DOLGULARIN SIKITIRILMASINDA ZEMN CNS VE

ZELLKLERNE UYGUN SIKITIRICININ SEM

Hulusi KEETEPEN

YKSEK LSANS TEZ

YAPI ETM

GAZ NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS

MAYIS 2007
ANKARA
Hulusi KEETEPEN tarafndan hazrlanan DOLGULARIN SIKITIRILMASINDA
ZEMN CNS VE ZELLKLERNE UYGUN SIKITIRICININ SEM zerine
bir aratrma adl bu tezin Yksek Lisans tezi olarak uygun olduunu onaylarm.

Do. Dr. Mehmet ORHAN

Tez Yneticisi

Bu alma, jrimiz tarafndan oy birlii ile Yap Eitimi Anabilim Dalnda Yksek
Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan: : Prof. Dr. Recep KANIT

ye : Do. Dr. Mehmet ORHAN

ye : Do. Dr. Seyhan FIRAT

Tarih : 08 / 05 /2007

Bu tez, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits tez yazm kurallarna

uygundur.
 1

TEZ BLDRM

Tez iindeki btn bilgilerin etik davran ve akademik kurallar erevesinde elde
edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu
almada orijinal olmayan her trl kaynaa eksiksiz atf yapldn bildiririm.

Hulusi KEETEPEN
 iv

DOLGULARIN SIKITIRILMASINDA ZEMN CNS VE

ZELLKLERNE UYGUN SIKITIRICININ SEM
(Yksek Lisans Tezi)

Hulusi KEETEPEN

GAZ NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
Mays 2007

ZET

zerinde yaadmz yer kabuu her trl yapnn temeli olduu gibi,
zelliklerinin iyiletirilmesi ile birlikte hava alanlar, limanlar, su tutma
yaplar, ulam yollar vb. yaplarn ina malzemesidir. Bu nedenle
yerkabuunu oluturan zemin ve kayalarn tama gc, mukavemeti, hacimsel
davranlar, permeabilite ve dren kabiliyeti, don duyarl, skabilirlii vb.
mhendislik zelliklerinin bilinmesi ve ina edilecek yap iin aranan fiziksel
zelliklerinin iyiletirilmesi gerekir.

stenilen mhendislik zelliklerine sahip olmayan zeminler, eitli yntem ve

tekniklerle (kompaksiyon, drenaj, stabilizasyon teknikleri) slah edilerek
yeterince stabil bir hale dntrlr. Zemin slah yntemleri ierisinde
kompaksiyon en kolay, en ucuz ve zellikle en etkin olandr.

Dolgu yapmnda yeterli kompaksiyon salanmazsa, dolgu zamanla kendi

arl zerine gelen l ve hareketli yklerin tesiri ile deformasyona
urayarak kabul edilebilir oturmalardan daha fazla oturmaya neden olacaktr.
Bu da o yapnn proje mrn azaltt gibi yollarda kaplamann da
bozulmasna sebep olarak konforu ve trafik gvenliini bozacaktr.
 v

Zeminlerin sktrlmasndan nce; zeminin cins ve zelliine uygun

sktrclarn seimi, tabaka kalnl, gei says ve hznn doru olarak
belirlenmesi sktrma veriminin artmas iin gereklidir. Aksi halde iin
zamannda tamamlanamamas, yeterli kompaksiyonun elde edilememesi veya
ekonomik olmayan gei saylar gibi sonular dourur.

Bu tez kapsamnda; dolgu yapmnda kullanlacak zeminler ve zellikleri, statik

ve dinamik enerji veren kompaksiyon ekipmanlarnn zellikleri, sktrma
enerjileri, tabaka kalnl ile pas saylarnn belirlenmesi, sktrma
ekipmanlarnn verimi, kompaksiyon metotlar ve kompaksiyonda dikkat
edilmesi gereken hususlar zerine bilgiler sunulmutur.

