Dr.

Kiril Temkov

ETIKA
PR KLASN VI
Autor:
Prof. Dr. Kiril Temkov

Recensent:
Doc. Dr. Svetlana Kamxhijash
Mr. Gordana Nikevska
Dushanka Golluboviq-Neshoska

Lektor i botimit n maqedonisht:

Violeta Karaxhovska-Stojanova

Prkthyes:
Xhevdet Shabani

Redaktim profesional:
Prof.Dr. Asllan Hamiti

Lektor i botimit n shqip:

Mr. Ismail Hamiti

Redaktor:
Aleksandar Temkov

Prpunimi kompjuterik:
Bojana Dimitrova

Kopertina:
Dime Temkov, grafik akademik

Korrektur:
Aleksandar Temkov

Botues:
Ministria e Arsimit dhe Shkencs e Republiks s Maqedonis

Shtyp:
Qendra Grafike shpkpv, Shkup

Tirazhi:
8.300

Me vendim t ministrit t Arsimit dhe Shkencs t Republiks s Maqedonis nr. 22-4100/1 dat
06.07.2010 lejohet prdorimi i ktij libri.

CIP -
. ,
373.3.016:54(075.2)=163.3
,
VI / . - :
, 2010.
- 67 . : . ; 26
ISBN 978-608-226-010-5
COBISS.MK-ID 84089866
 T dashur miq t rinj,

Ky sht LIBR NGA ETIKA, i cili i mson njerzit

sht e Mira, e sht e Keqja. Gjja m mir pr njeri-
un sht t bj mir, e ti largohet s keqes. Prandaj fmijt
msohen q n fmijri se si duhet t sillen drejt. Nse nje-
riu bn mir, edhe atij i bhet mir, sikurse edhe njerzve q
i ka prreth. Nse njeriu e ndjell t keqn dhe bn dika keq
ather edhe ai do t ndjehet keq, si do ta ken vshtir
edhe njerzit me t cilt kontakton ai.
N lndn e Etiks msohet si dhe pse njerzit du-
het t veprojn drejt dhe cila sht ajo q nuk duhet br
asnjher. N libr jepen kshilla direkte dhe norma morale,
t cilat duhet ti ndjekim. Gjithashtu, shpjegohet morali dhe
rregullat e sjelljes s mir n rrethana t ndryshme dhe n
situata t ndryshme, me ushtrime dhe prsritje t shpeshta,
si dhe me shembuj, t cilat na japin msim edukativ pr sjell-
jen e mir t njeriut.
Libri ndahet n tri pjes - (1) pr etikn dhe moralin, (2)
pr vlerat e prgjithshme etike t njerzve dhe (3) pr thel-
bin dhe llojet e sjelljes s mir. Ne kemi dshir q t rinjt t
msojn mire etikn, q t bhen njerz t mir dhe tu bjn
mir t gjithve, t kujdesen pr vetveten dhe pr shndetin
e tyre, t ruajn natyrn dhe t din ti kryejn detyrimet mo-
rale dhe ti zgjidhin shtjet morale me t cilat do t prballen
n jet dhe n pun.

N pjesn e par t librit ETIKA DHE MORALI bhet fjal

pr shkencn mbi moralin dhe pr veprimet t cilat te njerzit
vlersohen si t mira dhe t kqija dhe n baz t s cilave
i vlersojm njerzit me t cilt takohemi n prditshmrin
ton.
Gjithashtu, ktu do t msojm se si duhet t bhet
zgjedhja etike midis t mirs dhe t keqes, si dhe far dobie
do t na sjell prcaktimi i drejt moral.
N kt aspekt, do t shpalosen sidomos msimet e di-
jetarit m t madh maqedonas n fushn e etiks, Shn Kli-
mentit t Ohrit, si baz e etiks son. Krahas themelimit t
shkollave dhe dhnies s njohurive njerzve n t gjitha fus-
hat, ky paraardhs yni m i ditur i ka msuar gjyshrit tan
si t sillen sipas normave morale, e kjo edhe sot e ksaj dite
pr ne sht shum e rndsishme.

3
 ETIKA DHE MORALI

SHT ETIKA
Anemban bots sot shum flitet pr etikn.Ashtu sht
edhe n vendin ton. I qortojn ata q jan t kqij dhe nuk
veprojn sipas moralit, u thon se nuk kan etik. Kurse ata
t cilt jan t sinqert, puntor dhe u ndihmojn njerzve,
vlersohen t mir, q e ndjekin etikn. Pr ata t cilt mendojn
dhe veprojn me dhun, llogariten se kan humbur etikn. Pr
t rinjt n t gjitha vendet aplikohet arsimimi etik (si kemi
msimin pr Etikn) dhe krkohet q t msohen bazat the-
melore t etiks dhe vlerat q prmbajn norma, q t mund ta
mbrojn dhe praktikojn etikn.
Etika sht nj ndr veprat m t rndsishme, m t ne-
vojshme dhe m t dobishme t njerzimit. Ajo flet pr qllimet
dhe veprat e mira t njeriut.
Pse kto jan aq t rndsishme? Ato gjithmon kan qen
t rndsishme, sepse sht m mir t bjm mir dhe t jeto-
het n paqe dhe qetsi, me pun t dobishme dhe n harmoni,
pa pasur frik dhe pa fyerje ndaj t tjerve se t ndiqet e keq-
ja, t veprohet keq, dikujt ti shkaktohet dhembje ose dikush t
lndoj dik. Sot kjo sht edhe m e rndsishme, pr arsye
se kemi shum njerz n bot dhe konfliktet e tyre sjellin paso-
ja t fuqishme negative, kemi edhe armatim t rnd, armatim
dhe preparate kimike t cilat mund t na sjellin dme t mdha.
Edhe Natyra sht e lnduar. Prandaj krkohet prej njerzve
t veprojn mir dhe jo keq, t vetdijesohen, t mendojn me
dshir q t bhet mir pr secilin dhe t veprohet mir. Bash-
kimi i bots bashkkohore, i cili do dit sht gjithnj e m i
fuqishm, mund t jap rezultate t mira vetm nse njerzit
kan kujdes ka bjn dhe nse ua dshirojn vetm t mirn
njerzve t tjer dhe natyrs.

Etika flet pr at se ka sht e mir dhe ka sht e keqe,

MIR
sht ajo q sht
pozitive,q plqehet, q
sht e dobishme, zgjid-
het dhe rekomandohet,
duhet t bhet
Mir sht t kihet dashuri, nse
punohet nse ka mirkuptim, kur
ndihmojm, kur japim, respektojm
njerzit dhe jetojm n paqe me t
tjert.
KEQ
sht ajo q sht nega-
tive, q nuk plqehet, q
sht e padobishme,q
refuzohet, q shmanget,
nuk duhet t bhet
Keq sht kur urrehet, kur kemi
prtaci nse nuk ka mirkuptim, kur
nuk ndihmojm, kur nuk e ndajm
me t tjert, kur nuk respektojm
njerzit dhe jetojm n konflikt.

4
 ajo na tregon cila sht e mira dhe cila e keqja n jet, dhe n
t gjitha fushat e jets: n pun, n familje, n marrdhniet
midis njerzve, n qllimet dhe hapat e ndryshm t njeriut n
jet. N t gjitha kto kemi gjra t mira dhe gjra t kqija. E
mira duhet, kurse e keqja nuk duhet dhe duhet ta shmangim.
Etika ia tregon njeriut rrugn e drejt na jet, drejtim t ci-
lin duhet gjithmon ta ndjekim dhe t kemi
ETIKA E NDJEK T MIRN! kujdes t mos largohemi prej saj. Etika in-
siston q ne t bhemi bamirs t vm
E FLAK T KEQEN re dhe t kujdesemi, t kemi dashuri dhe
t ndihmojm. Etika e tregon at q sht
m e rndsishme, e cila pr njeriun duhet t jet e drejt. E
kjo sht t konsiderohet qenie morale, ta bj m t mirn, t
jet i knaqur/e knaqur nga sjellja e vet, qenie t ciln t gjith
e respektojn, e duan dhe e respektojn pr shkak t veprimit
moral.
Etika sht SHKENC PR MORALIN, pr konceptin e
njeriut mbi t Mirn dhe t Keqen dhe veprimet e tij me t ci-
lat e ndjek t Mirn dhe i largohet t Keqes. N kt mnyr
jetojm drejt dhe shkohet prpara n jet, krijohet personaliteti
i vrtet, i afrt me t tjert para s gjithash shok i vetvetes. Ky
sht qllimi i njerzve t drejt.
Etika ndihmon njerzit ta gjejn rrugn e drejt t jets
dhe nse paraqitet nevoja, t prmirsohen. Rregullat e saj qu-
hen norma morale. Me etik t mir jeta dhe marrdhniet mi-
dis njerzve bhen t mira dhe kemi progres. Etika sht di-
ka pozitive kurse e kundrta paramendimi dhe t brit keq,
mos heqja dor prej s keqes - gjithmon sht dika negative.
Prandaj etika sht nj nga shkencat dhe veprimtarit e para
dhe m t rndsishme. Gjithsecili doemos duhet t msoj ti
dalloj kundrthniet q ekzistojn midis t mirs dhe t keqes
dhe t bj zgjidhjen e vrtet - t ndjek t mirn dhe t lar-
gohet prej s keqes. Arsimimi Etik sht pjes prbrse e for-
mimit t personalitetit t pjekur, t lir dhe t prgjegjshm. Me
diturin etike njeriu do t zgjedh rrugn e vrtet n jet, do
t bj mir, do ta ruaj mjedisin jetsor dhe drejt do t sjillet
me njerzit.

MAS -
dimension i sakt, prcaktim i mir, i menur; vshtrim dhe vlersim i NOCIONET
drejt i nevojave, qllimeve, veprimeve dhe pasojave - nj nga vlerat
KRYESORE
m t rndsishme t moralit; pr Aristotelin maturia sht procedur
ideale etike (e kundrta: pamaturia, mungesa e mass) ETIKE

5
 ETIKA DHE MORALI

Fjaln Etik e ka shpikur filozofi i njohur Aristoteli (384-

322 para ers son), i cili ka qen msues i Aleksandrit t
Madh. Aristoteli i ka quajtur etike ato qllime dhe veprime t
cilat jan vlersuar me kujdes, mir t menduara, drejt, t
cilat jan m t mirat. Ather njerzit veprojn me ma-
turi t vrtet. Etika flet pr prcaktime dhe vepra t tilla t
shklqyeshme - t cilat jan shum t nevojshme, meq pa-
raqesin baz pr moral t mir.

E MIRA SHT QLLIMI I TR ASAJ Q EKZISTON DHE I DO VEPRIMTARIE

Aristoteli
Si e komentoni kt
mendim t filozofit Aristotel?

SHT E DUHUR NUK SHT E DUHUR

T duhet etika! T anashkalohet etika!
T bjm mir! T bjm keq!
Ta ndihmojm tjetrin! T nnmohet tjetri!
T jemi t qet dhe tolerant! T jemi t dhunshm!

Mendoni pr kto rekomandime etike. duhet br? ka nuk duhet br? Bisedoni
prse ato jan propozuar si norma etike.

FJALORI
ETIK etik - shkenc pr moralin, pr zgjedhjen dhe t brit mir,
si dhe shmangien e s keqes
rrug e drejt - mnyra si duhet t ecim, gjithmon drejt, pa
u shmangur dhe pa br gjra t kqija.
pozitive ajo q vlen, nga e cila del dika e mir, ajo q
sht e nevojshme
negative ajo q nuk vlen, nga e cila del dika e keqe, q
sht e dmshme dhe e panevojshme
norm etike - ajo q duhet br (domosdo) ose q nuk
duhet br: shnohet me pikuditje (!) - Ndihmoji t tjert!
Mos gnje!

6
 MORALI
N jet kemi situata t ndryshme dhe vlersim t moralit:
Petriti i rrah fmijt - t gjith e konsiderojn at t
dhunshm dhe asnjri nuk dshiron t shoqrohet me
t, prve atyre t cilt edhe vet jan t dhunshm.
Njomza sht e but dhe gjithmon buzqesh - dhe t
gjith e thrrasin n shoqri.
Behari nuk pastrohet rregullisht - t gjith largohen prej
tij pr shkak t papastrtis dhe ers q kundrmon.
Arti u ndihmon gjithmon t tjerve - dhe t gjith e
lavdrojn.
Amari e ndan ushqimin e tij me t gjith t uriturit dhe t
gjith i japin atij dika nga ajo q kan sjell.

Shikoni se far sjellje t ndryshme kemi dhe far ka-

rakteristika hasim te njerzit. E tre kjo bazohet n dy gru-
pe themelore - ose i kemi t mir ose t kqij. Veprat e mira
quhen morale dhe personat t cilt veprojn cilsohen si t
moralshm. Veprat e kqija cilsohen si t pamoralshme
dhe njerzit i vlersojn si t pamoralshm personat t cilt
kan sjellje t ktilla.
Morali sht nj ndr karakteristikat m t
rndsishme t njeriut. Te kafsht po ashtu mund t shohim
elemente t moralit (kujdesi i tyre pr t vegjlit, bashkpunimi
dhe ndihma e antarve t llojit t njjt, dashuria dhe lidh-
ja mes ifteve, qndrueshmria dhe kmbngulja gjat ar-
ritjes s qllimeve). Mirpo kafsht veprojn sipas instinkte-
ve, sjellja e tyre sht shprehje e nevojave t tyre biologjike,
pa vetdije, dhe nuk sht rezultat i asaj q kan zgjedhur
vet ata. Vetm qenia njerzore mund t dalloj t keqn
dhe t mirn dhe t sillet n mnyr t mir, t dobishme, t
plqyer dhe t largohet nga e keqja.
Ky sht thelbi i moralit - njohja e s mirs, t duhet e
mira dhe punt e mira, po ashtu edhe njohjen e s keqes
MIR dhe largimi prej saj.

E mira dhe e keqja jan gjra t kundrta njra me

tjetrn, ato konsiderohen si dy pole t cilat nuk mund
t bashkohen dhe t przihen.Ajo q sht e mir nuk
sht e keqe, dhe ajo q sht e keqe nuk mund t jet
KEQ e mir. Secili nga ne e dallon t mirn dhe t keqn pran-
daj ashtu sillet dhe i vlerson t tjert.

7
 ETIKA DHE MORALI

Dallimet mes njerzve nuk varen gjithmon prej personalite-

tit t njeriut.Gjinia, mosha, raca, nacionaliteti, gjuha dhe talen-
ti jan t formuara n mnyr natyrore.do njeri kto karakteris-
tika i fiton q nga lindja e tij. Njerzit jan t njjt dhe kto dal-
lime nuk jan shum t rndsishme pr t vlersuar njeriun.
Njerzit vlersohen sipas karakteristikave t mira ose t kqija,
veprimet e tyre jan t mira apo t kqija, jan t moralshm ose
t pamoralshm. Kto karakteristika dallohen prej individit, etiks
q ka ai (ajo) pr orientimin dhe rrugn q ka zgjedhur n jet.
Njeriu mund t vlersoj veten ashtu si e vlersojn t tjert at.
Morali sht veti e veant dhe vep-
Rregullat e Moralit - rimtari. Morali ka rregulla si duhet t cilat
norma, pr e njeriut, sht tregojn si t veprohet br mir dhe si t lar-
ndjenj, vetdije dhe dituri e do gohemi nga e keqja. Njeriu me moral e shi-
aktivitet njerzor, njeriut pr t kon drejt jetn, n ndrkoh sht edhe bu-
mirn rim i energjis me t ciln njeriu vepron mir.
Kur njeriu sht i moralshm ndihet
i rehatshm, krenar, i lartsuar, lavdrohet
dhe t tjert e lavdrojn at.
Ather ndrgjegjja e tij sht e pastr dhe nuk brengoset. Ai/
ajo e di se jan n rrug t vrtet dhe veprat e tyre nuk do t
lndojn asknd, por do tu sjellin dobi t tjerve, kshtu q ai/
ajo i bjn mir vetvetes. Ather lumturin q e ndjen njeriu n
vete sht e vrtet, ai/ajo jan t vetdijshm se jan pjestar
t dobishm t njerzimit.Morali pozitiv sht baz pr nj jet
m t mir, fisnike dhe t lumtur pr njerzit.

far sjellje keni me shokt tuaj?

- me respekt - me dashuri
- urdhroj - kshilloj, msoj
- urrej - mosinteresim
- nuk komunikoj - toleranc
- kam mirkuptim - mundohem ti shfrytzoj
- ndihmoj - i fal ata....

Vlersoni zgjedhjen q keni br a sht e mir. Nse

sht mir - a duhet t vazhdoni, t prisni dhe t krkoni prej
t tjerve t veprojn n mnyr t njjt? Nse sjellja nuk
sht e mir - a duhet ta ndryshoni?

8
 NOCIONET MORALE/AMORALE-
KRYESORE brja e veprave t mira, e cila prputhet me moralin q sht
ETIKE moralisht e vlefshme # brja e veprave t kqija q sht n
kundrshtim me moralin, q nuk sht moralisht e vlefshme
MORAL PERSONAL -
Parime morale, norma dhe veprime t nj njeriu (sistemi moral)
q jan karakteristik e tij.
MORALI SHOQROR (SOCIAL)-
Parimet morale, dobit dhe normat e nj shoqrie q jan baz e
veprimeve morale dhe vlersimit.

Nn Tereza (1910-1997), personaliteti m i njo-

hur moral i epoks s re moderne, iu prkushtua t
varfrve dhe t smurve n qytetin Kalkuta dhe
anemban bots, bashk me t u bashkngjitn me
mijra vullnetar t rinj, ndrtoi spitale, shkolla pr
fmijt e varfr. Fitoi mimin m t lart pr paqe No-
bel n vitin (1979). Ajo, edhe pse me trup t vogl
dhe t imt tregoj se far fuqie ka mirsia e nje-
riut kur vendosim t veprojm mir duke ndihmuar
njerzit e varfr. Nn Tereza sht fytyr e moralit
bashkkohor.

NUK MUND T BJM PUN T MDHA,

MIRPO PUNT E VOGLA MUND TI BJM ME DASHURI T MADHE
Nn Tereza
Komentoni thnien
e Nn Terezs

TRE BURIME T MORALIT

Morali lind n shoqri, nga plqimi i prgjithshm i shumics s pjestarve t saj

duke u nisur prej asaj q dika q sht e mir dhe q duhet br (duhet q tr ajo
shoqri t bj at), kurse dika q sht e keqe dhe q nuk duhet br (asnjeri n
at shoqri nuk duhet br at). Pr shkak se kemi shoqri t ndryshme (prej familjes
e deri te njerzimi n prgjithsi), kemi morale t ndryshme varsisht prej kuptimeve
dhe qllimeve t shoqris.
Morali zhvillohet n njsin, sipas vlersimit dhe ides, q ajo i zgjedh,dhe ven-
dos bazn e moralit i cili do t ndiqet n jet.
- por edhe ky moral vlersohet n shoqri, pr shkak se prek antart e saj, nse
nuk sht i mir mund t lndoj dik.
Morali pranohet prej njohurive q kemi nga e kaluara nga mbar bota,
prej historis s popullit t saj dhe popujve t tjer, prej njerzve t menur
t cilt kan folur pr gjrat m t rndsishme pr t Mirn dhe pr t Ke-
qen (t tilla jan msimet e Krishtit, Muhamedit a.s , t filozofit t mirnjohur
Sokrat, sot t Nn Terezs).
9
 ETIKA DHE MORALI

POZITIVE SHT NEGATIVE SHT

t ruhet morali t ikim prej moralit

t kryhen detyrat t ikim prej detyrave
t jemi t drejt t jemi t padrejt

Mendoni pr kto rekomandime etike. ka duhet br? ka nuk duhet br? Bisedo-
ni pse jan dhn kto rekomandime si norma morale.
FJALORI vler - ajo q vlen, q duhet ndjekur
ETIK
parim - princip, baz, ajo q paraqitet n gjith-
ka
detyr - ajo ka duhet br, ka nuk duhet
shmangur
shembull - shembulli m i mir q duhet ndje-
Shkruani kur n jet
rregullat:
msim - gjrat q jan treguar jan udhrrfyes
-n komunikacion
si duhet vepruar
-n shkoll
-n basketboll
-n familje

RNDSIA E MORALIT
Secili nga ne ka lindur dhe jeton, me rast m e rndsishme sht ek-
zistimi i njeriut t jet i vrtet dhe njerzor, n jet t kemi veti t mira dhe
t bjm vepra t mira. Kjo nnkupton t jemi t moralshm.
Gjat periudhave t ndryshme kemi kategori t ndryshme dhe raste t
ndryshme, kemi msime t rndsishme etike dhe krkesa - t cilat jan n
prputhje me dispozitat morale. Ktu shohim njerzimin dhe forcn e ekzis-
timit. Kur kemi t bjm me ndonj katastrof dhe varfri t madhe njerzit
ndihmojn njri-tjetrin. Sot t gjith ne jemi t brengosur pr mbijetesn e
natyrs dhe sht e domosdoshme q t sillemi n mnyr ekologjike, t
gjith ne duhet t kujdesemi pr natyrn dhe gjallesat n t.
Kur kemi vshtirsi, e rndsishme sht q t durohet dhe t
prmirsohet gjendja. N situata t mira sht e panevojshme q t kreno-
hemi. N varfri duhet q t shtrngohemi dhe t fitojm. Kur t kemi duhet
t kursejm dhe mos t harxhojm. Gjat robris shum e rndsishme ka
qen t jeni hero, n liri m human.

