi elementi su bili namenjeni za ispitivanje putem savijanja, kao nosai sa rasponima
140 cm optereeni koncentrisanim silama u sredinama raspona. Tokom ispitivanja, a pri
rastuim silama, vreno je i merenje deformacija predmetnih elemenata, to znai da je,
osim sila loma, bilo predvieno i registrovanje njihovih ugiba u sredinama raspona.
Takoe, na gradilitu su uzeti i uzorci oblika ploa dimenzija 60x60x15 cm i
60x60x25 cm izraeni od "istog" torkret betona (serija I), od torkret betona sa 4 kg/m3
vlakana (serija III) i od torkret betona sa 6 kg/m3 vlakana (serija IV). Prema Programu
ispitivanja, iz predmetnih ploa su naknadno vaeni kernovi predvieni za ispitivanja
vrstoe pri pritisku, vrstoe pri zatezanju cepanjem, ilavosti (duktilnosti) i
vodonepropustljivosti. Sva ispitivanja kernova obavljena su na Graevinskom fakultetu
Univerziteta u Beogradu, u Laboratoriji za materijale Instituta za materijale i
konstrukcije, osim ispitivanja ilavosti koje je vreno na institutu IRMA u Ljubljani.
3
Svojstva sintetikih (poliolefinskih) makro vlakana [7], koja su koriena u
meavinama III i IV, prikazana su u okviru tabele 2.
Svojstvo Vrednost
Osnovni materijal Poliolefinska vlakna 100%

Nain proizvodnje Ekstrudiranjem
Tip vlakana Monofilamentna, talasasta vlakna
Popreni presek Pravougaoni
Ekvivalentni prenik 0.92 mm
Duina 60 mm
Faktor oblika (l/d) 65.2
Broj vlakana / kg 27778
Toplotna provodljivost niska
Elektrina provodljivost niska
vrstoa pri zatezanju 560 MPa
Izduenje pri lomu 4%
Modul elastinosti 20.5 GPa
Taka razmekavanja 110C
Taka topljenja 280C
Preporueno doziranje 3 - 10 kg/m3
Tabela 2- Tehniki podaci o poliolefinskim vlaknima "Sikafiber T-60"
2.2. Ispitivanje grednih elemenata
Ispitivanje grednih elemenata na savijanje, uz odgovarajua merenja

deformacijskih veliina - ugiba u sredinama raspona, sprovedeno je na po tri uzorka-
nosaa sa dva razliita poprena preseka (visine 15, odnosno 25 cm), izraena od torkret
betona serije I - IV. Dakle, ukupno su ispitana 24 gredna elementa. Ovo ispitivanje je
sprovedeno saglasno dispoziciji prikazanoj na slici 1.
Slika 1. Dispozicija ispitivanja grednih nosaa
4
Na slici 2 prikazane su srednje vrednosti vrstoe pri savijanju, a na slici 3 srednje
vrednosti izmerenih ugiba u sredinama raspona grednih elemenata.
7,54
6,82
5,99 6,05
5,70
4,78 5,04
4,39
d = 15cm d = 25cm d = 15cm d = 25cm d = 15cm d = 25cm d = 15cm d = 25cm
Slika 2. vrstoe pri savijanju dobijene ispitivanjem (u MPa)
Slika 3. Ugibi nosaa u sredinama raspona (u mm) pri delovanju sila P (u kN)
Kao to se moe videti na slici 3, prikazani su ugibi ispitivanih grednih elemenata

pri delovanju koncentrisanih sila P. S obzirom da su sva ispitivanja o kojima je re
sprovedena na po tri uzorka-nosaa sa dva razliita poprena preseka, a na gredama
5
spravljenim od torkret betona serije I-IV, u svim sluajevima je po jedan od tri uzorka-
nosaa prvo ispitan do loma bez merenja deformacija. Tom prilikom je konstatovano da
sve gredice (bez obzira na torkret beton primenjen u okviru njih), karakterie izrazito krto
ponaanje koje se manifestuje naglim "otkazom" pri dostizanju odreene sile Pgr,
odnosno naglim "otkazom" praenim pojavom jedne magistralne pukotine u srednjem
preseku gredice. To je ukazivalo da je kod svih gredica pri ispitivanju, praktino do
samog loma, prisutna linearna zavisnost: optereenje (sila P) - deformacija (ugib u
sredini raspona), pa je stoga odlueno da se merenja ugiba vre samo pri silama P koje e
biti priblino jednake poznatim silama Pgr/2. S obzirom na to, tokom ispitivanja su
mereni ugibi pri veliinama sile P koje su se kretale od 15-40 kN (kako je prikazano na
slici 3).
2.3. Ispitivanje kernova izvaenih iz ploa
Na kernovima izvaenim iz ploa dimenzija 60x60x15 cm i 60x60x25 cm,

sprovedena su ispitivanja sledeih svojstava torkret betona - serija I, III i IV:
- vrstoe pri pritisku (na kernovima nominalnih prenika 100 mm),
- vrstoe pri zatezanju "cepanjem" (na kernovima nominalnih prenika 100 mm),
i
- vodonepropustljivosti (na kernovima nominalnih prenika 150 mm).
Na slici 4 prikazane su srednje vrednosti vrstoe pri pritisku (fk,k) ispitane po
standardu SRPS ISO 4012:2000 i vrstoe pri zatezanju cepanjem (fzc) po standardu
SRPS EN 12390-6:2012, dobijene ispitivanjem kernova.
Slika 4. vrstoe fk,k i fzc (u MPa) dobijene ispitivanjem kernova
6
Ispitivanje vodonepropustljivosti torkret betona preko uzoraka-kernova izvaenih
iz ploa dimenzija 60x60x15cm i 60x60x25cm sprovedeno je na bazi standarda SRPS
U.M1.015:1998. Dobijeni rezultati (srednje vrednosti), prikazani su u tabeli 3.
Dubine prodora vode Klasa VDP

Oznaka serije i
prema standardu
debljina ploe Srednja Maksimalna SRPS U.M1.206:2013
vrednost (mm) vrednost (mm)
Serija I-15cm 23 25 V-II
Serija I -25cm 28 36 V-I
Serija III -15cm 22 26 V-II
Serija III -25cm 18 23 V-II
Serija IV-15cm 24 27 V-II
Serija IV-25cm 25 30 V-II
Tabela 3. Rezultati ispitivanja vodonepropustljivosti ( dubine prodora vode i klase VDP)
Kao to je ve ranije reeno, specifina ispitivanja ilavosti (duktilnosti) torkret

betona vrena su na institutu IRMA u Ljubljani. U tu svrhu korieni su uzorci-kernovi
nominalnog prenika 150 mm, izvaeni iz ploa dimenzija 60x60x15cm i 60x60x25cm,
izraenih od torkret betona serija I, III i IV. Ispitana su po 2 uzorka od svake serije i
debljine ploe (ukupno 12 cilindara).
Jedan od najefikasnijih i najee korienih postupaka koji spadaju u grupu
ispitivanja ilavosti (duktilnosti) betona je tzv. test cepanja pomou klina ("Wedge
splitting test"). Oblast koju pokriva predmetna metoda (CK) odnosi se na odreivanje
performansi mikroarmiranih betona, koristei parametre definisane na osnovu radnog
dijagrama sila lokalno razdvajanje OP (promena irine otvora prsline na mestu
zareza), a koji se dobija pri statikom ispitivanju betona cepanjem pomou klina.
Ispitivanja o kojima je re obavezno se vre na servo-kontrolisanim presama sa
konstantnom brzinom prirataja deformacije.
Starost uzoraka u vreme ispitivanja iznosila je cca 90 dana. U skladu sa
preporukama autora metode [2], kao i na osnovu ranijih istraivanja iz ove oblasti,
odlueno je da brzina prirataja deformacije tokom eksperimenta bude konstantna i da
iznosi 0,05 mm/s. Za analizu performansi mikroarmiranog betona korieni su dijagrami
P-OP (sila-lokalno razdvajanje), prikazani na slikama 5 i 6, koji su dobijeni tako to je
tokom cepanja probnog tela pomou klina, paralelno sa veliinom optereenja,
registrovana i promena irine otvora prsline (OP), na mestu zareza dubine 50 mm. U
konkretnom sluaju, ova promena merena je pomou elektronskih deformetara tipa LVDT
(meraa ugiba, odnosno razdvajanja). Tokom celokupnog postupka, pomou
odgovarajueg softvera vrena je kontrola i registrovanje sledeih veliina: vremena, sile
i deformacije (ugib 1, ugib 2 i srednja vrednost ugiba).
Na osnovu prikazanih dijagrama, mogu se odrediti razliiti parametri ilavosti
(duktilnosti) mikroarmiranog betona. Meu njima, najznaajniji su: ekvivalentna vrstoa
fp (merena do unapred definisane karakteristine vrednosti irine otvora prsline OPp =
0.4 mm) i ukupna koliina apsorbovane energije (W) koja predstavlja povrinu ispod
dijagrama sila-deformacija (lokalno razdvajanje). U tabeli 4, prikazani su rezultati
ispitivanja duktilnosti torkret betona po metodi cepanja klinom (CK).
7
Slika 5. Dijagrami sila-lokalno razdvajanje dobijeni ispitivanjem kernova
izvaenih iz ploa debljine 15 cm
Slika 6. Dijagrami sila-lokalno razdvajanje dobijeni ispitivanjem kernova

izvaenih iz ploa debljine 25 cm
Napomena: CMOD (Crack mouth opening displacement) = OP (irina otvora prsline)
8
Maksi- vrstoa pri Ukupna Ekvivalentna
Oznaka serije, malna maksimalnoj apsorbovana vrstoa
debljina ploe i sila sili energija W (Nm) fp (MPa)
broja uzorka Fmax (kN) fmax (MPa) (do 2 mm) (do 0,4 mm)
Serija I-15 (1) 3,35 5,63 572.0 3.33
Serija I-15 (2) 5,11 4,66 1604.7 4.01
Serija II-15 (1) 4,09 3,94 3034.3 4.47
Serija II-15 (2) 3,41 3,11 1292.4 2.39
Serija III-15 (1) 2,79 2,44 1230.7 2.23
Serija III-15 (2) 3,47 3,27 2403.8 3.10
Serija I-25 (1) 4,37 4,08 1989.1 2.87
Serija I-25 (2) 3,77 3,68 1699.1 2.65
Serija II-25 (1) 4,65 4,75 3236.3 4.62
Serija II-25 (2) 4,89 4,77 4369.5 5.94
Serija III-25 (1) 4,29 4,27 2130.9 3.48
Serija III-25 (2) 3,91 3,81 3892.3 3.69
Tabela 4. Rezultati ispitivanja ilavosti (duktilnosti) torkret betona na osnovu metode CK
3. ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Na osnovu obimnih komparativnih ispitivanja torkret betona spravljenih sa

dodatkom poliolefinskih vlakana pod nazivom "Sikafiber T-60" (u koliini od 4 kg/m3,
odnosno 6 kg/m3), kao i uzoraka od "istog" torkret betona bez vlakana i uzoraka od
"istog" torkret betona armiranog klasinom (mreastom) armaturom, a iji su
eksperimentalni rezultati prikazani u okviru ovog rada, moe se zakljuiti sledee:
- sva ispitivanja koja su obavljena na grednim elementima (optereenim na
savijanje koncentrisanim silama u sredinama raspona), kao i na kernovima izvaenim iz
ploastih elemenata (vrstoa pri pritisku, vrstoa pri zatezanju cepanjem,
vodonepropustljivost, ilavost po metodi CK), pokazala su neujednaenost rezultata
ispitivanja to je posledica, pre svega, nehomogenog sastava i strukture betona koji se
ugrauje postupkom torkretiranja;
- sve ispitivane gredne elemente karakterisale su relativno visoke vrstoe pri
savijanju koje su se kretale u intervalu 4,39 do 7,54 MPa; u sluaju grednih
elemenata sa armaturnom mreom MAR Q188, zakljueno je da je ista postavljena tako
da nema veeg uticaja na nosivost preseka; pregledom preseka gredica utvreno je
pomeranje armaturne mree koja se od siline udara torkret betona krivila i time
smanjivala debljinu zatitnog sloja;
- s druge strane, u grednim elementima spravljenim sa mikroarmaturom, u
presecima su jasno uoljiva vlakna koja su uniformno rasporeena po celom preseku;
- poreenjem rezultata koji se odnose na gredne elemente od "istog" torkret
betona i na elemente sa vlaknima, proizilazi da uticaj vlakna na vrstoe pri savijanju
postoji, ali da je on relativno mali; ovaj uticaj je neto jae izraen kod uzoraka
spravljenih sa veom koliinom vlakana;
- na osnovu analize rezultata ispitivanja vrstoe pri pritisku, proizilazi da su sve
dobijene vrstoe fk,k prilino velike - vee od 50 MPa; takoe, moe se zakljuiti da ovo
9
svojstvo ne zavisi u znaajnoj meri od koliine upotrebljenih vlakana, i da su, ta vie, te
vrstoe pri koliini vlakana od 4 kg/m3 vee nego u sluaju torkreta sa 6 kg/m3 vlakana;
- slini zakljuci vae i u sluaju ispitivanja vrstoe pri zatezanju cepanjem (fzc),
iji rezultati pokazuju da vlakna imaju odreenog uticaja na tu vrstou, naroito u
sluaju vee koliine vlakana (6 kg/m3), gde se u odnosu na "ist" torkret beton dobija
poveanje vrstoe od oko 15%;
- to se tie ispitvanja vodonepropustljivosti, svi torkret betoni pokazali su
zadovoljavajue rezultate (u veini sluajeva registrovana dubina prodora vode kretala se
izmeu 20 i 30 mm, to odgovara klasi vodonepropustljivosti V-II prema standardu SRPS
U.M1.206:2013); takoe, analizom rezultata prikazanih u tabeli 3, moe se zakljuiti da
najujednaeniji kvalitet po ovom pitanju ima beton serija III (sa dodatkom 4 kg/m3
vlakana);
- na osnovu dobijenih rezultata ispitivanja ilavosti (duktilnosti) mikroarmiranog
torkret betona metodom CK, moe se izvui generalni zakljuak da se najbolji efekat
postie primenom betona serija III (sa dodatkom 4 kg/m3 vlakana), kod koga su dobijene
najvie vrednosti ukupne apsorbovane energije i ekvivalentne vrstoe;
- osim po pitanju pojedinih fiziko-mehanikih svojstava i parametara ilavosti
(duktilnosti), mikroarmirani torkret betoni pokazali su bolje performanse (u odnosu na
etalon) i u domenu ponaanja nakon loma; naime, prisustvo vlakana koja premoavaju
nastale pukotine, doprinosi ouvanju integriteta (celovitosti) ispitivanih uzoraka i nakon
dostizanja maksimalnog optereenja;
- konano, na bazi svih napred navedenih rezultata, autori stoje na stanovitu da
sintetika (poliolefinska) vlakna pod nazivom "Sikafiber T-60" mogu da se upotrebe kao
zamena za klasinu (mrenu) armaturu kod tunelskih obloga; pri tome, kao optimalan
kompozit ovog tipa, u tehniko-tehnolokom smislu, moe da se usvoji mikroarmirani
torkret beton serije III - sa dodatkom 4 kg/m3 predmetnih vlakana.
4. LITERATURA
[1] M. Muravljov, Osnovi teorije i tehnologije betona, Gra. knjiga, Beograd, 1991.
[2] Tschegg, E.K, New Equipment for Fracture Tests on Concrete, Materialprfung 33, No. 11
- 12, Mnchen, 1991, str. 338 - 342.
[3] Zaki D., Eksperimentalno istraivanje parametara duktilnosti kod betona mikroarmiranih
sintetikim vlaknima, Savremeno graditeljstvo, godina III, br. 07-2011, str. 24-37, UDK:
624.012.45.04, ISNN 1986-5759.
[4] Balaguru P.N., Shah S.P, Fiber Reinforced Cement Composites, Mc Graw-Hill, New York,
1992.
[5] Jevti, D., Zaki, D., Savi, A., Relevantne statike i dinamike metode za ocenu ilavosti
mikroarmiranih betona, Graevinski materijali i konstrukcije br.1/2011, str. 3-27, ISSN
0543-0798, UDK: 624.012.45; 666.982.2; 620.178.2=861.
[6] European specification for sprayed concrete, EFNARC, Surray, UK, 1996.
[7] Product data sheet "Sikafiber T-60", Sika, 2009.
10
Konferencija
Nenad Risti1, Zoran Grdi2, Gordana Toplii-uri3,

Duan Grdi4, Iva Despotovi5 UDK: 691.328.5
66.972.16
SVOJSTVA SAMOUGRAUJUEG BETONA SPRAVLJENOG SA

DODATKOM OTPADNIH MATERIJALA KAO MINERALNOG DODATKA
Rezime: Veliki problem odravanja zdrave ivotne sredine predstavlja otpad nastao industrijskom
proizvodnjom ili odlaganjem dotrajalih proizvoda koji su izgubili upotrebnu vrednost. Beton kao
kompozitni materijal je pogodan za primenu otpadnih materijala kao jedna od komponenti u
njegovom sastavu. Otpadni materijali se u betonu mogu koristiti kao delimina zamena cementa,
delimina zamena agregata ili kao ojaanje betonskog kompozita. U ovom radu je prikazano
istraivanje uticaja usitnjenog recikliranog stakla od katodnih cevi, flotacijske jalovine iz rudnika
bakra, elektrofilterskog pepela, crvenog mulja i krenjakog filera kao mineralnog dodatka na
svojstva sveeg i ovrslog samougraujueg betona.
Kljune rei: samougraujui beton, otpadni materijali, reciklirano staklo od katodnih cevi,
flotacijska jalovina, elektrofilterski pepeo, crveni mulj, krenjaki filer
PROPERTIES OF SELF COMPACTING CONCRETE MADE WITH ADDITION

OF WASTE MATERIALS AS MINERAL ADMIXTURE
Abstract: Waste materials generated by industrial production and disposal of no longer working
products are large problem when maintenance of healthy environment is concerned. Since concrete
is a composite material, waste materials can suitably be used in its composition. Waste materials in
concrete can be used as partial substitution of cement, partial substitution of aggregate or as
reinforcement of concrete composite. In this paper, the research of effects of milled recycled glass
from cathode tubes, flotation tailings from a copper mine, fly ash, red mud and limestone filler as
mineral admixtures on properties of fresh and hardened self compacting concrete.
Key words: self compacting concrete, waste materials, recycled cathode ray tube glass, flotation
tailings, fly ash, red mud, limestone filler
1
Docent, dr, Univerzitet u Niu, Graevinsko arhitektonski fakultet, Aleksandra Medvedeva br.
14, Ni, Srbija, e-mail: nenad.ristic@gaf.ni.ac.rs
2
Profesor, dr, Univerzitet u Niu, Graevinsko arhitektonski fakultet, Aleksandra Medvedeva br.
14, Ni, Srbija, e-mail: zoran.grdic@gaf.ni.ac.rs
3
Vanredni profesor, dr, Univerzitet u Niu, Graevinsko arhitektonski fakultet, Aleksandra
Medvedeva br. 14, Ni, Srbija, e-mail: gordana.toplicic.curcic@gaf.ni.ac.rs
4
Asistent, master, Univerzitet u Niu, Graevinsko arhitektonski fakultet, Aleksandra Medvedeva
br. 14, Ni, Srbija, e-mail: dusan.grdic@gaf.ni.ac.rs
5
Dr, Visoka graevinsko-geodetska kola, Hajduk Stankova br. 2, Beograd,
e-mail: ivickad@gmail.com
11
1. UVOD
Osnovni postulat odrive gradnja jeste upotreba graevinskih materijala koji nee
negativno uticati na ivotnu sredinu, kao i pravilno upravljanje otpadom nastalim
prilikom graenja ili ruenja objekata. U poslednjih nekoliko decenija se sve vie panje
obraa na ekoloke probleme koji prate brz tehnoloki i industrijski razvoj, a jedan od
najvanijih problema je svakako deponovanje i reciklaa otpadnih materijala i
nusprodukata industrijske proizvodnje. Sa druge strane, beton kao kompozitni i vrlo esto
korieni graevinski materijal je pogodan za primenu otpadnih materijala kao jedna od
komponenti u njegovom sastavu. Otpadni materijali se u betonu mogu koristiti kao
delimina zamena cementa, delimina zamena agregata ili kao ojaanje betonskog
kompozita. Upravo integrisanje ovih materijala u sam beton moe u znatnoj meri
doprineti reavanju problema njihovog odlaganja. Meutim, za postizanje ovog cilja je
vano utvrditi kako ovi materijali utiu na svojstva betona i u kojoj meri se oni mogu
dodavati, a da se pritom ne ugrozi njegova nosivost i postojanost koja ga ini tako
zahvalnim graevinskim materijalom.
U ovom radu je prikazano istraivanje uticaja usitnjenog recikliranog stakla od
katodnih cevi, flotacijske jalovine iz rudnika bakra, elektrofilterskog pepela, crvenog
mulja iz rudnika aluminijuma i krenjakog filera kao mineralnog dodatka na svojstva
sveeg i ovrslog samougraujueg betona. Sastav samougraujueg betona mogue je
projektovati na vie naina, ali se pritom mora voditi rauna da se postignu odgovarajua
reoloka svojstva sveeg betona, kao to su fluidnost, viskoznost, otpornost na
segregaciju [1]. Svaki od pomenutih materijala ima karakteristian uticaj na beton, te je
pre spravljanja betona potrebno svaki zasebno prouiti.
Elektrofilterski pepeo se veoma esto koristi kao dodatak pri spravljanju
samougraujueg betona. Istraivanjima je utvreno da se njegovim dodavanjem
smanjuje vreme rasprostiranja T500 [2], poroznost [3] kao i skupljanje i teenje [4].
Sferini oblik estica pepela poveava pokretljivost i obradljivost betona. Prisustvo
leteeg pepela usporava reakciju alita, pa su rane vrstoe betona nie u odnosu na
uobiajene vrednosti za SCC bez mineralnih dodataka. Meutim, vremenom se prirast
vrstoa poveava i na 90 dana se izjednaava sa odgovarajuim etalon-betonom. Zbog
smanjene poroznosti, betoni sa dodatkom elektrofilterskog pepela postiu, opte uzev,
vee konane vrstoe [5], ali ovaj uticaj u mnogome zavisi od koliine dodatog pepela.
Prevelika koliina elektrofilterskog pepela u betonu moe dovesti do smanjenja njegove
vrstoe [6-8].
U procesu proizvodnje bakra nastaju velike koliine otpadnog materijala koje se
deponuju i njihovo skladitenje predstavlja veliki ekoloki problem. Flotacijska jalovina,
kao jedan od nusprodukta proizvodnje bakra, je bogata oksidima gvoa i silikatima pa je
samim tim pogodna za proizvodnju betona i maltera. Prema njenom hemijskom sastavu,
moe se koristiti ili kao dodatak obinom portland cementu ili kao zamena sitnijih estica
agregata. Na ovaj nain mogue je reavanje velikog metalurkog ekolokog problema uz
veliku ekonomsku korist, a ujedno vri se i smanjenje emisije gasova i energije potrebne
za proizvodnju iste koliine materijala uz ouvanje prirodnih resursa [9]. Onuaguluchi i
Eren su u svojim istraivanjima pokazali da betoni sa dodatkom flotacijske jalovine,
poseduju poboljane mehanike karakteristike u odnosu na vibrirani beton. SCC betoni sa
mineralnim dodatkom flotacijske jalovine imaju poveanu vrstou na pritisak, zatezanje
smicanjem i savijanjem. Takoe je uoena poveana otpornost na abraziju i manja dubina
penetracije hlorida. Ovakve poboljane karakteristike su izraenije kod korienja 5%
12
flotacijske jalovine i veeg vodocementnog faktora (poveava se apsorpcija vode
upotrebom flotacijske jalovine) [10]. Oni su takoe ispitivali i hemijska dejstva na betone
sa flotacijskom jalovinom, pa su na osnovu tih ispitivanja odredilili da se sa poveanjem
prisustva flotacijske jalovine u betonu poveava otpornost na dejstva kiselina, ali se
istovremeno smanjuje otpornost na razornu ekspanziju sulfata [11].
U Bajerovom procesu proizvodnje glinice, crveni mulj nastaje kao jalovina i
sastoji se uglavnom od hematita, getita, kvarca, bemita, kalcita, trikalcijumaluminata,
cinkovog i magnezijumovog oksida, natrijum hidroksida itd. Ono to ini mulj opasnim
zagaivaem zemljita, podzemnih i povrinskih voda je alkalna tena faza koja kao
deponijski filter dospeva u podzemne vode nosei sa sobom i dalje visok sadraj sode
[12-13]. Veliki broj studija raenih u svetu se odnose na primenu crvenog mulja u
sastavu maltera i betona sa razliitih aspekata: kao delimine zamene cementa, delimine
zamene sitnog agregata u malterima, kao sastavni deo geopolimera i drugo. Na osnovu
ispitivanja sprovedenim na samougraujuim betonima utvreno je da dodatak crvenog
mulja poveava viskozitet, dok smanjuje fluidnost i znatno smanjuje segregaciju i
krvarenje betona, odnosno izdvajanje vode. Sa druge strane, poroznost samougraujueg
betona se poveava, ali se skupljanje smanjuje [14]. Zapreminska masa ovrslog betona
se takoe smanjuje sa dodatkom crvenog mulja. vrstoa pri pritisku daje vee vrednosti
u odnosu na etalon samougraujui beton nakon 90 dana. vrstoa pri savijanju i
vrstoa pri zatezanju cepanjem je znatno vea u odnosu na etalon samougraujui beton
spravljenog bez crvenog mulja [14-15].
Krenjaki filer u samougraujuem betonu doprinosi poboljanju fluidnosti i
viskoziteta, kao i smanjenju poroznosti betona[16-17]. Fluidnost samougraujueg
betona sa mlevenim krenjakom se poveava sa finoom mliva ovog dodatka. U
poreenju sa samougraujuim betonom sa elektrofilterskim pepelom, beton sa mlevenim
krenjakom ima veu vodopropustljivost i niu otpornost na mraz [18]. Krenjak
doprinosi stvaranju krupnih pora u betonu koje se formiraju oko veih estica i deluje kao
inhibitor hidratacije u ranoj fazi ovravanja [17].
Raena su brojna istraivanja primene recikliranog staklo za spravljanje
samougraujueg betona kao delimine zamene sitnog agregata [19-20]. Rezultati
ispitivanja su pokazali da se sa poveanjem sadraja recikliranog stakla u betonu
poveava fluidnost i sadraj vazduha, ali se mehanike vrsotoe i statiki modul
elastinosti smanjuju. Poveanje vrstoe pri pritisku i brzine ultrazvuka sa poveanjem
sadraja recikliranog katodnog stakla je konstatovano prilikom ispitivanja
samougraujueg betona sa krenjakim filerom [21].
2. EKSPERIMENTALNO ISTRAIVANJE
2.1. Korieni materijali
Za spravljanje betonskih meavina korien je cement proizvoaa CRH CEM I

42,5 R, koji ispunjava sve uslove kvaliteta propisane standardom SRPS EN 197-1 [22].
Koriene su tri frakcije renog agregata (0/4 mm, 4/8 mm i 8/16 mm) poreklom iz reke
Juna Morava sa separacije ilo-prom d.o.o. Belotinac koji ispunjava sve uslove
kvaliteta propisane standardom SRPS EN 206-1 [23] i EN 12620 [24]. Krenjaki filer je
dobijen mlevenjem kamena iz kamenoloma Babin Kal kod Bele Palanke,
elektrofilterski pepeo je poreklom iz termoelektrane Kostolac B, flotacijska jalovina je iz
13
Rudarsko-topioniarskog basena Bor, crveni mulj je iz Kombinata aluminijuma u
Podgorici nastao u Bayerovom procesu dobijanja aluminijuma. Reciklirano katodno
staklo je preuzeto iz preduzea E-reciklaa Ni i usitnjeno laboratorijskim mlinom. Od
hemijskih dodataka u meavinama korien je superplastifikatori Sika Viscocrete 5380.
2.2. Sastav betonskih meavina
Za potrebe eksperimentalnog istraivanja napravljeno je ukupno pet razliitih

meavina samougraujueg betona i to: meavina sa dodatkom krenjakog filera kao
mineralnog dodatka (meavina sa oznakom KF), meavina sa dodatkom usitnjenog
recikliranog stakla od katodnih cevi (RS), meavina sa dodatkom elektrofilterskog pepela
(EP), meavina sa dodatkom flotacijske jalovine (FJ) i meavina sa dodatkom crvenog
mulja (CM). Betonske meavine se razlikuju samo po vrsti primenjenog mineralnog
prakastog dodatka. Svi ovi dodaci su finiji od 0,125 mm, jer su prosejani na
odgovarajuem situ. Procentualni udeo zapremine komponenti u 1 m3 betona je isti kod
svih betonskih meavina. Sve betonske meavine su spravljene tako da imaju priblino
isto rasprosiranje (oko 650 mm) prilikom ispitivanja fluidnosti betona. Ovaj uslov je
ispunjen variranjem koliine superplastifikatora. Sastavi betonskih meavina za 1 m3
betona dati su u tabeli 1.
Procenat Zapremina u Specifina Masa u
Vrsta materijala zapremine u 1m3 1m3 masa 1m3
[%] [m3] [kg/m3] [kg]
Cement 12,7 0,127 3150 400
Voda 18,15 0,1815 1000 181,5
Sitan agregat 0/4 mm 29,62 0,2962 2620 776
4/8 mm 11,58 0,1158 2650 307
Krupan agregat 31,69
8/16 mm 20,11 0,2011 2650 533
Pretpost. sadraj vazduha 2,0 0,02
Krenjaki filer 5,5 0,055 2720 150
KF
Superplastifikator 0,45 0,0045 1100 4,95
Reciklirano staklo 5,5 0,055 2840 156
RS
Oznaka meavine

Elektrofilter. pepeo 5,5 0,055 2130 117
EP
Flotacijska jalovina 5,5 0,055 3150 173
FJ
Crveni mulj 5,5 0,055 2710 149
CM
Tabela 1. Sastav betonskih meavina korienih u eksperimentu za 1m3
14
2.3. Vrste ispitivanja sprovedenih na sveem i ovrslom betonu
Na sveem betonu sprovedena su sledea ispitivanja: zapreminska masa prema

standardu SRPS EN 12350-6:2010 [25], sadraj vazduha u betonu prema SRPS EN
12350-7:2010 [26], Ispitivanje rasprostiranja sleganjem i ispitivanje rasprostiranja T500
prema standardu SRPS EN 12350-8:2012 [27], ispitivanje sposobnosti zaobilaanja
prepreka pomou L kutije prema standardu SRPS EN 12350-10:2012 [28] i ispitivanje
segregacije pomou sita prema standardu SRPS EN 12350-11:2012 [29].
Na ovrslom betonu od fizikih karakteristika ispitana je zapremiska masa betona
u vodozasienom stanju prema standardu SRPS EN 12390-7:2010 [30] na kockama ivice
15cm pri starosti betona od 2, 7 i 28 dana. Takoe, merena je i brzina prolaska
ultrazvunog impulsa prema standardu SRPS EN 12504-4:2008 [31] na kockama ivice
15cm pri starosti od 28 dana.
Ispitivana su i mehanika svojstva betona od kojih je najznaajnija vrstoa pri
pritisku. Ova karakteristika je ispitana u skladu sa standardom SRPS EN 12390-3:2010
[32] na epruvetama oblika kocke ivice 15cm pri starosti od 2, 7 i 28 dana. Vreno je
ispitivanje vrstoe pri savijanju na epruvetama oblika prizme dimenzija 101040 cm
pri starosti od 28 dana prema standardu SRPS EN 12390-5:2010 [33]. Takoe je uraeno
ispitivanje vrstoe pri zatezanju cepanjem (Brazilski opit) na cilindrinim uzorcima
prenika 15 cm i duine 30 cm pri starosti od 28 dana prema standardu SRPS EN
12390-6:2012 [34]. Odreena je veliina odskoka sklerometrom prema standardu SRPS
EN 12504-2:2008 [35] na kockama ivice 15 cm pri starosti od 28 dana. Ispitivanje
vrstoe pri zatezanju upanjem Pull-off metodom uraeno je na kockama ivice 15 cm
pri starosti od 28 dana prema standardu SRPS EN 1542:2010 [36].
Osnovni cilj ovog istraivanja jeste ispitivanje mogunosti primene otpadnih
materijala kao mineralnog dodatka za spravljanje samougraujueg betona. Stoga se
betonska meavina sa krenjakim filerom (KF) moe smatrati etalonom sa kojim se
uporeuju meavine sa dodatkom spraenog recikliranog stakla od katodnih cevi,
elektrofilterskog pepela, flotacijske jalovine i crvenog mulja.
3. REZULTATI ISPITIVANJA
Rezultati ispitivanja karakteristika betona u sveem i ovrslom stanju dati su u

tabelama 2 i 3. U tabelama su date srednje vrednosti dobijenih rezultata ispitivanja.
Jedinica Rezultat ispitivanja

Karakteristika
mere KF ST EP FJ CM
Zapreminska masa kg/m3 2375 2390 2340 2385 2365
Sadraj vazduha % 2,0 0,8 2,9 2,8 2,6
Rasprostiranje T500 s 3,5 4,5 7,0 6,0 6,5
Ispitivanje rasprosiranja sleganjem mm 650 660 640 660 640
Ispitivanje pomou L kutije H2/H1 (mm/mm) 0,94 0,95 0,91 0,92 0,87
Ispitivanje segregacije pomou sita % 14,0 12,8 5,6 6,8 6,0
Tabela 2. Rezultati ispitivanja karakteristika betona u sveem stanju
15
Jedinica Rezultat ispitivanja
Karakteristika
mere KF ST EP FJ CM
2 dana 2375 2390 2340 2385 2365
Zapreminska masa u 3
7 dana kg/m 2372 2388 2338 2382 2363
vodozasienom stanju
28 dana 2370 2385 2336 2380 2359
2 dana 39,6 38,7 44,6 36,6 41,2
vrstoa pri pritisku 7 dana MPa 49,1 47,7 51,0 46,2 45,0
28 dana 56,3 59,0 59,6 59,7 54,0
vrstoa pri savijanju MPa 6,3 6,4 5,6 5,3 7,3
vrstoa pri zatezanju cepanjem MPa 4,4 4,2 4,8 4,0 4,0
vrstoa pri zatezanju upanjem - Pull-off MPa 3,4 4,2 4,4 4,0 3,8
Brzina ultarzvunog impulsa m/s 4529 4691 4726 4608 4560
Odskok sklerometra 49,3 51,3 53,0 48,0 47,6
Tabela 3. Rezultati ispitivanja karakteristika betona u ovrslom stanju
4. DISKUSIJA REZULTATA ISPITIVANJA I ZAKLJUAK
Na osnovu rezultata ispitivanja zapreminske mase sveeg betona, tabela 2, moe

se zakljuiti da ona pre svega zavisi od specifine mase korienog mineralnog dodatka,
ali i od sadraja vazduha u betonu to je primetno u sluaju betonske meavine sa
recikliranim staklom od katodnih cevi (meavina sa oznakom RS). Najveu zapreminsku
masu upravo ima meavina sa oznakom RS koja je za 15 kg/m3 vea u odnosu na etalon
beton sa krenjakim filerom, a najmanju betonska meavina sa elektrofilterskim
pepelom EP koja je za 35 kg/m3 manja u odnosu na etalon.
U pogledu sadraja vazduha u sveem betonu meavina sa oznakom RS imala je
najmanju vrednost, odnosno 0,8%, a najveu vrednost meavina sa oznakom EP (2,9%).
Skoro sve betonske meavine sa izuzetkom RS imaju priblino isti sadraj vazduha i
bliske su vrednosti kao etalon KF, tabela 2.
Kao to je ve napomenuto, sve betonske meavine su spravljene tako da imaju
priblino isto rasprosiranje (oko 650 mm) prilikom ispitivanja fluidnosti betona, tabela 2,
to je postignuto primenom superplastifikatora. Ispitivanje T500 pokazuje viskoznost
betonske meavine i predstavlja vreme za koje beton dostigne 500 mm rasprostiranja
prilikom ispitivanja fluidnosti. Na osnovu rezultata ispitivanja iz tabele 2, moe se
zakljuiti da sve betonske meavine sa dodatkom otpadnih materijala imaju vee
vrednosti T500 u odnosu na etalon beton. Najvee vreme za rasprostiranje od 500 mm bilo
je potrebno meavini EP, sline vrednosti imale su meavine CM i FJ, dok je meavina
RS imala blisku vrednost kao etalon beton KF.
Sposobnost zaobilaanja prepreka odreena je pomou L kutije, a mogu se
primeniti i druge metode: U kutija, J prsten i Kajimaina kutija. Na osnovu rezultata
ispitivanja iz tabele 2, moe se zakljuiti da meavina RS ima najbolju sposobnost
16
zaobilaanje prepreka, dok meavina CM ima najmanju sposobnost u odnosu na ostale
meavine. Meavine EP i FJ su imale meusobno bliske vrednosti, ali manje od etalona,
odnosno meavine KF.
Otpornost segregaciji izraava se kao procent koliine betona koja je prola kroz
sito otvora 5 mm u odnosu na ukupnu masu. Na osnovu rezultata ispitivanja iz tabele 2,
moe se zakljuiti da sve meavine sa otpadnim materijalima imaju veu otpornost u
odnosu na etalon beton KF, pri emu je najbolju otpornost pokazala meavina EP, a zatim
meavine CM, FJ i ST, respektivno.
to se tie svojstava ovrslog betona, zapreminske mase betona u vodozasienom
stanju pri starosti od 2, 7 i 28 dana prate zapreminsku masu sveeg betona, tabela 3. Kao i
u sluaju sveeg betona, razlike se javljaju usled razliitih specifinih masa mineralnih
prakastih dodataka i sadraja vazduha u betonu.
vrstoe pri pritisku betona, kao jedna od najbitnijih karakteristika betona, su
meusobno sline pri odgovarajuoj starosti betona, tabela 3. Pri starosti betona od 2
dana najveu vrstou pokazala je meavina EP koja je za 12,6% vea od etalona KF, a
najmanju meavina FJ koja je za 7,6% manja od KF. Pri starosti betona od 7 dana
najveu vrstou takoe pokazala je meavina EP koja je za 3,9% vea od etalona KF, a
najmanju meavina CM koja je za 8,4% manja od KF. Pri starosti od 28 dana najvei
prirataj vrstoe pri pritisku imala je meavina FJ. Ona je ujednom imala i najveu
vrednost vrstoe pri pritisku koja je za 6,0% vea u odnosu na KF, dok je najmanju
vrednost pokazala meavina CM koja je za 4,1% manja od KF.
Najveu vrednost vrstoe pri savijanu pokazala je meavina sa dodatkom crvenog
mulja CM, koja je za 15,9% vea od etalona KF, a najmanju meavina sa dodatkom
flotacijske jalovine FJ koja je za 15,9% manja od EF. Meavina sa dodatkom recikliranog
stakla od katodnih cevi je imala blisku vrednost vrstoe pri savijanju kao i meavina KF,
dok je meavina sa dodatkom elektrofilterskog pepela imala za 11,1% manju vrednost od
etalona KF.
U pogledu vrstoe pri zatezanju cepanjem, sve betonske meavine su imale sline
vrednosti vrstoa. Sve betonske meavine izraene sa otpadnim materijalima izuzev
meavine sa elektrofilterskim pepelom EP imale su manje vrednosti vrstoe pri
zatezanju cepanjem od etalona KF. Najveu vrednost imala je meavina EP koja je za
9,1% vea od KF, a najmanju meavine FJ i CM koja je za 9,1% manja od KF.
I u sluaju vrstoe pri zatezanju upanjem metodom Pull-off, sve betonske
meavine su imale sline vrednosti vrstoa. Sve betonske meavine izraene sa
otpadnim materijalima imale su vee vrednosti vrstoe pri zatezanju upanjem metodom
Pull-off u poreenju sa etalonom KF. Najveu vrednost imala je meavina EP koja je za
29,4% vea od etalona KF, a najmanju od meavina sa otpadnim materijalom imala je
CM koja je za 11,8% vea od KF.
Brzina ultrazvunog impulsa kroz beton u najveoj meri zavisi od zapreminske
mase ovrslog betona, poroznosti, ali i stepena hidratacije cementa, odnosno vezivnih
materijala. Sve betonske meavine izraene sa otpadnim materijalima imale su veu
brzinu prolaska ultrazvunog impulsa kroz beton u poreenju sa etalonom KF. Najveu
vrednost imala je meavina sa dodatkom elektrofilterskog pepela EP koja je za 4,3% vea
od etalona KF, a najmanju od meavina sa otpadnim materijalom imala je CM koja je za
0,7% vea od KF. Meavina sa dodatkom recikliranog stakla od katodnih cevi je imala
blisku vrednost brzine ultrazvunog impulsa kroz beton kao i meavina sa dodatkom
elektrofilterskog pepela, dok je meavina sa dodatkom flotacijske jalovine imala za 1,7%
veu vrednost od KF.
17
Metoda odreivanja odskonog broja upotrebom sklerometra se zasniva na
merenju povrinske tvrdoe betona na osnovu koje se na vrlo jednostavan nain moe
odrediti orijentaciona vrednost vrstoe pri pritisku.Veliina odskoka sklerometra zavisi i
od rasporeda i udaljenosti krupnih zrna agregata od povrine betona. Na osnovu rezultata
ispitivanja iz tabele 3, najveu vrednost odskoka sklerometra pokazala je meavina EP
koja je za 7,6% vea od etalona KF, dok je najmanju vrednost imala meavina CM koja
je za 3,4% manja od KF. Meavina RS imala je za 4,1% veu vrednost odskoka
sklerometra u odnosu na KF, a meavina FJ za 2,6% manju od KF.
Na osnovu rezultata ispitivanja samougraujeih betona sa dodatkom otpadnih
materijala moe se zakljuiti da dodatak ovih materijala bitno ne utie na smanjenje
kvaliteta performansi betona u sveem i ovrslom staju. Moe se rei da ak i doprinose
poboljanju pojedinih svojstava betona koji su prikazani u ovom radu. Otpadni materijali
poput elektrofilterskog pepela, recikliranog stakla i flotacijske jalovine pokazuju
pucolansku aktivnost, te se moe oekivati da performanse betona sa ovim dodacima u
kasnijem periodu starosti budu jo bolje. Posebnu panju treba obratiti na trajnost
betonskih meavina sa dodatkom otpadnih materijala poput recikliranog stakla od
katodnih cevi, elektrofilterskog pepela, flotacijske jalovine i crvenog mulja. Dalja
istraivanja treba usmeriti na tu stranu, budui da se dokazivanjem neugroavanja
trajnosti zaokruuje celina o mogunosti primene ovih materijala u izradi betona.
ZAHVALNOST
Ovaj rad predstavlja deo istraivanja obavljenog u okviru projekta TR 36017

