Geografija

BLAGOJA MARKOSKI
GJEOGRAFIA
VIII
Pr klasn t arsimit llor
MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCS

E REPUBLIKS S MAQEDONIS
Shkup, 2011
Autor:
prof. dr. Bllagoja Markoski
Recensues:
Biljana Apostollovska Toshevska kryetare
Milica Patrakalieva Mitrevska antare
Kice Gelmanovski antar
Prgatitje:
Trimaks Kartogra Shkup
Kryeredaktor:
Lube Ristevski
Redaktor tekniko-grak:
Tomisllav Dimitrovski
Lektor i botimit n maqedonisht

Violeta Jovanovska-Nikovska
Prpunimi kompjuterik:
Tomisllav Dimitrovski
Elizabeta Angjelova
Anita Milevska
Prkthyes:
Qamil Imeri
Xhevrie Zekiri
Redaktim profesional:
prof. dr. Asllan Selmani
Lektor i botimit n shqip:

mr. Ismail Hamiti
Botues:
Ministria e Arsimit dhe Shkencs e Republiks s Maqedonis
Shtyp: Qendra grake shpkp, Shkup
Me vendim t ministrit t Arsimit dhe Shkencs t Republiks s Maqedonis

numr 22-2346/1 t dats 23.04.2010, ky libr shkollor lejohet pr prdorim
CIP -

. ,
373.3.016:91(075.2)=163.3
,
!" VIII # /
. - :
, 2010.
- 120 . : . ; 30
ISBN 978-608-4575-86-3
COBISS.MK-ID 84077578
Parathnie
T nderuar nxns, duke u nisur nga parimi prej m t afrts nga m e largta,
n klasn e tet do t njiheni me gjeogran e Afriks, Ameriks Veriore, Ameriks Jugore,
Australis me Oqeanin, t krahinave polare dhe me elementet e mjedisit jetsor.
Prmbajtjet jan t prqendruara n nnt tema n t cilat prpunohen temat gjeograko-
natyrore, socio-gjeograa dhe veorit ekonomiko-gjeograke t Kontinenteve t caktuara.
N konceptin e prmbajtjes s gjeogras rajonale jan t prfshira rajonet me shtetet dhe
zonat karakteristike t ktyre kontinenteve. Libri Gjeograa - pr klasn e tet, gjegjsisht
klasn e nnt, pr shkollat llore, prbhet prej dy trsive.
Njra sht prmbajtja e msimit q nxnsit duhet ta kuptojn.
N pjesn e dyt prfshihen prmbajtjet tematike t metodave didaktike-ndihmse, ku
sht theksuar puna e arsimtarit. Kryesisht bhet fjal pr rubrikat: Bised, Pyetje, Detyra,
Mso m tepr, Mbaj mend, Fjalor pr emrat e panjohura si dhe pr shembuj t ndryshm
hartograk, tabelor dhe shembuj me fotogra.
Rubrika bised sht e parapar pr pjesn hyrse t ors ku arsimtari aplikon punn
interaktive me nxnsit.
Pyetjet jan n funksion t arsimtarit pr shkak t prsritjes dhe prforcimit t diturive
t nxnsit.
Rubrika Detyrat sht pr pun individuale dhe grupore t nxnsve n shkoll apo
n shtpi.
Rubrika Mso m tepr sht n funksion t nxnsve m t interesuar dhe shrben si
material ku arsimtari i pasuron prmbajtjet.
Fjalori pr fjal t panjohura sht n funksion t arsimtarit dhe t nxnsit pr
t sqaruar m sakt prdorimin e termeve.
Rubrika Mbaj mend, nxnsi nga kjo shkurtimisht i kson prmbajtjet kryesore.
Shembujt hartograke, fotograke dhe tabelore jan pr t siguruar pamje vizuale
pr rajonet dhe format hapsinore. Theksojm se t dhnat e prezantuara tabelore
jan t parapara pr zgjerimin e diturive dhe kulturn e tyre personale, mirpo nxnsit nuk
jan t obliguar ti msojn prmendsh.
Sinqerisht shpresoj se sipas plan-programit jan t dhna prmbajtjet e prshtatshme
nga gjeograa e Afriks, Ameriks Veriore, Ameriks Jugore, Australis me Oqeanin,
krahinave polare dhe t veorive t mjedisit jetsor.
Autori
UDHZIM PR PRDORIMIN E LIBRIT
Rubrika ndihmse, e cila i

Rubrika e kushtuar pr Prmbajtjet e leksionit t kushtuara
interaksion t arsimtarit shrben arsimtarit si pjes
pr msim t materialit nga ana e
dhe nxnsit, si pjes prfundimtare t msimit.
nxnsve.
hyrse e msimit.
dhimin botror me m shum se 70%), fosfate, krom, mangan, PYETJE

KARAKTERISTIKAT EKONOMIKE vanadium, bakr, antimon dhe elemente radioaktive t uranit Pse Afrika sht ekonomikisht
T AFRIKS dhe radonit (n prodhimin botror merr pjes me rreth 30%). e pazhvilluar?
N Afrik, m saktsisht n Sahar, n Libi, n Egjipt dhe Cilat deg ekonomike jan m
n Nigeri jan zbuluar dhe eksploatuar sasi t mdha t nafts. t zhvilluara?
BISED Afrika sht nj kontinent q dallohet me nj zhvillim t
Industria si deg ekonomike sht m e zhvilluar n Re- Cilat kultura bujqsore dhe
pamjaftueshm ekonomik. Disponon me pasuri t ndryshme
Si sht zhvillimi ekonomik publikn Jugafrikane, ndrsa n shtetet tjera kryesisht sht kafsh shtpiake jan m t
natyrore q nuk jan t hulumtuara aq sa duhet. Degt m t zh-
n Afrik? zhvilluar industria e leht. pranishme n Afrik?
villuara ekonomike jan: bujqsia, blegtoria dhe eksploatimi i
Cilat jan degt m t Zhvillimi i industris sht i kuzuar pr shkak t krijimit Cilat territore n Afrik jan t
pasurive natyrore - lnd t para pr nevojat e shteteve t zhvil-
zhvilluara ekonomike? t pamjaftueshm t rrjetit rrugor n Afrik. pasura me naft dhe lnd t
luara industriale n Evrop, SHBA dhe t disa vendeve n Azi.
II. POPULLSIA DHE EKONOMIA E AFRIKS
para minerale?

Si sht niveli i zhvillimit t
Bujqsia dhe blegtoria jan dy deg ekonomike me t cilat
industris?
merren tri t katrat e popullsis n Afrik.
N sfern e bujqsis kryesisht jan t rndsishme pro-
dhimet si vaji i palms, kakao, kikirikt dhe vaji i ullirit.
Veori kryesore e bujqsis sht mnyra ekstensive e pro-
dhimit.
Blegtoria n Afrik kryesisht e prfshin ruajtjen e deleve,
dhive, gjedheve dhe deveve. Delet, dhit dhe devet jan m t
prqendruara n pjesn veriore t Afriks, kurse gjedhet jan t
prqendruara n rajonin e savaneve dhe stepave. Blegtoria dal-

lohet me mnyrn ekstensive t ruajtjes. nikel kobalt CTE
Kauuku Nga veprimtarit sekondare m e zhvilluar sht eksploatimi i antimon platin CHE
hekur argjend naft
lndve t para t shum mineraleve t ndryshme: diamante, kobalti, ari (merr pjes n pro- krom zhiv gaz metalurgji
mangan titan naftsjells industria metalike
kallaj azbest
Bananet vanadium krip industria petrokimike
bakr grat industria ushqimore
plumb fosfate industria tekstile
ari diamante industria kimike
uranium thngjill guri ENERGJIA DHE
LNDT E PAR celuloz dhe letr
boksit thngjil i kaft INDUSTRIA
Kakao bima dhe fryti FJALOR TERMESH

DIAMANT mineral i mueshm, gati mineral i pastr me
aliazh hekuri, mangani dhe elemente t tjera, t cilat i japin
ngjyr t kuqe, t gjelbr, t kaltr dhe ngjyr t verdh. Pr-
Diamanti
doret pr prpunimin e stolive, n industrin dhe n teknik.
Agrikultur Diamanti sht minerali m i fort. M s shumti gjendet dhe
grur mlmes prodhohet n Afrik.
misr kafe
oriz ullinj ARI metal i mueshm me ngjyr t verdh t ndritshme, i
Raneri pr naft
aj kakao leht dhe i but. I qndrueshm ndaj ujit dhe ajrit sht nj prej
FJALOR TERMESH pambuk palmet metaleve m t rralla n Tok. Prdoret pr prpunimin e stolive,
DETYR
yndyrdhnse
Kushtet klimatike n Afrik Blegtori n industri etj. Gjendet m s shumti n RJA, Rusi dhe Australi.
duhan deve
mundsojn kultivimin e shum llo- rrush lop NAFTA mineral i lngshm pr djegie q gjendet n Krko npr literatura dhe
jeve t ndryshme dhe mjaft t rnd- agrume dhi shkmbinjt sendimentues. Rndsi t madhe ka pas zbulimit t internet dhe bn album me
sishme t bimve industriale. Ato hurm dele
motorit me djegie t brendshme, ndrsa prdoret pr prodhimin fotografi t bimve q jan
BUJQSIA
jan: bananet, kauuku, kakao, druri e benzins, vajgurit, vajrave motorike, parfumeve etj. karakteristike pr Afrikn!
i mahagonit, palma vajdhnse.
Rubrika e kushtuar pr Materiale mbikqyrse Fjalori i nocioneve Rubrika pr pun indi-

nxnsit veanrisht t vizualo-hartograke, sht i detyruar pr viduale t nxnsve, e
interesuar. respektivisht fotograke sqarimin e termeve cila varet nga vlersimi i
profesionale arsimtarit.
TEMAT DHE PRMBAJTJA
I. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE T AFRIKS
- AFRIKA-POZITA GJEOGRAFIKE, MADHSIA DHE ZBULIMI
- RELIEVI DHE ZHVILLIMI BREGOR
- KARAKTERISTIKAT KLIMATIKE
- KARAKTERISTIKAT HIDROGRAFIKE
- BOTA BIMORE DHE SHTAZORE

- KARAKTERISTIKAT E POPULLSIS S AFRIKS
- KARAKTERISTIKAT EKONOMIKE T AFRIKS
III. PASQYRA RAJONALE E AFRIKS

AFRIKA VERIORE
- NJOHJA E SHTETEVE N AFRIKN VERIORE
- ZONAT KARAKTERISTIKE N AFRIKN VERIORE
AFRIKA LINDORE
- NJOHJA E SHTETEVE N AFRIKN LINDORE
- ZONAT KARAKTERISTIKE N AFRIKN LINDORE
AFRIKA JUGORE
- NJOHJA E SHTETEVE N AFRIKN JUGORE
- ZONAT KARAKTERISTIKE N AFRIKN JUGORE
AFRIKA QENDRORE
- NJOHJA E SHTETEVE N AFRIKN QENDRORE
- ZONAT KARAKTERISTIKE N AFRIKN QENDRORE
AFRIKA PERNDIMORE
- NJOHJA E SHTETEVE N AFRIKN PERNDIMORE
- ZONAT KARAKTERISTIKE N AFRIKN PERNDIMORE
AFRIKA
POZITA GJEOGRAFIKE
MADHSIA DHE ZBULIMI
BISED Pozita gjeograke

Pr cilat kontinente keni Afrika sht kontinent q ka pozit qendrore n bot. Npr
msuar vitin e kaluar dhe cilat t kalojn Ekuatori dhe Meridiani llestar. Afrika sht m pak
kontinente kan mbetur pr ti e largt se kontinentet e tjera. Shtrihet midis Detit Mesdhe dhe
msuar? Detit t Kuq n veri dhe verilindje, Oqeanit Indian n lindje
sht karakteristike pr
dhe Oqeanit Atlantik n perndim.
Afrikn?
Ku shtrihet Afrika? Me Evropn m afr sht tek gryka e Gjibraltarit dhe Kalimi
Sicilian. Prej Azis e ndan Kanali articial i Suezit, Deti i Kuq
dhe gryka Bab El Mandeb. Nga kontinentet tjera sht larg me disa
mijra kilometra. Afriks i takojn ishulli Madagaskar dhe disa
grupe ishujsh m t vegjl.
DETYRA
Madhsia
Prpiqu t gjesh sa kilometra Afrika paraqet nj mas t madhe t toks ku shtrihet n dy ant
sht larg Afrika prej e Ekuatorit. Dy t tretat nga ajo shtrihen n veri, kurse nj e treta
kontinenteve tjera! n jug t Ekuatorit.
N hart gjeni oqeanet dhe Siprfaqja e prgjithshme e Afriks sht 30.3 milion km2 (m
detet q gjenden prreth sakt 30 311 554 km2). N kt territor n 54 shtete jetojn rreth
Afriks! 956 milion banor.
6
Zbulime
MSO M TPR
Afrika, si pjes e ashtuquajtur Bota e vjetr (Evropa, Azia dhe
Emri Afrika rrjedh nga gjuha
Afrika s bashku), gjithnj ka qen e lidhur me Evropn dhe
e berberve t vjetr dhe nga gju-
Azin. Komunikacion m t madh kan pjest veriore t Afriks,
ha e popujve Afro, t cilt kan
sidomos Egjipti dhe pjesa e poshtme e lumit Nil, Etiopia me Detin

jetuar n rajonin e malit Atllas
e Kuq dhe pjest veriore t malit Atllas. Rajonet tjera t Afriks, pr
(Algjer, Marok, Tunizi).
shkak t territoreve me shkrettira, si sht Sahara jan zbuluar
N shek VII, pjest veriore
pas shek. XV, gjegjsisht pas zbulimeve t mdha gjeograke. Prej
t Afriks, Arabt i kan quaj-
vitit 1497 deri m vitin 1498, Vasko da Gama bri udhtimin
tur Efrika, nga edhe sht fituar
prreth Afriks npr det. N shek. XVII, XVIII, XIX dhe n
emri aktual Afrika.
shek XX jan br shum zbulime dhe hulumtime n pjesn e
brendshme t kontinentit. Hulumtuesi m i njohur i Afriks ka
qen Dejvid Livingston.
Azi
Lisbona,
Portugali
Kalikut,
Oqeani Afrika Indi
Atlantik
Madagaskar
Kepi i shpress s mir
Udhtimi i Vasko da Gama n vitn 1497 - 1498

Monumenti i Dejvid Livingston afr
Ujvarat e Viktoris
PYETJE
FJALOR TERMESH far pozite ka Afrika n
AFRIKA sht kontinent me pozit qendrore t bots, q nga bot?
t gjitha ant sht e rrethuar me uj, ndrsa me Azin sht e Me cilat oqeane dhe detet
lidhur me tok. Npr t kalon ekuatori dhe meridiani fillestar. rrethohet Afrika?
GRYKA E GJIBRALTARIT hapsir natyrore detare Cilat vija gjeografike kalojn
e cila i lidh Detin Mesdhe dhe oqeanin Atlantik dhe i ndan npr Afrik?
Afrikn dhe Evropn te shtetet Marok dhe Spanj. Gjersia Sa siprfaqe prfshin Afrika
sht 14 km. dhe sa sht numri i popullsis
VIJA KUFITARE vij natyrore apo administrative e q jetojn n kt kontinent?
shnuar, me t ciln ndahen trsit hapsinore gjeografike. Shikuar historikisht, me cilin
KANALI I SUEZIT rrug artificiale detare q lidh Detin kontinent Afrika m tepr ka
Mesdhe me Detin e Kuq, ashtu q paraqet lidhje m t shkurtr komunikuar?
midis Oqeanit Atlantik, Detit Mesdhe dhe Oqeanit Indian. Cilt hulumtues jan m t
rndsishm pr zbulimin e
Afriks?
RELIEVI DHE THYERJET
BREGDETARE
BISED Gjeologjia
Toka Afrikane, sipas historis gjeologjike, llogaritet si tok
ka nnkupton me fjaln reliev?
e lasht e krijuar nga shkmbinj t vjetr, e njohur nn emrin
Duke shikuar hartn prcakto Gondvana.
far forma t relievit shtrihen
n Afrik? Relievi
sht karakteristik pr Relievin e Afriks e prbjn nj numr i madh i rrafshnaltave,
relievin e Afriks? t cilat dallohen me reliev t but me ndryshime t vogla. N
Cili tip i relievit sht m i viset bregdetare relievi lshohet n rrafshin, kshtu q pllaka
prfaqsuar n Afrik? afrikane sht e rrethuar me nj brez t ngusht bregdetar. N
rrafshnalta ngrihen disa masive malore. N pjest veriore
gjinden malet: Atlas, Ahagar, Tibesti dhe Darfur. Kto male
dallohen me lartsi mbidetare rreth 3 000m. Ato shtrihen edhe
n shkrettirn e Sahars. Malet m t larta gjenden n pjesn
MSO M TPR lindore t kontinentit. Ato jan Malet e Etiopis dhe krahinat
Gondvana sht emr pr malore prreth liqeneve t mdhenj, si sht Kilimanxharo,
tok t gjer e cila n historin Kenia dhe Rivenzorei. Lartsia e tyre sht rreth 5 000m. Gjeni
gjeologjike t Toks sht n hart dhe vrtetoji lartsit e sakta!
shtrir kryesisht, n hemisfern
jugore. I ka prfshir territoret
e tashme t Afriks (pa malin
Atlas), Arabis Saudite, pjest
lindore t Ameriks Jugore,
Indin dhe pjest perndimore
t Australis. Kjo tok sht
ndar me shkatrrime tektonike,
dhe kshtu kontinentet e kan
fituar renditjen dhe pamjen e
tashme. Llogaritet se kjo ndarje
sht br n kohn e periudhs
gjeologjike t shkumsit, para
70 milion vitesh.
DETYR
N hart, gjeni gjiret, gadishujt

dhe ishujt q gjenden rreth
Afriks!
8
Territoret t cilat gjenden n jug t lumenjve Kunene Okavango
PYETJE
dhe Zambezi jan rrafshnaltat me larsi mbidetare rreth 1 200
metra. Prej lindjes, perndimit dhe jugut jan t rrethuara me male Cilat pjes t relievit jan m
t larta bregdetare me lartsi mbi 2 500 metra ku m e madhe sht karakteristike pr Afrikn?
Kuatlamba. N pjest e mesme gjendet shkrettira Kallahari, Numroji masivet malore m

kurse n brezin atlantik gjendet shkrettira e Namibis. t mdha n Afrik!
Pjest qendrore t Afriks gjenden ndrmjet pjess lindore Cila sht maja m e lart n
dhe jugore t maleve dhe oqeanit Atlantik, gjithashtu dhe n Afrik?
veri n pellgun e lumit Kongo. N kt pjes jan karakteristike Me cilin tip relievi dallohet
rrafshnaltat n Angol dhe n Zambia, baseni n lumin Kongo Sahara?
dhe malet Kamerune. N hart tregoje territorin e
Pjest perndimore t Afriks dhe territoret q gjenden n veri shkrettirs Sahara n Afrik?
nga Gjiri i Guines jan me larsi m t ulta mbidetare (kryesisht Gjeni shkrettirat tjera n
mbi 2 000 metra dhe me an t ulta). Afrik?
N Afrik, me karakteristik t veant n reliev dallohen
Si sht thyerja bregdetare n
shkrettirat.
Afrik?
Shkrettira m e nxeht n kt vend sht Sahara. Ajo prfshin
pjest veriore dhe perndimore t kontinentit, m sakt territoret
nga Oqeani Atlantik deri te Deti i Kuq, q shtrihet me siprfaqe prej
7 milion km2. Karakteristike jan edhe shkrettirat Kallahari dhe e
Namibis, t cilat gjinden n pjesn jugore t Afriks. N krahinat
shkretinore takohen depresionet dhe dinet, si form e veant n
relievin shkretinor.
Ultsirat m t mdha jan n pjesn qendrore t basenit t lumit
Kongo, ultsira Senegal, ultsirat prreth liqenit ad dhe ultsirat
te Gjiri i Guines.
Thyerja bregdetare Shkrettira
Afrika ka bregdet me thyerje t dobt. Pjest bregdetare jan
t larta, t thepisura dhe t ngushta. Gati edhe ska gjire, ishuj dhe
gadishuj. N brigjet e Detit Mesdhe gjenden gjiret Sidra dhe Gjiri
Gabesk, si dhe gadishujt Tunis dhe Barka. N brigjet e Oqeanit
Indian gjinden gadishulli i Somalis dhe ishulli Madagaskar, ishujt
Komore, Maskarene dhe ishujt Sejshell. N brigjet e Oqeanit
Atlantik m karakteristik sht Gjiri i Guines me ishujt San Tome
dhe Prinsipe. N jug t Afriks sht karakteristik Kepi i Shpress
s Mir.
FJALOR TERMESH
ERG - shkrettir ranore e gjer me dine n veri t Afriks. N mesin e Azis shkrettirat ranore
quhen kum-rr, n Mongoli shamo, e n Gadishullin Arabik nefud.
DINE mure ranore t zgjatura n shkrettira, t cilat krijohen nga shtresimi i rrs nn ndikim t
fryrjes s errave.
SHKRETTIRA hapsir n Tok me shum pak t reshura (nn 200mm n vit) dhe me bot
bimore shum t varfr. T reshurat mund t mungojn edhe me vite.
BRIRI I AFRIKS gadishull n verilindje t Afriks q gjendet midis Gjirit t Adenit dhe Oqeanit
Indian. N t, kryesisht, shtrihet territori i shtetit Somalia.
9
KARAKTERISTIKAT KLIMATIKE
BISED Klima n Afrik sht e lidhur ngusht me pozitn gjeograke.

Npr Afrik kalon ekuatori, i cili e ndan kontinentin n pjesn
Si sht klima n Afrik? veriore dhe jugore. Ai kushtzon shprndarje t barabart t
Pse klima n Afrik sht m brezave klimatik. Rreth ekuatorit (veri dhe jug) shtrihet brezi
e ngroht n krahasim me ekuatorial, ndrsa n veri dhe jug t tij shtrihet brezi tropik,
kontinentet tjera? subtropikal dhe brezat e matur klimatik.
sht brezi klimatik? Brezi ekuatorial veohet me: temperatura rreth 24-25C dhe
luhatje vjetore prej vetm 2-3C, dhe sasi t mdha reshjesh,
BREZI I VTOHT
I VERIUT t cilat n Gjirin e Guines arrijn rreth 12 000mm n vit, ku
bien do dit, e sidomos n ort e pasditeve. Klima ekuatoriale
BREZI I MATUR m tepr ndikon n Guinen e siprme dhe n Basenin e lumit
MESATAR I VERIUT
Kongo, gjegjsisht n brezin pre 0 - 10 t gjersis gjeograke
BREZI I NXEHT veri-jug. Aty jan t zhvilluara tepr pyjet tropikale.
Brezat tropikal shtrihen n veri dhe jug t brezit ekuatorial.
BREZI MESATAR
I JUGUT
Ato dallohen me dy periudha t dalluara vjetore, gjegjsisht
ver me t reshura dhe periudh t that. N veri dhe jug t
BREZI I FTOHT brezave tropikal shtrihen brezat klimatike subtropikale, t
I JUGUT
cilat dallohen me periudha t reshurash t shkurtra dhe t rralla,
Brezat e nxehtsis n tok
kshtu q n kto breza paraqiten shkrettirat. N veri sht
shkrettira e Sahars, kurse n jug shkrettirat Kallahari dhe
Namibia, t cilat dallohen me klim tipike shkretinore.
Stuhi ranore
MSO M TEPR
Npr Afrik kalon ekuatori, i
cili e pret kontinentin prafrsisht

T
prgjysm. Pikrisht pr kt ar-
subtropikale e lagsht
sye, n kt kontinent shtrihen m subtropikale e that
tepr breza t nxehtsis. Brezi tropike kryesisht e that
tropike e that
ekuatorial shtrihet midis rrethit subekatoriale e that
jugor dhe verior, gjegjsisht nga subekuatoriale e lagsht
ekuatoriale
ekuatori deri n 2327 n veri dhe
RRYMAT DETARE ERRAT
nga ekuatori deri 2327 n jug. t nxehta
t ftohta
monsune
pasate KLIMA
N kto shkrettira temperaturat ditore mund t arrijn deri PYETJE
n 50C, kurse gjat nats mund t zbresin rreth 30C. Reshjet
Cilat breza klimatik jan t
jan shum t pakta (m pak se 200 mm n vit), apo mungojn
pranishm n Afrik?
me vite t tra, kurse n shkrettirn e Namibis thuaj se nuk ka
Ku shtrihet brezi ekuatorial?
reshje. Bor bie n pjest m veriore (Atlas) dhe n malet m

Ku shtrihen brezat mesatar n
jugore (Kuatlamba), kurse n majat m t larta malore t Kili-
Afrik?
manxharos, Kenis dhe Ruvenzorit ka bor t prhershme.
sht harmatani?
Brezat mesatar klimatik n Afrik shtrihen n pjest e
Pse shkrettirat nuk jan t
fundit t veriut dhe jugut t kontinentit, ku jan t pranishme
banuara?
katr stint e vitit. Bhet fjal pr krahinat t masivit malor Atlas
dhe n pjesn jugore t Republiks Jugafrikane.
Veorit klimatike t Afriks varen edhe nga lvizjet e
rrymave detare. Prreth Afriks veriperndimore rrjedh rryma DETYRA
detare e ftoft Kanare, ndrsa n jug nga Gjiri i Guines rryma
detare e nxeht e Guines. N brigjet e Afriks sht karakteris- N hart krahaso prmbajtjet
tike edhe rryma Benguele. nga teksti i msimit dhe
prcaktoni territoret e lagshta
dhe t thata n Afrik!
FJALOR TERMESH
TIPET KLIMATIKE tip i
klims n Tok me veori speci-
fike. Pr shembull, n brezin e
mesm dallohen: tipi klimatik
mesdhetar (mediteran), oqeanik,
kontinental, i mesm kontinental
dhe malor.
KLIMA SHKRETTINORE

T
tip klimatik q dallohet me t re-
shura t vogla vjetore (m pak se
(me milimetra)
200mm), a shpesh ndodh t mos
te
ket t reshura pr disa vite. Tem-
peraturat e ajrit gjat vers jan
shum t larta, kurse gjithashtu
kan edhe ndryshim t madh n

raportet dit-nat.
T RESHURAT
KLIMA STEPORE sht tip
Veori e veant klimatike sht era e Sahars harmatan, e i veant klimatik q karakteri-
cila nga pjesa veriore n Sahar fryn kah brezi ekuatorial. zohet pr viset stepike. Karak-
Nxehtsit dhe thatsirat e mdha n disa krahina, nga njra terizohet me t reshura t pam-
an, dhe sasit t mdha t reshjeve nga ana tjetr, i vshtirsojn jaftueshme, rreth (300-400mm
jetn dhe punn e njerzve. Pikrisht pr kt shkak, vendet e n vit) dhe me temperatur rela-
ktilla jan rrall t banuara. tivisht m t lart n periudhn e
vers.
KARATERISTIKAT HIDROGRAFIKE
Hidrograa e Afriks pothuajse nuk sht e njjt. Ekzisto-

BISED jn pellgu i Detit Mesdhe, pellgu i Oqeanit Indian dhe pellgu
i Detit t Kuq, pellgu Atlantik dhe pellgu i Mbyllur (i Brend-
Me cilat oqeane dhe dete
shm).
kufizohet Afrika?
sht pellg?
Pellgjet dhe lumenjt
Cilt lumenj rrjedhin npr
Pellgu i Detit Mesdhe, kryesisht, i prfshin pellgun e lumit
Afrik?
Nil dhe disa pellgje t vegjl t lumenjve t masivit malor t
malit Atlas. Prfshin rreth 20% t territorit t Afriks. Nili sht
lumi m i gjat n bot dhe sht lumi i vetm q arrin t kaloj
npr Sahar.
Pellgu i Oqeanit Indian dhe i Detit t Kuq prfshin rreth
MSO M TEPR 19% t kontinentit. N t derdhen lumenjt: Xhuba, Shebeli,
Lumenjt m t mdhenj n Zambezi, Limpopo dhe nj numr i madh lumenj t vegjl.
Afrik jan: Nili, Kongo, Nigeri, Pellgu i Oqeanit Atlantik prfshin pjesn m t madhe t
Zambezi, Oranji, Limpopo, Sen- territorit t kontinentit (rreth 31%). N t derdhen lumenjt:
egal dhe Volta. Senegal, Niger, Kongo, Oranje etj. Gjeji n hart! Kongo sht
lumi me rrjet m t dendur dhe me m shum uj n Afrik.
GJATSIA PELLGU
LUMENJT n km n mil.
km2
Nili 6 671 2,87

Kongo 4 320 3,7
Nigeri 4 160 2,1
Zambezi 2 660 1,33
Oranji 1 860 1,02
Senegali 1 700 0,44
Limpopo 1 600 0,44

T

DETYRA
zona jo pellgore
N hartn e Afriks t atllasit zona pellgore e
gjeografik gjeni lumenjt Detit Mesdhe
zona pellgore e
dhe liqenet dhe rrethoni cilt Oqeanit Indian
lumenj npr cilat shtete
zona pellgore e
Oqeanit Atlantik
rrjedhin! PELLGJET
PYETJE
Pellgu i mbyllur pa rrjedha n kontinentin e Afriks prfshin Cilat jan pellgjet t cilat
rreth 30% t territorit. Pjesa m e madhe e tij sht e that dhe ska rrjedhin ujrat e Kontinentit
lumenj t mdhenj. Lumi m i madh sht lumi Shari, q derdhet n Afrikan?
liqenin ad. Numri m i madh i lumenjve thahen gjat vitit, kurse

Cilt lumenj i takojn pellgut
numri tjetr jan t thar. t Detit Mesdhe?
Lumenjt, duke u afruar afr oqeaneve, kan pjerrsi me poten- Cilt lumenj derdhen n
cial t madh energjetik. Oqeanin Indian?
Cilt lumenj derdhen n
Liqenet Oqeanin Atlantik?
Afrika sht kontinent q ka shum liqene me uj t njelmt dhe ka nnkupton me pellg i
me uj t mbl, dhe liqene t prhershm dhe t prkohshm, brendshm i mbyllur?
kryesisht me prejardhje tektonike. M t mdhenj jan: liqeni Vikto- Cilat jan liqenet m t mdha
ria (i treti n Bot), ku edhe buron lumi Nili i Bardh, pastaj liqeni n Afrik?
Tanganjika, me thellsi prej 1 435m, liqeni Njasa, ku nprmjet ka di pr liqenin ad?
lumit Shire kalon n lumin Zambezi, liqeni i Albertit, Edvardit
dhe liqeni Tana. T gjith kto liqene gjenden n fushgropn tek-
tonike n Afrik dhe t gjith jan t lundrueshm.
Liqeni ad prfshin pjesn m t madhe t pellgut t brend-
shm n Afrik. I thell sht vetm 1,5 m, ashtu q, sht i vendo-
sur n vise t thata ku edhe shum her ndryshon siprfaqen e vet.
N shkrettirn Kalahari gjenden moale t njelmta dhe liqeni
Makarikari. Npr Afrik ka siprfaqe liqenore, t cilat n periud-
hn e reshjeve mbushen me uj, ndrsa n at pa reshje thahen.
FJALOR TERMESH
RESURSE UJORE pasuri natyrore t cilat njeriu i eksploaton
dhe i prshtat pr nevojat e veta. Shfrytzohen n shum sfera t
jets njerzore pr transport, energji, ushqim, turizm.
UJVARJ prerje e shtratit t lumit nga i cili uji lshohet prej
nj lartsie t madhe apo t vogl.
DELT - rrafsh para se t derdhet lumi n det apo n liqen q
sht formuar nga materiali i bartur q e ka sjell lumi gjat der-
dhjes npr disa degzime. Deltat jan n form t trekndshit.
Karakteristike jan Delta n lumin Nil, Volga dhe Danub.
LIQEN pellg n tok q sht i mbushur me uj dhe q nuk
sht drejtprdrejt i lidhur me det.
LUM uj i cili prej burimit deri n derdhje n det, n liqen
apo n ndonj lum m t madh lviz npr shtratin e tij n
siprfaqen e toks.
PELLG LUMI siprfaqe e cila nj lum prmes degve t tij
e mbledh ujin. Pellgjet e lumit midis tyre ndahen me ujndars.
RRJET LUMOR ujmbledhs n nj zon, shtet, ishull apo
kontinent, pa marr parasysh a jan t lidhur midis tyre ose jo.
Afrika Lindore liqenet tektonike
13
BOTA BIMORE DHE SHTAZORE
BISED Varsisht nga veorit klimatike-gjeograke t Afriks, ashtu