Bilim Kodu : 714.1.050

Anahtar Kelimeler : Zeminlerin sktrlmas-zemin sktrma makineleri
Sayfa Adedi : 98
Tez Yneticisi : Do. Dr. Mehmet ORHAN
 vi

THE DECISION OF THE SUITABLE COMPACTION ACCORDING

TO THE TYPE AND CHACTERISTICS OF SOIL USED TO
COMPACT THE FILLING
(M.Sc. Thesis)

Hulusi KEETEPEN

GAZI UNIVERSITY
INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY
May 2007

ABSTRACT

Beside the fact that the earth which we dwell on is the base of any type
construction, it is the building material of airports, ports, water holding
constructions, transporting ways by making the features of earth better. Due to
this fact, the engineering features of ground and rocks that constitute the earth
such as carrying, capacity, durability, volume actions, permeability, dren
capability, frost sensitivity, compactibility should be known and the physical
features required for the building to be constructed should be improved.

The soils that havent got desirable engineering features should be made better
via various methods and techniques (compaction, drainage, stabilization
techniques) by conforming them to a sufficient stable situation. Among the soil
improvement techniques, compaction is the easiest, cheapest and especially the
most effective one.

In making filling, if sufficient compaction isnt supplied; by being deformed

because of its own weight, the effect of dead and active load on it, filling will
cause settling more than the acceptable degree. Beside the fact that it shortens
 vii

the projects life causing the deformation of the covering on the ways, it will
spoil the comfort and traffic safety and wont be economical.

Also, before soils compactions; its required to choose the compactors which are
suitable for filled soils type and feature, determine the layer thickness, passing
frequency and velocity in order to increase the efficiency of compactions.
Otherwise, it results in not being able to get enough compaction or
uneconomical passing frequency numbers.

In the inclusion of this, thesis, the soils and their features to be used in making
fillings, static and dynamic energy compaction equipments features,
compaction energies, layer thickness and determination of passing numbers,
efficiency of compaction equipments, compaction methods and the points that
entail great attention in compaction are presented.

Science Code : 714.1.050

Key Words : Soiling compaction compaction equipment
Page Number : 98
Adviser : Assoc. Prof. Dr. Mehmet ORHAN
 viii

TEEKKR

almalarm boyunca deerli yardm ve katklaryla beni ynlendiren hocam Do.

Dr. Mehmet ORHANa , almalarndan ve tecrbelerinden yararlandm naat
Mhendisi Hamdi kilere ve DS XII. Blge Mdrl Mhendislerine, manevi
desteini esirgemeyen aileme teekkr bir bor bilirim.
 ix

NDEKLER

Sayfa
ZET ......................................................................................................................iv

ABSTRACT ............................................................................................................vi

TEEKKR ..........................................................................................................viii

NDEKLER........................................................................................................ix

ZELGELERN LSTES ....................................................................................xii

EKLLERN LSTES ........................................................................................xiii

RESMLERN LSTES ........................................................................................ .xv

SMGELER VE KISALTMALAR ........................................................................xvi

1. GR ...................................................................................................................1

2. ZEMNLERN KOMPAKSYONU......................................................................3

2.1. Kompaksiyon ..................................................................................................3

2.2. Kompaksiyonun Zemin zelliklerine Etkisi ...................................................4

2.3. Zeminlerin Kompaksiyonuna Etki Eden Faktrler ...........................................6

2.3.1. Su ierii .................................................................................................6

2.3.2. Zemin cinsi .............................................................................................8

2.3.3. Kompaksiyon miktar ...........................................................................14

2.4. Genleen Zeminlerin Kompaksiyonu.............................................................18

2.5. Donma Olaylarnn Kompaksiyon le likisi ................................................19

2.6. Hava Koullar ve Kompaksiyon ..................................................................19

2.7. Farkl Zeminlerin Kompaksiyon zellikleri .................................................20

2.7.1. Kohezyonlu zeminlerin kompaksiyon zellikleri ...................................20

2.7.2. Kohezyonsuz zeminlerin kompaksiyon zellikleri ................................22

 x

Sayfa
3. ZEMN SIKITIRMA MAKNALARI ..............................................................24

3.1. Statik Silindirler ............................................................................................24

3.1.1. elik bandajl silindirler ......................................................................24

