Eyll Ekim:FSUN ABLA.qxd 03.11.
2009 17:10 Sayfa 31
Yal Sal
Yallk ve Engellilik
Dr. Melahat Akdeniz*, Dr. Aylin Yaman**, Dr. smail Tufan***,
Dr. Hakan Yaman*
Salk sistemlerinin iyiletirilmesi, bireysel
ve toplumsal koruyucu salk hizmetlerinin
baars sonucu, erken lmlere yol aan
hastalklarn kontrol altna alnmasna paralel
olarak, tm dnyada doutan beklenen
yaam sresi artmaktadr. Buna bal olarak da
tm dnyada 60 ya ve zeri kiilerin orannn
dier ya gruplarndan daha hzl bir biimde
artt gzlenmektedir (1). 2030a kadar
yaklak olarak Kuzey Amerikallarn %20si,
Avrupallarn %24 ve Asyallarn %13 65
yan zerinde olacaktr (2). lkemizde de yal
nfusun giderek artt grlmektedir; 2005
ylnda yzde 5,7 olan 65 ya ve zeri nfus
orannn, 2050 ylnda yzde 17,6ya ulaaca
ngrlmektedir (3)
Yalanma, bedensel, ruhsal ve sosyal tm
ilevlerde azalmaya neden olan geri dnsz
fizyolojik bir sretir. Dnya Salk rgt
(DS), yall evresel etmenlere uyum
salayabilme yetisinde azalma olarak
tanmlamaktadr. Yalanma birok salk ve
*Yrd. Do.; Akdeniz . Tp Fak.Aile Hekimlii AD, Antalya
**Yrd. Do.; Antalya Eitim ve Ar.Hast., Nroloji Klinii, Antalya
***Do.; Akdeniz . Fen-Edebiyat Fak. Gerontoloji Blm, Antalya
****Prof.; Akdeniz . Tp Fak. Aile Hekimlii AD, Antalya
sosyal sorunlar, bamllk, engellilik, dknlk
ve bakma muhtalk ile birlikte bulunmaktadr
(4, 5). Kardiyovaskler hastalklar,
hipertansiyon, inme, diyabet, kanser, KOAH,
kas-iskelet sorunlar (osteoporoz, artritler gibi),
ruhsal salk sorunlar (demans ve depresyon
gibi), grme ve iitmede bozulmalar yalanma
ile birlikte sk grlen salk sorunlardr (4).
levsellikte azalma, engellilik ve dknlk de
yalanma ile ortaya kan durumlardr (4, 5).
Engellilik, kendi kendine bakm iin gerekli
olan grev ve roller, ev ileri, kiinin yaam
kalitesi iin nemli etkinlikler gibi, bamsz
yaamada gerekli olan etkinlikleri baarmada
zorluk ya da bamllk olarak tanmlanr (4).
DS, engellilik snflamasn iki alandaki yeti
kstllna dayandrr: Beden ilevleri ve yaps,
etkinlik ve katlm. levsellik terimi tm beden
ilevlerini, etkinliklerini ve katlm vurgulayan,
yetersizlik, etkinlik snrlamalar ve katlm
kstlln kapsayan bir terimdir. Kiinin hem
beden dzeyinde, hem de sosyal dzeyinde
sorunu olabilir (4). Engellilik kiinin bedensel ve
ruhsal zellikleri ile yaad tm evrenin
zellikleri arasndaki etkileimdir ve engelliliin
baz ynleri byk oranda yalanmaya bal
fizyolojik deiiklikler, ezamanl hastalklar ve