Numroni disa popullime jan shtrir edhe zonat e bots bimore dhe shtazore.
bimore q gjinden n Afrik!
Cilat prej bimve drunore q i Bota bimore
di kan prejardhje nga Afrika? Zonat e bots bimore n Afrik kryesisht ndahen n pyjore,
far bim ekzistojn n barishtore dhe shkretinore.
shkrettira? Rajonet malore shtrihen prreth ekuatorit, kurse i prfshijn
Prmendi disa lloje gjallesash edhe territoret e Guines s Siprme, pjesn e poshtme t lumit
q ekzistojn n Afrik. Niger dhe basenin e lumit Kongo. N t jan zhvilluar pyje t
vjetra, t larta dhe t ngjeshura me palma, baobab, me drur
mahagoni, abonosi dhe drur t tjer, t ndrthurur me kate m
t ulta bimsh, kshtu q zhvillohen pyje t dendura dhe t pa-
kalueshme, t njohura me emrin xhungla.
Pyjet ekuatoriale kah veriu dhe jugu gradualisht rrallohen
dhe kalojn n zona me bar t dendur, t lart 1-3m t njohura
me emrin savane. Savanet, duke ecur drejt veriut, gjegjsisht
drejt jugut, gradualisht ndryshojn, kshtu q karakterizohen me
barishte t ulta dhe me bim gjembore dhe me shkurre, gjegj-
sisht makie, m s shpeshti nga akaciet, barishte t shkurtra dhe
gjysm shkrettira. Rajonet e ktilla jan t njohur si stepe.
Pyje t vjetra
savane
MSO M TEPR
Baobab sht dru q rritet n sa-
T

vana. Ka nj trung mjaft t trash
(me diametr deri n 8m) me rez-
erva t mdha t ujit. Frytet e tij shkrettir
savane
prdoren pr ushqim, ndrsa n
oaz
trungun e tij njerzit hapin vrima stepa gjembore
pr t jetuar. Arrin lartsin deri n pyll tropikal

pyll ferrs
20m. Druri Baobab sht i njohur
pegjetacioni i pyeve t larta
edhe si dru ushqimor i majmunve. VEGJETACIONI
Stepet pastaj shndrrohen n gjysmshkrettira ku PYETJE
karakterizohen me vegjetacion m t varfr kshtu q kalojn n
gjysmshkrettira dhe shkrettira, kryesisht pa vegjetacion ose far zona bimore ka n
me bimsi t rrall si jan kaktuset. Afrik?
Npr shkrettira gjenden oazat, n t cilat ka vegjetacion t sht xhungla? Ku shtrihet

bujshm, kurse n pjest tjera periodikisht paraqitet vegjetacion n Afrik?
i varfr n kohn e reshjeve. N oazat m s shpeshti ka palma, Trego disa bim drunore q
ndrsa n disa vende kultivohen edhe kultura bujqsore. hasen n xhungla!
jan savanet, jan stepet?
Bota shtazore Cili vegjetacion kryesisht sht
Bota shtazore n Afrik sht mjaft e llojllojshme. N zonat karakteristik pr Afrikn?
tropikale gjenden elefant, rinoqeront dhe majmun. N savanet jan oazat?
dhe n stepet m t prqendruara jan kafsht barngrnse: Cilat shtaz jan karakteristike
gjirafa, antilopa, gazela, bualli etj., kurse prej bishave: luani, pr Afrikn?
gepardi, leopardi, hiena, qeni i egr afrikan etj.
N mjediset ujore gjenden hipopotami, krokodili dhe
zvarranik e insekte t ndryshme. Karakteristike jan miza cece,
e cila shkakton smundjen e gjumit, dhe mushkonja malarie, e
cila shkakton smundjen e malaries.
Rinoqeront Gjirafa Shimpanze Bualli afrikan
Kobra Hiena Leopardi Luani
FJALOR TERMESH
PYJE T PASHKELURA pyje tropikale, q paraqitet n zo- DETYR
nat me temperatura t larta dhe me reshje t mdha gjat vitit.
Kto pyje kan nj shtrirje m t madhe n territorin ekuatorial Me ndihmn e literaturs dhe
t Afriks, Azis dhe t Ameriks Jugore. internetit bj koleksion t
hartave dhe fotografive nga
SAVAN - zon me barishte t larta n rajonet tropikale. Sa-
vegjetacioni dhe nga specie
vanet shtrihen n Afrik, n Amerikn Jugore dhe Azi. N to ka
t ndryshme t bots bimore
nj periudh me reshje dhe nj t that.
dhe shtazore q ekzistojn n
Afrik!
15
KARAKTERISTIKAT E POPULLSIS
N AFRIK
BISED Afrika sht kontinent n t cilin jetojn 956 milion banor.

Sipas madhsis territoriale, realisht sht rrall e banuar.
far di pr popullsin e N shkrettirat mesatarisht jeton 1 b/km2, n pyjet ekuatoriale
Afriks? - 5b/1km2, ndrsa n savanet dhe stepet 10b/km2. Popullsi m
Cila rac njerzore mbizotron t dendur kan viset bregdetare m sakt shtetet prreth Gjirit
n Afrik? t Guines, pjess s poshtme t lumit Nil, Republikn Juga-
Si sht jeta e popullsis n frikane, n pjest veriperndimore t maleve Atlase dhe n

Afrik? pjesn lindore prreth liqeneve t mdhenj.
Shtimi natyror i popullsis n Afrik relativisht sht i lart.
Me prmirsimin e kushteve jetsore dhe t shndetsis n 20-
30 vitet e fundit popullsia n Afrik ka shtim t vogl. M tepr
se 95% t popullsis jan afrikan, kurse rreth 5% jan evropi-
an dhe me prejardhje nga Azia.
Popullsin e Afriks e prbjn disa grupe si jan: grupi
negroid pigmejt, bushmant dhe hotentott t cilt jetojn n
pyjet ekuatoriale dhe n Afrikn Jugore; grupi zezak, n t cilin
numrohen zezakt nga pjesa perndimore dhe qendrore e Afri-
ks dhe Banty t zit, t cilt jetojn n pjesn Qendrore dhe
Jugore t Afriks; grupi Niloti, q jetojn n pellgun e siprm
t lumit Nil dhe grupi hamitt, q jetojn n pjesn veriore t
Masai

T

DENDSIA E POPULLSIS
(banor n km2 )
mbi

nn
Bushmant rajone t pabanuara
Afriks, si jan arabt, tuarezt dhe beduint. PYETJE
Popullsia Evropiane m tepr jan t prqendruar n Sa banor ka Afrika?
Republikn Jugafrikane. Si sht dendsia e
Popullsia Afrikane asin gjuh t ndryshme. T prgjithshme e popullsis n
pranishme jan gjuh t ndryshme vendase, ndrsa Afrik?
varsisht nga kolonizatort evropian, n mas t madhe Cilat grupe t popullsis e
si gjuh zyrtare jan edhe gjuha angleze dhe frnge. N prbjn popullsin n Afrik?
pjesn veriore t Afriks itet gjuha arabe. Ku jan m t prqendruar t
ardhurit nga Evropa?
Cilat gjuh fliten n Afrik?

Si sht renditja rajonale e
popullsis sipas religjionit?
DETYR
Hulumto dhe mso n cilin
territor n Afrik far
religjioni ka dhe cilat gjuh
fliten!
FJALOR TERMESH
ARABT popuj nga grupi semit.
Prej Gadishullit Arabik nprmjet
shprnguljeve dhe dyndjeve push-
tuese jan zgjeruar n gjith pjesn
veriore t Afriks prej Egjiptit e
deri n Marok.
BEDUINT blegtor nomad
arab. M t prqendruar jan n
tokat arabe n Afrikn Veriore.
Gjithnj shprngulen dhe jan n
Sipas prkatsis fetare nj pjes e popullsis n Afri- lvizje pr t siguruar jet t mir.
k jan me religjion krishter (nn ndikimin e vendeve BUSHMANT grup etnike
kolonizuese Britania e Madhe, Franca, Belgjika, Span- q jetojn n Afrikn Jugore, n
ja, Portugalia etj), nj pjes besimtarsh jan me re- pjest e shkrettirs Kallahari.
ligjion islam, por nj numr i popullsis vendase beso- Merren me gjueti primitive dhe me
jn n kultet e tyre tradicionale. mbledhjen e frutave.
Kushtet natyrore dhe shoqrore n Afrik kan sjell TUAREZT popull i grupit
q t ket shum tradita dhe kultura t cilat dallohen nga berber. Jetojn n Saharn qen-
popujt jo afrikan. Shembuj tipik jan kulturat e Masa- drore; jan t organizuar n grupe
jve, Pigmejve, Bushmanve, Beduinve etj. fisnore; ruajn deve, gomar, dele
N pjest bregdetare dhe n qytetet m t mdha ka dhe dhi, kurse n oazat merren me
ndikuar kultura evropiane dhe e Azis. bujqsi.
17
KARAKTERISTIKAT EKONOMIKE
T AFRIKS
BISED Afrika sht nj kontinent q dallohet me nj zhvillim t

pamjaftueshm ekonomik. Disponon me pasuri t ndryshme
Si sht zhvillimi ekonomik n
natyrore q nuk jan t hulumtuara aq sa duhet. Degt m t zh-
Afrik?
villuara ekonomike jan: bujqsia, blegtoria dhe eksploatimi i
Cilat jan degt m t
pasurive natyrore - lnd t para pr nevojat e shteteve t zhvil-
zhvilluara ekonomike?
luara industriale n Evrop, SHBA dhe t disa vendeve n Azi.
Si sht niveli i zhvillimit t

Bujqsia dhe blegtoria jan dy deg ekonomike me t cilat
industris?
merren tri t katrat e popullsis n Afrik.
N sfern e bujqsis kryesisht jan t rndsishme pro-
dhimet si vaji i palms, kakao, kikirikt dhe vaji i ullirit.
Veori kryesore e bujqsis sht mnyra ekstensive e pro-
dhimit.
Blegtoria n Afrik kryesisht e prfshin ruajtjen e deleve,
dhive, gjedheve dhe deveve. Delet, dhit dhe devet jan m t
prqendruara n pjesn veriore t Afriks, kurse gjedhet jan t
prqendruara n rajonin e savaneve dhe stepave. Blegtoria dal-
lohet me mnyrn ekstensive t ruajtjes.
Kauuku Nga veprimtarit sekondare m e zhvilluar sht eksploa-
timi i lndve t para t shum mineraleve t ndryshme: dia-
Bananet
Kakao bima dhe fryti
Diamanti
T
Agrikultur
grur mlmes
misr kafe
oriz ullinj
aj kakao
FJALOR TERMESH pambuk palmet
yndyrdhnse
Kushtet klimatike n Afrik Blegtori
duhan deve
mundsojn kultivimin e shum llo- rrush lop
jeve t ndryshme dhe mjaft t rnd- agrume dhi
sishme t bimve industriale. Ato hurm dele
BUJQSIA
jan: bananet, kauuku, kakao, druri
i mahagonit, palma vajdhnse.
mante, kobalti, ari (merr pjes n prodhimin botror me m PYETJE
shum se 70%), fosfate, krom, mangan, vanadium, bakr, an- Pse Afrika sht ekonomikisht
timon dhe elemente radioaktive t uranit dhe radonit (n pro- e pazhvilluar?
dhimin botror merr pjes me rreth 30%). Cilat deg ekonomike jan m
N Afrik, m saktsisht n Sahar, n Libi, n Egjipt dhe t zhvilluara?
n Nigeri jan zbuluar dhe eksploatuar sasi t mdha t nafts. Cilat kultura bujqsore dhe
Industria si deg ekonomike sht m e zhvilluar n Re- kafsh shtpiake jan m t
publikn Jugafrikane, ndrsa n shtetet tjera kryesisht sht zh- pranishme n Afrik?
villuar industria e leht. Cilat territore n Afrik jan t
Zhvillimi i industris sht i kuzuar pr shkak t krijimit pasura me naft dhe lnd t

t pamjaftueshm t rrjetit rrugor n Afrik. para minerale?

nikel kobalt CTE
antimon platin CHE
hekur argjend naft
krom zhiv gaz metalurgji
mangan titan naftsjells industria metalike
kallaj azbest
vanadium krip industria petrokimike
bakr grat industria ushqimore
plumb fosfate industria tekstile
ari diamante industria kimike
uranium thngjill guri ENERGJIA DHE
LNDT E PAR celuloz dhe letr
boksit thngjil i kaft INDUSTRIA
FJALOR TERMESH
DIAMANT mineral i mueshm, gati mineral i pastr me
aliazh hekuri, mangani dhe elemente t tjera, t cilat i japin
ngjyr t kuqe, t gjelbr, t kaltr dhe ngjyr t verdh. Prdoret
pr prpunimin e stolive, n industrin dhe n teknik. Diamanti
sht minerali m i fort. M s shumti gjendet dhe prodhohet
n Afrik.
ARI metal i mueshm me ngjyr t verdh t ndritshme, i
Raneri pr naft
leht dhe i but. I qndrueshm ndaj ujit dhe ajrit sht nj prej
metaleve m t rralla n Tok. Prdoret pr prpunimin e stolive,
n industri etj. Gjendet m s shumti n RJA, Rusi dhe Australi. DETYR
NAFTA mineral i lngshm pr djegie q gjendet n shkmbin- Krko npr literatura dhe
jt sendimentues. Rndsi t madhe ka pas zbulimit t motorit internet dhe bn album me
me djegie t brendshme, ndrsa prdoret pr prodhimin e ben- fotografi t bimve q jan
zins, vajgurit, vajrave motorike, parfumeve etj. karakteristike pr Afrikn!
AFRIKA VERIORE
PASQYRA E SHTETEVE N
BISED AFRIKN VERIORE
Ku gjendet shkrettira e
Sahars? Pozita gjeograke
Me cilin det kufizohet Afrika Afrika Veriore prfshin territorin prej Detit Mesdhe n veri,
n veri? deri te lumi Niger dhe liqeni ad n jug. Shtrihet prej Oqeanit
Cili mal sht i njohur n Atlantik n perndim e deri n Detin e Kuq n lindje, gjegjsisht
Afrikn Veriore? i prfshin territoret q pr nga aspekti hidrograk gravitojn drejt
Detit Mesdhe n veri dhe Oqeanit Atlantik n veriperndim.
Madhsia
Afrika Veriore prfshin siprfaqe rreth 13 milion km2 n t
Suez
ciln jetojn rreth 200 milion banor, prej t cilve numri m i
madh jan arab. Pjesn m t madhe t territorit e z shkrettira
e Sahars, prandaj Afrika Veriore sht m rrall e banuar.
Nil
Shtete
N territorin e Afriks Veriore ndodhen shtetet: Maroku, Al-
Delta e Nilit dhe Kanali i Suezit gjeria, Tunizia, Libia, Egjipti, Sudani, Sahara Perndimore
dhe Mauritania. T gjitha kto kan dalje n det. Trego cili shtet
n cilin det ose n cilin oqean ka dalje.
Shumica e shteteve n Afrikn Veriore jan t mdha pr PYETJE
nga siprfaqja, prve Tunizis. Mirpo, pr shkak t karakter-
istikave klimatike, popullimi dhe zhvillimi ekonomik jan shtrira Cilat territore i prfshin
n mnyr mjaft t pabarabart. Popullsia m e dendur sht Afrika Veriore?
n viset bregdetare, prreth luginave t lumenjve dhe n oa- Sa e ka siprfaqen dhe sa
zat. Pjest m t mdha t territoreve n shkrettirat jan rrall banor ka Afrika Veriore?
apo fare nuk jan t populluara. Deg kryesore ekonomike jan Pse Afrika Veriore sht rrall
bujqsia dhe blegtoria. Nga prodhimet bujqsore kultivohen: e banuar?
drithrat, ullinjt, rrushi pr ver, limoni, portokajt, pam- Cilat shtete ndodhen n
buku etj. Blegtoria dallohet me ruajtjen e deleve, dhive, deveve Afrikn Veriore?
dhe gjedheve.
Nga pasurit minerale n Afrikn Veriore dallohen nafta, fos-
fori, hekuri, plumbi dhe zinku. Rajonet me zhvillim m t thek-

suar industrial pjesa veriore e Egjiptit, Algjeris, Libis, Tunizis
dhe Marokut ku m e zhvilluar sht industria ushqimore dhe
ajo petrokimike.
SIPR-
FLAM- KRYEQY- POPULLSIA
SHTETI FAQJA
URI TETI (OKB 2009)
n km2
ALGJERIA Algjeri 2 381 740 34 895 000
EGJIPTI Kajro 1 001 449 77 589 000
SAHARA P. El Ajun 267 405 513 000
LIBIA Tripoli 1 759 540 6 420 000
MAURITANIA Nuakshot 1 030 700 3 291 000

MAROKU Rabat 446 550 31 666 000
SUDANI Kurtum 2 505 813 39 154 000
TUNIZI Tuniz 163 610 10 328 000
9 556 807 203 856 000
Arab
Nxnsit nuk jan t obliguar ti msojn t dhnat prmendsh.
FJALOR TERMESH
SHTETI - bashksi q ka territor t caktuar, popullsi dhe push- DETYR
tet t organizuar, dhe sht e pavarur nga ndonj shtet tjetr. Shikoje tabeln n libr dhe
MBRETRI shtet ku n krye sht mbreti apo mbretresha, n hart dhe prcakto krahinat
q udhheq me t. me popullsi m t dendur n
Rajoni trsi gjeografike individuale komplekse q dallohet Afrikn Veriore!
nga krahinat tjera fqinje. Rajoni ska gjithmon kufi t prcak- Mendo pse ka dallim n
tuar. t dhnat pr madhsin e
Afriks Veriore dhe llogaritjen
REPUBLIKA nj nga format e rregullimit shtetror ku shefi e siprfaqeve q gjenden n
i shtetit vjen n krye jo n baz t trashgimis, por me zgjedhje Afrikn Veriore?
n koh t caktuar nga ana e popullit.
21
AFRIKA VERIORE
BISED EGJIPTI
A keni dgjuar pr qytetin e Egjipti shtrihet n Afrikn verilindore dhe Gadishullin e Sinajit
Aleksandris? t Azis. Ka dalje n Detin Mesdhe dhe n Detin e Kuq. Ka sipr-
ka din pr natyrn n Egjipt? faqe prej 1,14 milion km2. Rreth 95% t territorit jan shkrettira,
q domethn se klima sht kryesisht shkretinore. N delt dhe
prgjat lugins s lumit Nil, n gjatsi prej 1 200 km dhe gjersi
prej rreth 20 km sht krijuar jeta ekonomike n Egjipt.
Egjipti ka rreth 77 milion banor dhe shtim t lart natyror prej

rreth 28 promil. Popullsin e prbjn arabt egjiptian. Gjuha
zyrtare sht arabishtja. Kryeqyteti sht Kajro, me rreth 8 milion
banor, ndrsa gjithsej bashk me rrethinn ka 17 milion banor.
Qytete t tjera m t mdha jan: Aleksandria, Port Said, Suez,
Ismailia, Luksori etj.
Egjipti ka ekonomi agraro -industriale. Jan t zhvilluara in-
Piramidat n Egjipt dustria e tekstilit dhe ajo ushqimore, nxjerrja e nafts, gazit naty-
ror, hekurit, fosforit dhe manganit. Ka industri makinerie, indus-
Deve trin e prodhimit t vagonve, prodhimin e biikletave etj. Vetm
3% e siprfaqes sht tok e punueshme, n t ciln prodhohen
tre t lashta n vit. Kultivohet: pambuku, orizi, kallami i sheqerit,
gruri, misri etj. Blegtoria sht dobt sht e zhvilluar.
Egjipti ka relativisht turizm t zhvilluar m s shpeshti viz-
itohen: piramidat n Giza, tempulli i Tutankamonit n Kajro, tem-
pujt n Luksor etj.
MSO M TEPR
Afrika Veriore prfshin m
tepr se nj t tretn e territorit
t Afriks. Pjesn m t madhe
t Afriks Veriore e prfshin
shkrettira e Sahars. Shumica e
shteteve n Afrikn Veriore jan
me siprfaqe mbi 1 milion km2
(Algjeria dhe Sudani mbi 2 mil-
ion km2), por jan rrall t banu-
ara. Popullsia sht e vendosur
vetm n pjest bregdetare dhe
prgjat lugins s lumit Nil.
22
PYETJE
Si sht zhvillimi ekonomik n
Afrikn Veriore?
Cilat kultura bujqsore jan
karakteristike pr Afrikn
Veriore?
Me far pasurish natyrore
dallohet Afrika Veriore dhe cilat
prej tyre jan m kryesore?

Raneri e nafts
ALGJERIA
Algjeria sht shtet me siprfaqe prej 2,8 milion km2 dhe me
35 milion banor. Gjendet n pjesn veriperndimore t Afriks.
Ka dalje n Detin Mesdhe. E prfshin pjesn qendrore t maleve
Atlase. Pjesa m e madhe n jug t maleve Atlase shtrihet deri n
shkrettirn e Sahars. Ka rreth 28 promil shtim natyror t popull-
sis. N Algjeri jetojn arabt algjerian, kryesisht mysliman, kurse
gjuha zyrtare sht gjuha arabe. Kryeqytet sht qyteti Algjeri, me
rreth 2 milion banor.
Algjeria sht shtet agrar, n t cilin zhvillohet eksploatimi i xe-
heve t hekurit, fosforit dhe metaleve me ngjyr. Ka industri pr pr-
punimin e metalurgjis, makineris dhe prpunimin e nafts.
Nga kulturat bujqsore m tepr kultivohen kulturat frutore, si:
rrushi, ullinjt, hurmat etj. Nga blegtoria m tepr ruajn dele, dhi,
deve dhe gjedhe.
Prodhim ullinjsh
Dru ulliri
23
AFRIKA VERIORE
ZONAT KARAKTERISTIKE N
AFRIKN VERIORE
Afrika Veriore ka disa zona karakteristike. Gjeograkisht m

karakteristike jan mali Atlas, shkrettira e Sahars, lugina e
Nilit, Deti i Kuq dhe oazat.
Atlasi
Atlasi sht krahin malore n veriperndim t Afriks, i cili

gjendet midis Oqeanit Atlantik me Detin Mesdhe dhe shkrettirn
e Sahars. Shtihet n shtetet Marok, Algjeri dhe Tunizi. Ka gjat-
si prej rreth 2 500km, kurse gjersi prej 250-300 km. Majat m t
larta arrijn mbi 4 000m. Mali Atlas sht i varfr me uj. Klima
pran Oqeanit Atlantik dhe Detit Mesdhe n viset m t ulta
sht mesdhetare dhe n viset m t larta sht stepike, ndrsa
Atlas
n pjesn jugore t maleve sht shkretinore. Popullsia sht e
vendosur n pjest bregdetare.
MSO M TEPR
Atlasi sht person mitik. Ai
sht nj prej titanve (njerz t
fuqishm), djal i Japetit dhe Kli-
mens (Azi) dhe vlla i Prometh-
eut. Atllasi ka nxitur Prometheun
t luftoj kundr Zeusit por ka
qen i dnuar nga Zeusi ta mbaj
Tokn n supe.
Atlas
Sahara
Sahara sht shkrettira m e madhe n bot, e cila shtihet
prej Oqeani Atlantik n perndim, e deri n Detin e Kuq n lindje.
N veri kuzohet me malet Atlase dhe me Detin Mesdhe, ndrsa
n jug shtrihet deri te lumi Niger dhe liqeni ad. Kap nj siprfaqe
prej rreth 7 milion km2. Relievi n Sahar kryesisht sht tok e
Sahara
ult deri n 500m lartsi mbidetare, ku ngrihen malet Ahagar,
Tibesti dhe Darfur. Mbizotrojn gur dhe rr shkretinore dhe
reliev tipik gjysm shkretinor. Klima sht tipike shkretinore,
gjegjsisht e that dhe e nxeht. Temperatura mesatare e ajrit
n korrik sht rreth 35C, kurse t reshurat jan nn 50mm n
vit. Vegjetacioni sht kryesisht i rrall, i prfaqsuar me bim
gjembore dhe kaktuse. Popullsia sht, gjithashtu, e rrall jet
ka vetm n oaza, ndrsa pjesa m e madhe e shkrettirs sht
e pabanuar. .
24
PYETJE
Ku gjendet mali Atlas, sa sht
i gjat dhe me far klime
dallohet?
Cilat jan kufijt e Sahars dhe
sa sht siprfaqja?
Cilat male gjenden n rajonin
shkretinor Sahara?
Pr nga cilat veori sht i
njohur lumi Nil?
Incizim satelitor i Sahars jan oazat?

Lumi Nil
Nili sht lumi m i madh n Afrik. Krijohet nga Nili i Bardh
dhe i Kaltr, t cilt bashkohen tek qyteti Kartum n Sudan. Nili rrjedh
prej liqenit Viktoria, kurse derdhet n Detin Mesdhe. Ka gjatsi mbi 6
500km. Ai sht i vetmi lum q kalon npr shkrettirn e Sahars.
Prfshin nj zon pellgore rreth 2,9 milion km2. Zona e Nilit sht pjel-
lore dhe rrafshin m e zhvilluar ekonomike.
Deti i Kuq
Deti i Kuq sht pjes e Oqeanit Indian. Shtrihet midis Afriks dhe
Azis; nprmjet kanalit articial t Suezit lidhet me Detin e Kuq, ndrsa
nprmjet gryks Bab el Mandeb me Oqeanin Indian. I gjat sht rreth
2 000km, kurse i gjer sht rreth 300km. Prfshin siprfaqe prej 450
000 km2. sht shum i rndsishm pr komunikacion e Evrops dhe
t Afriks Veriore me Azin, Afrikn Lindore dhe Australin. N brigjet
e Detit t Kuq kan dalje shtetet afrikane Egjipti, Sudani dhe Eritreja.
Deti i Kuq
Oazat
Oazat jan zona t vogla me ujra t cekta nntoksore dhe me
vegjetacion t zhvilluar n zonat shkretinore, kshtu q ato zakonisht
jan t banuara. N Afrikn Veriore, m sakt n Sahar ka numr t
madh oazash t vogla, por m karakteristike jan oazat q gjenden n
Libi dhe prreth lugins s lumit Nil.
Shkrettira dhe oaza
DETYR
N hart dhe me ndihmn
e atlasit gjeji vendet m t
rndsishme n Afrikn
Veriore: shkrettirat, malet,
lumenjt, detet, qytetet!
25
AFRIKA LINDORE
PASQYR E SHTETEVE
BISED
T AFRIKS LINDORE
N cilin oqean kan dalje
brigjet e Afriks Lindore? Pozita gjeograke
Ku gjendet mali dhe Afrika Lindore shtrihet n territorin kundrejt Oqeanit Indi-
rrafshnalta m e lart n an. Z pjesn e Etiopis dhe Rrafshnaltn Liqenore. Malet
Afrik? e Etiopis arrijn rreth 4 500m. lartsi mbidetare, kurse malet
Cilat objekte gjeografike? n Rrafshnaltn Liqenore ngrihen mbi 5 000m. Ato jan malet
Kilimanxharo, Kenia dhe Ruvenzori. N pjest bregdetare t

Kenis dhe Somalis gjenden nj varg ultsirash. Afrika Lin-
dore n jug shtrihet deri n ujndarsin e lumit Zambezi, kurse
n perndim prafrsisht deri n rrjedhjen e poshtm t lumit
Kongo.
N Afrikn Lindore kryesisht sht e pranishme klima ekua-
toriale dhe tropikale. sht i zhvilluar dhe i pasur rrjeti lumor.
Gjeji lumenjt dhe liqenet m t rndsishm n Afrikn Lindore!
Dar es Salam
MSO M TEPR
Afrika Lindore z nj sipr-
faqe prej 4 milion km2. Gati e
tra shtrihet n brezin ekuato-
rial. Ky territor kryesisht sht
malor. E prbjn Malet e Eti-
opis dhe Rrafshnalta Liqenore,
ku arrijn deri afr 5 000m. Afr
brigjeve t Oqeanit Indian shtri-
hen ultsira t ngushta. Territori
sht i ndar n 14 shtete ku m
t mdha jan Etiopia, Tanza-
nia dhe Kenia. Prej rreth 220
milion banorsh ktu jetojn
75% e popullsis.
26
Ka t zhvilluar mjaft botn bimore dhe shtazore, q sht e pr- PYETJE
faqsuar me pyje t dendura - pyje t pashkelura, bar t lart
savane, dhe shtaz barngrnse dhe mishngrnse. Ku gjinden malet e Etiopis?
Cilat male jan m t njohura
Shtetet n rajonin e Rrafshnalts
N Afrikn Lindore gjenden shtetet: Eritreja, Etiopia, Xhibu- Liqenore?
ti, Somalia, Burundi, Ruanda, Uganda, Kenia dhe Tanzania, Cilt jan lumenjt m t
si dhe shtetet ishullore: ishujt Komore, ishujt Majot, Mauri- mdhenj n Afrikn Lindore?
cius, Reinion dhe Ishujt Sejshele. Cilat shtete jan n Afrikn
Lindore?
Popullsia dhe ekonomia Cilat kultura bimore
N shtetet e Afriks Lindore kryesisht jetojn popullsi nga raca e kultivohen n Afrikn
bardh dhe e zez. Merren kryesisht me bujqsi dhe blegtori. M Lindore?

s shumti kultivojn kafe, pambuk, drithra, kallam sheqeri, ba- Cilat shtete jan m t
nane, ananas etj. Nga blegtoria m tepr ruajn dele, dhi dhe gjed- zhvilluara dhe pse?
he. Nga pasurit minerale jan t prfaqsuara bakri, ari, plumbi, Cilat jan kryeqytetet e
diamanti, volframi, hekuri etj. shteteve n Afrikn Lindore?
Degt m t zhvilluara jan industria ushqimore, e drurit,
kimike, e ndrtimtaris dhe industria e metaleve. Shtetet n Af-
rikn Lindore ende jan me status t pazhvilluara sa duhet dhe
vende n zhvillim. M t zhvilluara jan shtetet Tanzania dhe Kenia.
SIPR-
SHTETI FAQJA
URI TETI (OKB 2009)
n km2
BURUNDI Buxhumbura 27 830 8 303 000
ERITREA Asmara 117 600 5 073 000
ETIOPIA Adis-Abed 1 104 300 79 221 000
Gepardi
KENIA Najrobi 580 367 39 802 000
Antilop
KOMORI Moroni 2 235 676 000
MAVRICIUSI Port Luis 2 040 1 288 000
MAJOTI (FR.) Mamucu 374 190 000
REINONI (FR.) Sen deni 2 512 800 000
RUANDA Kigali 26 798 9 998 000

