30 Ocak 2009 temmuz austos says:FSUN ABLA.qxd 26.02.
2009 13:12 Sayfa 31
Yal Dostu Birinci Basamak Salk Hizmetleri Uygulamalar:
DS Yal Dostu Birincil Bakm Merkezi Enstrman
Dr. Hakan Yaman*, Dr. Melahat Akdeniz**
Doutan beklenen yaam sresinin
artnn tbbi, teknolojik, sosyal ve ekonomik
gelimenin bir sonucu olduunu sylemek
olanakldr. Bununla birlikte nfusun yalanma
hznn gelimekte olan lkelerde sosyal ve
ekonomik gelimenin ok stnde devam
etmesi beklenilmektedir. Bir baka deyile
gelimi lkeler yalanrken zenginleirken,
gelimekte olan lkeler zengin olmadan
yalanmaktadr (1) Birlemi Milletler ve Dnya
Salk rgtnn (DS) yal sal ve aktif
yalanma zerine almalarnn bir paras
olarak DS tarafndan yal dostu birincil
bakm salk merkezleri projesi balatlmtr
(2,3). Yal Dostu Birincil Bakm Merkezi
(YDBBM) projesi Madridde yalanma zerine
2. Dnya Kongresi vesilesi ile 2002de
yaymlanan Dnya Salk rgtnn Etkin
Yalanma ereve Program ilke ve kavramlar
zerine ina edilmitir (4).
Yalanma baz yetilerin kayb ya da
azalmas, kronik hastalklarn gelimesi ve
engelli duruma gelme riskini artrmaktadr.
Birincil bakm merkezlerinin giderek artan yal
nfusa etkin salk hizmeti sunabilmesi iin
hizmet sunum biimi ve yaplarnda baz
deiiklikler yapmas gerekmektedir.
Erken tan ve ynetim iin pek ok nleyici
salk bakm ve tarama hizmetleri Birincil
Bakm Merkezlerinde (BBM=Salk Ocaklar,
Aile sal Merkezler vb.) baar ile
yrtlebilir, yallarn bamszlklarn ve
salklarn srdrmede destekleyici olabilir.
YDBBM yal bireylere hizmet ettii gibi,
engeli bulunanlar dahil herkese hizmet eder.
Uygulamada YDBBM projesi ana alan
ele alr (2,3,5):
A. Bilgi, eitim ve renim alanlar:
1. Tm BBM personeli yalanma ve
cinsiyete ilikin bilgi, tutum ve becerilere
vurgu yapan ve kltrel aklk salayan
uygulamalar konusunda eitim almaldr.
2. Tm BBSM personeli yal bakmnn
ekirdek yeterlilikleri temelinde eitim
almaldr.
*Do.; Akdeniz . Tp Fak. Aile Hekimlii AD, Antalya
**Yrd. Do.; Akdeniz . Tp Fak. Aile Hekimlii AD, Antalya
3. BBM yal kiiler iin sal gelitirme,
hastalklarn ynetilmesi ve ilalar zerine ya,
cinsiyet, kltre uygun eitim ve bilgilendirme
salamaldr.
4. BBM personeli geleneksel ilalar ve
uygulamalar gibi tamamlayc tedavileri de
iererek tm ila kullanmlarn dzenli olarak
gzden geirmelidir.
B. Salk bakm ynetim sistemleri:
1. Uyum sreleri, kayt, yal kiilerin zel
gereksinimleri, her ziyarette gncel tbbi
kaytlar kullanarak bakmn srekliliini
desteklemelidir
2. BBM sistemleri dk gelirli kiiler
tarafndan gereksinilen bakma ulam
kolaylatrmak iin maliyete duyarl olmaldr.
3. BBM toplumsal, ikincil ve ncl bakm
dzeyleri arasnda ve toplum dzeylerinin her
ikisinin iinde bakmn srekliliini destekleyen
sistemleri benimsemelidir.
4. BBM sosyal ve yerleime ait bakm
hizmetlerine eriimi kolaylatran ve koordine
eden mekanizmalar yerletirmelidir.
5. BBM'deki kayt sistemleri birincil, ikincil ve
ncl bakm arasndaki iletiimi srekli
klmaldr.