10
 Dhe t mos lndohen t tjert. Gjithmon duhet t ndjejm gjrat pozi-
tive, q paraqesin moral t mir.
Morali do t thot njerzit t ken qllime t mira dhe t realizojn
vlera t vrteta, duke punuar pr shoqrin. Me rndsi t madhe sht
q t jemi pozitiv, dhe t shmangim negativitetin. Kur kemi situata t
vshtira, qndrimi pozitiv sht kusht pr jet dhe prparim.

Gjorgji - Goce Delev (1872-1903) sht personaliteti m i

njohur i lvizjes moderne t Maqedonis. Besonte se t gjith
njerzit duhet t jen t lir, kurse liria mund t fitohet si rezultat
i angazhimit t prbashkt serioz t pjestarve t popujve t
cilt jetojn n nj bashksi, t cilt duhet t respektohen mes
tyre dhe t bashkpunojn. Etika themelore dhe porosia e Goce
Delevit sht q duhet t dallohemi me vepra morale.

UN BOTN E KUPTOJ SI NJ FUSH PR GAR KULTU-

RORE NDRMJET POPUJVE . Goce Delev

Pr t jetuar jet t mir me rndsi sht qndrimi pozitiv, q do t

thot jetn ta shohim me gzim, me shikim drejt gjrave pozitive (bamirsit),
kushtuar mirsive dhe bukurive t jets. Q do t thot t kemi buzqeshje,
ndaj gjrave t sillemi me respekt dhe interesim, njerzit tjer t pranohen
n mnyr t barabart dhe t afrt. Duhet t veprojm q t bhet mir pr
ne dhe pr t tjert. Qndrimi pozitiv sht nj bardhsi.
E kundrta, marrdhniet negative, kuptimi i s cils nnkupton t re-
fuzohen vlerat e jets, t paraqiten n siprfaqe ana negative, t shmanget
mundsia pr lumturi, dhe t mos besohet n mundsin e t jetuarit mir.
Fytyra sht e vrenjtur. Pr pengesat dhe vshtirsit normale fajsohet
fati i zi. Ngjyra e qndrimit negativ sht e zeza.
Thnia pr qndrimin pozitiv sht: Gjithka sht e mir por mund t
bhet edhe m e mir. Edhe nesr ka dit, e cila na pret me dritn e saj q
ofron drit, pas pikllimit, prsri do t kndojm, pas rezultateve t dobta
dhe dshtimit, nse mundohemi do t vijn edhe rezultatet tona, sukse-
si dhe fitorja. Thnia e qndrimit negativ sht: Asgj nuk sht mir. Pas
gzimeve gjat vers vjen t ftohtit dhe varfria e vjeshts dhe dimri.Secila
kng sht hyrje me situata piklluese. Pas do fitoreje vjen humbja.
Qndrimi pozitiv sht gjithmon m i rndsishm dhe m i
arsyeshm se qndrimi negativ.

11
 ETIKA DHE MORALI

KUJDES, KUJDESJE -
NOCIONET
Interesimi dhe veprimi pr t vepruar mir pr dika dhe pr dik,
prkushtim i realizimit t mir t detyrs (e kundrta e moskujde- KRYESORE
sit dhe pakujdesis). ETIKE

T GJITH NJERZIT NUK MUND T JEN

T PASUR DHE T RNDSISHM,
POR SECILI MUND T VEPROJ MIR
Konfuqije

Komentoni me shokt tuaj thnien e etikut

m t njohur kinez.

Mendimi dhe zgjedhja jan forcat themelore t vlerave t

njeriut. Ai zbulon dhe ndjek t mirn, t dobishmen, kurse lar-
gohet nga ajo q nuk sjell dobi. Zgjedhja tregon se far individi
sht njeriu n t vrtet: sht i mir, i kuptueshm, serioz, i
prgjegjshm, i kujdesshm - ose sht i keq: i pakuptueshm,
joserioz, i paprgjegjshm dhe person i pakujdesshm, pa
vetdije dhe pa ndrgjegje t vrtet.
Gjat zgjedhjes njeriu mendon dhe i lloga-
rit t gjitha veprimet e tij, vendos far t bj
dhe si t veproj, vshtron pasojat dhe zgjedh N prralln popullore dy cjep the-
m t mirn pr vetveten dhe t tjert prreth ren mes tyre deri n vdekje n urn
tij. Morali sht vendim i rndsishm pr sjell- mbi prrua, ata nuk mund t zgjed-
hin mnyr m t mir prve se me
je t mir, t gjith kan interes dhe krijohen
kokat e tyre boshe t sulmojn njri-
marrdhnie t drejta mes njerzve.Sjellja e
tjetrin.
keqe dhe e pamenduar mund t sjell dobi,
kshtu mendon egoisti.
Kjo dobi sht gjithmon e prkohshme, pr shkak se sjelljet
e kqija i hakmerren secilit - pr kt merret ndshkim dhe
njerzit flasin keq pr at q vepron keq dhe largohen prej tij.
Pastaj si pasoj t keqe kemi edhe kur njerz t pavetdijshm
plqejn vepra t kqija dhe fillojn t veprojn pa mend, nga
ajo lind nj situat e padshiruar mes njerzve dhe pastaj bjn
keq, luftojn sikur bishat mes tyre, q sjell deri n dmtimin e
tyre.

12
 RREGULLA E ART ETIKE

Norma m e prhapur etike n bot (kshilla morale dhe msime) thot:

BJE AT Q DSHIRON T TJERT T BJN PR TY:

MOS E BJ AT Q T TJERT NUK DSHIRON TA BJN TY:

N rregullat etike t arta theksohet e prbashkta n etik. Me shembull duhet t tre-

gohet ka njeriu zgjedh dhe pr ka angazhohet, po ashtu t njjtn e krkon dhe pret
prej njerzve t tjer. Elementare sht perspektiva e sjelljes njerzore. - Reciproci-
teti nuk sht i mir pasi q kemi br vepr t keqe, n kuptim t asaj q t kthehet
e njjta e keqe q sht bre: BJE AT Q (TY) TA BJN / TA KAN BR! Ajo
sht hakmarrje, q nuk sht e mir pr normn etike.

Sipas t mirs dhe t keqes ndahen qllimet dhe veprimet

e moralit. E mira sht pozitive, respektohet dhe rekomando-
het, mbrohet dhe realizohet.
Personi krenohet me zgjedhjen e s mirs dhe veprime-
ve t mira, E keqja sht negative, e padshirueshme, hidhet
posht, shmanget, nuk rekomandohet dhe tentohet largimi prej
saj. E keqja nuk duhet mbrojtur, nga mbrojtja e s keqes dhe
veprimeve t saj buron faji dhe vlersimi i keq i individit.
Edhe shtjet tjera t etiks dhe t jets s njeriut jan t
ngjashme me domethnie t kundrt: morale dhe amorale, eti-
ke dhe joetike, t drejta dhe jo t drejta, t vlefshme, t pav-
lefshme, ajo ka vlersohet, q nuk vlersohet, ka duhet br
dhe ka nuk duhet br, ajo q doemos duhet t bhet dhe ajo
q doemos nuk duhet t bhet dhe t largohemi prej saj... Me
zgjedhjen midis t mirs dhe t keqes njeriu zgjedh mnyrn
e jets dhe t sjelljes, dhe vendos si do t jet jeta e tij pr at
dhe shoqrin e tij, pr t afrmit, pr familjen, n prgjithsi
pr tr njerzimin.

MIR SHT KEQ SHT

T msojm! t mos msojm!
T ndihmojm t tjert ! t ikim prej prgjegjsive
T bjm sport! dhe t mos ndihmojm n shtpi!
t mos bjm sport!
Mendoni pr kto rekomandime etike. ka duhet br! ka nuk duhet br! Bisedoni
pse jan dhn kto rekomandime si norma morale.
13
 ETIKA DHE MORALI

E MIRA E PRGJITHSHME - NOCIONET

sht ajo e cila vlersohet nga t gjith sht e dobishme,
t gjith e plqejn dhe e rekomandojn
KRYESORE
QLLIMKEQ - ETIKE
vepr m qllim t keq, me mendim t keq (kund. qllimmir)

Ju lutemi, pas msimeve t para nga Etika, mendoni pr pyetjet e ardhshme

dhe prgjigjuni:

A dshironi t tjert t sillen mir me ty? A silleni ju mir me t tjert - me familjen

tnde, shokt e shkolls dhe shokt e rrugs?
A i dgjoni ata t cilt ju kshillojn pr moralin dhe a pasqyrohet kjo n veprat tuaja?
A mendoni q msimi i etiks t bhet norm e sjelljeve tua?

e njerzishme, njerzore - q i takon njeriut, ka sht e

mir t mendojn dhe t bjn njerzit
FJALORI
vullneti i mir - qllimi i mir, veti e njerzve t moralshm
ETIK
fliten fjal t mira - vlersim i moralit te individi (ka besim,
dhe pr t fliten fjal t mira)
vullnet t mir - bn dika me gzim, nuk ka prtaci
shpirt i mir - me shpirt t mir, pa qllime t kqija
shpirtligsi - ai i cili i bn keq dikujt
famkeq ai pr t cilin flasin keq, prej t cilit frikson me
pamjen e tij dhe veprat e tij
qllim keq qllime t kqija (kundr t mirs)
smir, dashaligsi - disponim i fuqishm me qllime t kqija
drejtuar dikujt, armiqsi, dshir pr t lnduar.
krim - shkelje e rnd, veprim kriminal (veanrisht drejtuar
qenies s gjall) shkelje e rnd e ligjeve dhe rregullave t
shoqris, implementimin e t cilave kjo shoqri e llogarit
t obligueshm pr ekzistimin e saj.

14
 SHN KLIMENTI I OHRIT
- MSUESI YN MORAL
Etika u tregon njerzve se si duhet t sil-
len, veanrisht u drejtohet t rinjve q t orien-
tohen drejt, t ken sjellje dhe t ken kujdes.
Etika dshiron t jet e afrt me shpirtin e njeri-
ut, msimet e saj jan burime t moralit t mir.
Ajo shpreson q do t msohen idet etike, q
do t kuptohen dhe t pranohen kshillat etike.
Fuqin m t madhe etike pr ne ktu n
Maqedoni e kan porosit e Shn Klimentit t
Ohrit. Normat t cilat i ka treguar ai jan baz
e etiks son, ato na msojn pr m t mirn
dhe krkojn nga ne t sillemi n mnyr t
menur. Dy elementet themelore etike t Shn
Klimentit t Ohrit jan largimi nga e keqja dhe t
vepruarit mir. Ky sht qllimi i etiks t mos
bjm keq - dhe anasjelltas t duhet e mira dhe
t veprohet mir.

LARGOHU NGA E KEQJA VEPRO MIR

Nga e keqja sigurisht q duhet t Shn Klimenti i Ohrit thot:

largohemi pr arsye se sht e orientuar
n lndimin e njerzve. Nga e keqja
dmtohet edhe vet individi i cili e
dshiron t keqn, vepron keq ai- i cili
bn keq. Ai i mbshtet veprimet e kqija
mes njerzve.
E keqja sht e orientuar drejt
shkatrrimit,lndimit, krijimit t dmeve,
shqetsimit. Ai i cili ndjek t keqen, ka
qllime negative, sht lakmues, vetm
dshiron dika, n fakt gjrat q i prkasin
dikujt tjetr. Ai nuk respekton t drejtn
e njeriut pr t jetuar n lumturi. Ai nuk
mendon pr t afrmit e tij, nuk i do ata,
ndaj tyre nuk sillet mir. Veprimet e tij jan
t padrejta, nuk kontrollon qllimet e tij
dhe me pafytyrsi drejtohet drejt kryerjes
s qllimit t keq. Ai nuk respekton etikn,
nuk dshiron asnjrin dhe nuk ka kujdes
pr veprimet e tij.
Largohu prej t keqes dhe vepro
mir ky sht msim jo vetm q t
shmangemi prej veprave t kqija,
por edhe krkes q t veprohet
mir. Shmangia nga e keqja duhet t
prmbushet me vepra t mira. Ana e
vrtet e njerzimit sht - vepra e mir.
Pr kt jan t nevojshme mendime t
mira, fjal t mira dhe vepra t mira. E
mira sht fuqia e jets, ajo e ndrton
dhe e prparon jetn. Nga e keqja
pason vuajtja, shkatrrimi dhe vdekja.
E mira ndrton jetn, kjo sht rruga e
vrtet - veprimet e mira i bjn mir
t tjerve dhe vet atij q bn mir.
Mirsia dhe bukuria shkojn shohin t
bukur. Cili zgjedh t keqen, bashk. Cili
sht i mir, njerzit e sht i keq dhe
nuk plqehet.

15
 ETIKA DHE MORALI

Ai nuk vendos kufij n sjelljet e tij, nuk
vepron njerzisht, tr kohn lndon dhe
knaqet me veprat e kqija.
Shn Klimenti i Ohrit flet kundr t
keqes, njerzit normal shmangen prej
t keqes, dshirojn t largohen nga
e keqja dhe vet ata nuk veprojn keq.
Shmangia e tyre nga e keqja sht gjja
e par q duhet msuar, e rndsishme
pr secilin msim, pr jetn e secilit njeri,
i cili e ndjek rrugn e tij jetsore.
Pr kt arsye duhet dgjuar Shn
Klimentin, i cili qysh n fillet e historis
son tregon fshehtsit e etiks dhe
rrugn keqja sht ajo e vrteta - kurse
e drejt t jets. Largimi nga e veprat e
mira edhe m e vrteta. E mira duhet
gjithmon t duhet t bhet dhe t
dallohet tek ne dhe tek t tjert.

Msuesi yn m i njohur Shn Klimenti i Ohrit (830?-

916) ka qen nxnsi m i mir i filozofve tan t mdhenj
Kirili dhe Metodi. Ky nxns i talentuar sht dijetari m i
madh n Maqedoni, ka formuar universitetin e par n Ohr,
ka formuar alfabetin cirilik, ka shkruar biografin e msuesve
t tij, ka qen i njohur si muzikant, agronom, mjek, prediku-
es. Ai sht maqedonasi i par i cili ka qen peshkop dhe
shkrimtar i madh. Shn Klimenti i Ohrit ka qen msues i
shklqyeshm dhe sht etiku yn m i njohur.
Fjalt dhe veprat e Shn Klimentit jan t orientuara n
prparimin e sjelljes s njeriut Ai ka krkuar me butsi dhe
pa gnjeshtra, me dashuri t vrtet t respektohemi njri
me tjetrin. Ai ka vendosur detyra t rndsishme dhe gara,
t tejkalojm njri-tjetrin me mirsi dhe prej sot t mundo-
hemi pr vepra t mira. Shn Klimenti i Ohrit sht miku
m i mir pr shkak se dshira e tij sht t bhemi njerz
t mir.
LARGOHU NGA E KEQJA DHE VEPRO MIR
Shn Klimenti i Ohrit

Bisedoni pr Plaoshnikun, ku gjendet Universiteti yn i par dhe varri i Shn Klimen-

tit t Ohrit. Pse jan t rndsishme veprat e tij, pse ne edhe sot duhet t respektojm
dhe dgjojm Shn Klimentin e Ohrit?

DUHET NUK DUHET

largohu nga e keqja t duhet e keqja
vepro mir t mos bjm mir
duaj njerzit dhe natyrn t dmtohen njerzit dhe natyra

16
 N fund t kapitullit t par ETIKA DHE MORALI sjellim disa tekste t bukura etike
dhe msime. Njerzit e menur mendojn far duhet br. Kt e paraqesin n librat
e tyre. N fillim ata mendojn pr t rinjt ku paraqiten njohurit e tyre etike, pr shkak
se dshirojn t prcjellin msime t vrteta pr sjellje t mir. Ata jan t sigurt q do
t ndihmojn t rinjt t kuptojn ka sht e rndsishme n jet dhe si duhet vepru-
ar q t jen mir ata dhe njerzit rreth tyre.

VEPRO MIR!

Nn Tereza (1910-1997), u lind n Shkup, gjat jets s saj ka ndihmuar t varf-

rit dhe t smurt. Kjo misionare e njohur e kohs son veon nevojn q njerzit
duhet t udhhiqen vetm prej t mirs dhe t jen t prkushtuar ndaj njeri-tjetrit.
Ky tekst quhet LUTJE e Nn Terezs dhe sht nj ndr m t njohurat n etikn
bashkkohore. Ajo flet se si skeptikt dhe pesimistt negativisht vlersojn njerzit. N
fakt ajo e paraqet veprn e saj jetsore - e cila i prkushtohet detyrs etike, detyr e t
brit mir, gjithmon dhe me zemr:

Njeriu nuk sht qenie racionale, qenie logjike, ai sht qenie egoiste.
Ska rndsi, duaje!
Nse bn mir, do t thon se bn mir pr qllime personale.
Ska rndsi. Bj mir!
Gjat realizimit t qllimeve tua - do t takosh miq t rrejshm dhe armiq publik.
Ska rndsi, realizoji qllimet tua!
T mirn q e bn, do t harrohet nesr
Ska rndsi. Bj mir!
Pr shkak t sinqeritetit dhe drejtsis do t jesh i lndueshm.
Ska rndsi. Bhu i sinqert dhe i drejt!
Ajo q sht krijuar me vite t tra mund t shembet pr nj moment.
Ska rndsi. Krijo!
Nse ndihmon njerzit, mund t kalosh keq
Ska rndsi. Ndihmo!
I jep bots m t mirn nga vetvetja, kurse ajo ta kthehet me goditje
Ska rndsi. Jep m t mirn nga vetvetja!

NSE MENDON DHE VEPRON MIR,

DO T NDJEHESH MIR
NSE MENDON DHE VEPRON KEQ
DO T NDJESHESH KEQ
thnie etike indiane

17
 ETIKA DHE MORALI

DUAJE FQINJIN!

Shkenctari yn m i njohur Bllazhe Koneski zbuloi

dhe shpjegoi PRMBLEDHJN E TIKVESHIT - vepr
kjo e krijuar n shekullin XVI n rajonin e Tikvesh, e cila
prmban msime etike - si tregime pr personalitetet nga
Bibla ose tregime popullore ku kafsht tregojn sjellje eti-
ke:
Lejleku sht zog i but. Kur bn folen, krkon vend dhe kujdeset pr gjith-
ka rreth tij. Kur sheh dika krikllin, q secili prreth tij t shoh dhe t ket kujdes.
Kshtu, ai e do Zotin, fqinjt dhe shoqrin.
Prandaj, shoqri dhe fqinj dgjoni - far dashurie kan zogjt, dashuri t till t
keni edhe ju ndaj t afrmit tuaj. Ta konsideroni t afrmin sikur vetn tuaj! Sikur q e
do Zotin, ashtu ta doni edhe fqinjin!

SHT MIR NUK SHT MIR

t mendoni se far bni! t veproni pa mend
t veproni mir! duke mos menduar ka sht e drejt!
t respektoni njerzit! t veproni keq!
t mos respektohen njerzit!

PYETJE DHE PRSRITJE

A jan t rndsishme pr njeriun njohurit nga etika?
ka na mson etika?
Njohurit pr t Mirn, t Keqen dhe Moralin a kan rndsi pr jetn e njeriut?
A duhet njeriu t pajiset me dituri t prgjithshme, prej tyre a nevojiten njohurit mbi etikn?
A do t ndihmojn njeriun t zgjedh rrugn e vrtet n jet?
ka do t ndodh nse nuk vepron drejt?
Prshkruani ndonj vepr morale t nj t njohur tuaj q ju ka plqyer dhe kon-
sideroni se duhet lavdruar dhe t tregoni t tjerve q edhe ata t veprojn n
mnyr t njjt?
Prshkruani ndonj vepr morale t nj t njohur tuaj q nuk ju ka plqyer dhe ju
ka nevrikosur dhe ju mendoni se duhet kritikuar dhe tu tregoni t tjerve q t mos
veprojn n mnyr t njjt?
ka ka br Nna Tereza, pse kaq shum duhet dhe lavdrohet n mbar botn?
Cili sht mendimi i Goces dhe a vlen pr jetn bashkkohore?
Cilat jan bazat themelore t mendimit t Shn Klimentit t Ohrit. A mund t jen elementare
pr etikn e dits s sotme, edhe pse sht folur para 1100 viteve pr t?
ka thot Nna Tereza n lutjen e saj?

18
 N pjesn e dyt t librit VLERAT UNIVERSALE ETI-
KE jepen sqarime pr qllimet etike t cilat jan t ngjash-
me n mbar botn.
Nnkuptohet, secili njeri i ka vlerat e tij dhe gjrat pr t
cilat mendon q kan vler m t madhe kundrejt gjrave
t tjera. Edhe shoqrit njerzore kan vlera t ndryshme
t jets, me mnyrat e saj dhe me kushtet e jets, me ele-
mentet themelore t puns dhe t jets s pjestarve t
tyre, me pasurit e tyre dhe ambiciet. Por, kjo sht kshtu
sa i prket dallimit t kulturave nacionale, ndrsa n moral,
dallimet jan m t vogla sesa dallimet n krijimtarin kultu-
rore t cilat krijohen dhe shfaqen n mbar botn.
Kjo sht ashtu pr shkak se njeriu beson n qllimet
morale t cilat i ka ai/ajo mund t jen qllime t do individi
n bot, kurse normat morale duhet t respektohen nga se-
cili prej nesh. Ky quhet moral universal, i ngjashm me vlerat
etike dhe veprimet e njerzve. Pr shembull, te t gjith po-
pujt e zhvilluar n bot vlersohet sinqeriteti dhe drejtsia,
puna, shpenzimet, ndihma dhe kujdesi pr t lnduarit. Po-
ashtu, nuk plqehen dhe kritikohen gnjeshtrat, mashtri-
met, dhuna dhe lndimi i njerzve.
N botn moderne njerzimi sht i lidhur trsisht.
Dika q m par ka qen shum e largt dhe nuk ka pasur
mundsi q t arrihet me muaj duke lundruar. Gjat asaj
kohe njerzit nuk kan pasur njohuri q ekziston nj bot e
till tani me aeroplan mund t arrihet pr disa or, kurse
televizioni dhe interneti bjn lidhje vetm pr disa minuta.
Tani n bot shiten t njjtat prodhime, shum njerz brak-
tisin shtpit e tyre dhe jetojn shum larg nga vendlindja,
bhet e njjta politik, anemban bots kndohen kng t
njjta dhe shikohen filma t njjt, me ngjarje t ngjashme
dhe kritika morale dhe lvdata. Ky quhet globalizim.
N botn bashkkohore vlerat etike bhen t njjta, t
prgjithshme dhe krijohet ETIKA UNIVERSALE, sistem
i vetm etik me normat morale m t mira nga t gjith po-
pujt, nga t gjitha kohrat e njerzimit prej etikve m t
dalluar.