SEJSHELI Viktoria 451 84 000
SOMALIA Mogadushi 637 657 9 133 000
DETYR
TANZANIA Dodoma 945 087 43 739 000
Nga t dhnat n libr, sipas
UGANDA Kampala 241 038 32 369 000 numrit t popullsis dhe
XHIBUTI Xhibuti 23 200 864 000
siprfaqes s shteteve n
Afrikn Lindore, llogaritni si
3 711 489 218 796 000 sht dendsia e popullsis pr
Nxnsit nuk jan t obliguar ti msojn t dhnat prmendsh. shtet!
27
AFRIKA LINDORE
BISED ETIOPIA
Cilat shtete gjenden n Afrikn Etiopia ka siprfaqe pre 1 104 300 km2. Kuzohet me Eritren,
Lindore? Xhibutin, Somalin, Kenin dhe Sudanin. Pjesn m t madhe t
territorit e zn Malet e Etiopis, me majn m t lart Ras Dashan,
4 623m. N male ndahen brezat e lart klimatik. Temperatura me-
satare vjetore lviz prej 13 deri n 18C. T reshurat arrijn deri
600mm n viset m t ulta, ndrsa deri rreth 1 500mm n male.
Etiopia ka 79 milion banor, ndrsa dendsia mesatare e pop-

ullsis arrin rreth 70 banor n km2. Kryeqyteti sht Adis Abe-
ba, me rreth 3 milion banor. Qytetet tjera relativisht jan m t
vogla m pak se 300 000 banor. Popullsia, kryesisht jetojn
n mjediset fshatare. Etiopia administrativisht sht e ndar n 8
rajone dhe paraqet Republik federative, dhe sht nj nga vendet
m t varfra n bot. Ekonomia fshatare prfshin 85% t fuqis
puntore. Ajo sht ekstensive dhe me produkt t ult. Kulturat
kryesore jan kafja, kallam sheqeri, pambuku, duhani, limoni, por-
tokalli etj. Degt m kryesore t blegtoris jan ruajtja e gjedheve
Etiopia (vendin e par n Afrik), pastaj ruajtja e deleve, dhive dhe de-
veve. Etiopia ka nj industri shum pak t zhvilluar, kurse pasurit
natyrore nuk jan t hulumtuara sa duhet. Ka vendburime t gazit
Tanzania
natyror, tantalit, arit, platinit, manganit etj. Dallohet me rrjet t
dobt t rrugve. Turizmi nuk sht i zhvilluar.
TANZANIA
Tanzania prfshin nj siprfaqe prej 945 087 km2. Kuzohet
me Kenin, Ugandn, Ruandn, Burundin, RD Kongo, Zambin,
Malavin, Mozambikun dhe Oqeanin Indian. Pjesa m e madhe
e territorit sht rrafshnalt dhe malor, kurse pjesa m e vogl
afr Oqeanit Indian sht ultsir. N perndim gjendet thellsia
e madhe tektonike afrikane dhe pr kt ka vullkane aktive. I till
sht vullkani Kilimanxharo me lartsi mbidetare prej 5895m. i
cili sht maja m e lart n Afrik.
Pambuku Konop
28
Temperaturat mesatare lvizin pre 15 deri n 25C. Lumenjt
m t mdhenj jan Pangani, Ruxhi dhe Rufuma. Tanzanis i ta-
kojn edhe pjes t liqenit Viktoria, Tanganika dhe Njasa, ndrsa
gjith i takon liqeni Rukva, Natran etj. Ka shtrirje vegjetacioni n
brezin e lart.
Tanzania ka rreth 44 milion banor ose, 45 banor n km2.
Ka shtim t madh natyror mbi 25 promil. Kryeqyteti sht Do-
doma, kurse qyteti m i madh sht Dar es Salam, i cili gjen-
det n bregun e Oqeanit Indian. Sipas rregullimit shtetror Tan-
zania sht Republik. Llogaritet pr vend agrar me zhvillim t
dobt. Ekonomia fshatare prfshin 80% t popullsis. Kulturat
kryesore jan pambuku, kafja, aji, duhani, palma e kokosit etj.
Nga blegtoria m t prfaqsuara jan ruajtja e gjedheve, deleve

dhe shpendve. Disponon me lnd t ndryshme minerale. sht
prodhues i diamantit, aluminit dhe thngjillit. Kryesisht sht e
zhvilluar industria e leht pr prpunimin e duhanit, tekstilit, dru-
Fmij nga Tanzania
rit dhe nafts. Ka komunikacion dika m t zhvilluar se shtetet
tjera afrikane dhe turizmi sht mir i organizuar. Parqe nacionale
t njohura jan Serengeti, Manora, Kilimanxharo etj.
Kenia
Elefantt
KENIA
Kenia prfshin siprfaqe prej 580 367 km2, ku jetojn rreth
40 milion banor. Kuzohet me Tanzanin, Ugandn, Sudanin,
Etiopin, Somalin dhe Oqeanin Indian. Kryeqyteti sht Na-
jrobi, me rreth 2,5 milion banor. Ekonomia sht n zhvillim.
Udhheqse sht ekonomia bujqsore fshatare. Kulturat krye-
sore jan aji, kafja, pambuku, konopi, orizi, gruri etj. Indus-
tria sht e orientuar n prpunimin e prodhimeve t ekonomis
fshatare, prodhimin e industris s tekstilit dhe imentos, pr-
punimit t nafts etj. Ka komunikacion m t zhvilluar n Afri-
kn tropikale, mir sht i zhvilluar turizmi, sidomos pr shkak
t parqeve nacionale Masai Mara, mali Kenia etj. Mbledhs t ajit
29
AFRIKA LINDORE
KRAHINAT KARAKTERISTIKE
BISED
N AFRIKN LINDORE
Cila sht karakteristika
kryesore e Afriks Lindore? N Afrikn Lindore kryesisht si territor malor m karakteris-
Prmendi disa objekte tike jan shum objekte gjeograke. Ato jan: liqeni Viktoria
gjeografike q jan m dhe Tana, lumi Nili i Kaltr, liqenet vullkanike t Rrafshnalts
karakteristike n Afrikn s Etiopis dhe majat malore Kilimanxharo, Kenia dhe Ru-
Lindore! venzori.
Kilimanxharo
Kilimanxharo sht mal vullkanik n Tanzani. Ajo sht maja
m e lart n Afrik me lartsi mbidetare prej 5 895m. ku sht
gjithnj me bor dhe me akull. Prbhet nga 3 kupa. Ka m tepr
zona me vegjetacion malor. Deri n 1 000m lartsi shtrihen dru-
rt. Prej 1 000 deri n 2 000m ka savane dhe ara, prej 2 000 deri
n 4 000m pyje dhe mbi to livadhe malore dhe kullosa. Kuri i
bors sht mbi 5 000m.
Krokodili
Liqeni Viktoria
Prers t kallamit t sheqerit
Liqeni Viktoria gjendet n vijn e ekuatorit n Afrikn
Lindore. Bie n grupin e liqeneve tektonike. Shtrihet n lartsi
mbidetare prej rreth 1 100 m. prfshin siprfaqe prej 68 000 km2.
sht i thell deri 80m. Ka vij t thyer bregore me m tepr gjire,
gadishuj dhe ishuj t vegjl. Mbushet prej rrjedhave t shumta
malore. Prej tij rrjedh Nili i Bardh. Liqeni sht i rrethuar me sa-
vane dhe sht i pasur me peshq. Ka rndsi t madhe pr komu-
nikacionin. sht i ndar midis Tanzanis, Kenis dhe Ugands.
Liqeni Viktoria
Kilimanxharo
30
Rrafshnalta e Etiopis PYETJE
Rrafshnalta e Etiopis sht nj rajon shum i madh malor dhe Cilat objekte jan m karakteristike
arrihet shum vshtir. N t gjendet liqeni tektonik Tana. Prej tij n Afrikn Lindore?
buron Nili i Katrt, i gjat 1 600 km, q ka sasi t mdha uji. Maja Me ka dallohet mali
m e lart sht Ras Dashan (4 623m). Nga lartsit e maleve t Kilimanxharo?
Etiopis, fal reshjeve t shumta (rreth 1 500mm n vit), lshohen Cilat jan malet tjera n
nj numr i madh lumenjsh. N Rrafshnaltn e Etiopis popullsia Rrafshnaltn Liqenore?
vendase dallon 3 zona lartsie si jan: Komo, me lartsi mbidetare Si sht liqeni Viktoria?
rreth 1 700m, relativisht e nxeht, dobt e populluar dhe e mbu- Cilat jan liqenet tjera q gjenden
luar me vegjetacion tropikal; Viona Dega, q ka klim subtropikale, n Afrikn Lindore?
shtrihet prej 1 700-2 500m lartsi mbidetare dhe dendsi m t mad-
he t popullsis, me tok t punueshme (kafe, pambuk, susam, mel);
zona e lart e tret e ashtuquajtur Dega dhe shtrihet mbi 2 500m

lartsi. Rrafshnalta e Etiopis dallohet me klim mesatare dhe m t
ftoht. N t mbizotrojn livadhet, kullosat dhe kulturat e drithit, t
cilat shtrihen deri n lartsin 3 900m, ndrsa sht e zhvilluar edhe
blegtoria, gjegjsisht ruajtja e gjedheve, deleve dhe dhive.
Druri mahagoni
Luant
Liqeni Tana
Liqeni Tana
Liqeni Tana gjendet n Malet e Etiopis n lartsi mbidetare
prej mbi 1 800m. Z nj siprfaqe prej mbi 3 000 km2, ka thel-
lsi prej mbi 72m dhe bie n grupin e liqeneve tektonike. Prej tij
rrjedh lumi Nili i Kaltr. N Malet e Etiopis gjinden edhe liqene
tjera.
FJALOR TERMESH
DETYR
KUFI BORE brez ku sasit e reshjeve t bors jan t njjta
me shkrirjen e saj, prkatsisht nn kt kufi e gjith bora q Prpiqu n hart t
bie n stinn e dimrit gjat vers shkrihet. Prkundr ksaj, n identifikosh vijn e grops s
krahinat mbi kufirin e bors bie m tepr bor sesa q mundet t madhe tektonike me t ciln n
shkrihet. Do t thot, zonat mbi kufirin e bors jan me bor dhe mnyr natyrore ndahet Afrika
akull t prhershm. Lindore nga Afrika Qendrore.
31
AFRIKA JUGORE
PASQYR E SHTETEVE
BISED T AFRIKS JUGORE
Ndrmjet cilave oqeane
ndodhet Afrika Jugore? Pozita gjeograke dhe relievi
sht Kallahari dhe ku Afrika Jugore shtrihet n jug t lumenjve Kunene, Oka-
gjendet? vango dhe Zambezi. Paraqet rrafshnalt me rreth 1 200m lartsi
Ku ka m s shumti diamante? mbidetare. sht e rrethuar me male bregdetare t larta (m i
lart sht Kvatlamba me mbi 3 000m), t cilat rrpirt lshohen
kah detit. N pjest e mesme dhe perndimore t Afriks Jugore

gjenden gjysm shkrettira dhe shkrettira si jan Kallahari dhe
shkrettira e Namibis.
N Afrikn Jugore hasen m shum tipa klimatike: tropikale
n pjest m veriore, kontinentale-mesatare n rrafshnaltat,
subtropikale prreth brigjeve t oqeaneve dhe shkretinore.
Shtetet
N Afrikn Jugore gjenden shtetet: Mozambiku, Mada-
Bartja e barrs gaskar, Malavi, Zambia, Zimbabve, Bocuana, Namibia, Re-
publika Jugafrikane, Lesoto dhe Svazilend.
32
Popullsia
PYETJE
Nga pasqyra e shteteve shihet se Republika Jugafrikane sht
m e madhe edhe pr nga siprfaqja, edhe pr nga numri i ba- Cilin territor e prfshin Afrika
norve. N Afrikn Jugore jetojn Bushmant, Hotentott, Ban- Jugore?
tu-zezakt dhe kolonistt nga Evropa dhe Azia. Me far tipa klimatike
dallohet Afrika Jugore?
Ekonomia Cilat shtete gjenden n Afrikn
Popullsia, kryesisht, merret me bujqsi dhe blegtori. Nga kul- Jugore?
turat bujqsore m s shumti kultivohen kallam sheqeri, kafja, Ku sht e vendosur kryesisht
aji, duhani, limoni, portokalli, banania, ananasi, gruri dhe popullsia n Afrikn Jugore?
misri. Nga blegtoria m tepr ruajn dele, dhi dhe gjedhe. Cilat jan prodhimet kryesore
Afrika Jugore sht e pasur edhe me minerale ar, platin, bujqsore?
diamant, bakr, uran, argjend, nikel etj. Pr kt shkak, sht Me ka dallohet Republika

si rajon m i zhvilluar ekonomik n Afrik. Me zhvillimin e vet Jugafrikane?
ekonomik sidomos dallohet Republika Jugafrikane.
Maputo
SIPR-
SHTETI FAQJA
URI TETI (OKB 2009)
n km2
BOCVANA Gabarone 581 726 1 950 000
ZAMBIA Lusaka 752 614 12 935 000
ZIMNABVE Harare 390 757 12 523 000
Kejptaun; 1 221 037 49 320 500
RAJ
Pretoria
LEZOTO Maseru 30 355 2 067 000
Antanana- 587 041 19 625 000
MADAGASKARI
rivo
MALAVI Lilongve 118 484 15 263 000
MOZAMBIKU Maputo 801 590 22 894 000 Portokall
NAMIBIA Vindhuk 825 418 2 171 000

DETYR
SUAZILENDI Mbabane 17 364 1 185 000
Gjej dhe lexo dika pr shtetet
5 326 386 120 308 500 Mozambik dhe Malavi!
Nxnsit nuk jan t obliguar ti msojn t dhnat prmendsh
33
AFRIKA JUGORE
BISED REPUBLIKA JUGAFRIKANE

Cili sht shteti m i zhvilluar Republika Jugafrikane (RJA) prfshin nj siprfaqe prej 1 221
n Afrikn Jugore? 037 km2. Gjendet n pjesn m t poshtme jugore t Afriks. Ka
Cili sht shteti m i madh dalje n brigjet e Atlantikut dhe t Oqeanit Indian. N reliev krye-
ishullor n Afrik? sisht dominon Rrafshnalta Jugafrikane, kurorat e maleve t s cils
pjerrtas lshohen kah deti dhe mbarojn me ultsira t ngushta
bregdetare. Klima sht tropikale n veri dhe bregdetare n jug.
T reshurat arrijn prej 1 000 2 000mm n malet Drakene, deri

n 100mm n bregun e Oqeanit Atlantik. Lumenjt m t mdhenj
jan Oranji dhe Limpopo. Republika Jugafrikane (RJA) ka rreth
50 milion banor. Me numr m t madh jan Negroidt me rreth
70%, dhe kolonistt nga Evropa m shum angloafrikan.
RJA sht shteti m i zhvilluar ekonomikisht n Afrik dhe
midis 20 vende m t zhvilluar n bot. Ajo sht shtet me zhvillim
t lart agraro-industrial. Ka vend udhheqs n bot n prodhimin
Kepi Shpresa e Mir
e arit, platinit dhe diamantit, pastaj sht e pasur me krom, mangan,
qymyr, uran, vanadium, hekur, titan, plumb, grat etj. Ka mjaft t
zhvilluar industrin e prpunimit, xehetarin dhe metalurgjin, pro-
dhimin edhe prpunimin e nafts si dhe nancat, tregtin etj.
Republika Jugafrikane dhe shtetet Svazi dhe Lesoto
Diamantet
34
Kejptaun Johanesburg

RJA industria, energjia dhe dendsia e popullsis RJA bujqsia
metalurgji Banor n km2
pambuk
celuloz dhe letr
industria kimike agrume
industria metalike
duhan
industria tekstile
industria ushqimore nn misr
diamante rrush
thngjill guri
CTE
ari
platin
uranium
mangan
antimon
hekur
Ekonomia fshatare dallohet me prodhimet e misrit, kallam-

sheqerit, grurit, patateve, duhanit, limonit, portokallit etj. Gjithash-
tu ruajn gjedhe, dele, dhi dhe derra. Ruajtja sht e tipit fermer in-
tensiv, dhe kryesisht n kompetenca t kolonistve nga Evropa. Ka
rrjet t zhvilluar t komunikacionit dhe turizm t zhvilluar. Qytetet
m t mdha jan Johanesburg, Kejptaun, Pretoria, Durban etj.
MADAGASKAR
Madagaskari sht ishull me siprfaqe prej 587 041 km2 dhe me
rreth 10 milion banor. Prgjat ishullit shtrihen Malet Qendrore.
Mbizotrojn rrafshnaltat prej 500 deri n 1 000m. Klima sht
tropikale. Temperatura mesatare vjetore sht rreth 25C, ndrsa
reshjet jan mbi 3 000mm. Ka rrjet t dendur dhe t bollshm lu-
mor dhe bot t larmishme shtazore, sidomos majmun dhe zogj.
Kryeqyteti sht Antananarivo. Kryesisht sht vend agrar, me
rreth 80% ekonomi fshatare. Kultivohen orizi, manioka, kallami
i sheqerit, misri etj., ndrsa n sfern e blegtoris kryesisht ruhen
gjedhet, delet, dhe derrat. Ka lnd minerale hekur, thngjill dhe Lemuri
boksit.
AFRIKA JUGORE
BISED RAJONET KARAKTERISTIKE

N AFRIKN JUGORE
Prmendi disa rajone
gjeografike dhe objekte me t
cilat dallohet Afrika Jugore! Afrika Jugore dallohet me llojllojshmri t madhe natyrore dhe
Si jan kushtet klimatike n zona e objekte karakteristike gjeograke. T tilla jan shkrettira
Afrikn Jugore dhe nn cilin Namib, shkrettira Kallahari dhe Ujvarat e Viktorias.
ndikim formohen ato?
Shkrettira Kallahari
Kallahari paraqet rrafshnalt t gjer stepike dhe shkretinore
n Afrikn Jugore. sht e rrethuar me male t larta. N drejtimin
veri-jug shtrihet rreth 2 000km, kurse nga perndimi kah lindja rreth
1 200km. Z siprfaqe prej rreth 1milion km2. Pjesa m e madhe e
territorit sht e mbuluar me rr. Klima sht tropikale-stepike
dhe tropikale-shkretinore. sht shum pak e banuar. Popullsia
merret gjithashtu me gjueti dhe me mbledhjen e frutave. N pjesn
veriore dhe verilindore shtrihen stepet dhe savanet. N jug t lumit
Zambezi paraqiten savanet e vrteta, me prezencn e drurve akacia
dhe baobab. Shkrettirat tipike paraqiten n pjesn jugore dhe ju-
glindore t rrafshnalts.
Gnua
Shkrettira Namib
Namib sht rajon shkretinor q z gjith bregun e Oqeanit
Atlanti n Namibi. Ky sht nj rajon krejt i that, me gjatsi rreth
1 300km dhe gjersi pre 50 deri 150km. Ajo sht, kryesisht, pjes
Baobab
Qeni i egr afrikan Shkrettira Kallahari
36
Shkrettira Namib Ujvarat e Viktoris
rrafshinore me tok shkmbore. Pjest jugore t Namibis jan PYETJE

me rr. Drejt lindjes shkrettira kalon n stepe dhe savane, me
Cilat jan viset m
prezencn e shtazve barngrnse. karakteristike n Afrikn
Pjesa e ngusht e bregdetit t Namibit sht dendur e banuar Jugore?
me zogj si jan aminga, pelikani dhe pinguini. sht karakteristik pr
shkrettirn Kallahari?
Ujvarat e Viktoris Cilat jan veorit e shkrettirs
Ujvarat e Viktoris gjinden n lumin Zambezi, n ku Namib?
midis Zambis dhe Zimbabve. Ujvarat e zn tr gjersin e lu- Ku gjinden ujvarat e Viktoris?
mit Zambezi rreth 1 700m. Lartsia e ujvarave sht mbi 100m.
Ato m vitin 1989 jan shpallur trashgimi natyrore botrore.
FJALOR TERMESH
RRYMA DETARE lvizja horizontale n ujin e detit n form
t lvizjes s ujit t lumit pa brigje n oqeane dhe n dete. Rryma
detare mund t ket dimension t madh prej disa dhjetra deri
n qindra kilometra gjersi, ndrsa me mijra kilometra gjatsi.
Sipas temperaturs t ujit, ato ndahen n rryma detare t ngrohta Surikati
dhe rryma detare t ftohta. T ngrohtat, sipas rregulls, lvizin
prej gjersis gjeografike m t vogl ndaj m t madhes, dhe n
t kundrtn. Rryma detare ka rndsi t madhe klimatike. For-
mohen nn ndikimin e errave polare dhe si rezultat t kripsh- DETYR
mris s ndryshme, t temperaturs dhe dendsis s ujit. Detet
n bot kan nivele t ndryshme, kshtu q kjo lvizje formohet Krijo album peizazhesh,
n kontekst t barazimit t nivelit t ujit. bimsh dhe shtazsh q
gjinden n Afrikn Jugore!
37
AFRIKA QENDRORE
BISED PASQYR E SHTETEVE T

Duke shikuar hartn e Afriks, AFRIKS QENDRORE
shpjego cili territor llogaritet si
territor i Afriks Qendrore! Pozita gjeograke dhe veorit natyrore
Ku gjendet lumi Kongo? Afrika Qendrore prfshin territoret, t cilat kryesisht i ta-
N hartn e Afriks trego kojn pellgut t lumit Kongo. Ajo z nj pjes t pellgut t
shtetet q gjenden n Afrikn brendshm t liqenit ad dhe pellgun e drejtprdrejt t Oqeanit
Atlantik. Shtrihet n brezin ekuatorial, kshtu q veohet me
Qendrore!
klim tipike ekuatoriale, me temperatura t larta (25C) dhe me
lagshti t madhe. Ka rrjet t dendur lumor dhe bot t larm-
ishme bimore, kryesisht me pyje t pashkelura dhe savane,
dhe bot t llojllojshme shtazore elefant, majmun, zogj,
zvarranik dhe insekte.
Diamante
PYETJE
N cilin brez t nxehtsis
shtrihet Afrika Qendrore?
Prej far prbhet bota
bimore?
Cilat shtete gjinden n Afrikn
Qendrore?
far popullsie jeton n
Afrikn Qendrore?
Cili shtet n Afrikn Qendrore
ka m shum banor?
ka prodhohet m shum n
Afrikn Qendrore?
38
Shtete MSO M TEPR
N Afrikn Qendrore shtrihen shtetet: Angola, Gabon, RD
Kongo, Kongo, Guineja Ekuatoriale, Kamerun, San Tome dhe RD Kongo prfshin siprfaqe
Prinsipe, Shn Helena, ad dhe Republika Qendrore Afrikane. prej 2 344 858 km2. Pjest qen-
drore dhe perndimore t shtetit i
Popullsia prfshijn rrafshinat e basenit t
Vendet e Afriks Qendrore zn 6 572 594 km2 t territori t lumit Kongo. N pjest lindore
Afriks dhe n t jetojn 126 milion banor. Popullsin n Afrikn gjendet mali Ruvenzorit, me lart-
Qendrore kryesisht e prbjn Bantu-zezakt. Pjesa m e madhe e si prej rreth 5 000m (maja Mar-
popullsis jeton n RD Kongo. gerita, me lartsi 5 109m). Klima
sht ekuatoriale dhe gjithnj e
Ekonomia lagsht, me temperatur mesatare
Degt kryesore ekonomike jan bujqsia, pylltaria dhe blegto- gjat vitit rreth 25C. T reshurat

ria. Prej kulturave bujqsore kryesisht kultivohen banane, kakao, rreth ekuatorit arrijn deri rreth 2
kafe, pambuk, misr. Nga drurt, m t rndsishm jan druri 000m. Ka rrjet t dendur lumor.
tik, i kauukut dhe druri abanov. Prej blegtoris m e zhvilluar M tepr se 50% t territorit sht
sht ruajta e gjedheve. nn pyjet ekuatoriale.
N Afrikn Qendrore gjenden pasuri t ndryshme mineralesh. RD Kongo ka 66 milion ba-
M t prfaqsuara jan hekuri, kallaji, urani, kobalti dhe dia- nor. Ka m shum se 200 popuj.
manti. Republika Demokratike Kongo sht nj prej prod- Mbizotrojn bantu-zezakt. Gju-
huesit m t mdhenj t diamantit. Degt industriale m kryesore ha zyrtare sht frngjishtja por
jan industria ushqimore, e drurit, tekstilit dhe industria metalike. prdoren edhe shum gjuh lokale.
Rrjet t dendur lumor ka lumi Kongo me kanione dhe poten- Popullsia kryesisht sht e krish-
cial t madh energjetik dhe baz pr zhvillimin e komunikacionit ter. Kryeqyteti sht Kinshasa
n Afrikn Qendrore. me 7 milion banor. RD Kongo
ka qen koloni belge. Dega krye-
FLAM- KRYEQY-
SIPR- sore ekonomike sht bujqsia
POPULLSIA
SHTETI FAQJA me kultura: palma e vajit, banane
URI TETI (OKB 2009)
n km2
dhe pambuk. N blegtori kryesisht
ANGOLA Luanda 1 246 700 18 498 000 ruajn gjedhe, dele, dhi dhe der-
GABONI Librvil 267 668 1 475 000 ra. Jan t zhvilluara edhe xehetar-
ia dhe metalurgjia e ngjyrosur. RD
GUINEJA
Malobo 28 051 676 000 Kongo sht e pasur me diamant,
EKUATORALE
ari, kobalt, zink etj. Jan t zhvil-
KAMERUNI Jaunde 475 442 19 522 000
luara edhe industria ushqimore,
KONGOJA Brazavil 342 000 3683 000 e lkurs, kimike, e tekstilit dhe
RD KONGO Kinshasa 2 344 858 66 020 000 industria pr prpunimin e nafts.
Ka t zhvilluar komunikacionin
SAO-TOME-E-
Sao Tome 964 163 000 lumor, ndrsa m pak t zhvilluar
PRINCIPE
komunikacionin rrugor.
SENT HELENA Xhejmstaun 3 926 4 5000
RQA Bangi 622 984 4 422 000
DETYR
ADI Nxhamena 1 240 000 11 274 000
Formo album me peizazh,
6 527 593 125 737 500 bimsh dhe shtazsh q
Nxnsit nuk jan t obliguar ti msojn t dhnat prmendsh gjenden n Afrikn Qendrore!
39
AFRIKA QENDRORE
BISED RAJONET KARAKTERISTIKE

N AFRIKN QENDRORE
Cila sht veoria kryesore
hidrografike e Afriks
N Afrikn Qendrore ka m shum rajone karakteristike
Qendrore?
gjeograke. M t njohura jan : baseni n lumin Kongo, pyjet
Si jan veorit klimatike n
ekuatoriale, savanet, dhe lloje drursh karakteristik.
Afrikn Qendrore?
Si sht bota bimore dhe
Baseni n lumin Kongo
shtazore?
Baseni n lumin Kongo z siprfaqe prej rreth 3,7 milion km2.
N t vend qendror ka lumi Kongo, i cili sht i gjat 4 320km. Ai
buron n krahinn Katanga, kurse derdhet n Oqeanin Atlantik.
Gjat rrjedhjes s tij dy her pret ekuatorin. Ka sistem lumor t
degzuar me nj numr t madh degsh.
Pjesa qendrore e lumit Kongo ka nj pjerrtsi t madhe t
krijuara me pjes t shkallzuara. Pr kt shkak lumi Kongo dhe
degt n disa vende kan rrjedha t shpejta dhe ujvara. M
t njohura jan Ujvarat Stenli dhe Livingston. Meq gjendet n
brezin ekuatorial, lumi Kongo pranon sasi t mdha t reshjeve.
Jan t zhvilluara pyje t dendura tropikale pyje t pashke-
lura, dhe vegjetacion barishtor savanet. Ka pasuri t mdha
xeherore: bakr, uran, kallaj, ar dhe diamant.
Lumi Kongo
DETYR
Hulumto nga literatura apo nga
interneti dhe krijo koleksion
hartash pr basenin e lumit
Kongo!
Formo album me fotografi nga
lloje bimsh q jan veori
kryesore n Afrikn Qendrore? Pellgu i lumit Kongo e z gati gjith territorin e RD Kongo
40
Lumenjt jan me shum uj dhe t lundrueshm n rreth 14 PYETJE
000km. Disponojn me fuqi t madhe energjetike.
Cilat jan veorit kryesore t
Pyjet e pashkelura Ekuatoriale Afriks Qendrore?
Pyjet e pashkelura ose pyjet me lagshti tropikale paraqiten sht karakteristik pr
n viset me temperatura t larta dhe me t reshura t shumta si basenin e lumit Kongo?
jan territoret n brezin ekuatorial. Pyjet e pashkelura jan t Si quhen pyjet e pashkelura
dendura, vshtir t kalueshme, me bot bimore t llojllojshme tropikale?
me 4-5 kate, t grshetuara me deg dhe drur t lart deri n jan savanet?
60m. N katet m t ulta jan bimt t cilve u nevojitet m pak Cilat lloje kafshsh jan
drit. Pyjet e pashkelura shtrihen m s shumti n Afrikn ekua- karakteristike n pyjet dhe n
toriale, gjegjsisht n pellgun e lumit Kongo. savanet e Afriks Qendrore?