3.1.2. Kei ayak ve kt ayak silindirler .........................................................27

3.1.3. Lastik tekerlekli silindirler ...................................................................34

3.1.4. Kafesli (Grid) silindirler ......................................................................50

3.2. Dinamik Silindirler ........................................................................................51

3.2.1. Vibrasyonlu silindirler .........................................................................51

3.2.2. Plakal vibratrler ................................................................................60

3.2.3. Dahili vibratrler .................................................................................62

3.2.4. Elle ekilir vibrasyonlu silindirler ........................................................62

3.3. Tokmaklar ....................................................................................................63

3.3.1.Srayan tokmaklar ................................................................................63

3.3.2. Kren tokmaklar ....................................................................................65

4. DOLGU ZEMNN SIKITIRILMASINDA ZEMNN CNS VE

ZELLKLERNE UYGUN SIKITIRICININ CNS VE AIRLIININ
SEM...............................................................................................................66

4.1.Sktrcnn Cinsinin Seimi ........................................................................66

4.2.Sktrcnn Arlnn Seimi ....................................................................69

4.3. Uygun Tabaka Kalnl, Sktrc Gei Says ve Hznn Belirlenmesi .....71

4.4. Sktrma Kapasitelerinin Belirlenmesi.........................................................72

5. KOMPAKSYON METODLARI ......................................................................74

5.1. Kaya Dolgularda Kompaksiyon ....................................................................74

5.2. Granler Zeminlerde Kompaksiyon ..............................................................77

 xi

Sayfa
5.3. Siltli Zeminlerde Kompaksiyon .....................................................................78

5.4. Killi Zeminlerde Kompaksiyon ....................................................................79

6. ARAZ ALIMASI RNE VE KRTERLERN

DEERLENDRLMES ...................................................................................81

6.1. Arazi almas rnei (Yahyasaray Baraj Deney Dolgusu) .......................81

6.2.Farkl Kriterlerin Deerlendirilmesi...............................................................84

6.2.1.Gei saylarn hesab ............................................................................84

6.2.2.Verim hesab .........................................................................................87

6.3.Deney Dolgusu Sonular ve Analitik Bulgular ............................................89

7. SONU VE NERLER ...................................................................................93

KAYNAKLAR ......................................................................................................95

ZGEM............................................................................................................98
 xii

ZELGELERN LSTES

izelge Sayfa
izelge 2.1. nce malzeme etkisi............................................................................11

izelge 2.2. AASHTO Snflandrmasna gre zeminlerin kompaksiyon

karakteristikleri .................................................................................13

izelge 2.3. USCS Snflandrmasna gre zeminlerin kompaksiyon

karakteristikleri .................................................................................14

izelge 3.1. Siltli killerin lastik tekerlekli silindirlerle sktrlmasndan

elde edilen optimum su ierii ve maksimum kuru birim
arlklarn zeti.................................................................................40

izelge 3.2. Vibrasyon deerleri............................................................................54

izelge 4.1. Trl zemin gruplar iin uygun sktrma ekipman .........................67

izelge 4.2. Derinlie bal gerilim .......................................................................69

izelge 6.1. Deney dolgusunda kullanlan malzemenin laboratuar sonular ..........83

izelge 6.2. Sktrma ekipmanlarnn karakteristik zellikleri..............................84

izelge 6.3. Proctor deneyi ile kontrol edilen deney dolgusunun laboratuar
ve arazi sonular ..............................................................................90

izelge 6.4. Sktrma ekipmanlarna ait pas saylar ve verim ..............................92