19
 VLERAT
UNIVERSALE ETIKE

ETIKA N BOT
do njeri, derisa sht fmij, prindrit i tregojn se si t veproj.
Poashtu edhe t part tan, gjyshi dhe gjyshja, nse jan t gjall
dhe jetojn n afrsi kshillojn pasardhsit e tyre me kshillat m
t mira, msohen n ka duhet pasur kujdes dhe si t mos lndohen
t tjert duke vepruar keq. T rinjt poashtu t njjtn e dgjojn prej
msuesve t tyre n erdhe dhe n shkoll. Duke shikuar televizionin
ata mund t shohin edhe njerz q bjn keq dhe t kuptojn q nuk
duhet vepruar n kt mnyr.
Nse vrehet aty ndonj vepr e mir, edhe atyre do tju kujtohet
se duhet vepruar n mnyr t njjt. Edhe ky libr dshiron t msoj
fmijt pr veprimet m t mira. N shum filma dhe diskutime bi-
sedohet pr t mirn dhe pr t keqn, pr domosdon e t veprua-
rit mir dhe sa sht e padobishme t brit keq. Kur lexojn libra dhe
shohin filma, t rinjt mendojn se ka kan kuptuar prej tyre dhe ori-
entohen pr mirsi kundr s keqes.
Kshtu secili individ i ri do t rritet dhe do t vij koha t vendos
ka i plqen dhe ka do t veproj. Gjithashtu, n mnyr raciona-
le do t zbuloj ka sht e keqja dhe do t largohet nga ky
veprim, dhe t tjerve do tu tregoj q t mos bj vep-
ra t tilla.
Kur njeriu e zgjedh t mirn, ai sht i sigurt q t
gjith njerzit e llogarisin kt vendim si t mir dhe
dshiroj t veprojn n mnyr t njjt. Kjo qu-
het etik e prgjithshme, moral i tr njerzimit,
ka dallime t vogla prej kontinenteve dhe racave t
ndryshme t njerzve, mirpo prap se prap kto
dallime nuk jan edhe aq t mdha e mira sht
e mir, kudo q jemi n bot, sikurse q sht edhe
e keqja.
Mendimi i mir, fjala e mir dhe veprimet e mira jan
t mira n secilin vend. Mendimi i keq, fjala e keqe dhe sjell-
jet negative t cilat lndojn njerzit jan t kqija gjithkund. Pr kt
shkak secili duhet t bj llogarit e tij dhe t sillet n mnyr t drejt.
Morali lidhet me mendimin, vendimin dhe veprimin. Etika/morali reali-
zohen n katr forma dhe hapa, t lidhur njri me tjetrin - ideali, vlera,
norma dhe vepra.

20
 Ideali sht kuptimi t cilin individi e ka zbuluar dhe e
ka pranuar si qllim t fundit t ekzistimit dhe veprimit.
Ideali trheq n jet, si drit q tregon rrugn. Ideali
IDEALI sht m shum mirsi. ka sht m e rndsishmja,
ai sht burim i vlerave t tjera dhe jep fuqi.
Vlera sht e tr ajo q vlen sipas orientimit etik.
Jan paramendime dhe qllime pr t cilat njeriu men-
don se jan t drejta, plqehen, jan t nevojshme
dhe i prcjell gjat jets dhe n veprimtarin e tij. Vle-
ra sht vendim i njeriut pr t cilin mendon q sht
VLERA i mir dhe paraqet largimin e tij prej asaj q mendon
se sht e keqe.
Normat sht urdhr etik, vler etike n form q tre-
gon ka duhet br dhe ka nuk duhet br. Normat
jan krkesa pr veprim, prshkrim direkt i vlerave t

NORMA mira dhe tregues se far duhet br, prkatsisht

thnie pr at q nuk ka vlera dhe krkohet t mos
bhet.
Hapat veprat jan n fakt njeriu far bn. Paraqet
ringjallje t vlerave dhe realizimin e normave. Hapat
HAPAT - VEPRAT inspirohen prej qndrimit etik t individit, t grupeve
ose t nj periudhe. Vepra sht vepr prfundimtare
e paramendimeve, qllimeve etike. Morali n fakt ek-
ziston pr njerzit q t veprojn mir.
Nj karakteristik e njjt etike mund t shfrytzohet pr prcaktimin e t gjitha nive-
leve etike, mendimet dhe veprimet: pr shembull NDERSHMRIA. Ajo sht ideal i
moralit - etik perfekte qllim i jets;, vler - zgjedhja ime/jon pr at q vrtet sht
e rndsishme; norm - krkesa dhe udhrrfyes i veprimeve, far doemos duhet
t bhet dhe ka nuk duhet shmangur: Bhu i ndershm! Duhet gjithmon t jemi t
ndershm ndaj gjithkujt dhe pr gjithka!; veprim - sjellje e mir, q sht pasqyrim i
vetdijes sime/son morale, t vlerave t zgjedhura, t normave t vendosura dhe t
pranuara mir, si dhe i kulturs personale dhe t prgjithshme.

SHKLQYESHM -
fjal q buron nga fjala shklqim, q do t thot shklqen,
veori apo vlersim personal pr dik, e nga ana tjetr
NOCIONET vlersim tejet i mir nocioni flet pr kualitet t lart, pr
KRYESORE dika q dallohet dhe plqehet, e klass s par, m e
ETIKE mira, q duhet lavdruar, kurse i shklqyeshm sht ai
i cili ka kualitet t madh, me m t mirat me veori t pa
prshkruara, i cili duhet marr si shembull.
SHEMBULL -
individ i mir, sjellje e mir dhe vepr e mir, q prmenden
si rrug q duhet ndjekur dhe prkrahur

21
 VLERAT UNIVERSALE
ETIKE

POPAJI - HERO I MIR

Njerzit kan krijuar vepra me heronj vizatimor, t cilt

bjn mir, kurse disa jan personazhe kryesor t filmave
dhe t tregimeve t ilustruara, hero i veant i veprimeve
t mira sht Marinari Popaj. Ai i do njerzit dhe i mbron
ata dhe zonjat prej personave t kqij,t cilt dshirojn t
lndojn dhe ti zn ata. Popaji u kundrvihet atyre, t cilt
kan qllime t kqija dhe ushtrojn dhun. N fakt, pr
forcn e keqe gjithmon gjendet nj forc e mir, e cila do
ti ngadhnjej ata t cilt kan qllime t kqija dhe do t
lirohen ata t cilt vuajn.
Popaji, poashtu porosit fmijt se ata duhet q t ushqehen vetm me ushqim t
shndetshm. Ai ushqehet me spinaq dhe fiton forc. Secili duhet t ushqehet me
ushqim t mir - moll dhe fruta t tjera, speca, kastravec, mish dhe gjithka q bhet
n shtpi - kshtu q fmija t jet i shndosh dhe i fort.

GJITHMON ASNJHER
keni kujdes se far bni! mos u bni t pakujdesshm!
kryeni detyrat! mos iu shmangni detyrave!
ndihmoni at i cili ka nevoj mos refuzoni q t ndihmoni!
pr ndihm!

Rrethoni at q mendoni se sht

e mir e prgjithshme, dhe nnvizoni
at q mendoni se sht e keqe dhe
lndon t tjert.

- rrahje - mbajtja e librave

- msim - komunikimi
- cigare - ushqimi
USHTRIMORE - shpenzim - friksimi i t tjerve
- ndihma n shtpi - sjellje e kndshme
ETIKE - sjellje e ndershme - flasim t vrtetn
- thnie gnjeshtra - pakujdesia ku
hedhim mbeturinat

Mendoni pastaj me mendjen tuaj, ose disku-

toni me shokt tuaj t afrt pr prcaktimin
tuaj t mir dhe t keq - sht mir t
bhen vepra t tilla t mira dhe pse sht
keq t bhen vepra t kqija?

22
 NDERSHMRIA SHT MIRSIA M E MADHE
N etik nuk kemi vetm nj prparsi. Tek njeriu kemi mirsi
t ndryshme - Maturi, Dashuri, Ndihm, Bashkpunim, Shoqri,
Pun, Respektim i t tjerve, Trimri, Dashuri ndaj s vrtets,
Kujdesi t mos lndojm dhe shum t tjera. Jeta sht e mbus-
hur me mirsi q duhet t bhen dhe t mos shmangen. Duhet
vetm t ikim prej t keqes, mirsia duhet t ndiqet dhe t reali-
zohet. Secila nga mirsit sht e rndsishme pr vet indivi-
din, si edhe pr ata prreth tij.
Mirpo, ndonjri mund t insistoj dhe t krkoj bazn
e mirsis. Pr ekzistimin dhe prparimin e bots, m e
rndsishme sht paq-
ja, kurse me t mosdhu-
na dhe bashkpunimi.
Pr marrdhniet mi-
dis njerzve mirsia m e
mir sht dashuria, e cila
mundson q t duhemi
mes veti, t respektojm t
afrmit dhe t lidhemi. Pr
punn m e rndsishme
sht detyra, e cila na
mson q gjithsesi du-
het ti kryejm obligimet.
Sido q t jet, sht nj
vler morale e cila ne-
vojitet pr njerzit dhe
sht forma m e prhapur morale n mbar botn. Kjo sht
ndershmria. Ajo flet pr gjrat t cilat priten prej moralit, njeriut
dhe ka vlersohet m shum n sjelljet e tij.

Ndershmria sht prmbledhje e mirsive t ndryshme. Njeriu i ndershm kujde-

set t veproj mir dhe n do moment kujdeset pr obligimet e tij dhe nuk i harron.
Ai/ajo moralisht vepron me vullnet, pa detyrim duke mos krkuar shprblim pr veprat
e mira, pr shkak se kupton q sjellja e tij morale e mir, sht personalisht pr t, pr
t tjert dhe tr shoqrin.
Secili ka nevoj pr ndershmri nga njerzit tjer dhe secili duhet t mundohet t
jet i ndershm, t veproj mir dhe drejt. T gjith njerzit i vlersojn ata t cilt jan
t ndershm n jet dhe n pun.

23
 VLERAT UNIVERSALE
ETIKE

FAR SHT NDERSHMRIA N RASTE T NDRYSHME

Individ i ndershm - gjithmon kujdeset pr moralin, nuk gnjen, nuk vjedh, mun-
dohet t punoj mir, obligimet i kryen me rregull dhe paguan faturat, nuk ofen-
don njerz tjer, mund t mbshtetet secili n t, pr shkak se njerzit e din se
asnjher nuk dorzohet.
Prindr t ndershm - mendojn para se gjithash pr familjen dhe fmijt e tyre
dhe kujdesen t mundsojn jet m t mir pr familjen, kurse fmijt t msojn
dhe t prparojn.
Sportist i ndershm - luan loj - t drejt, respekton kundrshtarin dhe luan sipas
rregullave, nuk bn gabime dhe nuk shfrytzon doping pr mashtrime n gara.
Gjyqtar i ndershm - gjykon sipas ligjit, nuk dallon asnjrin, sht shembull i gjyki-
mit t rregullt.
Tregtar i ndershm - tregon t vrtetn pr mallin e tij, nuk mashtron asnjrin,
pagesn e ka t sakt dhe e kthen kusurin.
Fmij i ndershm - dshiron t mirn, respekton m t moshuarit dhe i do
moshatart e tij, mson me vullnet dhe mundohet t prparoj n dituri dhe n
sport, asnjher nuk gnjen dhe gjithmon ndihmon kur ka mundsi.
Ndershmri ndaj vetvetes - dshir e sinqert q njeriu t vrej t vrtetn dhe t
jet objektiv, t mos mashtrohet me vetveten pr gjendjen e tij, detyrat dhe shpresat
t mos shmangen dhe asnjher t mos v baste si dhe asnjher t mos prdor
drog (t cilat e ojn individin drejt humbjes dhe mashtrimit).

Mendoni pr ndershmrin si mirsi shum

t rndsishme, vlersoni ka sht e mir
keqe n sjelljen e ktyre personave dhe
prgjigjuni shkurtimisht me shkrim.

-Keni vrejtur q nj tregtar nuk respekton

USHTRIMORE konsumatort, jep mall t skaduar dhe nuk
e kthen kusurin - ka mendoni, pse nuk
ETIKE sht tregtar i mir dhe njeri i mir?

-Keni dgjuar pr ndonj fqinj, ose njeri tjetr, q tr kohn shkon n bastore, v
baste dhe nuk ka t holla q t paguaj obligimet. - ka mendoni, ky njeri a sht i
ndershm, a mund t kujdeset pr nevojat e familjes s tij?

24
- Keni par q nj msimdhns, i cili nuk i respekton t gjith fmijt njsoj dhe nuk
prkujdeset njsoj pr t gjith nxnsit, poashtu nuk vlerson drejt. - ka mendo-
ni, a sht ky msues i mir, a bn edukimin e nxnsve njsoj dhe a do t ishit ju
msues i till kur do t rriteni?

- Nj shok n shkoll sht i madh dhe i paedukuar, maltreton shokt, i rrah fmijt
e dobt, ua merr ushqimin dhe t hollat atyre. - ka mendoni, a sht ky nxns i
ndershm, a ka t drejt t sillet kshtu me shokt e shkolls, a guxon t grabit?

- Ju jeni t urt, dgjoni prindrit, i kryeni obligimet n shtpi dhe n shkoll, mundohe-
ni t prparoni. - ka mendoni, a jeni t ndershm, a sht m mir t veproni kshtu,
apo ndoshta do t hiqni dor prej sjelljes s ktill?

DUHET NUK DUHET

t jemi gjithmon t ndershm! t jemi t pandershm!
t mos gnjejm! t gnjejm!
secili t dij ka duhet br dhe t lihen obligimet duke mos br
si t veproj! mir!

GJTHMON THUAJE T VRTETN!

Etika ka t bj me mirsin e njerzve. do njeri duhet t
mundohet t bhet m i mir, ti zgjeroj diturit e tij dhe t veproj
m mir dhe m suksesshm. Idealet q i prmend etika, t ci-
lat kan qen gjja m e rndsishme dhe m e nevojshme pr
njerzimin jan: E mira, E vrteta dhe E bukura.
Kto tri vlera kan t bjn me krijimtarin njerzore, e cila
vlersohet si e bukur ose e shmtuar; me sjelljen e njeriut q mund
t jet e mir ose e keqe, dhe pr njohurit njerzore pr t cilat
thelbsore sht nse ato jan t vrteta apo t pavrteta.
E vrtet sht kur njohurit jan t sakta, ashtu si sht
realiteti. N kt rast kto jan n harmoni t ndrsjell dhe kemi
dobi gjat shfrytzimit t tyre. Njeriu ka shum nevoj pr t
vrtetn, q t veproj drejt dhe t jetoj mir,

25
 VLERAT UNIVERSALE
ETIKE

t ket mirkuptim me njerzit, t mos gaboj dhe t mos bj dme, t mos bj keq
si shkak i mos njohurive.
Prandaj duhet t synojm drejt t vrtets. Dashuria pr t vrtetn sht prej
mirsive m t mdha. Ajo thot:
Gjithmon krkoje dhe thuaje t vrtetn!
Por, te njerzit sht shum e prhapur gnjeshtra, Ajo sht e kundrta e s
vrtets. Prej saj largohen dhe turprohen njerzit e drejt. Kurse i pandershmi
ikn nga e vrteta. Shumica nuk mund ta shohin t vrtetn n sy, i friksohen realite-
tit. Me gnjeshtra dshirojn t fshehin gjendjen e tyre. Pr shkak se gnjeshtra sht
shprehje e mundimit t brendshm t individit, i cili ikn prej realitetit drejt ndrrave jo-
reale.
Gnjeshtra ka pr qllim q t shtrembroj t vrtetn, t mashtrohet ndonjri,
futje n besime ose vepra t gabueshme, t inicioj veprim t cilin n fakt nuk do ta
kishit br.
Me gnjeshtrn, gnjeshtari realizon planet e tij, bn ngatrresa mes njerzve dhe
ofendon. T gnjyerit sht dika shum e keqe.
Shkuarja drejt s vrtets sht nj ndr drejtimet themelore pozitive t etiks -
kurse gnjeshtra sht e bazuar n veprim negativ, i cili sht n zemrn e egoizmit,
varsis, t keqes, armiqsis. Nuk ka gnjeshtr t mir, secila gnjeshtr sht e
keqe dhe i bn keq njeriut. Vetm pr t vrtetn ka nevoj njeriu dhe i ndihmon atij
q t ket sukses n jet. Respektimi i s vrtets sht detyra m e rndsishme
e njerzimit dhe pr secilin njeri.

Gandi (1869-1948) sht nj prej personaliteteve

m t njohura t periudhs moderne n vitin 2000
e kan vlersuar si politikanin m t rndsishm
t shekullit XX. U lind n Indi, ka msuar drejtsin
n Angli dhe ka qen avokat n Afrikn Jugore.
sht kthyer n Indi dhe ka organizuar kryengritje
pr lirim prej okupatorve kolonialist. Ka prdor
idet etike dhe ka zhvilluar lvizje t veant t
kryengritjes pa dhun. Prej burgut Gandi ka shkruar
letra pr opinion, n t cilat bashkatdhetarve t tij u
ka sqaruar q mirsia m e mir sht e vrteta dhe
dshira pr t vrtetn (Satjagraha). Kur do t kupto-
het se cila sht e vrteta, edhe populli do t lirohet
dhe do t fitoj. Indiant e kan quajtur kt msues
Mahatma, q do t thot ,,i madh,, shpirti m i mir.
M vitin 1947 India u lirua kurse Gandi ishte Presi-
denti i par.

26
 E VRTETA EKZISTON,
VETM GNJESHTRA MUND T SHPIKET
Zhorzh Brak
Diskutoni me shokt tuaj pr thnien e
piktorit t njohur francez

KA DO T MENDOSH E DO T THUASH?

Kur nuk i keni br detyrat e shtpis - a mendoni se keni vepruar

mir dhe do t gnjeni arsimtart, duke u arsyetuar - ose do t jeni t
vetdijshm pr gabimin q e keni br dhe do t krkoi falje (pastaj nuk
do t prsritni gabimin e njjt)?
Kur keni br ndonj dm n shkoll ose n shtpi a do t jeni indiferent dhe do
t gnjeni se nuk e keni br kt ose pa arsye do t fajsoni dik tjetr, ose do t
pranoni para opinionit dhe do t mundoheni t prmirsoni gabimi?
Kur ndonjri ju gnjen dhe ti e kupton kt - a e arsyeton se ju ka mashtruar, thua
n vete ndoshta edhe ju do t gnjeni kur t keni mundsi ose nuk do t plqej
dhe do ti premtoni vetes q asnjher nuk do t prsritni gabimin e till, nuk do t
gnjeni ndonjrin?
Kur bni veprim t palejuar n loj, dhe ndonjri ka vrejtur kt - a do t vazhdo-
ni kinse asgj nuk ka ndodhur dhe do t thoni n vete mir q nuk t kan par dhe
mund t fitoj m leht - ose do t pranoni q keni gabuar dhe dshironi t fitoni n
mnyr t rregullt (fer play), por edhe nse keni humbur do t thuash ka dit tjera
pr loj?
Kur prej arks do tju kthejn m shum t holla se sa duhet - a gzoheni se keni fi-
tuar n mnyr t padrejt (duke thn me vete: le t mendojn ata far t bjn,
nuk do t tregoni asgj, dhe duke u fshehur shpejt e shpejt do t largoheni - ose do
ta paraqitni gabimin dhe do t krkoni t kontrollojn edhe nj her llogarin, kurse
n lvdatat e dhna do t prgjigjeni ska prse?