6. Yal kiileri BBM hizmetlerinin
organizasyonu konusundaki karar alma
mekanizmalarnda sz sahibi olmaldr.
7. alma saatleri ve kayt sreleri
BBM'nin yallara uygun bir biimde
salanmaldr.
C. Fizik ortam:
1. BBMnin mimari tasarm yal dostu
olmaldr.
2. BBM'ne gvenli ve karlanabilir tama,
yal bireyler iin de ulalabilir ve maddi olarak
karlanabilir olmaldr.
3. Basit ve kolayca okunabilir iaretler ve
levhalar hizmetlere eriimi kolaylatrmak iin
tm BBM'ne yaptrlmaldr.
4. Salk personeli kimlik kartlar kullanarak
kolayca tannabilir olmaldrlar.
5. BBM binas bekleme alanlarn da
ierecek biimde tmyle temiz ve rahat
olmaldr.
2008 cilt 17 say 7 -8 XI
30 Ocak 2009 temmuz austos says:FSUN ABLA.qxd 26.02.2009 13:12 Sayfa 32

Bu ilkeler gzetilerek bir uzmanlar grubuna yaps yan sra evresel etmen ve yaam
hazrlatlan, dnyada baz merkezlerde ve tarzna da baldr. Salkl beslenme, bedensel
Antalyada pilot almas yaplan yal dostu etkinliin artrlmas ve sigarann braklmas
BBM Enstrman [Age-friendly Primary Health sal koruma ve gelitirmede temel
Care (PHC) Centres Toolkit] gelitirilmitir admlardr. Salkl davranlar iin
(2,3,5). Bu enstrmann hedefleri: yreklendirme ve danmanlk her yata ve
1. Yal kiiler iin uygun birincil salk zellikle yallarda nemlidir. Bu blmdeki
bakm sunmak. enstrmanlar bu konuda BBM hekimine
2. Yallarn zel gereksinimleri konusunda yardmc olabilecek rehberler sunmaktadr
BBM alanlarn duyarl hale getirmek ve (2,3,5).
eitimek, kinci blmn drdnc alt blm
3. Geriyatrik bakm enstrmanlarnn nasl geriyatrik klinik deerlendirme ve temel klinik
uygulanaca konusunda salk personeline ynetimin ekirdek yeterliliklerini ierir. Yal
yardm etmek. kiilerde pek ok salk sorunu ve kronik
4. Yal insanlarn yaadklar byk ve hastalklarn insidans artmtr. Bu hastalklarn
kk engeller konusunda salk alanlarnda erken tannmas ve uygun ekilde ynetilmesi
farkndalk yaratmak. yalnn bamszln ve yaam kalitesinin
5. BBMde yal dostu dzenlemelerin nasl korumas iin son derece nemlidir. Bu
yaplaca konusunda rehberlik salamaktr. blmde ilk enstrman hekim ya da eitimli
Bu amalar erevesinde yal dostu BBM bir hemire tarafndan doldurulan on dakikalk
enstrman drt ana blmden olumaktadr: tarama testidir. Bu test sonucunda yal kiileri
Birinci blm yal dostu BBM en ok etkileyen geriyatrinin 4 devi (demans,
enstrmannn yukarda belirtilen gerekelerini depresyon, dme ve inkontinans) ve iki
ve amalarn aklamaktadr. kronik hastalk (hipertansiyon ve diyabet)
kinci blmn birinci ve ikinci alt blmnde taranmaktadr. 10 dakikalk tarama testi
normal yalanma sreci ve bu sreteki sonras bu hastalklar iin pozitif bulgular olan
fizyolojik deiiklikler konusunda bilgi hastalar hekim tarafndan yine enstruman
verilmektedir. Bu fizyolojik deiikliklerin setinin iinde yer alan duruma zel
yallarn yaamn ve ortama uyumunu nasl enstrmanlar ile deerlendirilmekte, tedavi
etkiledikleri ve yallara optimal yaam kalitesi edilmekte ya da sevk edilmektedir (2,3).