yetersizlikler gibi iselken, baz ynleri sosyal,
davransal ve ekonomik etmenler gibi dsal
olabilir.
DSnn ilevsellik modeline gre, ilevsel
yetkinlik erken erikinlikte doruk dzeye ular
ve daha sonra ilerleyen yala birlikte azalr.
Baz azalma noktalarnda engellilik eiine
ulalr. levsellik yetkinliindeki azalmann
oran ve hz kiiden kiiye, isel etmenler ve
evresel etmenlere bal farkllklar
gstermekle birlikte genel olarak ilerleyen
yala ilevsel yetkinlik bozulur ve gnlk temel
yaam etkinliklerini yapabilme yetisinde
kstllklar ortaya kmaya balar (4). Yetmi ya
2009 cilt 18 say 5 VII
Eyll Ekim:FSUN ABLA.qxd 03.11.2009 17:10 Sayfa 32
ve zerindeki nfusta hareketlilik, aletli ve
temel gnlk yaam etkinliklerinde engellilik
orannn %20-30 olduu bildirilmitir (6, 7).
lkemizde engellilik durumuna ilikin ilk
kapsaml aratrma 2002de DEnin yapt
Trkiye zrllk Aratrmasdr (8, 9). Bu
aratrmaya gre Trkiyede tm nfus dikkate
alndnda engelli oran %12,3tr. 2000 ile
2005 arasnda engelli kii says 8.4 milyondan
8.9 milyona kmtr. Bu kiilerin byk
ounluu yal kiilerdir. Engelli kiilerin yars
salk hizmetlerine eriememektedir.
Birlemi Milletler kaynaklarnda (10),
Trkiyede 1985 nfus saymna gre engelli
kiilerin ya ve cinsiyete gre dalmlar
yledir:
Yeni kantlar engellilik olgularnn yarsnn
kronik hastalklar, komorbidite ve dknlkle
birlikte yava gelitiini, dier yarsnn ar
salk olaylarn izleyen ani yetersizlik sreleri
olarak ortaya ktn gstermektedir (11).
Hastaneye yatma, dme gibi olaylar da
engellilik iin hazrlayc risk etmenleridir.
Yallk dneminde engellilikle ilgili pek ok
alma yaplmtr. Gnlk yaam
etkinliklerinde bamllkla ilikili olan, yal
kiilerdeki yalanmayla balantl durumlarn
prevalans ve bu durumlarn salk ve engellilik
zerine etkisinin aratrld almalarda,
bilisel bozulma, dmeler, enkontinans,
grme ve iitme yetersizlikleri ve banyo
yapma, giyinme, yeme, ulam ve tuvaleti
kullanma gibi gnlk yaam etkinliklerinde
bamllk durumlar deerlendirilmitir. 65 ya
ve zerindeki kiilerin %49,9u bir ya da daha
fazla yalla bal bir duruma sahip
bulunmutur. Yalla bal durumlar ile
gnlk yaam etkinliklerinde bamllk
arasndaki iliki gl ve nemli bulunmutur
(6, 7, 11)
Birlemi Milletler kaynaklarnda (10) Trkiyede 1985 nfus
saymna gre engelli kiilerin ya ve cinsiyete gre dalmlar
yledir:
Tm Toplam 1-14 ya 15-59 ya 60 ya ve
alanlar (%) (%) (%)
Toplam 1.4 0,6 1,4
Erkek 1.7 0.7 1.9