GNJESHTRA
SHT MANGSIA M E MADHE
DHE GABIMI M I MADH
Nn Tereza

E VLEFSHME E PAVLEVSHME
t flitet e vrteta t thuhet gnjeshtr
t mos fshehim gabimet t fshihen veprat e kqija dhe gabimet
t jemi miq me t tjert t planifikohet dika e keqe kundr
t bashkpunohet ndonjrit
t anulohet bashkpunimi dhe ndihma

27
 VLERAT UNIVERSALE
ETIKE

DREJTSIA SHT FORCA E T BARABARTVE

N etik e rndsishme sht sjellja e njeriut dhe kujdesi i tij
pr vetveten, kujdesi pr natyrn dhe shndetin, respekti ndaj
gjrave materiale dhe puns. Bazike sht edhe sjellja midis
njerzve respekti i tyre i ndrsjell, ndihma dhe bashkpunimi
si dhe realizimi i qllimeve t punojn me sukses dhe t zhvillohet
shoqria e tyre, gj e cila t gjithve do tu sillte dobi, ndrsa n
shoqri t mir do t ndjehen mir t jetojn dhe veprojn. Kuj-
desi pr t mirn e do njeriu dhe tr shoqris quhet Drejtsi.
Drejtsia sht sjellje me t ciln njeriu tregon se t gjith
njerzit i konsideron t barabart, q respekton dhe realizon t
drejtn dhe askujt nuk i jep prparsi e q mund ta lndoj tjetrin.
Kjo sht t kuptuarit n mnyr serioze dhe objektive pozitn e
njerzve, t t gjitha shtjeve t jets s njeriut. Njeriu i drejt i
kupton gjrat ashtu si jan, askujt nuk ia bn qejfin, nuk bn dal-
lime dhe nuk i konsideron m t ult, por prkundrazi n do rast
i konsideron si t barabart, kurse pr secilin njeri dhe vepr ba-
zohet n moralin e mir.
Drejtsia sht shum e rndsishme pr njerzit. Nse
prjetojn padrejtsi, ata jan t piklluar dhe t hidhruar, pran-
daj bjn keq dhe hakmerren pr shkak t veprs negative.
Nse vazhdimisht ndjehen t fyer, mund t llogaritin q jeta nuk
ia vlen dhe nuk ka pse t mundohen t japin m t mirn prej ve-
tes. Por nse prjetojn drejtsi, ather e plqejn jetn dhe e
durojn kritikn nse gabojn, dhe prmirsohen, prkatsisht
u ndihmojn atyre q vuajn, q t kuptojn se jetojn bashk
me njerzit dhe relacionet e tyre do t jen t drejta. Me nj fjal
angleze mund t emrohet sjellje fer, respektim i rregullt i tjetrit,
largimi prej veprave kundrvajtse, veprimi sipas rregullave t
pranuara.
M e rndsishme sht drejtsia e atyre q jan m lart
n kuptimin social - prindrit, udhheqsit, msuesit, gjyqtart.
Ata nuk duhet t gabojn dhe t sillen n mnyr t padrejt,t
dallohet ai q gabon, ose t lndohet njeriu i cili sht i drejt.
Drejtsia sht forc e njerzve t barabart, sht shprehje e
liris, e rregullave dhe zemrgjersis t individit n nj shoqri.

28
Martin Luter King (1929-1968) sht personalitet
m i njohur i kohs moderne. Ky prift zezak u ka tre-
guar amerikanve q duhet t msojn s njerzit
jan t njjt dhe kan t drejtn pr t jetuar, pr tu
shkolluar dhe t drejtn kulturore. Kjo sht drejtsi
bashkkohore pr shkak se n at koh ka ekzistuar
dallimi midis njerzve n aspekt t ngjyrs.
King ka mbajtur fjalime kundr dallimeve racore
dhe kundr shtypjeve ndaj t dobtve. Besonte q
pr t jetuar sht e rndsishme drejtsia. Kur flis-
te, shpesh thoshte:,,Kam nj ndrr... dhe ka shtu-
ar pr at se shpreson q kjo do t prmirsohet dhe
asnjher t mos prsritet. M shum ka folur pr
ndrrn e tij - paqen, t mos ket varfri, njerzit mi-
dis tyre t respektohen dhe t bashkpunojn. King
ka msuar q urrejtja nuk mund t fitohet me urrejtje,
kshtu q kjo veti e keqe mund t fitohet vetm me
dashuri. N SHBA,15 janari, ditlindja e Martin Kingut
(sht vrar prej njerzve t kqij gjat nj atentati),
prkujtohet si dit e barazis racore dhe e drejtsis.

SI DO T GJYKONI?

Kur para teje sht ln t vendosni cili ka t drejt, nj djal apo nj vajz
- a do t gjykonit sipas gjinis s tyre, ose do t mundoheni t kuptoni t
vrtetn dhe asnjri t mos ket prparsi t paarsyeshme.
Kur ndonjri nuk i kryen obligimet e shkolls (nuk i bn detyrat, nuk kujdeset pr
klasn...) kurse at e keni t afrt pr shkak se jetoni n ndrtes t njjt, jeni fa-
refis dhe shpesh luani bashk - a do ta mbronit, edhe pse jeni t vetdijshm se ga-
bon, ose do ti tregoni (para t tjerve) q ka gabuar dhe q asnjri nuk guxon t
dorzohet prpara obligimeve t veta.
Nse dikush ngucet dhe i shkakton dme prons, moshatarve ose njerzve t
tjer a bhesh se nuk e sheh, madje edhe e arsyeton, apo vlerson objektivisht dhe
je n ann e t dmtuarit?
Nse ke gabuar dika dhe t qortojn - a mundohesh t shohsh far ka ndodhur
dhe se i ke shkelur rregullat, e nse je fajtor, krkon falje dhe e prmirson gabimin,
ose vetm mbrohesh dhe pohon se askush nuk ka t drejt t t thot se far du-
het t bsh?
A krkon t ket drejtsi dhe t sillen fer ndaj teje - ndrsa ti vet, nga ana tjetr,
nuk kujdesesh pr kt dhe t tjerve u bn padrejtsi?
A i respekton rregullat dhe partnerin gjat lojrave n sport - ose sheh t bsh
shkelje (asnjri t mos shoh) shtyhesh dhe lndon kundrshtart tuaj?

NSE HUMBET DREJTSIA

JETA E NJERIUT HUMB VLERAT
Imanuel Kant
29
 VLERAT UNIVERSALE
ETIKE

E DREJT E PADREJT
T respektohen ligjet dhe T shkelen rregullat dhe ligjet!
rregullat!
T gjith t llogariten t njjt! Disa t mbahen m lart se t tjert!
T jemi fer!
T mos jemi fer!

PATRIOTIZMI MBRON VENDIN

DHE POPULLIN
do njeri sht pjes e disa bashksive m t mdha
njerzore - familja, shoqria e tij, bashkpuntort, vendi
(qytet, fshat) rajoni, shteti....Pr do lidhje sociale ekzistojn
norma morale prkatse pr punn jan: dshira pr pun,
profesionalizmi, durimi, bashkpunimi, arritja e kualitetit. Jan
vlera interesante ndjenja dhe normat morale t patriotizmit, si
dhe dashuria dhe respekti pr shtetin dhe popullin.
Shteti sht shoqria elementare politike,n t ciln
qytetart e saj jan t mbrojtur me ligj
dhe i realizojn qllimet e veta politike
t bjn at q sht e nevojshme pr
t siguruar jet, mbrojtje dhe progres
pr vetn dhe tr popullsin. Qllimi i
shtetit sht q brenda kufijve t tij, t
gjith njerzit t ndjehen rehat.
Patriotizmi sht norm e vjetr eti-
ke, at e takojm edhe te popujt antik,
si jan romakt, ku sht dalluar patri-
otizmi si veti shum e rndsishme dhe
orientim i individit. Etiku m i njohur ro-
mak, Ciceroni - ka krijuar fjaln moral
si pandan i fjals helene etik - si konsull, udhheqs m i
lart n Rom, trimrisht ka qndruar kundrejt Katilins, i cili
ka dashur ta rrnoj pushtetin dhe t bj tollovi n shtet dhe
me nj varg fjalimesh patriotike e ka mbrojtur demokracin;
prandaj e kan quajtur ,,baba i atdheut, ai i cili pr shtetin ka
br m t mirn.

30
 T gjith popujt kan heronjt e tyre, t cilt kan
mbrojtur atdheun. Dashuria, mbrojtja, prparimi i ven-
dit dhe i popullit jan thelbi i patriotizmit. Tek ne jan
t njohur patriott si Krali Marko, Goce Dellev, Ni-
kolla Karev, Dame Gruev, Pitu Guli i cili ra dshmor
n vendin e quajtur Mekin Kamen, duke mbrojtur
Republikn e Krushevs. Nga Lufta e Dyt botrore,
m t njohur jan Strasho Pinxhur dhe Mire Acev, t
cilt ran dshmor.
Por patriotizmi nuk u prket vetm heronjve t
lufts. Kt ndjenj e ka secili njeri i ndershm, i cili
e do atdheun dhe ia do t mirat atdheut dhe popul-
lit e tij. Sot patriotizmi nuk matet vetm me rezultatet
e lufts, por edhe me kujdesin ndaj natyrs s vendit
tnd, e cila duhet t mbrohet dhe t avancohet. Vepra
patriotike jan edhe veprat e mira, msimet, lartsimi
dhe puna e prkushtuar, t jemi t denj ndaj Atdhe-
Pitu Guli
ut. Patriotike sht edhe kujdesi ndaj do personi t
shtetit tnd.
Patriotizmi krijon emocione t gzuara kur vendi
do t arrij suksese t mira, ose do t arrihet rezultat
i shklqyeshm i ekipeve sportive, ose do t dgjohet
pr suksesin e ndonj individi t aft nga shteti yn.

PROGRES -
NOCIONET prparimi, arritje e suksesit i cili nuk sht arritur deri
KRYESORE m sot
ETIKE - qllim i lart n jetn bashkkohore

Mustafa Kemal (1880-1938) u lind n Selanik, babai i

tij me prejardhje ka qen nga rrethi i Dibrs. Ka msuar
n shkolln ushtarake t Manastirit. Ka qen oficer i
shklqyeshm dhe u b gjeneral (pasha). U shqua n
Luftn e Par botrore, pastaj e prkrahu miratimin e
Kushtatuts, me t ciln pushoi s ekzistuari Peran-
doria Osmane dhe Sulltani. Ka udhhequr me suk-
ses luftn kundr Greqis dhe ka siguruar mbijetesn
e shtetit t vetm i quajtur Turqi. U zgjodh President i
par i Turqis moderne, ai e udhhoqi shtetin e tij drejt
krijimit t kombit dhe t shtetit bashkkohor, i cili sht
nj ndr shtetet m t forta n bot. Pr shkak t vep-
rave patriotike t Kemal-pashs, populli i tij e ka quaj-
tur ,,baba,, Ataturk = ,,baba i turqve.

31
 VLERAT UNIVERSALE
ETIKE

Patriotizmi bashkkohor zgjerohet pr shkak t lidhjeve t

forta n bot dhe globalizmit si bashkim i t gjith njerzve dhe
shteteve n shoqri t prbashkt (p.sh. si sht krijimi i Bash-
kimit Europian dhe ekzistimi i Kombeve t Bashkuara). Patriotiz-
mi nuk do t thot xhelozi ndaj kualitetit t njerzve dhe popuj-
ve t tjer apo pr shkak t arritjeve t popujve dhe shteteve,
por gzimi i suksesit t prgjithshm n prgjithsi edhe i tr
njerzimit. Mirpo edhe m tej patriotizmi mbetet si lidhje spe-
ciale e afrt e njeriut m bashkatdhetart e tij dhe si emocion i
veant i zemrs kur shohim se si valvitet flamuri.

Xhon Kenedi (1917-1963), hero lufte n Luftn e Dyt

botrore (n t ciln ra dshmor edhe vllai i tij m i madh)
udhhoqi shtetin e tij drejt zhvillimit t ri, drejt t drejtave
njerzore, kulturs, shkollimit, shkencs dhe eksplorimin
e gjithsis, q solli njeriu i par Nil Armstrong t shkel
n Hn (1969). Presidenti m i ri i Ameriks (1961) in-
kurajoi t rinjt dhe pjesn m t pambrojtur t popullsis
pr m shum guxim dhe shpres pr jet. Ai e tha men-
dimin bashkkohor patriotik:

MOS PYETNI FAR SHTETI JUAJ MUND T BJ PR JU,

POR PYETENI VETEN FAR JU MUND T BNI PR SHTETIN TUAJ

MIR SHT NUK SHT MIR

T duhet atdheu!
T jemi qytetar t mir!
T msojm dhe t bhemi profesional!
T respektohen t gjith qytetart n
vendin tnd!
T respektohen t gjith njerzit n
bot!
T mos respektohet atdheu!
T mos jemi qytetar t mir!
T mos msohet!
T mos respektohen t gjith
qytetart n vendin tnd!
T mos respektohen t gjith
njerzit n bot!

Mendoni pr kto rekomandime etike. ka duhet br? ka nuk duhet br? Bisedo-
ni pse jan t propozuara kto rekomandime si norma etike.
32
 ETIKA E SOTME
Etika ka qllime t njjta n t gjitha kohrat, por ajo n
ndrkoh sht edhe e ndryshme. Gjithmon ka qen dhe do t
jet elementare ndrkoh q njerzit t jen m serioz, t kujde-
sen pr sjelljet e tyre dhe t veprojn mir pr t afrmit e tyre.
Po ashtu njerzit nga an t ndryshme t bots dhe gjat peri-
udhave t ndryshme jan dalluar n baz t normave q i kan
konsideruar si t rndsishme dhe pr t cilat kan krkuar res-
pekt.
Nuk duhet t merremi me t kaluarn dhe t tregojm cilat
kan qen dshirat e njerzve ather. Pr shembull, ata kan
qen t detyruar ta dgjojn mbretin, t bjn luftra, kan pasur
mundsi t ken robr, kan mundur ti vrasin ata q nuk kan
menduar njlloj. Kemi me mijra tradita t ktilla dhe qllime mo-
rale q nuk duhet assesi t bhen. Por ne sot kemi norma t
vlerave t reja. M t rndsishmet kan t bjn me shndetin,
ekologjin dhe informatikn.

M e rndsishme pr njeriun sht SHNDETI. Njerzit

gjithmon kan dshiruar shndet, por n t kaluarn nuk kan
pasur njohuri si ta arrijn, nuk ka pasur mjek t shkolluar dhe bar-
na pr shrim. Sot mjeksia ka prparuar shum dhe kjo gj du-
het respektuar dhe muar. Secili duhet t kujdeset pr shndetin
e tij, si dhe shndetin e t tjerve. Pr kt duhet t kemi vullnet
t mir dhe t kshillohemi. Pr shembull, deri m sot pirja e du-
hanit sht konsideruar si shenj e t rriturve dhe nuk sht qu-
ajtur gabim nse meshkujt n pin duhan (grat kan filluar t
pin duhan n mosh m t rritur). Sot jemi t sigurt dhe thu-
het publikisht se pirja e duhanit sht e dmshme dhe negati-
ve - duhani krijon shum probleme shndetsore, prej tij fillojn
shum smundje dhe prej pirjes s duhanit vdiset me mundime
t mdha. Poashtu, fmijt nuk guxojn t pin alkool dhe kur t
rriten duhet t ken kujdes mos t pin shum! Kurse droga as-
sesi kurr nuk duhet konsumuar!
Duhet t lexohet dhe t msohet pr shndetin
dhe t prcillen njohurit t cilat ndihmojn njerzit
n ruajtjen e shndetit, q t jen koh t gjat t
shndosh dhe t knaqen n jet. Duhet doemos t
bjm sport! Ky sht msimi themelor i bioetiks - e
cila na mson q shndeti sht pasuria m e mad-
he e njeriut dhe se detyra m e madhe morale e tij
prmbushet me sjellje t mira pr shndetin, duke u
larguar prej rreziqeve dhe duke ndihmuar njerzit e
tjer.

33
 VLERAT UNIVERSALE
ETIKE DSHRA PR SHNDET SHT
BAR M FORT
Pol de Krojf

Prpiquni t komentoni pr
thnien e mjekut t famshm

BIOETIKA - NOCIONET
shkenc e re, lidhje e Etiks dhe Biologjis, qllimi i s cils KRYESORE
sht t analizohen qllimet dhe sjelljet morale q mund t ETIKE
ndihmojn n mbrojtjen dhe prparimin e jets - natyrs, krije-
save t gjalla, shndetit si dhe t shmangen varshmrit (du-
hani dhe alkoolizmi), narkomania, dopingu n sport etj.
ETIKA EKOLOGJIKE -
lloj i ri i etiks, e cila ka t bj me kujdesin ndaj ambientit
jetsor t njeriut si dhe tr natyrs.
ETIKA HAKERE -
lloj i ri i etiks, me t ciln shpjegohen dhe ruhen vlerat ele-
mentare t puns me kompjuter, me qllim q kompjuteristt
t punojn n mnyr t drejt, t mos i dmtojn njerzit e
tjer si dhe t mos zbulojn sekretet e t tjerve.

Prve shndetit, pr njerzimin sht me

rndsi edhe kujdesi pr natyrn dhe ambien-
tin jetsor. Shkenca pr ambientin jetsor qu-
het ekologji, ndrsa ETIKA EKOLOGJIKE i
mson njerzit t kujdesen pr natyrn, si dhe
pr t pasur ambient t mir jetsor. Prej num-
rit t madh njerzish dhe teknologjis s zhvil-
luar, natyra dhe ambienti jetsor dmtohen,
ka m pak drur, ujrat jan m t ndotura, ajri
sht m i keq, njerzit bjn m tepr mbe-
turina dhe vshtir ia dalin me flliqsirat, kli-
ma ndryshon me pasoja t rnda. Mjetet kimi-
ke shkaktojn smundje dhe shum probleme t tjera jetsore. Armt brthamore jan
shum t rrezikshme. Njerzit e menur jan t brengosur pr rreziqet e ktilla dhe
sugjerojn q njerzit t prmbahen, t veprojn n mnyr serioze dhe t kujdesen
pr natyrn. Ajo sht ideja themelore e moralit t sotm dhe atij t nesrmit.

MENDO GLOBALISHT, VEPRO LOKALISHT

Motoja themelore e ekologve

34
 Sot njerzit din gjithnj e m shum.
Jan shpikur shum makineri t ci-
lat e zvendsojn punn njerzore dhe
ndihmojn njerzit t jetojn n mnyr
dinamike dhe m mir. Jan krijuar
kompjuter, makina t cilat e shpejtojn
mendimin. Dituria sht baza e zhvillimit t
sotm t njerzimit dhe lidhshmris s tij.
Shkenca pr njohurit njerzore dhe
prhapjen e tyre INFORMATIKA jep dety-
ra interesante t etiks. Ajo na mson
se duhet t msojm, edhe at sa m
shum si dhe gjate tr jets. Ashtu do t
mund ti kryejm punt dhe veprat e komplikuara shoqrore. Ajo
mundson t bashkpunojm me njerzit n sfera t ndryshme
dhe t bhemi bot unike. Gjithashtu duhet me menuri ti
prdorim kompjutert, t mos biem n mashtrime nprmjet tyre
dhe ne t mos lndojm asknd nprmjet kompjuterit. Detyrat e
reja t prgjithshme morale t njerzve jan: msimi, shkmbimi
i njohurive dhe prdorimi n mnyr t drejt i makinave t reja.

N moral edhe m tej mbeten t rndsishme ndershmria,

dashamirsia dhe drejtsia, duhet t jemi t mir, t kujdesshm
dhe t shoqrueshm ndaj t gjithve - por gjithsesi duhet ta
ruajm shndetin, ta duam natyrn dhe ta zhvillojm ambientin
ton jetsor, si dhe t msojm, t zhvillojm t gjitha njohurit
dhe me menuri ti prdorim makinat dhe kompjutert.

Shkruani hartim t shkurtr pr:

-si e ruani shndetin
-ose si duhet t ruhen natyra dhe ambienti jetsor
-ose si duhet t silleni gjat puns me kompjuter.

Rejll Karson (1907-1964) ka merita pr lindjen e bioetiks si kujdes pr natyrn

dhe ambientin e mir jetsor. Ka shkruar libr t bukur pr hapsirat detare dhe
shtazt. sht brengosur m tepr pse nuk dgjohet m cicrima t hareshme zogjsh
n mngjes dhe ka zbuluar se mjetet kimike kundr insekteve i mbysin edhe zogjt
si dhe ndikojn n gjenet. N librin ,,Pranver e heshtur (1962), flet pr rreziqet nga
sjellja e pakujdesshme e njerzve ndaj natyrs. Presidenti Kenedi themeloi komisionin
e par n bot pr identifikimin e problemeve n natyr (tani quhen Komitete Etike),

35
VLERAT UNIVERSALE
ETIKE

me ka solli kontrollin dhe ndalimin e par t orga-

nizuar shtetror me materiet e rrezikshme kimike.
Karson ka qen e menur, e mir dhe person
i guximshm. Moralin, guximin dhe patriotizmin i
dshmoi me luftn kundr mendurive njerzore
dhe krimeve t cilat i shkaktojn dme natyrs. Ajo
thoshte se sht munduar ta shptoj bukurin e
bots s gjall: ,,Kisha obligim t shenjt ta bj at
q mundem - nse nuk e bja at, un nuk do t
mundesha t jem srish e lumtur n natyr.
Karson sht iniciator i etiks ekologjike si kujdes i
ri msimor pr natyrn dhe shndetin.

NJERU SHT PJES E NATYRS DHE LUFTA E TJ KUNDR NATYRS

DOMOSDO SHT LUFT KUNDR VETVETES.
Rejell Karson

Diskutoni me shokt pr mendimin

e shkrimtares s famshme.

Mendoni dhe prgjigjuni n pyetjet n vazhdim:

A e ruani shndetin sa duhet? A keni kujdes ka
bni, a ushqeheni mir, a pushoni dhe a visheni?
A shkoni te mjeku kur smureni dhe a i dgjoni
kshillat e tij? A mjekoheni nse jeni t smur apo
mendoni se smundja vet do t kaloj?
USHTRIMORE A e dini se pirja e duhanit sht e dmshme? A
refuzoni t provoni cigare nse dikush ju detyron?
ETIKE A keni vendosur t mos pini duhan kur t rriteni?
A e dini se pirja e alkoolit nuk sht e mir? A do
t prmbaheni t mos pini alkool?
A e dini q marrja e drogs shpie n humbje? A
keni vendosur q kurr t mos provoni drog?
A u ndihmoni t tjerve, me kshilla ose me kujdes, ta ruajn shndetin?
Si duhet t ruhet natyra? A lexoni pr ekologjin? A merrni pjes n aktivitetet ekologjike? A
keni kujdes ku i hidhni mbeturinat? A mbillni drur?
A keni provuar tani m t punoni me kompjuter? A do t msoni t punoni drejt me kompju-
ter dhe nprmjet tij t msoheni t komunikoni me njerz - apo mendoni ta prdorni vetm
pr lojra?
A mbroheni nga informatat negative dhe nga ofertat e personave t panjohur n Internet?
A keni dgjuar se njerzve mund tu bni dm nprmjet internetit - dhe a planifikoni t bni
nj t keqe t till?