salamak iin yaplmas gerekenler Antalyada yaplan pilot almada bu
vurgulanmaktadr. kinci blm yalla bal enstrmanlar ok yararl, ancak zaman alc
yeti azalmas ve kaybn dikkate alarak nasl bir bulunmutur. Dier pilot almalardan gelen
iletiim kurulmas gerektii konusunda bilgi ve raporlar dorultusunda DS bu enstrmanlar
altrmalar iermektedir. Bu amala hazrlanan yeniden deerlendirmi ve almay
eitim setinde salk personelinin yallk ve yrtenlerce yaplan altay sonras daha
yalln getirdii salk sorunlar zerinde uygulanabilir, daha az zaman alan son ekli
duyarllklar artrlrken empati yapmalar belirlenmitir (2,3). nc blm yal dostu
amalanmaktadr. rn. Antalyada bu BBSM iin hizmetlerin nasl organize
enstrmann pilot almasnda bu eitimi alan edileceini, kaytlar ve randevularn yallar iin
salk personeli ncelikle kendi yallar ile nasl dzenleneceini ve hastane ile BBM
ilikilerinde ve altklar kurumlara salk arasnda sevk sistemlerini iermektedir. Bu
bakm iin gelen yal hastalarla iliki ve blmde yal hastalarn salk sorunlar
iletiimde daha duyarl olduklarn, nceden dikkate alnarak pozitif ayrmclk temelinde
fark edemedikleri hatalar dzeltmeye onlara sunulan salk hizmetlerini koordine
altklarn belirtmilerdir (6). edecek bir hasta bakm koordinatr
kinci blmn nc alt blm yal belirlenmesi nerilmektedir. Bu nemli bir
dostu sal gelitirme konusunda yal kiiler gelime olmakla birlikte personel azl ve
iin nleyici salk hizmetleri, klinik ynetim sorunlar bu tarz bir grevlendirmeyi
danmanlk (sigara brakma, bedensel etkinlik, zorlamaktadr (6).
beslenme danmanl) iin enstrmanlar Kognitif yeti kayb nedeni ile randevularn
sunar. unutabilen kronik hastalklar olan yallarn
Salk sorunlar yallkta birden ortaya izlemi iin zel hazrlanm randevu kartlar ve
kmamaktadr. Bireyin biyolojik ve genetik hatrlatclar ve glendiriciler bu blmn

2008 cilt 17 say 7 XII

30 Ocak 2009 temmuz austos says:FSUN ABLA.qxd 26.02.2009
enstrmanlardr. Birok komorbid hastal ve
yaknmas olan yal bireylere daha uzun
hekimle grme sresi ayrlmas tm
yaknmalarn daha rahat anlatabilme olana
salar (7). Aile hekimlii uygulamalarnda
bakmn srekliliini ve hastalarla daha etkili
iletiim kurmada bu enstrmann yararl
olaca kanaatindeyiz.
Aile hekimliinin nemli ilkelerinden olan
bakmn sreklilii ve koordinasyonu
balamnda BBM ile hastaneler arasnda sevk
ve geri bildirimi salayan enstrman nemli
ilevlerde bulunmaya adaydr. Yal bireyler
dnda tm hastalarn
sevklerinde/konsultasyn istemlerinde
sevk/konslte edilen hekimin bilgilendirilmesi
ve kendisinden geri bildirim almada neminin
farknda olmamza ramen, bu yola az
bavurmaktayz. Hastalarmzdan ncelikle
sorumlu olan BB hekimlerinin
sevkle/konsultasyonuyla birlikte sorunu
aklayan ve hastann bilgilerini ieren bir
bilgilendirme notu ikinci basamaktaki hekimin
iini kolaylatrrken, ikinci basamak hekiminin
geri bildirim sunmas bakmn koordinatr
olan BB hekiminin hastasn daha etkin
izlemesini ve bakm salamasn salayacaktr.
YDBBM enstrmanndan bulunan
sevk/konsltasyon enstrmannn bu srece
olumlu katklarda bulunaca kukusuzdur.
YDBBM Enstrmannn drdnc blm
YDBBMnin evrensel tasarm ilkelerini,
tasarmn zelliklerini ve mevcut BBMnin
kullanc dostu ilkelerine uygunluunu
deerlendirmek iin bir denetim listesini ierir.