Istraivanje mogunosti primene otpadnih i recikliranih materijala u betonskim
kompozitima, sa ocenom uticaja na ivotnu sredinu, u cilju promocije odrivog
graevinarstva u Srbiji, koji je podralo Ministarstvo za nauku i tehnologiju Republike
Srbije. Duboko smo zahvalni zbog te podrke.
5. REFERENCE
[1] Nina tirmer N., Banjad Peur I.: Mix design for self compacting concrete, Gradjevinar 4
(2009) 321-329
[2] Ahari R.S., Erdem T.K., Ramyar K.: Effect of various supplementary cementitious
materials on rheological properties of self-consolidating concrete, Construction and
Building Materials 75 (2015) 8998
[3] Mnahoncakova E., Pavlkova M, Grzeszczyk S., Rovnankova P., Cerny R.: Hydric,
thermal and mechanical properties of self-compacting concrete containing different fillers,
Construction and Building Materials 22 (2008) 15941600
[4] Despotovi I.: Uticaj razliitih mineralnih dodataka na osobine samougraujucih betona,
Doktorska diertacija, Graevinsko-arhitektonski fakultet u Niu (2014)
[5] Hannesson G., Kuder K., Shogren R., Lehman D.: The influence of high volume of fly ash
and slag on the compressive strength of self-consolidating concrete, Construction and
[6] Siddique R.: Properties of self-compacting concrete containing class F fly ash, Materials
and Design 32 (2011) 15011507
[7] Khatib J.M.: Performance of self-compacting concrete containing fly ash, Construction and
18
[8] Sukumar B., Nagamani K., Srinivasa Raghavan R.: Evaluation of strength at early ages of
self-compacting concrete with high volume of fly ash, Construction and Building Materials
22 (2008) 13941401
[9] Shi C., Mayer C., Behnood A.: Utilization of copper slag in cement and concrete,
Resources, Conservation and Recycling 52 (2008) 11151120
[10] Onuaguluchi O., Eren O.: Copper tailings as a potential additive in concrete: Consistency,
strenght, and toxic metal imobilizator, Indian Journal of Engineering & Materials Sciences
19 (2012) 79-86
[11] Onuaguluchi O., Eren O.. Cement mixtures containing copper tailings as an additive:
durability properties, Materials Research 15 (2012) 1029-1036
[12] Zlatianin B., Vukevi M., Krgovi M., Bokovi I., Ivanovi M., Zejak R.: Karakteristike
geopolimera na bazi crvenog mulja kao komponente sirovinske mjeavine, Zatita
Materijala 53 (2012) broj 4, p.p. 292-298, UDC:669.712.1.068-03.6.8.
[13] Kadovi M.V., Klanja M. T., Blagojevi N.Z., Rajko Vasiljevi R, Jaimovi .K.,
Tretman tene faze sa deponije crvenog mulja u kombinatu alumunijuma Podgorica,
Hemijska industrija, 58(4) 2004, p.p. 186-190
[14] Liu R.X., PoonC.S.: Utilization of red mud derived from bauxite in self-compacting
concrete, Journal of Cleaner Production 112 (2016) p.p. 384-391.
[15] Shetty K.K., Nayak G., Vijayan V.: Effect of red mud and iron ore tailing on the strength of
self compacting concrete, European Scientific Journal July 2014 edition vol.10, No.21
ISSN: 1857 7881 (Print) e - ISSN 1857- 7431.
[16] Gomez-Soberon J.: Porosity of recycled concrete with substitution of recycled concrete
aggregate: An experimental study, Cement and Concrete Research 32 (2002), pp. 1301-
1311
[17] Persson B.: Internal frost resistance and salt frost scaling of self-compacting concrete,
Cement and Concrete Research 33 (2002), pp. 373-379
[18] Levy S.M., Helene P.: Durability of recycled aggregates concrete: a safe way to sustainable
development, Cement and Concrete Research 34 (2003), pp. 1975-1980
[19] Ali E.E., Al-Tersawy S.H.: Recycled glass as a partial replacement for fine aggregate in self
compacting concrete, Construction and Building Materials 35 (2012) 785791
[20] Kou S.C., Poon C.S.: Properties of self-compacting concrete with recycled glass aggregate,
Construction and Building Materials 31 (2009) 107113
[21] Sua-Iam G., Makul N.: Use of limestone powder to improve the properties of self
compacting concrete produced using cathode ray tube waste as fine aggregate, Applied
Mechanics and Materials Vols. 193-194 (2012), pp. 472-476
[22] SRPS EN 197-1:2013 Cement Deo 1: Sastav, specifikacije i kriterijumi usaglaenosti za
obine cemente, Institut za standardizaciju Srbije, 2013
[23] SPPS EN 206-1:2011 Beton Deo 1: Specifikacije, performance i usaglaenost, Institut za
standardizaciju Srbije, 2011
[24] SRPS EN 12620:2010 Agregati za beton, Institut za standardizaciju Srbije, 2010
[25] SRPS EN 12350-6:2010 Ispitivanje sveeg betona - Deo 6: Zapreminska masa, Institut za
standardizaciju Srbije, 2010
[26] SRPS EN 12350-7:2010 Ispitivanje sveeg betona - Deo 7: Sadraj vazduha - Metode
pritiska, Institut za standardizaciju Srbije, 2010
[27] SRPS EN 12350-8:2012 Ispitivanje sveeg betona Deo 8: Samougraujui beton
Ispitivanje raspostiranja sleganjem, Institut za standardizaciju Srbije, 2012
[28] SRPS EN 12350-10:2012 Ispitivanje sveeg betona Deo 10: Samougraujui beton -
Ispitivanje pompu L-kutije, Institut za standardizaciju Srbije, 2012
[29] SRPS EN 12350-11:2012 Ispitivanje sveeg betona Deo 11: Samougraujui beton
Ispitivanje segregacije pomou sita, Institut za standardizaciju Srbije, 2012
[30] SRPS EN 12390-7:2010 Ispitivanje ovrslog betona Deo 7: Zapreminska masa ovrslog
betona, Institut za standardizaciju Srbije, 2010
19
[31] SRPS EN 12504-4:2008 Ispitivanje betonskih konstrukcija Deo 4: Odreivanje brzine
ultrazvunog impulsa, Institut za standardizaciju Srbije, 2008
[32] SRPS EN 12390-3:2010 Ispitivanje ovrslog betona Deo 3: vrstoa pri pritisku uzoraka
za ispitivanje, Institut za standardizaciju Srbije, 2010
[33] SRPS EN 12390-5:2010 Ispitivanje ovrslog betona Deo 5: vrstoa pri savijanju
uzoraka za ispitivanje, Institut za standardizaciju Srbije, 2010
[34] SRPS EN 12390-6:2012 Ispitivanje ovrslog betona Deo 6: vrstoa pri cepanju
zatezanjem uzoraka za ispitivanje, Institut za standardizaciju Srbije, 2012
[35] SRPS EN 12504-2:2008 Ispitivanje betonskih konstrukcija Deo 2: Ispitivanje bez
razaranja Odreivanje veliine odskoka, Institut za standardizaciju Srbije, 2008
[36] SRPS EN 1542:2010 Proizvodi i sistemi za zatitu i sanaciju betonskih konstrukcija
Metode ispitivanja Merenje prionljivosti "pull-off" metodom, Institut za standardizaciju
Srbije, 2010
20
Konferencija
Rada Radulovi1
Dragica Jevti2 UDK: 691.535
Julija Aleksi3 666.971
UTICAJ NAINA UGRADNE NA SVOJSTVA SITNOZRNIH CEMENTNIH

KOMPOZITA
Rezime: Fiziko-mehanike karakteristike sitnozrnih cementnih kompozita, a samim tim i njihov
kvalitet, mogu znaajno da variraju u zavisnosti od razmere meanja komponenata, upotrebljene
koliine vode, prisustva dodataka, ali pre svega od ostvarene zbijenosti ovrslog materijala.
Iskustva pokazuju da se, idui po dubini, strukturna homogenost i kompaktnost cementnih
kompozita znaajno menjaju u negativnom smislu, tako da donje zone maltera, posebno onih koji
su izloeni znaajnim optereenjima, esto karakteriu izraziti strukturni defekti. Da se na
formiranje strukture sitnozrnog cementnog kompozita moe uticati izborom odgovarajueg
postupka i opreme za kompaktiranje, pokazano je kroz eksperimentalno istraivanje i teorijsku
analizu ponaanja cementnih maltera ugraenih runom metodom i cementnih maltera ugraenih
metodom vibriranja. U radu se razmatraju i mogunosti primene elektrofilterskog pepela kao
komponente cementnog kompozita i definiu fiziko-mehanike karakteristike cementnih maltera uz
primenu mikroarmature i hemijskog dodataka za kompenzaciju efekata skupljanja.
Kljune rei: cementni malter, struktura, kompaktnost, vibriranje, elektrofilterski pepeo,
mikroarmatura, aditiv protiv skupljanja
EFFECT OF EMBEDDING ON PROPERTIES FINE GRAINED CEMENT

COMPOSITES
Summary: The physical-mechanical characteristics of fine grained cement composites, and
therefore their quality, can vary considerably depending on the proportions of mixing the
components, the amount of water used, the presence of additives, but primarily from realized
compactness of hardened material. Experience shows that, going in depth, structural homogeneity
and compactness of cement composites have changed significantly in a negative way, so that the
lower zones of mortar, especially those who are exposed to significant loads, are often
characterized by severe structural defects. That the formation of fine-grained structure of the
composite cement is influenced by the selection of a process and equipment for compaction, is
shown through experimental research and theoretical analysis of the behavior of cement mortars
embedded by manual method and cement mortar embedded by method of vibration. In the paper
are discussed the possibilities of application of fly ash as a cement composite component and
define the physical and mechanical properties of cement mortar with the use of microfibre
reinforcement and chemical supplements to compensate for the effects of shrinkage.
Keywords: cement mortar, structure, compactness, vibration, fly ash, microfibre reinforcement,
shrinkage-reducing admixture
1
mr, asistent, Fakultet tehnikih nauka u Kosovskoj Mitrovici, Univerzitet u Pritini, Knjaza
Miloa 7, 38220 Kos. Mitrovica, rada.radulovic@pr.ac.rs
2
dr, redovni profesor, Graevinski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Bulevar Kralja
Aleksandra73, 11000 Beograd, dragica@imk.grf.bg.ac.rs
3
dr, docent, Fakultet tehnikih nauka u Kosovskoj Mitrovici, Univerzitet u Pritini, Knjaza Miloa
7, 38220 Kos. Mitrovica, julija.aleksic@pr.ac.rs
21
1. UVOD
Na svojstva cementnih kompozita utie veliki broj faktora: karakteristike

primenjenih komponentnih materijala, kvantitativni odnos ovih materijala u masi sveeg
betona, postupak izrade, uslovi eksploatacije, tehnoloki faktori itd. Meutim, bez obzira
na kompleksnost pitanja o kojima je re, danas je nepobitno utvreno da najvei broj
svojstava betona (maltera), i to ne samo u ovrslom ve i u sveem stanju, zavisi od
ostvarene strukture [1]. Dosadanja istraivanja na ovom polju ukazuju da struktura
sveeg i ovrslog kompozita zavisi i od uslova pod kojima se to formiranje odvija, tj. da
na formiranje strukture bitno utiu parametri vreme, temperatura i vlanost sredine [2].
Zavisnost "sastav-struktura-svojstva betona", koja predstavlja i osnovu tzv.
strukturalistikog koncepta teorije i tehnologije betona, moe se ematski prikazati na
nain dat na slici 1, [3].
Slika 1. Funkcionalna zavisnost svojstva betona-sastav-struktura
Najvei deo u ukupnoj poroznosti betona, ako se pretpostavi da je zadovoljen

uslov apsolutne kompaktnosti agregata i ako je ugraivanje izvreno korektno i efikasno,
imaju pore u cementnom kamenu. Za razliku od gelske poroznosti na koju se praktino
ne moe uticati, kapilarna poroznost se moe podesiti prema eljenim svojstvima, poto
je u najveoj meri u funkciji vodocementnog faktora. Na poroznost cementnih kompozita
takoe veliki uticaj ima i stepen zbijenosti (kompaktnosti) pod kojim se podrazumeva
efikasnost odstranjivanja mehuria vazduha iz mase sveeg betona [4].
Iako, danas, postoji raznovrsna oprema za mainsko spravljanje i ugraivanje
maltera, kod nas se najee meanje konstituenata vri runo i ugraivanje izvodi na
tradicionalan nain, runo. U radu su prikazani rezultati eksperimentalnog istraivanja
cementnih maltera spravljenih sa niskim vodocementnim faktorom, razliitog sastava,
ugraenih runom metodom i metodom vibriranja, radi sagledavanja uticaja naina
ugraivanja na ostvarenu strukturu cementnog kamena. Istraivanja pokazuju da nain
ugradnje i u sluajevima delimine supstitucije cementa elektrofilterskim pepelom, u
predmetnim serijama malterskih meavina, daje kompozite boljih svojstava.
22
2. EKSPERIMENTALNO ISTRAIVANJE
Eksperimentalna ispitivanja materijala kompozitnog tipa su od velikog znaaja za

odreivanje njihovih fiziko-mehanikih, reolokih, tehnolokih, eksploatacionih i drugih
svojstava potrebnih za sagledavanje razliitih mogunosti njihove primene. Radi
utvrivanja uticaja naina ugradnje i potvrde pretpostavke da je optimalni sastav
cementnih maltera mogue definisati na osnovu izbora odgovarajueg postupka ugradnje,
sprovedene je eksperimentalno istraivanje 6 razliitih vrsta malterskih meavina
ugraenih runo i vibriranjem.
2.1. Komponentni materijali
U svrhu eksperimentalnih ispitivanja korieni su: ist portland cement CEM I

42,5 R (Lafarge i Beoinska fabrika cementa, s=3100kg/m3), reni agregat Moravac
(frakcije 0/4mm), elektrofilterski pepeo (TE Kolubara Veliki Crnjani, s,el=2190kg/m3),
polipropilenska vlakna (Sika Fibers, proizvoaa Sika vajcarska, s,vl=910kg/m3, duine
12mm), aditiv protiv skupljanja Sika Control 40, s,ad=1000kg/m3), plastifikator (Sika
Estriplast, s=1130kg/m3), voda iz vodovoda. Svojstva svih komponentnih materijala
proverena su laboratorijskim ispitivanjima u skladu sa odgovarajuim standardima.
2.2. Projektovanje sastava malterske meavine
Za realizaciju planiranog istraivanja predvieno je da se izradi est vrsta

malterskih meavina, podeljenih u dve osnovne grupe:
malterska meavina A, koja kao vezivo ima cement CEM I 42.5 R,
malterska meavina B, koja sadri elektrofilterski pepeo u cilju supstitucije dela cementa
u koliini od 20% od mase cementa.
U okviru ove dve grupe pojedini tipovi malterskih kompozicija su oznaeni
rimskim brojevima I, II i III, od kojih svaki broj predstavlja oznaku serije maltera:
I-etalon
II-meavina sa dodatkom mikroarmature (1,0 kg/m3)
III-meavina sa dodatkom mikroarmature i aditiva protiv skupljanja (2% mc)
Svaka serija je ugraena na dva naina: runo i vibriranjem na vibro stolu, na
osnovu ega su usvojene oznake 1 (ugraena runo) i 2 (ugraena vibriranjem). U tabeli
1. date su oznake malterskih meavina, usvojene radi lake uporedne analize.
23
Oznaka Elektro-
Cement Mikro Aditiv protiv Nain postizanja
malterske filterski Nain ugradnje
% armatura skupljanja konzistencije
meavine pepeo %
A-I-1 100 - - - voda runo
A-I-2 100 - - - voda vibriranjem
A-II-1 100 - + - voda runo
A-II-2 100 - + - voda vibriranjem
A-III-1 100 - + + voda runo
A-III-2 100 - + + voda vibriranjem
B-I-1 80 20 - - voda+superpl. runo
B-I-2 80 20 - - voda+superpl. vibriranjem
B-II-1 80 20 + - voda+superpl. runo
B-II-2 80 20 + - voda+superpl. vibriranjem
B-III-1 80 20 + + voda+superpl. runo
B-III-2 80 20 + + voda+superpl. vibriranjem
Tabela 1. Skraene oznake malterskih meavina
Sastav malterskih meavina projektovan je na osnovu sledeih polaznih uslova:

pretpostavljenog vodovezivnog faktora 0,38-0,40, u cilju dobijanja maltera krute
konzistencije (klasa V2);
pretpostavljene zapreminske mase maltera od 2100 do 2200kg/m3;
odnos mase veziva prema masi peska 1:3;
koliine mikroarmature i aditiva protiv skupljanja u preporuenim kolinama;
granulometrijski sastav agregata u obliku kontinualne krive.
U tabeli 2. prikazane su koliine potrebnog materijala za spravljanje 1m3
malterske meavine svih serija.
Zapreminska
plastifi-
Oznaka cement agregat voda el.pepeo vlakna aditiv masa
kator
meavine mc (kg) mp (kg) mv (kg) mef (kg) mvl (kg) mad (kg) m sv
mpl (kg)
(kg/m3)
A-I 479,5 1438,5 182,0 / / / / 2100
A-II 502,0 1506,0 191,0 / / 1,0 / 2200
A-III 500,0 1500,0 180,0 / / 1,0 10,0 2191
B-I 382,69 1435,1 181,1 95,67 5,0 / / 2104
B -II 401,6 1506,0 190,0 100,4 5,02 1,0 / 2204
B -III 400,0 1500,0 180,0 100,0 5,0 1,0 10,0 2196
Tabela 2. Koliine materijala za 1m3malterske meavine svih serija
Pripremanje i ispitivanje uzoraka uraeno je u akreditovanoj Laboratoriji za

materijale i konstrukcije Graevinskog fakulteta u Beogradu.
Kalupi dimenzija 40x40x4,5cm napunjeni masom i izravnjani iskljuivo putem
ravnjae i perdaenja obeleeni su brojem 1 (slika 2a), dok su kalupi napunjeni
24
malterskom meavinom koja je vibrirana na vibro stolu i zaglaena mistrijom obeleeni
brojem 2 (slika 2b).
Slika 2. Ugradnja uzoraka a) runo-1; b) vibriranjem-2
Iz svakog kalupa-sanduka, u kojima su izraeni uzorci cementnih maltera

razliitog sastava i razliitog naina ugraivanja, izvaeno je po 9 cilindra-kerna,
saglasno sa procedurom opisanom u standardu SRPS U.M1.049:2000, nominalnog
prenika 50mm, drugog, sedmog i dvadesetosmog dana. Elektrina buea garnitura
(slika 3.) koriena je za vaenje cilindrinih uzoraka-kernova (slika 4.), na kojima su
vrena ispitivanja.
Slika 3. Vaenje kernova Slika 4. Izgled kernova
2.3. Rezultati ispitivanja i diskusija
U okviru tabele 3. prikazani su rezultati ispitivanja ovrslog maltera svih 6 serija

predmetnih kompozita, pri starosti od 2, 7 i 28 dana. Zapreminske mase i vrstoe pri
pritisku dobijene su kao srednje vrednosti sraunate na osnovu tri rezultata ispitivanja, na
izvaenim kernovima prenika 50mm. Koeficijent konstrukcijske povoljnosti Kkp,
dobijen je raunski na osnovu izmerenih vrstoa pri pritisku i zapreminskih masa
uzoraka.
25
2 fk2 Kkp2 7 fk,7 Kkp,7 28 fk,28 Kkp,28
(kg/m) (P) (MPam/t) (kg/m) (P) (MPam/t) (kg/m) (P) (MPam/t)
A-I-1 1474.89 2.58 1.752 1536.15 3.90 2.54 1455.76 7.33 5.03
A-I-2 2091.11 21.73 10.390 2080.55 33.27 15.99 2075.63 39.30 18.93
A-II-1 1716.46 3.91 2.284 1684.33 6.44 3.83 1667.69 9.02 5.41
A-II-2 2178.18 28.07 12.885 2125.81 36.17 17.01 2088.71 43.15 20.66
A-III-1 1571.34 4.05 2.576 1527.69 5.70 3.73 1503.27 8.10 5.39
A-III-2 2148.84 27.59 12.839 2118.62 33.45 15.79 2070.51 42.62 20.59
-I-1 1396.88 2.25 1.611 1383.77 4.25 3.07 1365.90 5.23 3.82
-I-2 2033.15 20.65 10.158 2014.31 30.31 15.04 2011.89 33.71 16.76
-II-1 1335.12 2.76 2.070 1449.12 4.61 3.18 1435.70 7.04 4.90
-II-2 2089.25 25.43 12.168 2096.61 31.03 14.80 2073.96 36.13 17.39
-III-1 1559.02 2.19 1.405 1539.60 4.64 2.99 1514.51 6.62 4.37
-III-2 2157.31 21.38 9.910 2093.98 30.57 14.59 2071.40 35.48 17.13
Tabela 3. Zapreminske mase, vrstoe na pritisak i koeficijenati konstrukcijske povoljnosti Kkp

uzoraka, pri starosti od 2, 7 i 28 dana
2.3.1. Zapreminska masa ovrslog maltera
Zapreminska masa ovrslog maltera je, u principu, neto nia od vrednosti

zapreminske mase kompozita u sveem stanju i to za kolinu vode koja predstavlja
viak u okviru fiziko-hemijskog procesa hidratacije cementa, i vremenom njena
vrednost opada.
Iz tabele 3. se vidi da su zapreminske mase ovrslih uzoraka ugraenih runo
(oznaka-1) znatno nie, i kreu se od oko 1400 kg/m3 do 1700 kg/m3, od zapreminskih
masa uzoraka ugraenih vibriranjem (oznaka-2), koje se kreu od 2000 kg/m3do 2150
kg/m3.
Prisustvo elektofilterskog pepela utie na pad vrednosti zapreminskih masa u
meavinama serije B, koje u svom sastavu imaju elektrofilterski pepeo, u odnosu na
vrednosti serija A, u proseku do 10% i kod uzoraka ugraenih runo i kod vibriranih
uzoraka.
Dodatak mikroarmature i aditiva protiv skupljanja u meavinama belei rast, ali
ne utie bitno na promenu vrednosti zapreminskih masa, to je i oekivano s obzirom na
malu koliinu dodataka u odnosu na ukupnu zapreminu maltera. Iako su razlike u
zapreminskim masama male, primeujemo da je kod vibriranih uzoraka razlika u
zapreminskim masama najvie 3%, a kod uzoraka ugraenih runo ide do 10%.
Na osnovu zapreminskih masa moe se zakljuiti da se u sluajevima malterskih
meavina ugraivanih runo, gde nije postignuta zadovoljavajua kompaktnost koja
direktno utie na poroznost kompozita, logino moe oekivati nii nominalni kvalitet.
Kako su sve predmetne meavine spravljene sa niskim vodocementnim faktorom, krute i
slaboplastine konzistencije, uticaj naina ugraivanja je od presudnog znaaja na
ostvarenu strukturu cementnog kamena.
26
2.3.2. vrstoa pri pritisku
vrstoe pri pritisku ispitivanih malterskih meavina u svim sluajevima rastu u

toku vremena, to vai kako za uzorke koji su ugraivani runo tako i za uzorke koji su
ugraivani na vibro stolu.
Uzorci svih serija ugraenih runo (oznaka-1), bez obzira na sastav, imaju znatno
nie vrstoe pri pritisku u odnosu na uzorke kod kojih je pri ugraivanju primenjen
postupak vibriranja (oznaka-2), odnosno zbijanja svee mase, to je logina posledica
manje kompaktnosti, a samim tim i manjih zapreminskih masa.
vrstoe pri pritisku u funkcionalnoj su vezi sa zapreminskim masama (slika 5.) i
one su vee kod uzoraka veih zapreminskih masa (vibrirani uzorci), to dokazuju i
ispitivanja drugih autora [5]. Meutim, zapreminsku masu treba posmatrati i kao funkciju
stepena zbijenosti meavina pri ugraivanju, jer pri istom intezitetu i trajanju vibracija pri
ugraivanju, pojedine meavine ostvaruju bolju zbijenost od drugih.
50,0
45,0
40,0
vrstoa pri pritisku (MPa)
0.0029x
35,0 y=0.1033e
R=0.9801
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
0,0
1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200
3
Zapreminska masa (kg/m )
Slika 5. Funkcionalna zavisnost izmeu vrstoe pri pritisku i zapreminske mase, uzoraka, pri
starosti od 28 dana
vrstoe pri pritisku serija koje u svom sastavu sadre elektrofilterski pepeo kao
deliminu zamenu za cement (serije B) su nie za oko 15% od serija u kojima se kao
vezivo koristi samo cement (serija A). Ugraivanjem metodom vibriranja se postiu
zadovoljavajue vrstoe za maltere (preko 30 MPa).
Malterske meavine koje sadre mikroarmaturu (serija A-II i B- II), imaju vee
vrstoe u odnosu na etalon (A-I i B- I) za oko 10% to je saglasno sa ispitivanjima
drugih autora [6] [7] [8], pri emu je prirast vrstoe cementne matrice izraeniji kod
mladih kompozita, u poetnim fazama ovravanja. Dodatak mikroarmature kod
nevibriranih uzoraka daje vee vrednosti vrstoa pri pritisku za preko 30% u prvim
danima i oko 20% 28-og dana ispitivanja, u odnosu na runo ugraene malterske
meavine bez dodatka vlakana, ali i tada maksimalne vrstoe ispitivanih uzoraka ne
prelaze vrednost od 10 MPa.
27
Dodatak aditiva protiv skupljanja u serijama koje sadre mikroarmaturu neznatno
je uticao na pad vrstoe pri pritisku (manje od 2%), to ne umanjuje znaaj primene
ovog aditiva koji ogleda se u redukciji vremenskih deformacija skupljanja i do 40 %.
2.3.3. Koeficijent konstrukcijske povoljnosti Kkp
Koeficijent konstrukcijske povoljnosti Kkp, koji predstavlja odnos vrstoe

materijala (u MPa) prema njegovoj zapreminskoj masi (u t/m3), povoljniji je kod runo
ugraenih kompozita u odnosu na meavine ugraene vibriranjem i ne menja se znaajno
dodavanjem vlakana i aditiva.
Kod meavina serije B, koje sadre elektrofilterski pepeo, ovaj koeficijent je nii
(dakle povoljniji) u odnosu meavine serije A za oko 20%, to je logino s obzirom na
manju zapreminsku masu pepela u odnosu na cement (900kg/m3 u odnosu na 3100 kg/m3)
[9].
3. ZKLJUCI
Cilj ovog istraivanja je bio utvrivanje uticaja koji nain ugraivanja ima na
formiranje kvalitetnih sitnozrnih kompozita. Radi definisanja svojstava ovih kompozita
uporeivani su uzorci malterskih kompozicija koje su napravljene na tradicionalan nain,
bez dodataka, sa uzorcima koji su napravljeni sa dodacima mikroarmature i aditiva za
smanjivanje skupljanja, ugraeni runo i vibriranjem.
Rezultati eksperimentalnih ispitivanja prikazanih malterskih meavina su pokazali
da su zapreminske mase uzoraka ugraenih runo znatno nie od zapreminskih masa
uzoraka ugraenih vibriranjem, na osnovu ega zakljuujemo da se kod cementnih
maltera kod kojih nije postignuta zadovoljavajua kompaktnost moe oekivati nii
nominalni kvalitet. Dodavanje mikroarmature i aditiva protiv skupljanja nije znaajno
uticalo na promenu zapreminske mase.
Zapreminsku masu, koja je u funkcionalnoj vezi sa vrstoom pri pritisku, treba
posmatrati i kao funkciju stepena zbijenosti meavina pri ugraivanju, jer pri istom
intezitetu i trajanju vibracija pri ugraivanju, pojedine meavine ostvaruju bolju zbijenost
od drugih.
vrstoe pri pritisku uzoraka koji su ugraeni runo, bez obzira na sastav, su
znatno nie od vrstoa uzoraka kod kojih je pri ugraivanju primenjen postupak
vibriranja, odnosno zbijanja svee mase, to je logina posledica manje kompaktnosti.
Ispitivanja vrstoe pri pritisku cementnih kompozita pokazuju da se
supstitucijom dela cementa elektrofilterskim pepelom postiu vrstoe pri pritisku nie za
oko 15% od vrstoa maltera spravljenih samo sa cementom, s tim da se ugradnjom
pomou vibriranja postiu zadovoljavajue vrstoe za maltere (preko 30 MPa).
Dodatkom PP vlakana serijama malterskih meavina sa i bez elektrofilterskog
pepela, postiu se vee vrstoe pri pritisku za oko 10%, s tim da je prirast vrstoe
izraeniji kod mladih kompozita, u poetnim fazama ovravanja. Dodatak aditiva
protiv skupljanja serijama koje sadre mikroarmaturu neznatno je uticao na pad vrstoe
pri pritisku, manje od 2%, to ne umanjuje znaaj primene ovog aditiva koji se ogleda u
redukciji vremenskih deformacija skupljanja i do 40 %.
Koeficijent konstrukcijske povoljnosti Kkp, znaajan zbog toga to direktno utie
na teinu konstrukcija, povoljniji je kod runo ugraenih kompozita u odnosu na
28
meavine ugraene vibriranjem i ne menja se znaajno dodavanjem vlakana i aditiva.
Takoe, s obzirom na manju zapreminsku masu, ovaj koeficijent je povoljniji kod serija
sa elektrofilterskim pepelom, to predstavlja prednost upotrebe cementnih kompozita
napravljenih od ovih materijala.
Mainskom ugradnjom, korienjem odgovarajuih vibratora i savremene opreme
u fazi ugraivanja maltera, naroito onih koji su izloeni znaajnim optereenjima i koje
esto karakteriu izraziti strukturni defekti, moe se postii visoka homogenost i
kompaktnost, a samim tim i vei kvalitet, trajnost i ekonominost sitnozrnih cementnih
kompozita.
4. REFERENCE
[1] Muravljov, M. (1991). Osnovi teorije i tehnologije betona. Beograd: Graevinska knjiga.
[2] D. Jevti: Svojstva sveeg i ovrslog betona u funkciji termohigrometrijskih parametara
sredine, monografija, 1996. Beograd, Graevinski fakultet Beograd.
[3] D. Jevti: Mogunost modeliranja svojstava betona u funkciji poveanja trajnosti,
Materijali i konstrukcije, 2008, 51(1), 18-49.
[4] M. Muravljov: vrstoe i posebne osobine ovrslog betona, Beton-svojstva i tehnologija,
Aranelovac, 1984, 32-51
[5] Jevti, D., Zaki, D., Savi, A., Radevi, A. (2014). Statistika analiza rezultata ispitivanja
kvaliteta betona. Graevinski materijali i konstrukcije , 45-52.
[6] Zaki, D. (2001). Uticaj dodatka polipropilenskih vlakana na atheziju maltera za podlogu.
Materijali i konstrukcije, 39-46.
[7] Jevti, D., Zaki, D. (2006). Mikroarmirani malteri i betoni-mogunost poboljanja fiziko-
mehanikih svojstava. Materijali i konstrukcije, 35-44.
[8] Muravljov, M., Uljarevi, M. (1999). Specijalni betoni i malteri-svojstva, tehnologija,
primena. Mikroarmirani betoni, Monografija (pp. 97-117). Beograd: Graevinski fakultet u
Beogradu.
[9] [9] Newman, J. (2003). Advanced Concrete Technology - Constituent Materials. Elsevier
Butterworth-Heinemann.
[10] J. Despotovi, D. Jevti, G. Mladenovi, M. Vukievi i saradnici, 2014.;Studija "Upotreba
leteeg pepela termoelektrana za stabilizaciju tla, samozbijajui i valjani beton (RCC) sa
osvrtom na trajnost cementnih maltera i sitnozrnih betona", Gradjevinski fakultet
Univerziteta , Beograd.
[11] Jevti D., Zaki D., Savi A.: Cementitious Composites Made With Fly Ash
A Contribution To The Sustainable Civil Engineering, 14th International Conference
"Research and Development in Mechanical Industry" RaDMI 2014, Topola, Serbia, 18-21.
September 2014., Editor: Predrag V. Dai, Publisher: SaTCIP (Scientific and Technical
Center for Intellectual Property) Ltd., pp. 83-92, ISBN 978-86-6075-047-3; Invitation paper
29
30
Konferencija
Jakob uteri1
Andrej Zajc2 UDK: 620.193:669.972
EVALUATION OF UNDERWATER ABRASION RESISTANCE OF CONCRETE

WITH RESPECT TO ITS OTHER PROPERTIES
Summary: Head-race tunnels of new power plants on the river Soe (Plave II and Doblar II) and
tailrace tunnel Drtijica near the new highway are being constructed in Slovenia. The head-race
tunnels are lined with reinforced concrete panels, while the tailrace tunnel is lined with fibre
reinforced concrete panels. Concrete of these panels has to be resistive against abrasion of solid
particles bared by water. Therefore, underwater abrasion resistance of the concrete was estimated
with results obtained by test method given by ASTM C 1138. Results of control tests are given and
discussed in this paper. Influence of some concrete properties on the underwater resistance is
discussed also. The results, obtained up to now, show that concrete has higher underwater
abrasion resistance, if it has higher energy absorption capacity measured by Wedge Splitting Test
(WST) method.
Key words: Underwater abrasion resistance, concrete, WST method
PROCENA OTPORNOSTI BETONA NA PODVODNU ABRAZIJU

UZIMAJUI U OBZIR NJEGOVA DRUGA SVOJSTVA
Rezime: Dovodni tuneli novih hidroelektrana na reci Soi (Plave II i Doblar II) i odvodni tunel
Drtijica pored novog auto-puta se grade u Sloveniji. Dovodni tuneli su obloeni klasino
armiranim betonskim panelima, dok je odvodni tunel obloen panelima od mikroarmiranog betona.
Beton u okviru ovih panela mora da bude otporan na abraziju koju vre vrste estice noene
vodom. Stoga, otpornost betona na podvodnu abraziju je procenjena na bazi rezultata ispitivanja
prema standardu ASTM C 1138. Rezultati kontrolnih ispitivanja su prikazani i analizirani u ovom
radu.Takoe, razmatran je i uticaj nekih svojstava betona na otpornost na podvodnu abraziju.
Dosadanji rezultati pokazuju da beton ima veu otpornost, ukoliko poseduje veu sposobnost
apsorbovanja energije, merenu putem metode cepanja klinom (Wedge Splitting Test).
Kljune rei: Otpornost na podvodnu abraziju, beton, metoda cepanja klinom
1
Dr, Intitut za raziskavo materialov in aplikacije, Ljubljana
2
Dr, Intitut za raziskavo materialov in aplikacije, Ljubljana
31
1. INTRODUCTION
The project of building two new hydroelectric plants on the river Soca (Plave II
and Doblar II) requires construction of two head-race tunnels. Total length of the first
tunnel is 6 km and the approximate length of the second one is 4 km. Excavation was
completed with TBM (Tunnel Boring Machine). The entire length of the tunnels is lined
with single layer hexagonal precast reinforced panels. Voids behind the panels were
filled with injection mass. The inside diameter of the tunnels is 6,4 m, and thickens of
the panels is 20 cm.
Tailrace tunnel Drtijscica is being build in proximity to the new highway between
Celje and Ljubljana.. Through it, the flood waters from the nearby flood plain will be
diverted into neighboring valley which is about 1 km away from the inlet of the tunnel.
The panel developed for the lining, represents quarter diameter of the circle with 12 cm
thick walls and the width of 75 cm. The edges are formed to ensure simple conjunction.
Panels are fabricated from steel and polypropylene fibre reinforced concrete (SPFRC) as
well as reinforced with steel bars. Final substructure will be completed with primary and
secondary substructure. Primary faze is being completed immediately after excavation
with placement of reinforced meshes, shotcreting and placement of anchors. Secondary
faze is represented with placement of panel lining, with shotcreting empty space behind
the lining, with the voids being injected afterwards.
Over time the panels for head-race and tailrace tunnels will be exposed to abrasion
loads from solid water borne particles. It is estimated that the load on the panels of head-
race tunnels for hydropower plants will be lower through use of gravel traps. These will
divert majority of solid particles at the intakes of the tunnels.
Underwater abrasion resistance is the ability of concrete to withstand abrasion
loads which are caused by water flow containing solid water borne particles. Structures
are exposed to these elements even after the removal of surface layer thus making
abrasion resistance equally important internally concrete (1).
Main parameters which effect abrasion resistance of the concrete are (2, 3):
compressive strength of concrete or compressive strength of cement paste, thus v/c ratio;
type and quality of aggregate; method of surface treatment; curing of the concrete.
Stele fibers have an important abrasion resistance effect on of concrete (7, 8).
With the use of fiber reinforced concrete the following parameters must be taken into
account: composition of concrete; bonding ability between fibers and hardened cement
paste; hardness of steel fibers.
When fiber reinforced concrete is initially exposed to abrasion forces, only a thin
top layer of surface mortar resists these effects. After this top layer is depleted, the fibers
become exposed. If these fibers are made of hard steel, water flow and movement of
solid water borne particles causes vibration of the exposed fibers (Figure 1).
32
Figure 1. Surface of fiber reinforced concrete with hard steel fibers (approximately 550 HB) in
vicinity of fibers after exposure to abrasion forces.
When the fiber vibrates, it creates intense stresses, resulting in concentration of

stresses. These stresses furthermore cause deterioration of concrete which in turn results
in extrication of fibers from the concrete.
Fibers made from softer type of steel are flattened out while exposed to water flow
containing abrasive particles. At the same time, they are not extracted when an acceptable
bonding quality is achieved between fibers and mortar (Figure 2). Hardness of steel fibers
was approximately 250 HB.
Figure 2. Surface of fiber reinforced concrete with soft steel fibers (approximately 250 HB) in
vicinity of fibers after exposure to abrasion forces.
33
From the picture in Figure 2 it is evident that the steel fibers were flattened out to
the extent, where the distance between them is approximately 5 times wider than their
diameter prior to abrasion load. In this manner a good safeguard is achieved which
prevents further deterioration of the concrete.
The effects of water borne abrasion is well demonstrated with the experimental
method which is similar to standard ASTM C 1138. This method was developed in
Structures Laboratory, U.S. Army Engineer Waterways Experiment Station (4 - 6).
Device for measuring abrasive resistance consists of steel cylindrical container
into which a sample of concrete measuring 29,5 cm in diameter and 10 cm in height is
placed. Agitation paddle circulates water containing small steel grind stone balls over the
submerged portion of the sample, thus creating desired abrasion effect. Movement and
vibration of water is not powerful enough to lift up the balls, thus causing impact effect
on the entire sample.
The standard for this experiment calls for 72 hours of exposure. Every 12 hours
the loss of mass and/or volume is calculated out of which an average depth of abrasion
(ADAt) is calculated.
2. EXPERIMENTAL DISPOSITION
Concrete used for head-race tunnel panels (concrete without fibres) is mixed with
15% blast-furnace slag, crushed lime stone aggregate of maximum size 31,5 mm and
superplasticizer. In preparation of fiber reinforced concrete (SPFRC) panels used in
tailrace tunnel, the cement in use is of the same type, with addition of crushed dolomite
aggregate of maximum size 16mm, superplasticizer, hooked steel fibers 32 mm in length
as well as polypropylene fibers 10 mm long.
Quality control of samples plays an important part while the panels are being
manufactured in concrete plants. Samples in the shape of a cylinder with the diameter of
29,5 cm and 10 cm thick are prepared for underwater abrasion test. The samples are
cured in water for at least 90 days. After the underwater abrasion test we further tested
some of the samples with wedge splitting test (WST) method (9 12) as it is evident in
Figure 3.
Figure 3. After underwater abrasion test the sample is prepared for testing using wedge splitting
test method.
34
Concentration of stress and deformation was initiated with a notch 81,5 mm deep
which is 0,36 height of the crosscut. During the test we measured load and crack mouth
opening displacement (CMOD). The samples were fed with constant speed of piston
draw which was totaling 0.05 mm/s. CMOD was measured with placement of transducers
at the point of splitting load on both sides of the sample.
We removed cubes, with a surface plane of 50 cm2 from cylindrical specimens, for
further testing of abrasive resistance using Bhmes test method. This method is adopted
in German National Standard DIN 52108.
In production of concrete panels, quality control requires regular random removal
of cubes from samples, with an edge of 15 cm for testing of compressive strength after 28
day of curing. Combining with the results from underwater abrasion we assumed results
from compressive strength of cubes which were taken as samples the same day for
underwater abrasion test.
3. RESULTS AND DISCUSION
The results from underwater abrasion measurement are shown in Figure 4 where it
shows dependence of average depth of abrasion (ADAt) from the time of the experiment
which last up to 72 hours. Measurements are performed in 12 hour intervals.
The smallest ADAt were ascertained at SPFRC. In concrete without fibers
(concrete for panels of head-race tunnels) wide scattered results are evident. Some of the
results from these concrete were similar to SPFRC results. But, if we compare results
from concrete without fibers, which was exposed to underwater abrasion for 72 hours
(Figure 5a) with the SPFRC surface after the underwater abrasion (Figure 5b) it is
determined, that on certain surface sections of concrete without fibers, larger abrasion
gaps are evident with complaisance to surface with SPFRC which show more uniform
abrasion over the entire exposed surface.
3
ADA t (mm)
concrete without fibres