Pyje t pashkelura Elefant Gorilla
Savane Zebra Antilopa
Savane
Savanet jan vise me bar t lart (2-4m) n krahinat MSO M TEPR
tropikale, t cilat veohen me periudh t lagsht dhe t Katanga
that gjat vitit. Savanet shpeshher jan vise rrafshinore me Katanga sht provinc n
m pak degzime lumore. Shtihen n veri dhe jug t pyjeve pjesn juglindore t RD Kon-
tropikale. Npr savane gjenden drur t vetmuar akacia, gos. Prfshin siprfaqe rreth
baobab dhe eukaliptus. Druri baobab arrin lartsi prej rreth 500 000 km2, me disa miliona
20m, ndrsa mund t ken trung me trashsi prej rreth 9m. banor. Sipas llojllojshmris
Savanet jan kryesisht vise blegtorale. N to jetojn kafsh dhe rezervave t xeheve paraqet
t llojllojshme barngrns (gjirafa, zebra, antilopa, elefanti, rajonin m t pasur n bot me
bualli, rinoqeronti etj.) dhe kafsh mishngrns (luani, leop- xehe. Me prodhimin e kobaltit
ardi, gepardi, hiena etj). z vendin e par n bot, ndrsa
sipas prodhimit t bakrit sht
nj nga prodhuesit m t md-
henj n bot. N Katang ka
FJALOR TERMESH
vende ku nxirret urani, manga-
DRURI I KAUUKUT nj lloj bime q tajit lng, e nga i cili ni, zinku, plumbi, argjendi, dia-
prodhohet kauuku. manti etj.
41
AFRIKA PERNDIMORE
PASQYR E SHTETEVE
BISED T AFRIKS PERNDIMORE
N hart prcaktoni territorin e
Afriks Perndimore! Pozita gjeograke dhe veorit natyrore
Ku gjendet Gjiri i Guines? Afrika Perndimore e z territorin midis bregdetit n Gjirin e
Ku gjendet lumi Niger? Guines dhe pjest jugore t shkrettirs s Sahars dhe prej Ma-
leve Kamerune n lindje deri n Oqeanin Atlantik. Relievi n Afri-
kn Perndimore kryesisht sht i ult, me territore t pakta nn rraf-
shnalta dhe male. Klima n Afrikn Perndimore sht ekuatoriale

dhe tropikale, me sasi t mdha reshjesh. Lumenjt m t njohur
jan: Nigeri, Volta, Senegal, Gambia etj.
Shtetet
DETYR N territorin e Afriks Perndimore gjenden kto shtete: Benini,
Sipas t dhnave n tabel, Bregu i Fildisht, Burkina Faso, Gambia, Guineja, Guineja Bi-
llogarite dendsin e sau, Gana, Kabo Verde, Liberia, Mali, Niger, Nigeria, Senegal,
popullsis sipas shteteve dhe Siera Leone dhe Togo.
n hart trego cilat territore
jan m t dendura! Popullsia dhe ekonomia
Shihet q Afrika Perndimore z m pak se nj t pestn e sipr-
faqes s Afriks, ose 5,2 milion km2, por n t jetojn nj e treta e
popullsia n Afrik, gjegjsisht rreth 287 milion banor. Me m s
shumti popullsi veohet Nigeria. Popullsia kryesisht merret me bu-
42
jqsi dhe me blegtori. Kulturat bujqsore m t prfaqsuara jan PYETJE
kafe, kakao, misr, banane, kikirik, palma e vajit, kallami i Cilat territore i z Afrika
sheqerit etj. Nga blegtoria m tepr ruajn gjedhe, dhi dhe dhen. Perndimore?
Vendet e Afriks Perndimore posedojn pasuri t llojllojshme Si sht klima n Afrikn
xehesh: hekur, bakr, ar, alumin, plumb, zink, naft dhe dia- Perndimore?
mant. Industria sht n zhvillim t vazhdueshm. Cilat jan lumenjt m t
njohur? Gjeji n hart!
Nigeria Cilat shtete gjenden n Afrikn
Nigeria sht nj nga shtetet m t mdha n Afrikn Perndi- Perndimore?
more, si nga siprfaqja, ashtu edhe nga numri banorve. N Nigeri Cilat jan shtetet m t mdha
jetojn m shum se 200 popuj. Popullsin e prbjn kryesisht sipas siprfaqes dhe numrit t
Bantu dhe zezakt e Sudanit. Gjuha zyrtare sht anglishtja edhe banorve?
pse iten edhe gjuh vendase. Vendbanimet m kryesore jan: qyte-

Cilat kultura bujqsore
tet Kaduna, Lagos, Ibadan, Enugu etj. Kryeqyteti sht Abuxha. kultivohen n Afrikn
Nigeria sht vend agrar, me potencial t madh industrial. Perndimore?
sht prodhues i madh dhe eksportues i palms s vajit, kakaos, ka din pr shtetin e Nigeris?
kauukut etj. Ka rezerva t nafts, gazit natyror, uranit, hekurit,
plumbit, kallajit, boksitit etj. M e zhvilluar sht industria petrok-
imike, e tekstilit, automobilistike, kimike etj. Ka rreth 10 porte t
mdha detare.
SIPR-
SHTETI FAQJA
URI TETI (OKB 2009)
n km2
BENINI Porto-Novo 112 622 8 935 000
BREGU I F. Jamusukro 322 460 21 075 000
BURKINA FASO Ugadugu 274 000 15 757 000 Palma e Vajit
GAMBIA Banjul 10 380 1 705 000
GANA Akra 238 534 23 837 000 MSO M TEPR
GUINEJA Konakri 245 857 10 069 000 Lumi Senegal n Afrikn
G. BISAU Bisau 36 125 1 611 000 Perndimore rrjedh npr shtetet
Guineja, Mali, Senegal dhe Mauri-
KABO BERDE Praja 4 033 506 000 tania. sht i gjat rreth 1 700km,
LIBERIA Monrovia 111 369 3 477 000 me siprfaqe pellgore prej rreth
440 000 km2. Ai kryesisht sht
MALI Bamoko 1 240 192 14 517 000
lum fushor. Pran Oqeanit Atlantik
NIGERI Nijamej 1 267 000 15 290 000 formon delt t madhe. Pr shkak
t periudhave t thata verore dhe
NIGERIA Abuxha 923 768 154 729 000
periudhave t lagshta gjat dim-
SENEGALI Dakar 196 723 12 534 000 rit ka luhatje t mdha n nivelin
e ujit: prej 5m3/sek. n maj deri
SIERRA-LEONE Fritaun 71 740 5 696 000 n 2 000 5 000 m3/sek. n gusht
TOGOJA Lome 163 610 6 619 000 dhe shtator. N periudhn e lagsht
lumi Senegal sht i lundrueshm
55 218
218 413
413 287
287 422
422 000
000
n gjatsi prej rreth 700km.
43
AFRIKA PERNDIMORE
RAJONET KARAKTERISTIKE N
BISED AFRIKN PERNDIMORE
Cilat objekte gjeografike jan Afrikn Perndimore e karakterizojn shum objekte dhe
m mbreslnse n Afrikn vise gjeograke. M karakteristik jan Gjiri i Guines, Malet
Perndimore? Kamerune si dhe lumenjt Niger dhe Volta etj.
Pr arsye sht karakteristik
Gjiri i Guines? Gjiri i Guines
Gjiri i Guines sht gjiri m i madh n Oqeanin Atlantik

n bregun perndimor t Afriks. Ai dallohet me sasi t mdha
reshjesh 10 000 12 000mm n vit. Vija bregdetare nuk sht
e thyer dhe nuk sht shum e prshtatshme pr ndaljen e ani-
jeve. N Gjirin e Guines jan ndrtuar shum porte detare ku
m kryesore jan: Lagos n Nigeri, Lome n Togo, Akra n Gana,
Duala n Kamerun etj. Gjiri i Guines dallohet me shum laguna
dhe estuare.
Malet e Kamerune
MSO M TEPR
N gjirin e Guines ndodhet Malet Kamerune
fillimi i koordinatave t rrjetit Malet Kamerune jan male vullkanike n pjest bregdetare t
t koordinatave gjeografike. N Gjirit t Guines. Maja m e lart sht 4 070 m. Pjest perndi-
t priten ekuatori dhe meridiani more dhe jug-perndimore t maleve Kamerune dallohen me
i Grinuiit. Ato i prcaktojn reshjet m t mdha n Afrik, t cilat arrijn mbi 10 000mm n
hemisferat e toksor dhe matjet vit. Rrzat e maleve jan me pyje t dendura tropikale, ndrsa n
e koordinatave gjeografike t viset m t larta gjenden pyjet gjethernse, kurse, viset m t
Toks. larta jan me kullosa malore.
44
Lumi Niger PYETJE
Nigeri sht lum n Afrikn Perndimore. Buron nga malet e
Liberis, kurse rrjedh npr shtetet Guineja, Mali, Niger dhe Ni- Cilat objekte gjeografike
geria, dhe me delt t madhe derdhet n Gjirin e Guines. sht i e karakterizojn Afrikn
gjat 4 160 km, me siprfaqe pellgore prej 2 092 000 km2. Pjesa Perndimore?
veriore dhe jugore e Nigerit sht n brezin malor me lagshtir Ku gjinden malet Kamerune
tropikale, kurse pjesa e mesme gjendet npr savane, stepe dhe dhe me ka karakterizohen?
gjysm shkrettira. Nigeri pas Nilit dhe Kongos, sht lumi i ka di pr lumin Niger?
tret sipas madhsis n Afrik. Ka rndsi t madhe pr ujitjen ka di pr lumin Volta?
e toks dhe pr komunikacion. Qytetet m t rndsishme n lu-
min Niger jan Bamako, Nijamej, Xheba dhe Port Harkort.

h
ard
eB
qe
lta
Ku
Vo
Volta e Zez
e
lta
Vo
Ni
ge
r
Vo
lt
s
Liqeni i Volts
Rrjedhja dhe pellgu i Nigerit Rrjedhja e Volts
Lumi Volta
Lumi Volta buron nga shtetet Burkina Faso. sht i gjat rreth
1400 km. N bregun e Oqeanit Atlantik krijon delt t madhe.
Pjesa m e madhe e lumit rrjedh npr shtetin Gana. Mbi t, n
Gan, sht ndrtuar hidrocentrale e madhe me emr t njjt si
t liqenit Volta. Dallohet me luhatje t mdha t nivelit t ujit,
kshtu q n periudhat e lagshta shkakton vrshime. sht i lun-
drueshm rreth 400 km.
Hipopotami
DETYR
N hart t Afriks Perndimore tregoni shtetet, kryeqytetet
dhe lumenjt m t mdhenj.
Krijo album me fotografi nga bimt (dhe frutat e tyre) q
kultivohen n Afrikn Perndimore!
FJALOR TERMESH
RRYMA E GUINES rrym detare n Gjirin e Guines Kojrrila afrikane
45
PYETJE NGA TEMAT 1, 2 DHE 3
TEMA 1 TEMA 3
far pozite ka Afrika n bot? Cilat shtete gjinden n Afrikn Veriore?
Me cilat oqeane dhe dete sht i rrethuar Me far pasurish natyrore disponon Afrika
Kontinenti i Afriks? Veriore dhe cilat jan m t rndsishme?
Sa e ka siprfaqen Afrika dhe sa banor jetojn Ku gjendet mali Atlas, sa sht i gjat dhe me
n kt kontinent? far klime veohet?
Cilt jan hulumtuesit m t rndsishm pr Cilt jan kujt e Sahars dhe sa sht ajo me
zbulimin e Afriks? siprfaqe?

Cilat trsi relieve jan m karakteristike? jan oazat?
Numroni masivet malore m t mdhenj n Ku gjinden malet Etiopiane?
Afrik! Cilt jan lumenjt m t mdhenj n Afrikn
N hart tregoni territorin e shkrettirs s Lindore?
Sahars n Afrik! Cilat shtete gjinden n Afrikn Lindore?
Si sht thyerja bregdetare n Afrik? Cilat kultura bimore kultivohen n Afrikn
Cilat breza klimatike shtrihen n Afrik? Lindore?
Ku shtrihet brezi Ekuatorial? Me ka veohet mali Kilimanxharo?
Cilat jan pellgjet n t cilat rrjedhin ujrat e Si sht liqeni Viktoria?
kontinentit afrikan? Me far tipa klimatike veohet Afrika
Cili lum i takon pellgut t Detit Mesdhe? Jugore?
Cilat jan liqenet m t mdha n Afrik? Cilat shtete gjinden n Afrikn Jugore?
far zonash bimore gjinden n Afrik? Cilat jan prodhimet kryesore bujqsore?
ka sht xhungla? Ku shtrihet n Afrik? Me ka veohet Republika Jugafrikane?
jan savanet e jan stepet? Ku gjinden Ujvarat Viktoria?
Cili vegjetacion sidomos sht karakteristik Cili brez i nxehtsis shtrihet n Afrikn
pr Afrikn? Qendrore?
jan oazat? ka e veon botn bimore?
Cilat kafsh jan karakteristike pr Afrikn? Cilat shtete gjenden n Afrikn Qendrore?
far popullsie jetojn n Afrikn Qendrore?
TEMA 2 ka prodhohet m s shumti n Afrikn
Qendrore?
Sa banor ka Afrika? sht karakteristik pr basenin e lumit
Cilat grupe popujsh e prbjn popullsin n Kongo?
Afrik? Si sht klima n Afrikn Perndimore?
Cilat gjuh iten n Afrik? Cilt jan lumenjt m t njohur? Gjeji ata n
Pse Afrika sht e pazhvilluar ekonomikisht? hart!
Cilat kultura bujqsore dhe kafsh shtpiake Cilat shtete gjenden n Afrikn Perndimore?
jan t prfaqsuara n Afrik? ka di pr shtetin Nigeria?
Cilat territore n Afrik jan t pasura me Ku gjenden malet Kamerune dhe me ka
naft dhe me lnd minerale? karakterizohen?
46
TEMA DHE PRMBAJTJE
IV. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE T AMERIKS

VERIORE
- AMERIKA VERIORE POZITA GJEOGRAFIKE, MADHSIA DHE
ZBULIMI I SAJ
- RELIEVI DHE SHTRIRJA BREGDETARE
V. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE T AMERIKS JUGORE

- AMERIKA JUGORE POZITA GJEOGRAFIKE,
MADHSIA DHE ZBULIMI I SAJ
VI. POPULLATA DHE NDARJA RAJONALE E AMERIKS

- KARAKTERISTIKAT E POPULLATS AMERIKANE
- NDARJA RAJONALE
- AMERIKA VERIORE
- GJEOGRAFIA E SHTETEVE T BASHKUARA T AMERIKS
- GJEOGRAFIA E KANADAS
- VENDET KARAKTERISTIKE N AMERIKN VERIORE
- AMERIKA E MESME (QENDRORE)

- PASQYR E SHTETEVE T AMERIKS QENDRORE
- VENDET KARAKTERISTIKE N AMERIKN QENDRORE
- AMERIKA JUGORE
- PASQYR E SHTETEVE T AMERIKS JUGORE
- GJEOGRAFIA E BRAZILIT DHE ARGJENTINS
- VENDET KARAKTERISTIKE N AMERIKN JUGORE
AMERIKA VERIORE -
POZITA GJEOGRAFIKE, MADHSIA
IV. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE T AMERIKS VERIORE
DHE ZBULIMI I SAJ

Kur jan br zbulimet e mdha Amerika Veriore sht kontinent i cili gjendet ndrmjet Oqeanit
gjeografike? t Qet n perndim dhe Oqeanit Atlantik n lindje. N veri, shtri-
Cilat kontinente jan zbuluar het prej pjesve t ftohta polare, e deri tek Kanali i Panamas n
kah fundi i shek. XV dhe fillimi jug. Prve pjesve kontinentale, AmerikaVeriore prfshin edhe nj
i shek. XVI? numr t madh ishujsh (Grenlanda, Toka e Banos, Njufaundlend
far kan qen Kolombo, etj.) dhe gadishuj, si dhe ishuj m t vegjl n Oqeanin Atlantik dhe
Ameriko Vespuqi dhe Magelani? t Qet. Plotsisht ndodhet n hemisfern veriore. Tek Gryka Beringo
n pjesn veriperndimore i afrohet Azis pr vetm 92 km.
Madhsia
Amerika Veriore me gadishujt dhe ishujt n pjest veriore dhe n
Amerikn e mesme prfshin nj siprfaqe prej 24,2 milion km2. Ai
sht kontinenti i tret me madhsi n Bot. N Amerikn Veriore jeto-
jn afr 530 milion banor.
Zbulimi i saj
Amerika Veriore, Amerika Jugore dhe Australia ende quhen bota
e re. M saktsisht, kah fundi i shek. XV (vitin 1492) n ishujt e Ba-
hams ka arritur ekspedita e detarit Kristofor Kolombo. Ai nuk e ka
ditur se ka zbuluar kontinent t ri. M von n brigjet e Ameriks Ve-
Kristofer Kolombo riore ka arritur detari Ameriko Vespuqi. Sipas tij ka marr emrin edhe
48
PYETJE

Si sht pozita gjeografike e
Ameriks Veriore?
Numro disa ishuj dhe
gadishuj q gjenden n
Amerikn Veriore?
Sa sht siprfaqja dhe numri
i banorve n Amerikn
Veriore?
N ciln pjes Amerika
Veriore dhe Azia gjendet m s
afrmi?
Kush e ka zbuluar Amerikn
Veriore pa e ditur se sht
kontinent i ri?
Sipas kujt sht emruar
Amerika?
Cilt popuj europian
kan qen populluesit dhe
kolonizatort kryesor?
Anija e Kristofor Kolombos Shn Mrija
vet kontinenti Amerika. Ardhacakt kryesor dhe koloniza-

tort kan qen anglezt, francezt, holandezt, spanjollt dhe
portugezt. M von, kolonit ndrmjet tyre i ndajn Anglia,
Franca dhe Spanja. Nga kolonit britanike kah fundi i shek.
XVII sht formuar SHBA-ja, t cilat koloni jan zgjeruar mbi
kolonit franceze dhe spanjolle. N veri, nga kolonit anglosak-
sone dhe franceze sht formuar Kanadaja, n jug n Amerikn
e Mesme, ku kolonizues ka qen Spanja, jan formuar m shum
shtete me ndikim politik dhe gjuhsor spanjoll. Pjesa veriore e
kontinentit e ka mbajtur ndikimin anglosakson, ndrsa Meksika
dhe Amerika e Mesme kan ngelur nn ndikimin spanjoll.
DETYR
Shikoje me kujdes hartn e Ameriks Veriore dhe tregoji
gadishujt, ishujt dhe oqeant, detet dhe gjinjt t mdha
N letrsi ose n internet m hollsisht njihi hulumtuesit Ameriko Vespuqi
detar Kollumbo, Amerigo Vespui, Magelan, Fransisko
Pisaro etj.
49
RELIEVI DHE THYERJA BREGDETARE
BISED Relievi
Relien e Ameriks Veriore e prbjn tri pjes kryesore:
Sipas harts gjeografike,
vargmalet dhe rrafshnaltat e reja n perndim, malet e vjetra
far mund t konstatohet n
n lindje dhe Rrafshet e Mesme.
lidhje me relievin e Ameriks
Vargmalet e reja n Amerikn Veriore shtrihen prgjat bregut
Veriore?
perndimor t kontinentit. Jan t njohura me emrin Kordiljere.
A ke dgjuar pr ndonj
Ato jan shum t degzuara. Arrijn gjersi deri n 1 500km,
objekt karakteristik relievor n
me disa kurora paralele malesh. Prej tyre m t larta jan Malet
Amerikn Veriore?
Shkmbore, t cilat shtrihen prej Alasks e deri n Meksik. Ato
e krijojn ujndarsin ndrmjet Oqeanit t Qet dhe Atlantik.
Maja m e lart sht Albert (4 399m), ndrsa maja m e lart n
kontinent sht Mek Kinli (6 194m) n Alask. Ndrmjet kurora
PYETJE malesh shtrihen fushgropa t mdha dhe rrafshnalta t mbyllura,
t cilat n disa pjes kan veori shkrettire. I till sht Baseni
N sa pjes gjeografike ndahet
i Madh. Kordiljeret pjerrtas lshohen drejt brigjeve t Oqeanit t
relievi i Ameriks Veriore?
Qet, ndrsa gradualisht edhe drejt brendsis s kontinentit.
Cilat dhe si jan malet e reja
n Amerikn Veriore?
Cila sht maja m e lart
n Amerikn Veriore dhe ku
gjendet ajo?
Cilat dhe si jan malet e vjetra
n Amerikn Veriore?
Ku gjinden t ashtuquajturat
Rrafshet e Mesme n
Amerikn Veriore dhe me ka
karakterizohen ato?
Si sht shtrirja bregdetare n
kontinentin verior amerikan?
Cilt jan ishujt, gadishujt
dhe gjiret m t mdhenj n
Amerikn Veriore?
Kanioni i Madh me lumin Kolorado
Malet e vjetra shkmbore shtrihen n pjesn lindore t

DETYR Ameriks Veriore. T tilla jan malet e Apelit dhe Rrafshnalta e
Labradorit. Malet e Apelit arrijn lartsi prej 2 000m. Shtrihen
N hartn e Ameriks Veriore
prgjat bregut t Oqeanit Atlantik rreth 2 000km. Prej Atlantikut
identifikoni ishujt, gadishujt
jan t ndara nga Ultsira Pranatlantike, e cili sht e gjer prej
dhe gjiret!
150 deri n 300km.
50
Trsi t veant relievi n Amerikn Veriore paraqesin Ult-
sirat e Mesme. Ato shtrihen nga Gjiri i Meksiks deri tek Gjiri

i Hadsonit. Bhet fjal pr ultsira, t cilat jan n drejtim veri-
jug, t gjata m shum se 2 000km dhe t gjra 1 300km. N
pjest jugore paraqesin rajone m t zhvilluara ekonomike n
Amerikn Veriore.
Thyerja bregdetare
Amerika Veriore karakterizohet me nj breg shum t tr-
hequr. Sidomos pjesa veriore, n t ciln gjinden nj numr i
madh ishujsh, gadishuj dhe gjire. M karakteristik sht gjiri i
Hodsonit. Pjest e Ameriks Veriore kah Oqeani Atlantik jan
m pak t trhequra. Karakteristike jan gadishujt Labrador,
ishulli Njufaundlen dhe gjiri i Shn Lorencit. N pjesn jugore
gjendet Meksika me ishujt Antilet e mdha dhe gadishujt Florida
dhe Jukant. Pjesa perndimore e Ameriks Veriore sht m pak
e trhequr. M karakteristik sht gadishulli i Kalifornis, gjiri
i Kalifornis dhe i Alasks. Gjiri i Shn Lorencit
Baseni i Madhe
MSO M TEPR
Baseni i Madh gjendet
ndrmjet maleve Siera Ne-
vada dhe maleve t Kaskadit n
perndim, Rrafshnalts s Ko-
lumbis n veri, Maleve Shkm-
bore n lindje dhe rrafshnalts
s Kolorados n jug. Lugina m
e ult sht Lugina e Vdekjes
85m, ndrsa luginat tjera arrijn
deri n 1 200-1 500m. Lumen-
jt derdhen n liqene, lumi m
i madh sht Humbolt, ndrsa
FJALOR TERMESH liqeni m i njohur sht Liqeni i
Madh i Kripur.
MBUROJA KANADEZE pjes e ngritur n pllakn e vjetr
stabile t Ameriks Veriore. E prfshin territorin lindor t lumit
Mekenzi dhe pjesn veriore t Liqeneve t Mdha dhe Gjirin e
Shn Lorencit, arkipelagun Arktik dhe pjesn m t madhe t
Labradorit dhe Grenlands.
51
VEORIT KLIMATIKE
BISED Amerika Veriore shtrihen n gjersin mesatare gjeograke

prej 10' deri n 85'. Pr kt ekzistojn paraqitje t ndryshme kli-
Prej ku deri ku shtrihet Amerika matike dhe lloje t klimave. T prfaqsuara jan lloje t klimave
Veriore? Sipas ksaj, far klime tropikale, subtropikale, t buta subpolare dhe polare.
mund t pritet t mbizotroj n Klima tropikale sht e prfaqsuar n rajonin e Ameriks s
kt kontinent? Mesme, m saktsisht n rajonin e Detit t Karaibeve dhe Gjirit
far mund t ndikoj mbi t Meksiks.
klimn e nj hapsire t caktuar? Klima subtropikale sht karakteristike pr brezin bregdetar
t Gjirit t Meksiks dhe gadishullit t Florids. Karakteristik
kryesore sht verra t ngrohta ndrsa dimra t but.
Brezi i me klim t but sht karakteristik pr territorin e
Ameriks Veriore prej Gjirit t Meksiks deri tek i Hadsonit.
Klima subpolare sht prezente n veri t territoreve t Gjirit
t Hadsonit, n gadishullin Labrador dhe n pjesn veriore t
Kordiljereve. Karakterizohet me dimra t gjat dhe t ftoht dhe
DETYR verra t shkurta.
Duke pasur parasysh tekstin e

msimit dhe tekste t tjera, n
polare
hart t zbrazt t Ameriks
Veriore nnvizoji territoret me subpolare
tipa t ndryshm klimatik! e but e ftoht-

kontinentale
e but e ngroht me
ndikim detar
e but-kontinentale
e ngroht
e but-kontinentale
e that
subtropikale

kryesisht e that
subtropikale e
lagsht
subtropikale e that
MSO M TEPR tropikale kryesisht

T

e that RRYMAT
Bregdeti lindor i Ameriks tropikale e that
DETARE
t ngrohta
Veriore, prej Gjirit t Meksiks subekuatoriale e
t ftohta
lagsht
deri tek Gjiri i Shn Lorencit ekuatoriale
ERRAT
perndimore
sht nn ndikimin e rrymave t pasate
KLIMA
ngrohta detare t cilat lvizin nga
jugu n veri prgjat bregut t
Kalifornis nga veriu n jug Pr shkak t karakteristikave t reliet, n kt kontinent
zbret me rrymn e ftoht detare paraqiten lloje t posame klimatike. Territoret t cilat kan dalje
t Kalifornis. Me rrym t ftoht n Oqeanin e Qet dhe Atlantik karakterizohen me klim t but,
detare spikatet edhe arkipelagu i subtropikale dhe detare. N brendsi t kontinentit karakteristike
Kanadas. sht klima e but - kontinentale, me t ciln karakterizohet nj
pjes e madhe e pjesve m t ulta t Kordiljereve dhe maleve
Apale. Pjest m t larta t Kordiljereve spikaten me klim

tipike malore.
N hapsira t caktuara paraqitet klim shkretinore. T
atilla jan pjest e Teksasit, Arizons dhe shkrettirs Mohave.
Pjest m veriore t Ameriks Veriore karakterizohen me klim
polare, n t ciln zotron doher dimri.
Shkrettira Mohave
PYETJE
Cilat rryma klimatike jan m
prezente n Amerikn Veriore?
Ku paraqitet klima tropikale?
Cilat territore n Amerikn
Veriore karakterizohen me
klim kontinentale?
N cilat hapsira sht
prezente klima e but?
Cilat lloje klimatike jan
karakteristike pr kontinentin e
Ameriks Veriore?
Trego n hart cilat vende
karakterizohen me klim
Arkipelagu i Kanads
malore, dhe cilat me klim
polare?
Karakteristik pr klimn n Amerikn Veriore sht paraqitja ka sht tornado dhe ku
e tornadove, t cilat krijohen si shkak i ngrohjes intensive t paraqitet ajo n Amerikn
ajrit dhe rrymave t larta t ajrit. Kshtu, n form vorbulle me Veriore?
nj hapsir prej qindra metrash me shpejtsi prej rreth 50km/
or, duke mbart me vete re stuhie, pluhur dhe duke shkatrruar
gjithka para saj. Tornadot jan m prezent n pjesn jugore
dhe qendrore t SHBA-ve dhe Meksiks.
Tornado
FJALOR TERMESH
TORNADO emr amerikan pr vorbull gjigant ajror me di-
ametr prej qindra metrash, i cili rrotullohet me shpejtsi prej
50km/or. Tornadot paraqiten n pjest jugore dhe qendrore t
Ameriks Veriore.
53
VEORIT HIDROGRAFIKE
BISED Pellgjet
Hidrograa e Ameriks Veriore sht e orientuar drejt terri-
Duke e shikuar hartn e
toreve pellgore t: Oqeanit t Ngrir Verior, Oqeanit Atlantik
Ameriks Veriore, far
dhe Oqeanit t Qet. Territoret m t vogla ndrmjet vargma-
konstatimi mund t arrijm n
leve t Kordiljereve bjn pjes n pellgje t brendshme t par-
lidhje me hidrografin e ktij
rjedhshme.
kontinenti?
Tregoji n hart lumenjt
Lumenj
dhe liqenet m t mdha n
Shumica e lumenjve n Amerikn Veriore burojn n rajonet e
Amerikn Veriore?
Kordiljereve dhe maleve t Apalit. Ekzistojn nj numr i madh
i lumenjve, ndr t cilt m t njohur jan Misisipi me Misurin,
Ohajo, si dhe Rio Grande dhe t tjera t cilat derdhen n gjirin
e Meksiks. N Oqeanin Atlantik derdhet lumi i Shn Lorencit i
cili i lidh Liqenet e Mdha me Atlantikun.
Lumenjt e njohur t cilt gravitojn kah Oqeani i Ngrir Ve-
rior jan Mekenzi dhe Nelsoni. Ata gjat rrugs ndrlidhin edhe
shum liqene t vogla dhe t mdha.
N Oqeanin e Qet derdhen lumenjt Jukon, Kolumbija dhe
Kolorado. Sistemi lumor n Amerikn Veriore plotsohet rrjet t
dendur kanalesh pr ujitje dhe komunikacion ujor. I rndsis s
Rrjedha e Misisipit
madhe sht kanali i cili lidh lumin Illinoj me liqenin Miigan,
ashtu q krijojn komunikacion ujor lum-kanal-liqen. Me t
Delta e Misisipit

DETYR
zona jo pellgore
Duke i marr parasysh t dhnat

T
zona pellgore e
pr lumenjt dhe liqent n Oqeanit t Qet
Amerikn Veriore, n hart zona pellgore e
Oqeanit Atlantik
gjeji lumenjt dhe liqent t zona pellgore e Oqeanit
mdha dhe vrej cilat qytete t akullt verior
gjenden n brigjet e tyre.

ZONAT PELLGORE
sht mundsuar q nj numr i madh qytetesh n Amerikn PYETJE
Qendrore t ken rol t rndsishm n limane t rndsishme.

N kt mnyr sht mundsuar komunikacioni ujor me liman- Cilave gjire u takon Amerika
et n Oqeanin Atlantik dhe gjirit t Meksiks, ndrsa nprmjet Veriore dhe cilat jan ato?
kanalit t Panamas, edhe me limanet n brigjet e Oqeanit t Cilt lumenj m t mdhenj
Qet. derdhen n Oqeanin Atlantik?
Cilt lumenj derdhen n
Ujvara e Niagars Oqeanin e Qet?
Cilt lumenj gravitojn drejt
Oqeanit t Ngrir Verior?
Cilat jan liqenet e mdha n
Amerikn Veriore?
far sht karakteristike pr
Liqenet e Mdha n Amerikn
Veriore?
Liqene
Liqeni i Madh i Robit
Amerika Veriore karakterizohet me nj numr t madh liqe-
nesh. M t njohura dhe m t rndsishme jan: Gorno, Mii-
gan, Hjuron, Iri dhe Ontario t cilat jan t lidhura ndrmjet MSO M TEPR
veti, pastaj Liqeni i Atabasks, liqeni Vinipeg dhe t tjera. Misisipi sht lumi m i madh
dhe m i rndsishm n SHBA.
Ka 3 950km gjatsi, ndrsa s
bashku me Misurin 6 420km.
Liqenet e Mdha Shtrati sht me siprfaqe prej
3,2mil. km2. Buron n malet
Shkmbore n pjesn verip-
erndimore t SHBA-ve. Mi-
sisipi ka nj numr t madh lu-
menjsh t vegjl, t cilt derdhen
n te. Ndr m t rndsishmit
jan Misuri dhe Ohajo. Ka rrjed-
h t ujit prej 5 000-50 000 m/
sek. Misisipi sht i lundrueshm
rreth 3 000km, ndrsa n gjith
derdhjet ka rreth 25 000km rrug
t lundrueshme lumore.
55
BISED Rrymat dhe llojet e ndryshme klimatike kan mundsuar zh-

villimin e llojeve t ndryshme t bots bimore dhe shtazore n
A ekzistojn territore t mdha Amerikn Veriore.
nn pyjet e Ameriks Veriore?
Nse ekzistojn, ku gjinden Bota bimore
ato? Bota bimore ndryshon nga veriu n jug. N rajonet e ftohta
far jan prerit? polare sht tundra, ku bota bimore sht e varfr.
Cilat kafsh jan karakteristike N jug t tundrave shtrihen territore t mdha me pyje
pr Amerikn Veriore? gjethernse. Kjo sht karakteristike n territorin e Kanadas
dhe pr pjest m t larta t maleve t Apelit dhe malit Shkm-
bor. Duke shkuar drejt jugut paraqiten zona me barishte,
preria, t cilat pas popullzimit masovik t jan shndrruar n
siprfaqe t mdha punuese. Ato sot jan hambart kryesor t
kontinentit me siprfaqe t gjera me kultura drithi, industriale,
perimesh, frutash etj.
N Kaliforni dhe n bregun e Gjirit Meksikan ekziston bota
bimore subtropikale, ndrsa n Amerikn e Mesme, n ishujt
Antile kultivohet kultura tropikale, si jan: kallamsheqeri,
kakao, duhan, banane, kafe etj.

nn akull
Sekuoja
pylli gjethrns
pylli tropikal
tundra
MSO M TEPR
stepe

T
Sekvoja sht lloji i vetm tropikale gjembore

bimsh drunore i familjes s qi-
pylli gjethgjilprsh
parisave. Ajo mund t jetoj deri
2 200 vjet dhe sht nj nga llojet shkrettira
drunore m t gjata n bot. Mund subtropikale dhe kserote
t arrij lartsin mbi 100m.