36
 SOT SHT MIR SOT SHT KEQ
T kujdesemi pr shndetin! Ti bhet dm shndetit!
T dgjohen mjekt! T mos dgjohen mjekt!
T ruhet natyra dhe ambienti jetsor! T mos dmtohet natyra dhe
T msojm dhe t bhemi ambienti jetsor!
profesionist! T lshohen ort e msimit
Askush t mos dmtohet nprmjet dhe t mos msohet!
kompjuterit! Tu bhet dm t tjerve!
nprmjet kompjuterit

Mendoni pr kto rekomandime etike. ka duhet t bhet? ka nuk duhet t bhet?

Bisedoni pse jan t propozuara si norma etike.

ETIKA UNIVERSALE
do vend ku jetojn njerzit ka moralin e vet. Pra edhe fa-
miljet dallohen pr nga vlerat q i przgjedhin: disa njerz du-
hen, disa doher grinden, disa jan t kursimtar, disa leht
shpenzojn, disa doher jan t qeshur, disa jan t vrenjtur.
Kto dallime jan normale dhe ndoshta nga njerzit duhet t
krkohet t jen t mir pikrisht n kuadrin e nevojave dhe ka-
rakterit t tyre. Por, pr disa gjra nuk duhet pasur kuptim tek t
rinjt: mir sht t merren me sport, e jo vetm t rrin para te-
levizorit dhe t shikojn sport.
Etika sot sht e zgjuar meq pozita e tanishme e njerzimit
nuk sht e mir. Ajo bn q t ndrrohet kuptimi pr moralin
si zakonet e njerzve t nj vendi. Natyra sht e lnduar dhe
njerzit duhet ta ruajn. Nuk ka gjasa t prmirsohet gjend-
ja prderisa nuk kujdesen t gjith. E njjta sht edhe pr
shndetin, gjithkush duhet ta ruaj shndetin sipas njohurive
m t reja dhe me metodat bashkkohore t jetess dhe mje-
kimit. Njerzit nuk duhen t ken konflikte ndrmjet veti, sep-
se mund t shkaktojn dhun ose ruaj Zot!- luft. Ajo do t
thot q mes veti duhen t respektohen dhe t ndihmohen.
Domethn njerzit tash duhen t ken moral t ngjashm, sep-
se prcaktimet etike t s mirs dhe s keqes jan t njjta pr
gjith botn. Tash nuk mund t themi se ne disi i kuptojm gjrat
dhe prandaj mund t bjm dika q nuk sht e mir pr t
gjith ose t mrzisim dik - por t gjith duhet t kemi vlera dhe
norma morale t njjta.
Ajo quhet ETIK UNIVERSALE (n gjuhn angleze etik
globale), nj etik e prgjithshme pr mbar botn, pr t gjith
njerzit dhe pr do njeri. N t, vlerat kryesore jan t njjta -
Paqe, Barazi, Respekt, Miqsi, Bashkpunim, Ndihm etj.

37
 VLERAT UNIVERSALE
ETIKE

Kto vlera jan t marra si qllimet m t mira njerzore

nga e tr historia dhe mbar bota. Normat morale n
etikn e prgjithshme botrore prmbajn shembujt m t
PAQE
bukur nga gjith popujt, si dhe msimet m kryesore nga
njerzit m t menur. Etika e re dshiron t jet moral pr BARAZI
do njeri n Tok, me ka do t bhet mir pr t gjith dhe RESPEKT
gjithsesi do t shmangen gjrat e kqija. MIQSI
Nga do popull njerzit mund t msojn ka sht mir.
Edhe ne mund t propozojm ideale morale, t cilat mund BASHKPUNIM
t ndihmojn n ndrtimin e nj morali t vetm t mir t NDIHM
krejt njerzve. Nn Tereza nga Shkupi sht shembull n
mbar botn pr qenie m e lavdishme, e cila dshiron tu
ndihmoj t mjerve. Etiku yn m i njohur Shn Klimenti i
Ohrit i ka msuar njerzit t garojn n mirsi dhe ajo du-
het t bhet sjellje shoqrore e do njeriu ndaj t afrmve
t vet. Msimi moral Shn Klimentit mund t jet parim i
prgjithshm moral pr do njeri: LARGOHU NGA E KEQ-
JA DHE BJ MIR!
Qllimet e mira morale dhe normat njerzore, t t gjit-
ha epokave dhe kokave m t urta t njerzimit duhet
t bhen baz pr nj etik t prgjithshme pr t gjith
njerzit n Tok, q t jetojn ndrmjet veti n paqe dhe
gjithkush t ndjehet mir. N kt drejtim sht kontributi i
Organizats s Kombeve t Bashkuara dhe organizats s
saj pr Arsimim, Shkenc dhe Kultur UNESKO.

SI VEPROJN POPUJ T NDRYSHM

Idet themelore t etiks jan t njjta dhe t rndsishme pr t gjith popujt

- Arsye, Maturi, Respekt ndaj tjetrit, Sjellje e mir. Por, te secili popull ka edhe
norma karakteristike:
Eskimezt n Veriun e Largt prshndeten me puqje t hundve, sepse nga
gzoft e tyre shihen vetm hunda dhe syt.
Te Japonezt nuk ka qen e njohur prshndetja me dor, por jan prshndetur
me bashkimin e duarve dhe prkulje. Ata domosdo edhe buzqeshin kur shikojn dik.
Etiku m i njohur kinez Konfuqije na mson se m t vjetrit dhe prindrit duhet t
respektohen dhe t ruhen varrezat e tyre. Varri i tij ka mbetur i njjt tani 2 500 vjet,
ndrsa e ruajn pasardhsit e tij.
Dy thniet m t njohura t etiks n Heladn antike kan qen: Njihe vetveten!
dhe Ruaje masn! T dytn e ka marr dhe e ka shpjeguar Aristoteli si baz t etiks,
ndrsa t parn, deri n ditt tona e ka prcjell mbreti romak Marko Aurelij me librin
e tij t etiks me titull t njjt, q sht libr i rndsishm pr moralin pr t gjith t
rinjt n bot.
38
 Karakteristik e njohur morale e maqedonasve ka qen ndershmria - kur jan ni-
sur n mrgim, dokush nga fshatart ka sjell nga pak t holla pr ndihm, ndrsa fa-
milja ka mbajtur evidenc dhe borxhi iu sht kthyer t gjithve.
Shqiptart kan tradit t quajtur ,,besa - me t ciln obligohen pr ta prmbushur
premtimin.
Gjermant njihen si populli m i sjellshm n bot - n do fjali me t ciln i drej-
tohen dikujt, thon: Urdhro! ose Urdhroni! ose Faleminderit!
N Amerik sht tradit t merret ndonj udhtar i cili nuk ka transport dhe t
drgohet m afr vendit pr ku sht nisur. Kshtu ka lindur edhe i ashtuquajturi au-
tostopi.

PR T GJITH T GJITH MENDOJN

NJERZIT SHT MIR
T mundohen t bhen t mir
dhe t bjn vepra t mira!
T respektohen ndrmjet veti!
T mos gnjejn dhe t mos mashtrojn!
SE NUK SHT MIR
T jesh i keq dhe t bhen vepra t
kqija!
T mos respektohen t tjert!
T gnjehet dhe t bhen mashtrime!

N fund t pjess s dyt t Vlerave t prgjithshme t etiks prsrisim se

mbar bota sht e brengosur pr at ka ndodh me natyrn, mundohet me problemet
shndetsore, nuk sht e lumtur pr shkak t marrdhnieve t kqija mes njerzve.
T gjith propozojn t respektohet etika, e cila mson ka sht e mir dhe ka sht
e keqe, dhe se e mira duhet t ndiqet ndrsa nga e keqja t largohemi. Sot ndrtohet
etik unike pr t gjith njerzit, e quajtur Etika universale.
N etiken universale merren parasysh t gjitha njohurit njerzore t t gjit-
ha kohrave pr at se si duhen t sillen njerzit dhe cilat duhen t jen qllimet e
mira njerzore. Pr kt duhen t ndiqen msimet e mendimtarve m t mdhenj,
etikve, udhheqsve fetar dhe popullor t t gjith popujve dhe epokave. Ajo do
t ndihmoj q n Tok t mbisundoj e mira, ndrsa e keqja gjithsesi t zvoglohet.
Tekstet e dhna tregojn cilat jan kontributet e njerzve nga mbar bota.

PRGJEGJSI PR GJITHKA Q JETON

Filozofi, teologu, muzikanti dhe etiku i njohur Albert Shvajcer (1875-

1965), fitues i mimit Nobel pr paqe (1952), i cili ndrtoi spital n Afrik,
ka shkruar se njerzit duhet t msojn nga gjith njerzit e mir dhe t
menur nga mbar bota:

,,Mua, para s gjithash, m mundon pyetja ka mundem si njeri t

bj pr njerzimin E vrteta, dashuria, dashamirsia, durimi dhe mirsia
jan forca t cilat do ti mundin t gjitha forcat tjera dhe do dhun
Vetm nse njerzimi pretendon drejt qllimeve etike, mundet n trsi ti
shfrytzoj t mirat e prparimeve materiale dhe t udhheq me rreziqet
q e prcjellin at progres.

39
 VLERAT UNIVERSALE
ETIKE

Etika sht orientuar t veproj midis ngjarjesh t

vrteta dhe t prmirsoj sjelljen e bots reale... Etika
sht prgjegjsi e paskajshme ndaj gjithka q jeton
Etika fillon aty ku mbaron t folurit.
Shvajcer iu ka br nder t madh njerzve q kan
br vepra t mira: ,,Shum nga gjrat q un nuk
do ti ndjeja me aq qartsi dhe kurr nuk do ti bja,
i kam br dhe i kam ndjer, sepse isha nn ndikimin
e njerzve t mir. Shum nga vijat tona t karakterit:
butsin, mirsin, thjeshtsin, gatishmrin pr t
falur, ndershmrin dhe vetprmbajtjen, ne ua kemi
borxh njerzve t cilt me vepra na i kan treguar ato vepra t mira... Mendimi q
shndrrohet n vepr, tek ne hyn si nj shkndij dhe ndez nj zjarr t ri.

PYETJE PR PRSRITJE

A vlen morali pr vet njeriun, ose vetm pr grupin, apo ka vler n tr botn?
Pse vlerat dhe normat morale mbeten t njjta n mbar botn?
far vlere sht ndershmria? A sht e nevojshme pr njerzit?
N cilat sfera t jets dhe n cilat shtje sht e rndsishme ndershmria?
ka do t thot fer-plej n loj?
A mund t kuptohet e vrteta pa dashamirsi?
Cili kolos bashkkohor indian e ka theksuar shum nevojn pr t vrtetn?
ka sht gnjeshtra?
A sht m mir t thuhet e vrteta apo gnjeshtra?
Drejtsia, a sht norm e etiks e cila mbrohet edhe me t drejtn? A duhet t gjith qytetart
t jen t barabart para drejtsis?
A sht drejtsia e nevojshme pr njerzit? Nse nuk sht i drejt, far sht ai njeri, nse
nuk ka drejtsi, far sht ai mjedis?
Patriotizmi, a sht ndjenj e rndsishme sot? Si prhapet n mbar botn?
Cila sht porosia e Presidenti Xhon Kenedi pr patriotizmin?
Cilat jan sferat m t rndsishme t etiks s sotshme?
Si quhet shkenca e re pr kujdesin dhe mbrojtjen e shndetit dhe natyrs? Nga cilat dy shken-
ca prmban emra n emrin e vet?
A duhet t ruhet shndeti? Si ruhet shndeti?
A duhet t kujdesemi pr natyrn? Si quhet shkenca e cila shpjegon kushtet pr jetes t nje-
riut n ambientin e tij jetsor? Si quhet etika e cila mson si duhet ta ruajm natyrn dhe am-
bientin jetsor?
Etika ekologjike, a do t thot edhe kujdes pr kushtet e natyrs (trualli, uji. ajri, xehet...), pr
bimt dhe pr kafsht?
Kur punoni me kompjuter, a keni kujdes nga njerzit e kqij q mund tju bjn keq?
Si quhet etika bashkkohore e cila sht e prgjithshme pr t gjith? Nga cilat elemente
ndrtohet ajo?
Cilat jan vlerat themelore t etiks s prgjithshme t t gjith njerzve sot?
Cilat msime nga etikt tan mendojm se do t hynin n etikn e prgjithshme t njerzimit?

40
 N pjesn e tret t librit bhet fjal pr SJELLJEN E MIR
t njerzve. do burr/grua ka jet dhe dukje personale. Se-
cili/secila pr vete sht UNI, qenie e prveme, dhe njihet si-
pas veprimeve, diturive, besimeve, ndrrave, shprehive jetsore
dhe karakteristikave. T gjith e njohin ashtu at person, e n t
njjtn mnyr edhe ai e njeh vetveten. Uni sht shenja m e
fort e ekzistimit personal. Etika na mson se duhet t kemi kuj-
des n UNIN ton, por edhe se duhet t kemi kujdes n sjelljen
ndaj tjerve. N at dinjitet t prbashkt t t gjith personave,
ne respektin dhe kujdesin e ndrsjellt fshihet fitorja m e mad-
he e mendjes dhe moralit njerzor t ngrihet m lart si person
i mir, por edhe ta kufizoj veten dhe forcat negative pr ti arri-
tur vlerat pozitive.
Ana tjetr e ekzistimit njerzor sht TJETRI. do njeri ka t
afrmit e vet, familje, shok dhe bashkpuntor, ndrsa pr t,
t gjith jan t afrmit e tij, njeriu i njeh t afrmit, me ta e lidhin
kontaktet, me ta ka lidhje m t gjat apo m t shkurtr, ngjarje
t prbashkta, ata i besojn njri tjetrit. Gzohen gjat takime-
ve me t afrmit, i ndajn brengat dhe gzimet.
Personi i afrt, sht ai q ndodhet pran njeriut, q sht
fqinji i tij/saj, por nuk e njeh dhe ende nuk sht afruar me t.
Ka aq shum njerz n bot dhe t gjith ata jan pjes e jets
son. T afrmit jan njerz t cilt kan plane dhe vepra t tyre,
shpresa dhe dshira, shpirt dhe zemr, mendime dhe jet t ve-
ten, gzime dhe vuajtje. Njeriu nuk sht vet n bot. Afr tij /saj
jetojn shum t tjer - edhe pse nuk kan raporte me ta, srish
sht i vetdijshm/vetdijshme se ata ekzistojn. N bot ka
natyr dhe bukuri, shtaz dhe bim, dhe shum vepra njerzore,
por srish pjes m e rndsishme n bot sht njeriu. T
afrmit jan t gjith njerzit n bot, si nga ana jon ashtu edhe
nga ana tjetr e Toks, edhe nga lloji im edhe nga raca tjetr. T
gjith ne e prbjm njerzimin. Pr njerzit e mir i afrt sht
do njeri. do i afrm nesr mund t m bhet i afrt.
Prandaj qllimet e mija morale kan t bjn jo vetm pr t
afrmit e mi, por pr t gjith njerzit. Me rndsi sht mir t
sillem n do fush t jets dhe mir t veprojm ndaj t gjithve
me t cilt takohemi.

41
 SJELLJE E MIR

SJELLJE E MIR
T gjith njerzit jan t afrm dhe mund t bhen t afrt kur
t njoftohen dhe t bashkpunojn. dokush duhet t respektoj t
gjith njerzit - nga rrethi i ngusht, nga krahina e tij, nga regjioni
m i gjer dhe mbar bota, sepse t gjith njerzit jan t barabart
dhe m s miri sht t jen shok mes veti.
Etika mson pr vlerat e mira t raporteve mes njerzve. Vle-
rat e tilla jan: Paqe - t mos ket konflikt dhe luft mes njerzve;
Dashuri - ndjenja t pastra dhe respekt; Vullnet i mir -dshir q t
sillem mir dhe ti dua t gjith njerzit; Miqsi - ndjenja t mira, t
ndrsjella dhe shoqrim.
Nj grup i vlerave t ktilla jan baz e jets s prbashkt dhe
ato duhet ti ndjek do njeri: Kujdes, Ndihm, Mirkuptim, si dhe
Toleranc dhe Bashkpunim.
KUJDESI sht interesim pr gjendjen e dikujt ose dika tjetr,
dshir pr t qen mir. At e ndjek edhe sjellja e mir njerzore.
Ajo dshmon pr ndjenjn ton t sinqert ndaj njerzve t tjer
ose ndaj ndonj pune. Ne, mendimet dhe veprat ua prkushtojm
ndonj gjendjeje ose njeriu, q t prmirsohen dhe t ndjehen
mir, e me kt edhe ne t ndjehemi mir. sht mir nse dety-
rat tona i kryejm me kujdes, vmendje, interesim dhe prkushtim.
NDIHM do t thot ti japim dikujt dika, si prkrahje dhe
kontribut pr jetn ose punn e tij. Ndihma jep mbshtetje dhe ua
lehtson detyrat dhe vshtirsit, mundson harmoni mes njerzve
n qllimet e mira dhe bashkpunim n veprim. Prandaj ndihma
vlersohet si vepr e bekuar, e cila sht e nevojshme pr njerzit,
dhe do njeri duhet t bj t njjtn.
MIRKUPTIM sht mendim dhe sjell-
HELP EVER, HURT NEVER
je e urt. Pr jetn e prbashkt t njerzve
(nga gjuha angleze - doher
kjo do t thot kuptim i mir i jets nga t dyja
ndihmo, asnjher asknd mos
palt, si dhe i qllimeve dhe veprimeve t t
lndo!) sht porosia m e njohur
tjerve, pajtueshmri e shumics rreth jets s
bashkkohore e etiks.
prbashkt. Me mirkuptim arrihet marrveshje
dhe besim, pajtueshmri dhe bashkpunim
i ndrsjell. I kuptueshm e quajm at i cili
mendon mir dhe i ndjek rregullat morale.

42
 Kto vlera dhe sjellje morale jan t rndsishme. Ato
mundsojn njerzit t pajtohen dhe t sillen mir. Prej tyre bu-
ron DSHIRA PR SJELLJE ETIKE, e cila sht baz pr moralin
dhe paraqet respekt t rndsis s moralit pr jetn njerzore, n
fakt prpjekje e njeriut t veproj mir, drejt, me drejtsi, me nder.
Qllimet dhe sjelljet e kundrta - si jo toleranca, moskujdesi,
mos ndihma, mosbashkpunimi, moskuptimi - nnkuptojn brak-
tisjen e etiks dhe pranim t dhuns, t keqes, armiqsis. Njerzit
nuk duan ata t cilt nuk i respektojn vlerat themelore t jets s
prbashkt; personat e atill negativ duhet t ndryshojn sjelljet e
tyre pr t qen pjestar t mjedisit jetsor.

TOLERANC -
durim, kuptimi q njerzit e tjer jan t ndryshm nga ne dhe mos
kundrshtimi mes dallimeve, durim i ekzistimit t huaj, mendim, NOCIONET
besim ose vshtrim; toleranca kshillon t mos prdoret dhun KRYESORE
dhe shtypje gjat grindjeve si dhe gjat shprehjes s qndrimeve ETIKE
personale. Indiant kan qndrim t mir pr tolerancn, e quajn
ahimsa - jo dhun, mos brje keq as n mendime, as me fjal, as
me vepra; dhe kjo nuk sht e kufizuar vetm ndaj njerzve, por
bhet fjal edhe ndaj kafshve edhe ndaj bimve. Ana e kundrt,
e keqe e saj sht jo toleranca, kur nuk mund t duroj asknd,
vetm zihem, mendoj q vetm qndrimi im sht i drejt dhe
drejtohem kundr gjithkujt; kjo sht e lidhur me dhunn, agresi-
vitetin, mendime t kqija, me krimin.
BASHKPUNIM -
kryerje e prbashkt e puns, ndihm gjat puns, posarisht nga kolegu, me t ci-
lin ndahen detyrat, orari i puns dhe aparatet; me ndarjen e puns ajo kryhet m leht
dhe fitohet rezultat m i mir - bashkpunimi mundson mbshtetje ndaj kolegut n
pun dhe n jet, gj e cila sht e mir pr njerzit.