BBMnin i ve d iaretlenmeler iin nerileri
ierir. Var olan BBMde salk personeli
tarafndan kkl deiiklikler yaplamasa bile
baz kk deiikliklerin yal hastalarn salk 5- Yaman H, Akdeniz M, Kaneveti Z. lkemizde
hizmetine eriimini kolaylatrd tarafmzdan
yaplan pilot implementasyonunda
grlmtr. Salk merkezindeki kaplardaki 6- Kaneveti Z. Dnya Salk rgt Yal Dostu
yazlarn bytlmesi, yazlar iin parlak
olmayan zeminler kullanlmas, grltnn
azaltlmas ek maliyet gerektirmeyen yaplabilir
uygulamalardr. Yeni yaplacak salk
merkezlerinde bu tasarm zelliklerinin dikkate
alnmas BBMyi yallar ve engelliler iin daha
kullanlabilir hale getirecektir.
Yalanan dnya nufsunun salk
sorunlarnn geliimini nlemede ve mevcut
olan sorunlarnn ynetiminde birincil bakm
13:12 Sayfa 33
hizmetlerinin nemi artmaktadr. yi
basamaklandrlm, sevk zinciri olan salkl bir
salk sisteminde birincil bakmn ve bunu
odanda bulunan aile hekimliine ekibiyle
birlikte nemli grevler dmektedir. Aile
hekimliinin niteliini artrmaya kendisini
adam Dnya Aile Hekimleri Birlii (WONCA)
bu grevi alglayp, bnyesinde yal sorunlar
ile ilgili bir alma grubu kurmutur (WONCA
SIG Elderly Care) (8). nemi giderek artan bu
zel risk grubuna ynelik Dnya Salk
rgt ile ortak bir dokman hazrlayarak
balayan bu zel alma grubu dnyada
kendisini temel salk hizmetlerinde salk ve
hasta bireylere iyi hizmet vermeye adam olan
tm kurum ve bireylere ilerini kolaylatracak
ve niteliini artracak baz enstrmanlar
sunmay hedeflemektedir. Hazrlanan bu
kymetli enstrmann lkemizde de
meslektalarmz tarafndan kullanlmasn
diliyoruz.
letiim: Dr. Hakan Yaman
E-posta:hakanyaman@akdeniz.edu.tr
Kaynaklar
1- Actve Ageng: Towards Age-Frendly Prmary
Health Care.whqlibdoc.who.int/publications/
2004/9241592184.pdf; eriim tarihi: 21.11.2008.
2- Age Friendly PHC Centre Toolkit. World Health
Organization, 2008. www.who.int/ageing/
publications/ AF_PHC_ Centretoolkit.pdf ; eriim
tarihi: 21.11.2008.
3- Yal Dostu Birincil Bakm Merkezi
Enstrman,2008. eviri Editr: Yaman H,
eviren: Akdeniz M. www.ailehek.org ;eriim tarihi
21.11.2008.
4- Yaman H, Akdeniz M. Aktif Yalanma: Birinci
basamak Salk Hizmetlerinde Yal Salna Yeni
Bir Bak As. STED 2008;17(6): sayfa saylarn
tamamlar msn?
Beklenilen Demografik Deiime Hazrlk: Yal
Dostu Birincil Bakm Merkezleri. RNA Aile Hekimlii
Dergisi.2008; 2(2):14-21.
Salk Oca Projesinin Antalya linde Pilot
Uygulamas (Yaynlanmam Uzmanlk Tezi).
Antalya: Akdeniz niversitesi, Tp Fakltesi; 2008.
7- McDaniel SH, Campbell TL, Hepworth J, Lorenz A.
Aile Ynelimli Birincil Bakm. eviri editr: Yaman
H. stanbul: Yce Yaynevi. 2007.
8- WONCA: SIG Eldely Care.
http://www.globalfamilydoctor.com/about
Wonca/working_groups/elderly/sigelderly.
asp?refurl=wg , eriim tarihi:21.11.2008.
2008 cilt 17 say 7 XIII