VEGJETACIONI
Bota shtazore DETYR
Amerika Veriore karakterizohet me prezencn e kafshve t

ndryshme, t shtrira sipas kushteve klimatike dhe vegjetacionit. Bj prshkrim pr
Nga kafsht barngrnse m karakteristike jan: bizoni, derri shprndarjen e llojeve bimore
i egr, kaprolli etj. Nga mishngrnsit karakteristike pr dhe shtazore n Amerikn
Amerikn e Veriut jan: arusha, ujku, kojoti, puma etj. N Veriore, duke shfrytzuar t
pjest me klim polare ekzistojn arusha e bardh polare, dhna hartografike dhe t
lepuri polar, dhelpra polare dhe t tjera. internetit!
Bizon Losi Dre Ujq
Shqiponja kokbardh
Arushat Grizli Armadilo Arusha t bardha

N kontinentin verior amerikan ekzistojn lloje t ndryshme
t zogjve. Posedon nj bot t pasur shtazore n uj: foka, PYETJE
kastor, lloje t ndryshme peshqish etj. far sht tundra dhe ku
sht e prfshir n Amerikn
FJALOR TERMESH Veriore?
PRERIJE - rrafshin e gjer n Amerikn Veriore e mbuluar far pyjesh ka n Amerikn
kryesisht me bar t shkurtr. Shtrihet ndrmjet rrzs s maleve Veriore?
Shkmbore dhe lumit Misisipi. Cili shtet n Amerikn Veriore
STEPA krahin me vegjetacion t ult ose t rrall bari, q ndry- ka m shum territor pyjesh?
she quhet edhe vegjetacion stepash. M shpesh gjendet n pjest far sht Prerija?
e Toks ku sasia vjetore e reshjeve arrin prej 300 deri 400mm. Cilat dhe ku jan kulturat
tropikale t prfaqsuara n
TUNDRA bashksi bimsh e zhvilluar kryesisht n pjest m
Amerikn Veriore?
veriore t Europs, Azis dhe Ameriks Veriore. Bota bimore
Cilat lloje t shtazve jan
sht prfaqsuar me myshk, liken, ndrsa n disa vende gjendet
t prfaqsuara n Amerikn
mshtekna dhe drur t tjer individual dhe barishte t rralla.
Veriore?
57
AMERIKA JUGORE,
POZITA GJEOGRAFIKE, MADHSIA
DHE ZBULIMI I SAJ

Amerika Jugore sht kontinent i cili gjendet n gjysmrruzul-
Cilat jan reprezentacionet lin perndimor. Shtrihet prej Kanalit t Panamas n veri deri tek
m t njohura t futbollit n Toka e Zjarrt n jug. N perndim kuzohet me Oqeanin e Qet,
Amerikn Jugore? ndrsa n lindje me Oqeanin Atlantik. Ekuatori e pret Amerikn
Ku gjendet Brazili? e Jugut, kshtu q pjesa m e vogl e kontinentit gjendet n gjys-
A e dini se cili sht lumi m mrruzullin verior, ndrsa pjesa m e madhe i takon gjysmrruzul-
i gjer dhe ku gjendet ai? lit jugor. N krahasim me kontinentet tjera, tek Kanali i Panamas
sht n lidhje direkte me Amerikn Veriore, ndrsa n jug sht
n afrsi me kontinentin e pabanuar Antarktikun. Nga kontinentet
tjera sht n largsi prej disa mijra kilometrash. M afr sht
Afrika dhe Europa, kshtu q komunikacioni m i madh n det
realizohet me kto dy kontinente dhe me Amerikn Veriore.
DETYR Madhsia
Amerika Jugore sht vend kompakt, i cili s bashku me disa
Shiko n libra t tjer dhe ishuj prreth saj prfshin nj siprfaqe prej 17,8 milion km2. N
Internet se cilat civilizime t kt kontinent jetojn afr 390 milion banor.
vjetra kan jetuar n territoret
e Ameriks Jugore dhe far Zbulimi
ka ndodhur gjat kolonizimit Zbulimet e Ameriks Jugore kryesisht i kan realizuar detart
spanjoll dhe portugez. spanjoll dhe portugez. Magelani, gjat lundrimit t tij rreth
Toks, ka lundruar i pari prreth brigjeve t Ameriks Jugore.
58
Gjat zbulimit t saj, rol t rndsishm ka pasur hulumtuesi PYETJE
Pedro Kabal n vitin 1500, i cili ka arritur dhe ka vizituar disa
N ciln pjes rruzullit toksor

pjes n Brazil. Pr shkak se Brazili m par ka qen koloni e
Portugalis atje itet gjuha portugeze. gjendet Amerika Jugore?
Cila vij karakteristike e pret
Amerikn Jugore?
Prej ku deri ku shtrihet
Amerika Jugore?
Sa sht e madhe Amerika
e Jugut sipas hapsirs dhe
popullsis?
Prej cilave vende rrjedhin
hulumtuesit dhe kolonizatort
kryesor t Ameriks Jugore?
Si ka rrjedhur kolonizimi n
Amerikn Jugore?
N cilat shtete ka ndikim
spanjoll, dhe n cilat portugez?
Francisko Pisaro Pedro Kabal
Brigjet perndimore i ka hulumtuar Francisko Pisaro,

ndrsa n brendi t Ameriks Jugore Gonzales Pisaro. Kshtu q,
shumica e vendeve t Ameriks Jugore kan rn nn ndikimin
spanjoll. M von, n shek. XIX, ata kan shpallur pavarsin
e tyre, mirpo gjuha spanjolle ka ngelur n shumicn e vendeve
si gjuh zyrtare nga pjesa Qendrore e Ameriks Jugore deri n
Jug, prve Brazilit.
Kompasi
MSO M TEPR
Amerika sht emri i pr-
bashkt pr t dy kontinentet.
Nga aspekti gjeografik, ndahet
n Amerika e Veriut dhe e Jugut.
Nga aspekti rajonal, pr shkak
t karakteristikave historike,
ekonomike, civilizimi dhe t
tjera, ndahet n Amerika Veriore,
e Mesme dhe e Jugore. Pr shkaqe
historike dhe civilizimi, kryesisht
pr shkak t prfaqsimit gjuh-
sor Amerika e Veriut ende quhet
si Angloamerika, ndrsa pr
Amerikn e Mesme dhe Jugore
Kolonizimi i Ameriks s Jugut prdoret emri Amerika Latine.
59
RELIEVI DHE THYERJA BREGDETARE
BISED Relievi
Amerika Jugore prbehet prej tri pjessh t relievit natyror:
Prshkruaje relievin e
- Andeve n perndim;
Ameriks Jugore!
- Rrafshnalta e Brazilit dhe Malet e Gavajanit n lindje, dhe
Cilat male shtrihen prreth
- Ultsirat e gjera prreth lumenjve Amazon dhe Parana.
bregut t Oqeanit t Qet n
Andet jan male t reja me shum vullkane t gjalla dhe t
Amerikn Jugore?
shuara. Ato lidhen me Kordiljeret n Amerikn Veriore, ashtu
A e di se cila sht maja m e
q shtrirja e tyre vazhdon n bregun perndimor t kontinentit
lart n Amerikn Jugore?
n gjatsin rreth 9 000km. Arrijn nj lartsi prej 7 000km.
Paraqesin ndarje natyrore ndrmjet pellgjeve t Oqeanit t Qet
dhe Oqeanit Atlantik. Andet lshohen m pjerrtsi t madhe drejt
Oqeanit t Qet, ndrsa n lindje lshohen n mnyr graduale.
Peizazh nga Andet
Peizazh nga Patagonia
MSO M TEPR
Akonkagua sht maja m e
lart e Andeve n Amerikn e Jugut
(6 962m). Akonkagua i ngjan nj
kupe vullkani. Npr brigjet e saj,
deri n 4 000m, lshohen shtat
akullnaja. Disa prej tyre jan me
gjatsi m t madhe se 5km.
60
PYETJE
Prej cilave pjes t relievit

prbhet relievi i Ameriks
Jugore?
Prshkruaji malet e Andeve!
N cilin grup malesh bien
Andet?
Ku dhe n ciln pjes t
maleve bn pjes Rrafshnalta e
Brazilit?
Ku gjinden malet e Guajanit
dhe pse jan me drur?
Cili lum rrjedh prgjat
rrafshit t Amazons dhe far
pyjesh jan t zhvilluara n te?
Andet Prshkruaj far jan ultsirat
prreth lumenjve Paraguaj dhe
Parana!
Afr brigjeve t Oqeanit t Qet gjendet shkrettira shkmbore Si sht shtrirja bregdetare e
Atakama. Ameriks s Jugut?
Rrafshnalta e Brazilit sht tok e vjetr. Shtrihet n pjest
jugore t Ameriks s Jugut. Lshohet prgjat bregut t Oqeanit
Atlantik, dhe pak prreth rrafsheve t Amazons dhe t lumit t
Parans. Kryesisht mbizotron klim tropikale, ashtu q n te
jan t zhvilluara pyje tropikale dhe savana, t quajtura kampos.
Malet e Guajanit jan male t vjetra, q shtrihen n pjesn
veriore t Ultsirs s Amazons, n brezin ekuatorial. Ato jan
shum t dendura me drur.
Ultsira e Amazons paraqet rrafshin t gjer me pjerrtsi
t buta t territorit. Shtrihet n afrsi t madhe t Ekuadorit. Dis-
ponon me nxehtsi t madhe dhe reshje, kshtu q n Amazon
jan t zhvilluara pyje t dendura dhe t pakalueshme.
Nj pjes t posame relievi n Amerikn e Jugut paraqesin
ultsirat n rajonin e lumenjve Parava dhe Paraguai, t cilat
jan me drejtim meridian t shtrirjes. Kjo ultsir sht nj ndr Ultsira e Amazons
territoret m t zhvilluara bujqsore n Amerikn e Jugut.
Thyerja bregdetare
Amerika Jugore, n krahasim me kontinentet e tjera t bots,
spikatet me linj me thyerje m t vogl bregdetare. M t DETYR
njohura jan delta e Amazons, Gjiri La Plata, disa gjire m t N hartn e Ameriks Jugore
vogla n pjest jugore t Argjentins dhe disa ishuj m t vegjl me kujdes ndaj pjest m
n pjest jugore t kontinentit. kryesore t relievit dhe mbani
mend emrat e objekteve m t
rndsishme gjeografike!
61
KARAKTERISTIKAT KLIMATIKE
BISED Karakteristikat klimatike n Amerikn Jugore varen ngusht

Cila vij e rndsishme nga brezat klimatike. Pr shkak se npr Amerikn Jugore kalon
gjeografike kalon nprmjet Ekuatori, pjesa m e madhe e kontinentit karakterizohet me
Ameriks Jugore dhe pse sht e klim tropikale dhe subtropikale, ndrsa nj pjes e vogl me
rndsishme? klim t but. M saktsisht, n brezin ekuatorial gjenden ter-
Sipas pozits s Ameriks Jugore ritoret Amazonia, Malet Guajane dhe pjest veriore t Andeve.
far klime ka ky kontinent? Prandaj ktu sht e pranishme klima ekuatoriale me temperatura
t larta dhe lagshtir e reshje t mdha.
N jug t brezit ekuatorial shtrihen territoret me klim
tropikale dhe subtropikale. Ato prfshijn pjest e mesme t
Andeve, ultsirat prgjat lumit Parana dhe malet e rrafshnaltat
e Brazilit.
N pjest jugore t Ameriks s Jugut sht prezente klima
e matur, e cila sht nn ndikim t rrymave t ftohta detare nga
jugu. N jugun e skajshm, prkatsisht n Tokn e Zjarrt jan
t pranishme karakteristikat klimatike subpolare.
Mbi veorit klimatike t Ameriks Jugore ndikim t madh
kan masivet malore dhe rrymat detare. Kjo domethn se, duke
shkuar n lartsi m t mdha mbidetare, klima prej asaj konti-
nentale ndryshon n klim tipike malore.
MSO M TEPR
El Ninjo sht i definuar me
dallime afatgjata t temperatu-
rave siprfaqsore t Oqeanit t mesatare e ftoht detare
Qet n krahasim me temper-
aturn mesatare siprfaqsore mesatare e ftoht
me ndikim detar
n t njjtin oqean. Manifesto-
mesatare e ngroht
het me ftohje ose me ngrohje pr me ndikim detar
0.5'C tek pjesa qendrore dhe lin- mesatare kontinentale
dore e Oqeanit t Qet. N kt e ngroht
mnyr shkaktohet lvizja e rry- mesatare kontinentale

e that

mave t ngrohta t ajrit dhe rry-
subtropikale e lagsht
mave detare, t cilat ndikojn n
ndryshimin e klims n brigjet e subtropikale e that
T RRYMAT DETARE
Ameriks s Jugut, e pjesrisht t nxehta
edhe t Ameriks Veriore. Ky tropikale e that t ftohta
fenomen zakonisht paraqitet n subekuatoriale e that ERRAT

mnyr jo t rregullt,n intervale monsune
prej 2 deri 7 vite dhe zgjat prej 9 subekuatoriale e lagsht
pasate
muaj deri n 2 vjet. ekuatoriale
KLIMA
PYETJE
Cilat tipa klimatike jan

prezente n Amerikn e Jugut?
Me far klime spikatet pjesa
m e madhe e Ameriks s
Jugut?
Ku sht karakteristike klima
tropikale?
far lloje klimash mund t
hasen n Amerikn Jugore?
Ku dhe pse paraqitet klima
malore n Amerikn e Jugut?
Cilat pjes t Ameriks Jugore
jan nn ndikimin e rrymave
detare?
Majat e Andeve me dbor
Dalja drejt hapsirave detare mundson errat t bartin ajr

t lagsht drejt toks s Ameriks s Jugut dhe motit t freskt.
Nga krahinat jugore, prgjat brigjeve t Ameriks Jugore lvizin
rryma t ftohta detare, t cilat poashtu mundsojn mot m t
freskt.
N Amerikn e Jugut, klima shkretinore sht tip i veant
klimatik, q paraqitet n pjest perndimore, m sakt n pjest
veriore t shtetit t Kilit. E till sht shkrettira Atakama.
Peizazh nga Orinoko
DETYR
Mundohu q t msosh pse
klima n Amerikn e Jugut
sht m e freskt sesa duhet t
jet sipas pozits gjeografike!
Cila paraqitje klimatike ka
ndikim rreth ksaj gjendjeje?
Incizimi satelitor i shkrettirs Atakama

63
KARAKTERISTIKAT HIDROGRAFIKE
BISED Pellgjet
A ke dgjuar pr lumin Ujrat n Amerikn Jugore, kryesisht rrjedhin apo kalojn n
gjiret e Oqeanit t Qet dhe Atlantik. Nj pjes e vogl e territorit
Amazon?
t Andeve jan rajone pellgjesh t brendshme t parrjedhshme.
Cilat oqeane gjenden prreth
Pr shkak t shtrirjes s Andeve n afrsi t Oqeanit t Qet dhe
Ameriks Jugore?
lshimi t pjerrt drejt detit, territori pellgore sht m i vogl se
Ujvara e Engjllit
pellgu i Oqeanit Atlantik. N pellgun e Oqeanit t Qet lumenjt jan
t shpejt dhe t shkurtr.
Lumenjt
N pellgun e Oqeanit Atlantik rrjedhin numri m i madh i lumen-
jve. T tilla jan: Orinoko, Amazon, Tokantis, San Francisko,
Parana dhe t tjera.
Amazona sht njri ndr lumenjt m t mdhenj n Bot.
Buron n Ande n lartsi prej rreth 5 000m, ndrsa derdhet n Oqean-
in Atlantik me nj delt t madhe. E gjat sht 6 400 km. Siprfaqja
e pellgut sht 7,2 milion km2. Gjersia e lumit n rrjedh mesatare
arrin rreth 20km ndrsa n derdhje - rreth 80km. Prandaj edhe quhet
lum-det. N Amazon derdhen afr 500 lumenj, t cilt 20 prej
tyre jan m t gjat se 1 500 km. M t mdhenj jan Madeira dhe
MSO M TEPR
Orinoko sht lum n
Amerikn Jugore, i cili rrjedh npr
Venezuel dhe Kolumbi. Buron n
malet e Guanjanit. Rrjedh npr
rrafshina me bar t lart dhe me nj
delt t madhe derdhet n Oqeanin
Atlantik. sht i gjat 2 500 km

dhe ka nj siprfaqe pellgore prej

1,1 milion km2. Tek vendi i derd-
T
hjes mesatarisht sjell uj rreth 14
000m3/sek. N rrjedhn e siprme
t Orinokos gjendet lumi Kasik-
jare, i cili me bifurkacion i lidh lu- zona pellgore e Oqeanit Atlantik
menjt Amazon dhe Orinoko. N zona pellgore e Oqeanit t Qet
pellgun e Orinokos n lumin urun zona jo pellgore
gjendet Ujvara e Engjllit, e cila
sht ujvara m e lart n bot me
lartsi prej 1 054m.
RAJONE PELLGORE
Rio Negro. Amazona ka dy maksimume t nivelit t ujit. Nive- DETYR
li m i lart arrihet n maj, kur nga rrjedhat jugore derdhen sasi t
N hartn gjeografike

mdha t ujit. Ather prmbyten siprfaqe t mdha rrafshinash.
N Amazon ndjehet prurjet e Oqeanit Atlantik. Amazona dhe identifiko objektet hidrografike
rrjedhat e tjera jan rrug t rndsishme lundruese, kshtu t Ameriks s Jugut!
q lumi luan nj rol t rndsishm n komunikacionin ujor.
Parana sht lum i cili buron n Malet e Brazilit, ndrsa der-
dhet n Gjirin La Plata. E gjat sht 4 700km, me ka nj sipr-
faqe prej 3 milion km2. N t derdhet lumi Paraguai, i cili rrjedh
n mes t Gran akos dhe Pampasit. Rreth tyre jan t ndrtuara
shum qytete t mdha dhe kan nj rol t rndsishm n komu-
nikacionin ujor.
Gjej disa prej tyre n hart!
Delta e Amazons
Liqeni Titikaka
Pellgu i Amazons
Liqene
N Amerikn e Jugut nuk ekzistojn liqene t mdha
natyrore. N Ande ekzistojn nj numr m i madh liqenesh
glaciale, prej t cilave m i njohur sht liqeni Titikaka.
Rreth brigjeve t Oqeanit Atlantik takohen m shum liqene
laguna.
PYETJE
Kah cilat pellgje gravitojn ujrat
e Ameriks Jugore?
far domethn pellg i mbyllur?
Cilt jan lumenjt m t njohur
n Amerikn Jugore?
Prshkruaje lumin Amazon?
Si sht rrejti i lumenjve n
Amazon?
Si sht lumi Parana?
Cili sht liqeni m i njohur n
Ande?
Si quhen liqenet bregdetare dhe
Laguna ku takohen?
65
BISED Bota bimore dhe shtazore n Amerikn Jugore karakterizohet

A ke par lama dhe prej ku me specika t veanta
rrjedhin ato? Ato kryesisht jan t varura nga gjendjet klimatike dhe hidro-
N cilin vend kultivohet m s grake t vendit.
shumti kafeja?
Cili territor n bot quhet Bota bimore
mushkrit e Toks? Faktort klimatik n Amerikn e Jugut kan mundsuar
prezencn e rajoneve t ndryshme vegjetative. N rajonin e
ekuatorit, pr shkak t nxehtsis dhe lagshtis jan zhvilluar
pyje t dendura dhe t pakalueshme, t cilat quhen selvasi.
Ato takohen rreth rrjedhs s Amazons, n rreth 5 milion km2.
Pyjet e pashkelura prbhen prej m shum kate bimsh, midis t
cilave disa q krkojn drit arrijn lartsi edhe mbi 50m. N veri
dhe n jug t pyllit t dendur t Amazons shtrihen krahina me
bar t lart (sikur savanet n Afrik). Ato n pellgjet e lumit Ori-
noko quhen lanose, ndrsa n Rrafshnaltn e Brazilit quhen kam-
pose. Kto rajone me bar t lart shtrihen deri tek Gran ako.
Papagall N rajonet e lanoseve dhe kamposeve ka siprfaqe t lvruara ku
Pyjet tropikale t Amazons kultivohen kafeja, kakao, kallamsheqeri etj.
Pjest jugore t Rrafshnalts s Brazilit dhe pjest veriore t
rrafshit t Gran akos karakterizohen me klim subtropikale-
vegjetative.
MSO M TEPR
N pyjet e dendura, t pashke-
lura t Amazons, t ashtuquajtu-

ra salvasi shtazt m t prhapura

jan zvarranikt, ngjitsit dhe
zogjt. Nuk ka prezenc t kaf-
vegjetacioni i maleve t larta
shve t mdha (si jan n Af- pylli gjethgjilpanor

T
rik: bizoni, elefanti, rinoqeronti parapyje subtropikale

etj). Arsyeja sht pylli i dendur savane
dhe rrjeti i lumenjve, i cili pr shkrettir
shkak t territorit t rrafsht (5 tropikal gjembor
milion km2 deri n 200 metra pylli tropikal (parapyje ekuatoriale)
lartsi mbidetare) shpesh shkak-
ton vrshimin e shum territoreve. VEGJETACIONI
Aty mbisundojn verra t ngrohta dhe dimra t but. N
kto pjes kultivohet limoni, portokalli, mandarina, duhani, kallam

sheqeri etj.
N ultsirat e rrjedhs s poshtme t lumit Parana paraqiten ra-
jone t mdha barishtesh stepore t cilat quhen pampasi, dhe ara
n t cilat kultivohet gruri, misri dhe kultura t tjera. N pjest e ska-
jshme jugore, prkatsisht n Patagonija shtrihen krahina me sipr-
faqe me bar t ult.
Bota shtazore Prodhimi i kafes

N Amerikn Jugore jan prezent lloje t ndryshme t kafshve. M
Bima e kafes
karakteristike pr kontinentin jan lamat dhe termitngrnsit. N Am-
azon prezent jan majmunt, lloje t ndryshme t zogjve, posarisht
papagalli, zvarranik t llojllojshm, ndr t cilt sht edhe gjarpri
m i madh n bot, anakonda. N kamposet dhe lanoset jan prezente
kafsh t ndryshme barngrnse, si antilopa dhe lama, ndrsa n pyjet,
nga bishat haset arusha jugamerikane, jaguari, puma dhe akalli.
N kamposet dhe n pampaset gjithashtu ruhen edhe nj numr i madh
kafshsh shtpiake si jan gjedhet, delja dhe derri.
DETYR
N hartn e Ameriks Jugore shno pjest nn lanosi, PYETJE
kamposi, salvasi, pampasi dhe shkrettira! Prej ka varet bota bimore dhe
shtazore n Amerikn Jugore?
FJALOR TERMESH Cilat jan rajonet vegjetative
KAMPOSI (KULLOSA) territore kullotash me barishte t gjata, n Amerikn e Jugut?
t cilat gjenden n jug t pyjeve t Amazons. far jan lanost dhe
LANOSI (SAVANA) territore me barishte t gjata, t cila gjinden kampost?
n veri t pyjeve t Amazons. far jan selvasit dhe cili
PAMPASI (STEPE) territore me vegjetacion stepik n rajonet e territor n Amerikn Jugore
Gran akos dhe Ultsirs La Plata. sht nn selvasi?
SELVASI (PYJE TROPIKALE) jan territore pyjore n Ult- far jan pampasit dhe ku
sirat e Amazons. shtrihen ato n Amerikn
Jugore?
Papagall
Lama Termitngrns
67
KARAKTERISTIKAT E POPULLSIS
S AMERIKS
BISED Deri n zbulimin e Ameriks (kah fundi i shek. XV) n kto

Cilt jan vendasit e kontinente kan jetuar nj numr i vogl vendas amerikan. At e
Ameriks? kan prfaqsuar eskimezt, indiant, actekt, majt dhe inkt.
far popullsie jeton sot n Pas zbulimit t Ameriks lloi shprngulja masovike prej m
Amerik? shum vende t Evrops: Anglis, Francs, Spanjs, Portugal-
is, Holands, Italis, Gjermanis etj. Kolonizatort n mnyr
t ashpr e kan eksploatuar dhe zikisht i kan shkatrruar ven-
dasit, kshtu q sot vendasit amerikan kan ngelur n numr
t vogl. N shek. XVIII dhe XIX n Amerik me dhun sht
sjell nj numr i madh zezaksh nga Afrika.
DETYR N kushte t zhvillimit t shpejt ekonomik, emigrimi i racs
N hartn e Ameriks Veriore, s bardh nga Europa sht rritur. Gjat procesit t kolonizimit,
t Mesme dhe Jugore gjeni ndikim m t madh kan pasur anglezt, francezt, spanjol-
qytetet m t mdha dhe lt, portugezt. Pr kt shkak sot n Amerikn Veriore ndiki-
vrteto se cila nga vendet e mi m i madh sht anglosakson dhe francez. N Amerikn
ktyre kontinenteve jan me e Mesme dhe Jugore ka ngelur ndikimi spanjoll, ndrsa n
popullsi m t dendur? Brazil ai portugez. N baz t ndikimit, n Amerik itet gju-
ha angleze, n Kuebek, n Kanada gjuha frnge, n Amerikn e
Mesme dhe Jugore gjuha spanjolle dhe n Brazil ajo portugeze.
DENDSIA E POPULLSIS

T

T
Banor n km2 DENDSIA E POPULLSIS
(banor n km2)
mbi
mbi
nn nn
vende t banuara
vende t banuara
Sot n kontinentin amerikan jetojn rreth 794 milion banor. PYETJE
N Amerikn Veriore 340 milion banor, t Mesme 190 mil-
Cilt popuj kan jetuar n
ion banor, n at Jugore 390 milion. Vendet me popullsi
Amerik para ardhjes s
m t dendur n Amerik jan ato n qendr dhe n lindje, si popujve Evropian?
dhe vendet e Ameriks s Mesme. Cilt popuj nga Europa jan
Nataliteti n Amerik dhe Kanada lviz rreth 6 promil. N shprngulur n Amerikn
pjesn drmuese t Ameriks s Mesme dhe Jugore nataliteti ar- Veriore?
rin 28 promil, si p.sh. n Brazil, Venezuel, Meksik, Bolivi etj.

Ku sht zhvilluar kolonizimi
N shtetet e Ameriks sot jan t diferencuar popujt dhe kom- spanjoll dhe portugez?
bet e veanta, si jan kanadezt, amerikant, meksikant, Cilat territore sot n Amerikn
braziliant, argjentinasit, kubanezt etj. N kto vende jetojn Veriore dhe Jugore jan me
popuj t ndryshm, t cilt jan shprngulur nga vende tjera t popullat m t dendur?
bots. Mirpo, ekziston edhe popullat e przier si jan mu- Cilt popuj dhe kombe sot jan
latt (ndrmjet t bardhve dhe t zinjve), mestikt (t bardh formuar n Amerikn e Veriore
dhe indian), zambost (t zinj dhe indian). Mulatt jan m dhe Jugore?
t prfaqsuar n Amerik, mestikt n Amerikn e Mesme dhe far jan mulatt, mestikt,
Jugore, zambost n Brazil. dhe zambost?
Cilat gjuh fliten sot n
Amerikn Veriore dhe Jugore?
Popullsia Amerikane
MSO M TEPR
Popullsia n kto territore kryesisht i takon besimit krishter, N t dy kontinentet Ameri-
nj numr i vogl sht mysliman dhe ateist. Pr Amerikn ka- kane m par kan jetuar es-
rakteristike jan kulturat e indianve, actekve, majve dhe kimezt, indiant, actekt, ma-
inkve, ndrsa sot edhe kulturat e popujve t sapoardhur. jt dhe inkt. Pas zbulimeve t
mdha gjeografike sht shprn-
gulur popullata nga Europa (n
Amerikn Veriore: anglez, irlan-
dez, francez, italian, gjerman
FJALOR TERMESH etj; ndrsa n Amerikn Jugore:
POPULLZIM numr relativisht i vogl ose i madh banorsh spanjoll dhe portugez). Pr kt
n nj hapsir konkrete. M shpesh shprehet prmes dendsis sot popullata sht e przier, t
s popullsis. bardh, t zi, mulat, zambos etj.
69
NDARJA RAJONALE E AMERIKS
BISED Amerika sht emr i prbashkt pr t dy kontinentet.

Gjeograkisht, t dy kontinentet ndahen n Amerika Veriore
Si ndahet Amerika dhe Jugore. Mirpo, pr shkak t dallimeve historike, ekonomike,
gjeografikisht? gjuhsore dhe dallimeve t tjera n t kaluarn nga Amerika Ve-

Si sht ndarja regjionale e riore sht br ndarja e nj pjes t veant si Amerika e Mesme.
amerikanve, sipas ekonomis, Sipas ksaj, Amerika ndahet n tri pjes regjionale, dhe at n:
civilizimeve, historis dhe Amerik Veriore, t Mesme dhe Jugore.
karakteristikave gjuhsore?
Amerika Veriore
Amerika Veriore i prfshin territoret kontinentale dhe ishul-
lore t Shteteve t Bashkuara t Ameriks dhe Kanadas, pr-
katsisht territoret q gjenden n veri t shtetit t Meksiks.
Amerika e Mesme
Amerika e Mesme (Qendrore) i prfshin pjest kontinentale
t Ameriks Veriore prej kurit midis SHBA-ve dhe Meksiks,
MSO M TEPR
e deri tek Kanali i Panamas dhe territoret e ishujve Antilet e
N Amerikn Veriore n Mdha, Antilet e Vogla dhe Ishujt Bahame. N kt hapsir, pr-
Nju Jork, gjendet Organizata e reth Meksiks, gjenden nj numr i madh i shteteve ishuj.
Kombeve t Bashkuara. N kt
organizat antare jan gati se t Amerika Jugore
gjitha shtetet e bots. N prbr- Amerika Jugore sht pjesa e tret regjionale, e cila shtrihet n
jen e saj gjenden organizata kom- jug t Kanalit t Panamas. N t numrohen t gjitha shtetet
petente pr veprimtari t ndry- kontinentale dhe ishujt.
shme nga jeta e njerzve.
PYETJE
Si ndahet Amerika
gjeografikisht, dhe si n
aspektin rajonal?
Cili territor e prfshin pjesn e
Ameriks Veriore?
Cilat territore i prfshin
Amerika e Mesme?
Cilat shtete ekzistojn n
Amerikn e Mesme?
Cilat territore i prfshin
Amerika Jugore? Godina e Kombeve t Bashkuara n Nju Jork
70
AmerikaVeriore
Amerika e Mesme (Qendore)
Amerika Jugore
71
Siprfaqja:
9 629 000 km2
Popullsia:
308 147 000 AMERIKA VERIORE
Kryeqyteti:
Uashington
BISED GJEOGRAFIA E SHTETEVE

Cilat jan shtetet m t T BASHKUARA T AMERIKS
zhvilluara n bot?
Ku gjenden Shtetet e Pozita gjeograke