Edhe pse etika vazhdimisht bn fjal pr T mirn dhe T ke-

qen, nuk sht e mjaftueshme vetm ta duam t mirn ose t fla-
sim keq pr t keqen. E mira duhet edhe t bhet, ndrsa e keq-
ja fare t mos bhet. Nprmjet zgjedhjes t s mirs dhe vep-
rimit t drejt prkats maten qllimet dhe sjelljet e njerzve. Ajo
quhet SJELLJE E MIR.
Njerzit e msojn moralin me msim dhe me dgjim t
kshillave, me msim t etiks dhe me ngritje kulturore,

43
 SJELLJE E MIR

ndrsa me rndsi sht edhe dshira e tyre dhe prpjekja q t

jen t mir dhe m t mir. Njerzit e mir kan kujdes se ka
bjn dhe shohin t veprojn me moral. Prandaj ata nuk presin
lvdata t posame (edhe pse mendojn n at se nuk duhen t
jen t kritikuar pr sjellje t keqe). Njerzit ndjejn dhe din q
sjellja e mir sht me rndsi. Qllimet e kqija dhe sjellja jo e
mir doher shkakton t keqe pr ndonj njeri ose pr ndonj
qenie tjetr. Ndrsa ajo njhersh paraqet edhe t keqe pr vet-
veten.
Pr qllimet dhe sjelljet e kqija njeriu ballafaqohet me faj dhe
vlersohet negativisht. Sjelljen e mir, para s gjithash, t gjith
e plqejn dhe e vlersohet pozitivisht. Ashtu sht n t gjit-
ha ant e bots - edhe tek sjelljet n familje, edhe n aktivitetet
ndaj natyrs, bimve dhe shtazve, n pun (pr t rinjt msimi
sht pun), edhe ndaj njerzve tjer, edhe ndaj shokve, edhe
ndaj prons dhe sendeve
Pr rndsin e sjelljes s mir flasin edhe notat t cilat
njerzit i kan. Pr sjelljen e mir thon se sht morale, eti-
ke, e mir, e bukur, n rregull, e drejt, e vlefshme, e dobish-
me, e vlersuar, e dashur, e shklqyer. Pr sjelljen e keqe thon
se sht jomorale, joetike, e keqe, e shmtuar, e parregullt, e
padrejt, pavler, e pashfrytzuar, e padashur, jo e bukur.
Duhet t dihet kur shumica t trheqin vrejtjen pr sjell-
jen, duhet t mendosh, ka dika q nuk sht n rregull. Ndrysho
sjelljet!

MOS FOL SE DUHET T VEPROHET MIR, POR VEPRO ASHTU!

Mbreti romak - etiku Marko Aurelij

SHT N RREGULL NUK SHT N RREGULL

T jemi t ndershm! T jemi t pandershm!
T jemi t ndershm! T mos kemi kujdes n sjelljen
T kemi kujdes n sjelljen personale! personale!
T lavdrohen ata q veprojn mir! T lavdrohen ata q bjn keq!
T jemi tolerant, t mosh t gjith
njerzit! T qenit jotolerant, t mos mohen
T duhen t gjith njerzit! njerzit
T mos duhen njerzit!
44
 Ndershmri Pandershmri
Xhentilitet Jo xhentilitet
USHTRIMORE
Edukat Jo edukat
ETIKE I njerzishm I panjerzishm
Humanitet Jo humanitet
Moral Amoral
Krahaso iftet vlerash n vazhdim, mendo dhe Dashuri Urrejtje
cakto cila vler sht e mir, e cila e keqe; ciln Pastrti Papastrti
do t dshiroje ti ta ndjekin njerzit, dhe gjit- Kujdes Pakujdesi
hashtu e ndjek edhe ti - si dhe pse e kundrta Dashuri pr pun Prtaci
sht e keqe dhe ka u shkaktohet njerzve Drejtsi Padrejtsi
me to?
DITA E KRKIMIT T FALJEVE
Popullata e krishter ka nj fest etike, me t ciln shnohet rndsia morale
e krkimit t faljes mes njerzve. N at dit prkujtohemi n bukurin e raporte-
ve t mira mes nesh, prkundr sjelljeve t mundshme t kqija dhe reagimeve t
shmtuara midis njerzve. Si un, ashtu edhe t tjert, mund t gabojm, por t fa-
lim sht m njerzore dhe m mir, t jetojm n gzim dhe harmoni dhe t mos i
bjm t kqija njri-tjetrit. Ajo dit quhet PROKA, Dita e krkimit t faljeve. Ather
mendojm n gjrat e bukura t jets, dhe prej tyre m t mira jan ndrgjegjja e qet,
gzimi, raportet e mira mes njerzve dhe respekti. Pr kt para se gjithash duhet t
jemi tolerant, t mos hidhrohemi, t mos na kaploj mllefi, i cili mund t jet shum
keq kur shprthen fuqishm ose kur zgjat shum. Shum njerz t menur dhe etik
tregojn se falja sht qasja m e mir njerzor dhe veprim q e lehtson jetn.
T falurit nuk do t thot s pari t krkojm nga t tjert t sillen mir ndaj nesh;
para s gjithash ne duhet t bjm nj hap para, t sillemi mir me t tjert. N Ditn
e krkimit t faljes ne u krkojm falje njerzve q u kemi br gjra jo t mira, duke
krkuar t na falin, sikur q edhe ne ua falim atyre t cilt krkojn mirkuptim dhe fal-
je. Gjithashtu, duhet t mundohemi t pastrojm zemrn nga mendime t papastra pr
hakmarrje ose pr armiqsi dhe ti parashtrojm detyr vetes t jetojm me mirkuptim
dhe kujdes pr t tjert dhe t sillemi mir.
Por, nuk duhet t presim Ditn e caktuar t krkimit t faljeve pr gjestin e bu-
kur t faljes me t afrmit. At mundet dhe duhet ta bjm do her kur mendojm
se kemi gabuar ndaj dikujt. Duhet t jemi t vetdijshm se nuk duhet t kemi mendi-
me t kqija dhe se duhet t kemi kujdes t mos lndojm t afrmit. Gjithashtu, du-
het t mundohemi t harrojm dhe t tejkalojm nse na sht br dika e keqe.
M e rndsishme sht t kuptojm se jetojm me njerzit dhe vite t shumta do
t kalojm s bashku dhe duhet t pajtohemi mes veti. Mospajtimet jan forma m e
rnd pr jetes.
Bisedoni pr prvojat tuaja me gabimet dhe ofendimet ndaj
njerzve dhe si jeni sjell, a keni krkuar falje.

45
SJELLJE E MIR
DUKE FALUR,
NJERIU NGRIHET MBI ATA Q E OFENDOJN.
Napoleoni

Diskutoni me shokt tuaj sa sht falja e mir, dhe sa hidhrimi

sht i keq pr raportet mes njerzve.

N FAMILJE T GJITH DUHET T DUHEN, T RESPEKTO-

HEN DHE T NDIHMOHEN
Familja sht bashksia m
e ngusht e njerzve. N famil-
je njerzit jan m t afrt, aty
jan t lidhur prindrit dhe fmijt,
ndrsa rreth tyre jan familjart
dhe shokt. Njeriu jeton n famil-
je, aty organizon vendbanimin dhe
fitimin, mban evidenc pr ushqi-
min, higjienn dhe shndetin, e
planifikon t ardhmen, ndrsa me
antart tjer s bashku blen dhe
prdor sende. Familja sht lidhje
e atyre q jetojn s bashku dhe
prkrahen n jet, lidhshmri pr
ata q duhen dhe kan qllime t
njjta n jet.
Detyrat n familje me dshir pranohen dhe kryhen.
Ather n familje mbretron Dashuria dhe Besimi, si forca ele-
mentare familjare dhe vlera morale.
Si bashksi e par biologjike dhe sociale, familja sht
baz pr t gjitha lidhjet e tjera shoqrore t njerzve. Nga
shtpia t gjith nisen pr n shkoll dhe n pun. N famil-
je dokush pr her t par takohet me etikn dhe ndrtohet si
person i moralshm. Familja sht baz pr shndetin e njeriut,
edukimin, vetnjohjen, ngritje personale... N familje njerzit e
ndajn t mirn dhe t keqen, s bashku prparojn ose humbin,
s bashku gzohen ose vuajn. Gjithka me rndsi q u ndodh
ka pasoj ndaj gjith antarve t familjes. Prandaj antart e fa-
miljes duhet t jen kompakt, q t munden mir t luftojn dhe
t prparojn. Shkalla m e lart sht dashuria n familje, e cila
i on dhe i shtyn antart e saj n sjellje t mira, q pjestart e
familjes dhe t afrmit e tjer t dashur t ndjehen mir.

46
besim mosbesim
shoqri armiqsi
mirkuptim moskuptim
luft e prbashkt veprim i veuar
dashuri jo dashuri
ndihm jo ndihm
interesim mosinteresim USHTRIMORE
(njri ndaj tjetrit)
besnikri jo besnikri
ETIKE
kujdes moskujdes

Shikoni kto ifte vlerash dhe kundrvlerash dhe Krahasoni prgjigjet me ato t shokve
vlersonipr ciln nga kto mendoni se sht m tuaj dhe komentoni zgjedhjet e juaja
e rndsishme pr fatin apo fatkeqsi n rapor- dhe t tyre me rndsin pr jetn e
tet familjare. prbashkt (familjare) t njerzve.

N FAMILJE DUHET N FAMILJE NUK DUHET

T duhen dhe t respektohen! T mos respektohen t afrmit tan!

T largohemi dhe t mos kryejm
T kryhen detyrat! detyrat tona!
T ndihmohet (sepse T mos ndihmohet (sepse
ajo mundson jet m t mir)! ajo pamundson jetes t mir)!

FAMILJA SHT ATDHEU I ZEMRS

Xhovani Mancini

Rregullat themelore t sjelljes n shoqri vlejn edhe n do

familje dhe pr do njeri, prndryshe ata do t konsideroheshin si
t pavetdijshm ose t pamoralshm dhe njerzit do ti kritikonin
dhe do tu shmangeshin. Pr shembull, nga t gjith njerzit pritet
ta mirmbajn mjedisin jetsor, t sillen n mnyr t prshtatshme
dhe pa shum zhurm, t mos jen t dhunshm dhe t mos
lndojn t tjert, t mos marrin dhe t shkatrrojn sendet e t
tjerve ose t mirat e prgjithshme, ti duan fmijt, ti respektojn
t tjert n rrethin e tyre (ndrtes, lagje, fshat, qytet, rrethin dhe
shtet). Kto jan, kryesisht, norma t prgjithshme njerzore pr
paqe, solidaritet, bashkpunim dhe respekt ndaj t gjith njerzve.
Megjithat edhe do familje ka moral t vet, norma specifike t
sjelljes, t cilat jan t lidhura me qllimet dhe vlerat e antarve t
familjes. N ndonj familje m shum mbahet llogari pr arsimin dhe
kulturn dhe nga t gjith krkohet t msojn me seriozitet. N t
shumtn e familjeve t gjith i prkushtohen puns dhe fitimit,

47
 SJELLJE E MIR

kshtu q edhe nga m t vegjlit pritet t japin kontribut. Diku

kursehet me t madhe dhe vazhdimisht jepen kshilla pr ruajt-
jen e gjrave dhe mos hedhjen. N disa familje antart jan m
t trhequr dhe shoqrohen kryesisht vetm mes vete, ndrsa
n familje t tjera kan numr t madh shoksh dhe vazhdimisht
kan dik pr vizit ose ata shkojn diku n vizit. Diku ushqehen
begatshm, madje edhe tej mase, ndrsa diku jan vegjetarian,
ushqehen vetm me perime dhe pem. Morali familjar sht
nj gj me rndsi, do i ri msohet pr sjellje n familjen e tij,
ndrsa sjelljet elementare t cilat msohen n fmijri mbeten t
rrnjosura n karakterin dhe sjelljen e personit. Megjithat, edhe
prkundr dallimeve familjare, q e prbjn pasurin e etiks
s njerzimit, duhet gjithsesi t ndiqen normat kryesore etike t
shoqris dhe normat e prgjithshme njerzore.
N familje veanrisht pritet t respektohen normat morale t
respektit reciprok dhe t dashuris s antarve t saj.
Prindrit duhet t ken kujdes ndaj fmijve dhe tu sigurojn
ushqim dhe pastrti, ti nxisin n higjien, ti msojn n normat
elementare t sjelljes s mir, tu mundsojn loj dhe sport, ti
orientojn drejt kulturs dhe ti prgatisin pr msim. Kur t rinjt
do t shkojn n shkoll, prindrit duhet ti ndjekin rezultatet e
tyre dhe tu ndihmojn nse ka nevoj. Ata duhet tu tregojn
fmijve edhe pr problemet q kan, q fmijt t din se me
far problemesh ballafaqohet familja (nuk ka familje q nuk ka
vshtirsi - me shndet, organizimin, t hollat...).
Fmijt duhen t jen t vetdijshm se jan antar t fa-
miljes. Ata duhet ti respektojn prindrit, si dhe prindrit e tyre
dhe farefisin m t vjetr (nse jan gjall), sepse ata i kan lin-
dur dhe kujdesen pr jetn e tyre dhe sukseset. Edhe nga t
rinjt pritet ti kryejn obligimet e tyre, sepse do njeri ka detyra.
Fmijt duhet ta mirmbajn higjienn personale dhe t shtpis,
t dgjojn prindrit dhe m t vjetrit pr punt kryesore, t mos
i prishin sendet n amvisri, ti ruajn veshmbathjet, shtratin dhe
dhomn, t msojn dhe t mos u bjn keq t tjerve. N fakt,
t rinjt duhet pasur kujdes ka bjn, ta bjn mir at q duhet
ta bjn dhe t sillen me dashurin ndaj familjes.

48
 Sjellja e mir n familje do t thot kryerje me koh dhe me
rregull t detyrave familjare, t cilat i kan dhe duhet ti bjn t
gjith antart e familjes n mnyr t barabart sipas moshs
dhe fuqis, por me interesim t barabart dhe prkushtim recip-
rok. N familje t gjith duhet t jen shok dhe t bashkpunojn
- kto jan parimet elementare t etiks dhe t sjelljes s mir
n familje.
N FAMILJE
SHT MIR NSE FMIJA: SHT KEQ NSE FMIJA:

zgjohet hert dhe n koh shkon n
shkoll,
pastrohet dhe rregullisht lahet,
rrobat i ruan mir,
dgjon prindrit dhe m t vjetrit,
nuk gnjen m t vjetrit,
nuk merr t holla pa pyetur dhe pa leje
dhe nuk i harxhon pa mend,
shkon mir me vllezrit dhe motrat,
ndihmon n shtpi dhe kryen detyrat,
ka mirkuptim pr problemet e vshtira
n familje,
ruan pronn dhe kujdeset t mos pris-
hen sendet,
mson mir dhe prparon,
t gjith jan t knaqur nga ai/ajo.
nuk zgjohet hert dhe nuk shkon me
koh n shkoll,
nuk pastrohet dhe nuk lahet me rregull,
gris veshmbathjet, i mban n mnyr t
parregullt, i hedh dhe i humb,
nuk dgjon prindrit dhe familjart m
t vjetr,
gnjen m t vjetrit,
merr t holla pa pyetur dhe pa leje dhe i
harxhon pa mend,
nuk shkon mir, grindet me vllezrit
dhe motrat,
nuk ndihmon n shtpi dhe refuzon
punn,
nuk ka mirkuptim pr problemet n
shtpi,
nuk e ruan pronn dhe i prish sendet,
nuk mson mir dhe nuk prparon,
askush nuk sht i knaqur nga ai/ajo.

MSO VYESHM, NDRSA N SHKOLL BHU

SHOK ME T GJITH!
Shkolla sht nj ndr veprimtarit m t dobishme q ka zbu-
luar njerzimi. do fmij duhet t rritet, t msoj shum gjra
pr jetn, t arsimohet dhe t pajiset me njohuri t ndryshme, t
formohet si person. Nga lindja e deri n pjekuri pr at duhen t
ken kujdes t gjith, edhe prindrit edhe tr mjedisi. M par,
kur ka pasur m pak gjra pr t msuar, t gjith kan msuar
nga personi m i aft n grup, n shtpi ose n bashksi. Por,
q moti njohurit jan zgjeruar shum, dhe jan krijuar shkolla,
ku fmijt i msojn t gjitha gjrat e nevojshme. Ajo sot sht

49
SJELLJE E MIR
aq shum e prhapur, saq t gjith fmijt n bot, q n
moshn pes-gjasht vjee nisen pr n shkoll dhe shkollo-
hen m s paku dhjet vjet, ndrsa m shpesh edhe nga 15
ose 20 vjet, derisa nuk bhen profesionist (mandej msojn pa
ndrprerje dhe gjat tr jets).
Prandaj shkollat jan bashksi t mdha. N to ka edhe nga
1 000 - 2 000 fmij, ndrsa jan t prfshira t gjitha gjene-
ratat nga ajo lagje apo regjion. Shkolla sht shtpi e dyt pr
fmijt, sepse n t kalojn pjesn m t madhe t dits, gati
tr javn dhe shum muaj n vit (prve kur sht pushimi).
Atje shoqrohen me moshatart, s bashku zhvillohen, mbeten
shok dhe i msojn diturit m t rndsishme dhe shkathtsit
t cilat do tu nevojiten n jet dhe n pun. Njra nga ato gjrat
me rndsi sht t msuarit e Etiks, si shkenc pr t mirn,
pr vlerat morale t cilat do njeri duhet ti moj dhe kryej.
Pasi q t msuarit sht me rndsi pr fmijt, nga fmijt
gjithsesi pritet sjellje e mir n shkoll. Disa sjellje t mira jan
t lidhura me msimin, t tjera me sjelljen e duhur n shkoll,
ndrsa t trett me relacionin me
nxnsit e tjer.
Shkolla sht vend ku fmija
rritet, ku ka gjasa t zhvillohet drejt
dhe t msoj sende t mira e t
ndryshme. Prandaj do fmij du-
het t mundohet t msoj mir,
me rndsi sht t shfrytzoj ras-
tin pr t msuar. Shteti paguan q
t organizohet msimi, angazhon
msues dhe shrbime t tjera q
msimi t jet i suksesshm, ndrsa
shpenzime t mdha kan edhe
prindrit. Detyr e do fmije sht t arsimohet, t mundohet
aq sa nga ai/ajo pritet t msoj (ndrsa ajo nuk sht e teprt
dhe mund ta bj secili fmij). Ajo fmijve do tu ndihmoj t
jetojn m mir dhe t gjinden n jet.
Duhet t thuhet se edhe me cilsi mesatare mund t arrihet
sukses nse punohet vyeshm, ather suksesi do t jet m i
madh edhe nga ata fmij t cilt kan talent, ndrsa nuk mun-
dohen dhe nuk punojn sa duhet. Shkolla sht si vend pune pr
fmijt, ndrsa m shum arrijn ata t cilt jan t interesuar,
m mir dgjojn dhe prpiqen m shum.

50
 Gjithashtu pr do fmij sht me rndsi t jet shok
me t gjith fmijt, ndaj m t rriturve t ket respekt,
ndaj fmijve t gjenerats s vet t jet i hapur dhe i prir
pr shoqri, ndrsa ndaj m t vegjlve t tregoj kujdes.
Ndrmjet fmijve sht me rndsi t ket durim e jo refu-
zim. Pr shembull, paramendoni, nse disa jan m t pa-
sur, pse tua keni lakmin, edhe ju me msim do t bheni
t aft q t fitoni dhe do t keni. Nse disa fmij jan
m t varfr, mos i refuzoni, mos u sillni keq ndaj tyre, ata
jan qenie njerzore dhe kan nevoj pr fjal t mira dhe
prkrahje, ndoshta edhe mund tju gjinden kur ju do t keni
nevoj. Me shokt e gjinis tjetr duhet t silleni mir dhe
prshtatshm, q t jetoni mir s bashku, ndrsa me ata
t s njjts gjini ushtroni dhe bhuni t lidhur q t ndih-
moheni tash por edhe n t ardhmen.
Sot kur t gjith fmijt shkollohen, shkollat u ngjajn
ndrmarrjeve t mdha. N to ka shum dallime: do fmij
ka qllime t veta dhe ambicie, dhe do kush ka karakter t
ndryshm. Ajo sht vshtir t harmonizohet, por t gjith
duhet t jetojm dhe t rritemi s bashku dhe gjat viteve
t msojm ka sht e nevojshme dhe t jemi t gatshm
pr fillime t suksesshme n jet. Prandaj, n shkoll ven-
dosim n lidhje shoqri, t cilat vazhdojn gjat tr jets,
ndrsa shokt shpesh jan aq t afrt, sa q fillojn t llo-
gariten si vllezr dhe motra.
Kjo, fmij, do t thot se duhet t silleni n mnyr
prkatse me moshn dhe shkolln. Ta ruani shkolln dhe
pronn, t respektoni msuesit! T msoni dhe t respekto-
ni diturin q sht arritur n mbar botn, ndrsa njerzit
duan ta ndajn me ju dhe tjua prcjellin q ta shfrytzoni!
Gjithashtu, nuk duhet tju pengojm, por tju ndihmojm
t tjerve. T gjith fmijt n shkoll kan qllim t
prbashkt - t rriten dhe t bhen persona t pjekur, t
cilt do t mund t punojn mir dhe t sillen mir.

PRGJEGJSI -
NOCIONET sht gjendje dhe kuptim i personalitetit n aspekt t vetdijes
KRYESORE personale (dhe t prgjithshme) pr detyrat dhe pozitn persona-
ETIKE le si barts i veprimtarive: prgjegjsi morale - vetdija e njeriut
pr veprat dhe sjelljet e veta.