Kadn 1.1 0.6 1.0
Kaynak: State Institute of Statistics, Census of Population, Social and
Economic Characteristics of Population.
http://unstats.un.org/unsd/demographic/sconcerns/disability/disform.asp?stu
dyid=115
Engellilik (disability) ve dknlk (frailty)
tanmlar genellikle birbirleri ile kartrlr. Her
ikisi de yalanan bireylerde sk grlen klinik
zelliklerdir ama eanlaml deillerdir.
Dknlk oklu organ sistemlerini etkileyen
fizyolojik rezervlerin tm olarak bozulmasna
bal gszlk ve yaralanabilirlik durumu
olarak tanmlanr. Dkn kiilerde isel ve
evresel stres yaratc durumlara dayanma
yeterlilii bozulur, fizyolojik ve psikolojik
homeostazisi srdrmede zorluk, yeterlikte
kstllk ortaya kar (7). Yal nfusta
dknlk 75 ya zerinde %20-30 orannda
bulunmutur ve oran ilerleyen yala birlikte
artar (7). Dknln, bamllk, engellilik,
hastaneye yatma, kurumlara yerleme ve
mortalite riskinin art gibi uzun sreli salkla
ilikili olumsuz sonularla birlikte olduu
belirtilmitir. Dknlk dk bedensel
etkinlik, azalm kas gcne bal gszlk,
yorgunluk/tkenmilik, tm hareketlerde ve
zellikle yrmede yavalama ile karakterize
oklu sistem patolojileri olarak ortaya kar (7).
Yalanma ile birlikte artan dknlk ve
engellilik hem yal birey hem de bireyin ailesi
ve toplum iin nemli bir bakm sorunu ortaya
karmaktadr. Engellilik ve altnda yatan
bedensel, bilisel ve duyusal kstllklar
yalanmann kanlmaz sonular deildir.
Yallkta engellilik, uygun bakm ve salkl
yaam biimi deiiklikleri ile nlenebilir ya da
geciktirilebilir (12). DS yal kiilerin daha
bamsz olabilmeleri iin etkin yalanma
kavramn gelitirmitir (1). DSnn tanmna
gre:
Etkin yalanma, kiiler yalandka yaam
kalitesini artrmak iin salk, katlm ve
gvenlik iin frsatlar en iyi duruma getirme
srecidir. Etkin yalanma, dkn, engelli ve
bakma gereksinimi olan kiiler dahil,
yalandklarnda tm kiiler iin bamszlk,
zerklik, salkl yaam beklentisi ve yaam
kalitesi salamay amalar. Bu ereve iinde
DS tarafndan yal kiilerin salk
hizmetlerine eriimini artrma ve daha iyi salk
st (%) hizmeti almalarn salama amac ile Yal
5,0 Dostu Birincil Bakm Enstrman gelitirilmitir
6.0 (www.ailehek.org) (13). Bu enstrman yal
4.1 kiilerle iletiim kurma, geriyatrik
deerlendirme, geriyatrinin dev sorunlar olan
ve engellilie en ok neden olan sorunlarnn
(demans, depresyon, dme, enkontinans,
2009 cilt 18 say 5 VIII
Eyll Ekim:FSUN ABLA.qxd 03.11.2009 17:10 Sayfa 33