Bashkuara t Ameriks? Shtetet e Bashkuara t Ameriks (SHBA) zn pjesn e mesme
t Ameriks Veriore. Shtrihen ndrmjet Meksiks n jug dhe
Kanadas n veri, dhe ndrmjet Oqeanit t Qet n perndim dhe
Oqeanit Atlantik n lindje. N prbrjen e SHBA-ve hyjn edhe
Alaska dhe Ishujt e Havajeve. Nprmjet dy oqeaneve SHBA-
MSO M TEPR t lidhen me kontinentet e tjera t bots, gj q i japin pozit t
volitshme gjeograke.
SHBA-t jan shtete federale
t prbra prej 50 shtetesh, ku Relievi
48 prej tyre jan t grupuara n Territori i SHBA-ve sht i ndar n katr pjes kryesore t
territorin e shtetit am, ndrsa relievit. N pjest perndimore gjendet Kordiljeret dhe Malet
Alaska dhe Ishujt e Havajeve Shkmbore, me lartsi mbi 4 000m. N lindje malet e Apalit.
gjeografikisht jan t ndara nga Ndrmjet Kordiljereve dhe Apaleve gjendet Rrafshi i Mesm.
territori am. Pjesa e katrt Rrafshi Atlantik ndrmjet maleve t Apalit dhe
Oqeanit Atlantik.
72
Pr shkak t madhsis s territorit, n SHBA hasen m shum
lloje klimatike. Pjesa m e madhe e territorit gjendet nn klim
t matur. Mbizotrojn klima kontinentale dhe ajo e matur-
kontinentale. N Gjirin e Meksiks zotron klim tropikale.
N pjest e Oqeanit Atlantik dhe t Qet sht prezente klima
detare, ndrsa n male klima malore. N Alask klima sht
subpolare dhe polare, n Havaje tropikale.
Hidrogran e SHBA-s e prbjn pjest detare t t dy

oqeaneve, lumenjt dhe nj numr i madh i liqeneve. Lumen- Uashington, Shtpia e Bardh
jt m t rndsishm jan Misisipi me Misuri, Ohajo, pastaj
Kolumbia, Kolorado, dhe Jukon n Alask. N ku t Kanadas PYETJE
gjenden Liqenet e Mdha nga t cilat vetm liqeni Miigan i Si ndahet territori i SHBA-ve
takon SHBA-ve. Nga liqeni Iri rrjedh lumi Niagara, n t cilin sipas relievit?
gjendet Ujvara e Niagars, e cila sht 50m e lart, ndrsa e far klime mbizotron n
gjer 1 500 m. territorin e SHBA-ve?
Cilt jan lumenjt m t
Popullsia mdhenj n SHBA?
Popullsin n SHBA kryesisht e prbjn popujt nga Evropa: Cilt nga kolonistt, kryesisht
anglezt, irlandezt, italiant, gjermant, holandezt dhe e prbjn popullatn e SHBA-
shum t tjer. Nj pjes tjetr e prbjn zezakt nga Afrika dhe ve?
t ardhurit nga Azia. Vendasit amerikan jan amerikant indian, Sipas cilave prodhime SHBA-t
jan n vendin e par n bot?
eskimezt. Popullata sht e prqendruar n pjesn atlantike n
Cilat deg industriale jan m t
qytetet e Bostonit, Nju Jorkut, Baltimorit, Florids, Filadels,
zhvilluara n SHBA?
Detroitit, Milvokit, Klivlendit dhe Indianopolisit, n pjesn e
mesme: Kanzas Siti, Shn Luis, Dallas dhe Hjuston, n bregun
e Oqeanit t Qet: Los Anxhelos dhe San Francisko. Vendet m DETYR
t rralla me banor jan ato malore t Alasks dhe Kordiljereve.
Shikoje hartn politike t
SHBA-ve dhe n fletore
Ekonomia shnoji emrat e shteteve dhe
SHBA-t prbhen prej 50 shteteve. Ato jan forc ud- kryeqyteteve t tyre! Nse
hheqse n bot me nj tempo t lart t zhvillimit ekonomik. gjeni t dhna pr numrin e
Rreth 130 milion popullsi, e cila sht e aft pr pun q pr- banorve, detyra do t jet e
bjn 20% t prodhimit industrial. Prfshijn15% t tregtis prfunduar plotsisht.
ndrkombtare. SHBA-t e marrin vendin e par pr pro-
dhimin e nafts, gazit natyral, thngjillit, arit, uranit, hek-
urit, aluminit, plumbit dhe t tjera. Baza e ekonomis sht
industria, dhe at e: metalurgjis, makineris, industria ele-
ktrike, elektroteknika, automobilizmi, industria e aviacionit,
ushqimore, industria e lmit, muziks, industria ushtarake
etj. N sfern agrare sht e zhvilluar me intensitet t lart bu-
jqsia dhe blegtoria. Prodhimi bujqsor spikatet me prodhim
t lart gati se n t gjitha kulturat. SHBA karakterizohen me
rrjet apo linj t transportit t zhvilluar: rreth 6 milion kilom-
etra rrug, numr i madh i limaneve dhe komunikacionit ajror.
Nju Jork Busti i Liris
73
Siprfaqja:
9 976 000 km2
Popullsia:
33 847 000 AMERIKA VERIORE
Kryeqyteti:
Otav
BISED GJEOGRAFIA E KANADAS
Shikoje hartn e bots, dhe
vrteto se cili shtet sipas Pozita gjeograke
territorit sht n vend t dyt Kanadaja prfshin pjest veriore t kontinentit t Ameriks Ve-
pas Rusis? riore. Shtrihet prej Oqeanit Atlantik deri tek Oqeani i Qet. N veri
Ku gjendet Kanadaja? prfshin nj pjes t madhe t arkipelagut t Arktikut. Zon kut-
are ka vetm me SHBA-t. Prgjat Oqeanit Atlantik dhe Oqeanit
MSO M TEPR t Ngrir Verior ka nj linj t gjat t shtrirjes bregdetare, me nj
Grenlanda sht ishulli m i numr t madh t ishujve. Ka klim t volitshme gjeograke.
madh n Bot. Me hapsir prej
2,17 milion km2. Pjesa m e mad- Relievi
he sht nn akull. Vetm 350 km2 Relievin n Kanada e prfaqsojn bregdetet dhe Malet Shkm-
jan pa akull. Grenlanda sht nn bore n perndim. N pjest e mesme sht Mburoja Kanadeze,
pronsi t shtetit europian Dani- me tok t ult dhe rrafshe, ndrsa n lindje sht Rrafshnalta e
marks. N Grenland jetojn 50 Labradorit. Ka nj numr t madh ishujsh, gadishujsh dhe gjiresh.
000 banor eskimez. Ishujt m t njohur jan Toka e Banos, Viktoria, Elzemir dhe gad-
ishulli Labrador etj.
74
Klima
Klima n Kanada sht kryesisht e matur dhe subarktike.
Tipike kontinentale sht n territoret qendrore, klim malore
n pjest malore, e lagsht dhe e but n pjest bregdetare t
Oqeanit t Qet. Tek ishujt n veri sht prezente klima polare.
Hidrograa
Kanada sht e pasur me objekte hidrograke. M t njo-

hura jan lumenjt: Mekezni, Jukon, Shn Lorenc, Nelson dhe
t tjera. Ekonomikisht m e rndsishmja sht Shn Lorenci.
Liqene tjera t njohura jan: Liqeni Atabasko, Liqeni i Madh i Otava Parlamenti
Robit etj.
Pjesa m e madhe e Kanadas sht nn pyje, t cilat jan
PYETJE
burimi kryesor i industris s drurit dhe industris s letrs. Nj
pjes e vogl e hapsirs shfrytzohet pr prodhime bujqsore. far pozit gjeografike ka
Kanadaja?
Popullata Si sht relievi i Kanadas?
Popullatn n Kanada e prbjn t ardhurit nga Europa: far klime mbretron n
n numr m t madh jan anglezt, irlandezt, francezt, Kanada?
dhe t tjer, ku dhe nj numr i maqedonasve. Popullata n Cilat jan objektet hidrografike
Kanada m e dendur sht n Liqenet e Mdha dhe Gjirin e m karakteristike n Kanada?
Shn Lorencit. Qytetet e mdha dhe qendrat industriale jan far popullate ka Kanadaja
Toronto, Montreal, Otava, Kuebek, Vinipeg dhe t tjera, ndr- dhe ku sht e prqendruar
ajo?
sa n perndim Vankuver, Kalgari dhe Edmonton. Pjesa m e
Sipas zhvillimit ekonomik,
madhe e territorit sht e pabanuar. N pjest veriore jetojn
far shteti sht Kanadaja?
nj numr i vogl i eskimezve, ndrsa n brendi indian.
far prodhohet m shum?
Ekonomia
Kanadaja sht njra ndr shtetet m t zhvilluara n bot.
T zhvilluara jan industrit pr prtimin dhe prpunimin e DETYR
nikelit, uranit, plumbit, aluminit, zinkut, arit etj. Jan t zhvil- Hulumto dhe mso m shum
luara: industria e drurit, letrs, metalurgjis, elektroniks, pr shtetin kanadez Kuebek,
automobilave dhe industria elektrotekniks. ku gjendet, cila popullat
Kanadaja sht prodhuese e patates, grurit, misrit etj. Prej mbizotron, cila gjuh flitet etj.
blegtoris sht e zhvilluar ruajtja e deleve, lopve dhe der-
rit. I zhvilluar sht poashtu edhe peshkimi. Ka tregti t lir t
zhvilluar me SHBA-t dhe Meksikn, tregton edhe me vende t
Europs dhe kontinente t tjera.
FJALOR TERMESH
FEDERATA rregullim shtetror i prbr prej m shum nj-
sive territoriale. Ato mund t jen me status shtete, republika,
kantone etj. Njsit federale kan t drejta t veanta me rregul-
lim t veant t brendshm.
Toronto
75
AMERIKA VERIORE
BISED VENDET KARAKTERISTIKE

N AMERIKN VERIORE
far dini pr Nju Jorkun?
Ku gjenden Liqenet e Mdha?

A i ka vizituar ndokush prej Amerika Veriore sht kontinent me shum bukuri
jush Ujvarat e Niagars? gjeograke. N kt kontinent hasen shum objekte dhe vende
karakteristike. T tilla jan: Liqenet e Mdha, Kanioni i
Madh etj.
Malet Gurore
Pjesa e Kordiljereve e cila shtrihet n kontinentin amerikan
verior sht e njohur si malet Gurore. Ato shtrihen n pjest
perndimore t Ameriks Veriore nga Alaska deri tek Kanali
i Panamas. Maja m e lart n Amerikn Veriore sht maja
Mek Kinli me 6 194m n Alask. Sistemi malor n Amerikn
Veriore prbhet prej m shum vargjeve paralele meridiane
malore n t cilat gjenden lugina t thella. Jan t formuara
Shkrettira
liqene si sht Liqeni i Madh i Kripur, i cili lshohet n
Oqeanin e Qet. Gjersia e Maleve Gurore arrin n 1 500km.
MSO M TEPR
Disponon me pyje t mdha dhe me miniera t pasura. Vul-
N SHBA sht i njohur parku lkane aktive prezente gjenden n Meksik. I till sht vul-
nacional Jelloustoun i cili gjen- lkani Popokatapetl.
det n pjest veriperndimore
t shtetit Vajoming, n rajonin Liqenet e Mdha n Amerik
malor t Maleve Shkmbore. Me
Liqenet e Mdha jan grup liqenesh n Amerikn Veriore,
siprfaqe 9 000 km2. Prfaqson
n kurin ndrmjet SHBA-ve dhe Kanadas. Ato jan: Liqe-
kopsht zoologjik dhe botanik na-
ni i Siprm, Miigan, Hjuron, Iri dhe Ontario. Me sipr-
tyror. N park gjenden liqeni Jel-
faqe prej 250.000km2. Ato jan t lidhura ndrmjet vete me
loustoun dhe lumi Jelloustoun n
t cilat gjinden ujvarat Jellou- ujvara, ndr t cilat m e njohura sht Niagara, ndrmjet
stoun. Parku spikatet me shum liqeneve Iri dhe Ontario.
gejzere.
Peizazh nga Malet Gurore

76
Ujvarat e Niagars jan karakteristike pr shkak se aty sh- PYETJE
t e prqendruar pjesa m e madhe e ujit t mbl n nj vend Cilat jan karakteristikat
n Bot. Sipas prbrjes bien n grupin e liqeneve tektonike gjeografike t Ameriks
t ngrira. N liqenin m t poshtm Ontario, ujrat rrjedhin Veriore?
nprmjet liqenit Shn Lorenci n gjirin e Shn Lorencit. Tem- Cilat jan karakteristikat
peratura n ver sht rreth 20', n dimr 0'. Ato kan nj rndsi gjeografike t maleve Gurore?
n komunikacion dhe ekonomi. far di pr Liqenet e Mdha
n Amerikn Veriore?

Cilat qytete gjenden n pjesn
urbane t rajonit t Atlantikut?
Ku n Amerikn Veriore
paraqitet koncentrimi i
qyteteve t mdha?
ikago
Aglomeracionet dhe konurbacionet qytetare

Pjesa e ultsirs pranatlantike n SHBA, si rajoni m i popullzuar
me banor t ardhur, sht zhvilluar n nj nga rajonet m banuara Los Anxhelos
n bot. N kt pjes gjenden m shum qytete me miliona banor t
cilat lidhen ndrmjet veti, e ato jan: Bostoni, Nju Jorku, Filadela,
Baltimori dhe Uashtingtoni, me qytete m t vogla ndrmjet tyre. DETYR
N brigjet e Liqeneve t Mdha jan t zhvilluara aglomeratt n
disa qytete t mdha, si jan: Miluoki, ikago, Detroit, Klivlend N hartn e Ameriks Veriore
n SHBA dhe Toronto n Kanada, poashtu dhe nj numr i madh i gjeni qytetet e mdha dhe
qyteteve t vogla n mes tyre. trego se n cilin lokacion
N bregun perndimor aglomerate t zhvilluara jan San Fran- gjinden! P. Sh. San Francisko
cisko, Los Anxhelos dhe San Diego. dhe Los Anxhelos gjinden n
brigjet e Oqeanit t Qet.
Nju Jork
FJALOR TERMESH
AGLOMERACION koncen-
trimi i m shum qyteteve n ter-
ritor relativisht t vogl.
KONURBACION koncentrim
i dendur i qyteteve t cilat lidhen
ne mes veti si n komunikacion,
ekonomi, kultur etj.
77
AMERIKA E MESME (QENDRORE)
BISED PASQYR E SHTETEVE

Cilat territore i prfshin T AMERIKS S MESME
Amerika e Mesme?
far shtetesh ekzistojn n Pozita gjeograke dhe karakteristikat natyrore

Amerikn e Mesme? Amerika e Mesme i prfshin territoret ndrmjet Shteteve
A keni dgjuar pr Kubn? t Bashkuara t Ameriks dhe Kanalit t Panamas. Prfshin
dy trsi gjeograke: njra sht pjesa kontinentale e Ameriks
Veriore, dhe pjesa tjetr jan territoret e ishujve. Relie
kryesisht sht malor, me rrafshe dhe pjes detare. N Amerikn
e Mesme mbisundon klim tropikale. Objektet m t rndsishme
MSO M TEPR hidrograke jan Kanali i Panamas, Gjiri i Meksiks dhe Deti
Kaspik.
Ishulli Hispanjola kap nj
siprfaqe prej 76 000 km2. I ndar
Shtetet
sht ndrmjet dy shteteve Havait
N territorin e Ameriks s Mesme jan t formuara nj
dhe Republiks Dominikane. N
numr i madh i shteteve. N pjesn kontinentale gjinden: Belise,
kt ishull n t dyja shtetet jeto-
Guatemala, El Salvador, Kostarika, Meksiko, Nikaragua,
jn afr 20 milion banor. Pjesa
Panama dhe Hondurasi. T gjitha s bashku kan nj siprfaqe
perndimore e ishullit, qyteti
prej 2.5 milion km2, rreth 150 milion banor.
Port-o-Prens, m vitin 2010 p-
Shtetet m t mdha ishullore jan: Ishujt e Bahams, Republika
soi nj trmet t rnd n t cilin
Dominikane, Xhamajka, Kuba, Portoriko, Trinidat-Tobago
kishte 200.000 viktima.
dhe Haiti, t cilat kan nj siprfaqe prej rreth 230.000km2, dhe
me rreth 40 milion banor.
78
Shtete tjera t cilat gjenden n ishujt Antilet e Vogla jan: PYETJE
Aruba, Angila, Barbados, Grenada, Dominika, Shn Lusija, Si sht pozita gjeografike e
Monserat, Antilet e Holands, Deustueni, Guadalup, Mar- Ameriks s Mesme?
tinik. T gjitha prfshijn nj siprfaqe prej 7 846 km2, dhe kan Cilat shtete gjenden n pjesn
afr 2,2 milion banor. kontinentale t Ameriks Veriore?
Cilat jan shtetet e ishujve t
Popullsia Antileve t Mdha?
N baz t t dhnave n

N Amerikn Veriore jetojn afr 190 milion banor.
Popullsia sht e prqendruar n pjesn kontinentale-detare dhe tabeln e dhn trego se cilat
n ishujt e shteteve t Antileve t Mdha. N shtetet e ishujve jan kryeqytetet e shteteve n
Amerikn e Mesme?
t tjer numri i banorve dhe siprfaqja e shteteve jan t pa
Mso se cilat shtete jan m
konsiderueshme, duke lvizur prej disa mijra banorsh.
t mdha sipas siprfaqes dhe
banorve?
SIPRFAQJA POPULLSIA
FLAMURI SHTETI KRYEQYTETI
n km2 (OKB 2009)
BELIZE Belmopan 22 970 322 000
GUATEMALA Guatemal 108 900 14 027 000
SALVADORI San-Salvadori 21 040 6 163 000
KOSTA-RIKA San-Hozeja 51 090 4 579 000
MEKSIKA Meksika 1 967 140
107 550 000

NIKARAGUA Managua 129 490 5 743 000
PANAMAJA Panama 77 080 3 454 000
HONDURASI Tegusigalpa 112 090 7 466 000
SIPRFAQJA E PRGJITHSHME E VENDEVE KONTINANTALE-BREGDETARE 2 489 800 149 304 000
ISHUJT BAHAMAS Naso 13 962 342 000
R. DOMINIKANE Santo Domingo 48 730 10 090 000
XHAMAJKA Kingston 10 990 2 719 000
KUBA Havana 114 530 11 204 000
ISHUJT KEJMAN (BM) Xhorxh Taun 197 56 000
PORTORIKOJA (SHBA) San Huani 8 746 3 982 000

TRINIDAD-E-DOBAGOJA Port-of-spejn 4 824 1 339 000
HAITI Port-o-prens 27 750 10 033 000
SIPRFAQJA E PRGJITHSHME E VENDEVE ISHULLORE 229 729 39 765 000
FJALOR TERMESH
SHTET ISHULLOR shtet q gjendet n ishull apo ishuj.
SHTET ISHULLOR-KONTINENTAL shtet q me territorin e tij shtrihet edhe n territor ishullor,
edhe n at kontinental.
79
MSO M TEPR MEKSIKA

Sombrero sht kapel karak- Meksika gjendet n pjesn jugperndimore t Ameriks s
teristike t ciln e mbajn gati se e Mesme. Me siprfaqe prej 1 967 140 km2. Kuzohet me SHBA-
gjith popullata meksikane. sht t n veri dhe me Belisen dhe Guatemaln n jug, ndrsa n
shum e gjer, sht e zbukuruar perndim me Oqeanin e Qet.
n mnyr interesante dhe shrben
Pjesa m e madhe e territorit sht malor Kordiljeret e Mek-
pr mbrojtjen nga rrezatimet dhe
siks, t cilat prbhen prej dy vargmalesh: Siera Madre Oriental
temperaturat e larta.
n lindje dhe Siera Madre Oksidental n perndim. Gadishulli
Jukatan trsisht sht rrafshinor.
Klima sht tropikale, n veri kalon n subtropikale dhe sht
e varur prej reliet. Temperaturat lvizin prej 10 'C deri 30 'C gjat
vitit. Reshjet arrijn nga 100-200mm n veri dhe 2 000-3 000 mm
n jug.
Meksiko ka afr 107 milion banor, rreth 55 banor n nj
Sombrero
km2 dhe natalitet prej 28 promil. Prbrjen etnike e prbjn
meksikant, kryesisht mestikt. Gjuh zyrtare sht gjuha span-
jolle. Mbisundon besimi i krishter. Kryeqyteti sht Meksiko,
me 9 milion banor ndrsa i gjith aglomeracioni ka rreth 22 mil-
ion banor dhe llogaritet t jet njri ndr qytetet m t mdha
n bot. Qytete tjera t mdha jan Guadallahara, Pueblo, Siu-
dad Huarez, Verakruz, Akapullko, Montrej dhe t tjera. Meksiko
sht federat prej 31 shteteve federale.
Gjedhe
Zgjerimi i aglomeracionit n
Suidad Meksiko Suidad Meksiko
80
Meksiko sht vend industrial-agrar. Vendin udhheqs n PYETJE
ekonomi e merr prpunimi i nafts dhe gazit, prodhimi i zhivs, Ku gjendet Meksika?
argjendit, hekurit, uranit, arit, plumbit etj. Jan t zhvilluara in- far siprfaqe dhe sa banor
dustrit petrokimike, kimike dhe ndrmarrjet e metalurgis s ka Meksika?
zez dhe t ngjyrosur. N ekonomin fshatare mbizotron rritja Cilat jan qytetet m t mdha
e misrit, grurit, orizit, kafes, fasules, kallamsheqerit. Sepse 50% n Meksik?
nga toka sht nn kullota, sht e zhvilluar bagtia gjedht, Cila deg ekonomik sht me
dhent dhe dhit dhe prodhimtaria e mishit dhe dhit. Komunika- e zhvilluar n Meksik?

cioni dhe turizmi jan relativisht mir t zhvilluara. far shteti sht Kuba?
ka prodhohet m s shumti n
KUBA Kub dhe pr ka sht e njohur
ajo?
Kuba sht shtet ishull n Amerikn e Mesme. Prfshin nj
hapsir prej 114 530 km2. Klima n Kub sht tropikale, me
temperatur mesatare prej 22 deri 28 'C dhe me reshje mesatare
prej 800 deri 2 200mm n vit.
Kuba ka afr 11 milion banor, nga t cilt 98% jan kubanez.
Gjuh zyrtar sht gjuha spanjolle. Kryeqyteti sht Havana, me
2,5 milion banor. Nga qytetet tjera t njohura jan Santiago de
Kuba, Guantanamo, Santa Klara dhe t tjera. Sipas rregullimit
shtetror, Kuba sht republik.
Kuba si vend industrial-agrar me nj ekonomi t dobt, ka
prodhim t lart t kallamsheqerit, duhanit, orizit, limonit, kafes,
portokallit, dhe t tjera.
Kuba disponon me rezerva t nikelit, manganit, hekurit, kromit Duhan
etj. M i zhvilluar sht prodhimi i duhanit dhe sheqerit, me nj
numr t madh t fabrikave. Ka nj turizm dhe komunikacion
relativisht t zhvilluar.
Sheqer dhe kallamsheqeri
Havana
81
BISED RAJONET KARAKTERISTIKE N

AMERIKN E MESME
Shikoje hartn e Ameriks s
Mesme, dhe konstato se far
Amerika e Mesme karakterizohet me nj numr t madh t

t bie m shum n sy?
vendeve dhe objekteve gjeograke. M karakteristike jan:
far shtetesh ka n Amerikn
- Gjiri i Meksiks
e Mesme?
- Kanali i Panamas
- Ishujt e Karaibeve, Antilet e Mdha dhe t Vogla
Gjiri i Meksiks
Gjiri i Meksiks sht pjes e Oqeanit Atlantik, i cili gjen-
det afr bregut juglindor t Ameriks Veriore. Ka nj siprfaqe
prej 1,5 milion km2. Spikatet me brigje t ulta ranore, me shum
liqene-laguna. N Gjirin e Meksiks derdhen lumenjt Misisipi
dhe Rio Grande. Temperatura mesatare e ujit sht 25 'C, ndr-
sa prqendrimi i krips n uj arrin 35%. Nga Gjiri i Meksiks
rrjedh rryma detare e Golt, e cila nprmjet Atlantikut arrin deri
tek brigjet e Evrops Perndimore. Limanet kryesore jan qyte-
Vullkani Popokatapetl
tet Nju Orleans n SHBA, Verakruz n Meksik dhe Havana n
Kub.
Kanali i Panamas
sht i ndrtuar m vitin 1914 n daljen m t ngusht dhe m
t ult ndrmjet Ameriks Veriore dhe Jugore, ashtu q me rrug
ujore bashkohen me Oqeanin e Qet dhe Atlantik. I gjat sht
Mobili
Nju Orleansi
Laguna Hjustoni
Majami
Havana
Korpus Kristi
FJALOR TERMESH
Kankuni
VEND KONTINENTAL -Shtet
i cili nuk del n det
VEND BREGDETAR- shtet i
cili gjendet n pjest kontinentale
t toks dhe del n det.
Gjiri i Meksiks
81 km, i gjer 90-350m dhe i thell 11m. Ka nj rndsi t madhe PYETJE
pr komunikacion ujor, pr transportimin e mallrave.
Cilat nga objektet gjeografike
n Amerikn e Mesme jan m
karakteristike?
Prshkruaje Gjirin e Meksiks?
Prej ku buron rryma e ngroht
detare e Golfit, e cila prej Gjirit

t Meksiks arrin n Evrop?
Cilt jan ishujt m t mdhenj
n Amerikn e Mesme?
Cilat jan qytetet dhe limanet
m t mdha n Gjirin e
Meksiks?
far ndodhi n Haitit n vitin
2010?
Kanali i Panamas
Karaibet
Karaibet sht emr i njohur pr grupin e ishujve n Detin
e Karaibeve. T till jan grupi i ishujve Antilet e Mdha dhe
t Vogla. N grupin e Antileve t Mdha bjn pjes ishujt e
Kubs, Xhamajks, Porto Rikos dhe Hispoanjola, ndrsa n Krokodili
grupin e Antileve t Vogla gjenden nj numr i madh ishujsh Tapir
t vogl.
DETYR
N hart identifiko shtetet,
ishujt dhe kryeqytetet e
Ameriks s Mesme?
N internet shikoni me far
karakteristikash gjeografike
sht e njohur Amerika e
Ishujt e Antileve t Mdha
Mesme!
83
AMERIKA JUGORE
PASQYR E SHTETEVE
T AMERIKS S JUGUT
Pozita gjeograke dhe karakteristikat natyrore

Amerika Jugore sht kontinent i veant, i cili shtrihet prej
Oqeanit t Qet dhe Atlantik, deri tek Kanali i Panamas n veri,
dhe n jug deri n Tokn e Zjarrt. Vepra markante t relievit
jan Andet, Rrafshnalta e Brazilit, Amazona dhe Gran ako.
Npr kt kontinent kalon ekuatori, pr arsye edhe takohen
Bogota kryeqyteti i Kolumbis m shum lloje klimatike. Pr far lloje klimatike bhet fjal?
Amerika Jugore sht m e largt dhe m e izoluar nga t gjitha
kontinentet tjera.
MSO M TEPR
Kolumbia sht nj nga shte-
tet m t mdha n Amerikn e
Jugut, e cila prfshin nj sipr-
faqe prej 1,14 milion km2. Aty
jetojn rreth 45 milion banor.
Prfshin nj pjes t Andeve. N
perndim dhe lindje shtrihet n
rrafshina t cilat rreth Oqeanit t
Qet jan m t vogla, kah lindja
n Amazon m t larta. Klima
sht ekuatoriale dhe subekuato-
riale, me temperatur mesatare
25'C. Gjuh zyrtar sht gjuha
spanjolle. Kryeqyteti sht Bo-
gota, me 7 milion banor. Ko-
lumbia karakterizohet me indus-
tri agrare-ekonomike. Disponon
me sasi t madhe t nafts. Nga
industrit m t zhvilluara jan
metalurgjia, e tekstilit, duhanit.
Nga bujqsia prodhime kryesore
jan kafeja, pambuku, duhani,
orizi, sheqeri dhe misri.
84
Lima - kryeqyteti i Perus

Shtetet
Kontinenti i Ameriks Jugore sht i ndar n m shum BISED
shtete. Karakteristike sht q, vetm Bolivia dhe Paraguai jan Ku gjendet Brazili?
shtete kontinentale, t gjitha shtetet tjera kan dalje n det. T Cilat shtete tjera gjinden n
tilla jan: Argjentina, Bolivia, Brazili, Venezuela, Guajana, Amerikn Jugore?
Ekuadori, Kolumbia, Paraguai, Peru, Surinam, Uruguai, far t prkujtojn shtetet e
Guajana Franceze dhe Kili. Ameriks Jugore?
N Amerikn Jugore jetojn rreth 390 milion banor. Shtetet
m t mdha pr nga siprfaqja jan Brazili dhe Argjentina, t
cilat prfshijn 63,5% t kontinentit dhe n to banojn rreth 60%
e popullsis.
MSO M TEPR
SIPR-
URI
SHTETI
TETI
FAQJA
(OKB 2009)
Peru gjendet n pjesn
n km2 perndimore t Ameriks Jugore.
Buenos- Ka nj siprfaqe prej 1,28 milion
ARGJENTINA 2 777 410 40 134 000
Ajresi
km2 dhe rreth 30 milion banor.
BOLIVIA Sukre 1 098 600 9 879 000 Pjesa m e madhe e territorit
La Pas
sht malore kah Oqeani i Qet,
BRAZILI Brazilia 8 547 400 192 180 000
dhe nj pjes me rrafshina drejt
VENEZUELA Karakasi 912 050 28 585 000 Amazons. Klima sht ekuato-
GUAJANA Xhorxhtauni 215 080 762 000 riale. Peru sht vend industrial-
EKUADORI 14 094 000
agrar me xehetari t zhvilluar,
Kitoja 272 050
duke prodhuar zink, argjend,
KOLUMBIA Bogota 1 141 800 45 218 000 hekur, mangan, ar, fosfat, bakr
PARAGUAI Asunsion 406 750 6 349 000 etj. Ka metalurgji t zhvilluar,
industrin e letrs, industrin e
PERUJA Lima 1 285 200 29 132 000
ushqimit etj. N sektorin bujq-
SURINAMI Paramaribo 163 820 520 000 sor prodhohet pambuku, duha-
URUGUAI Montevideo 175 020 3 361 000 ni, sheqeri etj. E ka t zhvilluar
poashtu edhe peshkatarin.
FR. GIJANA Kaen 83 530 187 000
KILI Santiago 755 480 17 004 000
17 834 190 387 405 000
85
AMERIKA JUGORE
BISED GJEOGRAFIA E BRAZILIT DHE ARGJENTINS

Cilat nga shtetet q gjinden n
BRAZILI
Amerikn Jugore jan m t
mdha? Natyra. Brazili i prfshin pjest qendrore dhe lindore t

Cili sht qyteti m i njohur n Ameriks Jugore. Kryeqyteti i Brazilit sht Brazilia. Siprfaqja
Amerikn Jugore? e Brazilit arrin 8 547 400 km2. Kuzohet me nnt shtete dhe nj
territor t varur. Gjeji shtetet m t cilat kuzohet Brazili!
Pjesn qendrore dhe jugore e prbn Rrafshnalta e Brazilit,
ndrsa n perndim Ultsira e Amazons. Klima n veriperndim
sht e lagsht dhe ekuatoriale, ndrsa n juglindje subtropikale.
Lumenjt kryesor jan Amazona, San Francisko dhe Parana.
Ultsira e Amazons sht mbuluar me parapyje tropikale. N
rrafshnaltet dhe n ultsirat n jug jan t pranishme siprfaqe t
bareve t larta kampose dhe siprfaqe t prpunuara.
Brazilia
Plantacion me kafe
PYETJE
far hapsire prfshin
Brazili? Rio de Zhaneiro
territorin e Brazilit? Popullsia. Brazili ka rreth 192 milion banor. Popullsin e
Cilt jan lumenjt m t prbjn t ardhurit nga Evropa, kryesisht portugezt. Sot
mdhenj n Brazil?
m shum s 95% t popullsis s Brazilit e prbjn mulatt,
zambost dhe mestikt. Ata i takojn religjionit t krishter.
popullsin e Brazilit?
far lloj industrish jan t Qytetet m t njohura jan Resife, Salvador, Rio de Zhaneiro,
zhvilluar? San Paulo, Portu Alegre etj. Brazili sht i ndar n 26 shtete
ka prodhohet nga prodhimet federale.
bujqsore?
86
Ekonomia. Sipas zhvillimit ekonomik, Brazili sht vend
industrial dhe agrar. Nga pasurit xeherore ka hekurin, bok-
sitin, manganin dhe naftn. Sipas ksaj, m e zhvilluar sh-
t industria e metalurgjis, letrs, tekstilit, e drurit dhe e
makineris. Pjesa m e madhe e popullats merren me bujqsi.
M shum kultivohet kafeja, kakao, sheqeri, ndrsa n pjesn
jugore limoni, portokalli, gruri, misri etj. N sfern e blegtor-
is m shum kujdesen pr lop dhe derra.