51
 SJELLJE E MIR

N SHKOLL
SHT MIR NSE FMIJA: SHT KEQ NSE FMIJA:

arrin n koh, nuk arrin n koh,

prgatitet pr ort,
koncentrohet q t msoj me sukses,
sht i qet dhe dgjon msimet,
i kryen detyrat,
mban higjienn dhe rendin n klas,
i respekton msuesit dhe shokt,
i ruan me kujdes librat dhe veglat,
mundohet t arrij sukses,
nuk sjell ngatrresa dhe nuk grindet me
fmijt e tjer,bn sport,merr pjes n
t gjitha aktivitetet q e interesojn, si
dhe n ato t shokve t vet, q ashtu
t msoj m shum,
kujdeset pr veglrin shkollore dhe
nuk e dmton,
nuk merr asgj pa pyetur,
nuk ua ka lakmin t tjerve, por
shoqrohet,
u ndihmon t vegjlve, m t dobtve,
m t varfrve,
flet si i ka hije, nuk thot fjal t kqija
dhe nuk fyen,
nuk fillon t pij duhan,
t gjith jan t knaqur nga ai/ajo.
nuk prgatitet pr ort,
nuk koncentrohet t msoj,
nuk sht i qet, nuk dgjon msimet
dhe u pengon t tjerve,
nuk i kryen detyrat,
nuk e mirmban higjienn dhe rendin n
klas,
nuk respekton msuesit dhe shokt,
nuk i ruan me kujdes librat dhe veglat,
nuk mundohet t arrij sukses,
bn probleme dhe grindet me fmijt e
tjer,
nuk bn sport,
nuk merr pjes n aktivitete t ndryshme
(duke thn q nuk i interesojn) si dhe
n ato t shokve t vet, largohet dhe i
prqesh,
nuk kujdeset pr veglat shkollore dhe i
dmton,
merr sende pa pyetur dhe vjedh t holla,
ua ka zilin t tjerve, nuk shoqrohet
me fmij t tjer,
nuk u ndihmon m t vegjlve, m t
dobtve, m t varfrve, dhem i malt-
reton, flet ashtu si nuk i ka hije, thot
fjal t pakndshme dhe fyen,
fillon t pij duhan,
askush nuk sht i knaqur nga ai/ajo.

Kodeks shkollor - rregulla t sjelljes n shkoll, n klas

FJALORI
dhe ndrmjet nxnsve dhe msuesve
ETIK
Kolegjialitet - norma etike t sjelljes ndrmjet msuesve
(koleg profesorsh) dhe ndrmjet nxnsve (koleg
nxnsish), si respekt reciprok dhe bashkpunim t t
njjtve n procesin e puns.

52
SECILI DUHET T KET KUJDES SI SILLET
N PUBLIK
Njeriu ka dy lloje t jetess, mendim dhe sjellje perso-
nale dhe publike. N fakt, nuk duhet pasur dallim mes asaj q
sht n shpirtin e njeriut dhe normat morale dhe sjelljet e tij.
Ka njerz tek t cilt ka dallim si mendojn n vete dhe si sil-
len publikisht dhe ndaj njerzve t tjer - ata i quajm me nj
emr fyes homo dupleks (qenie me veti t dyfisht, veti dhe
sjellje t ndryshme ose si thuhet tek ne ,,Mendon dhe flet
njrn, ndrsa vepron tjetr, ndryshe). Gjithsesi, personat se-
rioz dhe t mir mendojn mir dhe veprojn mir, dhe nse
dika nuk iu plqen, ata u thon t tjerve se nuk pajtohen dhe
i kritikojn, nuk i fshehin n vete njohurit, ndjenjat dhe vlerat
morale, nuk veprojn asgj pas shpins s dikujt.
Kjo tregon se sa sht e rndsishme sjellja publike. Pub-
like, domethn ajo q shihet, q bhet para syve t dikujt,
jo ajo q e mbaj n vete ose e bj vetm n rrethin m t
ngusht t t afrmve, n shtpi, n familjen m t ngusht.
Publike sht ajo q ka t bj me m shum njerz dhe pr
gj, shum njerz munden t japin gjykimin e vet. Publike
sht do e folur ose veprim, prve asaj q sht e mbyllur
n mendimin tim ose q nuk e bj para njerzve. Publikja nuk
sht me rndsi vetm tek ata q jetojn t trhequr, n mal
ose n ndonj fush, t cilt asnjher nuk dalin nga shtpia
dhe t cilt gati asnjher nuk takojn asknd. Pr t gjith
njerzit e tjer publikja sht m e gjer se personalja dhe e
fshehura, sepse jetojn, shkmbejn,
bisedojn, punojn me njerzit e tjer.
Gjithka e till sht publike. Prandaj
dokush duhet t mendoj se sjell-
ja dhe fjalt e tij jan n publik dhe i
nnshtrohen vlersimit nga t tjert
(nga opinioni). Asgj nuk mund t fshi-
het prgjithmon, gjithka shihet dhe
kuptohet.
dokush, pra edhe fmijt duhet
t mendojn si sillen n publik. N kt
gj prindrit i paralajmrojn qysh n
vegjli duke iu thn: ,,Pastrohu, do t
t shohin t flliqur!, ose Kujdes ka
bn, t mos qortojn ose t t qes-
hin!, ose Bhu i mir, t gjith duhet
t t duan.

53
 SJELLJE E MIR

Nse je i keq dhe vepron dika t pakndshme, do t

t refuzojn, askush nuk do t shoqrohet me ty!, ose T
lusim, vepro mir, ti je nga familje me autoritet dhe ke kuj-
des n nderin tnd! etj. (Prkujtohuni t dashur t rinj, n
ndonjrn nga paralajmrimet e tilla nga prindrit tuaj dhe
mendoni pse ua kan thn kt). N vendet tjera nxnsit
kryesisht kan pallto, bluz ose uniform shkollore. Atje
msuesit u thon: Ju lutemi jasht t silleni mir, si ju ka
hije nxnsve t shkolls son, q mos ta turproni emrin
e shkolls! (Edhe tek ne, nse ndokush bn pun t kqija
ndaj t tjerve, fiton dnim me prjashtim.)
Do t thot nuk duhet t jemi t mir vetm n shtpi
(ndoshta nga dashuria ndaj m t afrmve ose nga frika nga
ndshkimi), kurse jasht t sillemi thjesht, t egrsohemi
dhe t lndojm edhe t vjetrit edhe t vegjlit (edhe ktu do
t na mbrrij dnimi kur t na takoj ndonj m i fort dhe
m i hidhruar, dhe do t na hakmerret pr sjelljen e keqe).
Nuk duhet t bhemi si gjarpr duke i fshehur qllimet, dhe
kur dikush t kthej shpinn dhe t shkoj, t veprojm keq.
Nuk guxojm t bhemi as edhe si dhelpr, t bjm lajka,
duke menduar si t veprojm keq. Patjetr duhet t jemi
njerz t vrtet, njeri i cili para gjithkujt sht i ndershm,
i njerzishm, i drejt, q e do sjelljen e mir te gjithkush, e
mbi t gjitha ai mundohen vet t ket sjellje t mir, gjith-
kund, e posarisht n publik.

NJERZI -
NOCIONET n prputhje me rregullat e sjelljes s mir, prmbajtje n sjell-
KRYESORE je, maturi; i njerzishm - ai i cili sillet n mnyr t pa imponu-
ETIKE eshme, korrektesisht dhe me eleganc, i cili di ka duhet br.

54
 N PUBLIK, JASHT SHTPIS DHE PARA NJERZVE
T TJER
SHT MIR NSE FMIJA:
sht i njerzishm,
sht i pastr dhe i rregulluar,
sht i veshur n mnyr prkatse
pr vendin dhe kohn,
i prshndet t gjith,
dashamirsisht sht ndaj t gjithve,
ka buzqeshje n fytyr,
nuk flet me t panjohur dhe refu-
zon t shkoj me ta larg shtpis dhe
shkolls, (sepse mund t psoj nga
pedofil dhe kriminel) por menjher
pr at e informon personin m t afrt
dhe lutet t jet i mbrojtur,
nuk bn asgj t keqe,
nuk thyen deg dhe nuk prish lule,
nuk i ndjek kafsht dhe nuk gjuan gur
pas tyre,
u ndihmon m t vegjlve dhe m t
moshuarave, m t dobtve dhe m
t varfrve,
nuk bn zhurm t madhe dhe ka kuj-
des n rendin dhe qetsin,
nuk zihet dhe nuk grindet me shokt,
nuk i ndjek t rinjt dhe nuk i detyron
t bjn sende t kqija,
nuk sht jargavec tu bj lajka
m t mdhenjve dhe m t fortve,
posarisht atyre q bjn keq,
kur ta pyesin, prgjigjet lirshm dhe
flet drejt, nuk e fsheh emrin e vet por
krenohet me t dhe e tregon,
flet njerzishm, nuk thot fjal t
pakndshme dhe nuk fyen,
nuk pi duhan ndrsa shokt i kshillon
edhe ata t mos bjn gjra t kqija,
nuk merr para nga askush, dhe
menjher i kthen borxhet, si dhe sen-
det q ka huazuar,
kurrsesi nuk merr drog, largohet nga
vendi ku flitet se ka, e nse ndokush e
detyron t marr drog, i tregon
SHT KEQ NSE FMIJA:
nuk sht i njerzishm dhe sillet pae
dukat,
nuk sht i pastr dhe i rregulluar,
nuk sht i veshur n mnyr prkatse
pr vendin dhe kohn,
nuk prshndet asknd,
sht pa dashamirsi ndaj dikujt ose
ndaj t gjithve,
nuk ka buzqeshje n fytyr, gjithmon
sht i vrenjtur dhe i prir armiqsisht,
bisedon me t panjohur dhe shkon me
ta larg shtpis dhe shkolls (edhe
pse mund t psoj nga pedofil dhe
kriminel) dhe pr kt nuk u tregon
prindrve dhe msuesit,
bn t gjitha t kqijat,
thyen deg dhe shkatrron lule,
ndjek shtazt dhe hedh gur drejt tyre,
nuk iu ndihmon m t vegjlve dhe m
t vjetrve, m t dobtve dhe m t
varfrve,
gjithmon zihet dhe grindet me shokt,
bn zhurm t madhe dhe nuk ka kuj-
des n rendin dhe qetsin,
si jargavec iu bn lajka m t rritur-
ve dhe m t fuqishmve, posarisht
atyre q bjn keq,
kur ta pyesin nuk prgjigjet dhe nuk
flet drejt, e fsheh emrin e vet, sikur t
turprohet nga ai,
nuk flet njerzishm, thot fjal t
pakndshme dhe fyen,
ndonjher pi duhan dhe alkool dhe
krenohet para shokve, dhe i kshillon
edhe ata t bjn dika t till,
merr t holla nga dokush, nuk i kthen
borxhet as gjrat t cilat i ka huazuar,
mendon si t marr drog, nuk ik nga
vendi ku flitet se ka, dhe nse dikush e
detyron t marr drog, nuk u tregon
prindrve apo msuesit pr at dety-
rim t keq q shpie n smundje dhe
t kqija,
55
 SJELLJE E MIR

prindrve ose msuesit pr kt gj, q askush nuk sht i knaqur nga ai/ajo.
shpie n smundje dhe t kqija
t gjith jan t knaqur nga ai/ajo.

BHUNI KORREKT DHE T NDERSHM ME SHOKT!

Njeriu nuk jeton vetm, ka familje, mson dhe punon me
shum njerz, rreth tij do kund ka njerz, kudo q t shkoj
takon t njohur dhe t panjohur. Nj pjes prej tyre i mbe-
ten t afrt, afrohen pr shkak t dshirave, prpjekjeve t
ngjashme, me ta e ndan punn dhe argtohet, me ta bisedon
shpesh dhe leht, bn pun t njjta, mundohen ndrmjet veti
t tregojn mendime dhe prkrahen n realizimin e qllimeve.
Ata jan shok, shoqrohen, jan t bashkuar n kohn e
prbashkt, n rritjen dhe jetn.
Shok do t thot i barabart me tjetrin. Shokt duhen dhe
respektojn barabarsin. Nuk ka shoqri nse ndonjri sht
i nj rangu tjetr dhe detyron tjetrin ta dgjoj. Prandaj edhe
nse ka shok t moshs s ndryshme dhe t profesioneve
t ndryshme ose shkojn n shkolla t ndryshme, zakonisht
shokt jan t nj gjenerate, jetojn afr, msojn bashk dhe
jan t ngjashm me qllimet. Nse jan t ndryshm ata
plotsohen - nse ndonjri sht m i vjetr, e orienton m t
voglin, nse ndokush sht m i fort e mbron m t voglin;
nse ndokush din apo kupton dika t re, e ndan me shokt
tjer. Shoqria sht nj gj e bukur dhe njerzit synojn t
ken shok dhe jan t lumtur nse shoqria sht e sinqert
dhe e kndshme.
Meqense shoqria sht e shpesht dhe ka mjaft ka-
rakteristika t mira, ndrsa nnkupton lidhshmri t afrt t
njerzve n jet, n pun dhe zbavitje, ajo paraqet shum
krkesa etike para antarve t vet. S pari mos kamuf-
loni pr shoqri, t mundoheni t bheni shok me dik q
nuk ju plqen. Shoqria e till nuk do t zgjat sepse lidhja
shoqrore sht nj lloj dashurie, dashuri e vrtet. Nse nuk
je shok me ndoknd, me t mund t jeni n raporte korrekte,
t prshndeteni, t bisedoni pr pun apo dhe pr ndonj
gj tjetr, t shkmbeni libra dhe tjera gjra, por nuk sht
patjetr t jeni t afrt n shpirt. Me ata q jeni t afrt, rapor-
tet jan ndryshe, m t hareshme, bisedojn pr aspiratat dhe
synimet personale dhe ndihmohen n realizimin e tyre.

56
Ather shpesh mendoni n shokun, planifikoni me t ta ka-
loni kohn ose t bni dika t prbashkt, nse keni dika t
bukur (okollat ose bilet pr ndeshje sportive) dshironi ti
ndani bukurit dhe shpresoni dhe pritni q edhe ai t mendoj
dhe veproj ashtu me ju.
Pr shokt m me rndsi sht t ken raporte t past-
ra. Nuk ka sukses shoqria n t ciln njerzit nuk sillen kor-
rekt, fer, prshtatshm dhe pa respekt. Shoku nuk tallet me
shokun, q ta ofendoj dhe lndoj. Shoku i vrtet insiston
gjithka t ndajn, edhe vuajtjen edhe knaqsit. Shoku i
mir e mbron dhe nuk e lndon shokun e vet. Dhe doher
m s shumti e respekton shokun, saq ndonjher t tjert
hidhrohen pse shoku e dallon shokun e tij, ndrsa t tjert jo
aq. Por, e till sht dashuria.
Shoqria sht raport shum i shpesht. Edhe njerzit e
kqij kujdesen t mos i bjn keq shokut t vet (edhe pse
ajo vshtir mbahet, sepse t kqijt nuk mund t ndalen s
qeni t kqij). Qysh n Antik sht folur se n shoqri nje-
riu mundohet t bhet m i mir, q t jet i dashur nga sho-
ku i tij. Prandaj kan dalluar shoqrin si prpjekje e njerzve
t bhen m t mir bashk me
shokun e tij. Shoku asnjher
nuk e gnjen shokun e tij, dhe
ky nuk hidhrohet nse ky ia tre-
gon t vrtetn. N t holla ata
kryesisht ndajn gjithka, por
shokt ndrmjet veti asnjher
nuk mashtrojn, sepse ajo do
t thot tradhti dhe shfrytzim,
ndrsa shoku nuk dshiron tia
bj at t afrmit t tij.
sht mjaft e rndsishme
q djemt t ken shoqe dhe
vajzat t ken shok. Ashtu jo
vetm q njoftohen gjinit, por
ndrmjet veti bashkohen pr t
qen s bashku tr jetn, kur
njri-tjetrit do ti nevojiten. Kjo e
mundson shoqrin qysh n
vegjli.

57
 SJELLJE E MIR

DJEMT DHE VAJZAT DUHET T JEN MIQ

Njeriu ekziston n dy lloje, si person mashkull dhe femr. N natyr do lloj ka dy

gjini dhe do shtaz n bot e ka t prcaktuar gjinin. Duali sht fat i do qenie. Pran-
daj asnj nga qeniet e gjalla n bot nuk jeton vetm, donjra sht pjes e nj if-
ti.
Kshtu, do vajz dhe do djal jan vetm njra nga dy ant e afrsis t dy qe-
nieve njerzore nga gjini t ndryshme. do njeri ka nn dhe baba, t cilt e kan lin-
dur. Edhe prindrit jan t lindur nga nna dha babai. Askund nuk ka ekzistim pa at
lidhje t dy qenieve t gjinis femrore dhe mashkullore. Kshtu sht e caktuar n
natyr.
Por nuk ka jet pa unitet, bashkpunim dhe shoqri mes djemve dhe vajzave. Edhe
fmijt jan t bashkuar si djem dhe vajza, shok dhe shoqe n nj klas dhe n
shoqrin e vet. Si do t ishte e njtrajtshme, e zbrazt dhe e piklluar sikur n mbar
botn t kishte vetm vajza ose vetm djem?!
Ardhmria e dokujt sht t jet me shok dhe t afrmit edhe t gjinis s vet
edhe t gjinis s kundrt. Femrat duhen t jen t afrta me djemt, ndrsa djemt me
vajzat. Gjith jetn na ndjek ai bashkim natyror i meshkujve dhe femrave.
Kuptohet edhe vajzat edhe djemt duhet t jen t vetdijshm dhe krenar pr
natyrn e vet, por edhe t kuptojn qensin e t tjerve. Tash duhet t mendojm pr
t ardhmen dhe pr detyrat q do ti kryejm s bashku. Duhet t jemi t mir dhe t
sillemi pozitivisht. Duhet ti gzohemi jets dhe t veprojm mir q ta ruajm jetn n
do form, si bim, qenie shtazore, qenie njerzore, si uj, trualli dhe klima.
Qeniet femrore duhet vemas t kuptohen - ato duhet t dhurojn jet t re. Por
ato kt nuk mund ta bjn pa meshkujt. Prandaj t dy palt duhet t mbajn llogari dhe
kujdes pr jetn dhe ekzistimin e tyre, t rriten, t zhvillohen mir, ta ruajn shndetin,
t bhen profesionist t cilt do t bjn gjra t mira dhe do t prparojn n jet,
t shoqrohen me moshatart e tyre, familjart, fqinjt dhe kolegt, t duan t afrmit,
sepse t gjith jemi njerz.
Edhe djemt edhe vajzat kan obligime t mdha edhe n shkoll edhe n shtpi.
Dhe do t ken edhe m shum kur t rriten. Kt e imponon bota dhe jeta, por ata do
t mundohen t trajnohen q t din ti kryejn. Nuk do t frikohen nga vshtirsit e
jets, sepse do vshtirsi mund t kalohet - sot n shkoll, si dhe ato n ardhmrin t
afrt dhe t largt. Ata jan t guximshm dhe msojn si tia dalin mban me brengat.
Pr kt nuk duhet trimri e veant. sht e nevojshme vetm seriozi-
tet, vendosmri dhe durim, nse paraqitet detyr apo problem. Dhe nse duhet, t
bashkpunohet, si dhe t krkohet dhe t jepet ndihm. Dhe detyrimisht, n fytyr du-
het t ket buzqeshje, sepse ajo e ruan shpirtin dhe moralin dhe ather mund t
prballohet gjithka.
Por nj nga rregullat m t rndsishme sht q djemt dhe vajzat t jen miq dhe
t respektohen ndrmjet veti. Vetm kshtu mund ti kuptojn ata q jan t ndryshm
prej tyre, e q jan m t afrmit. Vetm me miqsi midis vajzave dhe djemve mbahet
shoqria, njerzia dhe dashuria, si ndjenja m t bukura dhe si etik m e mir.

58
 NJERIU SHT NJERI SIPAS SHPIRTIT,
E JO SIPAS PANTALLONAVE
Pedagog kroat Antun Radiq

VAJZAT DUHET MESHKUJT DUHET

Ti duan dhe ti respektojn shokt Ti duan dhe respektojn shoqet

e tyre! e tyre!
T mos frikohen t garojn me T mos frikohen t garojn me
djemt! vajzat!
Tu ndihmojn shokve t tyre dhe T ndihmojn shoqet e tyre dhe
gjith djemve! gjith qeniet femrore!

VAJZAT NUK DUHET MESHKUJT NUK DUHET

T largohen nga shokt! T mos ndihmojn femrat,t

- T flasin keq pr djemt! largohen nga ato!
T largohen nga shoqet!
T mos i ndihmojn djemt, t
frikohen nga ata! T flasin keq pr vajzat!

N RELACIONET ME SHOK

SHT MIR NSE FMIJA: SHT KEQ NSE FMIJA

shoqrohet me ata q i do, shoqrohet me ata q nuk i do, ndrsa

sht i sjellshm me shokt,
njeh familjet e shokve dhe shok
t tjer (nga lagja tjetr) dhe
prshndetet me ta,
nse sheh q ndokush sht vet
dhe nuk ka shok,i afrohet dhe bise-
don dhe i ofron ndihm,
nuk i largohet shokut, por rregullisht
takohet me t,
nuk e zgjedh shokun sipas pasuris,
por sipas moralit dhe vetive t mira,
i ndan me shokun t gjitha idet,
me shokun ndrtojn dshira t mira
dhe pozitive,
ia tregon shokut t tij brengat dhe
dgjon brengat e tij dhe i ndihmon,
asnjher nuk e mashtron shokun,
doher sht n ann e shokut t tij,
59
i fsheh t gjitha interesat tjera perso-
nale pr lidhshmri t till,
nuk sht i sjellshm me shokt,
nuk i njeh familjet e shokve dhe
shok t tjer (nga lagje tjetr) dhe
nuk prshndetet me ta,
nse sheh q ndokush sht vet dhe
nuk ka shok, nuk i afrohet, nuk bise-
don dhe nuk i ofron ndihm,
i largohet shokut, ikn q t mos tako-
het me t,
e zgjedh shokun pr nga pasuria e jo
pr nga morali dhe vetit e mira,
nuk i ndan me shokun idet e veta,
nuk ndrton me shokun dshira t
mira dhe pozitive,
nuk i tregon shokut brengat e tij dhe
nuk i dgjon brengat e tij dhe nuk i
ndihmon,
 SJELLJE E MIR

nse shoku vepron dika t keqe, i tre- e mashtron shokun,

gon q t prmirsohet,
doher sht i ndershm n raportet
me shokun,
asnjher nuk e vjedh shokun,
nuk grindet dhe nuk rrihet me shokt
(far shok do t ishin ata?!),
nuk pi duhan dhe alkool, por i kshillon
edhe ata t mos bjn gjra t kqija,
nse ndokush nga shokt merr drog, e
qorton dhe e ndrpret shoqrin, sepse
droga sht smundje ngjitse dhe se-
cili q sillet rreth saj mund t psoj,
shokt jan t knaqur nga ai/ajo.
nuk qndron doher n ann e shokut,
nse shoku vepron dika t keqe, nuk i
tregon q t prmirsohet,
nuk sht i ndershm n raportet me
shokun,
ndonjher e vjedh shokun,
grindet dhe rrihet me shokt (far
shok jan ata?!)
pi duhan dhe alkool me shokt, ndrsa
t tjert i kshillon t bjn gjra t
kqija,
nse ndokush nga shokt merr drog,
nuk e qorton dhe nuk e ndrpret
shoqrin, edhe pse droga sht
smundje ngjitse dhe dokush q sil-
let rreth saj mund t psoj,
shokt nuk jan t knaqur nga ai/ajo.