2
1
SPFRC
0
0 12 24 36 48 60 72
time of test (h)
Figure 4. Interdependence of average depth of abrasion (ADAt) in concrete without fibers and in
SPFRC and the time (length) of the experiment.
35
(a) (b)
Figure 5. Cylindrical specimens after the test of underwater abrasion with 72 hour exposure: (a)
concrete without fibers and (b) SPFRC.
From this it is evident, that the damaging effects of abrasive water borne particles
which are carried by rotating water is more proportionate over the entire surface, thus
proving the effect of fibers.
With intent to determine which properties of concrete could influence the results
of underwater abrasion (shown in Figure 4) we initially compared them to the results
from compressive strength test. Data obtained from all concrete specimens in
compressive strength test places all of them in approximate range of 50 to 70MPa.
Comparison of results from average depth of abrasion after 72 hour exposure, and
accompanying results of compressive strength (Figure 6) it is evident that there is no
correlation between these two parameters. Almost identical ADAt were formed, with no
regards to the amount of compressive strength of concrete. We can attribute the cause for
this bad correlation to relatively small spread of results from both parameters.
80
compressive strength (MPa)
60
40
20
0
0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0
ADA t (mm)
Figure 6. Comparison of results from all concrete specimens between average depth of abrasion
(ADAt) after 72 hour and compressive strength.
36
Bad correlation and cause for this is found, when we compare results and cause of
underwater abrasion after the test with results from Bhmes concrete abrasion resistance
method (Figure 7).
20
/50cm )
2
16
3
loos of mass (Bohme) (cm
12
0
0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0
ADAt (mm)
Figure 7. Comparison of results between average depth of abrasion (ADAt) after 72 hours and loss
of mass using Bhmes method.
Making the assumption that the concrete will offer greater abrasion resistance
against water borne particles when its ability to absorb energy will be greater, we tried to
determine the amount of absorbed energy in subject concrete. For this test, we used the
cylindrical specimens which were already tested using underwater abrasion (Figure 3).
We used the WST method. In this experiment we obtain the load CMOD curve from
which absorbed energy of concrete specimen under external load is calculated. In Figure
8 we present the load CMOD curves for individual concrete specimens.
5,0
4,0
3,0
load (kN)
SPFRC
2,0
1,0
concrete without fibres
0,0
0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0
CMOD (mm)
Figure 8. Load CMOD curves of concrete without fibers and SPFRC determined using WST
method on cylindrical specimens after the test of underwater abrasion.
37
Load CMOD curves presented in Figure 8 show obvious difference between
concrete without fibers and SPFRC. Absorbed energy, presented with the area beneath
the curve, is greater in SPFRC in comparison to concrete without fibers. After the
maximum load has been obtained it declines quickly in further testing of concrete without
fibers. In contrast, SPFRCs decline is more moderate and it extends to a greater width of
the crack. If we calculate absorbed energy of these concrete up to crack width of 0,4 mm
and compare it to results of ADAt after 72 hours, we achieve relatively good correlation
(Figure 9).
1,6
1,4
1,2
W 0,4 (Nm)
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
0,0 1,0 2,0 3,0 4,0
ADA t (mm)
Figure 9. Comparison of results between average depth of abrasion (ADAt) of all concrete after 72
hours, and results of absorbed energy up to crack width of 0,4 mm from the load CMOD curves
using the WST method.
It is evident, that the underwater abrasion resistance decreases, if there is a

reduction in absorbed energy of concrete. This correlation also exists in results between
concrete without fibers when we dismiss the results from SPFRC. Diversity of results in
ADAt of concrete without fibers, can be attributed to reduction of energy absorption,
which is likely to occur in concrete with same mix proportion because of variation in
structure of concrete, especially because of diversified distribution of grain aggregate.
We need to emphasize that the distinction is minimal and in practice easily ignored. For
more conclusive judgement of this occurrence it would be necessary to expand the
specter of concrete, which are more diverse in regards to their ingredients and properties.
4. CONCLUSION
With the data compiled from tests of quality control of concrete without fibers and
PFRC, which are used in preparation of panels for head-race and tailrace tunnels proves,
that their underwater abrasion resistance is greater when their ability to absorb external
load energy is greater. This statement is based on the results from concrete which do not
greatly differ in regards to compressive strength which represents one of the major
parameters on abrasion resistance of concrete. With this in mind, it would be prudent to
continue the investigation of this phenomenon in concrete, which are more diverse in
their ingredients and properties.
38
5. REFERENCES
[1] Alexander, M.G. Towards standard tests for abrasion resistance of concrete. Report on
limited number of tests studied, with a critical evaluation (Prepared for submission to
RILEM CPC-14 Concrete Permanant Committee, Juny 1984), Materiaux et Constructions,
Vol. 1 - No 106, str.29 - 30.
[2] ACI Manual of Concrete Practic, Part 3, Recommended practice for concrete floor and
slab construction. ACI 302-69. American Concrete Institute. 1980.
[3] CEB Information Bulletin No. 148. Durability of concrete structures. State - of - the -Art
Report. 1982.
[4] Liu, T.C. Maintenance and Preservation of Concrete Structures: Report 3, Abrasion -
Erosion Reseistance of Concrete. Technical Report No. C-78-4. U.S. Army Engineer
Waterways Experiment Station. Vicksburg. julij 1980. 129 str.
[5] Liu, T.C. Abrasion Resistance of Concrete. ACI Journal, sept. - okt. 1981. str. 341 - 350.
[6] Liu,T.C, in McDonald, J.E. Abrasion-Erosion Resiotance of Fiber-Reinforced Concrete.
Cem. Con. and Aggr., 2 (3), 1981. str. 93 100.
[7] uteri J. Resistance of over 1-year-old SFRC exposed to long-term erosion-abrasion
loading. Fiber Reinforced Cement and Concrete, Proceedings of the fourth RILEM
International Symposium. Sheffield, 1992. Ed. R.N. Swammy. E&FN SPON. London. str
860 871.
[8] uteri J., Mali E., Urbani S. Erosion-abrasion resistance of steel fiber reinforced
concrete. Durability of concrete: second international conference. Montreal, 1991. Ed. V.M.
Malhotra. ACI SP-126. str 729 743.
[9] Tschegg, E.K. AT-390328: Prfeinrichtung zur Ermittlung von bruchmechanischen
Kenwerten sowie hiefr geeignete Prfkrper (1986).
[10] Linsbauer H., Tschegg, E.K. Die Bestimmung der Bruchenegie an Wrfelproben; Zement
und Beton, 31 (1986) 1, pp. 38 - 40.
[11] Tschegg, E.K. Patent application No. 48/1990. Lasteinleitungsvorrichtung (1990).
[12] Tschegg, E.K. New Equipments for Fracture Tests on Concrete; Materialprfung 33
(1991) 11 - 12, Mnchen, 1991, pp. 338 - 342.
39
40
Konferencija
Tijana Vojnovi ali1

Dragica Jevti2 UDK: 666.971.4-135
VRSTOA PRI PRITISKU MIKROARMIRANIH CEMENTNIH MALTERA I

FUNCIONALNA ZAVISNOST U ODNOSU NA SVOJSTVA ISPITANA
METODAMA BEZ RAZARANJA
Rezime: Predmetno istraivanje razmatra funkcionalne zavisnosti vrstoa pri pritisku mikro-
armiranih cementnih maltera u odnosu na svojstva ispitana razliitim nedestruktivnim metodama.
Malteri su ojaani sintetikim vlaknima i spravljeni sa konstantnom koliinom polimernog lateksa i
superplastifikatora. Istraivanje je ukljuilo primenu lakih agregata, kao delimine ili potpune
zamene prirodnog agregata - renog peska. U vidu lakog agregata koriene su reciklirana drob-
ljena opeka i ekspandirana glina. U radu su prikazani rezultati sopstvenih eksperimentalnih istra-
ivanja vrstoa pri pritisku, kojima su prethodila ispitivanja ovrslih uzoraka maltera metodom
ultrazvuka i metodom rezonantne frekvencije. Na osnovu rezultata dobijenih nakon 28 dana,
sprovedena je analiza funkcionalnih zavisnosti vrstoe pri pritisku u odnosu na brzinu ultrazvuka i
dinamiki modul elastinosti, kao i u odnosu na zapreminsku masu tretiranih serija uzoraka. Kao
rezultat istraivanja utvrene su zadovoljavajue korelacije izmeu pomenutih svojstava.
Kljune rei: mikroarmirani cementni malter, funkcionalna zavisnost, vrstoa pri pritisku, brzina
ultrazvuka, dinamiki modul elastinosti
COMPRESSIVE STRENGTH OF FIBER REINFORCED MORTARS AND ITS

FUNCTIONAL DEPENDENCE ON PROPERTIES EXAMINED USING
NONDESTRUCTIVE METHODS
Summary: The research considers functional dependence of compressive strength of fiber
reinforced cement mortars on properties examined using different nondestructive methods. The
mortars were reinforced using synthetic fibers and improved with a constant dosage of polymer
latex and superplasticizer. The study also included the use of lightweight aggregates as partial or
complete replacement of natural aggregate - river sand. Recycled crushed brick and expanded clay
were used. The paper presents the results of experimental research of compressive strength, which
was preceded by ultrasound and resonant frequency examination of hardened mortar samples.
Based on the results obtained after 28 days, the analysis of the functional dependence of
compressive strength on ultrasound velocity and dynamic modulus of elasticity, as well as on the
density of the treated series of samples were carried out. The results show satisfactory correlations
between the aforementioned properties.
Keywords: fiber reinforced cement mortar, functional dependence, compressive strength,
ultrasound velocity, dynamic modulus of elasticity
1
Dr, Arhitektonski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra 73, 11000
Beograd, vojnovic.tijana@gmail.com
2
Prof.dr, Graevinski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra 73, 11000
Beograd, dragica@imk.grf.bg.ac.rs
41
1. UVOD
Predmet ovog istraivanja su mikroarmirani cementni malteri sa klasinim

agregatom od renog peska ili lakim agregatom u vidu drobljene opeke i ekspandirane
gline. Kao najznaajnije mehaniko svojstvo, utvrene su vrstoe pri pritisku ovih
kompozita. Zatim su ispitane i funkcionalne zavisnosti vrstoa u odnosu na svojstva
prethodno ispitana razliitim nedestruktivnim metodama brzinu ultrazvuka i dinamiki
modul elastinosti, kao i u odnosu na zapreminsku masu tretiranih maltera.
Mikroarmirani cementni kompoziti se odlikuju matricom koja je ojaana
ravnomerno i nasumino rasporeenim vlaknima. Uvoenje sintetikih vlakana u
relativno malim koliinama od oko 0,1% od ukupne zapremine, kao u sluaju ovog
istraivanja, prvenstveno daje doprinos u oblasti smanjenja tetnih efekata skupljanja i
kontrole propagacija prslina. Uticaj male koliine (0,1-0,5% ukupne zapremine)
polipropilenskih mikro vlakana na zapreminske mase kompozita u sveem i ovrslom
stanju je praktino zanemarljiv [11,24]. Promene vrednosti vrstoa pri pritisku i modula
elastinosti mikroarmiranih kompozita mogu biti slabo izraene. S druge strane, rezultati
eksperimentalnih ispitivanja ukazuju da se uvoenjem monofilamentnih polipropilenskih
vlakana u koliini od oko 0,1% ukupne zapremine moe u znaajnoj meri uticati na
mehanika svojstva maltera. Nakon 90 dana, uee vlakana duine 6 i 12 mm od 0,6-0,9
kg/m3 je uticalo na porast vrstoe pri pritisku od oko 8% u odnosu na etalon bez vlakana
[10].
Najvea prednost lakoagregatnih cementnih kompozita se ogleda u niim
vrednostima zapreminske mase. Zapreminska masa kompozita sa agregatom od drobljene
opeke je nia od onih sa prirodnim agregatom i iznosi od 1780 kg/m3 do 2100 kg/m3, u
zavisnosti od zapreminske mase i uea lakog agregata [6,16]. U optem sluaju,
primeeno je da vrstoa pri pritisku betona s drobljenom opekom opada sa uveanjem
procenta udela drobljene opeke. Uoeno je da uee drobljene opeke do 20% od ukupne
mase agregata, kao i zapreminska zamena krupnog agregata od 15%, ne utie na pad
vrstoa pri pritisku [2,4]. S druge strane, dokazan je pad vrednosti ovog svojstva od
35%, 30% i 40%, pri potpunoj zameni krupnog, sitnog, odnosno krupnog i sitnog
agregata drobljenom opekom, respektivno [6]. Na osnovu podataka iz literature, modul
elastinosti betona sa drobljenom opekom iznosi izmeu polovine i dve treine modula
elastinosti klasinog betona iste vrstoe [8]. Istraivanja pokazuju da modul elastinosti
prati pad vrstoa pri pritisku sa uveanjem procenta zamene prirodnog agregata.
Primeen je pad vrednosti modula elastinosti od 30%, 40% 50% sa zamenom krupnog,
sitnog i obe frakcije agregata, respektivno [6].
Zapreminska masa betona sa agregatom od ekspandirane gline je nia od klasinih
zahvaljujui zapreminskoj masi zrna koja se kree u rasponu od 500-1500 kg/m3 [22].
vrstoa pri pritisku ovih betona je takoe nia od klasinih, prvenstveno zahvaljujui
nioj zapreminskoj masi kompozita [5]. Istraivanja su potvrdila da vrednosti vrstoa pri
pritisku opadaju sa poveanjem uea agregata od ekspandirane gline za 22-54%.
Modul elastinosti ovih kompozita u optem sluaju raste sa porastom vrednosti vrstoa
i zapreminske mase, odnosno opada sa ueem lakog agregata [1,12,15].
Predmetne meavine su takoe modifikovane polimernim lateksom i spravljene uz
dodatak superplastifikatora. Ovi aditivi omoguavaju da se pri niim vrednostima
vodocementnog faktora dobiju konzistencije zadovoljavajue tehnologinosti
unapreuju fluidnost cementne paste, odnosno ugradljivost i obradljivost smea.
42
Omoguavaju smanjenje uea vode i time unapreenje fiziko-mehanikih svojstava
ovrslog kompozita.
2. MATERIJALI I METODE
2.1. Komponentni materijali
U svrhu eksperimentalnih ispitivanja mikroarmiranih maltera korien je portland-

kompozitni cement na bazi cementnog klinkera sa dodatkom granulisane zgure i
krenjaka oznake PC 20M (S-L) 42.5R (CEM II/A-M (S-L) 42.5R) proizvoaa Lafarge iz
Beoina, koji se odlikuje visokim ranim i krajnjim vrstoama. Kao agregat je
upotrebljen reni pesak frakcije 0/2 i 0/4 mm, drobljena opeka frakcije 2/4 mm kojom je
u vreme izvoenja eksperimentalnih istraivanja raspolagala laboratorija Instituta za
materijale i konstrukcije Graevinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu [23], kao i
ekspandirana glina HD 1-4 RK frakcije 1/4 mm i pesak od drobljenog zrna ekspandirane
gline NW 0-2 KK frakcije 0/2 mm proizvoaa Liapor iz Feringa, Austrija (Slika 1).
Za potrebe mikroarmiranja koriena su dva tipa mikro vlakana duine 6 mm:
polipropilenska vlakna niskog modula elastinosti Sika Fibers proizvoaa Sika, i
polivinil-alkoholna vlakna vieg modula elastinosti Kuralon RMS702 japanskog
proizvoaa Kuraray (Tabela 1, Slika1).
Svojstva vlakana Sika Fibers Kuralon RMS702

Materijal polipropilen polivinil-alkohol
Tip vlakna monofilamentna monofilamentna
Oblik poprenog preseka kruni bubreasti
Prenik d (mm) 0,040 0,026
Duina l (mm) 6 6
Faktor oblika l/d 150 230
Specifina masa s (g/cm) 0,91 1,30
vrstoa pri zatezanju fz (MPa) 360 1600
Modul elastinosti E (GPa) 2,5 37,0
Izduenje pri lomu (%) 22 6
Preporueno doziranje (kg/m) 0,6-0,9 1,3-19,5
Otpornost u alkalnoj sredini otporna otporna
Tabela 1. Tehniki podaci korienih polipropilenskih i polivinil-alkoholnih vlakana [13,17]
U svrhu redukcije koliine vode i bolje ugradljivosti sveeg maltera, primenjen je

superplastifikator na bazi polikarboksilatnih polimera Sika Viscocrete Techno 20
proizvoaa Sika. Predmetni malteri su takoe modifikovani tenim polimernim
lateksom Sika Latex istog proizvoaa. Ovaj dodatak u istom smislu (u funkciji
43
plastifikatora) utie na konzistenciju (plastinost) i ugradljivost malterskih smea. Vodeni
rastvor lateksa je pripremljen sa zapreminskim udelom lateksa od 5%. Za spravljanje svih
malterskih meavina u okviru ovog eksperimentalnog istraivanja, koriena je voda iz
gradskog vodovoda.
Slika 1. Komponentni materijali: a) polipropilenska vlakna; b) polivinil-alkoholna vlakna; c)

drobljena opeka 2/4 mm; d) ekspandirana glina 1/4 mm
2.2. Primenjene metode
Celokupni eksperimentalni rad u okviru ovog istraivanja je obavljen u okviru

Laboratorije za materijale Instituta za materijale i konstrukcije Graevinskog fakulteta
Univerziteta u Beogradu. Malterske meavine su spravljene mainskim putem prema
standardnom postupku, s produenim vremenom meanja do ravnomernog dispergovanja
vlakana. Ugraene su u kalupe dimenzija 4x4x16 cm uz postupak vibriranja. Prizmatine
epruvete su 7 dana negovane pod vlanom sargijom, a potom 21 dan na vazduhu na
sobnoj temperaturi.
Ispitivanje brzine prostiranja ultrazvuka je vreno nakon 28 dana u svemu prema
SRPS U.M1.042 [21] uz pomo ultrazvunog ureaja. Dinamiki modul elastinosti je
ispitivan na istim uzorcima u saglasnosti sa standardom SRPS U.M1.026 [20] uz pomo
ureaja za odreivanje rezonantne frekvencije. Ispitivanje vrstoa pri pritisku je vreno
uz pomo standardne laboratorijske prese, na delovima prizmi polutkama, dobijenim
prilikom ispitivanja vrstoa pri savijanju prema SRPS EN 1015-11 [18]. Konane
vrednosti prikazane u radu predstavljaju srednje vrednosti (aritmetiku sredinu) merenja
na tri opitna tela.
44
3. SPROVEDENA EKSPERIMENTALNA ISPITIVANJA
3.1. Sastav malterskih meavina
U okviru eksperimentalnih ispitivanja spravljeno je sedam serija maltera, iji se

sastav razlikuje po vrsti i koliini izabranih agregata i vlakana (Tabela 2).
Komponenta (g) E E1 E2 M1 M2 M3 M4
CEM II 42,5R(S-L) 450 450 450 450 450 450 450
Reni pesak 0/2 810 810
Reni pesak 0/4 1350 1350 1350
Drobljena opeka 2/4 270 270
Ekspandirana glina 0/2 405 405
Ekspandirana glina 1/4 270 270
PP vlakna 0,9 0,9 0,9
PVA vlakna 1,5 1,5 1,5
Superplastifikator 3,6 3,6 3,6 3,6 3,6 3,6
Lateks 9 9 9 9 9 9
Voda 225 180 180 193 203 235 245
Tabela 2. Sastav projektovanih malterskih smea za spravljanje jedne serije uzoraka
Etalonska meavina E predstavlja klasinu maltersku meavinu u masenoj razmeri

cementa, agregata i vode mc:ma:mv=1:3:0,5. Etalonske meavine E1 i E2 su unapreene
preporuenom koliinom polipropilenskih (0,9 kg/m; ~0,1% ukupne zapremine) i
polivinil-alkoholnih (1,5 kg/m; ~0,1% ukupne zapremine) vlakana, respektivno, uz
dodatak superplastifikatora i lateksa. U odnosu na prethodnu recepturu, kod meavina M1
i M2, frakcija 2/4 renog peska je zamenjena lakim agregatom od drobljene opeke.
Meavine M3 i M4 su spravljene od lakog agregata u dve frakcije ekspandirane gline
frakcije 1/4 mm i lakog peska frakcije 0/2 mm. Koliine cementa (450 kg/m), lateksa (9
kg/m) i superplastifikatora (3,6 kg/m) su konstantne. Koliina vode je dozirana zasebno
za svaku seriju u svrhu postizanja krute konzistencije svee malterske meavine
(rasprostiranje manje od 140 mm prema SRPS EN 1015-6 [19]).
3.2. Zapreminska masa ovrslog maltera
U okviru istraivanja ispitivana je zapreminska masa sedam serija ovrslog

maltera nakon 28 dana (Tabela 3). Na osnovu rezultata ispitivanja moe se primetiti da se
po niim vrednostima izdvajaju serije M3 i M4 sa agregatom od ekspandirane gline [9].
45
Svojstvo E E1 E2 M1 M2 M3 M4
Zapreminska masa
2138 2067 2156 2059 2065 1555 1606
m (kg/m)
Tabela 3. Rezultati ispitivanja zapreminske mase ovrslog maltera nakon 28 dana
3.3. vrstoa pri pritisku
U okviru istraivanja takoe su ispitane vrstoe pri pritisku sedam tretiranih

serija maltera nakon 28 dana (Slika 2, Tabela 4). Na osnovu rezultata ispitivanja moe se
zakljuiti da su postignute visoke vrstoe kompozita i primetiti u odreenij meri nie
vrednosti kod serija M3 i M4 sa agregatom od ekspandirane gline [9].
a b
Slika 2. Povrina loma uzorka: a) serije 1 sa renim peskom i drobljenom opekom; b) serije 3
sa ekspandiranom glinom
vrstoa pri pritisku
61 63,8 73 67,4 66,5 53,4 59,2
fp (MPa)
Tabela 4. Rezultati ispitivanja vrstoe pri pritisku nakon 28 dana
3.4. Brzina prostiranja ultrazvuka
Ispitivanja brzine ultrazvuka su vrena na sedam serija uzoraka nakon 28 dana

(Tabela 5). Na osnovu rezultata ispitivanja moe se primetiti da serije maltera M3 i M4,sa
agregatom od ekspandirane gline belee znaajnji pad vrednosti u odnosu na ostale serije.
Brzina prolaska ultrazvuka od 3,5-4,5 km/s karakterie kvalitet koji se oznaava kao
dobar [3].
Brzina prostiranja
4,20 4,21 4,37 4,12 4,15 3,71 3,70
ultrazvuka V (km/s)
Tabela 5. Rezultati ispitivanja brzine prostiranja ultrazvuka nakon 28 dana

46
3.5. Dinamiki modul elastinosti
Ispitivanja dinamikog modula elastinosti su sprovedena na sedam serija maltera

nakon 28 dana. Izraunavanje dinamikog modula elastinosti za longitudinalne titraje
prizmatinih epruveta je vreno uz pomo sledeeg izraza:
2 2 6
E D = 4 f l 10
gde je: ED dinamiki modul elastinosti (MPa),

f rezonantna frekvencija longitudinalnog titraja epruvete (Hz),
l duina epruvete (m)
zapreminska masa epruvete (kg/m).
Na osnovu rezultata ispitivanja (Tabela 6) moe se uoiti da serije M3 i M4 sa

agregatom od ekspandirane gline belee znaajniji pad vrednosti u odnosu na ostale
serije. Zahvaljujui niim vrednostima modula elastinosti agregata, lakoagregatni
kompoziti imaju znaajno manji modul elastinosti u odnosu na kompozite sa prirodnim
agregatom [14].
Dinamiki modul
33,8 32,7 36,2 30,2 28,3 17,8 18,7
elastinosti ED (GPa)
Tabela 6. Rezultati ispitivanja dinamikog modula elastinosti nakon 28 dana
4. ZAVISNOST VRSTOE PRI PRITISKU U ODNOSU NA DRUGA

ISPITIVANA SVOJSTVA
Funkcionalne zavisnosti posmatranih svojstava je mogue proceniti na osnovu

koeficijenta determinacije R2. Koeficijent determinacije R2 (ili r2) odreuje koeficijent
korelacije r linearne zavisnosti prema Pirsonu (Pearson) koji se tumai na sledei nain:
veoma slaba korelacija (0,00-0,19), slaba korelacija (0,20-0,39), umerena korelacija
(0,40-0,59), jaka korelacija (0,60-0,79) i veoma jaka korelacija (0,80-1,00) [7].
Na slici 3 prikazana je funkcionalna zavisnost vrednosti vrstoe pri pritisku i
zapreminske mase est mikroarmiranih serija maltera (bez etalona E) nakon 28 dana.
Moe se primetiti veoma jaka korelacija ispitivanih svojstava (R2=0,842; r= 0,918).
47
Slika 3. Zavisnost vrstoe pri pritisku i zapreminske mase nakon 28 dana
Na slici 4 je prikazana funkcionalna zavisnost vrednosti vrstoe pri pritisku i

brzine ultrazvuka est mikroarmiranih serija maltera nakon 28 dana. Takoe se moe
opaziti veoma jaka korelacija ispitivanih svojstava (R2=0,832; r= 0,912).
Slika 4. Zavisnost vrstoe pri pritisku i brzine ultrazvuka nakon 28 dana
Na slici 5 je prikazana funkcionalna zavisnost vrednosti vrstoe pri pritisku i

dinamikog modula elastinosti est mikroarmiranih serija maltera nakon 28 dana. I u
ovom sluaju se moe se primetiti veoma jaka korelacija ispitivanih svojstva (R2=0,824;
r= 0,908).
48
Slika 5. Zavisnost vrstoe pri pritisku i dinamikog modula elastinosti nakon 28 dana
5. ZAKLJUAK
U okviru ovog istraivanja su vrena ispitivanja na sedam serija maltera, od kojih

je est serija spravljeno sa dodatkom mikroarmature u vidu polipropilenskih ili polivinil-
alkoholnih vlakana. Na osnovu prikazanih rezultata istraivanja prvenstveno se moe
zakljuiti da se, u skladu sa zapaanjima iz literature, serije M3 i M4, kod kojih je izvrena
potpuna zamena prirodnog agregata u vidu renog peska agregatom od ekspandirane
gline, izdvajaju po niim vrednostima svih ispitivanih svojstava: zapreminskoj masi u
ovrslom stanju, vrstoi pri pritisku, brzini ultrazvuka i dinamikom modulu
elastinosti.
Daljom analizom funkcionalnih zavisnosti vrstoa pri pritisku u odnosu na
svojstva ispitivana metodama bez razaranja se moe uoiti veoma jaka korelacija. Takoe
se moe primetiti da vrednosti brzine ultrazvuka u neznatnoj meri vernije prate kretanja
vrstoa pri pritisku od vrednosti dinamikog modula elastinosti.
ZAHVALNOST
U radu je prikazan deo istraivanja koje je pomoglo Ministarstvo prosvete, nauke i

tehnolokog razvoja Republike Srbije u okviru tehnolokog projekta TR 36017.
6. LITERATURA
[1] Bastos . ., Sousa ., Melo A. F.: Methodology for the design of lightweight concrete
with expanded clay aggregates, TMS Journal, 2005, December, pp. 73-84.
[2] Bektas F., Wang K., Ceylan H.: Effects of crushed brick aggregate on mortar durability,
Construction and Building Materials, 2009, Vol. 23, pp.1909-1914.
[3] Bjegovi D., Serdar I. M., Kooman E.: Utjecaj oplata kontrolirane propusnosti na
mehanika i trajnosna svojstva zatitnog sloja betona, e-GFOS, 2012, Vol. 3(4), pp. 62-73.
49
[4] Cachim P. B.: Mechanical properties of brick aggregate concrete, Construction and
Building Materials, 2009, Vol. 23, pp. 1292-1297.
[5] Chandra S., Berntsson L.: Lightweight aggregate concrete: Science, technology, and
applications, New York: Noyes Publications, 2002.
[6] Debieb F., Kenai S.: The use of coarse and fine crushed bricks as aggregate in concrete,
Construction and Building Materials, 2008, Vol. 22, pp. 886893.
[7] Evans, J. D.: Straitforward statistics for the behavioral sciences, Pacific Grove, CA:
Brooks/Cole Publishing, 1996.
[8] Hansen T. C.: Recycling of Demolished Concrete and Masonry, RILEM Rep. 6, London:
E&FN Spon, 1992.
[9] Jevti D., Vojnovi ali T.: Fiziko-mehanika svojstva mikroarmiranih maltera sa
agregatom u vidu drobljene opeke i ekspandirane gline, Z. Grdi (Ed.), Graevinski
materijali u savremenom graevinarstvu, Beograd: Drutvo za ispitivanje i istraivanje
materijala i konstrukcija Srbije, 2014, str. 237-246.
[10] Jevti D., Zaki D.: Uticaj vrste i koliine polipropilenskih vlakana na mehanika svojstva
kompozita tipa maltera i betona, Metalurgija, 2002, br. 8/1, str. 39-50.
[11] Jevti D., Zaki D.: Mikroarmirani malteri i betoni mogunost poboljanja fiziko-
mehanikih svojstava, Materijali i konstrukcije, 2006, br. 49/3-4, str. 35-44.
[12] Ke Y., Beaucour A. L., Ortola S., Dumontet H., Cabrillac R.: Influence of volume fraction
and characteristics of lightweight aggregates on the mechanical properties of concrete,
Construction and Building Materials, 2009, Vol. 23, pp. 28212828.
[13] Kuraray: Kuralon, tehniki list.
[14] Luki I., Radonjanin V., Maleev M.: Osnovna svojstva konstrukcijskih lakoagregatnih
betona na bazi otpadnih i recikliranih materijala, D. Jevti (Ed.), Graevinski materijali u
savremenom graditeljstvu, Beograd: Drutvo za ispitivanje i istraivanje materijala i
konstrukcija Srbije, 2015, str. 171-182.
[15] Morvi W. G., Gumiri A. G., Vasconcelos W. L.: Efficiency factor and modulus of
elasticity of lightweight concrete with expanded clay aggregate, IBRACON Structures and
Materials Journal, 2010, Vol. 3(2), pp. 195-204.
[16] Pakvor A., Kasa K., Kekanovi M.: Betoni na bazi keramikog loma i reciklirane opeke,
Specijalni betoni i malteri, Beograd: Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Institut
za materijale i konstrukcije, 1999, pp. 65-78.
[17] Sika: Sika Fibers, tehniki list.
[18] SRPS EN 1015-11 Metode ispitivanja maltera za zidanje - Deo 11: Odreivanje vrstoe
pri savijanju i vrstoe pri pritisku ovrslog maltera, 2008.
[19] SRPS EN 1015-6 Metode ispitivanja maltera za zidanje Deo 6: Odreivanje zapreminske
mase sveeg maltera, 2008.
[20] SRPS U.M1.026 Beton. Odreivanje dinamikog modula elastinoti i Poasonovog
koeficijenta. Institut za standardizaciju Srbije, 1993.
[21] SRPS U.M1.042 Beton. Odreivanje brzine ultrazvuka i izrada kalibracione krive. Institut
za standardizaciju Srbije, 1998.
[22] Stojiljkovi I., i Denisenko I.: Keramzit betoni, M. Muravljov (Ed.), Specijalni betoni i
malteri: Svojstva, tehnologija, primena, Beograd: Graevinski fakultet Univerziteta u
Beogradu, 1999, str. 47-64.
[23] Vojnovi ali T., Jevti D., Krsti-Furundi A.: An example of using recycled crushed
clay brick aggregate: A prefabricated composite faade panel with the face of stone, E.
Vanita Lazarevi, M. Vukmirovi, A. Krsti-Furundi, A. uki (Ed.), 3th international
academic conference on places and technologies, Belgrade: University of Belgrade, Faculty
of Architecture, 2016, pp. 149-156.
[24] Zaki D.: Istraivanje parametara duktilnosti i udarne otpornosti sitnozrnih betona
mikroarmiranih sintetikim vlaknima, Doktorska disertacija, Graevinski fakultet
Univerziteta u Beogradu, 2010.
50
Konferencija
Anja Terzi1
Nevenka Mijatovi2
Ljiljana Milii3
Zagorka Radojevi4 UDK: 691.322:662.613.13
LJAKA IZ PROCESA SAGOREVANJA UGLJA KAO SEKUNDARNA

SIROVINA ZA PRIMENU U GRAEVINSKIM KOMPOZITIMA
Rezime: ljaka je nusproizvod koji predstavlja 10% ukupne koliine materijala nastalog u procesu
sagorevanja uglja u postrojenjima za proizvodnju elektrine energije. Veoma mali deo koliine
ljake je naao svoju primenu, ostatak se odlae na deponije. Istraivanja u okviru ovog rada
predstavljaju ulazak u novu oblast ispitivanja mogunosti primene i plasmana ljake. U tom smislu
je sprovedeno sagledavanje karakteristika i kvaliteta dva tipa ljake (hemijska analiza, sadraj
tekih metala i mikro elemenata u eluatu; mineraloka i fiziko-mehanika ispitivanja), kao i
ispitivanje mogunosti primene ljake u razliitim graevinskim kompozitnim materijalima. Cilj
istraivanja je stvaranje programskih uslova za upravljanje ljakom i svoenje njenog uticaja na
ivotnu sredinu i zdravlje ljudi u granice prihvatljivosti.
Kljune rei: ugalj, pepeo, graevinski materijali, revalorizacija, eko materijali.
THE BOTTOM ASH FROM COAL COMBUSTION APPLICATION AS A

SECONDARY RAW MATERIAL FOR CONSTRUCTION COMPOSITES
Abstract: The bottom ash is a byproduct which represents 10% of total ash production in coal
combustion process in thermal plants. Relatively small percentage of bottom ash is utilized, while
the majority of produced material is being land-filled. This research represents a step forward
regarding assessment of the possibilities of bottom ash application and market launching. Two
types of bottom ashes were investigated regarding their chemical composition, micro elements and
toxic metals content in the ash and in the leachate, mineralogical composition and physic-
mechanical characteristics. Also, a possibility of the bottom ash application in various construction
composites was investigated. The goal of the investigation was to create systematic methods for
bottom ash management in order to reduce its negative effect on the environment.
Key words: coal, ash, building materials, revalorisation, eco-friendly materials.
1
PhD, dipl. in. graevine, anja.terzic@institutims.rs
2
MsSc, dipl.hemiar, nevenka.mijatovic@institutims.rs
3
MsSc, dipl.hemiar, ljiljana.milicic@institutims.rs
4
PhD, dipl. in. tehnologije, zagorka.radojevic@institutims.rs
Institut za ispitivanje materijala, Bulevar Vojvode Miia 43, Begrad, Srbija
51
1. UVOD
ljaka iz termoenergetskih postrojenja predstavlja industrijski nusproizvod koji

nastaje pri sagorevanju uglja. Ugalj je mineralna sirovina koju je mogue podeliti na
sagorljivi i nesagoljivi deo. Sagorljivi deo ini vrsta organska supstanca i volativi, a
nesagorljivi deo ine vlaga i pepeo. Pored leteeg pepela koji je zastupljen sa oko 85 -
95% od ukupne koliine pepela iz termoelektranama, ljaka je zastupljena sa oko 10%
[1]. Godinja proizvodnja leteeg pepela u Srbiji iznosi oko 6 miliona tona, a ljake 500 -
600 hiljada tona. Sa stanovita hemije, pepeo je definisan kao vrsti nesagorivi ostatak
koji ostaje nakon arenja uglja. U industrijskoj praksi pod pojmom pepeo podrazumeva
se vrsti nesagorivi ostatak koji se izdvaja pri sagorevanju uglja u kotlovima [2].
Razlikuje se vie vrsta pepela:
1. ljaka (bottom ash), najkrupniji nesagorivi ostatak sagorevanja koji se izdvaja
na dnu kotla,
2. kotlovski pepeo (boiler ash), krupnije klase koje se iz kotla izdvajaju zajedno sa
dimnim gasovima, ali se na putu do elektrofiltera gravitacijski taloe i izdvajaju ispod
kanala dimnog gasa i ispod zagrejaa vazduha, i
3. elektrofilterski ili letei pepeo (fly ash), najsitnije klase koje se iz kotla
izdvajaju sa dimnim gasovima, a izdvajanje iz struje dimnih gasova se vri
elektrostatikom separacijom u elektrofilterima, ili u vreastim filterima.
Jedan od problema koji prati proizvodnju elektrine energije iz uglja jeste problem
tzv. energetskog otpada. Pod izrazom energetski otpad podrazumevaju se pepeo i ljaka
koji nastaju kao nesagorivi i nesagoreli ostaci pri sagorevanju uglja i otpad (najee
gips) koji se dobija odsumporavanjem dimnih gasova [3]. Koliine energetskog otpada
koje se, u svetu, godinje izdvajaju prelaze koliinu od milijardu tona. Pri tome, pepeo i
ljaka se karakteriu kao inertni, opasni i neopasni otpad, dok se gips svrstava u neopasni
otpad. Do sada je u Srbiji samo manji deo leteeg pepela (do 10%) kao i veoma mali deo
koliine ljake nalazio svoju primenu, dok se ostatak odlae na deponije u blizini
termoelektrana, a koje pokrivaju znaajne povrine obradivog zemljita, to predstavlja
veoma veliki tehniki, ekonomski i ekoloki problem. ljaka je u manjem obimu
koriena do sada u opekarskoj industriji i rekonstrukciji i izgradnji puteva nieg reda,
kao i u proizvodnji tzv. ljako-blokova. Meutim, u zemljama lanicama EU se ljaka
intenzivno i sve vie koristi za kapsuliranje deponija. Ovaj pravac primene i plasmana je
veoma interesantan obzirom da je razvejavanje sitnih estica pepela sa deponija veoma
izraeno i stvara znaajne probleme po ivotnu sredinu i zdravlje ljudi [4, 5].
U ovom radu su izloeni rezultati ispitivanja dva tipa ljake (hemijska analiza,
sadraj tekih metala i mikro elemenata u eluatu; mineraloka i fiziko-mehanika
ispitivanja), kao i ispitivanje mogunosti primene ljake u razliitim graevinskim
kompozitnim materijalima.
2. EKSPERIMENTALNE METODE
U radu su ispitivane dve vrste ljake ljaka iz TE Nikola Tesla B (TENT B) i

ljaka iz TE Kostolac B (TEKO B). Hemijska analiza je uraena pomou X-ray
fluorescentne spektrometrije na ureaju XRF spectrophotometer ED 2000 Oxford.
Mineraloka analiza je uraena pomou X-ray difraktometra Philips PW 1050.
52
Standardima SRPS EN 450-1:2014 i SRPS.B.C1.018, propisani su kriterijumi
kvaliteta pepela koji se upotrebljava u betonima i kao mineralni dodatak cementu.
Standardi za ljaku ne postoje, pa su zato u ispitivanju upotrebljenji vaei standardi za
suvi letei pepeo. U skladu sa ovim standardima su uraena kompletna ispitivanja
hemijskih, fizikih i mehanikih karakteristika ljake poreklom iz termoelektarna TE
Nikola Tesla B (TENT B) i TE Kostolac B (TEKO B). Uzorci ljake su uzeti direktno iz
silosa isputanjem vee koliine ljake. Pored standarnih ispitivanja na svim uzorcima je
uraen sadraj tekih metala.
3. REZULTATI I DISKUSIJA
U tabeli 1 uporedno su prikazane hemijske analize uzoraka ljake iz TENT B i

TEKO B.
Ispitivani parameter, % TENT B TEKO B

SiO2 63,42 50,28
Al2O3 15,16 22,34
Fe2O3 12,34 12,10
CaO 3,33 8,94
MgO 1,32 1,94
SO3 0,36 0,29
S 0,00 0,00
Na2O 0,30 0,33
K2O 0,96 0,66
G na 1000C 2,90 3,13
Tabela 1. Hemijski sastav ljake iz silosa TENT B i TEKO B.
Sadraj tekih metala u uzorcima ljake iz TENT B i TEKO B raen XRF

metodom, prikazan je u tabeli 2 .
Ispitivani parameter, mg/kg TENT B TEKO B

Pb 6,2 10,6
Cd 0,0 0,0
Zn 10,5 13,4
Cu 0,0 40,9
Ni 20,9 79,5
Cr 453,2 802,5
Hg 0,02 0,0
As 77,6 62,8
Ba 32,5 69,0
Sb 0,0 0,6
Se 0,4 0,2
Tabela 2. Sadraj tekih metala u ljaci iz silosa TENT B i TEKO B.
53
Sadraj standardnih hemijskih sastojaka, datih u tabeli 1, ukazuju da su obe ljake
poreklom od liginta pa samim tim imaju i veu koliinu aluminatnih jedinjenja u odnosu
na pepeo/ljaku dobijen od npr. bitumeniziranog uglja. Prema uslovima propisanim
standardom SRPS EN 450-1 za letei pepeo, hemijski sastav ispitane ljake iz TENT B,
kao i TEKO B zadovoljava propisane kriterijume: gubitak arenjem je ispod 5% (to je
kriterijum za kategoriju A pepela); sadraj ukupnih oksida SiO2+Al2O3+Fe2O3 je preko
70%; sadraj MgO je nii od 4%; sadraj SO3 je nii od 3%; i ukupni sadraj alkalija je
nii od 5%. Sadraj reaktivnog CaO takoe zadovoljava propisani kriterijum za pepeo,
dok sadraj reaktivnog SiO2 kod uzorka ljake iz TENT B ne zadovoljava, a kod uzorka
iz TEKO B zadovoljava kriterijum propisan za pepeo.
U cilju ispitivanja eluata iz ljake uzorci su osueni i bez dodatnog usitnjavanja
podvrgnuti luenju. U skladu sa standardom SRPS EN 12457-2 pripremljeni su eluati
svih uzoraka ljake: odnos tenost/suva supstanca je bila 10l/kg, vreme meanja je 24h,
destilovana voda je koriena kao eluent. Na kraju procesa luenja uzorci su filtrirani i
izvreno ispitivanje eluata na prisustvo tekih metala. Ispitivanja su raena metodom
atomske apsorpcije plamenom tehnikom prema standardu navedenom u tabeli 3, gde su
prikazane i vrednosti dobijenih rezulatata sadraja tekih metala u eluatu. Referentne
vrednosti su date prema Pravilniku o kategorijama, ispitivanju i klasifikaciji otpada (Sl.
glasnik RS 56/2010).
Parameter, mg/kg TENT B TEKO B Ref. vrednost

Olovo (Pb) <0,03 <0,03 100**(50)(10n)(0,5i)
Kadmijum (Cd) <0,003 <0,003 5**(5)(1n)(0,04i)
Cink (Zn) <0,16 <0,16 1000**(200)(50n)(4i)
Bakar (Cu) <0,60 <0,60 100**(100)(50n)(2i)
Hrom,
<0,03 <0,03 300**(70)(10n)(0,5i)
ukupni (Cr)
Nikl (Ni) <0,03 <0,03 500**(40)(10n)(0,4i)
iva (Hg) <0,007 <0,007 0,5**(2)(0,2n)(0,01i)
Arsen (As) 0,15 0,087 50**(25)(2n)(0,5i)
Antimon (Sb) <0,09 <0,09 50**(5)(0,7n)(0,06i)
Barijum (Ba) <3,00 <3,00 500**(300)(100n)(20i)
Molibden (Mo) <0,03 <0,03 (30)(10n)(0,5i)
Selen (Se) <0,06 <0,06 50**(7)(0,5n)(0,1i)
Tabela 3. Vrednosti tekih metala naenih u eluatu ljake iz TENT B i TEKO B.
n
vrednosti koncentracija se odnose na odlaganje neopasnog i opasnog otpada na deponije neopasnog otpada;
i
vrednosti koncentracija se odnose na odlaganje otpada na deponije inertnog otpada;
o
vrednosti koncentracija se odnose na odlaganje otpada na deponije opasnog otpada;
** vrednosti koncentracija se odnose na H15 opasnu karakteristiku.
54
Rezultati ispitivanja sadraja tekih metala (tabele 2 i 3) ukazuju da su
koncentracije u ljaci u opsegu ili ispod zadatih granica u poreenju sa vrednostima
EFA (European fly ash). Iako su teki metali prisutni kao relativno mala frakcija ljake,
oni su esto predmet istraivanja zbog tendencije akumulacije, dugog vremena ivota,
kao i vrlo visoke toksinosti na ivotnu sredinu. Takoe su vrlo esto migrativni i mogu
procureti i zagaditi zemljite, povrinske i podzemne vode.
Gama-spektrometrijsko ispitivanje je raeno u skladu sa Prvilnikom o kontroli
roba pri uvozu, izvozu i tranzitu (Slubeni glasnik R.Srbije. br. 44/11.) prema metodi
IAEA TRS 295: 1989 Technical Report Series No.295, IAEA, Vienna. Koriena je
merna oprema gama-spektrometar model GC 2018-7500, Canberra i gama-spektrometar
model 7229N-7500-1818, Canberra. U tabeli 4 uporedno su prikazani rezultati ispitivanja
radioaktivnosti ljake iz TENT B i TEKO B.
Radionuklid % TENT B TEKO B

226
Ra (Bq/kg) 100 10 56 9
232
Th (Bq/kg) 60 10 25 10
40
K (Bq/kg) 270 50 150 40
137
Cs (Bq/kg) <1 <2
Enterijer 0,72 0,36
Eksterijer 0,5 0,25
Niskogradnja 0,3 0,15
Tabela 4. Rezultati ispitivanja radioaktivnosti ljake iz TENT B i TEKO B
Dobijeni rezultati za obe ljake se nalaze daleko ispod granica kontaminacije:

(226Ra < 4000Bq/kg, 232Th < 3000Bq/kg, 40K < 50000Bq/kg) to znai da je ljaka
bezbedna za upotrebu u niskogradnje i visokogradnje (enterijeru i eksterijeru).
Granulometrijski sastav uzoraka ljake je odreen metodom suvog prosejavanja
prema standardu SRPS B.C1.018. do veliine 90m. Rezultati su predstavljeni kao
procenat mase ljake koja prolazi kroz sito definisane veliine otvora. Rezultati
granulometrijske analize uzoraka ljake TENT B i TEKO B prikazani su i grafiki na
slici 1.
TENT B 100
TEKO B
100
Prolaz kroz otvor sita (%)
80
Prolaz kroz otvor sita (%)
80
60
60
40
40
20
20
0
0
0.1 1 10
0.1 1 10
Otvor na situ (mm)
Otvor na situ (mm)
Dijagram 1. Granulometrijska analiza uzorka ljake
55
Na osnovu granulometrijske analize utvreno je da su uzorci ljake znatno
krupniji od elektrofilterskog pepela iz istih termoelektrana, to je bilo i oekivano.
Veliina estica u uzorcima ljake kretala se u opsegu od 0,09mm do 8,0mm. Veinski
udeo frakcija zrna ljake TENT B je veliine do 1,0mm (80% svih zrna), a u sluaju
ljake TEKO B raspodela je ravnomernija (40% zrna je ispod 1mm, a 60% iznad 1mm).
Mineralokom analizom, u uzorku ljake iz TENT B detektovane su sledee
kristalne faze: SiO2 (kvarc) u koliini 86,4 %; Fe2O3 (hematit) u koliini 11,8%; i SiC
(silicijum karbid/ moisanit-3C) u koliini 1,8%. U uzorku ljake iz TEKO B detektovane
su kristalne faze: NaAlSi3O8 (albit) u koliini 71,6%; SiO2 (kvarc) u koliini 13,5%; CaO
(kre) u koliini 6,8%; SiO2 (kristobalit) u koliini 6,7%; i MnO2 (manganit) u koliini
1,3%. Procentualni sadraj pojedinanih kristalnih faza je izraen u odnosu na ukupnu
kristalnu fazu prisutnu u analiziranom uzorku ljake. Kod uzorka ljake iz TEKO B,
bazna linija je podignuta, to je posledica prisustva velike koliine amorfne faze.
Amorfna faza najverovatnije potie iz degradirane glinovite faze to je karakteristino za
silikatne pepele/ljake. Dodatna potvrda za to je i velika koliina silikata (kristalne faze)
prisutnih u uzorku.
Fiziko-mehanika ispitivanja ljake su raena metodama propisanim standardom
SRPS B.C1.018. U tabeli 5 uporedno su prikazani rezultati fiziko-mehanikih ispitivanja
samlevenih uzoraka ljake iz TENT B i TEKO B.
Ispitivano svojstvo TENT B TEKO B

Finoa mliva (%),
(*samleven uzorak)
ostatak na situ 0,2mm 0,0 0,0
Zapreminska masa (g/cm3) 2,24 2,42

Specifina povrina (cm2/g) 4130 5110
Pucolanska aktivnost (MPa)
-savijanje 2,2 2,0
-pritisak 6,1 4,6
Tabela 5. Fiziko-mehanika svojstva ljake iz silosa TENT B i TEKO B
Zapreminska masa uzoraka ljake iz TENT B je 2,24g/cm3, a uzorka ljake iz

TEKO B je 2,42g/cm3. Pucolanska aktivnost raena na samlevenim uzorcima je pokazala
relativno niske vrednosti 6,1MPa za ljaku iz TENT B, odnosno 4,6MPa za ljaku iz
TEKO B. Pucolanska aktivnost ukazuje na mogunost silicijum dioksida i aluminijum
oksida sadranih u ljaci da reaguju sa dostupnim kalcijumom i/ili magnezijumom iz
hidratisanih proizvoda portland cementa, odnosno kreom.
4. PRIMENA LJAKE
U cilju realizacije primene ljake iz silosa TENT B i TEKO B u razliitim

graevinskim kompozitnim materijalima (opekarski proizvodi, betonski prefabrikati,
materijali sa primenom u putogradnji) obavljeno je opseno ispitivanje karakteristika
56
konkretnih krajnjih proizvoda za realizaciju postavljenih ciljeva, kao i mogunost
optimizacije parametara (uslova) za upotrebu ovih materijala.
Opekarski proizvodi
Pripremljen je 21 kompozitni uzorak (meavine opekarske gline i uzoraka ljake)
na kojima su obavljena ispitivanja karakteristika. Za maksimalan procenat zamene ljake
usvojeno je 30%, zato to vei udeo dodatka ljake potencijalno utie na pogoranje
svojstva opekarskih kompozita. Udeo zamene ljake bi mogao biti i iznad
eksperimentalno projektovanog makisimuma od 30%, ali samo ako bi se primenile gline
izuzetno visoke plastinosti. Zakljuno je sledee:
- ljaka uslovljava smanjenje skupljanja u suenju, pa su sve ispitivane meavine
(sa 10, 20 i 30% ljake) pokazale manju osetljivost u suenju od polazne opekarske gline.
Na osnovu poloaja kritine take na Bigo krivi, kompoziti u koje je dodata ljaka TENT
B odnosno TEKO B se mogu razvrstati u kategoriju sirovina koje su osetljive do jako
osetljive u suenju zavisno od upotrebljene opekarske gline i procenta zamene ljake.
- Dodatak ljake iz TE generalno uslovljava smanjenje plastinosti meavina
shodno Feferkornovoj metodi, ali sve meavine spadaju u dobro plastine do visoko
plastine.
- Dodatak ljake iz TENT B i TEKO B opekarskim glinama je generalno uslovio
manji pad mehanikih karakteristika suvih i peenih uzoraka. Pritisna vrstoa suvih
uzoraka oblika kocke od opekarske gline (tip A, B ili V) je bila u intervalu 15,1-
21,0MPa. Pritisna vrstoa suvih uzoraka od meavina gline i ljake se kretala u intervalu
8,4 - 22,5MPa zavisno od tipa gline odnosno ljake, kao i udela ljake.
- Mehanike karakteristike peenih uzoraka su praene preko pritisne vrstoe
punih uzoraka oblika kocke i uzoraka oblika bloka sa vertikalnim upljinama. Kod svih
ispitivanih uzoraka porast temperature peenja uslovio je porast pritisne vrstoe
uzoraka.
- Pritisna vrstoa peenih uzoraka oblika kocke od opekarske gline (A, B ili V) je
bila 42,3981,17MPa, vrstoa uzoraka oblika kocke od meavina opekarske gline i
ljake je bila u intervalu 19,8071,76MPa. Pritisna vrstoa uzoraka oblika upljeg bloka
sa vertikalnim upljinama od opekarske gline je bila 20,6627,62MPa, a vrstoa uzoraka
oblika upljeg bloka sa vertikalnim upljinama od meavina opekarske gline i ljake je
bila 9,1324,29MPa.
- Poroznost peenih uzoraka se poveavala za sve meavine opekarske gline i
ljake u odnosu na peene uzorke od iste gline. Poroznost kod svih ispitivanih uzoraka
je opadala sa poveanjem temperature peenja, to uslovljava smanjenje upijanja vode i
poveanje zapreminske mase peenih uzoraka. Upijanje vode za peene uzorke od
opekarske gline je bilo 8,2412,41%. Upijanje vode za peene uzorke od meavina
opekarske gline i ljake je bilo 9,3820,51%.
- Saglasno poveanju poroznosti, neto zapreminska masa je opadala. Peeni uzorci
od opekarske gline su imali zapreminsku masu 1,86-2,02g/cm3, a peeni uzorci od
meavina opekarske gline i ljake 1,47-1,93g/cm3.
- Nakon sprovedenih, standardima predvienih ispitivanja, pokazano je da se
ljaka iz TENT B i TEKO B moe upotrebiti kao dodatak glini za proizvodnju opeke i da
kompoziti dobijeni na taj nain potpuno zadovoljavju kriterijume propisane za opeku.
Betonski prefabrikati.
Zbog definisanja upotrebe ljake iz TE (TENT B i TEKO B) u betonskim
prefabrikovanim proizvodima pripremljene su meavine standardnih komponenata za
proizvodnju betona i uzoraka ljake. Izraene su prethodne probe za beton u kome je
57
izvrena supstitucija frakcije 0/4mm sa 4, 8, 12 i 16% ljake. Zadate su vrednosti koliine
cementa od 330kg/m3 i maksimalno zrno agregata od Dmax=16mm sa klasom
konzistencije S2-S3. Ukupno je pripremljeno 8 kompozitnih uzoraka na kojima su
obavljena ispitivanja karakteristika. Zakljueno je sledee:
-Zapreminska masa u sveem stanju za sve uzorke betona je iznosila 2317kg/m3.
Nakon 28 dana zapreminska masa ovrslih uzoraka betona se kretala u intervalu 2267-
2313 kg/m3 zavisno od tipa ljake i udela ljake.
- Pritisna vrstoa ispitana na uzorcima betona sa dodatkom ljake pokazala je
trend prirataja u toku 28 dana ispitivanja, sa napomenom da kompoziti pokazuju
tendenciju daljeg poveanja vrstoe i nakon ispitnog perioda. Najvee vrednosti pritisne
vrstoe su dobijene za betonski uzorak sa 4% ljake iz TENT B. Analogno, i za betone
sa ljakom iz TEKO B, najveu vrednost pritisne vrstoe pokazao je uzorak sa 4%
zamene.
- Poetne pritisne vrstoe su se kretale u intervalu od 32,6MPa do 36,3MPa, a
standardne pritisne vrstoe nakon 28 dana su bile od 45,3MPa do 49,3MPa. Dobijene
vrednosti se smatraju zadovoljavajuim sa stanovita graevinskih betona.
- Dubine prodiranja vode pod pritiskom u ispitne uzorke su bile manje u sluaju
betona sa dodatkom ljake iz TEKO B (hsr =1,2 - 2cm), nego betona sa ljakom iz TENT
B (hsr =1,5 3,3cm). Za ispitivanje dubine prodiranja vode ne postoji kriterijum propisan
vaeim domaim i/ili evropskim standardima, ali se na osnovu iskustva moe rei da su
dobijene vrednosti zadovoljavajue za primenu ovih betonskih kompozita u
graevinarstvu.
- Prilikom ispitivanja otpornosti prema dejstvu mraza postignuta je marka M-200
za obe grupe betonskih uzoraka sa dodatkom ljake iz TENT B, kao i sa ljakom iz
TEKO B. Svi ispitani uzorci zadovoljavaju kriterijum propisan u standardu SRPS
U.M1.016 za uslovljenu marku mraza M-200.
- Uzorci betona sa dodatkom ljake nakon 30 ciklusa naizmeninog zamrzavanja i
odmrzavanja, nisu pokazali znake degradacije. Promene koje su se javljale na pojedinim
uzorcima su bile neznatne, pa se moe zakljuiti da su svi ispitani uzorci otporni na
dejstvo mraza i soli za odmrzavanje, prema standardu SRPS U.M1.055, koji propisuje da
na uzorku ne doe do degradacije nakon 25 ciklusa. Stepen oteenja svih ispitani
betonskih uzoraka je bio 0 (nula) bez pojave ljutenja.
- Nakon sprovedenih, standardima predvienih ispitivanja, pokazano je da se
ljaka iz TENT B i TEKO B moe upotrebiti kao delimina zamena sitne frakcije
prirodnog agregata u betonskim prefabrikatima i da kompoziti dobijeni na taj nain
potpuno zadovoljavju kriterijume propisane za beton koji se upotrebljava u
graevinarstvu.
Mogunost korienja ljake u putogradnji
- Ispitivana mogunost korienja ljake iz silosa TENT B odnosno TEKO B kao
osnovnog materijala za zaptivanje deopnija. Za ovu svrhu su dizajnirani kompoziti ljake
(iz TENT B ili TEKO B) sa dodatkom cementa ili krea kao veziva koje je primenjeno u
razliitom procentualnom odnosu: 3, 5 i 7% za cement; i 5, 7 i 9% za kre.
- Prilikom upotrebe meavina ljake iz TENT B i krea mora biti dobro
homogenizovana i zasiena vodom blisko optimalnoj vlanosti po standardnom
Proktorovom opitu. Zbog male suve zapreminske teine (0,8 - 0,9t/m3) ljaka iz TENT B
vri znatno manje optereenje na materijale na koje se ugrauje to dovodi do manjih
sleganja.
58
- ljaka iz TENT B po granulometrijskom sastavu spada u grupu sitnozrnih
materijala, a ljaka iz TEKO B u grupu peskovito ljunkovitih materijala. Nijedna od
ispitivanih ljaka nije plastina.
- Zapreminska masa po standardnom Proktorovu optu za ljaku iz TENT B bez
dodatog veziva je bila dmax=0,82t/m3, a optimalna vlanost wopt=49,1%. Analogno, za
ljaku iz TEKO B su dobijene vrednosti: dmax=0,711t/m3 i wopt=54,5%
- Proktorovi opiti za kompozite ljake iz TENT B, kao i iz TEKO B, su pokazali
da je poveanjem procenta veziva dolo do poveanja suve zapreminske teine i
smanjenja optimalne vlanosti.
- Vrednost CBR za ljaku iz TENT B bez veziva je bila14,4% za prodiranje klipa
5mm, a sa dodatkom veziva u razliitim procentima dolo je do znaajnog poveanja
CBR (sa dodatkom cementa: 54,0-64,6%, odnosno krea: 51,0-73,0%). Neto vee
vrednosti CBR pokazala je meavina ljake TENT B sa kreom. Vrednosti CBR za ljaku
iz TEKO B bez veziva je bila 16,9% za prodiranje klipa 5mm, a sa dodatkom veziva je
takoe dolo do znaajnog poveanja CBR (sa dodatkom cementa: 42,1-78,0%, a krea:
29,1-42,2%). Neto vee vrednosti CBR daje meavina ljake TEKO B sa cementom.
- Dobijena vrednosti jednoaksijalne pritisne vrstoe za kompozit sa ljakom iz
TENT B bez veziva je bila 18,9kN/m2, a za kompozite sa cementom 60,8 -233,8kN/m2,
odnosno kreom 252,1 - 448,4kN/m2. Analagno, vrednosti za kompozit sa ljakom iz
TEKO B su bile: bez veziva 26,8kN/m2, sa cementom 51,1-205,3kN/m2 i sa kreom
53,8-213,5kN/m2. U odnosu na jednoaksijalnu vrstou ljake bez veziva, znaajan je
prirataj vrstoe sa razliitim procentom cementa i krea kao veziva. Prirataj vrstoe
kompozita sa kreom je znatno vei od prirataja vrstoe kod kompozita sa cementom.
U odnosu na sluaj primene elektrofilterskog pepela, jednoaksijalna pritisna vrstoa
ljake sa vezivom je znatno manja. Ova razlika u vrstoi se javlja zato to ljaka ima
nia pucolanska svojstva i zato to je granulacija ljake krupnija u odnosu na granulaciju
elektrofilterskog pepela.
- Ispitivanje otpornosti na dejstvo mraza pokazalo je da su kompoziti sa ljakom
otporni na dejstvo mraza, sa izuzetkom kompozita sa ljakom TENT B - meavina sa 3%
cementa, odnosno sa ljakom TEKO B - meavine sa 3% i 5% cementa.
- Na osnovu sprovedenih geomehanikih ispitivanja takoe je dokazano da se
ljaka iz silosa TENT B, odnosno TEKO B moe upotrebiti za zaptivanje deponija. U
sluaju ljake uz TENT B posebno povoljna svojstva su pokazali kompoziti dobijeni sa
kreom kao vezivom, a kod ljake iz TEKO B kompoziti sa dodatkom 7% cementa, kao i
sa dodatkom 5%, odnosno 7% krea kao veziva.
5. ZAKLJUAK
Dobijeni rezultati su pozitivni i kao takvi predstavljaju doprinos potencijalnom

reavanju jednog od najveih problema za pravilno funkcionisanje termoenergetskih
postrojenja na lignit.
U cilju evaluacije kvaliteta ljake i prognoziranja mogunosti njene upotrebe u
kompozitnim materijalima sprovedeno je detaljno ispitivanje hemijskih, fizikih i
mehanikih svojstava uzoraka poreklom iz silosa TENT B i TEKO B i dolo se do
sledeih zakljuaka:
(1) ispitane ljake (TENT B, TEKO B) po hemijskom sastavu zadovoljavaju
propisane kriterijume za gubitak arenjem 5%, sadraj ukupnih oksida
59
SiO2+Al2O3+Fe2O3 70%, sadraj MgO4%, sadraj SO33%, ukupni sadraj alkalija
5%;
(2) Rezultati ispitivanja sadraja tekih metala ukazuju da su koncentracije u
uzorcima ljake iz obe TE u opsegu ili znaajno ispod propisanih vrednosti za EFA
(European fly ash). Sadraj tekih metala u eluatima iz obe ljake je u granicama koje su
date u Pravilniku o kategorijama, ispitivanju i klasifikaciji otpada, za inertan otpad.
Dobijene niske vrednosti uea tekih metala u eluatima ljake osiguravaju mogunost
njene upotrebe u kompozitima razliitog tipa, pa ak i kada je ljaka primenjena u
visokom procentu (npr. kompoziti za putogradnju sa udelom ljake veim od 90%).
(3) Gamaspektrometrijsko ispitivanje ljake iz TENT B i TEKO B pokazalo je da
se dobijeni rezultati za obe ljake nalaze daleko ispod granica kontaminacije, kao i da je
prisutan sadraj radionuklida nizak.
(4) Nakon sprovedenih kompletnih, standardima predvienih fiziko-mehanikih
ispitivanja, pokazalo se da ljaka iz TENT B i TEKO B ne samo da pokazuje povoljna
upotrebna svojstva, ve zadovoljavaju i veinu kriterijuma propisanih za letei pepeo.
(5) Dokatak ljake u opekarskim proizvodima, betonskim prefrabrikatima i
kompozitima za niskogradnju dao je povoljne zezultate i opravdao primenu ljake.
Revalorizacija ljake je opravdana sa ekolokog stanovita jer se redukuju
deponije, a samim tim smanjuje opasnost od zagaenja i kontaminacije ivotne okoline.
Primena ljake doprinosi i smanjenju potronje neobnovljivih prirodnih mineralnih
sirovina prirodnih resursa to predstavlja bitan faktor kako u ekonomskom i ekolokom,
tako i u smislu doprinosa odrivom razvoju.
ZAHVALNOST
Ovo istraivanje je finansijski podrano od strane Ministartsva prosvete nauke i

tehnolokog razvoja Republike Srbije i sprovedeno je u okviru projekta III 45008.
6. REFERENCE
[1] Aydn S., Baradan B., Effect of pumice and fly ash incorporation on high temperature
resistance of cement based mortars, Cement and Concrete Research 37 (2007) 988
[2] Li R., Wang L., Yang T., Raninger B., Investigation of MSWI fly ash melting characteristic
by DSCDTA, Waste Management 27 (2007) 13831392.
[3] Kayali O., Ahmed M., Assessment of high volume replacement fly ash concrete Concept
of performance index, Construction and Building Materials, 39 (2013) 71-76.
[4] Terzi A., Pavlovi Lj., Radojevi Z., Pavlovi V., Miti V., Novel Utilization of Fly Ash
for High-temperature Mortars: Phase Composition, Microstructure and Performances
Correlation, International Journal of Applied Ceramic Technology 12:1 (2015)133146.
[5] Wang S., Baxter L., Fonseca F., Biomass fly ash in concrete: SEM, EDX and ESEM
analysis, Fuel 87 (2008) 372379.
60
Konferencija
Ivana Deli-Nikoli1
Olivera Vuovi2
Lidija Kureevi3 UDK: 666.971
PRILOG ISTRAIVANJU I ISPITIVANJU ISTORIJSKIH MALTERA -

ISPITIVANJE MALTERA SA OBREDNOG JEVREJSKOG KUPATILA MIKVE
U PIROTU
Rezime: Obredno jevrejsko kupatilo Mikve u Pirotu prema trenutnim procenama datira iz 19. veka,
mada postoji mogunost da je i starije. Nalazi se u centru grada, u nekadanjoj jevrejskoj mahali,
dananjoj Jevrejskoj ulici. Na ovom objektu, godinama zaboravljenom i zaputenom, ve izvesno
vreme obavljaju se konzervatorsko-restauratorski radovi. U sklopu istraivanja koja sprovodi
Zavod za zatitu spomenika kulture iz Nia, izvreno je ispitivanje uzoraka maltera sa spoljanjeg i
unutranjeg zida mikve. Cilj sprovedenih ispitivanja, koja su ukljuila optiku mikroskopiju i
ispitivanje hemijskog sastava, bilo je definisanje sastava i recepture originalnog maltera. U radu
su prikazani rezultati ispitivanja i izvedeni zakljuci.
Kljune rei: istorijski malter, jevrejsko kupatilo, mikve.
CONTRIBUTION TO EXAMINATION OF HISTORICAL MORTARS -

EXAMINATION OF MORTAR FROM THE RITUAL JEWISH BATH MIKVE
IN PIROT
Resume: According to the current estimates, Jewish ritual bath Mikve in Pirot is built in XIX
century, although there is a possibility that it is even older. It is situated in the former Jewish
quarter of Pirot, today Jewish street in the centre of the city. At this facility, previously forgotten
and neglected, conservation and restoration works have begun. As part of the research conducted
by the Institute for Protection of Cultural Monuments in Ni, samples of mortar from the outside
wall and the inner wall were tested. The aim of conducted examinations, including optical
microscopy and chemical analyses, was to define the composition of the original plaster and form
the recipe. This paper shows the examinations' results and conclusions based upon them.
Key words: historical mortar, Jewish bath, mikve.
1
dipl. ing., Institut IMS, Beograd, bul. vojvode Miia 43, ivana.delic@institutims.rs
2
dipl. ing., Institut IMS, Beograd, bul. vojvode Miia 43, olivera.vusovic@institutims.rs
3
doktor tehn. nauka, Institut IMS, Beograd, bul. vojvode Miia 43, lidja.kuresevic@institutims.rs
61
1. UVOD
Jevrejsko obredno kupatilo Mikve (sl. 1) u Pirotu svedok je nekadanjeg

postojanja jevrejske zajednice u ovom gradu. Mikve su ritualno kupatilo sa bazenom sa
vodom u kojoj se vri ritualno potapanje, to simbolie poetak sveta [11]. Obino je
malo i skromno opremljeno. Uprkos tome, znaaj ovakvih obrednih kupatila je veliki, o
emu govori i to da izgradnja Mikve ima prioritet nad izgradnjom Sinagoge [10, 11].
Obredno kupatilo u Pirotu je mala zgrada izgraena od opeke. Spoljanjost objekta
je dosta naruena i u loem stanju, dok mu je unutranjost gotovo netaknuta. Starost
zgrade nije precizno utvrena, pretpostavlja se da je izgraena u 19. veku, mada postoje
indicije da je i starija. Njen znaaj je utoliko vei to je, prema jevrejskoj zajednici, ovo
jedino Mikve ostalo iz Otomanskog perioda na itavom Balkanu [12].
Uprkos tome to se nalazi u samom centru grada, godinama je bilo zaboravljeno, o
emu svedoi stanje ovog objekta. Trenutno su u toku radovi na sanaciji, koje prati izrada
projektne dokumentacije za sprovoenje mera tehnike zatite, iji je krajnji cilj
rekonstrukcija obrednog kupatila.
Sl. 1. Spoljni izgled Mikve.
2. LABORATORIJSKA ISPITIVANJA
Brojni radovi sa temom istraivanja istorijskih maltera pokazali su da proizvodnja

ovog materijala nije bila jednostavan proces. Svaki objekat i svako gradilite karakterie
jedinstveno reenje vezano za razliite ulazne komponente dostupne na lokalnom nivou, i
ukljuuje razliite pristupe u izradi maltera u odnosu na konkretan sluaj [3].
62
Svrha laboratorijskih ispitivanja istorijskih maltera je viestruka. Sa jedne strane,
rezultati ispitivanja imaju za cilj da pomognu da se otkrije ljudska prolost, te pravilna
zapaanja i tumaenja rezultata ispitivanja imaju sve veu ulogu u arheologiji [1]. Sa
druge strane, utvrivanje sastava i originalnih receptura pomae u osvajanju izvorne
metodike proizvodnje i reprodukovanju originalnih materijala, to je osnovni preduslov
za proces restauracije i konzervacije [3, 6].
U laboratorijama Instituta IMS obavljena su ispitivanja dva uzorka maltera sa
Mikve u Pirotu [5]. Jedan uzorak potie sa junog fasadnog zida, a drugi sa severnog
unutranjeg bojenog zida. Ispitivanja su obuhvatila ispitivanja mineraloko-petrografskog
i hemijskog sastava.
3. REZULTATI ISPITIVANJA MINERALOKO-PETROGRAFSKOG

SASTAVA MALTERA METODOM OPTIKE MIKROSKOPIJE
Poslednjih godina optika mikroskopija se kod istraivanja istorijskih maltera

koristi kao prvi korak u identifikovanju korienih agregata, raznih mineralnih dodataka i
tipa veziva, kao i za opisivanje strukture pora [4].
Mineraloko-petrografska ispitivanja izvrena su u skladu sa standardom SRPS
B.B8.003 [9] i obuhvatila su makroskopska i mikroskopska ispitivanja. Makroskopski je
obavljen vizuelni pregled uzoraka, izvren binokularnom lupom stereomikroskopom
TECHNIVAL 2f, proizvoaa Carl Zeiss - Jena i binokularnom lupom
stereomikroskopom STEMI 2000/C sa digitalnom mikroskopskom kamerom AxioCam
ERc 5s i softverom AxioVision LE, proizvoaa Carl Zeiss GmbH Be. Mikroskopsko
ispitivanje izvreno je metodom optike mikroskopije na petrografskim preparatima,
odnosno tankim izbruscima iz uzoraka debljine do 30 mikrona, zalepljenim izmeu
podmetnog i pokrovnog stakla uz pomo odgovarajue smole [4, 6, 8]. Za ispitivanje je
korien polarizacioni mikroskop, model RP 48, proizvoaa Ernst Leitz, Nemaka.
3.1. Rezultati ispitivanja maltera sa junog fasadnog zida
Uzorak maltera sa junog fasadnog zida je prljavo-bele boje. Prema Munsell Color
Chart [7], oznaka boje je 10YR 8/2. Sastoji se od agregata i veziva, koji su izmeani u
procenjenom odnosu 50%:50%. Agregatna zrna su poluzaobljenog do poluuglastog
oblika, razliite boje: bele, sive i mrko-ute. Veliina zrna je uglavnom do 1 mm, ali su
uoena i poluzaobljena zrna dimenzija oko 5-8 mm.
Povremeno se mogu uoiti bela okruglasta nagomilanja, odnosno krene inkluzije
(lime lumps) veliine od 0,5 do 5 mm, najee oko 2 mm. Poreklo ovih inkluzija nije
do kraja razjanjeno; postoji vie razliitih tumaenja njihovog nastanka, jedna od teorija
je da su posledica loe homogenizacije veziva i agregata [2], to je verovatno ovde i
sluaj. U uzorku su prisutne i brojne upljine i pukotine, ije poreklo nije mogue utvrditi
sa sigurnou.
Mikroskopskim ispitivanjem je potvreno da se veliina agregatnih zrna
(odlomaka) kree od 0,5x0,3 mm do ispod 0,1 mm, najee oko 0,2x0,1 mm. Oblika su
uglastog i poluuglastog do poluzaobljenog. U mineralnom sastavu odlomaka uestvuju
zrna kvarca, retko zrna feldspata (plagioklasa) i amfibol-piroksena. Na osnovu izgleda,
sastava, naina pojavljivanja i oblika, zakljueno je da pripadaju prirodnom pesku.
63
Vezivo je karbonatnog sastava. upljine veliine oko 0,2 x 0,1 mm su okruglog do
nepravilnog oblika.
Sl. 2. Uzorak pod stereo mikroskopom Sl. 3. Uzorak pod stereo mikroskopom, krene
(uveanje 10x) inkluzije (uveanje 10x)
Sl. 4. Mikrosnimak uzorka - paralelni Nikoli Sl. 5. Mikrosnimak uzorka - paralelni Nikoli
3.2. Rezultati ispitivanja maltera sa severnog unutranjeg bojenog zida
Uzorak maltera sa severnog unutranjeg bojenog zida sastoji se od 2 sloja (sl. 6).
Sloj sa oznakom 1, osnovni sloj maltera, sastoji se od agregata i veziva. Prema
Munsell Color Chart [7] oznaka odgovarajue boje je takoe 10YR 8/2. Agregatna zrna
su bele, sive i sivo-crne boje, veliine ispod 1 mm, uglasta su do poluzaobljena.
Procentualno uee je oko 30% u odnosu na vezivo. Sporadino se uoavaju i retki
ostaci slame i pleve. U kontaktu sa hladnom 5% HCl, uzorak pokazuje burnu reakciju, to
govori o kalcijum-karbonatnom karakteru veziva. Uee veziva je oko 70%.
Sloj sa oznakom 2, zavrni sloj maltera, je prljavo-bele boje i debljine do 5 mm, a
najee oko 3 mm. Neto je svetliji od osnovnog sloja, oznaka boje prema Munsell
Color Chart [7] je 5Y 8/1. Agregatna zrna su retka, ima ih manje od 5%, uglavnom su
veoma sitna. Prisutni su i ostaci slame i pleve. Na osnovu burne reakcije sa hladnom 5%
HCl, zakljuuje se da je vezivo kalcijum karbonatnog sastava.
64
Okruglaste krene inkluzije bele boje, verovatno posledica nedovoljne izmeanosti
veziva, prisutne su u oba sloja, ali su zastupljenije u zavrnom. Veliine su do 5 mm,
provlauje veliina od 2 mm.
Preko sloja 2 vide se ostaci veoma tankog premaza.
Mikroskopskim ispitivanjem je utvreno da je osnovni sloj izgraen od agregatnih
zrna i veziva.
Agregatna zrna su veliine od 0,5x 0,3 mm do 0,1 mm, najee oko 0,2x0,2 mm.
Oblika su razliitog, od uglastog, preko poluuglastog do poluzaobljenog. Na osnovu
mineralnog sastava, prisutna agregatna zrna su odreena kao kvarc; retko su prisutni
feldspati i olivin. Na osnovu oblika, sastava i naina pojavljivanja, zakljuuje se da je u
pitanju prirodni pesak.
upljine su okrugle i nepravilnog oblika, veliine uglavnom oko 0,2x0,1 mm.
Vezivo je kalcijum-karbonatnog sastava.
Sl. 6. Uzorak pod stereo mikroskopom sa Sl. 7. Uzorak pod stereo mikroskopom,
naznaenim slojevima (uveanje 10x) strelicama je oznaena slama u osnovnom
sloju maltera (uveanje 10x)
Sl. 8. Uzorak pod stereo mikroskopom, bele Sl. 9. Uzorak pod stereo mikroskopom,
krene inkluzije u osnovnom sloju strelicom je oznaena pleva u zavrnom sloju
(uveanje 10x) maltera (uveanje 10x)
65
Sl. 10. Mikrosnimak uzorka, paralelni Nikoli Sl. 11. Mikrosnimak uzorka, paralelni Nikoli
4. HEMIJSKI SASTAV
Ispitivanje hemijskog sastava izvreno je energetski-disperzivnim XRF

spektrometrom (X-ray fluorescence XRF spektrometer - ED 2000). Ureaj je proizveden
od stane Oxford instruments London, u upotrebi je od 2005. god. Moe da analizira sve
elemente periodnog sistema u opsegu od natrijuma do urana. Uzorci mogu biti u vrstom
ili tenom stanju. Veliina uzorka moe biti od 0,2 do 250 mm. Merenje se moe
obavljati u vazduhu, vakuumu ili helijumu. Rezultati hemijske analize su prikazani u
Tabeli 1.
Uzorak maltera sa junog Uzorak maltera sa severnog

Sadraj glavnih oksida
fasadnog zida unutranjeg bojenog zida
G.. na 9500C, % 21,70 28,78

SiO2, % 46,19 23,35
Al2O3, % 1,31 1,95
Fe2O3, % 1,35 1,78
CaO, % 28,34 41,12
MgO, % 0,46 0,63
Na2O, % 0,34 0,27
K2O, % 0,00 1,58
P2O5, % 0,21 806
TiO2, % 0,00 875
Tabela 1. Rezultati hemijske analize uzoraka
66
5. DISKUSIJA REZULTATA I ZAKLJUAK
Rezultati ispitivanja mineraloko-petrografskog i hemijskog sastava kod oba
ispitana uzorka su usaglaeni.
Iz rezultata ispitivanja maltera sa fasade, zakljuuje se da je ispitivani uzorak
sainjen od meavine veziva i agregata u procenjenom odnosu 50 %:50 %.
Kao agregat korien je prirodni pesak, veliine zrna do 1 mm, uz sporadinu
pojavu i krupnijih zrn, veliine do 8 mm. U mineraloko-petrografskom sastavu ovog
maltera dominiraju zrna SiO2 sastava, odnosno: kvarc, ree feldspat i amfibol-piroksen.
Vezivo je CaCO3 sastava.
Ispitivanje uzorka maltera sa unutranjeg zida pokazalo je da se ispitivani uzorak
sastoji iz dva, odnosno tri sloja: osnovnog, zavrnog i tankog premaza.
Osnovni i zavrni sloj se sastoje od meavine veziva i agregata. U osnovnom sloju
agregat je zastupljen sa oko 30 %, vezivo sa oko 70 %. U zavrnom sloju, agregat je
zastupljen ispod 5 %. Oba sadre ostatke komadia slame i pleve, s tim to je njihova
zastupljenost u zavrnom sloju vea.
Kao agregat, korien je prirodni pesak, veliine zrna do 1 mm. U mineraloko-
petrografskom sastavu ovog maltera dominiraju zrna SiO2 sastava, pre svega kvarc, ree
feldspat i olivin. Vezivo je CaCO3 sastava.
U oba uzorka se pojavljuju krene inkluzije bele boje i okruglastog oblika,
veliine do nekoliko mm, za koje je karakteristino da nakon reakcije sa CO2 iz vazduha i
prelaska u CaCO3 preuzimaju ulogu zrna agregata.
Njihovo prisustvo u uzorku sa severnog unutranjeg bojenog zida je neto
izraenije u odnosu na uzorak sa junog fasadnog zida, to je i potvreno hemijskom
analizom u vidu povienog sadraja Ca.
Na alost, veliina uzoraka je bila takva da nije bilo mogue izvriti nijedno ispitivanje
mehanikih svojstava (ispitivanje vrstoe na pritisak, zapreminske mase, upijanja vode, porne
strukture, termike dilatacije i dr.), ime bi se znatno bolje definisali ispitivani malteri. Ova
ispitivanja zahtevaju znaajno vee koliine uzoraka, to kod istorijskih materijala nije uvek
mogue.
6. REFERENCE
[1] Artioli G., Scientific methods and cultural heritage, Oxford, University press, 2010.
[2] Bakolas, A., Biscontin, G., Moropoulou, A., Zendri, E. (1995). Characterisation of the
Lumps in the Mortars of Historic Masonry. Thermochimica Acta, 269/270, 809-816
[3] Crisci G.M., Franzini M., Lezzerini M., Mannoni T. and Riccardi M.P., Ancient mortars
and their binder. Per. Mineral. 73, 2004.,259268
[4] Elsen J., Microscopy of historic mortars - a review, Cement and Concrete Research 36,
2006, p. 1416-1424
[5] Fond strune dokumentacije Instituta IMS
[6] Moropoulou A., Bakolas A., Bisbikou K., Investigation of the technology of historic
mortars, Journal of Cultural Heritage 1, 2000, p. 4558.
[7] Munsell Color Chart, http://munsell.com/
[8] Proti M., Petrologija sedimentnih stena, Rudarsko-geoloki fakultet Univerziteta u
Beogradu, Beograd, 1984.
[9] SRPS B.B8.003: 1987 Prirodni kamen - Ispitivanje mineraloko-petrografskog sastava,
Institut za standardizaciju Srbije, Beograd, 1987.
[10] http://www.jons.rs/index.php/upotreba-mikve
[11] https://sr.wikipedia.org/sr/Mikve
[12] http://www.jewish-heritage-europe.eu/2012/04/16/serbia-pirot-report/%E2%80%9D
67
68
Konferencija
Aleksandar Savi1
Marina Akrabi2
Aleksandar Radevi3 UDK: 620.193.94:666.971
ISPITIVANJE UTICAJA VISOKIH TEMPERATURA NA FIZIKO-

MEHANIKA SVOJSTVA TRADICIONALNIH MALTERA
Rezime: Tokom istorije, zidane konstrukcije su esto bile izloene poarnim optereenjima, pri
emu su pokazivale visok nivo vatrootpornosti. Zbog toga je u radu panja posveena ponaanju
tradicionalnih maltera, kao vane komponente zidanih konstrukcija, na visokim temperaturama. Na
ovo ponaanje utiu razliiti faktori: sastav, vodovezivni faktor, stepen vlanosti, brzina zagrevanja
i hlaenja, poloaj u konstrukciji i sl.
U radu je ispitivan uticaj visokih temperatura (do 600C) na vrednost vrstoa pri savijanju i
pritisku, kao i na promenu brzine ultrazvuka kroz standardne uzorke maltera. Izvreno je poreenje
dobijenih rezultata na krenom, produnom (kreno-cementnom) i cementnom malteru spravljenim
sa drobljenim krenjakim agregatom i drobljenom opekom, kao deliminom zamenom agregata.
Kljune rei: kre, cement, reciklirana opeka, mehanika svojstva, ultrazvuk, temperatura.
INVESTIGATION OF INFLUENCE OF HIGH TEMPERATURES ON PHISICAL

AND MECHANICAL PROPERTIES OF TRADITIONAL MORTARS
Abstract: Masonry structures were often exposed to fire in the past, and have shown high level of
fire resistance. This is why a special attention in this paper is drawn to the behavior of historical
mortars, that are important part of masonry structures, when exposed to high temperatures. This
behavior is influenced by: mortar composition, water/binder ratio, humidity, warming and cooling
speed, placing in the construction, etc.
Experimental results concerning influence of high temperatures (600C) on flexural and
compressive strength and ultrasonic pulse velocity on standard mortar samples are presented in
this paper. Comparison of the obtained results on lime, lime-cement and cement mortars made with
crushed limestone aggregate and crushed brick as a partial aggregate replacement, was made.
Key words: lime, cement, crushed brick, mechanical properties, ultrasonic pulse velocity,
temperature.
1
Doc. dr , Graevinski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra 73, 11000
Beograd, sasha@imk.grf.bg.ac.rs
2
Asistent student doktorskih studija, Graevinski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Bulevar
kralja Aleksandra 73, 11000 Beograd, amarina@imk.grf.bg.ac.rs
3
Asistent student doktorskih studija, Graevinski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Bulevar kralja
Aleksandra 73, 11000 Beograd, aradevic@imk.grf.bg.ac.rs
69
1. UVOD
Ekstremna optereenja kao to su poari, predstavljaju jednu od najveih

opasnosti za istorijske zgrade i spomenike kulture. Zidani delovi ovih konstrukcija
pokazuju visok nivo otpornosti na dejstvo poara [9]. Najee je potrebno detaljnije
istraivanje njihovog ponaanja pri dejstvu visokih temperatura, da bi se bolje razumelo
stanje u kome se konstrukcija nalazi u ovim uslovima.
U tom smislu, najvei broj ispitivanja dejstva poara u svetu sproveden je na
itavim segmentima zidanih konstrukcija, dok je manji broj istraivanja posveen
ponaanju njihovih komponentnih delova kao to su elementi za zidanje i malteri [9].
Takoe, ni standardi koje se bave proraunom zidanih konstrukcija pri poarnim
optereenjima ne zahtevaju posebne uslove za maltere za zidanje [3],[4],[12].
Na fiziko-mehanika svojstva maltera, nakon dejstva povienih i visokih
temperatura, utiu, pored nivoa temperature, i karakteristike komponentnih materijala,
sastav i struktura maltera, vodovezivni faktor, vlanost uzorka, nain hlaenja i sl. [8],[9].
Studije pokazuju da se promene karakteristika maltera na visokim temperaturama
mogu opisati kroz tri temperaturna opsega. Prvi ine temperature do 300C, pri kojima su
vrednosti mehanikih karakteristika maltera vie ili jednake odgovarajum vrednostima
na sobnoj temperaturi. U sledeoj zoni, izmeu 300C i 600C dolazi do umerenog pada
vrstoa, dok se na temperaturama preko 600C mehanike karakteristike naglo
pogoravaju [9]. Razliite vrste agregata ponaaju se razliito pod dejstvom visokih
temperatura, npr. u agregatu krenjakog porekla dolazi do razlaganja komponenata tek
na temperaturama viim od 600C, dok kvarcni pesak poveava zapreminu za 5,7% na
temperaturama oko 570C [1].
Sastav maltera moe biti raznovrstan. Ipak, mogu se izdvojiti vrste maltera
karakteristine za razliite periode u istoriji. P. Maravelaki-Kalaitzaki i saradnici [6]
sproveli su fiziko-hemijsku analizu na dvadeset osam uzoraka tradicionalnih maltera,
pronaenih na Kritu na nekoliko nalazita. Uzorci su obuhvatali maltere iz razliitih
perioda (rimskog, helenistikog, vizantijskog, venecijanskog i turskog), koji su veinom
znaajni i za nae podruje. Oni se mogu podeliti u etiri velike grupe: kreni malteri,
malteri sa hidratisanim kreom, malteri sa hidratisanim kreom i drobljenom opekom i
pucolanski malteri. Autori su fiziko-hemijskom analizom uspeli da priblino odrede
granulometrijske sastave upotrebljenih agregata, kao i masene odnose vrstih
komponenata za ispitivane grupe maltera. Nakon pronalaska cementa u 19. veku
razvijale su se i nove vrste maltera kao to su produni (kreno cementni), a zatim i
cementni malteri.
Prilikom istraivanja prikazanih u ovom radu koriene su tri recepture
tradicionalnih maltera. Dobijene vrednosti uporeene su sa rezultatima dobijenim na
dvema savremenim recepturama (jednog produnog i jednog cementnog maltera).
2. MATERIJALI I METODE
Za potrebe istraivanja spravljeno je pet vrsta maltera: kreni malter oznake K,

kreni malter sa dodatkom opeke oznake KO, dva produna (kreno-cementna) maltera
oznake P1 i P2 i jedan cementni malter oznake C. Sva ispitivanja obavljena su u
Laboratoriji za materijale Graevinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
70
2.1. Materijali
Drobljeni sitan agregat, krenjakog porekla, sa lokaliteta ''Sitnica'' pored Herceg