ARGJENTINA Ndeshje futbolli ndrmjet Argjentins
dhe Brazilit
Natyra. Argjentina gjendet n pjest jugoret t Ameriks s
Jugut. N veri kuzohet me Bolivin dhe Paraguain, n ver-
ilindje me Brazilin, n lindje me Uruguain, dhe Oqeanin Atlan- PYETJE
tik, n perndim me Kilin. Me nj siprfaqe prej 2 777 410 km2. Ku gjendet Argjentina dhe
Kryeqytet i saj sht Buenos Aires. Pjesa m e madhe e territorit far siprfaqe prfshin ajo?
sht n rrafshina si jan: Rrafshina e Gran akos etj. N Cilat teritore veohen si trsi
perndim ngrihen Andet. Klima e Argjentins sht e prbr t veanta n Argjentin?
prej m shum llojesh klimatike. N Ande sht prezente klima Ku sht e koncentruar m
malore. N rrafshinn e Gran akos klim subtropikale, n shum popullsia e Argjentins?
Ultsirn La Plata mbizotron klima e matur kontinentale, Cilat kultura bujqsore
ndrsa n jug n Patagonia dhe Tokn e Zjarrt sht klim jan m t prfaqsuara n
kontinentale. Lumenjt m t rndsishm jan Parana, Rio Argjentin?
Salado dhe Uruguai. Cila industri sht m e
Popullsia. Popullsin kryesisht e prbjn t ardhurit span- zhvilluar n Argjentin?
joll nga Evropa. Nj pjes e popullsis jan mestik dhe indi-
os. Ka afr 40 milion banor. Dendsia e popullsis sht m
e madhe n Rrafshin e Laplats. Qytete m t mdha jan DETYR
Buenos Aires, Rosario dhe Kordoba.
Sipas t dhnave n tabeln e
Ekonomia. Argjentina sht vend industrial-agrar. Pjesa
faqes 85, llogarite dendsin
m e madhe e popullsis merret me bujqsi dhe blegtori. Krye-
e popullsis n shtetet e
sisht kultivohet misri, ndrsa nga kulturat industriale: pam-
Ameriks s Jugut, dhe
buku, duhani, lule dielli, aji, orizi, etj. Poashtu sht e zhvil- konstato ku sht popullsia m
luar industria e ushqimit, e tekstilit, e lkurs. Disponon dhe e dendur?
eksploaton derivatet e nafts, uran, plumb dhe zink. Limani
kryesor sht n Buenos Aires.
Buenos Aires
87
AMERIKA JUGORE
BISED VENDET M KARAKTERSTIKE N

N baz t njohurive pr A MERIKN JUGORE
Amerikn e Jugut, cilat vende
dhe objekte gjeografike Amerika Jugore sht kontinent me relief karakteristik, me

mendon se jan m hapsira klimatike si dhe objekte hidrograke. Nga to veohen:
karakteristike? Andet, Ultsira e Amazons, Shkrettira e Atakams, La Pla-
ta dhe t tjera.
Andet
Pjesa e Kordiljereve e cila si vargmale shtrihen afr bregut t
Oqeanit t Qet quhen Ande (malet e bakrit). Andet jan varg-
male t gjata rreth 9 000km. Pjesa m e madhe e majave arri-
jn lartsin mbidetare n rreth 7 000m. Maja m e lart sht
Akonkagua me 6 962m. Lshohen pjerrtas drejt Oqeanit t Qet,
ndrsa n mnyr graduale drejt pjess kontinentale. Meq shtri-
hen n breza t ndryshm klimatik, kuri i bors n krahinat
tropikale sht n lartsin rreth 6 000m, ndrsa n Tokn e Zjar-
Andet Peizazh nga Amazona
88
rt n rreth 600m. Andet karakterizohen me pasuri t mdha PYETJE
mineralesh.
Cilat hapsira gjeografike jan
Ato paraqesin vargmalesh t reja. Prbhen prej disa varg-
karakteristike pr Amerikn
maleve paralele dhe at: lindore, qendrore, perndimore dhe
Jugore?
bregdetare midis t cilave gjenden fushgropa t thelluara dhe Prshkruaje se si sht masivi
rrafshnalta t gjera. Karakteristik sht pellgu i mbyllur i basenit malor i Andeve?
t liqenit Titikaka. N Ande ekzistojn trmete t shpeshta dhe ka sht karakteristike pr
vullkane aktive. Andet jan t pasura me bakr, kallaj, plumb,

Amazonin?
zink, argjend, ar, platin dhe xehe t tjera. far dhe ku gjendet
Atakama?
Amazonia far di pr Gjirin La Plata
Amazonia quhen ultsira e gjer n pellgun e lumit Amazona dhe Rrafshin LaPlata?
me ujrrjedhat. Z nj siprfaqe prej 5 milion km2. Shtrihet prej
Andeve deri tek Oqeani Atlantik, me lartsi mbidetare deri
20m. Pr shkak t temperaturave t larta vjetore (24-28'C) dhe
reshjeve t mdha (1 500-3 000mm) n Amazoni jan t krijuara
pyje shum t dendura, t gjelbra dhe t pashkelura, t ashtu-
quajtura selvasi. Amazonia sht shum pak e banuar. Komu-
nikacion kryesor jan lumenjt.
Atakama
Atakama sht shkrettir n Amerikn Jugore e cila shtri-
het rreth 1 000 km afr bregut t Oqeanit t Qet n pjest Shkrettira Atakama
veriore t Kilit. Bn pjes n t ashtuquajturat shkrettira detare
q formohen n zonat tropikale n brigjet perndimore t konti-
nentit. Pjesrisht sht me rr, ndrsa pjesa tjetr me gur. Sasit
vjetore t reshjeve jan nn 50mm. Temperaturat nuk jan shum
t larta dhe lvizin rreth 20'C n janar. Bota bimore dhe shtazore
sht e varfr. N bregun e detit ka tufa t mdha zogjsh.
La Plata
Gjiri i La Plats n Argjentin sht njri ndr estuaret
m t mdha n bot, q krijohet nga bashkimi i lumenjve t
Parans dhe Paraguait. Ka formn e hinks e cila shtrihet prej 50
km n bashkimin e tyre deri n 250 km n Oqeanin Atlantik. N Gjiri i La Plats
gjirin e La Plats jan t vendosura disa qytete m t mdha si
jan Buenos Aires dhe La Plata n Argjentin dhe Montevideo n
Uruguai.
DETYR
N hartn e Ameriks
FJALOR TERMESH
Jugore gjeji dhe nnvizoji
AMAZONIA rrafsh i shtrir n rrjedhjen e lumit Amazon. m konkretisht hapsirat
ATAKAMA - shkrettir n Amerikn Jugore e cila shtrihet karakteristike t kontinentit!
1 000 km rreth bregut te Oqeanit t Qet n pjesn veriore t Ve ksaj, shih me cilat veori
Kilit. karakterizohen ato rajone!
89
PYETJE NGA TEMAT 4, 5 DHE 6
TEMA 4 Ameriks Jugore?

Cilt jan lumenjt m t njohur n Amerikn
far sht pozita gjeografike e Ameriks
Jugore?
Veriore?
Prshkruaje lumin Amazona! Si sht rrjeti i
Sa sht siprfaqja dhe popullsia e Ameriks
lumenjve n Amazoni?
Veriore?
Cili sht liqeni m i njohur n Ande?
Kush e ka zbuluar Amerikn Veriore pa mos e
far jan pampast dhe ku shtrihen n
ditur se sht kontinent i ri?
Amerikn Jugore?
Cilat dhe si jan malet e reja n Amerikn
Veriore?
Cilat jan gjiret, ishujt dhe gadishujt m t TEMA 6
mdhenj n Amerikn Veriore? Cilt popuj kan jetuar n Amerik para
Cilat lloje klimatike jan prezente n ardhjes s popullsis nga Europa?
Amerikn Veriore? Ku ka ndodhur kolonizimi dhe shprngulja
Cilat lloje klimatike jan m karakteristike spanjolle dhe portugeze?
pr kontinentin amerikan veriore? Cilat territore n Amerikn Veriore dhe
far sht tornado dhe ku paraqitet ajo n Jugore jan me dendsi m t madhe banimi?
Amerikn Veriore? far jan mulatt, mestikt dhe zambost?
N sa pellgje del territori Ameriks Veriore Si ndahet Amerika gjeograkisht, dhe si
dhe cilat jan ato? rajonalisht?
ka sht karakteristike pr Liqenet e Mdha Si ndahet territori i SHBA-ve sipas relievit?
n Amerikn Veriore? Cilat deg industriale jan m t zhvilluara
ka sht tundra dhe ku sht e shtrir ajo n n SHBA?
Amerikn Veriore? Si sht pozita gjeograke e Kanadas?
Cilat lloje t kafshve jan t prfaqsuara n Cilat jan objektet m karakteristike
Amerikn Veriore? hidrograke (lumenj, liqene, gjire etj.)?
Ku n Amerikn Veriore paraqitet
TEMA 5 koncentrimi i m shum qyteteve t mdha?
Si sht pozita gjeograke e Ameriks s
Prej ku deri ku shtrihet Amerika Jugore?
Mesme?
Sa sht e madhe Amerika Jugore sipas
Cilat shtete gjinden n pjesn kontinentale t
siprfaqes dhe popullsis?
Ameriks s Mesme?
Si ka rrjedhur kolonizimi i Ameriks Jugore?
Cilat jan shtetet ishullore n Antilet e
Prshkruaji malet Ande! N cilin grup t
Mdha?
maleve bjn pjes?
far siprfaqe dhe sa banor ka Meksika?
Cili lum rrjedh n Rrafshin e Amazonis
far shteti sht Kuba?
dhe far pyjesh jan t zhvilluara?
Ku gjendet Brazili?
far llojesh klimatike jan prezente n
Ku gjendet Argjentina dhe far siprfaqe
Amerikn Jugore?
prfshin territori i saj?
Drejt cilave rrjedha gravitojn ujrat e
90
TEMA DHE PRMBAJTJE
VII. KARAKTERISTIKAT GJEOGRAFIKE T AUSTRALIS DHE OQEANIS

- AUSTRALIA KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE DHE
SOCIO-EKONOMIKE
- OQEANIA KARAKTERISTIKAT GJEOGRAFIKE
- NDARJA REGJIONALE DHE PASQYRA E SHTETEVE
Siprfaqe:
7 682 560 km2 AUSTRALIA, KARAKTERISTIKAT
Popullsi: NATYRORE-GJEOGRAFIKE DHE
22 076 000 banor
Kryeqytet: SOCIO-EKONOMIKE
Kanbera
BISED Karakteristikat natyrore-gjeograke
Ku ka kangurt? Australia sht kontinenti m i vogl, i cili prfshin nj
Cili sht kontinenti m i siprfaqe rreth 7,7 milion km2. Gjendet n jug t globit toksor.
largt i Europs?industris? sht i rrethuar me ujrat e Oqeanit t Qet dhe Indian, ndrsa
n veri me liqenin e Timorit dhe Arafurit. M afr sht me
juglindjen e Azis e cila lidhet ndrmjet ishujve dhe deteve t
shumta. Me kontinentet tjera, prve Azis, gjendet n largsi m
shum se 10 000km.
Shkrettir n Australi Shkmbi earso (Uluru)
Australia nuk vij bregdetare shum t thyer. Gjiri m i

madh sht Gjiri i Karpentit n veri dhe Gjiri i madh i Australis
n jug.
Australia karakterizohet me male t ulta dhe tok t rraf-
sht. Australin Jugore e karakterizojn Malet e Mdha t
Degzuara dhe Alpet Australiane, me majn m t lart n kon-
tinent Koshqushko, me 2 234m.
Melburn
Sidnej
92
Australia Qendrore karakterizohet me Ultsirn e madhe Aus- PYETJE
traliane, e q gjendet midis pellgut Karpentatik dhe Pellgut t
Si sht relievi dhe shtrirja
Madh Australian.

bregdetare n Australi dhe cilat
Australia Perndimore prfshin malet masivet e gjera kodri- gjire jan m t mdha?
nore-malore dhe shkrettirat. T tilla jan: Hamerzli, Mazgrev, Cilat shkrettira gjinden n
malet e Mekdonaldit dhe Shkrettira e Madhe Ranore, Shkretti- Australi dhe n ciln pjes t
ra e Madhe Viktori, Shkrettira e Gibsonit dhe t tjera. kontinentit?
Klima n Australi sht e llojllojshme. N veri mbizotron Si sht hidrografia e
klim tropikale. kontinentit?
Pjest qendrore dhe perndimore t kontinentit jan t thata, Sa banor ka Australia dhe
me klim shkretinore. prej nga vijn ata?
Pjest juglindore me klim subtropikale dhe t matur. far zhvillimi ekonomik
Hidrograa e Australis sht e varfr. Pr shkak t toks s posedon Australia?
that dhe reshjeve t dobta, lumenjt n Australi jan n numr
t vogl. M t njohur jan Mari dhe Darling n juglindje, ndr-
sa Flinders n Australin veriore. T gjith lumenjt e tjera jan
t shkurtr. Derdhen n dete dhe n 700 liqene t kripura t cilat
gjenden npr gjith Australin.
Nga thatsira ka pyje tropikale, kaktuse, stepe dhe t tjera.
Faunn e prbjn kafsht specike si jan kangurt dhe koalat,
pastaj qeni i egr dingo, zogjt emu etj.
Popullsia Ekualiptus
Australia ka rreth 20,5 milion banor. Popullsin e prbjn
kryesisht t shprngulurit nga Europa dhe Azia. Bhet fjal
pr prfaqsues nga m shum 80 popuj. Gjuha zyrtare sht
anglishtja. Pjesa drmuese e popullsis jan t krishter. Npr
qytete jetojn gati se 80% e popullsis. Vendbanime m t njohu-
ra jan Sidnej, Melburn, Adelaid, Brizbejn dhe Pert. Kryeqyteti
sht Kanbera. Koala Kanguri
Aborixhin
Ekonomia
Australia sht shtet shum i zhvilluar industrial-agrar.
Ka rezerva t mdha t lndve t para energjetike dhe minerale:
hekur, uran, mangan, naft, gaz toksor, ar etj. Industrit m t
zhvilluara jan: metalurgjia, industria e automobilave, e teks-
tilit, kimike, industria ushqimore etj. sht vend udhheqs n
prodhimtarin e ushqimeve fal blegtoris s zhvilluar. Krye-
sisht ruhen gjedhe dhe dele. sht eksportues i madh i ktyre
mallrave ushqimore. Komunikacioni ajror dhe ujor sht m i
zhvilluar n Sidnej, Melburn dhe Pert. DETYR
N hartn e Australis gjeni,
shkrettirat, malet, gjiret dhe
qytetet m t mdha?
93
OQEANIA KARAKTERISTIKAT
GJEOGRAFIKE
BISED Oqeania sht emr i prbashkt i disa grupeve t ishujve n

A ke dgjuar pr Oqeanin? ujrat e Oqeanit t Qet. Ato jan:
far paraqet Oqeania? - Melanezia,
Ku gjendet ajo? - Mikronezia,
- Polinezia, dhe
- Zelanda e Re
Melanezia
Melanezija i prfshin ishujt t cilt gjenden n verilindje t
Australis. N kt grup ishujt m t mdhenj jan Guineja e Re,
Britania e Re, Kaledonija e Re, Vanuatu dhe Ishujt e Salomonit.
Mikronezia
Makronezija i prfshin disa ishuj t vegjl n verilindje
Porti Morzbi t Melanezis. N kt pjes m karakteristike jan ishujt e
Mareshalit, Marijanit, Kiribati, Karolinski etj. Numri m i madh
MSO M TEPR i tyre jan ishuj korale.
Papua Guineja e Re gjendet
n lindje t ishullit Guineja e Re.
Ka nj siprfaqe prej 462 840km2
dhe ka afr 7 milion banor. N
ishull shtrihen vargmalet ose
Masivi Qendror, maja e t cilit
sht Maunt Vilhelm 4 509m. Pa-
pua Guienja e Re sht shtet me
zhvillim t dobt agrar.
94
Polinezia
PYETJE
Polinezia prfshin nj numr t ishujve dhe grupe t ishujve
n Oqeanin e Qet. Ndr m t njohura jan ishujt e Havait, Si ndahet Oqeania?

ishulli i Krishtlindjes, Tuamotu dhe Kukovi. Cilt ishuj bien nn grupin e
Melanezis?
Ishujt e Zelands s Re Cilt ishuj e prbjn
Mikronezin?
Zelanda e Re sht grup i veant i ishujve. M t mdhenj
Cilt ishuj i prkasin
jan ishulli Verior dhe Jugor, t cilt kryesisht jan malor. N
Polinezis?
ishullin Jugor maja m e lart sht Kuk q arrin 3 764m. Ishujt
far reliefi ka Zelanda e Re?
kan vullkane aktive, gejzere dhe ujra t ngrohta minerale. Ky
Me far klime karakterizohen
grup i prket shtetit t Zelands s Re. Ishujt e Zelands s Re?
Pr shkak s shumica e ishujve gjenden n vijn e ekuatorit, Ekonomikisht, n cilat shtete
klima sht tropikale. Temperaturat jan relativisht t larta dhe kategorizohet Zelanda e Re?
ka lagshti t madhe. Lumenjt jan t shkurtr dhe t mbushur
me uj. Ishujt karakterizohen me shum plazhe me rr.
Vullkan n Zelandn e Re Ishull koral
Zelanda e Re karakterizohet me klim subtropikale n ishul- DETYR

lin Verior dhe me klim t matur n ishullin Jugor. M t ban- N hartn gjeografike me
uara jan ishujt e Guines s Re dhe Zelands s Re. kujdes shikoni ishujt dhe
Ekonomikisht m e zhvilluar sht Zelanda e Re. Ajo konsid- grupet e ishujve t cilat e
erohet si shtet industrial dhe agrar. prbjn Oqeanin!
Velington
95
NDARJA REGJIONALE DHE
PASQYRA E SHTETEVE
BISED Oqeania, sipas ndarjes regjionale n Melanezi, Mikronezi,

Polinezi dhe Zeland e Re, ka numrin m t madh t ishujve
Sfar jan koralet? shtete.
A e di se si quhen ishujt Melanezia i prfshin territoret e shteteve: Vanutu, Kaledonija
korale? e Re, Papau Guineja e Re, ishujt e Solominit, Fixhi dhe Norfok.
Mikronezia i prfshin territoret e shteteve: Guam, Kiribati,
ishujt e Marshalit, Nauru, Shtetet Federative t Mikronezis.
Polinezia i prfshin: Samoa, Samoa Lindore, Kukovi, Miduej,
Niue, Tokelo, Tonga, Tuvalu, Polinezia Franceze, Xhonstaun etj.
Grup i veant jan ishujt: Zelanda e Re, Ishujt e Kokosit,
MSO M TEPR dhe Ishulli i Krishtlindjes.
Vrehet se, me prjashtim t Zelands s Re dhe Papua Guin-
N Polinezi gjenden nj numr
ea, shtetet tjera jan t t pa konsiderueshme sipas siprfaqes
i grupeve t ishujve dhe ishuj, ku
shumica jan pr nga siprfaqja dhe banorve. Nj pjes e tyre jan nn administrim t Francs,
t vegjl. Nj pjes e tyre jan t SHBA-ve, Britanis, Australis dhe Zelands s Re.
shpallur edhe shtete, mirpo jan
nn direktivn e shteteve m t
mdha. N rolin e drejtuesve t
ktyre ishujve paraqiten Franca,
Britania e Madhe, SHBA, Aus-
tralia dhe Zelanda e Re.
PYETJE
Cilat shtete gjenden n
Melanezi?
Cilat shtete bjn pjes n
Mikronezi?
Cilat shtete jan karakteristike
pr Polinezin?
Prve Zelands s Re, cilt Koralet dhe bota e tyre e gjall
ishuj gjenden n afrsi t ktij
grupi?
N cilin grup ishujt jan m
t mdhenj pr nga siprfaqja
dhe popullsia?
96
SIPRFAQJA POPULLSIA
FLAMURI SHTETI KRYEQYTETI
n km2 (OKB 2009)
ZELANDA E RE Velington 270 550 4 316 000

ISHUJT E KOKOSIT Bantam Viliks 14 1 150
ISHULLI I KRISHTLINDJES Fling Fish Kouf 135 3 000
Melanezia 540 506 8 545 600
VANUATU Port Vila 12 190 240 000
KALEDONIA E RE (FR) Numea 18 740 200 000
PAPUA GUINEA E RE Port Morzbi 462 840 6 732 000

ISHUJT E SOLOMONIT Honiara 28 380 523 000
FIXHI Suva 18 321 849 000
NORFOK Gingston 35 1 600
Mikronezia 3 269 566 000
GUAM (SHBA) Aganja 545 178 000
KARIBATI Bairiki 832 98 000
ISHUJT E MARSHALIT Maxhuro 182 62 000
NAURU Jaren/Makua 21 10 000
PALLAU (BELLAU) Koror 491 20 000
ISHUJT VERIOR T MARIANIT Garapan 477 87 000
SHTETE FEDERALE MIKRONEZIA Palikiri 721 111 000

Polinezia 8 529 520 950
SAMOA AMERIKANE Pago Pago 197 67 000
ISHUJT E KUKS Avarua 237 20 000

MIDUEJ (SHBA) - 5 500
NIUE Alo 259 1 500
PITKERN Adamstaun 45 50
SAMOA Apia 2 831 179 000
TOKELO Fakaofo 10 1 200

TONGA Nukualofa 748 104 000
TUVALU Vajaku 26 10 000

VALIS-FUTUNA Mata-Utu 274 15 300
POLINEZIA FRANEZE Papet 3 894 300 000
XHONSTAUNI (SHBA) - 3 1 400
OQEANIA (GJITHSEJ) 823 003 13 952 700
97
PYETJE NGA TEMA 7
TEMA 7 Cilt ishuj prbjn Polinezin?

Si sht Relievi i Zelands s Re?
far relievi dhe thyerje bregdetare ka
Me far klime karakterizohen ishujt e
Australia dhe cilat gjire jan m t mdha?
Zelands s Re?
Cilat shkrettira gjenden n Australi dhe n
Ekonomikisht, n cilat shtete bn pjes
ciln pjes t kontinentit?
Zelanda e Re?
far hidrografie posedon Australia?
Cilat shtete gjenden n Melanezi?
Sa banor ka Australia dhe prej nga sht
Cilat shtete bjn pjes n Mikronezi?
prejardhja e tyre?
Cilat shtete jan karakteristike pr
far zhvillimi ekonomik posedon
Polinezin?
Australia?
Prreth Zelands s Re, cilt ishuj bjn pjes
Si ndahet Oqeania?
n kt grup ishujsh?
Cilt ishuj bien n grupin e Melanezis?
Cili grup ishujt jan m t mdhenj pr nga
Cilt ishuj e prbjn Mikronezin?
siprfaqja dhe numri i banorve?
98
TEMA DHE PRMBAJTJE
VIII. KRAHINAT POLAR

- ARKTIKU (POLI I VERIUT) KARAKTERISTIKAT GJEOGRAFIKE
- ANTARKTIKU (POLI I JUGUT) - KARAKTERISTIKAT GJEOGRAFIKE
ARKTIKU (POLI I VERIUT)
KARAKTERISTIKAT GJEOGRAFIKE
BISED Pozita Gjeograke

Arktiku quhet pjesa veriore polare e Toks. E prfshin Oqean-
Si quhet pjesa prreth Polit
in e Ngrir Verior, ishujt q shtrihen n t dhe pjest e Euro-Azis
Verior?
dhe Ameriks Veriore. Prfshin nj territor prej 25 milion km2,
far ngjyre ka ariu polar?
nga i cili tri t pesta jan siprfaqe ujore.
Cilat kafsh polare prdoren
pr trheqjen e sajit?
Klima
Klima sht polare dhe e ashpr. N dimr temperatura ar-
rin -40'C, ndrsa n ver prej 0-10'C. Reshjet jan t pakta dhe n
form dbor. Temperatura e ujit sht rreth -1'C. Pr kt shkak
siprfaqja sht me akull.
Qen
Tundra
Vendbanim eskimez Poli Verior
100
PYETJE
ka sht Arktiku?
far siprfaqe prfshin
regjioni arktik dhe cilt pjes i
prfshin?
far temperatura
mbizotrojn n Arktik?
Sa dhe si quhen banort e
Arktikut?
Cilt kafsh polare i di?
Cila ekspedit hulumtuese ka
arritur i pari n Polin e Veriut?
Poli Verior
far e prbn orn n
Popullsia vendet polare?
Arktiku sht dobt i banuar. Aty takohen vetm grupe t
rralla eskimezsh, t cilt merren me peshkim dhe me ruajtjen e
irvasit drer veriu.

Flora dhe fauna
Siprfaqet toksore pa akull jan nn tundra, ku ekziston
bot e varfr bimore si: likene, myshqe, barishte t rralla dhe
shelgje primitive. Bota detare, sht e pasur me lloje t ndry-
shme peshqish. Nga kafsht e mdha gjenden: foka, ariu i bard-
h, dhelpra polare, lepuri polar dhe zogj t ndryshm.
Ariu polar
Bu Arktik
Dhelpra Polare Lop deti
Hulumtime dhe ekonomia

Arktikun e kan hulumtuar m shum hulumtues. I pari n
Polin Verior ka arritur ekspedita hulumtuese e Robert Pirit m
vitin 1909.
Jan t konrmuara pasuri mineralesh si qymyrguri, hekuri,
dhe metale me ngjyr. Prmes Arktikut ojn vijat m t shkurtra DETYR
ajrore ndrmjet Euro-Azis dhe Ameriks Veriore. Mir shikojeni hartn e
FJALOR TERMESH Polit Verior dhe vrteto cilat
objekte gjeografike gjenden
KLIMA ARKTIKE lloj klimatik q mbizotron n Arktik, n
aty! Shnoji vemas emrat e
pjesn e Polit Verior. Karakterizohet me temperatur dimrore
ishujve, gadishujve, gjireve
deri -40 'C, dhe verra t shkurta, ku temperaturat lvizin prej
dhe deteve!
0 deri n 10'C.
101
ANTARKTIKU (POLI I JUGUT)
KARAKTERISTIKAT GJEOGRAFIKE

far sht pinguini? Antarktiku sht kontinent i cili gjendet n pjesn jugore
Ku jetojn pinguint? polare t Toks. Prfshin nj siprfaqe prej 13,2 milion km2. Pje-
Pse ariu polar nuk mund ti haj sa m e madhe e kontinentit sht nn akull me trashsi deri n
pinguint? 4 000m. Antarktiku nga t gjitha ant sht i rrethuar me uj t
Cili kontinent sht i Oqeanit t Qet, Indian dhe Atlantik.
pabanueshm?
Relievi
DETYR Relievi n Antarktik sht malor, me lartsi t mdha mbide-
tare. Rreth 65% e territorit sht mbi 2 000m. Maja m e lart sht
Hulumto dhe mso sa dhe t Visnon me 5 140m. N mes t Antarktikut gjendet Poli Jugor n t
kujt jan stacionet hulumtuese cilin m vitin 1911 i pari ka arritur norvegjezi Roald Amundsen.
t vendosura n Antarktik!
Shkruaj ese pr at se ka do Klima

kishit hulumtuar n Antarktik Antarktiku karakterizohet me klimn m t ashpr n
nse do t ishit pjes e ndonj bot: temperaturat arrijn deri -80'C. Temperaturat gjat gjith vi-
skuadre hulumtuese! tit jan nn 0'C. Pr shkak t klims s ashpr, errave t forta dhe
mbshtjellsit t akullt Antarktiku llogaritet shkrettir e ftoht
e pajet.
Peizazh nga Antarktiku
Balena
102
Flora dhe fauna PYETJE
T vetmit n Tokn e Greamit jan t pranishme disa likene
dhe myshqe, ndrsa bota shtazore sht m e pasur dhe m e llojl- Ku gjendet Antarktiku?
lojshme. M karakteristike pr kt pjes t bots jan pinguint, far relievi ka Antarktiku?
t cilt jetojn n koloni n pjest bregdetare t kontinentit. N Kush dhe kur ka arritur i pari
krahasim me pjesn toksore, n ujrat e Antarktikut jetojn kaf- n Antarktik?
sh t llojllojshme detare, ndrsa m karakteristike jan balenat. far klime zotron n
Antarktik?
A ekziston bota bimor n kt
kontinent?
Cilat jan kafsht
karakteristike n Antarktik?
far peshkohet n ujrat e
Antarktikut?
Ku ka njerz n Antarktik dhe
me far qllimesh?

MSO M TEPR
Roald Amundsen (1872
1928) sht hulumtues norvegjez
i pjesve polare. Amundsen ka
arritur i pari n Polin Jugor m
Pinguint 14.12.1911 dhe e ka caktuar poz-
itn magnetike t polit verior. Ka
Stacionet hulumtuese dhe ekonomia vdekur m vitin 1928 n Arktik
N Antarktik ndodhen disa dhjetra stacione n t cilat bhen hu- n aksident ajror. Pr nder t tij n
lumtime t ndryshme shkencore. Jan konstatuar rezerva mineralesh afrsi t Antarktikut, nj nga de-
n disa vendzbulime si qymyrgur, hekur, argjend, ar, uranium etj. Por tet sht pagzuar me emrin Deti
nuk bhet eksploatimi i tyre. i Amundsenit.
Antarktiku sht jasht rrjedhave botrore t komunikacionit.
Roald Amundsen
103
PYETJE NGA TEMA 8
TEMA 8 Ku gjendet Antarktiku?

far relievi posedon Antarktiku?
ka sht Arktiku?
Kush dhe kur ka arritur i pari n Antarktik?
far siprfaqe z rajoni i Arktikut dhe cilat
far klime zotron n Antarktik?
pjes i prfshin?
A ekziston bota bimore n kt kontinent?
far temperatura mbizotrojn n Arktik?
Cilat jan kafsht karakteristike n Antarktik?
Sa dhe si quhen banort e Arktikut?
far peshkohet n ujrat e Antarktikut?
Cilat kafsh polare i di?
Ku ka njerz n Antarktik dhe me far
Cila ekspedit hulumtuese ka arritur i pari n
qllimesh?
Polin e Veriut?
104
TEMA DHE PRMBAJTJE
XIX. ELEMENTET E MJEDISIT JETSOR

- ELEMENTET NATYRORE T MJEDISIT JETSOR (AJRI, UJI, TOKA,
BOTA BIMORE DHE SHTAZORE)
- ELEMENTET ANTROPOGJEN T MJEDISIT JETSOR (BANORT,
VENDBA- NIMET, EKONOMIA)
- NDOTJA DHE MBROJTJA E MJEDISIT JETSOR
- NDOTJA E AJRIT
- NDOTJA E UJIT
- NDOTJA E TOKS
- NDOTJA E BOTS BIMORE DHE SHTAZORE
ELEMENTET NATYRORE T MJEDISIT
JETSOR (AJRI, UJI, TOKA DHE BOTA
BIMORE DHE SHTAZORE)
BISED Elementet natyrore t mjedisit jetsor jan:

far thithim n ajr? - Ajri
far pim? - Uji
Si duhet t jen ajri q e - Dheu
thithim, uji q e pim dhe - Bota bimore dhe shtazore
ushqimin t cilin e ham?
far duhet q t mbijn Ajri

bimt? Ajri sht materie e gazt, i cili prbhet prej azotit (78%), ok-
sigjenit (21%) dhe 1% t materieve t tjera dyoksid karbonit, he-
liumit etj. Ajri sht baz pr mbijetes n planetin Tok. Pr-
MBAJ MEND brsi kryesor i ajrit n Tok sht oksigjeni. At e shfrytzojn
edhe bimt dhe shtazt. Shtazt dhe njeriu nuk mund t mbijetojn
Pa ajr, pa uj dhe pa ushqim
m shum se disa minuta pa ajr. Bimt, nprmjet fotosintezs
nuk ka jet. Ashtu q, mos e ndot
jan prodhuesit m t mdhenj t oksigjenit, pastaj algat n uj.
ajrin, ujin dhe tokn, si dhe mos
i rreziko bimt dhe shtazt! Ku- Rreziku nga zvoglimi i oksigjenit n ajr shihet n shkatr-
jdesu pr t gjitha q t mbijetosh! rimin e pyjeve dhe ndotjen e ajrit dhe ujrave.
Ajri i pastr Uji pastr
Uji
DETYR Uji sht materie e lngt e prbr prej oksigjenit dhe
Mendo se si do t ishte ndjer hidrogjenit H2O. Ai paraqet element prbrs t mjedisit jetsor,
njeriu dhe sa gjat do kishte i cili luan rol t madh n mbijetesn e bots bimore dhe shtazore.
mbijetuar pa uj, ajr, tok si Uji sht baza ku llon jeta dhe me t cilin mund t zhvillo-
baza pr mbijetesn e bimve het. Uji n Tok sht prezent n atmosfer, n hidrosfer dhe
dhe shtazve. Shpjegoji litosfer. Pjes m t mdha jan t prfshira n hidrosfer, n
pikpamjet e tuaj! oqeane, n dete, n liqene. Oqeanet dhe detet e zn dy t tretn
106
PYETJE
e siprfaqes toksore.
Njeriu, si krijes dominuese n Tok, prve pr t pir, ujin Cilat jan elementet natyrore
e shfrytzon dhe pr nevoja t tjera, pr n shtpi, n industri, n t mjedisit jetsor?
energjetik, pr rekreacion etj. Ashtu q, ndikon negativisht mbi ka sht ajri dhe prej ka
ujin. prbhet?
Cili prbrs n ajr sht i
Dheu rndsishm pr mbijetesn e
Dheu paraqet pjesn e shkrift t siprfaqes s Toks. Ai bots bimore dhe shtazore?
sht mbules e holl me materie t fort, n prbrje t s cilit ka Si shkatrrohet oksigjeni?
m shum se 50% materiesh t ndryshme. Pjesn tjetr e prbjn ka sht uji dhe prej ka
uji dhe mbetje t ndryshme materiesh organike t bots bimore prbhet?

dhe shtazore. Pr far sht i rndsishm
Dheu sht burim i energjis (lnd djegse fosilesh), i ma- uji dhe ku gjendet?
terieve t ndryshme minerale t domosdoshme pr organizmat far jan shtresat toksore
e gjall. Toka punuese, si mjedis prodhues i bimve t ndry- dhe pse jan t rndsishme?
shme, sht e domosdoshme pr mbijetesn e njeriut. Toka Si quhen me nj fjal bota
sht bazamenti pr ndrtimin e shum objekteve t ndryshme. bimore dhe shtazore?
Toka sht burimi m kualitativ i ujit t pijshm. Pr far i shrbejn bota
bimore dhe shtazore njeriut?
Bota bimore dhe shtazore
Bota bimore dhe shtazore jan elemente dinamike nga t cilat
varet ekzistenca e planetit ton dhe zhvillimi i civilizimit njer-
zor. Shumllojshmria e bots bimore dhe shtazore me nj fjal
quhen biodiversitet. Bimt luajn rol t rndsishm n pasurim-
in e atmosfers me oksigjen dhe thithjen e dyoksidit t karbonit.
Ndikimi i tyre sht i rndsishm edhe n rregullimin e regjimit
ujor n tok. Biodiversiteti sht i nevojshm pr shtazt dhe
njeriun pr prmbushjen e nevojave pr ushqim, veshmbathje,
pun, shndet dhe t tjera.
Truall
Fmij Dru molle Qeni i Sharrit (shtaz)
107
ELEMENTET ANTROPOGJENE T
MJEDISIT JETSOR (POPULLSIA,
VENDBANIMET, EKONOMIA)
BISED Elementet antropogjen t mjedisit jetsor jan:

- Popullsia
Ku jetojm?
- Vendbanimi
Ku punojm dhe pse?
- Ekonomia
far ndrton njeriu?
far bn njeriu me natyrn?
Popullsia
Popullsia sht njri nga elementet antropogjen t mjedisit
jetsor, t cilt kryesisht e prfshijn pjesn e banuar me njerz

n Tok, t njohur si ekumena. Elementet m t rndsishme t
popullsis nga aspekti i mjedisit jetsor jan:
- Numri i banorve ose i popullsis
- Dendsia e popullsis
- Shprngulja e popullsis
Numri i banorve ndikon mbi mjedisin jetsor, sipas asaj se

sa njeriu bn ndryshime n natyr. Sa m shum njerz n nj
hapsir, aq m shum nevoja pr mbijetes.
Dinamika e popullsis n kontinentet e bots, t shprehur n miliona
AMERIKA AMERIKA AUSTR.