hipertansiyon ve diyabet) taranmalar ortaya koyduktan sonra sal gelitirme iin

ve salkl yaam biimlerinin ya da koruma iin gerekli giriimlerde
kazandrlmas iin rehberlik bulunabilir. Yallarda bu amala kullanlan
salayan enstrmanlar ierir. Bu sal deerlendirme enstrmanlar aada
enstrmanlarla, sk grlen salk belirtilmitir:
sorunlar iin riskte olan kiiler A. Demans ve depresyon tarama
erken tanmlanarak, sorunun uygun enstrmanlar:
ynetimi salanabilir ve engellilik 1. Mini mental durum deerlendirme testi
nlenebilir ya da geciktirilebilir. (MMST)
Bir yaknmas olmasa da, yal kiilerin 2. Saat izme testi (CDT)
periyodik salk muayenesi balamnda B. Geriyatrik depresyon skalas (GDS)
geriyatrik deerlendirmelerinin yaplmas, C. levsel durum deerlendirme
engellilie yol aabilecek salk sorunlarnn ve enstrmanlar
risk etmenlerinin erken saptanmasn salar. 1. Barthel gnlk yaam etkinlik indeksi
Bylece daha salkl ve etkin bir yalanma 2. Geriyatrik salk anketi
srecini destekleyecek uygun koruyucu ve 3. Katz gnlk yaam etkinliklerinde (ADL)
tedavi edici giriimlerin planlamas yaplabilir bamszlk indeksi
(5, 14). Birincil bakm hizmeti veren hekimler, 4. Aletli gnlk yaam etkinlii skalas
kendilerine bal nfusun nemli bir ksmn (IADL)
oluturan yal kiilerin kapsaml salk D. Yrme, immobilite/dme testi:
deerlendirmesini ya da taramasn yapmak 1. Kalk ve yr testi
iin gelitirilmi pek ok enstrman 2. Tinetti hareketlilik testinin paras olarak
kullanabilirler (5, 13, 14, 15, 16). Tm hasta ve performans ynelimli dengeyi ve yry
salkl kii muayene ve taramalar doal deerlendirme
olarak tam bir yk ve fizik muayene E. Duyu alglama alannda ise grme ve
yaplmas ile balar. Ancak salk personeli iitme deerlendirmesi: Grmenin muayenesi
tarafndan hekim muayenesi ncesinde iin Snellen kart kullanlr. itme muayenesi
yaplabilecek zellikte olan on dakikalk tarama iin fslt testi ve yallarda iitme engeli
testi (13, 17, 18) Birinci basamakta youn i dzeyini tespit etme testi [Hearing Handicap
yk ve kstl zaman olan hekime yol gsterici Inventory for the Elderly-Screening (HHE-S)]
niteliktedir. On dakikalk tarama testi birinci kullanlabilir. Ancak en gvenilir yntem
basamak hekimine yk ve muayenede dikkat otoskop ve odiyometredir ve yallarn ylda bir
edilmesi gereken alanlar iaret eder. Hastadan kez grme ve iitme asndan muayene
tam bir yk alan ve muayenesini tamamlayan olmalar salanmaldr.
hekim bir sorun olabilecei iaret edilen bu Engellilii deerlendirme iin DSnn
alanlarn taranmasnda kullanlan testleri nerdii, yal kiinin kendi kendine uygulad
uygulayarak, hastann salk durumunu ve grmeci tarafndan uygulanan testler de
deerlendirir ve ynetim plann oluturur. vardr. Bu testlere DSnn web sayfasndan
Yal hastalar pek ok nedenle byk ulalabilir (20).
oranda dme riskindedirler. U.S. Preventive (http://www.who.int/icidh/whodas/index.htm)
Services Task Force (USPST) yal hastalarn Yallk, artan salk sorunlar ve engellilik
dmeye bal yaralanmalardan riski ile kanlmaz bir sretir. Birincil bakmda
korunabilmeleri iin duyusal alglama asndan salk hizmeti sunan birincil bakm hekimleri
deerlendirilmesini nerir (19). Ruhsal durum yal kiilerin en kolay eriebilecekleri btncl
muayenesi ve bilisel yetkinlik iin salk bakm sunan kiilerdir. Yal hastalarn
deerlendirme, engelliliin erken tanmlanmas engellilik ve dier salk sorunlar iin tarama
ve saln korunmas balamnda nemlidir. ve deerlendirme iin uygun konumdadrlar.
Geriyatrik deerlendirme enstrmanlar, Deerlendirme sonras nlenebilir salk
btncl bakmn bir paras olarak hastadan sorunlarnn uygun ynetimi, etkin tedavi ve
bilgi almay standartlatrrlar. Hekimin rehabilite edici giriimler sunarak yal kiilerin
hastasnn ilev dzeyini, bilisel dzeyini ve daha uzun sre toplumun etkin, retken ve
gvenlik dzeylerini deerlendirmesinde etkili onurlu yeleri olarak yaamlarn
olabilirler. Hekim hastann o andaki durumunu srdrmelerine yardmc olabilirler.