Novog (0/4 mm) korien je za spravljanje svih malterskih meavina. Zapreminska masa
ovog agregata u rastresitom stanju iznosila je 1,594 g/cm3, u zbijenom stanju 1,772
g/cm3, dok mu je specifina masa iznosila 2,715 g/cm3. Izmereno je upijanje vode
agregata od 0,15%. Granulometrijski sastav agregata odgovarao je tradicionalnim
malterima na osnovu rada P.M.K. i saradnika [6] i prikazan je na slici 1. U krenom
malteru sa dodatkom opeke, deo prirodnog drobljenog agregata (frakcije 1/2 mm i 2/4
mm) je zamenjen agregatom od reciklirane opeke iste granulacije. Reciklirana opeka
dobijena je drobljenjem obinih opeka i prosejavanjem dobijenog materijala.
Zapreminska masa agregata od opeke iznosila je 0,882 g/cm3, dok je upijanje vode
materijala opeke, od koga je drobljenjem dobijen agregat, imalo vrednost od 16,2%.
Slika 1. Granulometrijski sastav krenjakog agregata
Kao vezivni materijali u spravljenim malterima korieni su hidratisani kre i

cement. Hidratisani kre oznake CL 90-S proizvoaa Ingram d.d., Srebrenik, Bosna i
Hercegovina imao je specifinu masu 2,319 g/cm3, dok je njegova zapreminska masa bila
jednaka 0,593 g/cm3. Cement PC 35 M (S-L) 42,5 R, proizvoaa Lafarge, Beoin
korien je pri spravljanju produnih i cementnog maltera. Specifina masa ovog cementa
iznosila je 3,050 g/cm3. Voda iz gradskog vodovoda koriena je pri spravljanju svih
pomenutih meavina.
2.2. Meavine
Dve recepture iz rada P.M.K. i saradnika [6] iskoriene su za spravljanje krenog

maltera oznake K i krenog maltera sa dodatkom opeke oznake KO. Kao vezivo u ovim
malterima korien je hidratisani kre. Maseni odnosi hidratisanog krea i agregata
iznosili su 1:3 za obe vrste maltera.
Sastav produnog maltera oznake P1 i cementnog maltera oznake C usvojen je
prema savremenim preporukama iz literature [5],[7]. Maseni odnosi izmeu cementa,
hidratisanog krea i agregata za produni malter P1 iznosili su 1:2:6, dok je odnos
izmeu mase cementa i agregata za cementni malter bio 1:3.
71
Receptura za produni malter P2 usvojena je na osnovu preporuka datih za
maltere koriene u 19. veku u Engleskoj [2]. Radi uniformnosti i uporedljivosti rezultata
kod svih maltera je usvojen isti granulometrijski sastav kao na slici 1. Maseni odnosi
izmeu cementa, hidratisanog krea i agregata iznosili su 1:2:9, respektivno.
Koliina vode je usvojena na takav nain da obezbedi adekvatno meanje i
ugraivanje maltera. Pritom su usvajane relativno nie vrednosti mase vode, pa je
konzistencija maltera kod svih serija mogla da se okarakterie kao plastina (sa
rasprostiranjem ispod 140 mm, kada su u pitanju malteri za zidanje) [7]. Sastavi
meavina, vodovezivni faktori i zapreminske mase u sveem (m,sv) i ovrslom stanju pri
starosti od 28 dana (m,28) prikazani su u tabeli 1.
Vrsta maltera K KO P1 P2 C
Hidratisani kre (kg/m3) 421 362 382 298 -
3
Cement (kg/m ) - - 191 149 512
3 *
Agregat (0-4 mm) (kg/m ) 1263 1085 1147 1341 1537
3
Voda (kg/m ) 327 401 331 307 267
3
Vodovezivni faktor (kg/m ) 0,777 1,108 0,578 0,686 0,521
3
m,sv (g/cm ) 2,026 1,830 2,096 2,131 2,279
3
m,28 (g/cm ) 1,711 1,449 2,102 1,926 2,231
* Agregat u meavini KO ine 521 kg/m3 drobljenog krenjakog agregata (0/1 mm) i 564 kg/m3
agregata od drobljene opeke (1/4 mm).
Tabela 1. Sastav i vrednosti zapreminske mase ispitivanih serija maltera
Proces spravljanja malterskih meavina zapoet je meanjem vrstih komponenata

(veziva i agregata) u trajanju od 1 min, da bi se zatim postepeno dodavala potrebna
koliina vode. Ukupno trajanje meanja iznosilo je 5 min za svaku od meavina, pri emu
je nakon 3 min nastupila pauza u meanju u trajanju od 30 s. Malteri su zatim runo
ugraivani u standardne trodelne kalupe. Tokom prva 24 h uzorci su uvani u vodenom
kupatilu u uslovima relativne vlanosti 95%. Zatim su uzorci izvaeni iz kalupa i do
trenutka ispitivanja negovani u skladu sa SRPS U.M8.002 [14]. Prema navedenom
standardu malteri serija K i KO su negovani na vazduhu u laboratorijskim uslovima, dok
su malteri serija P1 i P2 negovani 7 dana na vazduhu, a potom u vodi. Malteri serije C
negovani su u vodi od trenutka vaenja iz kalupa.
3. SPROVEDENA EKSPERIMENTALNA ISPITIVANJA
3.1. Ispitivanja maltera u sveem i ovrslom stanju
Na malterima u sveem stanju ispitana je zapreminska masa sveeg ugraenog

maltera (tabela 1). Najniu vrednost zapreminske mase (1,830 g/cm3) imao je malter
oznake KO, a najviu (2,279 g/cm3) malter oznake C. Niska vrednost zapreminske mase
maltera oznake KO moe se objasniti prisustvom lakih zrna opeke u svojstvu agregata,
dok je zapreminska masa maltera oznake C najvia iz razloga to su kod ovog maltera
72
upotrebljeni drobljeni agregat (oko 72% vie zapreminske mase zrna u odnosu na opeku)
i cement u svojstvu veziva (oko 32% vie specifine mase u odnosu na kre). Malteri
oznake K, P1 i P2 posedovali su zapreminsku masu koja se kretala izmeu dve pomenute
vrednosti, u granicama 2,0262,131 g/cm3.
Ispitivanja na malterima u ovrslom stanju obuhvatila su ispitivanje sledeih
fiziko-mehanikih svojstava: zapreminska masa ovrslog maltera, vrstoa pri savijanju
i vrstoa pri pritisku maltera i brzina ultrazvunog impulsa kroz malter [11, 13, 14]. Sva
ispitivanja obavljena su na uzorcima oblika prizme dimenzija 4416 cm, pri razliitim
starostima.
Promena vrednosti zapreminske mase maltera praena je u periodu od 28 dana
(konane vrednosti prikazane su u tabeli 1). Kod ispitivanih maltera dolo je do
zadravanja ili pada vrednosti zapreminske mase u funkciji od vremena. Malteri negovani
na vazduhu (malteri oznake K i KO) pokazali su znaajniji pad vrednosti zapreminske
mase, dok kod maltera negovanih u vodi (malteri oznake P1, P2 i C) ovaj efekat nije bio
izraen, tj. nije dolo do znaajne promene vrednosti zapreminske mase. Pad vrednosti
zapreminske mase (koji je iznosio 15,5% i 20,8% za maltere oznake K i KO, respektivno)
se moe povezati sa promenom (gubitkom) sadraja vode u malterima. Najizraenija
vrednost pada zapreminske mase zabeleena je kod maltera oznake KO, to se moe
povezati sa gubitkom sadraja vode u obe komponente maltera, kako u vezivu, tako i u
zrnima drobljene opeke, koja su takoe upila znaajnu koliinu vode tokom spravljanja
maltera (upijanje vode kod materijala opeke iznosilo je oko 16,2%, dok je kod drobljenog
agregata zabeleeno upijanje vode reda veliine 0,15%).
Rezultati ispitivanja vrstoe pri savijanju i vrstoe pri pritisku pri starostima od
14, 21 i 28 dana prikazani su u tabeli 2. Kao to je i oekivano, kreni malteri (oznake K i
KO) su dostigli najnie vrednosti vrstoe pri savijanju i vrstoe pri pritisku. Ove
mehanike karakteristike kod produnih maltera (oznake P1 i P2) bile su vie, dok su kod
cementnog maltera (oznake C) one bile najvie.
vrstoa pri savijanju (MPa) vrstoa pri pritisku (MPa)

Serija 14 dana 21 dan 28 dana 14 dana 21 dan 28 dana
K 0,25 0,63 0,67 0,68 0,72 1,21
KO 0,25 0,50 0,67 0,72 0,83 1,27
P1 1,13 1,44 1,50 4,28 5,00 5,08
P2 1,13 1,13 1,25 2,98 3,28 4,38
C 9,63 10,50 10,75 47,81 48,13 52,60
Tabela 2. Vrednosti ispitivanih mehanikih svojstava maltera pri razliitim starostima
Pri svim starostima, vrstoe pri savijanju cementnog maltera bile su 7,2-9,3 puta
vie nego kod produnih, odnosno 16,0-38,5 puta vie nego kod krenih maltera. Slino,
vrstoe pri pritisku cementnog maltera, pri svim starostima, bile su 9,6-16,0 puta vie u
odnosu na vrstoe pri pritisku produnih, odnosno 41,4-70,3 puta vie u odnosu na
odgovarajue vrednosti kod krenih maltera. Sa poveanjem starosti, moe se primetiti
da je ovaj odnos opadao u izvesnoj meri, tj. da je dolo do izvesnog pribliavanja
73
konanih vrednosti, kako u sluaju vrstoe pri savijanju, tako i u sluaju vrstoe pri
pritisku maltera.
Promena vrednosti brzine prostiranja ultrazvunog impulsa kroz uzorke maltera
praena je u periodu od 28 dana. Vrednosti brzine ultrazvunog impulsa kroz uzorke, pri
razliitim starostima, prikazane su na slici 2, zajedno sa odgovarajuim regresionim
krivama.
5000
Brzina ultrazvunog impulsa kroz malter (m/s)
0.0531
y = 3733.3x
4500
K
4000
3500 KO
0.128
y = 1835.914x
3000
P1
2500 0.134
y = 1700.8x
P2
2000 0.217
y = 938.683x
1500 C
0.297
y = 663.170x
1000
500
0
0 5 10 15 20 25 30
Starost (dani)
Slika 2. Brzine prostiranja ultrazvunog impulsa kroz ispitivane maltere
Brzina prostiranja ultrazvunog impulsa kroz ispitivane maltere kretala se u

irokom opsegu od 1500-4500 m/s, pri starosti od 28 dana. Na bazi rezultata sprovedenih
ispitivanja, predmetni malteri se mogu podeliti u tri grupe: u prvu grupu spadaju malteri
kod kojih je u svojstvu veziva upotrebljen kre (oznake K i KO), u drugu grupu spadaju
malteri kod kojih su u svojstvu veziva upotrebljeni cement i kre u odreenom odnosu
(oznaka P1 i P2) i cementni malter (oznake C). Poredak izmerenih vrednosti brzine
ultrazvunog impulsa za ispitivane serije uzoraka u skladu je sa izmerenim vrednostima
zapreminskih masa u ovrslom stanju. Pritom, vea odstupanja brzine prostiranja
ultrazvunih talasa izmeu pomenute tri grupe maltera, pre svega, posledica su razliitih
uslova nege. Kao to je ve pomenuto, uzorci cementnog maltera su sve vreme negovani
u vodi, pa su u trenutku predmetnog ispitivanja upljine u malteru bile ispunjene vodom,
za razliku od krenih maltera, koji su nakon 24h od trenutka spravljanja negovani na
vazduhu u laboratorijskim uslovima.
3.2. Ispitivanje efekata termikog tretmana maltera
Termii tretman uzoraka maltera (tri prizme dimenzija 4416 cm za svaku seriju
maltera) obavljen je pri starosti maltera od 28 dana, a nakon suenja uzoraka maltera na
temperaturi od 105C. Temperatura od 600C izabrana je kao gornja granina vrednost
temperature pri zagrevanju, nakon koje dolazi do veih oteenja i pada vrednosti
mehanikih karakteristika maltera. Prirast temperature je bio takav da je u roku od 90 min
postignuta zadata vrednost temperature, a zatim su uzorci, nakon odravanja postignute
temperature u trajanju od 30 min, hlaeni u samom ureaju tokom narednih 20 sati.
74
Na slici 3 je prikazan izgled uzoraka izloenih termikom tretmanu i njima
odgovarajuih uzoraka (etalona), koji su negovani na vazduhu ili u vodi, nakon
ispitivanja vrstoe pri savijanju.
Slika 3. Uzorci a) izloeni i b) neizloeni tretmanu, nakon ispitivanja vrstoe pri savijanju
Na uzorcima maltera je praena promena sledeih fiziko-mehanikih svojstava:

dimenzija, mase i brzine prostiranja ultrazvunog impulsa. Vreno je i poreenje vrstoe
pri savijanju i vrstoe pri pritisku maltera.
Promena dimenzija (poveanje dimenzija) uzoraka pre i posle izlaganja
temperaturi od 600C (pri starosti od 28 dana), kao i promena mase uzoraka, odreena je
na bazi merenja dimenzija, odnosno mase istih uzoraka pre i posle izlaganja pomenutoj
temperaturi. Na osnovu izmerenih vrednosti, izraunate su vrednosti procentualnog
poveanja dimenzija, odnosno gubitka mase, nakon izlaganja visokoj temperaturi. Na
slici 4 su prikazane pomenute promene na zajednikom dijagramu.
4.00
Promena u odnosu na poetnu vrednost (%)
2.9
3.00 K KO
2.2
2.00 1.4
0.8
1.00
0.1 P1 P2 C
0.00
Promena dimenzija uzoraka Gubitak mase uzoraka
-1.00
-2.00 K KO P1 P2 C
-3.00
-3.3 -3.3
-4.00
-3.8 -4.0
-5.00
-5.2
-6.00
Slika 4. Promena dimenzija i pad mase izmeren na uzorcima svih serija (u %)
75
Kod ispitivanih maltera dolo je do poveanja dimenzija uzoraka, prouzrokovanih
unutranjim naponima pri zagrevanju i konsekventnim prslinama i mikroprslinama. Ovo
poveanje dimenzija kretalo se u granicama od 0,1% (za malter oznake KO) do 2,9% (za
malter oznake P2).
to se tie gubitka mase, kod svih maltera dolo je do gubitka mase uzoraka, usled
hemijskih promena koje su se deavale unutar uzoraka pri zagrevanju (razdvajanja i
oksidacije hidratisanih faza materijala). Otpadanje materijala usled poveanja
temperature bilo je zanemarljivo kod svih uzoraka. Izuzev maltera oznake P1, kod koga
je gubitak mase iznosio 5,2%, kod svih ostalih vrsta maltera te vrednosti su bile prilino
ujednaene i iznosile su oko 3,5%.
vrstoa pri savijanju i vrstoa pri pritisku pri starosti od 28 dana ispitivane su na
uzorcima izloenim temperaturi od 600C, kao i na neizloenim uzorcima (etalonima).
Rezultati ispitivanja ovih mehanikih karakteristika ispitivanih serija maltera prikazani su
u tabeli 3, zajedno sa procentualnim odstupanjem (padom) u odnosu na etalone.
Generalno posmatrano, efekat zagrevanja bio je izraeniji u sluaju vrstoe pri
savijanju, gde je najvei pad usled zagrevanja do temperature od 600C zabeleen kod
produnih maltera oznake P1 i P2 (oko 95%), dok je najveu otpornost na termike
uticaje u tom smislu pokazao cementni malter oznake C (pad od 56,6%). vrstoa pri
pritisku opala je usled zagrevanja u najveoj meri (oko 83%) kod produnih maltera
(oznake P1 i P2), dok su najmanji pad vrstoe pri pritisku imali uzorci maltera (oznake
K i KO) izraeni sa kreom (pad od oko 18%).
vrstoa pri savijanju (MPa) vrstoa pri pritisku (MPa)

Serija Neizloeni Izloeni Pad (%) Neizloeni Izloeni Pad (%)
K 0,67 0,24 63,8 1,21 1,00 17,2
KO 0,67 0,13 81,3 1,27 1,02 19,7
P1 1,50 0,07 95,6 5,08 0,81 84,0
P2 1,25 0,06 95,3 4,38 0,81 81,4
C 10,75 4,67 56,6 52,60 21,88 58,4
Tabela 3. Uporedni prikaz mehanikih svojstava tretiranih i netretiranih uzoraka maltera
Na uzorcima koji su zagrevani do temperature od 600C izmerena je brzina

prostiranja ultrazvunog impulsa pre i posle zagrevanja. Rezultati ovog ispitivanja,
zajedno sa procentualnim padom vrednosti brzine ultrazvunog impulsa, u odnosu na
vrednost pre zagrevanja, dati su u tabeli 4.
Pre zagrevanja Posle zagrevanja Pad vrednosti (%)

K 1918 852 55,6
KO 1667 899 46,1
P1 2772 475 82,8
P2 2104 334 84,1
C 4228 2532 40,1
Tabela 4. Uporedni prikaz brzine prostiranja ultrazvunog impulsa (m/s) kod ispitivanih maltera
76
Vrednosti brzine ultrazvunog impulsa kod ispitivanih maltera, posle izlaganja
temperaturi od 600C, pale su od 40,1% (za malter oznake C) do 84,1% (za malter
oznake P2). Kao i kod uzoraka koji su negovani na sobnoj temperaturi, na osnovu pada
brzine ultrazvunog impulsa, predmetni malteri se mogu podeliti u tri grupe: prvu grupu
maltera (sa prosenim padom vrednosti brzine ultrazvunog impulsa od oko 50%) ine
malteri sa kreom (oznake K i KO), drugu grupu maltera (sa prosenim padom vrednosti
brzine ultrazvunog impulsa od oko 83%) ine produni malteri (oznake P1 i P2), dok je
kod maltera oznake C ovaj pad najnii (40,1%). Najvee promene izmerene na uzorcima
produnog maltera najverovatnije su posledica razlaganja produkata ovravanja
cementa i krea, kao i izvesne termike nekompatibilnosti komponenata, te je nakon
termikog tretmana dolo do formiranja veeg broja prslina i pukotina u materijalu, u
odnosu na druge dve grupe maltera.
Napominje se da, iako uslovi hlaenja uzoraka mogu da utiu na ponaanje
maltera izloenih dejstvu visokih temperatura, kao i reakcije ekspanzivnih jedinjenja
(CaO, MgO) sa vlagom iz vazduha, ove pojave nisu ukljuene u rezultate ispitivanja
prikazane u okviru ovog rada.
4. ZAKLJUAK
Na osnovu prikazanih rezultata ispitivanja moe se zakljuiti da je nakon

termikog tretmana kod svih vrsta maltera dolo do poveanja dimenzija i gubitka mase
uzoraka. S obzirom da nije dolo do izrazite pojave otpadanja materijala sa povrine
uzorka i da je kao agregat korien krenjaki kamen, koji je stabilan na temperaturama
niim od 600 C, ove pojave se mogu pripisati, pre svega, gubitku vode iz uzoraka i
hemijskim reakcijama razlaganja produkata ovravanja cementa i krea.
Cementni malteri su, kako je i oekivano, pokazali najbolja fiziko-mehanika
svojstva i pre i nakon izlaganja povienim temperaturama. Meutim, primeeno je da je
kod maltera koji su u svom sastavu kao vezivo imali samo hidratisani kre dolo do
procentualno najmanjeg pada vrednosti vrstoa pri pritisku (17,2% i 19,7%) u odnosu na
ostale vrste maltera, a posebno u odnosu na produne maltere kod kojih je pad vrstoa
pri pritisku iznosio ak 84,0% i 81,4%. Moe se zakljuiti, dakle, da su razlaganje
produkata hidratacije cementa i termika nekompatibilnost produkata ovravanja
cementa i krea u najveoj meri doprineli loijim rezultatima produnih maltera u odnosu
na ostale vrste ispitivanih maltera. Kombinacija razlaganja produkata ovravanja
cementa i krea, kao i termika nekompatibilnost produkata ovravanja cementa i krea
(kod produnih maltera), usled koje je na visokim temperaturama dolo do formiranja
veeg broja pukotina u materijalu u odnosu na druge dve grupe maltera, najverovatnije
predstavljaju glavne uzroke smanjenja brzina prostiranja ultrazvunog impulsa koji se
propagiraju kroz uzorke produnog maltera nakon njihovog izlaganja visokim
temperaturama. Pritom, brzina prostiranja ultrazvunog impulsa kroz tretirane serije
maltera ne prati vrstou pri pritisku, kao to bi se oekivalo.
S obzirom na male promene dimenzija uzoraka krenih maltera (K i KO), koje su
iznosile 0,8% i 0,1% u odnosu na poetne dimenzije, moe se smatrati da ovi malteri
nee unositi dodatna naprezanja u konstrukciju usled poveanja svojih dimenzija pri
poaru. Iako su na ovim malterima dobijene niske vrednosti vrstoa pri pritisku na 28
dana (marka maltera M1), oni su zadovoljili istu marku maltera i nakon dejstva visoke
temperature.
77
5. REFERENCE
[1] Cree D., Green M., Noumowe A.: Residual strength of concrete containing recycled
materials after exposure to fire: A review, Construction and Building Materials 45, 2013,
str. 208-223
[2] Henry A., Stewart J.: English Heritage practical building conservation. Mortars, renders &
plasters, Farnham ; Burlington : Ashgate, 2011.
[3] Jevti, D.: Odredbe aktuelne regulative iz oblasti zatite od poara zidanih konstrukcija -
Evrokod 6 - Deo 1-2, V nauno-struno savetovanje "Ocena stanja, odravanje i sanacija
graevinskih objekata i naselja", Savez graevinskih inenjera i tehniara Srbije, Zlatibor,
29. maj - 1. jun 2007, str. 453-460,
[4] Jevti, D.: Uticaj vrste agregata i prisustva mikroarmature na fiziko-mehanika svojstva
tradicionalnih matera, Fasade i krovovi u zgradarstvu, savremeni i tradicionalni materijali i
sistemi u funkciji energetske efikasnosti, trajnosti i estetike, zbornik radova, Beograd 25.
oktobar 2013. godine, str. 69-82.,
[5] Jevti D., Markievi J, Savi A.: The Change of Physical and Mechanical Properties of
Fiber Reinforced Cement-Lime Mortars, V Internacionalni nauno-struni skup
Graevinarstvo - nauka i praksa, abljak, 17-21. februar 2014, Zbornik radova, Izdava:
Univerzitet Crne Gore, Graevinski fakultet, pp. 941-946,
[6] Maravelaki-Kalaitzaki P., Bakolas A., Moropoulou A.: Physico-chemical study of Cretan
ancient mortars, Cement and Concrete Research 33, 2003, str. 651661
[7] Muravljov M.: Graevinski materijali, Beograd, 2000.
[8] Muravljov, M., Jevti, D.: ENV 1996, Evrokod EC 6 - Proraun zidanih konstrukcija, Deo
1-2: Proraun konstrukcija za dejstvo poara, editor M. Muravljov, Graevinski fakultet
Univerziteta u Beogradu, 1997, str. 155-181, ISBN 86-80049-54-9
[9] Ruvalcaba Ayala, F.R.: Mechanical Properties and Structural Behaviour of Masonry at
Elevated Temperatures, PhD Thesis, The University of Manchester, 2010.
[10] Terzi A.: Uticaj mikrostrukture na svojstva vatrostalnih betona, doktorska disertacija,
Univerzitet u Beogradu, Tehnoloko metalurki fakultet, Beograd, 2009.
[11] SRPS EN 196-1:2008: Metode ispitivanja cementa - Deo 1: Ispitivanje vrstoe
[12] SRPS EN 1996-1-2:2012: Evrokod 6 -- Projektovanje zidanih konstrukcija -- Deo 1-2:
Opta pravila -- Projektovanje konstrukcija na dejstvo poara
[13] SRPS U.M1.042:1998: Beton - Ovrsli beton - Odreivanje brzine ultrazvunog impulsa
[14] SRPS U.M8.002:1997: Malteri za zidanje i malterisanje metode ispitivanja
78
Konferencija
Vedran Carevi1
Ivan Ignjatovi2 UDK: 620.193.2:666.972.1
620.193.2:691.322
ISPITIVANJE OTPORNOSTI BETONA SA PRIRODNIM I RECIKLIRANIM

AGREGATOM UBRZANIM KARBONATIZACIONIM TESTOVIMA
Rezime: Korozija armature usled karbonatizacije je jedan od osnovnih mehanizama oteenja

armiranobetonskih konstrukcija. U aktuelnim proraunskim modelima karbonatizacije, na kojima
je zasnovana metodologija projektovanja prema upotrebnom veku konstrukcije, kljuni parametar
je karbonatizaciona otpornost betona. Ovo svojstvo materijala ispituje se ubrzanim testovima koji
podrazumevaju izloenost relativno visokim koncentracijama CO2, a zatim se dubina tako
karbonatizovane zone dovodi u vezu sa projektovanom dubinom u uslovima realne izloenosti. U
radu su prikazani rezultati ubrzanih karbonatizacionih testova sprovedenih u uslovima
koncentracije CO2 od 1%, 2% i 4% na betonima spravljenim sa prirodnim i recikliranim
agregatom. Rezultati ispitivanja ukazuju na efekte promene koncentracije CO2 na kinetiku procesa
karbonatizacije.
Kljune rei: beton, reciklirani agregat, karbonatizacija, ubrzani karbonatizacioni test.
RESISTANCE OF CONCRETE WITH NATURAL AND RECYCLED

AGGREGATES ON ACCELERATED CARBONATION TESTS
Abstract: Reinforcement corrosion due to carbonation is one of the main deterioration mechanisms
of reinforced concrete structures. The key parameter in the model of carbonation applied in service
life design methodology is the carbonation resistance of concrete. This property of the material is
tested on accelerated tests, which consider exposure to relatively high concentration of CO2,
measurement of the carbonation depth and its correlation with the designed concrete cover. The
paper presents the results of accelerated carbonates tests conducted in conditions of CO2
concentration of 1%, 2% and 4%, on the concrete samples made with natural and recycled
aggregates. Test results show the effect of CO2 concentration change on the kinetics of the
carbonation process.
Key words: concrete, recycled aggregate, carbonation, accelerated carbonation test.
1
Mast.in.gra, asistent, Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra
73, ivani@imk.grf.bg.ac.rs
2
Docent, dr, Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra 73,
vedran@imk.grf.bg.ac.rs
79
1. UVOD
Beton se generalno smatra graevinskim materijalom koji poseduje dobru trajnost.

Meutim, sluajevi nezadovoljavajue trajnosti objekata, od kojih su neki izgraeni u
najrazvijenijim delovima sveta gde je oekivani nivo kvaliteta gradnje veoma visok,
pojavljuju se sve ee. Vodei problem predstavlja korozija armature u
armiranobetonskim konstruktivnim elemenatima. Jedan od najvanijih procesa koji
dovode do depasivizacije armature i stvaranja uslova za koroziju, pored penetracije
hlorida, je karbonatizacija. Karbonatizacija predstavlja proces neutralizacije cementne
matrice usled reakcije sa ugljendioksidom (CO2) iz spoljanje sredine. S obzirom da se
nivo ugljendioksida u atmosferi konstantno poveava, pogotovo u urbanim zonama u
kojima se i nalazi najvei deo fonda graevinskih objekata, raste znaaj analize uticaja
karbonatizacije na njihovu trajnost. Takoe, postoji trend primene zelenih betonskih
kompozita u savremenim armiranobetonskim konstrukcijama, ija je otpornost na
karbonatizaciju jo uvek nedovoljno istraena. Konano, za specifine konstrukcije (npr.
tunele) karbonatizacija zbog poveane koncentracije CO2 iz motora sa unutranjim
sagorevanjem predstavlja dominantni mehanizam oteenja.
2. KARBONATIZACIJA KAO FIZIKO-HEMIJSKI PROCES
Karbonatizacija betona je sloen fiziko-hemijski proces koji se odvija u

cementnoj matrici zatitnog sloja betona do armature. Beton je porozan materijal kroz
koji razliite supstance mogu prodreti kroz mreu meusobno povezanih kapilarnih pora.
Transportni mehanizam ugljendioksida kroz betonski zatitni sloj je difuzija koja se,
prema pretpostavci, odvija u skladu sa 1. Fick-ovim zakonom difuzije, usvajajui da je
koncentracija atmosferskog CO2 konstantna u toku vremena.
Postoji nekoliko parametara koji utiu na difuziju ugljendioksida kroz strukturu
betona, kao to su poroznost, temperatura, vlanost. Unutranja difuzija pomou koje se
molekuli transportuju kroz beton zavisi od veliine i povezanosti sistema pora. Sa
porastom temperature difuzija gasa se poveava zbog poveane molekularne aktivnosti.
Vlanost predstavlja veoma vaan parametar, s obzirom da se proces usporava ukoliko su
pore zasiene vodom. U tom sluaju CO2 veoma teko reaguje zbog niskog stepena
difuzije u vodi. Sa druge strane, ukoliko je beton previe suv, CO2 ne moe da se rastvori
u tankom sloju vode koji pokriva zidove pora ime se reakcija znatno usporava. Proces
karbonatizacije najintenzivniji je pri umerenoj relativnoj vlanosti, izmeu 50% i 70%
[7].
Karbonatizacija nastaje kada ugljen- dioksid (CO2) iz atmosfe reaguje sa vodom
(H2O) u porama betona formirajui ugljenu kiselinu (H2CO3). Ona dalje reaguje sa
kalcijum hidroksidom (Ca(OH)2) kao produktom hidratacije i/ili kalcijum bogatom CSH
vezom u betonu, odnosno C-A-H [13], formirajui kalcijum karbonat (CaCO3):
CO 2 + H 2 O H 2 CO 3 (1)
H 2 CO 2 + Ca (OH )2 CaCO 3 + 2H 2 O (2)
Rezultat ove reakcije je smanjenje alkalnosti betona sa pH vrednosti od oko 13,5

do ispod 9, ime se gubi hemijska zatita armature - pasivizacioni sloj oko armature je
80
naruen i stvoreni su uslovi za poetak korozije armature. Kako se u procesu oslobaa
voda, karbonatizacija je neprekidan proces, s obzirom da je ona neophodna za poetak
reakcije. Formiranje kalcita (CaCO3) ne prestaje kada se sav portlandit (Ca(OH)2)
rastvori. Ca2+ joni dalje se izdvajaju iz CSH veze to vodi do dekalcifikacije [2]. Alkalni
joni sada mogu zameniti kalcijumove jone na mestima gde su ostale praznine.
Dekalcifikacija, a time i polimerizacija CSH veze su kljuni procesi koji prave razliku u
ponaanju betona pri razliitim koncentracijama CO2. Istraivanja pokazuju da se
polovina ugljendioksida u betonu troi na reakciju sa Ca(OH)2, dok druga polovina
reaguje sa CSH vezom [13].
3. ISPITIVANJE DUBINE KABONATIZACIJE BETONA
Postoji nekoliko metoda detekcije karbonatizovanog fronta u betonu. Zbog

redukcije pH vrednosti u karbonatizovanom betonu, karbonatizovana zona se obino
identifikuje pomou obojenih indikatora baznosti sredine, kakav je i fenolftaleinski test.
Vaea tehnika regulativa [5],[6],[10],[12] koristi upravo ovaj test za odreivanje
dubine karbonatizovanog fronta. Karbonatizovana zona betona ija je pH vrednost manja
od priblino 9 ostae neobojena, dok e beton sa veom pH vrednou postati ljubiast
kao posledica reakcije fenolftaleinskog rastvora i slobodnog portlandita (kalcijum
hidroksida). Ipak, odreene studije su pokazale da karbonatizovani front nije otar kako
se to ovom metodom dobija, ve blago promenjiv [2],[3]. U radu [3] pomou
termogravimetrijske (TGA) i rentgenske (XRD) metode utvreno je da dubina potpuno
karbonatizovane zone koja se moe odrediti fenolftaleinskim testom, predstavlja samo
polovinu dubine karbonatizovanog fronta. Na osnovu rezultata dobijenih primenom ovih
metoda mogu se definisati 3 zone: potpuno karbonatizovana, delimino karbonatizovana i
nekarbonatizovana [3]. Vano je istai da seTGA i XRD metode koriste kako bi se
shvatila priroda procesa koji se odvija unutar betonske strukture, a ne kao metode koje bi
se mogle koristiti u praksi zbog svoje komplikovanosti. Fenolftaleinski test ostaje kao
inenjerski najprihvatljiva metoda koja se sa dovoljnom tanou moe koristiti i na
terenu i u laboratorijskim uslovima.
U praksi, oekivana dubina karbonatizacije u prirodnim uslovima je najvanija
informacija koja interesuje inenjere, kada govorimo o projektovanju zatitnog sloja
armiranobetonskih konstrukcija i obezbeivanju trajnosti, tj. upotrebnog veka istih.
Vrednost koncentracije ugljendioksida u atmosferi znaajno varira u zavisnosti od
geografskog podruja. Uobiajeno, prirodne koncentracije CO2 u atmosferi usvajaju se u
granicama od 0,03% u ruralnim i 0,3% u urbanim oblastima [4]. Pri takvim uslovima
izloenosti potrebne su bar dve godine kako bi se merenjima prikupili validni podaci
samo za kvalitativnu (komparativnu) ocenu novoprojektovanog betona u smislu
karbonatizacione otpornosti. Potreba da se simuliraju stvarni uslovi izloenosti
konstrukcija tokom eksploatacionog veka i realno ostvarene dubine karbonatizacije, ali i
skrati vreme testiranja materijala, iznedrili su brojne ubrzane testove karbonatizacije.
Ubrzanje procesa karbonatizacije, tj. skraivanje duine ispitivanja, postie se
prvenstveno poveanim koncentracijama ugljendioksida kojim se izlau uzorci.
Postoje razliiti modeli kojima se opisuje karbonatizacija betona i daje predikcija
dubine karbonatizovane zone zatitnog sloja u funkciji vremena [5],[8],[11]. Generalno,
usvojen je princip da kada se izjednae dubina karbonatizacije i debljina zatitnog sloja,
smatra se da dolazi do kraja perioda inicijalizacije, poinje depasivizacija armature i
81
najee se taj trenutak smatra krajem upotrebnog veka [9]. Praktino svi analitiki izrazi
za proraun dubine karbonatizacije svode se na relaciju [8]:
x c = K CO 2 t (3)
gde je
xc - dubina karbonatizacije [m]
K - koeficijent koji zavisi od svojstava betona
CO2 - koncentracija CO2 [%]
t - vreme izloenosti [dani]
U literaturi se na razliite naine definie koeficijent K [5],[8],[11]. Meutim, sve
relacije poivaju na nezavisnosti koeficijenta K od koncentracije CO2, to ini vanu
pretpostavku koja omoguava upotrebu ubrzanih karbonatizovanih testova sa razliitim
koncentracijama ugljendioksida.
Postoje razliite preporuke za ispitivanje ubrzane karbonatizacione otpornosti na
betonskim uzorcima [5],[6],[10]. Iako nema naroite razlike u nainu definisanja
dimenzija i izboru uzorka, postoje razlike u definisanju koncentracije ugljendioksida
(CO2) kojima su uzorci izloeni, tabela 1.
Tehnika regulativa CO2 RH T Vreme merenja
[%] [%] [C] [dani]
[5] 2 65 20 28
[6] 4 55 20 28, 42, 56
[10] 3 55 22 56, 63, 70
*Belgija 1 55 20 3, 7, 14, 28, 35, 42, 56
*Nemaka 2 65 20 28
*UK 40,5 555 202 Razliite starosti do 14 dana
*Francuska 505 655 202 7, 14, 28
*Italija 50 50 20 3, 6, 9, 12, 15
*Nordijske zemlje 203 6510 23 Na svaka 2 dana, ukupno 8
* Podaci preuzeti iz [7]
Tabela 1. Pregled standarda za ispitivanje dubine karbonatizacije
Ipak, odreivanje karbonatizacione otpornosti posmatranog betona u

kvantitativnom smislu, mogue je samo upotrebom [5], gde je rezultat ispitivanja
vrednost inverzne karbonatizacione otpornosti R-1ACC. Ovo je jedan od kljunih
parametara za projektovanje prema upotrebnom veku konstrukcije. Primenom svih
ostalih standarda iz tabele 1 dobijaju se vrednosti koje slue dominantno za poreenje sa
vrednostima dobijenim na drugim ili referentnim (standardom definisanim) betonima pri
istim uslovima izloenosti.
82
4. POREENJE UBRZANOG I PRIRODNOG KARBONATIZACIONOG
TESTA
Kao to je ve navedeno, postoje razliiti ubrzani testovi kojima se eli u

laboratorijskim uslovima znaajno skratiti vreme testa. U tu svrhu, na osnovu jednaine
(3) formirana je i matematika zavisnost (4) izmeu dubina karbonatizacije pri razliitim
koncentracijama i vremenima izloenosti. Da bi se ova relacija mogla prihvatiti potrebno
je usvojiti pretpostavku da za isti materijal nee doi do promene procesa karbonatizacije
pri razliitim koncentracijama izloenosti. Takoe, izraz (4) podrazumeva uslove
konstantne vlanosti RH=65% i temperature 20C:
x c, ACT [CO 2 ]ACT t ACT (4)
=
x c, NCT [CO 2 ]NCT t NCT
gde je,
xc,ACT - dubina karbonatizacije nakon ubrzanog testa [mm]
xc,NCT - dubina karbonatizacije uzorka izloenog prirodnim uslovima CO2 [mm]
t,ACT - vreme izloenosti kod ubrzanog testa [dani]
t,NCT - vreme izloenosti prirodnim uslovima CO2 [dani]
[CO2]ACT - koncentracija CO2 kod ubrzanog testa [%]
[CO2]NCT - koncentracija CO2 u prirodnim uslovima [%]
Na osnovu relacije (4) sledi da e se ista dubina karbonatizacije u prirodnim
uslovima ostvariti za ono vreme koje je jednako vremenu trajanja ubrzanog testa
pomnoeno odnosom koncentracija CO2:
[CO 2 ]ACT (5)
t NCT = t
[CO 2 ]NCT ACT
Meutim, primena razliitih koncentracija ugljendioksida dovodi do promene u
kinetici procesa [2],[7],[8], to moe da naruiti definisanu relaciju. U radu [2] ispitivan
je uticaj razliitih koncentracija CO2 na strukturu cementne paste u poreenju sa prirodno
izloenim uzorcima. Na osnovu eksperimentalnog istraivanja dolo se do zakljuka da
koncentracije CO2 do 3% predstavljaju optimalne vrednosti koncentracije CO2 koja
dovoljno ubrzava proces u okviru razumno kratkog vremena, a ne naruava dramatino
mikrostrukturu u odnosu na prirodnu karbonatizaciju.
5. UTICAJ RECIKLIRANOG AGREGATA NA PROCES

KARBONATIZACIJE
Kao rezultat upotrebe recikliranog agregata u spravljanju betona, mikrostruktura

se znaajno komplikuje. Kod betona na bazi recikliranog agregata (RAC) postoje 2
prelazne, tranzitne (ITZ) zone: stara zona izmeu orginalnog prirodnog agregata i
prvobitnog maltera, i nova zona izmeu starog i novog maltera. Ovo komplikuje
mikrostrukturu i oteava izuavanje pitanje trajnosti ovakvih betona. Sa poveanjem
koliine recikliranog agregata u meavini poveava se zapremina ITZ zone to dovodi do
negativnog uticaja na karbonatizacionu otpornost [14].
83
Kada govorimo o kinetici procesa, u radu [1] konstatovano je, u studiji ubrzane
karbonatizacije, da se kinetika procesa karbonatizacije betona sa recikliranim agregatom
ne razlikuje u odnosu na betone sa prirodniom agregatom. Ipak, postoje dva nova faktora
kod RAC betona koji se izdvajaju u odnosu na betone na bazi prirodnog agregata (NAC).
Porozan reciklirani agregat prouzrokovae veu poroznost betona u poreenju sa
betonom od prirodnog agregata i manju karbonatizacionu otpornost. Sa druge strane,
RAC betoni mogu imati veu koliinu veziva i samim tim veu koliinu alkalija koje se
moraju karbonatizovati tokom procesa. Tome doprinosi i stari malter koji se nalazi na
zrnu prirodnog agregata. Dakle, reciklirani agregat se ne moe smatrati inertnim jer
sadri vee koliine alkalija koje mogu formirati etringit u ITZ zoni izmeu recikliranog
agregata i nove cementne paste [1]. To doprinosi smanjenju poroznosti i difuznosti CO2.
Prema tome postoje dva meusobno suprostavljena faktora koja utiu na
karbonatizaciono ponaanje betona sa recikliranim agregatom. Kada je procenat zamene
nizak, negativan efekat poveane poroznosti nadjaava pozitivan efekat poveanja
alkalnih supstanci. Dubina karbonatizacije dostie maksimum pri 70% zamene krupnog
agregata recikliranim [14]. Nakon toga dolazi do pada dubine usled nadjaavanja
pozitivnog efekta poveanja cementa [14].
6. EKSPERIMENTALNO ISPITIVANJE
Za potrebe eksperimentalnog istraivanja spravljena su dva betona - beton sa

100% zamene krupnog agregata recikliranim (RAC) i beton sa prirodnim agregatom
(NAC). Rezultati ispitivanja zapreminske mase u sveem (c,svee) i ovrslom stanju (c),
uvuenog vazduha, sleganja i vrstoe pri pritisku pri starosti od 14 (fc,14) i 28 dana (fc,28),
prikazani su u tabeli 2. vrstoe pri pritisku odreene su na probnim telima oblika kocke
dimenzija 10 cm.
Uzorak c,svee c Uvueni vazduh Sleganje fc,14 fc,28
3 3
[kg/m ] [kg/m ] [%] [cm] [MPa] [MPa]
NAC 2342 2320 3,20 15,3 23,13 35,04
RAC 2281 2241 3,15 14,8 34,03 41,55
Tabela 2. Fiziko-mehanika svojstva ispitivanih betona
Nakon negovanja 28 dana u vodi uzorci su smeteni u komoru sa kontrolisanim

uslovima vlanosti, temperature i koncentraije CO2, slika 1. Uzorci su bili izloeni
razliitim koncentracijama CO2 od 1%, 2% i 4% kako bi se ispitala promena kinetike
procesa pri razliitim koncentracijama izloenosti. Dubina karbonatizacije odreivana je
fenolftaleinskim testom, u svemu prema standardu [12]. Kako bi se testirao uticaj
koncentracije ugljendioksida na promenu kinetike procesa, dva uzorka (NAC-R, RAC-R)
su izloena koncentraciji od 16% CO2, ali samo u trajanju od tri dana. Nakon toga, u toku
preostalog vremena do 28 dana, izloeni su koncentraciji od 2% CO2. Preostalo vreme do
28 dana proraunato je na osnovu relacije (4), s obzirom da su uzorci bili izloeni
razliitim koncentracijama ugljendioksida.
84
Slika 1. Komora sa kontrolisanim uslovima CO2, temperature i vlage
7. REZULTATI ISPITIVANJA KARBONATIZACIJE
Sprovedeni rezultati ispitivanja karbonatizacije za dve vrste betona pri

koncentraciji od 2% CO2 prikazani su na slici 2 u funkciji kvadratnog korena vremena
izloenosti. Moe se uoiti da veu dubinu karbonatizacije imaju NAC betoni u odnosu
na RAC. Razlog pre svega lei u injenici da NAC betoni imaju manju vrstou pri
pritisku, a samim tim i neto veu permeabilnost koja je vaan faktor za difuziju
ugljendioksida. Sa porastom vrstoe dolazi do pada dubine karbonatizacije. To se
deava zbog poveane kompaktnosti, to smanjuje poroznost i brzinu difuzije CO2 kroz
strukturu betona. Na taj nain je smanjena i karbonatizovana zona.
10.0
Dubina karbonatizacije [mm]
8.0
2%-RAC
6.0
2%-NAC R = 0.9576
4.0
R = 0.998
2.0
0.0
0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00
t0.5[dani]
Slika 2. Rezultati ispitivanja karbonatizacije pri koncentraciji od 2%
85
Na slici 3 nalaze se rezultati ispitivanja pri 4% CO2. Primetan je isti trend kao i na
prethodom dijagramu. injenica je da pored vee vrstoe, RAC betoni imaju i pozitivan
efekat koliine cementa koji je primetan pogotovo kod veih procenata zamene krupnog
agregata to je ovde i sluaj (100%). Zbog toga i ne iznenauje manja dubina
karbonatizacije u poreenju sa NAC betonima. Ako se uporede rezultati sa slike 2 i slike
3, oekivano, za istu duinu trajanja testa, vea dubina karbonatizacije ostvarena je pri
veoj koncentraciji (4%), nezavisno od vrste betona NAC ili RAC.
Takoe, rezultati merenja dubine karbonatizacije prikazani na slikama 2 i 3
pokazuju dosta visoku korelaciju sa kvadratnim korenom vremena, to potvruje
validnodnost izraza (3), nezavisno od vrste betona NAC ili RAC.
10.0
8.0 R = 0.9867
4%-RAC
6.0
4%-NAC
4.0
R = 0.9966
2.0
0.0
0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00
t0.5[dani]
Slika 3. Rezultati ispitivanja karbonatizacije pri koncentraciji od 4%
Na slici 2 prikazani su rezultati ispitivanja dubine karbonatizacije na uzorcima

koji su bili izloeni samo koncentraciji od 2% (NAC, RAC) i oni koji su na poetku
izloeni koncentraciji od 16%, a zatim preostalo raunsko vreme do 28 dana
koncentraciji od 2% (NAC-R, RAC-R). Ukoliko su relacije (4) i (5) tane, onda bi
vrednosti dubina karbonatizacije za jednu vrstu betona trebalo da budu priblino jednake,
bez obzira na nain tretiranja ugljendioksidom. Meutim, na slici 4 uoava se da je
dubina karbonatizacije betona koji su prethodno bili izloeni koncentraciji od 16% i do 2
puta vea u odnosu na uzorke koji su tretirani konstantno sa 2% CO2. Moe se, dakle,
zakljuiti da se na bazi prikazanih rezultata, izraz (4) ne moe koristiti kao relacija za
konverziju rezultata ispitivanja karbonatizacije na uzorcima koji su bili izloeni razliitim
koncentracijama tokom ubrzanog testa, bez obzira na vrstu betona.
86
18.0