KUJDESUNI PR VETEN DHE PR T TJERT

DHE NDIHMONI!
Si e dini q veproni mir?! Mund t mendoni dhe tju du-
ket se sjellja juaj sht e mir, ndrsa n fakt ju nuk veproni
mir. Matsi pr sjellje sht s pari n ju, por edhe njerzit
tjer ju vlersojn far jeni dhe si silleni.
Ekzistojn mundsi t ndryshme pr t kontrolluar sjell-
jen tuaj. S pari, duhet t njihni dhe t ndiqni normat e
mdha morale, si Dhjet Urdhrat e Zotit, n t cilat thu-
het ka sht m me rndsi t bhet dhe ndalohet ajo q
kurrsesi nuk guxon t bhet (t mbytet njeri, t gnjehet
dhe vjedhjet, t mashtrohet m i afrmi, lakmohet dhe t
dshirohet dhe merret ajo q i takon tjetr kujt). Ekzistojn
nj grup i kshillave t tilla, t cilat nse njeriu i dgjon,
vepron mir. I till sht imperativi i etiks nga Shn Kli-
menti i Ohrit: Largohu nga e keqja dhe vepro mir! Ai na
mson ti largohemi t keqes dhe t mos mendojm asgj
t keqe t tjerve, dhe gjithashtu doher t bjm mir.
sht mir kur m shum her ju trheqin vmendjen se
dika nuk bni mir, t mendoni dhe t prmirsoheni.

60
 Ka nj mats modern i cili mund tju shrbej kur nuk jeni
t sigurt si t veproni; ai thot: Asnjher asknd mos lndo,
doher ndihmo! At q keni ndrmend t bni ose e keni
br, kontrolloni sipas ktij matsi etik, dhe do t shihni a jeni
orientuar si duhet. Nse nuk lndoni asknd (dhe as veten),
sht mir, at mund ta bni. Gjithashtu nse i ndihmoni ndo-
kujt, at duhet ta bni. Megjithat, nse me sjelljen tuaj lndoni
ndoknd, ose veten, at assesi nuk duhet ta bni, dhe nse
keni br ashtu dika, duhet t krkoni falje dhe t thoni q nj
gj t ktill nuk do t bni m. Gjithashtu, nse nuk ndihmo-
ni, ndrsa ndokush ka nevoj pr ndihmn tuaj, ather nuk
keni menduar mir, por duhet t ndryshoni dhe m mir t sil-
leni, duke i ndihmuar atij q ka nevoj.
Kontrollojeni kt duke i paramenduar t gjith njerzit q
i njihni, ose edhe disa t cilt rastsisht do ti kishit takuar. Si
do t vepronit? Si egrsir, duke futur t kqija ose duke ush-
truar dhun - ose si fmij i edukuar mir, duke mos lnduar
asknd dhe duke ndihmuar? Sa sht kjo e rndsishme
mund t shihni kur t krahasoni sjelljen tuaj ndaj t smurve
ose ndaj atyre q kan ndonj handikap: jan t verbr apo
shikojn dobt, jan t shurdhur, shurdhmemec, pa dor
ose pa kmb ose me gjymtyr t
lnduara. A do t talleni me perso-
nat me handikap, ose do ti doni
si t gjith njerzit? A do tju vini
strkmbs ose do tju ndihmonit
t orientohen n hapsir? Nse
duhet, a do tju ndihmoni t bjn
dika, t pin uj, ose ti drgoni
n shtpi, ose dika t ngjashme
t mir pr ata - apo do t ikni dhe
nga anash do ti prqeshni q jan
t smur dhe nuk mund t shohin,
q nuk jan t shpejt ose t bjn
dika sikur ju?
M par njerzit jan tallur me
t hendikepuarit (ata t cilt kan ndonj mangsi - por t till
jan, mbani mend 10% e t gjith njerzit). Sot mbizotron
humanizmi, i cili prmban sjellje pozitive ndaj invalidve - si
dhe ndaj gjith njerzve. Duhet t kemi dashuri dhe respekt
pr gjith krijesat e gjalla. Prandaj edhe e ruajm natyrn, nuk
i thyejm degt e drurve, nuk i lodhim kafsht, e zhvillojm
edhe ndihmn pr invalidt, pr pleqt, pr fmijt e smur,
pr t varfrit, pr ata t cilt kan psuar nga trmetet, nga
prmbytjet, nga infeksionet. Parimi baz i etiks s re sht t
mos lndohet askush dhe ti bhet mir gjithkujt, ti ndihmohet
donjri. Prandaj fmijt duhet t part t msohen t jen t

61
 SJELLJE E MIR
kujdesshm, t kujdesen. pr t gjith, edhe pr veten - dhe gjithmon t sillen mir,
sepse ajo sht zgjedhja e vrtet e moralit t do njeriu t mir
N RELACION ME NJERZIT E TJER
SHT MIR NSE FMIJA:
e di q nuk guxon t lndoj asknd
dhe kujdeset t sillet ashtu,
dshiron ti ndihmoj dokujt dhe mun-
dohet t ndihmoj,
kujdeset pr t gjitha qeniet e gjalla dhe
nuk i lndon ato,
e do dhe e ruan natyrn,
kujdeset pr bimt dhe nuk i thyen
degt e drurve,
kujdeset pr kafsht dhe nuk ushtron
dhun ndaj tyre,
respekton t gjith njerzit dhe me
asgj nuk i lndon,
kupton q invalidt vuajn dhe nuk
dshiron me asgj plotsuese ti
lndoj,
dshiron tu ndihmoj invalidve dhe u
ndihmon kur mundet,
nse ndonj shok bn dika t keqe
ndaj invalidve ose nuk dshiron tu
ndihmoj, i tregon se ajo nuk sht e
mir dhe se t gjith jemi njerz, q
duhet t ndihmohemi (sepse, nse
invalidt nuk munden t na ndihmojn
neve, ndonj m i vjetr dhe m i aft
ndonjher do t na ndihmoj)
sillet si njeri i vrtet - me ndjenja t bu-
kura, me mendime pozitive dhe sjellje
t mir,
t gjith mendojn se fmija sht i
edukuar mir, nuk lndon asknd, gjith-
kujt i ndihmon dhe sillet n rregull.
SHT KEQ NSE FMIJA:
nuk dshiron t dij se nuk guxon t
lndoj asknd, nuk kujdeset pr t
tjert dhe i lndon,
nuk dshiron ti ndihmoj askujt,
nuk kujdeset pr krijesat e gjalla dhe i
lndon,
nuk e do dhe nuk e ruan natyrn,
nuk kujdeset pr bimt dhe i thyen
degt e drurve,
ushtron dhun ndaj kafshve,
nuk i respekton njerzit dhe me dika i
ofendon dhe lndon,
nuk kupton se invalidt vuajn (mohon
se ajo sht me rndsi) madje edhe
dshiron ti lndoj edhe m shum,
nuk dshiron tu ndihmoj invalidve,
nse ndonj shok bn dika t keqe
ndaj invalidve ose nuk dshiron tu
ndihmoj, e lavdron dhe thot se kjo
gj sht ,,bukur dhe se sht marrzi
t themi q t gjith jemi njerz, q
duhet t ndihmohemi (duke thn q
invalidt nuk mund t na ndihmojn
neve, dhe nuk duhet t presim ndonjri,
ndonjher t na ndihmoj),
nuk sillet si njeri i vrtet, nuk ka ndjen-
ja t bukura, prhap mendime negati-
ve me dshir t lndoj ndoknd dhe
ta mashtroj dhe nuk sillet mir,
t gjith mendojn se fmija nuk
sht mir i edukuar, shpesh lndon
ndonjrin, nuk ndihmon asknd dhe
nuk sillet n rregull.
62
 BONTONI I T RINJVE
T gjith njerzit duhet t sillen mir. Ajo krkohet edhe
nga t rinjt, edhe nga t pleqt. Madje edhe fmijt m t
vegjl paralajmrohen ka t bjn, t lajn duart para ushqi-
mit, t mos teprojn n krcim, t kujdesen t mos thyejn di-
ka, t prmbahen kur jan mysafir, t thon ,,Urdhro dhe
,,Faleminderit. Qllimi sht q t gjith pr fmijn t thon
,,sht mir i edukuar.
Kur t shkojn n shkoll, nga fmijt krkohet dhe pritet
t jen t qet n or, t dgjojn msuesit, me koh ti bjn
detyrat e shtpis, t jen nxns t denj t shkolls. Ather
nxnsit fillojn t shoqrohen me m shum moshatar, t
shkojn n shtpi t tyre, t luajn me shokt jasht, s bash-
ku me shokt t vizitojn kinemat, klube sportive apo t inter-
netit. Ajo do t thot q edhe vet duhet t kujdesen ka bjn
dhe t veprojn mir, pa mbikqyrje t prindrve.
Dikush mendon se n shtpi nuk guxon t bj ka t doj
sepse aty e shohin prindrit ose gjyshja ndrsa jasht sht
vetm dhe mund t bj ka t dshiroj. Ajo nuk sht e
sakt. Njerzit kan prcaktuar si duhet t jet sjellja n do
situat. Duhet t msohet si sht sjellja e mir n vende t
ndryshme dhe para njerzve t ndryshm. Ajo quhet etiket
ose bonton, q do t thot sjellje e drejt. Disa sjellje priten
nga dokush n koh t caktuar, n do vend dhe n situata
t ndryshme. Kush nuk sillet ashtu, llogaritet si i paedukuar, i
pamsuar, i pa ndrtuar, e vlersojn se nuk di si sht sjell-
ja e drejt dhe prandaj tallen me t dhe largohen prej tij/saj.
Ka rregulla t ndryshme pr bonton, t cilat duhet ti din
dhe ti zbatojn edhe fmijt.

BONTON -
NOCIONET rregulla t sakta (formale) pr sjellje, drejtim, veshje, pr mnyrn
KRYESORE e folurit n raste t ndryshme, n vende t caktuara dhe ndaj
ETIKE njerzve t ndryshm
(ngjashm etiketim).

63
 SJELLJE E MIR

KA DHE SI SHT MIR SIPAS BONTONIT PR FMIJT

Bontoni pr fmij, edhe pr djemt edhe pr vajzat sht nj varg i sjelljeve q

krkohet nga fmijt ti bjn. Nse veprojn si krkohet, ather do ti llogarisin pr t
edukuar, nse veprojn t kundrtn, i llogarisin t paedukuar, se ,,nuk e njohin bon-
tonin.
e
t t lahet dh
Fmija duhe s Fmija duhet t prdor fjalt e nders-
g u ll o h e t n mngje
rre hme. Urdhro, kur dshiron dika t pyes
para se t
dhe doher e do ta llo- apo t krkoj; Urdhro - Urdhroni, kur
rysh
dal - prnd u a r dika jep; Faleminderit, kur do ti japin di-
t parregull
garisin pr ka ose do ti kryejn shrbim; M fal - M
ohen.
dhe do ti larg falni, kur krkon falje pr dika ka ka br
ose nuk sht mir ose kur krkon pr ta
dgjuar nse nuk vepron ashtu e llogari-
Fmija nuk duhet t dale sin t paedukuar.
i zhytur, me rroba dhe
orap t grisura, sepse
gjithka mund t pastrohet Fmija nuk duhet t flas fjal t pista
dhe t qepet - prndryshe, dhe sharje nse vepron m ndryshe
do t tallen me t. do t frikohen nga ai, do ta llogarisin t
thjesht dhe nuk do t ket shok t
mir (do t ket vetm t atill sikur ai
- q s bashku t flasin gjra t kqija).
Fmija d
uh
pa z t et t flas mir
la ,
det, t m rt, t mos grin
os urdh - kuj-
t ishte ro
komanda j (sikur m ij a d u h e t t ket
F os jet
vepron n nt!) n t mir, t m
kush nu
t kun
drtn a
se des t sille mos i shty
j
k do t s- u n s h m , t
i dh dhe t
shoqro d
het me t shiroj t h o k t, t m os lazdrohet he
s
.
je t la v d ra - prndrys
mos thon
k d o ta d u a n dhe do t
nu
edukuar.
se sht i pa
Fmija duhet t ushqehet qet,
me kafshata m t vogla, me thik Fmija duhet t mbaj shami
dhe pirun, pa ngrnie dhe prtypje pr hund dhe pr fshirjen e gojs
t shtrembra ose do ta quajn t (plhure ose letre) - nse fshihet me
pasjellshm, nuk do ta marrin n mng ose i nxjerr dhe i gjuan sekre-
shoqri dhe nuk do ta thrrasin n tet e hunds me gishta, t gjith do ta
ahengje me ushqim. prqeshin dhe do t tregojn me gisht
kah ai.

64
 Fmija nu Fmija nuk duhet t lshoj flokt
k duhet t
gishtin n fut tia mbulojn fytyrn dhe syt
hund, lap
vesh, nuk s n (mund ta prish shikimin), por edhe
duhet t k
nn kmis ruhet djemt edhe vajzat t cilt kan
h prnd
t gjith do ry she flok pak m t gjata duhet rregul-
t tallen m
e t. lisht ti lajn dhe ti kapin me llastik
- kush nuk sht i pastr dhe i rre-
gulluar t gjith do ti largohen ose
do ta prqeshin.
Fmija nuk shkarravit npr lib-
ra dhe fletore, ato duhet t jen
n rregull, sepse jan pasqyr e
nxnsit, dhe gjithashtu nuk duhet Fmija kur sht mysafir tek t tjert
ti shkatrroj librat dhe fletoret e t nuk sht m i keq se n shtpi,
tjerve nse bn ashtu nuk do ta edhe n shtpi gjithashtu nuk sht i
duan dhe disi do ta dnojn sjelljen keq, as nuk i prish sendet dhe dispo-
e atill t keqe. nimin e t tjerve me krcimet e veta
dhe sjelljen e keqe prndryshe nuk
do ta ftojn ose ojn mysafir ose ta
on lshojn tek t tjert n shtpi.
tobus u lsh
Fmija n au k
d m t m o s huarve dhe nu
ven ur
se sht i sm
sajon tregime ke- Fmija n ndeshjet sportive nuk
uhet t ndiejn
dhe t gjith d
h je p r t dhe ti lshojn bn faull dhe nuk dshiron t gnjej
qa rd dhe pr at q e ka br, por sillet fer
do t habiten
vend - sepse si nse sht i ashpr dhe mashtron,
t q e sh in , d o ta vlersojn
do llin do ta largojn, dhe tjetr her sigu-
he do ta prcje
fmij t keq d risht nuk do ta thrrasin t luaj.
ija.
me fjal t kq

Fmija n kinema nuk brtet Fmija i

kthen m
kur t fiken dritat, sepse gjo- filmat d e koh
he lojr li
ja tash sht koha pr t tregu- ndonjhe at e hu brat,
r edhe p a z uara,
ar pandershmri (koh t atilla tuar - se ara afatit
pse nse t cak-
asnjher nuk ka) - nse nuk sillet ta llogaris nu
in vjedh k i kthen, do
si duhet, do ta nxjerrin jasht. thrrasin s dhe nuk
mysafir d
huazojn si dhe nu o ta
asgj. k do ti

Fmija nuk shikon n dosart e huaj dhe nuk tallet me

asknd n Internet nse vepron t kundrtn, nuk do
ta thrrasin q s bashku t shikojn dika, as nuk do ti
tregojn ka kan gjetur, dhe hakmarrja pr t br gjra
t pakndshme n Internet mund t jet shum e keqe, ai
fmij do t bhet mjet pr tallje.

65
 SJELLJE E MIR

Ka edhe shum rregulla t tjera t bontonit t gjitha duhet t msohen dhe fmija
duhet tu prmbahet. Rregulla e prgjithshme sht:
BJE VETEM AT Q MENDON SE EDHE TE TJERET
DUHET TA BJN (TY)!
Kshtu bontoni ndrlidhet me etikn e prgjithshme.

M I MIRI SHT MATSI!

Matematikani i njohur Pitagora ka shkruar veprn

m t njohur t etiks pr t rinjt VARGJET
E ARTA T ETIKS, poem t ciln e msojn
gjeneratat e reja nga Antika e deri m sot:

Mendo para se t fillosh, t mos bsh ndonj marri -

njeriu e ka karakteristik t punoj dhe t flas menduria.
Bje at q m von nuk do t mundoj!

Nuk duhet ta lsh anash shndetin fizik -

Por n ushqim, pirje dhe ushtrim bhu i matur.
Masa sht ajo e cila nuk do t t shkaktoj breng.
Msohu t jetosh jet t pastr, t but dhe dinjitoze!
Kujdes mos e bj at q n njeriun e ngjall pangopsin!
Mos shpenzo pa nevoj,
as edhe dorshtrnguar t jesh - n gjithka m e mira sht masa

Mos lejo q ndrra n mbrmje ti mbyll syt -

Para se t bsh kontroll dits q kaloi:
Ku gabova? ka bra? ka nuk munda t bj?
Nse ke br keq, pendohu; nse ke br mir, gzohu!
N at ushtrohu, at bje dhe kah ajo drejtohu:
Rruga e atill do t t nxjerr n rrugn e mirsis hyjnore.

66
 PYETJE PR PRSRITJE

A duhet q pr pyetjet e etiks vetm t diskutohet apo t pritet, kur njeriu t zbuloj vlerat dhe
normat e vrteta, ai/ajo ato ti kryej?
Si vlersohet sjellja n t ciln me dshir t madhe dhe vazhdimisht bhet mir?
Sjellja e mir a ka zbatim n fusha t ndryshme t jets dhe n relacione t ndryshme mes
njerzve?
ka sht familja pr njeriun? ka bhet n familje? Si duhet t jen relacionet mes antarve
t familjes?
Prshkruani shkurt nj dit n familje dhe ka duhet t veprojn antart e saj q
t gjith t ndjehen mir.
A ka rregulla t sjelljes n shkolln tuaj? Prshkruani kodeksin e sjelljes n klasn
tuaj dhe shkolln tuaj?
Cilat jan detyrat elementare morale t nxnsit n sjelljen n shkoll?
ka do t thot sjellje e mir ndrmjet shokve?
Si duhet t sillen n mes veti pjesmarrsit femr dhe mashkull?
A duhet shokt ti shkelin normat morale ose duhet q s bashku t mundohen t jen m t
mira?
Prshkruani ka do t thot pirja e duhanit dhe alkoolit pr fmijt - nxns n
shkollat fillore.
Prshkruani a duhet fmijt - nxns n shkoll fillore t marrin drog.
Kujt duhet ti tregojn nse ndokush i detyron t drogohen?
Si jan normat elementare t sjelljes para opinionit?
A duhet jasht t jeni m pak t kulturuar sesa n shtpi?
A guxoni n shtpi t bni fardo gjrash, sepse jeni t mbrojtur nga muret (njerz tjer nuk
ju shohin)?
Si duhet t silleni ndaj invalidve? A meritojn ata shum sjellje t kujdesshme morale ndaj
tyre?
ka do t thot bonton?
Veprimi sipas bontonit a tregon se nuk mbani kujdes pr sjelljen ose se jeni t edukuar?
Nse dikush nuk vepron sipas bontonit, si do t reagoni - e qortoni apo i largoheni prezencs
s tij?

Prshkruani ciln nga normat e parashtruara ju posarisht e vlersoni dhe gjith-

sesi
e zbatoni?

Cila sht ideja themelore e etiks s Pitagors n Vargjet e Arta?

A sht e dobishme t lexoni dhe ti dini Vargjet e Arta t Pitagors?

67
 PRMBAJTJA

I. ETIKA DHE MORALI 3

1. ka sht etika 4
2. Morali 7
3. Rndsia e moralit 10
4. Shn Klimenti i Ohrit - msuesi yn i moralit 15
5. Tekste t etiks dhe Pyetje pr prsritje 17

II. VLERA UNIVERSALE ETIKE 19

6. Etika n bot 20
7. Ndershmria sht mirsia m e madhe 23
8. doher thuaje t vrtet n! 25
9. Drejtsia sht forca e barazis 28
10. Patriotizmi mbron vendin dhe popullin 30
11. Etika e sotme 33
12. Etika universale 37
13. Tekste t etiks dhe Pyetje pr prsritje 39

III. SJELLJE E MIR 41

14. Sjellje e mir 42
15. N familje duhet t gjith t duhen, t respektohen dhe t ndihmohen 46
16. Mso vyeshm, ndrsa n shkoll bhu shok me t gjith 49
17. Secili duhet t ket kujdes si sillet publik 53
18. Bhuni korrekt dhe t ndershm me shokt! 56
19. Kujdesuni pr veten dhe pr t tjert dhe ndihmoni 60
20. Bontoni i t rinjve 63
21. Tekste t etiks dhe Pyetje pr prsritje 66

68