2009 cilt 18 say 5 IX

Eyll Ekim:FSUN ABLA.qxd 03.11.2009 17:10 Sayfa 34

Eriim:http://unstats.un.org/unsd/demographic
letiim: Dr. Hakan Yaman
/sconcerns/disability/disform.asp?studyid=115
E-posta: hakanyaman@akdeniz.edu.tr
Eriim tarihi 05.09.09.
Kaynaklar 11- Cigolle C T, Langa K M, Kabeto MU et al.
Geriatric Conditions and Disability: The Health
1- Active Ageing-A Policy Framework.
and Retirement Study. Ann Intern Med.
Geneva:WHO.2002. http://whqlibdoc.who.int/
2007;147:156.
hq/2002/WHO_NMH_NPH_02.8.pdf. Eriim
12- Yaman H, Akdeniz M. Etkin yalanma: Birinci
tarihi: 15.08.2009.
Basamak Salk Hizmetlerinde Yal Salna Yeni
2- Kinsella, K. Velkoff, VA. An Aging World: 2001.
Bir Bak. STED 2009:17(6);12-13.
Washington DC: U.S. Government Printing Office;
13- Yaman H (eviri Editr). Yal Dostu Birincil
2001.
Bakm Merkezi Enstrman. Cenevre: DSO. 2007.
3- Yaman H, Akdeniz M, Kaneveti Z. lkemizde
http:www.ailehek.org. Eriim tarihi: 04.09.2009.
Beklenilen Demografik Deiime Hazrlk: Yal
14- Yaman H. Yal Sal: Btncl Geriyatrik
Dostu Birincil Bakm Merkezleri. RNA Aile
Deerlendirme. STED. 2008:17(11);8-11.
Hekimlii Dergisi.2008; 2(2):14-21.
15- Miller KM, Zlystra RG, Standridge J.BJ. The
4- WHO International Classification of Functioning,
Geriatric Patient: A Systematic Approach to
Disability and Health, 2001. Eriim:
Maintaining Health. Am Fam Physician
www.who.int/classifications/icf/ eriim tarihi:
2000;61:1089-104.
07.09.09
16- Gray, L.C, Newbury, J.W. Health assessment of
5- Yaman H, Yazc S, Sandholzer H. Geriyatrik
elderly patients. Australian Family Physician.
deerlendirme: Aile hekimliinde yalnn kanta
2004;33(10):795-97.
dayal rehberler nda periyodik muayenesi. Trk
17- Spalding, M.C, Sebesta, S.C. Geriatric Screening
Aile Hekimlii Dergisi 2009:13(1);27-38
and Preventive Care. American Family Physician.
6- Hardy SE, Dubin JA, Holford TR, Gill TM:
2008;78(2):206-215.
Transitions between states of disability and
18- Yaman H, Akdeniz M. Yal dostu Birinci Basamak
independence among older persons. Am J
Salk Hizmetleri uygulamalar.
Epidemiol 2005; 161: 575584.
STED.2008:17(7);11-13.
7- Topinkov E. Aging, Disability and Frailty. Ann
19- U.S. Preventive Services Task Force (USPSTF),
Nutr Metab 2008;52( 1):611.
Pocket Guide to Clinical Preventive Services, 2008
8- Devlet Istatistik Enstits (DIE) (2002) Trkiye
eriim: http://www.ahrq.gov/CLINIC/uspstfix.
zrller Arast|rmas.Yayn no: 2913. Ankara: DIE
htm#pocket eriim tarihi 03.09.09.
yaynevi.
20- The World Health Organization Disability
9- Tufan I, Yaman H, Arun . Disability in Turkey:
Assessment Schedule. Eriim:
Suggestions for overcoming. International Social
http://www.who.int/icidh/whodas/ index.html
Work 2007; 50; 839.
Eriim tarihi: 04.09.09.
10- State Institute of Statistics, Census of Population,
Social and Economic Characteristics of Population.

STED Okurlar Haberleme Grubu

STED okurlarnn birbirleriyle ve STEDi hazrlayanlarla iletiimini
gelitirmek ve canlandrmak amacyla oluturduumuz haberleme
grubuna nternette; http://groups.yahoo.com/group/stedokur
adresinden ulaabilirsiniz.
Henz Grupa ye deilseniz, sayfadaki (Join This Group) linkine
okur tklayarak ye olabilir, Grupta yrtlen tartmalara katlarak siz de
Dergimizin oluumuna katkda bulunabilirsiniz.

STED Yayn Kurulu

2009 cilt 18 say 5 X