2%-RAC
15.0 R = 0.9556
2%-NAC
12.0
2%-RAC-R R = 0.9323
9.0
2%-NAC-R R = 0.9576
6.0
3.0 R = 0.998
0.0
0.00 2.00 4.00 6.00 8.00
t0.5[dani]
Slika 4. Rezultati ispitivanja karbonatizacije uzoraka izloenih razliitim koncentracija tokom
vremena
Ako se uzme u obzir pretpostavka prikazana u jednaini (3), da koeficijent K ne

zavisi od koncentracije CO2 kojoj je uzorak izloen, onda se dubina karbonatizacije, u
odreenom vremenu izloenosti, moe prikazati u funkciji korena koncentracije ugljen-
dioksida. U tom sluaju trebala bi da postoji jedinstvena prava linija za odreeni materijal
pri razliitim koncentracijama izloenosti CO2, a za isti interval trajanja ispitivanja.
Nagib te linije predstavljae koeficijent K. Na slici 5 prikazana je dubina karbonatizacije
za NAC i RAC betone pri razliitim koncentracijama, nakon 14 dana. Razlike izmeu
nagiba pravih za jedan beton nisu izrazito velike da bi se mogao izvesti zakljuak o
promeni kinetike samog procesa pri razliitim koncentracijama ugljen dioksda. Zbog toga
je potrebno sprovesti dodatno istraivanje na razliitom spektru koncentracija kako bi se
utvrdila granica pri kojoj dolazi do promene kinetike procesa. Na taj nain bi se mogao
izabrati ubrzani test na osnovu kojeg bi se mogla raditi pouzdana predikcija u realnom
vremenu.
14 dana
8.0 1% RAC
2% RAC
6.0
4% RAC
4.0 1% NAC
2.0 2% NAC
4% NAC
0.0
0.00 0.50 1.00 1.50 2.00 2.50
0.5
C [%]
Slika 5. Dubina karbonatizacije nakon 14 dana u funkciji korena koncentracije CO2
87
8. ZAKLJUAK
Na osnovu prikazanih eksperimentalnih ispitivanja i teorijskih razmatranja,

izvedeni su sledei zakljuci:
1. Betoni na bazi recikliranog agregata pokazali su veu karbonatizacionu
otpornost u odnosu na betone sa prirodnim agregatom, to je oekivano, s obzirom na
izmerene razlike u vrstoama pri pritisku.
2. Izmerene dubine karbonatizacije pri koncentracijama od 2% i 4% u dobroj su
korelaciji sa kvadratnim korenom vremena izloenosti, bez obzira na vrstu betona.
3. Primena odnosa korena koncentracija (4) ne moe se primentiti za konverziju
rezultata dubina karbonatizacije kod betona izloenih razliitim koncentracijama CO2
tokom ubrzanih testova.
9. REFERENCE
[1] Bodin B.F., Zaharieva H.R.: Influence of industrially produced recycled aggregates on flow
properties on concrete, Material Structures, 2002., str. 504-509.
[2] Castellote Marta, Fernandez Lorenzo, Andrade Carmen, Alonso Cruz: Chemical changes
and phase analysis of OPC pastes carbonated at different CO2 concetrations, Materials and
Structures, 2009., str. 515-525.
[3] Chang Cheng-Feng, Chen Jing-Wen: The experimental investigation of concrete
carbonation depth, Cement and Concrete Research, 2006., str. 1760-1767.
[4] Eguez E. Hugo, De Belie Nele, De Schutter Geert: The influance of carbonation on de icer
scaling resistance of blast furnace slag concrete (BFSC), XIII International Conference on
Durability of Building Materials and Components, 2014., str. 138-1746.
[5] fib Bulltein 34: Model Code for Service Life Design, International Federation for Structural
Concrete (fib), Lozana, vajcarska, 2006., str. 110.
[6] FprEN 12390-12: Testing hardened concrete - Part 12: Determination of the potential
carbonation resistance of concrete: Accelerated carbonation method, 2010.
[7] Harrison A. Thomas, Jones Martyn Roderick, Newlands Moray David, Kandasami
Sivakumar, Khanna Gaurav: Experience of using the prTS Experience of using the prTS
test to assess the relative performance of concrete, Magazine of Concrete Research, 2012.,
str. 737-747.
[8] Hyvert N, Sellier A., Duprat F., Rougeau P., Francisco P.: Dependency of CSH
carbonation rate on CO2 pressure to explain transition from accelerated tests to natural
carbonation, Cement and Concrete Research, 2010., str. 1582-1589.
[9] Ignjatovi I., Marinkovi S.: Projektovanje betonskih konstrukcija prema upotrebnom veku:
Deo 1 Osnovni pojmovi trajnosti i pouzdanosti, Materijali i konstrukcije, 2007, br. 4, str.
3-15.
[10] ISO 1920-12: Testing of conrete - Part12: Deterination of the carbonation resistance of
concrete - accelerated carbonation method, eneva, vajcarska, 2015.
[11] Papadakis V.G, Vayenas C.G, Fardis M.N: A Reaction Problem of Engineering Approach
to the Concrete Carbonation, AIChE Journal, SAD, 1989., str. 1639-1650.
[12] SRPS EN 12390-10: Ispitivanje ovrslog betona - Deo 10: Odreivanje relativne otpornosti
betona prema karbonatizaciji, 2008.
[13] Taludakar S., Banthia N., Grace J.R.: Carbonation in concrete infrastructure in the contex
of global climate change - Part1: Experimental results and model development, Cement and
Concrete Composites, 2012., str. 924-930.
[14] XIAO Jian Zhuang, LEI Bin, ZHANG Chuan Zeng: On carbonation behavior of recycled
aggregate concrete, Sci China Tech Sci, 2012., str. 2609-2616.
88
Konferencija
Jelena Skokovi1, Jelena Krupe2, Jelena Mili Lalovi3

Jelena Mili Deyab4, Biljana Stepanovi5 UDK: 006.44:66.017/.018
STANDARDIZACIJA SAVREMENIH MATERIJALA
Rezime: Razvoj standarda za savremene materijale i tehnologije proistie iz sve vee primene
nauke u odreenim sektorima (npr. transportu, energiji, medicinskim ureajima, graevinarstvu,
itd). Kljuna korist od primene standarda iz oblasti savremenih materijala je u olakanoj trgovini,
u smislu irenja i prihvatanja informacija kao i poveanja poverenja izmeu industrijskog sektora i
potroaa. Izazov na koji pokuava da odgovori Institut za standardizaciju Srbije (ISS) jeste
podizanje svesti o dostupnosti i koristi od primene standarda iz ove oblasti, jer znanje o njihovom
postojanju nije iroko rasprostranjeno. Kao podrka razvoju sadanjih i buduih savremenih
materijala, neophodna je usredsreenost na donoenje harmonizovane regulative i standarda, kao i
na razvoj sertifikacije savremenih materijala.
Kljune rei: standardi, standardizacija, savremeni materijali, Institut za standardizaciju Srbije,
nanomaterijali.
STANDARDIZATION OF THE ADVANCED MATERIALS
Abstract: Development of standards for the andvanced materials arising from the increasing
application of science in specific sectors (e.g. transportation, energy, medical devices,
construction, etc). A key benefit od standards application in the field of advanced materials is to
facilitate commerce, in sence of a broader acceptance of information and increased confidence
between industry and consumers. The challange for Institute for standardization of Serbia (ISS) is
raising awareness of availability and usefulness of standards in this field, because knowledge of
their existence is not widespread. To support the development of the current and future advanced
materials, focus should be made on the development of harmonized regulation and standards, and
the development of certifications for advanced materials.
Key words: standards, standardization, advanced materials, Institute for standardization of Serbia,
nanomaterials.
1
dipl. in. graevinarstva
2
master hemije
3
dipl. in. saobraaja
4
mr metalurgije
5
dipl. in. poljoprivrede
Institut za standardizaciju Srbije, Stevana Brakusa 2, 11030 Beograd (www.iss.rs),
tel: (011) 7541-421, 3409-301, e-pota: infocentar@iss.rs
89
Standardizacija, inovacije i istraivanje (STAIR standardization, inovation & research)
Standardi su od kljunog znaaja za inovacije i napredak na jedinstvenom tritu,
oni poveavaju bezbednost, interoperabilnost i konkurentnost,
a pomau i u uklanjanju prepreka u slobodnoj trgovini.
Single Market Communication 550/2015
1. UVOD / INTRODUCTION
U toku rasta i razvoja svakodnevno uimo neto novo, za nas do sada nepoznato.
Bilo da su u pitanju novi aparati ili naini komunikacije sa drugima, radoznalost i elja za
novim iskustvima su prisutni u svakom trenutku. Radoznalost je definitivno vrlina, ali je
treba iskoristiti na pravi nain i ne opei se dva puta.
Veoma brz razvoj i napredak dananjih generacija zahteva stalno lino
usavravanje i unapreenje okruenja. Kao posledica pomeranja granica zarad
unapreivanja okruenja nastali su savremeni materijali i tehnologije koji olakavaju
ispunjenje kompleksnih ciljeva dananjice.
Novi drutveni, ekonomski i energetski izazovi su faktori koji danas primoravaju
industriju da se menja i transformie ukoliko eli da ostane konkurentna. Sledei ovaj
trend, graevinska industrija i njeni pripadajui sektori, kao to je na primer sektor
graevinskog materijala, mora teiti inovativnim modelima, i to ne samo u pogledu boljih
performansi materijala ve i u reenjima koja objedinjuju nove tehnologije izrade i
ugradnje.
Kako je u sektoru graevinskih materijala udeo istraivanja, razvoja i inovacije
sve znaajniji, na tritu savremenih graevinskih materijala (ukljuujui i zeleni ili
istiji graevinski materijal) zastupljenije su nove vrste proizvoda ija su svojstva u
pogledu vrstoe, termike i/ili lakeg odravanja poboljana. Oekuje se da e zahtevi za
savremene graevinske materijale biti sve vii kako bi se zadovoljili kompleksni zadaci
za postizanje energetske efikasnosti, bezbednosti, odrivog razvoja, smanjenje otpada
itd.[2]
2. ZATO STANDARDI? / WHY STANDARDS?
Standard je dokument u kome se utvruju zahtevi za proizvode, usluge i/ili

procese u pogledu njihovih karakteristika. Razvija se na bazi konsenzusa pod okriljem
priznatog tela za standarde. Srpski standardi predstavljaju rezultat rada na nacionalnom,
evropskom i/ili meunarodnom nivou.
Zastupnici miljenja da je uloga standarda viestruka i katalizatorska u procesu
inovacija su prvenstveno ljudi koji se bave poslovima standardizacije, ali da li je ova
izjava potkrepljena merljivim podacima? Rezultati istraivake studije koja je obuhvatila
evropske organizacije za standardizaciju CEN i CENELEC, kao i 9 nacionalnih
organizacija za standardizaciju pokazuju da standardi igraju znaajnu ulogu u
istraivakim projektima, pri emu 80 % istraivaa koristi standarde kako bi unapredili
proces istraivanja obezbeujui zajedniku terminologiju, harmonizovanu metodologiju
i uporedivost istraivakih aktivnosti.[3]
90
Prilikom pokretanja novog projekta preporuka je da se ispotuju smernice
integrisanog pristupa standardizacije i istraivanja, razvoja i inovacije (slika 1).
Slika 1. Smernice integrisanog pristupa standardizacije i istraivanja, razvoja i inovacije2
Uvoenje standarda u procese istraivanja omoguuje:

- iru dostupnost rezultata istraivanja - standard postaje referentni dokument i
omoguie da rezultati istraivanja postanu ire dostupni i poznati;
- umreavanje - uee u standardizaciji zajedno sa drugim zainteresovanim
stranama omoguava sticanje novih kontakata i otvara nove puteve za saradnju sa
potencijalnim naunim ili komercijalnim organizacijama;
- lake i bre plasiranje na trite - uzimanjem u obzir postojeih standarda
prilikom istraivanja u okviru novog projekta zagarantovano je da e novi rezultati imati
bolju primenu na tritu. tavie, ako se rezultati istraivanja pretoe u standarde (npr. u
pogledu strune terminologije, novih metoda merenja, primene novih tehnologija,
organizacije inovativnih usluga, primera dobre prakse itd.), obezbeuje se validacija na
tritu i doprinosi se plasiranju inovacija na trite.
Iz rezultata projekata inovacija u kojima su uestvovali eksperti koji poznaju i
razumeju standardizaciju uglavnom proistie osavremenjivanje postojeih standarda ili
razvoj novih.
Postoji veliki broj primera koji se mogu navesti, a vezani su za primenu
inoviranih, savremenih materijala u graevinarstvu, a samo neki od njih su:
2
Izvor ftp://ftp.cencenelec.eu/EN/AboutUs/OurServices/Training/10-
10Webinars/2016/Presentations/WEBINAR-2016-004.pdf
91
High-density modelling foam (pena za oblikovanje visoke gustine) koja je
prvenstveno bila namenjena za pakovanje, a sada se koristi pri 3D tampanju tokom
kojeg se mogu izraditi najraznovrsniji oblici za razliite primene;
Thermochromatic pigment (termohromatski pigment) koji se mea sa akrilnom
bojom i dati predmet je na sobnoj temperaturi uobiajene boje, dok na temperaturama
viim od 27 C postaje crn;
Polymorph (polimorf), vrsta plastinog materijala koji moe da se oblikuje pri
temperaturi od 62 C i koristi se pri izradi razliitih vrsta proizvoda, a najpogodniji je
ukoliko proizvod treba da ima krivine (npr. drke);
Precious Metal Clay (PMC) (glina sa dragocenim metalima), koja se sastoji od
99 % zlata ili srebra i 1 % gline, a moe lako da se oblikuje na sobnoj temperaturi i zatim
arenjem ovrava;
Cornstarch polymer (polimer kukuruznog skroba), koji se koristi kao zamena za
termoplastine polimere na bazi ulja pri izradi ambalae.
Prilikom razvoja ovih i drugih savremenih materijala primena standarda u velikoj
meri olakava taj proces. Daljim razvojem i sve irom primenom savremenih materijala
razvijaju se i novi standardi, pri emu se ovaj veoma znaajan ciklus neprekidno odrava.
3. STANDARDI IZ OBLASTI SAVREMENIH MATERIJALA /

STANDARDS REGARDING ADVANCED MATERIALS
Institut za standardizaciju Srbije (u daljem tekstu: Institut), kao organizacija koja

je u Republici Srbiji zaduena za poslove standardizacije, okuplja oko 1 200 eksperata iz
razliitih oblasti koji uestvuju u izradi i donoenju standarda i srodnih dokumenata.
Pored toga, Institut putem lanstva u evropskim i meunarodnim organizacijama za
standardizaciju prua mogunost bliske saradnje sa ekspertima iz drugih zemalja.
Svoju osnovnu delatnost, donoenje, odravanje i preispitivanje standarda i
srodnih dokumenata, Institut obavlja kroz rad priblino 180 komisija za standarde iz
razliitih oblasti. Standardizacija savremenih materijala i tehnologija zastupljena je u
skoro 30 % ukupnog broja komisija za standarde.
Za potrebe ovog rada dat je kratak pregled predmeta standardizacije pojedinih
komisija koje donose najvei broj standarda iz oblasti savremenih materijala, dok se
detaljnije informacije o ostalim komisijama mogu nai na internet stranici Instituta
(www.iss.rs).
KS B184, Savremeni keramiki materijali [5]

Razvoj elektronskih ureaja doveo je do poveanja zahteva za elektrokeramikim
materijalima. Ove materijale eksperti razvijaju u zavisnosti od potreba novih proizvoda,
uzimajui u obzir tehniku kompleksnost i isplativost. Standardi za metode ispitivanja za
odreivanje svojstava savremenih keramikih materijala razvijali su se kako bi se
inenjerima olakala primena tih materijala.
Termin fina keramika/savremeni keramiki materijali deinie se kao precizno
konstruisan, preteno neorganski i nemetalni materijal visokih performansi, koji ima
specifine fukcionalne osobine. Standardizacijom u oblasti savremenih keramikih
materijala (fine keramike) obuhvaeni su svi oblici materijala od keramikih prahova,
preko monolitne keramike, keramikih kompozita i keramikih prevlaka. Ovim
standardima se utvruju terminologija, klasifikacija, uzimanje uzoraka i metode
92
ispitivanja. Najvei broj standarda odnosi se na metode ispitivanja, to omoguava dalje
inovacije u ovoj oblasti uz prethodno dobro poznavanje harmonizovane metodologije.
KS C135, Ispitivanje bez razaranja [7]

Ispitivanje bez razaranja predstavlja skup metoda utemeljen na principima fizike,
sa svrhom utvrivanja svojstava materijala ili komponenata, sastava, te otkrivanja
razliitih vrsta greaka (defekata), pri emu se ne utie na funkcionalnost materijala koji
se ispituje. Osnovna svrha ispitivanja bez razaranja je utvrivanje kvaliteta i usklaenosti
osnovnog materijala i zavarenih spojeva sa zahtevima tehnikih specifikacija i
standarda.[1] Ispitivanjem bez razaranja se obezbeuje balans izmeu kontrole kvaliteta i
kontrole trokova.
Standardi za ispitivanje bez razaranja daju uputstva za odgovarajue metode i
tehnike koje se koriste za otkrivanje i procenu nedostatka u materijalu i objektu, bez
unitavanja uzoraka pri ispitivanju. Standardi koji se odnose na ispitivanje bez razaranja
su iz oblasti terminologije, metoda ispitivanja bez razaranja metala i zavarenih spojeva,
opreme i optih principa za sledee metode: ultrazvuno ispitivanje, radiografsko i
radioskopsko ispitivanje, ispitivanje tenim penetrantima, ispitivanje magnetskim
esticama, ispitivanje vrtlonim strujama, vizuelno ispitivanje, ispitivanje na
nepropusnost, kao i kvalifikacija i sertifikacija osoblja za ispitivanje bez razaranja.
Danas, moderna ispitivanja bez razaranja koriste se u proizvodnji i eksploataciji
kako bi se osigurao integritet i pouzdanost proizvoda, za kontrolu proizvodnih procesa,
nie trokove proizvodnje i da bi se odrao jedinstveni nivo kvaliteta.
KS Z229, Nanotehnologije [6]

Predvia se da e primena nanotehnologija neizbeno ui u takorei sve ivotne
aspekte i omoguiti znaajan napredak u komunikaciji, zdravlju, proizvodnji materijala i
naprednim tehnologijama.
Kontrola materije u nanotehnologiji donosi zajednike procese i tehnike koje se
koriste za istraivanje, projektovanje i proizvodnju materijala, ureaja i sistema. To
omoguava upravljanje karakteristikama kao to su veliina materijala, oblik,
morfologija, hemijski sastav i molekularna konfiguracija za poboljanje ili razvoj novog
procesa i svojstava proizvoda.
Standardi iz oblasti nanotehnologije obuhvataju definisanje terminologije,
klasifikaciju i nomenklaturu nanomaterijala, proizvoda nanotehnologija, kao i
specifikacije ovih materijala. Pored toga, ovim standardima obuhvaena je i metrologija i
karakterizacija nanomaterijala (ukljuujui i postupke karakterizacije), a odreeni
standardi propisuju i zahteve za bezbednost, zatitu zdravlja i zatitu ivotne sredine.
Dananji naunici i inenjeri otkrivaju nove naine proizvodnje materijala prema
nanoskali, a korienje jedinstvenih svojstava nanoestica omoguava da primena ovih
materijala bude viestruka[4].
4. ZAKLJUAK / CONCLUSION
Veliki izazov koji je pred svima nama jeste pronalaenje naina na koji se moe
uspostaviti najoptimalnija mogua saradnja i razumevanje izmeu zakonodavnih
institucija, naunih institucija i standardizacije, u cilju to breg razvoja i napretka naeg
93
drutva. Meusobna veza mora da postoji jer je u suprotnom dalji napedak znaajno
otean.
Prilikom razvoja i primene standarda neophodno je posmatrati standarde kao put
ka unapreenju, a ne kao alat kojim se male kompanije tite od velikih, niti kao sredstvo
koje velike kompanije koriste da bi preuzele primat na tritu.
Standardi omoguavaju lake i bre usvajanje inovativnih reenja i poveavaju
ekonomsku vrednost istraivanja i projekata inovacije. Kada su u okviru standarda
definisani jasni ciljevi, savremene tehnologije mogu nesmetano da se razvijaju, a
uvoenje inovacija je znatno jednostavnije. Trite se neprestano prilagoava nastalim
inovacijama, a standardizacija i zakonska regulativa odravaju sposobnost da i dalje
pokreu inovacije.
5. REFERENCE / REFERENCES
[1] Institut za standardizaciju Srbije, SRPS EN ISO 9712:2013, Ispitivanje bez razaranja
Kvalifikacija i sertifikacija osoblja za IBR, str. 40
[2] Probst L., Monfardini E., Frideres L., Moujahid S., PwC Luxembourg, Smart Living -
Advanced building materials - Business Innovation Observatory, European Union,
February 2014, str. 16
[3] Research Study on the Benefits of Linking Innovation and Standardization
(the "BRIDGIT Rsearch Study"), Final Report, Ref J2572/CEN, December 2014, str. 94
http://www.cencenelec.eu/research/news/publications/Publications/BRIDGIT-standinno-
study.pdf
[4] Ritchie M., Nano's big future, ISO Focus, Geneva, Switzerland, May-June 2015, str. 49
[5] http://www.iss.rs/rs/tc/?national_committee_id=671
94
Konferencija
Milo Vasi1, Zagorka Radojevi2, Anja Terzi3, Zoran Bakali4

UDK: 691.42(094.5)
PRIKAZ TEHNIKE REGULATIVE ZA PROIZVODE OD GLINE
Rezime:U radu je dat prikaz tehnike regulative za proizvode od gline koji se stavljaju u promet na
domaem tritu i na tritu EU. U Srbiji su vaea tri pravilnika o tehnikim i drugim zahtevima:
za crepove od gline, betonski crep i sinterovane keramike krovne ploe; za opekarske proizvode
od gline i krenosilikatne opeke i blokove; za fasadne pune i uplje opeke i blokove od gline i
fasadne krenosilikatne pune i uplje opeke i blokove. Pravilnici se pozivaju na seriju SRPS (JUS)
standarda koji propisuju tehnike zahteve za proizvode kao i metode njihovog ispitivanja. U
poslednjih par godina u naoj zemlji su usvojeni gotovo svi harmonizovani evropski standardi za
proizvode od gline, uz istovremeno povlaenje gore pomenutih SRPS (JUS) standarda. Proizvodi
od gline koji se plasiraju na trite EU, moraju biti usaglaeni i deklarisani saglasno Uredbi br.
305/2011. Evropske harmonizovane tehnike specifikacije EN 771-1 i EN 1304 utvruju
karakteristike i zahteve za performansama koje elemenati za zidanje i crepovi od gline treba da
poseduju. Navedeni standardi se pozivaju na set EN standarda koji definiu metode njihovog
ispitivanja. Evropska harmonizovana specifikacija EN 15037-3 pored toga to utvruje
karakteristike i zahteve za performansama koje blokovi od gline za meuspratne konstrukcije treba
da ispune definie i metode njihovog ispitivanja.
Kljune rei: crepovi, opeke, blokovi, tehnika regulativa, harmonizovani standardi
REVIEW OF TECHNICAL REGULATIONS FOR CLAY UNITS
Abstract: This paper outline the actual regulations for products made of clay prior to their
placements on the domestic or EU market. Three basic regulating documents are defining the
policy before clay masonry units are placed on the Serbian market. Actual testing methods and
quality criteria were defined within the series of SRPS (JUS) standards mentioned in basic
documents. Almost all European standards for products made of clay have been adopted in our
country during last couple of years. Previously mentioned SRPS standards were withdrawn in the
same period. Regulation 305/2011 lays down conditions for the placing or making available on the
market of construction products. Standards EN 771-1, EN 1304 and EN 15037-3 defines rules how
to express the performance of construction products in relation to their essential characteristics
and on the use of CE marking on those products prior to their placements on the EU market.
Key words: clay tiles, clay masonry units, quality, technical regulative
1
dr Milo Vasi, Institut IMS a.d., Bulevar vojvode Miia 43, 11000 Beograd
2
dr Zagorka Radojevi, Institut IMS a.d., Bulevar vojvode Miia 43, 11000 Beograd
3
dr Anja Terzi, Institut IMS a.d., Bulevar vojvode Miia 43, 11000 Beograd
4
dr Zoran Bakali
95
1. UVOD
Crepovi od gline su proizvodi za pokrivanje krova, za preklopno polaganje na

kosim krovnim povrinama, koji se proizvode oblikovanjem (ekstruzijom i presovanjem),
suenjem i peenjem glinene mase sa i bez dodataka. Njihova spoljna, u ugraenom
stanju vidna povrina, moe biti delimino ili potpuno prekrivena engobom ili glazurom.
Osnovne vrste crepova od gline su: falcovani crep; vueni falcovani crep; ravan (biber)
crep; preklopni crep; kanalica, odnosno eramida; fazonski komadi (crep za pokrivanje
slemena, polovine crepova, specijalni crepovi i dopunski komadi). Opekarski proizvodi
od gline su pune opeke, uplje opeke, uplji blokovi, uplje ploe i kanalice od gline, a
namenjeni su za izradu spoljanjih i unutranjih zidova koji se malteriu. Fasadne pune i
uplje opeke i uplji blokovi od gline, namenjeni su za izradu spoljanjih i unutranjih
zidova koji se ne malteriu i otporni su na dejstvo mraza.
Proizvodnja prethodno pomenutih proizvoda poseduje dugu tradiciju u Srbiji i
jedna je od retkih grana industrije koja je ostvarila dinamini razvoj kako po fizikom
obimu tako i po uslovima rada. Ova oblast privrede u direktnoj je korelaciji sa razvojem
graevinarstva a posebno oblasti stanogradnje. U zadnjih dvadesetak godina, domai
proizvoai su, shodno svojim finansijskim mogunostima kroz postepenu modernizaciju
proizvodnih pogona, uvoenjem savremenije proizvodne opreme i kontrole proizvodnje
odgovarili na sve otrije zahteve trita usmerene ka proizvodnji to kvalitetnijih
proizvoda sa to manjim utrokom energije [1].
U poslednjih par godina, usled opteg poveanja svesti i zahteva za izgradnjom
energetski efikasnih zgrada na svetskom tritu, a i kod nas, se javlja sve vea potreba za
novim asortimanima proizvoda od gline. Tako se na tritu pojavljuju crepovi sa
promenljivom duinom preklapanja; veeg formata, manje mase i debljine kao i
pametni glineni crepovi u koje su integrisani solarni kolektori ili fotoelektrini moduli
[2]. U naoj zemlji pomenuti zahtevi postupno dovode do promena u asortimanu koji se
najvie ogledaju u pojavi blokova veeg formata boljih termikih karaterstika sa
razliitim veliinama i rasporedom upljina, kao i pojavi bruenih blokova.Trend
smanjenja proizvodnje fasadnih elemenata u Srbiji je najverovatnije posledica
smanjenja obima izgradnje tipskih stambenih blokova koji su za oblaganje fasadnih
povrina koristili opeke. Miljenja smo da e tranja za ovim visokokvalitetnim, estetski
prihvatljivim i trajnim materijalom u blioj budunosti biti sve vea. to se tie
proizvodnje pune opeke, ija je proizvodnja u evropskim zemljama praktino i zamrla,
ona e se u Srbiji i nadalje odravati sa daljom tendencijom smanjenja fizikog obima
proizvodnje [3].
2. DOMAA TEHNIKA REGULATIVA
Vaea tehnika regulativa u Srbiji zasniva se na primeni tri pravilnika o

tehnikim i drugim zahtevima: za crepove od gline, betonski crep i sinterovane
keramike krovne ploe; za opekarske proizvode od gline i krenosilikatne opeke i
blokove; za fasadne pune i uplje opeke i blokove od gline i fasadne krenosilikatne pune
i uplje opeke i blokove.
Pre stavljanja u promet crepova od gline, betona i keramikih krovnih ploa mora
se ispitivanjem potvrditi da njihov kvalitet ispunjava zahteve u pogledu veliine, oblika,
96
tolerancije mera, kvaliteta vidne povrine i mehanikih i fizikih karakteristika na nain
utvren pravilnikom o tehnikim i drugim zahtevima za crepove [4] od gline.
Tip crepa od gline odreen je sledeim elementima: vrstom crepa (falcovani,
falcovani vueni, ravan, preklopni, eramida ili dopunski crep); pokrivnom duinom i
irinom crepa u mm koju deklarie proizvoa; klasom vodonepropustljivosti (1 ili 2) u
skladu sa standardom SRPS EN 539-1 i otpornou prema mrazu u skladu sa metodom
ispitivanja B definisanom standardom SRPS EN 539-2:2011, pri emu zahtevani nivo
zatite iznosi 150 ciklusa. Crepovi od gline, kao gotovi proizvodi, moraju da zadovolje
sve zahteve utvrene standardom SRPS EN 1304. Obeleavanje i dokazivanje
usaglaenosti proizvoda utvruje se uz pomo sledeih standarda:
1. SRPS EN 1304:2015 koji je identian sa EN 1304:2013 Crepovi i fazonski
komadi od gline definicije i specifikacije proizvoda
2. SRPS EN 1024: 2014 koji je identian sa EN 1024:2012 Crepovi od gline
za preklopno polaganje Odreivanje geometrijskih karakteristika
3. SRPS EN 538:2005 koji je identian sa EN 538:1994 Crepovi od gline za
preklopno polaganje Ispitivanje otpornosti prema savijanju
4. SRPS EN 539-1:2011 koji je identian sa EN 539-1:2005 Crepovi od gline
za preklopno polaganje Odreivanje fizikih karakteristika. Deo 1:
Ispitivanje vodonepropustljivosti
5. SRPS EN 539-2:2011 koji je identian sa EN 539-2:2006+AC:2008 -
Crepovi od gline za preklopno polaganje Odreivanje fizikih
karakteristika. Deo 2: Ispitivanje otpornosti na mraz.
Pravilnikom je predvieno da sva ispitivanja vri akreditovana laboratorija koja
ispunjava uslove utvrene standardom SRPS ISO/ICE 17025. Vaenje sertifikata je
godinu dana, a izvetaja o ispitivanju est meseci od datuma izdavanja.
Pre stavljanja u promet punih opeka od gline, upljih opeka i blokova od gline,
punih opeka od gline sa olakanom osnovnom masom, upljih opeka i blokova od gline
sa olakanom osnovnom masom, upljih ploa od gline, upljih blokova od gline za
meuspratne konstrukcije, kanalica, fasadnih punih opeka od gline kao i fasadnih upljih
opeka i blokova od gline mora se ispitivanjem potvrditi da njihov kvalitet ispunjava
zahteve u pogledu mera, oblika, tolerancije mera, kvaliteta vidne povrine, mehanikih i
fizikih karakteristika i naina obeleavanja uzoraka na nain utvren pravilnicima o
tehnikim i drugim zahtevima za opekarske [5] odnosno fasadne proizvode [6] od gline.
Tip proizvoda odreen je nazivnim vrednostima mera, markom odnosno
nosivou (u sluaju upljih blokova od gline za meuspratne konstrukcije i kanalica) i
klasom (I i II). Obeleavanje i dokazivanje usaglaenosti proizvoda utvruje se uz pomo
sledeih standarda:
1. SRPS B.D1.011:2002 - Pune opeke od gline Tehniki uslovi
2. SRPS B.D1.015:2002 uplje opeke i uplji blokovi od gline Tehniki
uslovi
3. SRPS B.D1.015/1:2003 uplje opeke i uplji blokovi od gline Tehniki
uslovi- Izmene i dopune 1
4. SRPS B.D1.016:1987 Pune opeke od gline sa olakanom osnovnom
masom Tehniki uslovi
5. SRPS B.D1.017:1987 uplje opeke i blokovi od gline sa olakanom
osnovnom masom Tehniki uslovi
6. SRPS B.D1.022:2002 uplje ploe od gline Tehniki uslovi
97
7. SRPS B.D1.030:2002 Proizvodi od gline za meuspratne konstrukcije
Tehniki uslovi
8. SRPS B.D1.013:1987 Fasadne pune opeke od gline Tehniki uslovi
9. SRPS B.D1.014:2002 Fasadne uplje opeke i blokovi od gline Tehniki
uslovi.
Pravilnicima je predvieno da sva ispitivanja vri akreditovana laboratorija koja
ispunjava uslove utvrene standardom SRPS ISO/ICE 17025. Vanost izvetaja o
ispitivanju je est meseci.
3. EVROPSKA TEHNIKA REGULATIVA
Uredbom br.305/2011 se propisuju harmonizovana pravila neophodna za plasman

graevinskih proizvoda na trite EU. U skladu sa Uredbom, performanse graevnskih
proizvoda nisu vie definisane samo u pogledu tehnikih osobina i bitnih performansi
(svojstava), ve su dopunjene i u pogledu zdravstvenih i bezbedonosnih aspekata,
vezanih za upotrebu proizvoda tokom njihovog predvienog veka trajanja. Uredba
obezbeuje zakonski okivir koji se odnosi: na deklaraciju o performansama (DoP)
proizvoda, CE oznaavanje, obaveze privrednih subjekata (proizvoaa, ovlaenih
predstavnika, uvoznika, distributera), nain izrade i postupaka donoenja harmonizovanih
tehnikih specifikacija i evropskih tehnikih procena, kriterijuma za imenovana tela kao i
aktivnosti koji prate nadzor i zatitu trita [7,8]. Imenovana tela predstavljaju pravne
subjekte koji su ovlaeni da obavljaju zadatke tree strane u postupku ocenjivanja i
verifikaciju stalnosti performansi graevinskih proizvoda.
Ukratko, cilj Uredbe nije samo da definie bezbednost proizvoda, ve i da
obezbedi pouzdane informacije o proizvodu koje su u korelaciji sa njihovim
perfomansama. To se postie putem zajednikog tehnikog jezika kojeg koristite
proizvoai kada stavljaju proizvod u promet na tritu kao i nadleni organi vlasti koji
definiu tehnike zahteve za radove kojim utiu direktno ili indirektno i na perfomanse
proizvoda koji e se koristiti u tim radovima.
Kada je graevinski proizvod pokriven harmoniziovanim standardom, ili je u
skladu sa evropskim tehnikim odobrenjem koje je izdato za to, proizvoa je duan da
saini DoP kada takav proizvod stavlja na trite. Informacije o bilo kojoj performansi
proizvoda u odnosu na osnovne karakteristike, kao to je definisano u vaeim
harmonizovanim tehnikim specifikacijama, mogu se obezbediti samo ako je ona
ukljuena i navedena u DoP-u. Vano je istai da proizvoa izrauje DoP i stavlja CE
znak na osnovu primene jednog ili vie sistema za ocenjivanje i verifikaciju stalnosti
performansi graevinskog proizvoda (AVCP-a) koji su navedeni u prilogu V uredbe
br.305/2011 izmenjene uredbom EU 568/2014 [9].
Na teritoriji EU u primeni su tri harmonizovana standarda koji se odnose na
graevinske proizvode od gline. Prvi se odnosi na crepove i fazonske komade, drugi na
elemente za zidanje od gline dok se tei odnosi na blokove od gline za meuspratne
konstrukcije.
1. EN 1304:2013 - Crepovi i fazonski komadi od gline definicije i
specifikacije proizvoda
2. EN 771-1:2011+A1:2015 - Specifikacija elemenata za zidanje - Deo 1:
Elementi za zidanje od gline
3. EN 15037-3:2009+A1:2011 - Prefabrikovani betonski proizvodi -
Polumontane sitnorebraste tavanice - Deo 3: Blokovi od gline.
98
3.1 Crepovi i fazonski komadi od gline
Aktuelni Evropski harmonizovani standard koji se odnosi na crepove i fazonske

komade usvojen je i u Srbiji. Vaee metode ispitivanja crepova i fazonskih komada od
gline u Evropskoj zajednici su identine onima koje se primenjuju u Srbiji izuzev metode
za ispitivanje otpornosti na mraz. Jedinstvena evropska metoda ispitivanja otpornosti na
mraz definisana u standardu EN 539-2 primenjuje se od 2013 u svim zemljama lanicama
CEN-a u skladu sa zahtevanim nivoom performansi svake drave lanice. Razlike izmeu
ispitne metode B i jedinstvene evropske metode ispitivanja otpornosti na mraz ogledaju
se: u nainu kondicioniranja uzoraka pre postavljanja u ureaj za mrnjenje/odmrzavanje,
nainu zatite i obezbeivanju donje strane crepa prilikom ispitivanja, nainu postavljanja
uzorka u ureaj za mrnjenje/odmrzavanje, postupku odmrzavanja uzorka kao i trajanju
pojedinih segmenata hlaenja [10].
3.2 Elementi za zidanje od gline
Aktuelni Evropski harmonizovani standard EN 771-1 koji se odnosi na elemente

za zidanje od gline je u postupku prevoenja i oekuje se njegovo skoro usvajanje i u
Srbiji. U nastavku teksta, dat je prikaz najvanijih promena u novoj verziji standarda.
Izmenama u predmetu i podruiju primene, precizirano je da se novim standardom
utvruju karakteristike i zahtevi za performanse elemenata za zidanje proizvedenih od
gline, ija je glavna predviena upotreba u zidovima sa ili bez izolacije. Povuene su
definicije za elemente LD i HD i uvedene su nove za P i U elemente. Pod P elementima
podrazumevaju se elementi za zidanje od gline koji se koriste za zidanje zidova sa
izolacijom dok se pod U elementima podrazumevaju oni elementi od gline koji se koriste
za zidanje zidova bez izolacije.
Definisano je ta najmanje mora da sadri opis i oznaka P odnosno U elementa za
zidanje. U sluaju P elemenata ona minimalno sadri dimenzije i tolerancije, bruto
zapreminsku masu u suvom stanju sa tolerancijama i vrstou pri pritisku. Opis U
elemenata dodatno zahteva definisanje i kategorije otpornosti prema zamrzavanju /
odmrzavanju. Kada je to relevantno za upotrebu elemenata za zidanje koji se plasiraju na
trite, opis i oznaka moraju da sadre i dodatne informacije. Nain oznaavanja prikazan
je u tabeli 1. Tip proizvoda, predviena upotreba i vrednosti karakteristika sa
numerikom pozicijom u kodu, prikazanom u tabeli 1, uvek moraju da budu deklarisani,
pri emu se NPD (performansa nije odreena) moe koristi. Ostale karakteristike, koje
nemaju numeriki fiksnu poziciju u tabeli, mogu se identifikovati uz pomo kolona A, B i
C koje su definisane u tabeli 2 standarda EN 771-1. Kod oznaka A se odnosi na elemente
koji se koriste u zidovima sa izolacijom, kod oznaka B se odnosi na visoko precizne
elemente koji se koriste u zidovima sa izolacijom a kod oznaka C se odnosi na elemente
koji se koriste u zidovima bez izolacije.
Proizvoa mora da dokae usaglaenost svojih proizvoda sa zahtevima ovog
standarda i sa deklarisanim performansama za svojstva proizvoda odreivanjem tipa
proizvoda (koje moe da bude: fiziko ispitivanje, proraun, pozivanje na tabelarne
vrednosti ili kombinacija pomenutih metoda) odnosno rezultatima fabrike kontrole
proizvodnje. U tabeli br. 2 je prikazano uputstvo za ispitivanje uestalosti za proraun
sistema fabrike proizvodne kontrole sa ciljem potvrde usaglaenosti gotovih proizvoda
sa zahtevima standarda i deklaracijom proizvoaa. Evropske ispitne metode, na koje se
99
poziva vaei hrarmonizovani standard EN 771-1, su uglavnom usvojene i u Srbiji.
Spisak usvojenih EN metoda je dat u nastavku teksta.
Tabela 1. Kod oznake zajedno sa primerom
100
Primer iz tabele 1:
CL U I 43,8 1900 (D1) 24011571 C N2100(2) G2 W<6 S1
Tabela 2. Uestalost provere grupe proizvoda koju vri proizvoa
101
1. EN 772-1:2011 koji je identian sa SRPS EN 772-1:2012 Metode
ispitivanja elemenata za zidanje Deo 1: Odreivanje vrstoe pri pritisku. (EN 772-
1:2011+A1:2015 je trenutno na usvajanju u Srbiji.)
ispitivanja elemenata za zidanje Deo 3: Odreivanje neto zapremine i procenta upljina
u elementima za zidanje od gline metodom hidrostatikog merenja
ispitivanja elemenata za zidanje Deo 5: Odreivanje sadraja aktivnih rastvornih soli u
elementima za zidanje od gline
ispitivanja elemenata za zidanje Deo 7: Odreivanje upijanja vode elemenata za zidanje
od gline otpornih na vlagu u kljualoj vodi
5. EN 772-9:1998 + A1:2005 koji je identian sa SRPS EN 772-9:2010
Metode ispitivanja elemenata za zidanje Deo 9: Odreivanje zapremine i procenta
upljina i neto zapremine elemenata za zidanje od gline i kalcijum-silikata pomou
punjenja upljina peskom
ispitivanja elemenata za zidanje Deo 11: Odreivanje kapilarnog upijanja vode
elemenata za zidanje od betona, autoklaviranog elijastog betona, vetakog i prirodnog
kamena i odreivanje poetne brzine upijanja vode elemenata za zidanje od gline
7. EN 772-13:2000 koji je identian sa SRPS EN 772-13:2010 - Metode
ispitivanja elemenata za zidanje Deo 13: Odreivanje neto i bruto zapreminske mase
elemenata za zidanje u suvom stanju (osim prirodnog kamena)
ispitivanja elemenata za zidanje Deo 16: Odreivanje mera
ispitivanja elemenata za zidanje Deo 19: Odreivanje irenja pod dejstvom vlage
velikih blokova za zidanje od gline sa horizontalnim upljinama
10. EN 772-20:2000+ A1:2005 koji je identian sa SRPS EN 772-20:2009 -
Metode ispitivanja elemenata za zidanje Deo 20: Odreivanje ravnosti vidnih povrina
elemenata za zidanje
ispitivanja elemenata za zidanje Deo 21: Odreivanje upijanja vode elemenata od gline
i kalcijum-silikata potapanjem u hladnu vodu
12. EN 1745:2012 koji je identian sa SRPS EN 1745:2014 - Zidane
konstrukcije i proizvodi za zidanje Metode odreivanja toplotnih svojstava
EU zakonodavstvo je omoguilo svakoj dravi lanici da putem svojih nacionalnih
komisija i radnih tela odgovarajuih instituta za standardizaciju definiu i dopunska
pravila za primenu odgovarajuih graevinskih elementata za zidanje koja moraju biti
usklaena sa Uredbom br. 305/2011, eurokodovima i Evropskim harmonizovanim
tehnikim specifikacijama. Predloena pravila imaju formu dopunskih standarda koji
blie ureuju odgovarajue harmonizovane tehnike specifikacije. Tako u Nemakoj ve
postoji standard DIN 20000-401:2016-07 koji definie zahteve kvaliteta elemenata za
zidanje prema nameni proizoda i nainu ugradnje istog.
3.3 Blokovi od gline za meuspratne konstrukcije