VITI BOTA AFRIKA AZIA EVROPA
VERIORE JUGORE OQEAN.
1750 791 106 502 163 18 2 2
1850 1262 111 809 274 38 26 2
1950 2519 221 1398 547 167 172 13
1970 3692 357 2143 656 285 232 19
1980 4435 470 2632 692 361 256 23
1990 5264 622 3168 722 442 284 26
2000 6071 796 3680 728 520 316 31
2008 6707 973 4054 732 577 337 34
Numri i popullsis n bot sht i ndryshm dhe me tendenc

t rritjes s vazhdueshme.
Shprngulja e popullsis dhe numri i popullsis n bot m
par ka qen m i vogl. Popullsia ka qen e vendosur n hapsira
m t vogla. M t banuara kan qen luginat e lumenjve p.sh:
luginat n lumin Nil, Ind, Tigr, Eufrat dhe Detin Mesdhe etj. Me
zbulimet e mdha gjeograke ekumena sht e shprndar
Lagje e qytetit
108
me dendsi m t madhe banorsh n kontinentin e vjetr, mirpo PYETJE
edhe n kontinentet e bots s re Amerik dhe Australi.
Cilat jan elementet
Sot bota ka m shum se 6,5 miliard njerz. Njerzit, me antropogjen t mjedisit
prjashtim t Antarktikut jan t vendosur n t gjitha kontinentet. jetsor?
Mirpo, vendosja nuk sht gjithkund e barabart, si p.sh. n Eu- far sht ekumen dhe ku
rop sidomos pjesa Perndimore dhe Qendrore, pjest lindore gjendet ajo?
t Kins, India, pjest veriore t Egjiptit, rreth Gjirit t Guines n Si ndahen vendbanimet?
Afrik, n Amerikn Veriore etj. Territore me dendsi t vogl far shkakton popullata n
banorsh jan: Kanadaja, pjesa aziatike e Rusis, shkrettira Sa- qytetet e mdha?
hara, Amazonia dhe sistemet malore etj. Sa sht numri i banorve
npr qytete n kontinente?

Vendbanimet Si ndikon ekonomia mbi
Vendbanimet jan vende me koncentrim t prkohshm mjedisin jetsor?
ose t prhershm t njerzve, n t cilat zhvillohen aktivitete
prodhuese, kulturore, jeta e tyre shoqrore dhe private. Vend-
banimet jan qendra t prodhimit dhe shpenzimit t materialeve
prodhuese, dhe qendra ku ndodh riprodhimi i banorve. Vend-
banimet ndahen n dy kategori kryesore:
- Fshatra dhe
- Qytete
N fshatra popullata kryesisht merret me aktivitet primare
prodhuese: bujqsi, blegtori, bagti, pylltari, ndrsa n qytete Fabrika
realizohen aktivitetet sekondare si jan: industria, komunika-
cioni, tregtia, shndetsia, arsimimi etj. FJALOR TERMESH
Me prparimin e tekniks dhe teknologjis numri i banorve
DEGRADIMI I MJEDISIT
n qytete sht n rritje. N Europ popullsia arrin 72%, n
JETSOR shkatrrimi i kara-
Amerikn Veriore 81%, n Amerikn Jugore 80%. Qytetet si ele-
kteristikave natyrore t ajrit, ujit,
ment i mjedisit jetsor, me procesin e urbanizimit dhe industrial-
toks, bots bimore dhe shtazore
izimit kan ndikimi t madh mbi shkatrrimin e bukurive naty- me aktivitete t ndryshme t
rore n mjedisin jetsor. shkaktuara me procese natyrore
ose antropogjene.
Ekonomia
NDOTJA E MJEDISIT JET-
Njeriu n funksion t ekzistencs s tij zhvillon aktivitetet SOR shprndarja e gazrave
pr t siguruar materiale t ndryshme prodhuese ushqime, t ndryshme, materieve t lng-
veshje, teknologji etj. Gjat ktij procesi ai shfrytzon lnd t shme dhe t ngurta n natyr.
para. Prmbushjen e nevojave t tija ai e arrin nprmjet degve
RREZIKIMI I MJEDISIT
t ndryshme ekonomike: aktivitete primare (bujqsi, blegtori
JETSOR shkatrrimi i bots
etj.), dhe sekondare (energjetik, industri, zejtari etj.), terciare bimore dhe shtazore.
(komunikacion, tregti, arsim, shndetsi).
MBROJTJA E MJEDISIT
JETSOR parandalimi i pro-
ceseve t ndotjes, degradimit t
karakteristikave natyrore t ajrit,
ujit, toks dhe bots bimore dhe
shtazore.
109
NDOTJA DHE MBROJTJA E
MJEDISIT JETSOR
BISED Ndotja e dhe mbrojtja e mjedisit jetsor sht br prob-

lem botror. Koncentrimi i madh i popullats n disa rajone
A ke par apo prjetuar
sht e bashkangjitur me prezencn e industris, komunikacionit,
ndonjher zjarre?
energjetiks, deponive t ndryshme etj. Gjith ky proces shkak-
A ke par ndonjher oxhaqet
ton ndotjen e mjedisit jetsor. N kt proces ndoten elementet
e uzinave me tym?
natyrore dhe t mjedisit jetsor, si jan:
far bjn automobilat me
- Ajri
gazrat q i nxjerrin?
- Uji
- Toka
- Bota bimore dhe shtazore
PYETJE
NDOTJA E AJRIT
Cilt jan ndotsit natyror
dhe cilt antropogjen? Ajri - materie e gazt natyrore, e cila 99% prbhet prej azotit
Si paraqiten ndotsit natyror dhe oksigjenit, dhe 1% materieve t tjera gjat aktiviteteve t
n ajr? ndryshme njerzore ndotet me materie t ndryshme.
Si paraqiten dhe si ndikojn Burimet e ndotjes s ajrit jan:
ndotsit antropogjen n ajr? - natyrore dhe
Cilat jan materiet e - articiale
rrezikshme dhe far bjn ato
n ajr? Ndotsit natyror t ajrit
far sht smogu? Burimet natyror t ndotjes s ajrit rrjedhin nga erupsionet
far masash merren pr vullkanike, nga trmetet dhe zjarret. Ndotjet natyrore t ajrit jan
mbrojtjen e ajrit? incidente - t prkohshme, t shoqruara me gazra vullkanik,
pluhur i shkaktuar nga dridhjet dhe nga tymi.
Ndotja natyrore e ajrit

110
Ndotja articiale e ajrit
Burimet articiale t ajrit n ajr rrjedhin nga industrit,
komunikacioni, energjetika etj. Ndotja articiale e ajrit sht e
pandrprer. Ato i shkaktojn kapacitetet industrial, termo-ele-
ktrocentralet, ngrohtoret, automobilat dhe intervenime t ndry-
shme t njeriut n jetn dhe punn e prditshme.
Deponi ndots i ajrit

Ndotja articiale e ajrit
MSO M TEPR
Materie t rrezikshme
Burimet e lartprmendura shkaktojn ndotjen e ajrit me Vullkanet ndahen n aktive
sulfur, plumb, sulfat plumbi, tym dhe gazra t tjera. Emisio- dhe joaktive. Pr vullkanet ak-
net e tilla, n vendet ku koncentrimi sht m i lart, shkakton tive llogariten ato t cilat kan
paraqitjen e smogut. Smogu sht kombinim i tymit dhe mjeg- pasur erupsione n t kaluarn
ulls, m materie t dmshme pr botn bimore dhe shtazore. dhe pr t cilat ekziston doku-
Situata t tilla shkaktojn rreziqe serioze mbi jetn dhe shnde- mentacion. Pr vullkanet joak-
tin e njeriut dhe pr organizmat e tjera t gjalla. Pr kt shkak tive ose t shuara nuk ekzistojn
duhet t merren masa mbrojtse. N kt kuptim, tek objektet t dhna historike. Sot n bot
ndotse duhet t vendosen apo t instalohen pajisje t duhura llogaritet t ket m shum se
(ltr) dhe procese pr pastrimin e ajrit gjat emetimit t tymit. 600 vullkane aktive. M shum
Nga ana tjetr, duhet t merren masa pr prdorimin e materieve jan n brigjet e Oqeanit t Qet.
me nivel m t ult dmi, dhe doher t prdoren teknologji Vullkane aktive jan: Kalbuko
m t pastra. dhe Osoro n Amerikn Jugore;
Kamcatka n Rusi; Fuxhiama
n Japoni; Krakatau dhe Tam-
bora n Indonezi; Mon Pele n
Antilet e Vogla; Mauna Loa n
Havai; Sent Helensen n SHBA;
Kamerun n Afrik; Etna n Si-
DETYR cili; Vezuv n Itali; Hekla n Is-
Me fotoaparat observo dhe realizo fotografi t ndotjes land dhe t tjera.
antropogjene t ajrit!
111
MJEDISIT JETSOR
BISED NDOTJA E UJIT

A mund t jetohet pa uj?
Uji n natyr haset n:
far duhet t jet uji t cilin e
shfrytzon njeriu? - gjendje t lngt (ujra t qeta oqeane, dete dhe liqene),
Ku ka uj t pastr? ujra t rrjedhshme (burime, lumenj, kanale);
Si e ndot njeriu ujin? - gjendje t gazt (avulli i ujit n ajr ret);
- gjendje t ngurt (akullnajat n malet e larta dhe n

zonat polare).
N fakt, uji n natyr sht i pastr. Mirpo, nprmjet
rrugve articiale dhe natyrale n ujra futen materie t ndry-
shme, ashtu q uji bhet i paprdorshm dhe i rrezikshm pr or-
ganizmat e gjalla si dhe pr njeriun. Procesi i ndotjes n kushte
t industris s zhvilluar dhe urbanizimit, zhvillimit modern t
bujqsis dhe teknologjis bujqsore, bhet edhe m vllimor.
Ndotsit kryesor t ujrave jan industrit, ujrat fekale
dhe t kanalizimit atmosferik, nga objektet termo-energjetike,
depozitimi t materieve t ngurta etj.
Sipas materieve t ndotjes, ndotja ujore mund t jet:
- zike
- kimike dhe
- biologjike
Ndotja zike
Ndotja zike e ujit bhet me ndryshimin e kushteve t cilat
ndikojn n gjendjen e tij, si jan: temperatura, radioaktiv-
iteti, turbullimi dhe tejdukshmria. Ndotja zike ndodh me
futjen mekanike t mbeturinave n uj, ujrat e ngrohta nga ob-
jektet industriale-energjetike, materie radioaktive etj
Uji i pastr
Ndotja kimike
Ndotja kimike ndodh me futjen e materieve t ndryshme
kimike n uj t cilat burojn nga proceset industrial, sipr-
faqet bujqsore, nga urbanizmi dhe t tjera.
MBAJ MEND
Pa uj nuk ka jet! Prandaj, Ndotja biologjike
mos e ndot ujin dhe lufto me t Ndotja biologjike realizohet nprmjet futjes s organ-
tjert mos ta ndotin! Mos hedh izmave t ndryshme n ujra, si jan bakteret, viruset dhe
mbeturina n uj! Mos harxhoni, krijesa t ndryshme. Ndotsit e ktill shkaktojn smundje t
por kurseni ujin! Mos prdor pa ndryshme tek organizmat. Sot ujrat m t ndotur n bot jan
nevoj uj t ngroht!
112
liqenet dhe lumenjt n vendbanimet e dendura dhe industri-
alisht t zhvilluara. M karakteristike jan lumenjt: Rajna,
Sena, Volga, Huang He dhe Gang, Misisipi dhe t tjera.
Problemi me ndotjen e ujit sht shum brengoss. Pikrisht
pr kt, kujdesi pr mbrojtjen dhe avancimin e ujit m
kualitativ duhet t jet n kontinuitet.
Njeriu dhe uji

Ndotja e ujit Stacion pr pastrimin e ujit
Masat mbrojtse
Masat mbrojtse jan t ndryshme, dhe at:
PYETJE
- ndrprerja e futjes apo hedhjes s materieve ndotse n
ekosistemin ujor; far sht uji dhe n cilat
- organizimi i sistemeve t mbyllura pr pastrimin e gjendje haset n natyr?
ujrave dhe shfrytzimin m shum her t ujit t njjt n pro- Si ndotet uji?
ceset teknologjike, n industri dhe deg t tjera; Sipas materieve prbrse, si
- pastrimi i ujrave me metoda mekanike, ziko kimike, mund t jet ndotja e ujit?
Si manifestohet ndotja fizike
dhe biologjike.
e ujit?
N kt kuptim, ndrtohen stacione t ndryshme pastrimi t
Si manifestohet ndotja
ujit. Kujdesin pr mbrojtjen e ujit duhet ta mbart secili individ
biologjike e ujit?
sepse dihet q pa uj ska jet.
Si manifestohet ndotja kimike
Mendo pr kt problem! e ujit?
Cilat masa duhet t merren pr
mbrojtjen e ujit?
DETYR
Provo t ndotsh ujin fizikisht dhe kimikisht, ashtu q
n nj got uj hedh sheqer ndrsa n nj tjetr dhe.
Prshkruaje far ndodh!
113
MJEDISIT JETSOR
BISED NDOTJA E TOKS

Ku rriten bimt?
Si ndikon njeriu mbi tokn? Toka, apo mbshtjellsi siprfaqsor i toks sht shum i
far nnkupton me erozionin rndsishm pr ekzistimin e bots bimore dhe shtazore. Toka
toksor? pjellore sht shum e rndsishme si mjedis jetsor pr bimt
dhe kujdesin e kafshve t ndryshme. Hapsirat e ktilla sado
q te jen t mdha, prap jan t kuzuara. Nj pjes e tyre nuk
mund t shfrytzohet pr shkak t arsyeve klimatike, p.sh.: n

shkrettira mbizotrojn temperatura t larta dhe nuk ka sasi t
konsiderueshme t ujit; n pjest polare dhe n viset malore uji
sht n gjendje t ngurt dhe jan prezente temperatura t ulta.
Ashtu q, siprfaqet kualitative pr prodhimet bujqsore jan
relativisht t vogla, ndrsa problemi i ndotjes dhe i shkatrrimit
t toks pjellore bhet m i madh.
Ndotja dhe rrezikimi i toks bhet n mnyr:
- natyrore
Krcnimi natyror me dallga - articiale
Ndotja natyrore e toks realizohet nprmjet procesit t ero-
zionit toksor dhe varfrimit t siprfaqes toksore.
PYETJE
far sht toka?
Si shfrytzohet hapsira
toksore?
Si sht gjendja me tokn
pjellore kualitative pr
prodhimet bujqsore?
Si realizohet ndotja
antropogjene e toks?
far masa merren pr
mbrojtjen e toks?
Erozion Toksor
Ndotja antropogjene realizohet me intervenimin njerzor

n siprfaqen e Toks. T tilla jan:
- Zgjerimi i pandrprer i qyteteve n hapsirat me tok
Pyll i ndezur pjellore apo kualitative;
114
- Ndrtimi i kapaciteteve t reja industriale dhe t ko- DETYR
munikacionit;
N rrethin tnd trego se far
- Deponimi i mbeturinave
intervenime realizon njeriu mbi
- Erozioni dhe lvizja e pllakave t toks me prerjen e
siprfaqet pjellore t toks!
pyjeve dhe ndrtimin e objekteve ndrtimore;
Prshkruaje ose fotografo
- Shfrytzimi i lart i mjeteve kimike n bujqsi etj. erozionin toksor n vendin
N kt mnyr kryhet proces serioz mbi ndotjen dhe tnd!
krcnimin e fushave punuese me materie t cilat mund t Nse nj rrug sht 150 km
jen t dmshme pr botn bimore dhe shtazore. dhe e gjer 25m, llogarit sa
siprfaqe tok pjellore sht
shkatrruar!

Zhveshja e fushave Ndrtimi i rrugve
Masa mbrojtse
Me rritjen e numrit t popullsis, aq m shum ndo-
ten dhe rrezikohen siprfaqet toksore. Pr kt, n baz t
ndotjes dhe rrezikut duhet t merren masa mbrojtse.
Masat mbrojtse nnkuptojn:
- ndalimin e prerjes s pyjeve dhe intensikimi i proce-
seve t pyllzimit pr zvoglimin e erozioneve
- shmangien e ndrtimit t kapaciteteve industriale, n
fusha;
- riciklimin e materialeve t prdorura, etj.
Masat pr mbrojtjen e fushave duhet ti ndrmarrin t
gjith doher dhe ndokund.
Mure mbrojtse
115
NDOTJA DHE MBROJTJA E BOTS
BIMORE DHE SHTAZORE
BISED NDOTJA DHE RREZIKIMI I BOTS

BIMORE DHE SHTAZORE
Si ndotet dhe rrezikohet bota
bimore? Bota bimore dhe shtazore n bot, n varsi prej kushteve
Kujt i adresohet krcnimi i klimatike sht e ndryshme dhe e llojllojshme. Mirpo, ndikimi
bots bimore? njerzor sht poashtu i madh, ashtu q ai sht faktori kryesor
Pse njerzit i presin pyjet? pr degradimin e bots bimore dhe shtazore. Njeriu kt e bn pa
A duhet t ekzistoj gjuetia mas dhe me shfrytzim jo racional t resurseve t bots bimore
dhe pr cilat kafsh? dhe shtazore. Tipike jan shembujt e shkatrrimit t komplekseve
pyjore pr shkak t:
- zgjerimit t territoreve t qyteteve;
- zgjerimit t siprfaqeve bujqsore;
- prdorimit t drurit t pyllit pr ngrohje;
Prerja e pyjeve
MSO M TEPR
Njra nga mnyrat pr mbrojtjen e pyjeve sht renovimi m pyllzimin e tyre n territore t cak-
tuara. Ashtu q, me kt bhet prmirsimi klimatik, uji n tok mbahet m shum, ndrsa burimet
dhe lumenjt do t jen me m shum uj. Bhu dhe ti nga ata q kujdesen dhe i mbrojn pyjet duke i
rinovuar me pyllzim.
116
- prodhimin e mobileve dhe letrs; DETYR
- ndrtimin e komunikacionit; Prshkruaj se si ndodh
- shkaktimit nga zjarret, etj. shkatrrimi i pyjeve n
Njeriu e rrezikon mbijetesn e shum llojeve t kafshve vendbanimin tnd dhe n
nprmjet: prdorimit t mjeteve kimike pa kontroll, t cilat vende t tjera. Pr far
i lshon n natyr, ndrtimit t sistemeve infrastrukturore, shfrytzohen drunjt e prer
ndrtimit t digave, prerjen e pyjeve, gjuetis dhe peshkimit t dhe a mbillen t tjera?
tepruar ashtu q rezulton me shkatrrimin e shum llojeve t Shpjego si dhe a ndodh
kafshve. mbrojtja e pyjeve!
Rrezikimi i bots bimore dhe shtazore nnkupton prishjen
e baraspeshs natyrore, e me kt edhe rrezikimin e vetvetes.

Pr kt duhet t merren masa mbrojtse pr mbrojtjen e bots
bimore dhe shtazore. Mbrojtja rregullohet me masa ligjore t
cilat rregullohen me ndalesa.
Mbrojtja e bots bimore dhe shtazore bhet me mbrojtjen e
ujrave, ajrit dhe toks. Kontributin ndaj mbrojtjes s bimve
dhe shtazve duhet ta japin t gjith individt dhe institucionet,
pr shkak se ato jan faktor pr mbijetesn e gjeneratave t
ardhshme. Ndrtimi i digave
Ndezja e pyjeve Rrezikimi i kafshve
PYETJE
Prej far varet zhvillimi i bots bimore dhe shtazore n
Bot?
Si i shkatrron njeriu pyjet?
Si ndikon njeriu n mnyr direkte dhe indirekte n
rrezikimin e bots shtazore?
far rrezikohet me ndotjen e bots bimore dhe shtazore?
Me far masash mbrohet bota bimore dhe shtazore?
Derdhja e lngjeve djegse
117
PYETJE NGA TEMA 9
TEMA 9 Si paraqiten dhe si ndikojn ndotsit

antropogjen n ajr?
Cilat jan elementet natyrore t mjedisit
Cilat jan materiet e rrezikshme dhe far
jetsor?
bjn ato n ajr?
ka sht ajri dhe prej ka prbhet?
far sht smogu?
Cili prbrs n ajr sht i rndsishm pr
far masash merren pr mbrojtjen e ajrit?
mbijetesn e bots bimore dhe shtazore?
far sht uji dhe n cilat gjendje haset n
Si shkatrrohet oksigjeni?
natyr?
ka sht uji dhe prej ka prbhet?
Si ndotet uji?
Pr far sht i rndsishm uji dhe ku
Sipas materieve prbrse, si mund t jet
haset?
ndotja e ujit?
far jan shtresat toksore dhe pse jan t
Si manifestohet ndotja fizike e ujit?
rndsishme?
Si manifestohet ndotja biologjike e ujit?
Si quhen me nj fjal bota bimore dhe
Cilat masa duhet t merren pr mbrojtjen e
shtazore?
ujit?
Pr far i shrbejn bota bimore dhe shtazore
far sht toka?
njeriut?
Si shfrytzohet hapsira toksore?
Cilat jan elementet antropogjen t mjedisit
Si sht gjendja me tokn pjellore kualitative
jetsor?
pr prodhimet bujqsore?
far sht ekumen dhe ku gjendet ajo?
Si realizohet ndotja antropogjene e toks?
Si ndahen vendbanimet?
far masash merren pr mbrojtjen e toks?
far shkakton popullata n qytetet e mdha?
Prej far varet zhvillimi i bots bimore dhe
Sa sht numri banorve npr qytete n
shtazore n Bot?
kontinente?
Si shkatrron njeriu pyjet?
Si ndikon ekonomia mbi mjedisin jetsor?
Si ndikon njeriu n mnyr direkte dhe
Cilt jan ndotsit natyror dhe cilt
indirekte n rrezikimin e bots shtazore?
antropogjen?
Me far masash mbrohet bota bimore dhe
Si paraqiten ndotsit natyror n ajr?
shtazore?
118
PRMBAJTJA
Afrika pozita gjeograke, madhsia dhe zbulimi i saj.. ............................................ 6
Relievi dhe thyerja bregdetare ............................................................................................. 8
Karakteristikat klimatike .................................................................................................... 10
Karakteristikat hidrograke ............................................................................................... 12
Bota bimore dhe shtazore e Afriks ................................................................................... 14

Karakteristikat e popullats Afrikane ................................................................................ 16
Karakteristikat ekonomike t Afriks ............................................................................... 18

Afrika Veriore
Pasqyra e shteteve n Afrikn Veriore ........................................................................... 20
Vendet karakteristike n Afrikn Veriore ........................................................................ 24
Afrika Lindore
Pasqyra e shteteve n Afrikn Lindore ........................................................................... 26
Vendet karakteristike n Afrikn Lindore ....................................................................... 30
Afrika Jugore
Pasqyra e shteteve n Afrikn Jugore ............................................................................. 32
Vendet karakteristike n Afrikn Jugore ......................................................................... 36
Afrika Qendrore
Pasqyra e shteteve n Afrikn Qendrore ......................................................................... 38
Vendet karakteristike n Afrikn Qendrore..................................................................... 40
Afrika Perendimore
Pasqyra e shteteve n Afrikn Perendimore.................................................................... 42
Vendet karakteristike n Afrikn Perendimore ............................................................... 44
IV. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE

T AMERIKS VERIORE
Amerika Veriore pozita gjeograke, madhsia dhe zbulimi i saj.................................... 48
Relievi dhe thyerja bregdetare ........................................................................................... 50
Karakteristikat klimatike .................................................................................................... 52
Karakteristikat hidrograke ............................................................................................... 54
Bota bimore dhe shtazore .................................................................................................. 56
119
V. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE N
AMERIKN JUGORE
Amerika Jugore pozita gjeograke, madhsia dhe zbulimi i saj .................................... 58
Relievi dhe thyerja bregdetare .......................................................................................... 60
Karakteristikat klimatike ................................................................................................... 62
Karakteristikat hidrograke .............................................................................................. 64
Bota bimore dhe shtazore.................................................................................................. 66
VI. POPULLATA DHE NDARJA REGJIONALE E AMERIKS

Karakteristikat e popullats Amerikane ............................................................................ 68
Ndarja regjionale e Ameriks ............................................................................................ 70
Amerika Veriore
Gjeograa e Shteteve t Bashkuara t Ameriks ........................................................... 72
Gjeograa e Kanadas ................................................................................................... 74
Vendet karakteristike n Amerikn Veriore ................................................................... 76
Amerika e Mesme (Qendrore)
Shqyrtimi i shteteve n Amerikn e Mesme (Qendrore) ............................................... 78
Vendet karakteristike n Amerikn e Mesme ................................................................. 82
Amerika Jugore
Pasqyra e shteteve n Amerikn Jugore ........................................................................ 84
Gjeograa e Brazilit dhe Argjentins ............................................................................ 86
Vendet karakteristike n Amerikn Jugore .................................................................... 88
VII. KARAKTERISTIKAT GJEOGRAFIKE T AUSTRALIS

Australia karakteristikat natyrore-gjeograke dhe socio-ekonomike ............................ 92
Oqeania karakteristikat gjeograke ............................................................................... 94
Ndarja regjionale dhe pasqyra e shteteve .......................................................................... 96
VIII. KRAHINAT POLARE

Arktiku (Poli i Veriut) karakteristikat gjeograke ....................................................... 100
Antarktiku (Poli i Jugut) karakteristikat gjeograke .................................................... 102
IX. ELEMENTET E MJEDISIT JETSOR

Elementet natyrore t mjedisit jetsor (ajri, uji, toka, bota bimore dhe shtazore) ........... 106
Elementet antropogjene t mjedisit jetsor (popullsia, vendbanimet, ekonomia) .......... 108
Ndotja dhe mbrojtja e ambientit jetsor
Ndotja e ajrit ................................................................................................................ 110
Ndotja e ujit .................................................................................................................. 112
Ndotja e toks .............................................................................................................. 114
Ndotja dhe rrezikimi i bots bimore dhe shtazore ....................................................... 116
120

Geografija

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Geografija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BLAGOJA MARKOSKI

MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCS

Lektor i botimit n maqedonisht

Lektor i botimit n shqip:

Shtyp: Qendra grake shpkp, Shkup

Me vendim t ministrit t Arsimit dhe Shkencs t Republiks s Maqedonis

Rubrika ndihmse, e cila i

dhimin botror me m shum se 70%), fosfate, krom, mangan, PYETJE

II. POPULLSIA DHE EKONOMIA E AFRIKS

Kakao bima dhe fryti FJALOR TERMESH

Rubrika e kushtuar pr Materiale mbikqyrse Fjalori i nocioneve Rubrika pr pun indi-

II. POPULLSIA DHE EKONOMIA E AFRIKS

III. PASQYRA RAJONALE E AFRIKS

BISED Pozita gjeograke

I. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE T AFRIKS

Kepi i shpress s mir

Udhtimi i Vasko da Gama n vitn 1497 - 1498

N hart, gjeni gjiret, gadishujt

I. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE T AFRIKS

BISED Klima n Afrik sht e lidhur ngusht me pozitn gjeograke.

I. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE T AFRIKS

Hidrograa e Afriks pothuajse nuk sht e njjt. Ekzisto-

Nili 6 671 2,87

I. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE T AFRIKS

BISED Varsisht nga veorit klimatike-gjeograke t Afriks, ashtu

I. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE T AFRIKS

Rinoqeront Gjirafa Shimpanze Bualli afrikan

Kobra Hiena Leopardi Luani

BISED Afrika sht kontinent n t cilin jetojn 956 milion banor.

Si sht jeta e popullsis n frikane, n pjest veriperndimore t maleve Atlase dhe n

II. POPULLSIA DHE EKONOMIA E AFRIKS

BISED Afrika sht nj kontinent q dallohet me nj zhvillim t

Si sht niveli i zhvillimit t

Kakao bima dhe fryti

II. POPULLSIA DHE EKONOMIA E AFRIKS

Detit Mesdhe n veri dhe Oqeanit Atlantik n veriperndim.

III. PASQYRA RAJONALE E AFRIKS

MAURITANIA Nuakshot 1 030 700 3 291 000

Egjipti ka rreth 77 milion banor dhe shtim t lart natyror prej

III. PASQYRA RAJONALE E AFRIKS

Afrika Veriore ka disa zona karakteristike. Gjeograkisht m

Atlasi sht krahin malore n veriperndim t Afriks, i cili

III. PASQYRA RAJONALE E AFRIKS

Shkrettira dhe oaza

Kilimanxharo, Kenia dhe Ruvenzori. N pjest bregdetare t

III. PASQYRA RAJONALE E AFRIKS

MAJOTI (FR.) Mamucu 374 190 000

REINONI (FR.) Sen deni 2 512 800 000

RUANDA Kigali 26 798 9 998 000

Etiopia ka 79 milion banor, ndrsa dendsia mesatare e pop-

III. PASQYRA RAJONALE E AFRIKS

III. PASQYRA RAJONALE E AFRIKS

kah detit. N pjest e mesme dhe perndimore t Afriks Jugore

III. PASQYRA RAJONALE E AFRIKS

NAMIBIA Vindhuk 825 418 2 171 000

BISED REPUBLIKA JUGAFRIKANE

T reshurat arrijn prej 1 000 2 000mm n malet Drakene, deri

Republika Jugafrikane dhe shtetet Svazi dhe Lesoto

III. PASQYRA RAJONALE E AFRIKS

Ekonomia fshatare dallohet me prodhimet e misrit, kallam-

BISED RAJONET KARAKTERISTIKE

Qeni i egr afrikan Shkrettira Kallahari

rrafshinore me tok shkmbore. Pjest jugore t Namibis jan PYETJE

BISED PASQYR E SHTETEVE T