Tipini primeri meuspratnih i krovnih sistema dati su u Aneksu B standarda EN
15037-1. Aktuelni Evropski harmonizovani standard EN 15037-3 koji se bavi zahtevima i
102
osnovnim kriterijumima za blokove od gline, koji se koriste u sprezi sa betonskim
prefabrikovanim gredicama, je usvojen i u Srbiji. Ovaj standard prepoznaje ne nosee,
polu nosee i nosee blokove od gline. Kanalica od gline predstavlja otvoreni ne nosei
ili polunosei blok bez flane/gornje povrine. Opis i oznaka blokova moraju minimalno
da sadre tip bloka, nosivost, dimenzije, kategoriju tolerancije dimenzija, bruto
zapreminsku masu u suvom stanju kao i podatke koji se odnose na konfiguraciju bloka,
njegovu trajnost. Kada je to relevantno za upotrebu blokova od gline za meuspratne
konstrukcije koji se plasiraju na trite, opis i oznaka moraju da sadre i dodatne
informacije [11]. Metode ispitivanja blokova od gline definisane su uokviru take 5
pomenutog standarda. U tabeli 3 prikazana je shema koja se primenjuje prilikom
kontrolisanja bitnih karakteristika gotovih proizvoda.
Tabela 3. Shema kontrole za blokove od gline
103
4. ZAKLJUAK
U proteklih desetak godina u Republici Srbiji je u kontinuitetu ostvaren znaajan

pomak na polju unapreenja proizvodnje graevinskih materijala kao i pribliavanju,
prevoenju i usvajanju evropskih harmonizovanih standarda i tehnike regulative u
oblasti graevinarstva. Domai proizvoai elemenata za zidanje od gline su tokom
poslednje decenije modernizovali svoje pogone, uspostavili fabriku kontrolu ime su
stvorili preduslove za obezbeivanje ujednaenijeg kvaliteta svojih proizvoda.
Istovremeno akreditovane ispitne laboratorije i odgovarajua tela IMS-a u kontinuitetu
vre poslove ispitivanja i sertifikaciju proizvoda od gline prema Evropskim standardima.
Potrebno je da domai proizvoai nastave sa implementacijom Evropskih smernica koja
se tiu uspostavljanja to efikasnije fabrike proizvodne kontrole. Kontinuiranim
aktivnostima na podizanju kvaliteta domaih proizvoda od gline olakae se njihov
pristup i na tritima okolnih zemalja koje su lanice EU.
Napomena:
Ovaj rad je uraen u okviru Projekta III45008 koji je finasiran sredstvima ministarstva
prosvete i nauke Republike Srbije.
5. REFERENCE
[1] Radojevi Z, Vasi M: Proizvodi od gline asortiman, kvalitet i tehnika regulativa,

Zbornik radova, Savetovanje Primena proizvoda od gline u izgradnji energetski efikasnih
zgrada, Beograd Srbija, 2012, 25-47.
[2] Krsti-Furundi A: Multtifunkcionalni krovni pokrivai i strukture, Izgradnja 2014, 68 (9-
10) 13-19.
[3] Radojevi Z, Arsenovi M, Vasi M: Odrivi razvoj u industriji graevinske keramike,
Zbornik radova, XXIV Simpozijum o istarivanjima i primeni savremenih dostignua u
naem graevinarstvu u oblasti materijala i konstrukcija, Divibare, Srbija, 2008, 117-124.
[4] Pravilnik o tehnikim i drugim zahtevima: za crepove od gline, betonski crep i sinterovane
keramike krovne ploe, Slubeni list SCG br.53/2005.
[5] Pravilnik o tehnikim i drugim zahtevima za opekarske proizvode od gline i krenosilikatne
opeke i blokove, Slubeni list SCG br.53/2005.
[6] Pravilnik o tehnikim i drugim zahtevima za fasadne pune opeke od gline, fasadne uplje
opeke i blokove od gline i fasadne krenosilikatne pune i uplje opeke i blokove, Slubeni
list SCG br.53/2005.
[7] Uredba EU br.305/2011, Slubeni list EU L 88/5.
[8] Sokolovi J: Standardizacija, kvalitet i tehnika regulativa Harmonizovani standardi kao
pretpostavka usaglaenosti sa uredbom 305/2011 EU, Izgradnja 2014, 68 (9-10) 5-8.
[9] Delegirana uredba EU br. 568/2014, Slubeni list EU L 157/76.
[10] Balint J, Vasi M: Nova ispitna metoda E za ispitivanje otpornosti prema mrazu crepova od
gline EN 539-2:2009, Izgradnja 2011, 65 (9-10) 580-583.
[11] Vasi M, Radojevi Z: Prikaz standarda SRPS EN 15037-3 - zahtevi i karakteristike
kvaliteta blokova od gline za medjuspratne konstrukcije, Izgradnja 68 (9-10) 9-12.
104
Konferencija
Dejana Milinkovi1
Prof. dr Vlastimir Radonjanin2
Prof. dr Mirjana Maleev3 UDK: 691(094.5)
REACH I NJENE POSLEDICE PO GRAEVINSKE PROIZVODE
Rezime: Cilj evropske uredbe REACH (Registration, Evaluation, Authorisation and Restriction of
Chemicals) kojom se ureuje registracija, evaluacija, autorizacija i ogranienje hemikalija, je da
osigura visoki nivo zatite zdravlja ljudi i ivotne sredine, ukljuujui promociju alternativnih
metoda za procenu opasnosti hemikalija, kao i slobodu kretanja hemikalija na tritu EU, uz
istovremeno poveavanje konkurentnosti i inovativnosti.
Ovim radom predstavljen je regulatorni okvir kojim se ureuje upravljanje hemikalijama u
zemljama EU, sa aspekta njegovog povezivanja sa odredbama Uredbe o graevinskim proizvodima
(Construction Products Regulation CPR), koje se odnose na njihov uticaj na kvalitet ivotne
sredine i klimu, tokom izgradnje, korienja i ruenja.
Kljune rei: REACH; hemikalije, graevinski proizvodi; CPR
REACH AND ITS IMPACT ON CONSTRUCTION PRODUCTS
Rezime: The aim of the European regulation REACH (Registration, Evaluation, Authorisation and
Restriction of Chemicals), which regulates the registration, evaluation, authorization and
restriction of chemicals is to provide a high level of protection of human health and the
environment, including the promotion of alternative methods for assessing the hazards of chemicals
and free movement of chemicals in the EU market, while also increasing the competitiveness and
innovation.
This paper presents the regulatory framework governing the management of chemicals in the EU,
in terms of its connection with the provisions of the Construction Products Regulation - CPR),
related to their impact on the quality of the environment and climate, during the construction, use
and demolition.
Kljune rei: REACH; chemicals, construction products; CPR
1 dipl. hem., direktor PU Cementna industrija Srbije, Beograd, dejana.milinkovic@cis.org.rs

2 dipl.in.gra., Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet tehnikih nauka, Departmant za
graevinarstvo i geodeziju, radonv@uns.as.rs
3 dipl.in.gra., Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet tehnikih nauka, Departmant za
graevinarstvo i geodeziju,, miram@uns.as.rs
105
1. UVOD
Novi evropski pravni okvir za hemikalije, poznat kao REACH, doneo je velike
promene za nadlene organe za oblast hemikalija drava lanica i za industriju koja je u
obavezi da obezbedi podatke o bezbednosti hemikalija i moguim rizicima. Nakon
dugogodinjih savetovanja na nivou Evropske unije, izmeu Evropske komisije,
Evropskoga parlamenta i Vea, kao i svih zainteresovanih strana, decembra 2006. godine
donosena je Uredba (EU) br. 1907/2006 Evropskoga parlamenta i Vea EU o registraciji,
evaluaciji, autorizaciji i ograniavanju hemikalija (REACH skraenica za Registration,
Evaluation and Authorization of Chemicals) koja je stupila na snagu 1. juna 2007.
godine.
Uredba REACH pod hemikalijom podrazumeva supstancu i smeu. Supstanca,
u smislu ove Uredbe, moe biti hemijski element i njegova jedinjenja u prirodnom stanju
ili dobijena u proizvodnom procesu ukljuujui aditive koji su neophodni za odravanje
njene stabilnosti i neistoe koje proizilaze iz primenjenog procesa, izuzimajui rastvara
koji se moe izdvojiti tako da to ne utie na stabilnost supstance ili promenu njenog
sastava, dok je smea meavina ili rastvor dve ili vie supstanci.
Uredbom REACH utvrene su obaveze proizvoaa, uvoznika i daljnjih korisnika
hemijskih supstanci (pojedinano, u smm i prizvdim) koje se proizvode ili uvoze
u EU u koliini jednakoj ili veoj od jedne tone. Na industriji je da prilikom proizvodnje,
uvoza i upotrebe hemikalija, odnosno njihovoga stavljanja na trite postupa sa
odgovornou i panjom koja je potrebna da se u realno predvidivim uslovima osigura da
ne doe do tetnih uticaja na zdravlje ljudi i ivotnu sredinu. U sluaju hemikalija
proizvedenih ili uvezenih u koliinama veima od 10 tona godinje podnosilac
registracije mora da sprovede i procenu hemijske bezbednosti kako bi se utvrdilo da li su
potrebne dodatne mere za smanjenje rizika.
REACH se odnosi na irok spektar privrednih subjekata u brojnim sektorima, ak
i na ona koja moda za sebe ne smatraju da se bave hemikalijama. Stoga privredni
subjekti koji proizvode ili distribuiraju graevinske proizvode moraju postupati u skladu
sa zahtevima utvrenima u REACH.
2. REGULATORNI OKVIR ZA UPRAVLJANJE HEMIKALIJAMA U EU
2.1. Nastanak, predmet i podruje primene i ciljevi REACH Uredbe
Ocenjivanjem pravnog okvira za podruje hemikalija tokom devedesetih godina,

utvren je niz problema vezanih za sprovoenje zakonodavstva Evropske unije, to je
dovelo do razlika u zakonima i drugim propisima drava lanica koje su direktno uticale
na funkcionisanje unutranjeg trita pa je stoga prepoznata potreba da se preduzmu
dodatni napori u svrhu:
zatite ljudskog zdravlja i ivotne sredine;
obezbeenja svih preduslova za ostvarivanja potpune i efikasne hemijske
sigurnosti na nivou cele Evropske unije;
slobode kretanja hemijskih supstanci pojedinano, u smeama i proizvodima,
poveavanja konkurentnosti i inovativnosti;
podsticanja razvoja alternativnih metoda ocenjivanja opasnosti hemikalija.
106
Uvoenje REACH uredbe u zakonodavstvo EU imalo je za cilj obezbeenje
harmonizovanog upravljanja hemikalijama, odnosno njihovo bezbedno stavljanje u
promet i korienje. Uspostavljanje bolje i rane identifikacije svojstava hemijskih
supstanci kao i rad na jaanju inovativnih i konkurentnih mogunosti hemijske industrije
EU, smatralo se da e dovesti do unapreenja zatite ljudskog zdravlja i ivotne sredine.
Takoe, implementacija odredbi REACH Uredbe imala je za cilj da se obezbedi
svbuhvtni prtk infrmci supstncm, supstncm u smm i prizvdim,
k i rizicim vznim z pdinn supstnc, d prcs prizvdnj d ptr.
U osnovi REACH se primenjuje na sve supstance i to ne samo na supstance koje
se koriste u industrijskim procesima ve i na one koje se koriste u svakodnevnom ivotu.
U to se ubrajaju:
supstnc i supstnc k sstci sm;
supstnc u drnim prizvdim;
intrmdiri;
plimri pd drnim uslvim;
supstnc k s krist z istrivnj i rzv usmrn k prizvdu i
prcsu.
Postoje i hemikalije koje su u potpunosti ili delimino izuzete iz REACH Uredbe i
to su:
rdiktivn supstnc;
supstnc pojedinano, u smeama i proizvodima koje podleu crinskom
ndzru i koje se nalaze u privremenom skladitu, u slobodnoj zoni ili
slobodnom skladitu radi ponovnog izvoza ili tranzita, pod uslovom da se te
supstance ne podvrgavaju obradi ili preradi;
n izlvni intrmdiri;
trnsprt psnih supstnci i supstnci u psnim smm;
tpd;
supstnc k s krist u intrsu dbrn pkrivn ncinlnim izuzcim.
Na neke hemikalije, regulisane drugim propisima, REACH se odnosi samo u
manjem delu i u tu grupu se ubrajaju:
medicinski proizvodi za humanu i veterinarsku primenu;
hrana, prehrambeni aditivi i arome;
sredstva za zatitu bilja i biocidni proizvodi;
hrana za ivotinje i aditivi za tu hranu;
kozmetiki proizvodi.
Uredba REACH je svestrana i sveobuhvatna u svojim zahtevima i implikacijama.
Ona namee veu odgovornost industriji u upravljanju rizikom od hemikalija i obavezu
da prui informacije o bezbednosti svih supstanci. Znaaj REACH Uredbe je u injenici
da sama industrija snosi odgovornost upravljanja rizikom koji nameu odreene
hemikalije, kao i da e industrija morati da obezbedi zadovoljavajue informacije vezane
za bezbedno korienje hemikalija, a Evropska Unija moe preduzeti dodatne mere
opreza vezano sa hemikalije koje izazivaju zabrinutost SVHC (Substances of Very
High Concern).
107
2.2. Uesnici u sprovoenju odredaba REACH
U aktivnostima sprovoenja REACH Uredbe ukljuena su tri osnovna uesnika:

- nadleni organi EU;
- industrija;
- trea strana.
2.2.1. Uloga nadlenih organa EU
Nadleni organi EU ukljuuju Evropsku agenciju za hemikalije - ECHA

(European Chemicals Agency), namenski uspostavljenu za potrebe REACH Uredbe,
nadlene organe drava lanica Evropske Unije i Evropsku Komisiju.
Nadleni organi EU sprovode evaluaciju, autorizaciju i ograniavanje prema
REACH Uredbi.
Evropska komisija, pored svojih predstavnika u Upravnom odboru ECHA
agencije, ujedno je odgovorna i za izmene i dopune REACH Uredbe, za predlaganje i
podsticanje mere za njeno sprovoenje, kao i za obezbeenje neophodnih vodia vezanih
za tehniko sprovoenje REACH Uredbe.
Uloga ECHA agencije je upravljanje procesima registracije, evaluacije,
autorizacije i ograniavanja prema odredbama propisanim u REACH Uredbi, a u svrhu
obezbeivanja doslednosti u svim zemljama lanicama. Tokom procesa odluivanja
obaveza ECHA agencije je da uvaava najbolje naune i tehnoloke podatke i socio-
ekonomske informacije, kao i da obezbeuje informacije o hemikalijama i prua tehniku
i naunu strunu pomo.
U skladu sa odredbama REACH, zemlje lanice odgovorne su za sprovoenje ove
Uredbe na nacionalnom nivou, u smislu organizovanja sistema institucionalnog nadzora i
inspekcije, kao i za uspostavljanje efikasnog, ekonomski prilagoenog sistema kaznenih
odredbi unutar nacionalne regulative prema privrednim subjektima.
2.2.2. Uloga industrije
Uloga svakog privrednog subjekta pojedinano, u skladu sa odredbama REACH

Uredbe, odreena je prema delatnosti kojom se preduzee bavi, a koja ukljuuje odreenu
supstancu. Prepoznati su sledee tipovi uesnika:
- proizvoai supstance kojima se smatraju pravna lica i preduzetnici koji su
registrovani unutar EU, a u okviru svoje delatnosti proizvode supstance u jednoj ili vie
zemalja lanica;
- proizvoai proizvoda kojima se smatraju pravna lica i preduzetnici koji su
registrovani unutar EU, a koji se bave proizvodnjom ili sastavljanjem proizvoda u jednoj
ili vie zemalja lanica;
- uvoznici (supstanci ili proizvoda) kojima se smatraju pravna lica i preduzetnici
koji su registrovani unutar EU, a koji su odgovorna za uvoz. Uvoz podrazumeva fiziko
stavljanje u promet na trite Evropske Unije;
- dalji korisnici u proizvodnom lancu kojima se smatraju pravna lica ili
preduzetnici koja nisu proizvoai supstance i nisu uvoznici hemikalije, a koji koriste
supstancu ili supstancu sadranu u smei u industrijske ili profesionalne svrhe,
ukljuujui i lica koja proizvode smeu;
108
- distributeri kojima se smatraju pravna lica ili preduzetnici registrovani unutar
EU, koja skladite i stavljaju u promet hemikalije.
Privredni subjekti koji nisu registrovani u Evropskoj Uniji, a svoje proizvode
stavljaju na njeno trite, podleu odredbama REACH Uredbe kao i preduzea koja imaju
delatnost registrovanu u EU. Znaajnu razliku meutim ini nain zadovoljavanja
odredbi Uredbe, a koji svi privredni subjekti registrovani van EU mogu zadovoljiti samo i
iskljuivo putem ovlaenog zastupnika. Ovlaeni zastupnik mora da bude registrovan
u zemlji lanici Evropske Unije, ima dovoljno praktinog znanja i iskustva vezanog za
odreenu supstancu ili proizvod, kao i rukovanje supstancama, imajui u vidu da se na
njega prenose sve obaveze koje ima i proizvoa unutar EU, a koje on obavlja za
preduzee - partnera izvan EU.
2.2.3. Uloga tree strane
Pod pojmom trea strana podrazumeva se bilo koja vladina ili ne-vladina
organizacija. One prema REACH odredbama nemaju nikakvih obaveza, ali mogu pruiti
korisne informacije ECHA agenciji o supstancama i mogu biti lanovi Frum z rzmnu
pdtk supstncm SIEF (Substance Information Exchange Forum).
2.3. REACH Uredba postupak sprovoenja
Sprvnj drdb REACH Urdb dvi s krz snvn REACH prcs:

1. Prd-rgistrci/ksn prd-rgistrci/prvra prd-rgistrci
2. Rgistrci
3. vluci
4. utrizci
5. grninj
6. Infrmisnj u lncu snbdvnj
7. Invntr klsifikci i blvnj
2.3.1. Prd-rgistrci/ksn prd-rgistrci/prvra prd-rgistrci
Obavezu pred-registracije supstanci imaju proizvoai i uvoznici koji su ve na

tritu Evropske Unije (ovaj proces nazivamo phase-in supstance), ime im se
omoguava da odloe obaveze registracije supstanci (prema posebno definisanim
uslovima).
Prd-rgistrci je prcs ki tr d 1. un 2008. gdin i kim je bilo
mgueno, ptncilnim pdnsicim rgistrci supstnci k s rgistruu u
fzm, d iskrist prlzn rkv (do 2018. gdine) prdvin z rgistrciu,
uklik su drn infrmci dstvili Evropskoj agenciji za hemikalije. Takoe,
obvznom prvrom prd-rgistrci bilo je omogueno ptncilnim pdnsicim
rgistrci supstnci k s n rgistruu u fzm ili supstnci k s rgistruu u
fzm li ki nisu bvili prd rgistrciu, d prvr da li je za istu supstancu ve
podneta registracija.
Prizvi i uvznici ki su p prvi put prizvli ili uvzli supstncu k s
rgistru u fzm u gdinjim kliinm d 1 tn ili vi, nkn 1. dcmbr 2008.
godine, imli su/imaju prv d krist prlzn rkv z rgistrciu, pod uslovom d
109
su ECHA agenciji dstvili ptrbne pdtke u rku d st msci d prv prizvdnj,
uvz ili krinj supstnc, nksni 12 msci pr istk vg rk z
rgistrciu.
Prlzni rkvi z supstnc k s rgistruu u fzm i k su prdrgistrvn
su:
- 30. nvmbr 2010. gdin - krnji rk z rgistrciu supstnci prizvdnih
ili uvznih u kliinm d:
1000 tn i vi n gdinjm nivu;
1 tn i vi n gdinjm nivu, klsifikvnih k karcingn,
mutgn ili tksin p rprdukciu ( CMR) i
100 tn i vi n gdinjm nivu, klsifikvnih k psn p vdn
rgnizm ili ivtnu srdinu.
- 31. m 2013. gdin - krnji rk z rgistrciu supstnci prizvdnih ili
uvznih u kliinm d 100 d1000 tn n gdinjm nivu.
- 31. m 2018. gdin - krnji rk z rgistrciu supstnci prizvdnih ili
uvznih u kliinm d 1 d 100 tn n gdinjm nivu.
2.3.2. Rgistrci
Proces registracije prema REACH Uredbi podrazumeva obavezu proizvoaa i

uvoznika hemikalija u koliinama veim od 1 tone godinje, sa seditem na teritoriji EU,
da obezbede informacije o fiziko-hemijskim i zdravstvenim svojstvima, zatim
informacije o uticaju navedenih hemikalija na ivotnu sredinu, kao i informacije kojima
se obezbeuje sigurna upotreba/korienje hemikalija. Zahtevane podatke proizvoa i
uvoznik dostavljaju ECHA agenciji u obliku dosijea o registraciji, koji se sastoji iz dva
dela:
- thnikg dsi ki s dstvl z sv supstnc k pdlu bvzi
rgistrci i
- izvt bzbdnsti hmikli, ki s dstvl uklik bvznik
rgistrci prizvdi ili uvzi supstncu u kliini d 10 tn i vi n gdinjm nivu.
Z supstnc k u U prizvdi dn ili vi prizv ili uvzi dn ili vi
uvznik, psti mgunst zdnikg dstvlnja drnih pdtk z rgistrciu,
im s smnjuu nptrbn ispitivnj i trkvi industri.
2.3.3. Evaluacija
Pstupk vluci pdrzumv prvru usklnsti rgistrci, rzmtrnj

prdlg ispitivnj i cnjivnj supstnc. Prvru usklnsti rgistrci i
rzmtrnj prdlg ispitivnj vri ECHA, dk ndlni rgni drv lnic vr
cnjivnj supstnci. Nkn vluci dnsi s dluk d li z supstncu k
prdmt vluci ptrbn prpisti drn mr z smnjnj rizik i d li
supstnc ui u prcs utrizci ili s pkrnuti prcs zbrn i grninj.
2.3.4. Autorizacija
Autorizacija je nuna prvenstveno za supstance koje izazivaju zabrinutost

SVHC, a koje su ukljuene u Prilog XIV REACH Uredbe. vim prcsm s krz
izdvnj dbrnj pstpn iskluuu iz uptrb:
110
- krcingn, mutgn, i supstance tksin z rprdukciu - CMR
(Carcinogenic, Mutagenic or toxic for Reproduction);
- przistntn, bikmultivn i tksin supstance - PBT (Persistent,
Bioaccumulative and Toxic);
- vm przisttn i vm bikumlitivne supstance - vPvB (Very Persistent
and Very Bioaccumulative);
- supstnc k mtu ndkrini sistm.
Lic k prizvd, uvz ili krist supstncu k izziv zbrinutst dun su
d pr prizvdnj, uvz ili zpinjnj krinj pribv dbrnj z krinj t
supstnc.
utrizci s izd dnm ili vi prizv, uvznik, dnsn krisnik z
supstncu k izzivu zbrinutst ili grupu supstnci dnsn z dn ili vi nin
krinj.
2.3.5. Ogranienja
U sluu kd supstnc prdstvlu nprihvtliv rizik p zdrvl ludi i

ivtnu srdinu, prizvdnj, stvlnj u prmt i uptrb tih supstnci se moe
zbrniti ili grniiti z drn nin uptrb. List supstnci k pdlu
zbrnm i grninjim dt u Prilogu XVII REACH Uredbe.
vim pstupkm zbrnju s ili grniv:
- prizvdnj;
- stvlnj u prmt i uptrb psnih supstnci i sm ili prizvd ki
sdr zbrnjnu supstncu i/ili smu ili prizvd ki sdr tu supstncu u drn
kncntrcii i
- krinj supstnc, sm ili prizvd z drn nmn.
Pr dnnj dluk zbrni ili grninju rdi s i nliz fkt tkv
dluk. kmplksn prcs ki ukluu prikuplnj pdtk d strn
industri, izrdu sci-knmsk nliz i drivnj trnzicinih prid z primnu
dluk.
Niz ogranienja iz Priloga XVII REACH Uredbe primenjiv je na graevinske
proizvode. Na primer, pod rednim brojem 19. utvrena je zabrana korienja jedinjenja
arsena, a pod rednim brojem 31. supstance ili smee koje sadre kreozot, u oba sluaju za
zatitu drveta, kao i stavljanje u promet drveta tretiranog ovim supstancama ili smeama.
Takoe, pod rednim brojem 47. ograniava se sadraj rastvornog u vodi hroma (VI) i
njegova upotreba u cementu i smeama koje sadre cement (ali se dozvoljava odstupanje
za upotrebu u kontrolisanim zatvorenim i potpuno automatizovanim procesima).
2.3.6. Infrmisnj u lncu snbdvnj
Snbdvi hmiklim (pravno lice ili preduzetnik koji je proizvoa, uvoznik,

distributer ili dalji korisnik, a koji stavlja u promet hemikalije) imu bvzu d dlim
krisnicim prsld pdtk uticu hmikli n zdrvl ludi, bzbdnst i ivtnu
srdinu k i nin z njihv bzbdn krinj (prk bzbdnsng list ili
thnikih uputstv). Kd stvl u prmt psnu supstncu ili psnu smu,
supstncu idntifikvnu k przistntn-bikumultivn-tksin (PBT) ili vm
przistntn-vm bikumultivn (vPvB) ili supstncu uklunu u listu kndidt
supstnci k izzivu zbrinutst, snbdv je u obavezi da dstvi bzbdnsni list.
111
Bzbdnsni list ki s izru u skldu s Prilogom II REACH Uredbe i mr
da sdrti pdtk klsifikcii i blvnju hmikli, zdn s svim drugim
pdcim bzbdnsti. Dstvlja n zvninm ziku zml lnic u k s
hmikli stvl u prmt, sim k drv lnic n drdi drugi.
2.3.7. Inventar klasifikacije i obeleavanja
U skldu s drdbm lanova 112. do 116. REACH Uredbe, k i u skldu s

lnm 40. Uredbe (EU) br. 1272/2008 o klasifikaciji, oznaavanju i pakovanju
hemikalije i odreenog proizvoda CLP (Classification, Labelling and Packaging of
substances and mixtures), psti bvz privlivnj u Invntr klsifikci i
blvnj.
Invntr klsifikci i blvnj s uspstvl n snvu priv supstnci
klsifikvnih k psnih, k dstvlu privrdni subkti ECHA agenciji
(ukluuui i supstnc koje su proizvedene ili uvezene u kliinm ispd 1 tn n
gdinjm nivu) i t n snvu infrmci klsifikcii i blvnju k buhvt
dsi ki s dstvl prilikm rgistrci.
3. ODREDBE UREDBE O GRAEVINSKIM PROIZVODIMA KOJE

ZAHTEVAJU PRIMENU REACH
U skladu sa prvim stavom lana 4. Uredbe (EU) broj 305/2011 o graevinskim

proizvodima CPR (The Construction Products Regulation), proizvoa je u obavezi da
prilikm stvlnj graevinskog prizvd n trit, izradi dklrciu
prfrmnsm DoP (Declaration of Performance) za svaki graevinski proizvod
obuhvn hrmnizvnim stndrdm ili usgln s vrpskm thnikm cnm
k izdt z njg. Dodatno, u skladu sa lanom 6. stav 5. iste Uredbe, predvieno je
i da se infrmci nvdn u lnu 31. ili, k t m biti slu, u lnu 33. REACH
Urdb, pruu zdn s dklrcim prfrmnsm. Praktino, proizvoa
graevinskog proizvoda je ovlaen da, preko deklaracije o performansama proizvoda,
prui informacije o zahtevanim svojstvima proizvoda, ukljuujui, prema potrebi, udeo
opasnih supstanci. Na ovaj nain obezbeuje se raspoloivost tih podataka za sve dalje
korisnike proizvoda.
Zahtevani podaci odnose na bezbednosne listove za graevinske proizvode (lan
31. REACH Uredbe) koji su sami opasne supstance ili smee ili informacije dovoljne za
bezbednu upotrebu tog proizvoda, kada proizvod sadri supstance koje izazivaju
zabrinutost u koncentraciji veoj od 0,1% masenog udela (lan 33. REACH Uredbe). Ovi
podaci treba da prate graevinski proizvod u svim fazama lanca snabdevanja do krajnjeg
korisnika (izvoa radova, radnik i potroa).
Uzimajui u obzir injenicu da su informacije koje je potrebno dostaviti
ograniene na informacije zahtevane lanovima 31. i 33. REACH Uredbe i nedostatak
bilo kakvog izriitog nacionalnog zakonodavstva ili zakonodavstva EU kojim bi se
zahtevalo da se deklaracijom o performansama obuhvate dodatne informacije, obaveze u
okviru CPR nisu za sada instrument za dostavljanje podataka o udelu bilo kojih opasnih
supstanci u svim graevinskim proizvodima korisnicima zato to se bezbednosni list
dostavlja zajedno sa deklaracijom o performansama samo ako se to zahteva na osnovu
REACH Uredbe.
112
Evropska komisija smatra da su za potrebe usaglaavanja unutranjeg trita
graevinskih proizvoda u okviru sprovoenja Uredbe (EU) 305/2011, posebne potrebe za
informacijama o udelu opasnih supstanci u graevinskim proizvodima u velikoj meri
reene trenutno vaeim odredbama CPR. Meutim, potreba za dodatnim mogunostima
za informisanje krajnjih korisnika o prisutnosti hemikalija u graevinskim proizvodima, a
sa ciljem obezbeenja visokog nivoa zatite zdravlja i bezbednosti radnika koji koriste
graevinske proizvode i korisnika graevinskih objekata, ukljuujui i informacije u
pogledu zahteva za recikliranje i/ili ponovnu upotrebu delova ili materijala, trebala bi se u
budunosti proceniti i po potrebi reiti u okviru odgovarajuih instrumenata dostupnih u
zakonodavstvu EU.
4. ZAKLJUAK
Uzimajui u obzir pravnu prirodu uredbe kao sekundarnoga izvora prava Evropske
unije, tj. injenicu da uredbe u celosti obavezuju i neposredno se primenjuje u svim
dravama lanicama Evropske unije, bez obaveze prenoenja u nacionalno
zakonodavstvo, REACH Uredba e se u potpunosti primenjivati u Republici Srbiji tek sa
postizanjem punopravnog lanstva u Evropskoj uniji. Do datuma stvarnog pristupanja
Republike Srbije Evropskoj uniji, na snazi e biti postojei Zakon o hemikalijama ("Sl.
glasnik RS", br. 36/2009, 88/2010, 92/2011, 93/2012 i 25/2015), u velikoj meri usklaen
sa vaeim propisima Evropske unije.
Kako Srbija nije lanica Evropske unije, mnogi proizvoai graevinskih
proizvoda su u nedoumici na koji nain e i da li e REACH imati uticaja na njihovo
poslovanje. Vano je naglasiti da u ovom trenutku svi koji proizvode i izvoze u Evropsku
uniju, graevinske proizvode koji su sami opasne supstance ili smee, ili koji sadre
supstance koje izazivaju zabrinutost ili koji se isputaju prilikom njihove upotrebe, u
obavezi su da se usklade sa zahtevima REACH Uredbe ukoliko ele supstance, smee ili
proizvoda da stavljaju na trite EU.
Obzirom da Srbija nije lanica EU, industrija odnosno izvoznici ne mogu direktno
da obave proces pred-registracije ve to za njih moe da obavi ovlaeni zastupnik koji
ima sedite u EU. Nakon to se supstanca pred-registruje, proizvoa i izvoznik mogu
nastaviti sa obavljanjem proizvodnje i izvoza sve do zavretka registracijskog perioda. U
suprotnom, ako se preskoi pred-registracija, koja nije obavezna ali se strogo
preporuuje, hemijska supstanca ne moe da se stavlja na trite sve dok se na osnovu
podnesenog opsenog tehnikog dosijea ne zavri postupak registracije i supstanca
registruje kod Evropske agencije za hemikalije.
Svima se preporuuje da potrae informacije na web stranicama ECHA
http://echa.europa.eu na kojima su dostupne opte informacije o REACH Uredbi, vodii
sa praktinim informacijama i preporukama za pred-registraciju i registraciju, kao i o
REACH-IT sistemu vanom za podnoenje dosijea.
113
5. LITERATURA
[1] Evropski pokret u Srbiji, u saradnji sa Istraivakim centrom Slovake asocijacije za

spoljnu politiku i uz podrku Slovake agencije za meunarodnu razvojnu pomo,Vodi
kroz EU politike ivotna sredina, ISBN 978-86-82391-61-6, 2011
[2] European Commission, Report from the Commission to the European Parliament and the
Council as foreseen in Article 67(1) of Regulation (EU) 305/2011, Brussels, 7.8.2014,
COM(2014) 511 final
[3] Regulation (EC) No 305/2011 of the European Parliament and of the Council on
harmonised conditions for the marketing of construction products.
[4] Regulation (EC) No 1907/2006 of the European Parliament and of the Council concerning
the Registration, Evaluation, Authorisation and Restriction of Chemicals (REACH).
[5] Regulation (EC) No 1272/2008 of the European Parliament and of the Council on
classification, labelling and packaging of substances and mixtures.
[6] Zakon o hemikalijama ("Sl. glasnik RS", br. 36/2009, 88/2010, 92/2011, 93/2012 i
25/2015).
114
Konferencija
Vesna Matovi1, Danica Srekovi-Batoanin1,

Nenad Matovi2, Branko Munjas2 UDK: 679.85
PETROGRAFSKE KARAKTERISTIKE DACITA I UTICAJ NA VRSTOU NA

PRITISAK
Rezime: Prirodni kamen ima multifunkcionalnu ulogu u graevinskim konstrukcijama. Selekcija

kamena za odreenu namenu uslovljena je petrografskim sastavom, fiziko-mehanikim svojstvima
i vremenskom trajnou. Jednoaksijalna vrstoa na pritisak je glavna mehanika karakteristika
kvaliteta i mogunost upotrebe kamena. Ona zavisi od mineralnog sastava stene, sklopa,
poroznosti, sadraja vlage, stepena alterisanosti, ali i od metodologije ispitivanja. U radu su
prikazani rezultati petroloke analize i vrednosti jednoaksijalne vrstoe na pritisak dacita
kamenoloma Kri Ljuta stena kao znaajnijih sirovina za proizvodnju graevinskog kamena u
Srbiji. Prema srednjim vrednostima vrstoa na pritisak, daciti kamenoloma Kr imaju veu
otpornost na dejstvo jednoaksijalnog pritiska u odnosu na dacite kamenoloma Ljuta stena.
Komparacijom rezultata petrografske analize sastava dacita i statistikih parametara vrednosti
jednoakcijalne vrstoe, definisani su glavni uzronici razlika ispitivane mehanike karakteristike.
Kljune re: Dacit, mineralni sastav, struktura, jednoaksijalna vrstoa na pritisak
INFLUENCE OF PETROGRAPHIC CHARACTERISTICS ON THE UNIAXIAL

COMPRESSIVE STRENGTH OF DACITE
Abstract: Natural stone has multifunctional role in the building constructions. h selection of a
stone for a particular purposes is depending of the petrographic composition, engineering
properties and its durability. Uniaxial compressive strength is main mechanical property of stone
quality and the ability to use. It is dependent of mineral composition of stone, fabric, porosity,
water content, alteration degree, but also of testing methodology. The paper presents the results of
petrological analysis and the value of uniaxial compressive strength of dacite from the quarry
"Kr" and "Ljuta stena" as a major raw material for the production of building stone in Serbia.
According to the mean values of compressive strength, dacite from quarry "Kr" has a greater
resistance to the pressure compared to dacite from quarry "Ljuta stena". The main causes of
differences in uniaxial compressive strength are defined by comparison of the results of
petrographic analysis and statistical parameters of investigated mechanical characteristics.
Key words: dacite, mineral composition, texture, uniaxial compressive strength
1 dr, vanredni profesor, Univerzitet u Beogradu Rudarsko-geoloki fakultet, uina 7, 11000

Beograd, Srbija, vesna.matovic@rgf.bg.ac.rs
2 MSc geologije, inenjer, Institut za puteve, Kumodraka 257, 11000 Beograd, Srbija, nenadipkam
@gmail.com
115
1. UVOD
vrstoa kamena je jedan od glavnih inenjerskih parametara za karakterizaciju

kvaliteta i definisanje mogunosti njegove primene u konstruktivne svrhe, u uslovima
izloenosti delovanju razliitih napona [2,4,15]. U mehanikom smislu, vrstoa
predstavlja otpornost kamena prema delovanju spoljanjih sila koje tee da izazovu
razarajuu deformaciju. Kamen prestaje da bude vrst kada, prilikom optereenja, dolazi
do razaranja kohezionih veza izmeu mineralnih konstituenata [3]. Na vrednost vrstoe
kamena utiu nain ispitivanja i vrsta naprezanja koje dovodi do razaranja (pritiskajue,
zatezanje, smicanje), pa tako razlikujemo: jednoaksijalnu vrstou na pritisak,
triaksijalnu, point-load vrstou, savojnu, vrstoa na smicanje ili na zatezanje. Kao
kriterijum kvaliteta kamena, u graevinskoj praksi najveu primenu ima jednoaksijalna
vrstoa na pritisak, odnosno za odreene namene kamena, minimalne vrednosti vrstoe
su od primarnog znaaja za njegovu mogunost primene i ugradnju.
Jednoaksijalna vrstoa na pritisak se definie kao jednoaksijalno naprezanje koje
je potrebno da se zdrobi probno telo kamena odreenog oblika, slobodno (neogranieno)
na svojim stranama. To je sposobnost kamena da izdri stres ili deformacije, a da ne doe
do loma [3]. Nain i oblik loma opitnog tela kamena zavisi od geometrijskog rasporeda i
gustine pukotina i prslina sa jedne strane, odnosno mehanike stabilnosti minerala i
mikrostrukturnih karakteristika sa druge strane [12].
Generalno, jednoaksijalna vrstoa kamena je u najveoj meri kontrolisana
strukturnim karakteristikama i mineralnim sastavom kamena. Ispitivanje relacije
petrografskih karakteristika i vrstoe na pritisak kamena je predmet brojnih prouavanja.
Rezultati istraivanja ukazuju da je vrstoa kamena, generalno, u funkciji brojnih
petrografskih karakteristika koje ukljuuju veliinu zrna [15,13,16], mikrostrukturne
karakteristike [10], mineralni sastav [16,9], kontakt zrna [11], oblik i prostorni raspored
zrna [1] i stepen alterisanosti [14]. Primaran uticaj na jednoaksijalnu vrstou silikatnih
vrsta kamena ima individualno uee glavnih mineralnih konstituenata, odnosno, kvarca
(Q) i kalijskih feldspata (KF) (Q-pozitivan i KF-negativan linearan odnos), kao i odnos
njihove zastupljenosti (Q/KF-pozitivna linearna relacija) [13]. Navedena injenica
ukazuje da minerali slinih vrednosti tvrdine (po Mosovoj skali), imaju suprotan efekat
na vrednost jednoaksijalne vrstoe stene. Redukciju vrstoe silikatnih stena,
prvenstveno kontrolie uee K-feldspata i veliina njegovih zrna [16]. Srednja veliina
glavnih petrogenih minerala stene je takoe faktor sa inversnim odnosom prema vrstoi
na pritisak [10]. Veliina zrna kontrolie inicajalne pukotine pa krupnozrne stene
posledino imaju manju otpornost prema delovanju napona tj. vrstoa na pritisak raste
sa opadanjem veliine zrna. Teksturne karakteristike stene tj. postojanje preferiranih
pravaca (orijentacija minerala) takoe utiu na anizotropiju vrednosti vrstoe na pritisak.
Kod stena homogene teksture, maksimalna anizotropija vrstoe na pritisak je manja od
10 %, dok postojanje i vrlo slabe orijentacije minerala, uslovljava variranje vrstoe i do
nekoliko desetina %. Prisustvo minerala razliite tvrdine, to je est sluaj u kiselim
magmatskim stenama, ima veliki uticaj na vrednost otpornosti prema delovanju pritiska,
dok na primer prisustvo biotita ima primaran uticaj na razvoj zona frakturisanja [5].
Polazei od hipoteze da veliina mineralnih konstituenata i zastupljenost minerala
razliite tvrdine ima direktan uticaj na vrednost jednoaksijalne vrstoe na pritisak
kamena, osnovni cilj rada je da ukae na uticaj strukturnih karakteristika na vrednosti
jednoaksijalne vrstoe na pritisak dva, mineraloki bliska dacita koji vode poreklo iz
kamenoloma Kr kod Ljubovije i kamenoloma Ljuta stena kod Slavkovice. Stenska
116
masa kamenoloma Kr se nalazi u zapadnoj Srbiji, oko 3 km od Ljubovije. Otkrivena je
na povrini od 20 hektara i pripada krajnjem istonom delu dacitskog masiva Gradina.
Dacitsko telo predstavlja subvulkansku intruziju, miocenske starosti, utisnutu u seriju
paleozojskih kriljaca koji grade istonu granicu kamenoloma [7]. Kamenolom Ljuta
stena se nalazi u zapadnoj Srbiji, na udaljenosti oko 12 km od Ljiga. Subvulkanski
ovrsla stenska masa, miocenske starosti, deo je lavinih izliva nastalih tokom
vulkanizma Rudniko-ljike zone [6].
Izbor dacita navedenih lokaliteta uslovljen je njihovom velikim znaajem kao
sirovinama za proizvodnju graevinskih materijala, kako za potrebe niskogradnje, tako i
za primenu u obliku aritektonskog kamena.
1.1. Uzorci i metode
U svrhu odreivanja petrografskih karakteristika dacita izvreno je prikupljanje

uzoraka kamena iz dva odabrana kamenoloma.
Odreivanje mineralnog sastava i strukturnih karakteristika prikupljenih uzoraka
kamena izvreno je primenom optikih - mikroskopskih metoda ispitivanja na
Departmanu za mineralogiju, kristalografiju, petrologiju i geohemiju Rudarsko-
geolokog fakulteta u Beogradu. Mikroskopska ispitivanja obuhvatala su izradu
petrografskih preparata i analizu na petrografskom mikroskopu za proputenu svetlost,
tipa Leica DMLSP, podran kamerom marke Leica DC 300 to je omoguilo izradu
fotomikrografija.
Ocena vrednosti jednoaksijalne vrstoe na pritisak izvrena je prikupljanjem
vrednosti viegodinjih merenja navedenog svojstva, standardizovanim laboratorijskim
postupkom u Laboratoriji za kamen Instituta za puteve. Numerike vrednosti su statistiki
obraene i analizirane primenom statistikog paketa StatSoft 8.0.
2. REZULTATI
2.1. Petrografske karakteristike dacita kamenoloma Kr
Dacit kamenoloma Kr je kompaktna stena, sive boje, holokristalasto-porfirske

strukture i masivne teksture (slika 1a). Stena je izgraena od fenokristala kvarca,
plagioklasa, amfibola i biotita, kao glavnih petrogenih minerala. Akcesorni sastojci su
apatit, cirkon i metalini minerali, dok su sekundarni minerali predstavljeni hloritom,
kalcitom, oksidima i hidroksidima gvoa.
Kvarc se javlja u hipidiomorfnim do ksenomorfnim kristalima. Prosena veliina
fenokristala kvarca je oko 1.5-2 mm u preniku, ree prisutna i zrna preko 4 mm (slika
1c). Mikroliti kvarca, koji grade osnovnu masu, su varijabilne veliine, generalno, manje
od 0.1 mm (slika 1g). Fenokristali kvarca su uglavnom svei, ponekad resorbovani ili
ispucali, a pukotine su zapunjene kalcitom. Kvarc ini oko 15-20% vol. stene.
117
Slika 1. a) Makroskopski izgled dacita Kr; b) Makroskpski izgled dacita Ljuta stena; c,d)
Krupni, resorbovani fenokristali kvarca u holokristalastoj osnovnoj masi; e) fenokristali amfibola,
biotita i alterisanog plagioklasa f) liske biotita dacita Ljuta stena; g,h) variranje veliine
mikrolita osnovne mase ispitivanih dacita; NX.
118
Plagioklasi se javljaju u tabliastim, idiomorfnim do hipidiomorfnim lamelarno
blinjenim ili zonarnim fenokristalima. Veliina plagioklasa varira od 0,5x1,5 mm do 2x4
mm i vea. Plagioklasi su uglavnom svei do alterisani (sericitisani i kalcitisani) du
tankih prslina ili obodnih delova zrna. Plagioklas esto sadri uklopke apatita i cirkona i
ini oko 30% vol. stene. Biotit se javlja u listastim formama, idiomorfnog do
hipidiomorfnog oblika, prosene veliine od 2x1 mm do 0.5x1 mm. Liske su retko svee
sa polihroizmom u zeleno-smeoj boji, najee hloritisane sa karakteristinim
izdvajanjem gvoevitih minerala du ravni cepljivosti. Sadraj fenokristala biotita je
oko 15% vol. stene. Amfibol se javlja u idiomorfnim do hipidiomorfnim fenokristalima,
veliine 0.4x1mm. Dominantno su prisutne prizmatine forme sa izraenim
polihroizmom u zelenoj boji, ali i bazni preseci sa jasno uoljivim ravnima blinjenja
(Dijagram 1e). Zastupljenost amfibola je najee od 5 do 10 % vol.stene.
Osnovna masa dacita je izgraena od mikrolita kvarca, plagioklasa i bojenih
sastojaka. Veliina kristala je relativno ujednaena (manja od 0.05-0.01 mm u preniku)
(slika 1g). Stena je holokristalasto-porfirske strukture.
2.2. Petrografske karakteristike dacita kamenoloma Kr
Dacit kamenoloma Ljuta stena je kompaktna stena, svetlo sive boje, porfirske
struktre, masivne teksture (slika 1b). Fenokrisali kvarca su izometrinog oblika i dostiu
veliini i do 1cm u preniku. Plagioklas se javlja u pravilnim oblicima, varijabilne
veliine.
Na osnovu optikih ispitivanja, plagioklas je najzastupljeniji mineral u steni (do
35 % vol.stene). Pored toga to ulazi u sastav osnovne mase, u obliku mikrolita, javlja se
i u vidu fenokristala hipidiomorfnog oblika ija velina varira od 1mm do 5mm u
preniku (slika 1f). Javlja se u lamelarno blinjenjenim do zonarnim kristalima,. Kvarc je
prisutan kao fenokristal, u vidu hipidiomorfnih do ksenomorfnih, izometrinih kristala
veliine do 1cm u preniku i ponekad resorbovani od strane osnovne mase. Kvarc se
javlja i u formi mikrolita koji zajedno sa plagioklasom izgrauje osnovnu masu stene.
Koliina zastupljenosti dotie i do 35% vol.stene. Biotit se javlja u vidu liski izraenog
polihroizma od svetloute do mrke boje i izraene cepljivosti. Veliina liski biotita varira
od 2 do 5mm, a zastupljenost biotita je oko 15 % vol. stene. Od sekundarnih minerala
karakteristino je prisustvo kalcita koji se u steni javlja u vidu lokalnih nagomilanja.
Osnovna masa je u potpunosti iskristalaisala i izgraena od mikrolita prosene
veliine oko 0.1-0.2 mm. Struktura stene je holokristalasto-porfirska.
2.3. Jednoaksijalna vrstoa na pritisak dacita
Rezultati viegodinjih laboratorijskih, standardizovanih, merenja vrednosti

jednoaksijalne vrstoe na pritisak u suvom, vodozasienom stanju i posle dejstva mraza
podvrgnuti su statistikoj analizi tj odreivanju osnovnih statistikih parametara koji
omoguavaju komparaciju vrednosti vrstoe dacita odabranih kamenoloma. Za dacite iz
kamenoloma Kr ukupno je analizirano 60 izmerenih vrednosti vrstoe dok je za
dacite kamenoloma Ljuta stena prikupljeno 15 rezultata ispitivanja. Rezultati statistike
obrade prikazani su u Tabeli 1 dok je odnos osnovnih parametara grafiki prikazan na
slici 2.
119
vrstoa na Minimalna Maksimalna Srednja Standardna
Varijansa
pritisak (MPa) vrednost vrednost vrednost devijacija
Dacit kamenoloma Kr
suvo stanje 134 260 194 22.86 523.0
vodozasieno 132 247 179 23.35 544.2
posle dejstva
131 237 177 24.69 609.7
mraza
Dacit kamenoloma Ljuta stena
suvo stanje 111 215 170 34.45 1187.4
vodozasieno 102 202 153 34.14 1165.9
posle dejstva
76 211 156 39.52 1562.1
mraza
Tabela 1. Parametri statistike analize vrednosti jednoaksijalne vrstoe na pritisak dacita
280
vrstoa u suvom stanju
260 vrstoa u vodozasienom stanju
vrstoa posle dejstva mraza
240
vrstoa na pritisak (MPa)
220
200
180
160
140
120
100
80
Median; Box: 25%-75%; Whisker: Min-Max
60
Kr Ljuta stena
Kamenolom
Slika 2. Box-Whisker grafikon odnosa statistikih parametara jednoaksijalne vrstoe na pritisak
dacita kamenoloma Kr i Ljuta stena
120
3. DISKUSIJA
Na osnovu rezultata petrografskih ispitivanja uoeno je da su daciti ispitivanih

kamenoloma stene holokristalasto porfirske strukture slinog mineralnog sastava.
Makroskopski posmatrano, stene ne pokazuju vidne razlike, meutim, optika ispitivanja
su omoguila precizno definisanje sledeih mineralokih i strukturnih razlika:
Prema srednjoj veliini fenokristala, daciti kamenoloma Kr se karakteriu
manjim dimenzijama fenokristala u odnosu na veliinu fenokristala dacita Ljute stene;
srednja veliina najzastupljenijih fenokristala plagioklasa dacita Kr je oko 1 x 2,5 mm,
dok je plagioklas u dacitima Ljute stene prosene veliine oko 1.5 x 4mm; Srednja
veliina fenokristala kvarca dacita Kr je oko 2-4 mm u preniku, dok je kvarc u
dacitima Ljute stene prosene veliine oko 6-8 mm u preniku;
Prema prosenoj veliini mikrolita kvarca i plagioklasa u osnovnoj masi,
mikroliti dacita Kr su manjih dimenzija u odnosu na mikrolite dacita Ljuta stena;
Prema koliinskoj zastupljenosti fenokristala kvarca, daciti kamenoloma Ljuta
stene imaju veu zastupljenog navedenog minerala u odnosu na dacite kamenoloma
Kr.
U odnosu na raspon tvrdine (prema Mosovoj skali) dominantnih minerala, daciti
- kamenoloma Kr se odlikuju malim rasponom tj. najzastupljeniji su minerali sa
relativno malim razlikama u tvrdini (kvarc - 7, plagioklas i hornblenda - 5.5) uz malo
uee biotita (3), dok u dacitu Ljute stene odsustvo hornblende, a vee prisustvo
biotita, kao jedinog bojenog fenokristala, uslovljava i vei raspon u tvrdini, u odnosu na
prisutan kvarc i plagioklas.
Navedene petrografske razlike ispitivanih dacita, uslovile su i razlike u
otpornostima prema delovanju jednoaksijalnog pritiska. Prema srednjoj aritmetikoj
vrednosti / medijani, dacit Ljute stene se odlikuje manjom vrednou otpornosti na
dejstvo pritiska (u sva tri ispitivana stanja) u odnosu na dacit kamenoloma Kr. Kada se
uporede maksimalne vrednosti vrstoe (u sva tri stanja), markantno vee vrednosti
dostie dacit Kr u odnosu na vrednosti dacita Ljute stene. Navedene razlike su
posledica upravo petrografskih, a posebno strukturnih karakteristika stena. Daciti
kamenoloma Ljuta stena usled prisustva krupnijih fenokristala, veeg uea biotita i
krupnijih mikrolita u osnovnoj masi imaju manju otpornost prema dejstvu pritiska u
odnosu na dacite kamenoloma Kr. Vea zrna imaju i due kontaktne ravni du kojih
dolazi do dekohezije prilikom delovanja stresa [16], a dobro razvijena cepljivost biotita
predstavlja preferirane pravce u kojima se locira inicijalni stres [8] i du kojih e kamen
lake da puca pod dejstvom napona.
4. ZAKLJUAK
Ispitivanje petrografskog sastava i mehanikih svojstava kamena predstavljaju

glavne faze u karakterizaciji kvaliteta graevinskog kamena i definisanju mogunosti
njegove primene. Petrografska analiza omoguava odredbu glavnih, sporednih i
sekundarnih minerala, veliine i distribucije zrna, kao i stepena sveine/alteracije stene.
Generalno, petrografski sastav je baza za tumaenje mehanikih karakteristika kamena.
Vrednosti jednoaksijalne vrstoe dacita uslovljene su njegovim mineralnim sastavom i
strukturnim osobenostima. Sadraj kvarca u dacitu kontrolie vrednosti vrstoe, ali
veliina njegovih kristala je odluujui faktor na otpornost prema pritisku. Vee prisustvo
121
sitnijih kristala kvarca, kako fenokristala tako i mikrolita, uslovljava veu otpornost
dacita prema delovanju spoljanjih sila i napona. Sadraj biotita, kao minerala savrene
cepljivosti, takoe predstavlja kontrolni faktor otpornosti na pritisak. Vei sadraj ovog
minerala inicira manje vrednosti vrstoe, jer njegovo koncentrisanje stvara prostor
pogodan za akomuliranje stresa, a du njegovih ravni cepljivosti stena se lake lomi pod
dejstvom napona.
5. REFERENCE
[1] Akesson U., Stigh J., Lindqvist J.E., Goransson M.: The influence of foliation on the
fragility of granitic rocks, image analysis and quantitative microscopy, Eng Geol, 2003., 68,
275288.
[2] Benavente D., Martinez-Martinez J., Jauregui P., Rodriguez M.A., Garcia del Cura M.A.:
Assessment of the strength of building rocks using signal processing procedures, Constr
Build Mater 2006., 20, 5628.
[3] Bilbija N., Matovi V.: Primenjena petrografija, Graevinska knjiga, Beograd, 2009., 418.
[4] Cardani G., Meda A.: Flexural strength and notch sensitivity in natural building stones:
Carrara and Dionysos marble, Constr Build Mater, 1999., 13, 393403.
[5] Chen S., Yue Z.Q., Tham L.G., Lee P.K.K.: Modelling of the indirect tensile test for
inhomogeneous granite using a digital image-based numerical method, Int J Rock Mech,
2004., 41(S1), 46671.
[6] Filipovi i dr.: Tuma za OGK 1:100000, List Gornji Milanovac, Beograd.
[7] Ili B., Milojevi .: Elaborat o rezervama I kvalitetu dacita kao tehniko-graevinskog
kamena u leitu Kr kod Ljubovije, Geoeksplorer doo, 2003.
[8] Li L, Lee P.K.K, Tsui Y., Tham L.G, Tang C.A.: Failure process of granite, Int J Geomech,
2003., 3, 8498.
[9] Miskovsky K., Taborda Duarte M., Kou S.Q., Lindqvist P.A.: Influence of the
mineralogical composition and textural properties on the quality of coarse aggregates, J
Mater Eng Perform, 2004., 13, 144150.
[10] Prikryl R.: Some microstructural aspects of strength variations in rocks, Int J Rock Mech
Min Sci, 2001., 38, 671682.
[11] Raisanen M.: Relationships between texture and mechanical properties of hybrid rocks
from the Jaala-Iitti complex, southeastern Finland, Eng Geol, 2004., 74, 197211.
[12] Segall P., Pollard D.D.: Mechanics of discontinuous faults, J Geophys Res, 1980., 85,
4337-4350.
[13] Tugrul A., ZarifI H.: Correlation of mineralogical and textural characteristics with
engineering properties of selected granitic rocks from Turkey, Eng Geol, 1999., 51, 303
17.
[14] Tugrul A.: The effect of weathering on pore geometry and compressive strength of selected
rock types from Turkey, Eng Geol, 2004., 75, 215227.
[15] Yilmaz Gunes N., Karaca Z., Goktan R.M., Akal C.: Relative brittleness characterization of
some selected granitic building stones: influence of mineral grain size, Constr Build Mater,
2009., 23, 3705.
[16] Yilmaz Gunes N., Goktan R.., Kibici Y.: Relations between some quantitative
petrographic characteristics and mechanical strength properties of granitic building stones,
Int J Rock Mech Min Sci, 2011., 48, 506513.
122
Konferencija
Jelena Stankovi1, Sandra Filipovi2, Jelena orevi3 UDK: 628.472.3.045/.047
DEPONOVANJE OPASNOG OTPADA IZ RUDARSTVA-AKTUELNA

ZAKONSKA REGULATIVA EU I SRBIJE
Rezime: U skladu sa smernicama dopunjenog Zakona o Upravljanju otpadom Vlada RS 2010.
godine donosi Uredbu o odlaganju otpada na deponije (''Sl. glasnik RS'', br. 92/2010). Ovom
uredbom Vlade definiu se po prvi put tri kategorije deponija kao i svi parametri neophodni za
izbor odgovarajue lokacije, projektovanje i monitoring budue deponije otpada. Deponije
opasnog otpada po svojim tehnoloko-tehnikim karakteristikama predstavljaju sloenije objekte u
odnosu na sve tri klase deponija. To je i razumljivo jer deponije opasnog otpada slue za odlaganje
i trajno zbrinjavanje opasnog otpada, koji ukoliko se ne odloi na adekvatan nain moe
prouzrokovati veoma tetno dejstvo na ivotnu sredinu. Opti uslovi i kriterijumi za izbor lokacije
za sve klase deponija predstavljaju sastavni deo Uredbe o deponijama. Danas, u Srbiji nema
izgraenih deponija za odlaganje opasnog otpada, to je ogroman zaostatak u odnosu na EU,
posebno ako imamo u vidu da se otpad koji se dobija nakon luenja flotacijske jalovine klasifikuje
kao otpad koji moe da se odlae na deponije opasnog otpada.
Kljune rei: opasan otpad, deponija, lokacija deponije
STORAGE OF HAZARDOUS WASTE FROM MININIG INDUSTRY -

CURRENT SERBIAN AND EU LEGISLATION
Summary: According to the guidelines from amended Law on Waste Management, the Republic of
Serbia has brought Regulation on disposal of hazardous waste (Official Gazette RS, No.
92/2010). With this regulation Government has defined, for the first time, three categoties of waste
disposal and all parameters necessary for selection appropriate location, design and monitoring of
future waste disposal. For its technological and technical characteristic, hazardous waste landfill
are more complex objects compared to all three classes of landfills. This is understandable because
the hazardous waste landfill used for storage and permanent disposal of hazardous waste,if they
did not disposed in a proper manner, can cause harmful effects on the environment. General
conditions and criteria for the selection of locations for all classes of landfills are an integral part
of Regulation on disposal of hazardous waste. Nowadays, in Serbia there is no constructed landfills
for hazardous waste, which is a huge deficit in relation to the EU, especially if we consider that the
waste obtained after leaching of flotation tailings are classified as waste that can be disposed in
hazardous waste landfill.
Key words: hazardous waste, waste disposal, location of disposal
1
Dipl.in.gra., Istraiva saradnik, Institut za rudarstvo i Metalurgiju, Zeleni bulevar br.35,
19210 Bor, Srbija, jelena.stankovic@irmbor.co.rs, +381691213216
2
Dipl.in.gra., Istraiva saradnik, Institut za rudarstvo i Metalurgiju, Zeleni bulevar br.35,
19210 Bor, Srbija, sandra.filipovic@irmbor.co.rs, +381642916545
3
Dipl.in.gra., Istraiva pripravnik, Institut za rudarstvo i Metalurgiju, Zeleni bulevar br.35,
19210 Bor, Srbija, jelena.djordjevic@irmbor.co.rs, +381692495682
123
1. UVOD
Odlaganjem otpada na deponiju obezbeuju se i osiguravaju uslovi za speavanje i

smanjenje tetnih uticaja na zdravlje ljudi i ivotnu sredinu u toku celog ivotnog ciklusa
deponije, posebno zagaenja povrinskih i podzemnih voda, zemlje i vazduha,
ukljuujui i efekat staklene bate. Kako bi se ovi tetni uticaji spreili, tei se
usaglaavanju nacionalnog zakonodavstva Republike Srbije iz oblasti kvaliteta vazduha,
voda, otpada i industrijskog zagaenja sa pravnim tekovinama EU, koja je u ovoj oblasti
dosta napredovala. Oblast ivotne sredine osim to je najobimnija u stalnom je razvoju,
pa se shodno potrebi pravnog regulisanja ove oblasti, obim EU propisa konstantno
poveeva, to zahteva stalno praenje razvoja EU zakonodavstva radi usaglaavanja sa
domaim propisima.
Usvajanjem Zakona o upravljanju otpadom (''Sl. glasnik RS'', broj 36/09 i
88/2010), kao i podzakonskih akata kao to je obezbeen je pravni okvir za
uspostavljanje integralnog sistema upravljanja otpadom [1]. U narednom periodu treba
oekivati zavretak svih podzakonskih akata koji e u potpunosti urediti sistem
upravljanja otpadom (razni pravilnici i uredbe). Jedna od tih uredbi je i Uredba o
odlaganju otpada na deponije (''Sl. glasnik RS'', broj 92/2010) koja je u skladu sa
Direktivom Saveta EU o deponijama otpada br. 1999/31/EC [2]. Ovom uredbom se blie
propisuju uslovi i kriterijumi za odreivanje lokacije, tehniki i tehnoloki uslovi za
projektovanje, izgradnju i rad deponija otpada, vrste otpada ije je odlaganje na deponiji
zabranjeno, koliine biorazgradivog otpada koje se mogu odloiti, kriterijumi i procedure
za prihvatanje ili neprihvatanje, odnosno odlaganje otpada na deponiju, nain i procedure
rada i zatvaranja deponije, sadraj i nain monitoringa rada deponije, kao i naknadnog
odravanja posle zatvaranja deponije [3]. Ovo je posebno bitno iz razloga to se deponije
u skladu sa pravilnikom iz 1992. godine projektuju kao vodonepropusne sa koeficijentom
propustljivosti terena na kome se deponija izgrauje od najmanje: k= 0,00001 m/s
(k=105cm/s), odnosno u metrima koeficijenat iznosi: k= 0,0000001 m/s (k=10-7 m/s).
Ovaj koeficijenat je nedovoljan jer ne spreava na zadovoljavajui nain zagaenje
podzemnih i povrinskih voda usled nekontrolisanog kretanja procednih voda iz deponije
u okolni prostor, a donoenjem nove uredbe zahtev za vodonepropusnost je znatno
pootren.
Problem opasnog industrijskog otpada, a tu spada i otpad iz rudnika, je u
njegovom nepropisnom skladitenju koji nije u skladu sa zakonom, kao i nepostojanje
sistemskog reenja za taj problem. Delimino reenje je izvoz opasnog otpada na trajno
zbrinjavanje u drugim zemljama koji je zastupljen sa svega 6%.
Izdvajanje komponenti koje se mogu reciklirati iz otpada je takoe ureeno
zakonom. Razvojem reciklane industrije u Srbiji uz podrku ministarstva stvaraju se
uslovi za otvaranje novih radnih mesta u novoj industrijskoj grani.
2. ZAKONSKA REGULATIVA EU I SRBIJE O ODLAGANJU OTPADA NA

DEPONIJE SA OSVRTOM NA OPASAN RUDNIKI OTPAD
Zakon o upravljanju otpadom (''Sl. glasnik RS'', broj 36/09 i 88/2010) je

obezbedio pravni okvir za uspostavljanje integralnog sistema upravljanja otpadom. U
okviru integralnog sistema trajno i sigurno zbrinjavanje otpada zauzima veoma vano ako
ne i najvanije mesto.
124
2.1. Direktiva EU o deponijama 1999/31/EC
Kada je u pitanju zakonska regulativa EU koja se odnosi na odlaganje razliitih

vrsta otpada na deponijama ona je od 1999 godine zvanino ureena Direktivom o
deponijama br. 1999/31/EC. Direktiva o deponijama je obavezujua za sve drave lanice
Evropske unije kao i za drave koji su kandidati ili u budunosti pretenduju na lanstvo u
EU. Ovom direktivom se definiu tri osnovna tipa deponija za inertan, neopasan i opasan
otpad. Za svaku deponiju pojedinano su definisani svi neophodni parametri, bitni kako
za izbor adekvatne lokacije za buduu deponiju, tokom njene izgradnje, eksploatacije kao
i po prestanku eksploatacije deponije, njenom zatvaranju i rekultivaciji. Tokom celog
ivotnog veka izgradnje, eksploatacije i post-eksploatacije deponije definisani su i
odgovarajui oskultacioni radovi-monitoring deponije. Kontinualno praenje i monitoring
deponije je veoma bitan jer su po pravilu sve deponije a naroito deponije opasnog
otpada, veliki potencijalni zagaivai svih inilaca ivotne sredine (vazduh, voda i
zemlja). Pravovremeno reagovanje i blagovremeno uoavanje svih nepravilnosti u radu i
eksploataciji deponije, moe spreiti nastanak akcidentnih situacija koje su po pravilu
irih razmera sa nesagledivim posledicama.
2.2. Uredba Vlade RS o odlaganju otpada na deponije (Sl. glasnikRS, br.

92/2010)
Uredba o odlaganju otpada na deponije (''Sl. glasnik RS'', br. 92/2010) Vlade RS u
stvari predstavlja usaglaavanje domaeg zakonodavstva sa evropskim, odnosno
usaglaavanje sa EU direktivom o deponijama br. 1999/31/EC. Ovom urednom se po prvi
put definiu tri osnovna tipa deponija umesto jednog koji je ranije postojao. Osnovni
tipovi deponija su:deponije za inertan otpad, deponije za neopasan otpad i deponije za
opasan otpad.
Deponije opasnog otpada predstavljaju objekte na kojima se odlae otpad koji po
svojim karakteristikama (najmanje jedna ili vie karakteristika) predstavljaju opasan
otpad, prema Pravilniku o kategorijama, ispitivanju i klasifikaciji otpada (''Sl. glasnik
RS'', br. 56/10) [4].
Projektom TR 37001 finansiranog od strane Ministarstva za nauku i tehnoloki
razvoj planom i programom je predvieno recikliranje flotacijske jalovine iz starog
flotacijskog jalovita, u cilju valorizacije korisnih komponenti koju ova jalovina sadri.
Bakar kao korisna komponenta se iz flotacijske jalovine valorizuje hidrometalurkim
putem. Nakon izdvajanja bakra preostaje otpadni materijal veoma kiselog karaktera koji
je potrebno trajno zbrinuti na odgovarajuoj deponiji.
U cilju definisanja i karakterizacije otpada dobijenog nakon luenja, kiseli otpad je
podvrgnut standardnom testu luivosti SRPS EN 12457-2. Nakon luenja izvreno je
ispitivanje eluata u skladu sa Pravilnikom o kategorijama, ispitivanju i klasifikaciji
otpada (''Sl. glasnik RS'', br. 56/10). Prema navedenom pravilniku otpadni materijal
nakon luenja je svrstan u kategoriju opasnog otpada i moe se skladirati na deponiju
opasnog otpada [5].
125
3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE DEPONIJE OPASNOG OTPADA
Deponija se locira, po pravilu, u uvalama zaklonjenim bonim reljefom, bivim

pozajmitima zemlje i ravnim terenima koji su bez tekuih i stagnirajuih voda. Strmi
tereni sa nagibom preko 25% mogu se koristiti za deponije uz primenu adekvatnih
tehnikih mera (planiranje, karpiranje, podgraivanje i dr.). Deponija se ne moe locirati
na terenu sa jako ispucalom stenovitom podlogom sa visokom vodopropustljivou i
nedefinisanim pravcima kretanja podzemnih voda i na podruju ugroenom klizanjem,
uruavanjem, sleganjem tla ili drugim pomeranjem zemljine mase, ukoliko se takva
pojava ne moe spreiti tehnikim merama (sl. 1).
bunari za evakuaciju procednih voda
geotekstilni zatitni sloj od probijanja PREKRIVNI SLOJ

ili drenani geotekstil
"B"
geomembrana OTPAD geotekstilni zatitni sloj od probijanja
sloj za drenau
"A"
DEPONIJSKO DNO
Slika 1. Tipian presek kroz deponiju opasnog otpada
Na deponiji se ureuje deponijsko dno i nagibi, tj. bone strane na nain koji e
osigurati stabilnost deponije, obezbediti zaptivanje, odnosno vodonepropusnost koja
zajedno sa sistemom za prijem i odvoenje procedne vode spreava njeno prodiranje u
podtlo deponije. Dno i bone strane tela deponije opasnog otpada treba da se sastoje od
prirodne geoloke barijere koja zadovoljava zahteve u vezi propustljivosti i debljine sa
kombinovanim dejstvom u smislu zatite tla, podzemnih i povrinskih voda od K1,0x10-
9
m/s i sa debljinom sloja 5 m. Kada prirodna geoloka barijera ne zadovoljava
propisane vrednosti, ona se obezbeuje oblaganjem deponijskog dna sintetikim
materijalima ili prirodnim mineralnim tamponom koji mora biti tako konsolidovan da se
dobije ekvivalentna vrednost dna u smislu njegovih vodopropusnih svojstava. Prirodni
mineralni tampon ne sme biti manji od 0,5 metara.
Na deponiji je potrebno obezbediti i dodatnu zatitu dna deponije kako bi se
spreila migracija procedne vode u podtlo deponije i to na sledei nain (videti tabelu 1):
Zaptivanje i drenaa dna deponije Za opasan otpad

Vetaka zaptivna obloga-folija
zahteva se
(geomembrana)
Drenani sloj 0.5 m zahteva se
Tabela 1. Zahtevani nivo zatite dna deponije za opasni otpad
126
Za zaptivanje deponijskog dna i bonih strana deponije mogu se koristiti i druge
metode i tehnike, ako obezbeuju uslove iz tabele 1.
>0.5 m
Sloj za drenau
Geomembrana
Sabijena glina
>5 m
Slika 2. Detalj A- Struktura zaptivanja/drenae dna i padine
Projekat drenanog sloja, drenanih cevi i odvodnih kanala izrauje se na osnovu

prorauna bilansa voda kako bi se omoguilo delovanje sistema za dreniranje i
preiavanje procedne vode, kontrola rada i odravanje deponije (sl. 2). Na deponiji
opasnog otpada potrebno je obezbediti poseban sistem za sakupljanje i odvoenja
procedne vode kroz drenani sloj u koji su poloene drenane cevi za njeno odvoenje u
projektovani sistem za njen tretman. Prodiranje otpada u drenani sistem spreava se
odgovarajuim tehnikim reenjima. Za odravanje i kontrolu drenanih cevi za
prikupljanje procedne vode potrebno je da se izgradi dovoljan broj ahtova, koji moraju
biti stabilni i oslonjeni na podtlo. Za privremeno zadravanje procedne vode koja se
prikupi iz tela deponije potrebno je postaviti i sabirni aht, koji je otporan na hemijske
uticaje.
Nakon zavrenog perioda eksploatacije, deponija se zatvara za dalje odlaganje
formiranjem gornjeg prekrivnog sloja koji ispunjava sledee tehniko-tehnoloke uslove
(tabela 2):
Primenjene mere u smislu formiranja

Klasa deponije
gornjeg prekrivnog sloja
Za opasan otpad
Vetaka vodonepropusna obloga-folija zahteva se
Nepropusni mineralni sloj 0.5 m zahteva se
Tabela 2. Zahtevane mere pri formiranju gornjeg prekrivnog sloja deponije za opasan otpad
Za sloj za rekultivaciju moe se koristiti i otpad dobijen drugim tehnologijama

biolokog tretmana, koji po sastavu zadovoljava granine vrednosti parametara za
odlaganje otpada (sl. 3).
127
Vegetacija
>0.5 m >0.5 m
Sloj za rekultivaciju
Nepropusni mineralni sloj

Geomembrana sa slojem
geotekstila za
zatitu od probijanja
>0.5 m
Sabijena glina
Otpad
Slika 3. Detalj B- Projektovanje prekrivnog sloja
Nakon zatvaranja deponije sve do njenog odumiranja operater na deponiji

preduzima mere koje se odnose na odravanje, nadzor, kontrolu i monitoring prostora
deponije, u skladu sa ovom uredbom i Zakonom.
4. OPTI USLOVI I KRITERIJUMI ZA ODREIVANJE LOKACIJE ZA

DEPONIJU
Prilikom odreivanja lokacija za deponiju opasnog otpada uzimaju se u obzir isti

opti uslovi i kriterijumi za sve klase deponije. Mora se posebno voditi rauna o
topografiji terena, nameni prostora i korienju zemljita gde se deponija locira, o
hidrogeolokim i geotehnikim uslovima na posmatranom podruju, o klimatskim i
hidrolokim karakteristikama posmatranog podruja. Blizina saobraajne infrastrukture u
mnogome odreuje lokaciju, jer moe smanjiti trokove prevoza otpada na deponiju.
Zapremina i kapacitet deponije se odreuju na osnovu uporednih podataka dobijenih
merenjem koliine otpada koju treba odloiti, zapreminske teine otpada, koliine
prekrivnog materijala i gustine sabijanja. ak i projektovani ivotni vek deponije zavisi
od izbora lokacije koji mora biti u skladu sa urbanistikim planom.
Postoje tri osnovne opcije pri izboru lokacije za odlaganje opasnog otpada, u
zavisnosti od raspoloivosti, geologije i topografije mogue lokacije, koje nude
najstabilniju alternativu. Deponija se moe locirati u depresijama (uvalama, jarugama,
bivim pozajmitima zemlje ili naputenim kamenolomima) i ovakav odabir garantuje
najveu stabilnost projektovane deponije. Moe se locirati na ravnom terenu koji je bez
tekuih i stagnirajuih voda, na lokaciji gde odgovarajua depresija ne postoji. Meutim,
u ovom sluaju postoji vei rizik pojave klizanja materijala. Trea opcija je strmi teren
(kosina). Pre nego to se kosina upotrebi kao lokacija za deponiju, mora se napraviti
sveobuhvatna procena oekivane stabilnosti same kosine i otpada. Drenane vode daju
najvei doprinos nastanku klizita na deponijama, tako da postavljanjem deponije u
blizini ili na samoj kosini moe doi do izmene prirodne putanje kretanja povrinskih
voda, izlaui lokaciju jo veem riziku od nastanka klizita. Nivo padavina i kapacitet
drenanog sistema se moraju uvek uzeti u obzir pri odabiru lokacije za deponiju, ali jo
128
vie ako je lokacija na kosini. Deponija se treba smestiti to je dalje mogue od izvora
pijae vode. Oblasti koje su sklone poplavama ili eroziji treba takoe izbegavati pri
izboru lokacije. Najpovoljnija lokacija je ona koja sadri debeo sloj prirodne gline. Jo
jedan faktor koji ima uticaja na odabir lokacije deponije ukljuuje razdaljinu od najblieg
naseljenog podruja. Izrada, odravanje i zatvaranje deponije imaju ogroman uticaj na
lokalnu zajednicu, to se ogleda kroz transport, buku, prainu kao i vizualni uticaj, koji u
ovom sluaju nije zanemarljiv. Primenjene mere za smanjenje ovih tetnih uticaja treba
odrediti u fazi planiranja. Sveobuhvatna bezbednost i hitan plan mora biti deo operativnih
procedura, kako bi se obezbedila efikasna i brza zatita lokalne zajednice u sluaju
nesree ili curenja. Dobar izbor lokacije i projektovanje deponije samo po sebi nije
dovoljno. ak i najbolje projektovane lokacije mogu predstavljati ekoloku pretnju,
ukoliko se ne posveti dovoljna panja i uloi dovoljno resursa za upravljanje deponijom,
kao i za obuavanje ljudi koji e raditi na njoj (tabela 3).
Tabela 3. Opti uslovi i kriterijumi za odreivanje lokacije za deponiju, ocena predloenih deponija
Na osnovu gore navedenog, pratei sve kriterijume mogu se odrediti mogue

lokacije deponije opasnog otpada, koji se dobija luenjem flotacijske jalovine sa starog
flotacijskog jalovita u Boru (tabela 3). Oekuje se skladitenje opasnog otpada od oko
28000000t, to znai da nova deponija mora da zadovolji ovaj primarni zahtev. Na slici 4
prikazan je poloaj moguih lokacija, a analizom svih relevantnih parametra dolazi se do
zakljuka da je Lokacija III najpovoljnija za poloaj deponije opasnog otpada.
Slika 4. Mogue lokacije deponija opasnog otpada u okolini Bora
129
5. ZAKLJUAK
Otpad iz rudarstva koji nastaje istraivanjem, iskopavanjem, preradom i

skladitenjem mineralnih sirovina, kao i jalovina iz rudnika i kamenoloma je izuzet iz
Zakona o upravljanju otpadom. To znai da je flotacijska jalovina koja je odloena na
starom Borskom flotacijskom jalovitu izuzeta iz navedenog zakona, meutim ukoliko se
ista flotacijska jalovina podvrgne procesima reciklae u cilju valorizacije preostalih
korisnih komponenti, zakon se moe primeniti. Bakar kao korisna komponenta se iz
flotacijske jalovine izdvaja hidrometalurkim putem nakon ega preostaje kiseli otpadni
materijal koji treba trajno i sigurno zbrinuti na deponiji.
Prilikom odreivanja lokacije za deponiju uzimaju se u obzir opti uslovi i
kriterijumi za sve klase deponije. Kako Srbija svoj opasan otpad izvozi i za to troi
znaajna finansijska sredstva, a u cilju sagledavanja moguih lokacija za buduu deponiju
opasnog otpada u Boru, detaljnije su objanjeni opti uslovi i kriterijumi za odreivanje
lokacije za deponiju. Izgradnja novih i savremenih deponija za trajno zbrinjavanje
opasnog otpada u naoj zemlji, ima kako ekoloki tako i socijalni benefit, jer bi se na taj
nain kreiralo vie hiljada novih radnih mesta na neogranieno vreme.
ZAHVALNOST
Autori se zahvaljuju Ministarstvu prosvete, nauke i tehnolokog razvoja Republike

Srbije za finansijsku pomo za realizaciju Projekta TR:37001
6. REFERENCE
[1] Zakon o upravljanju otpadom otpada (Sl. glasnik RS, br. 36/09 i 88/2010)
[2] Direktiva EU o deponijama br. 1999/31EC
[3] Uredba Vlade RS o odlaganju otpada na deponijama (Sl. glasnik RS, br.92/2010)
[4] Pravilnik o kategorijama, ispitivanju i klasifikaciji otpada (Sl. glasnik RS, br. 56/10)
[5] Stevanovi Z., Obradovi Lj., Markovi R., at all: Chapter 2: "Mine Waste Water
Management in the Bor Municipality in order to Protect the Bor River Water", Book:
Advances in Waste Water-Treatment Technologies and Recent Analytical Developments,
Edited by Fernando Sebastian Garca and Luciano Carlos, Published by InTech, First
published January, 2013, (ISBN 980-953-307-598-8), 41-63
130

6950 Zbornik Radova 2016 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

6950 Zbornik Radova 2016 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DRUTVO ZA ISPITIVANJE I ISTRAIVANJE

MATERIJALA I KONSTRUKCIJA SRBIJE

INSTITUT IMS AD, BEOGRAD

INENJERSKA KOMORA SRBIJE

Beograd, 17. jun 2016. godine

Radovi na srp. i engl. jeziku. - Str. [9-10]: Predgovor /

Izdava: Drutvo za ispitivanje i istraivanje materijala i konstrukcija Srbije

Konferenciju SAVREMENI MATERIJALI I KONSTRUKCIJE SA

Skup je organizovan uz podrku: MINISTARSTVA PROSVETE, NAUKE I

Beograd, 17. jun 2016. godine

1. Prof. dr Radomir Foli, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad

1. Prof. dr Dragica Jevti, Graevinski fakultet, Beograd

Mihailo Muravljov, Dimitrije Zaki, Marina Akrabi, Dragan Gavrilovi

Isto tako, prikazana je aktuelna zakonska regulativa EU i Srbije sa podruja deponovanja

Ispitivanju otpornosti betona sa razliitim agregatima ubrzanim karbonatizacionim testovima

Isto tako, prikazane su petrografske karakteristike odreenih stena i njihov uticaj na na

Beograd, jun 2016. Predsednik DIMK Srbije

FIZIKO-MEHANIKA SVOJSTVA TORKRET BETONA SA DODATKOM

Rezime: U radu su prikazani rezultati komparativnih ispitivanja torkret betona spravljenih sa

PHYSICAL-MECHANICAL PROPERTIES OF SYNTHETIC FIBER

Summary: The results of comparative testing of synthetic macro-fiber reinforced shotcrete,

Pod torkretiranjem se podrazumeva postupak nabacivanja betona na jednostranu

2.1. Program ispitivanja

Kao to je ve u uvodnom delu istaknuto, u okviru rada e biti prezentirani i

Tabela 1. Usvojena receptura meavine torkret betona

Za potrebe predmetnog ispitivanja, napravljene su ukupno etiri razliite

Osnovni materijal Poliolefinska vlakna 100%

Tabela 2- Tehniki podaci o poliolefinskim vlaknima "Sikafiber T-60"

2.2. Ispitivanje grednih elemenata

Ispitivanje grednih elemenata na savijanje, uz odgovarajua merenja

Slika 1. Dispozicija ispitivanja grednih nosaa

d = 15cm d = 25cm d = 15cm d = 25cm d = 15cm d = 25cm d = 15cm d = 25cm

Slika 2. vrstoe pri savijanju dobijene ispitivanjem (u MPa)

Kao to se moe videti na slici 3, prikazani su ugibi ispitivanih grednih elemenata

2.3. Ispitivanje kernova izvaenih iz ploa

Na kernovima izvaenim iz ploa dimenzija 60x60x15 cm i 60x60x25 cm,

Slika 4. vrstoe fk,k i fzc (u MPa) dobijene ispitivanjem kernova

Dubine prodora vode Klasa VDP

Tabela 3. Rezultati ispitivanja vodonepropustljivosti ( dubine prodora vode i klase VDP)

Kao to je ve ranije reeno, specifina ispitivanja ilavosti (duktilnosti) torkret

Slika 6. Dijagrami sila-lokalno razdvajanje dobijeni ispitivanjem kernova

Napomena: CMOD (Crack mouth opening displacement) = OP (irina otvora prsline)

Na osnovu obimnih komparativnih ispitivanja torkret betona spravljenih sa

Nenad Risti1, Zoran Grdi2, Gordana Toplii-uri3,

SVOJSTVA SAMOUGRAUJUEG BETONA SPRAVLJENOG SA

PROPERTIES OF SELF COMPACTING CONCRETE MADE WITH ADDITION

2.1. Korieni materijali

Za spravljanje betonskih meavina korien je cement proizvoaa CRH CEM I

2.2. Sastav betonskih meavina

Za potrebe eksperimentalnog istraivanja napravljeno je ukupno pet razliitih

Superplastifikator 0,40 0,0040 1100 4,40

Tabela 1. Sastav betonskih meavina korienih u eksperimentu za 1m3

Na sveem betonu sprovedena su sledea ispitivanja: zapreminska masa prema

Rezultati ispitivanja karakteristika betona u sveem i ovrslom stanju dati su u

Jedinica Rezultat ispitivanja

Tabela 2. Rezultati ispitivanja karakteristika betona u sveem stanju

Tabela 3. Rezultati ispitivanja karakteristika betona u ovrslom stanju

4. DISKUSIJA REZULTATA ISPITIVANJA I ZAKLJUAK

Na osnovu rezultata ispitivanja zapreminske mase sveeg betona, tabela 2, moe

Ovaj rad predstavlja deo istraivanja obavljenog u okviru projekta TR 36017

UTICAJ NAINA UGRADNE NA SVOJSTVA SITNOZRNIH CEMENTNIH

EFFECT OF EMBEDDING ON PROPERTIES FINE GRAINED CEMENT

Na svojstva cementnih kompozita utie veliki broj faktora: karakteristike