 xiii

EKLLERN LSTES

ekil Sayfa

ekil 2.1. Sabit kompaksiyon enerjisi iin kuru birim hacim arl ile su
ierii arasndaki bant.........................................................................7

ekil 2.2. Artan su ierii w- ilikisi ..........................................8

ekil 2.3. Kohezyonlu ve kohezyonsuz zeminlerde kuru birim arlk ve su

ierii ilikisi ........................................................................................10

ekil 2.4. Tipik kompaksiyon art erisi .............................................................15

ekil 2.5. Sktrma enerjisinin max k ve wopt. zerine etkisi ...........................17

ekil 3.1. Ayak biimleri......................................................................................29

ekil 3.2. Kei ayakl silindirin sktrma tesiri....................................................31

ekil 3.3. Lastik tekerlekli silindirin alttan grn ............................................36

ekil 3.4. Lastik tekerlekli silindirde, zemine tesir eden basncn zemin
ierisinde yayl..................................................................................39

ekil 3.5. Deiken teker basnlarna sahip lastik tekerlekli silindirlerle 8

pas sktrlan siltli kil zerinde yaplan arazi birim arlklar
deneyinden elde edilen su ierii kuru birim arlk erileri ..................46

ekil 3.6. Teker basnc ve gei saysnn siltli killerin kuru birim
arlklar zerine tesirleri .....................................................................47

ekil 3.7. 17kg/cm3 teker basncna sahip kei ayakl silindirle sktrlan
silitli kile ait su ierii-kuru birim arlk ilikisi ..................................48

ekil 3.8. Silitli kilden yaplm dolgu zerine kei aya ve gei
saysnn tesirleri...................................................................................48

ekil 3.9. Silitli kil dolgu zerinde yaplan deneylerden elde edilen kei
ayakl ve lastik tekerlekli silindirlerle sktrma mukayeseleri .............49

ekil 3.10. Vibrasyon halinde bulunan ktlerin zeminle arpmasndan

meydana gelen darbe kuvveti................................................................52

ekil 3.11. Tipik toprak-ktle vibratr rezonans ....................................................54

 xiv

ekil Sayfa

ekil 3.12. Vibrasyonlu silindirlerde genliin etkisi................................................55

ekil 3.13. Silindirli vibratr ile sktrma esnasnda zemindeki titreim

durumu .................................................................................................57

ekil 3.14. Plakal vibratrlerin tek ve ift eksantrik ktleli tipi ..............................60

ekil 3.15. Plakal vibratr ile sktrma esnasnda zemindeki titreim

durumu .................................................................................................61

ekil 4.1. Farkl sktrclarla zemin arasndaki etkileim ...................................68

ekil 4.2. Derinlie bal gerilim .........................................................................69

ekil 4.3. Gei says Kuru birim arlk grafii ...............................................71

ekil 5.1. Kaya dolgularn serimi .........................................................................75

ekil 5.2. Kaya dolgu kompaksiyonuna etki eden faktrler ...................................76

ekil 5.3. Yksek dolgularda sandvi tabaka uygulamas......................................80

ekil 6.1. Deney dolgusu gei ve tabaka says....................................................81

ekil 6.2. Her tabakadan alnan numune saylar...................................................82

ekil 6.3. Gei saylarna bal skmalarn grafii.............................................91

 xv

RESMLERN LSTES

Resim Sayfa

Resim 3.1. Dz silindir ..........................................................................................24

Resim 3.2. Kt ayak silindir ....................................................................................28

Resim 3.3. Lastik tekerlekli silindirin iki dizili tipi..................................................35

Resim 3.4. Lastik tekerlekli silindir.........................................................................37

Resim 3.5. Kafesli silindir.......................................................................................50

Resim 3.6. Tek ve ift bandajl elle ekilir vibrasyonlu silindirler. 63

Resim 3.7. Vibrasyonlu tokmaklar. 64

 xvi

SMGELER VE KISALTMALAR

Bu almada kullanlm baz simgeler ve ksaltmalar, aklamalar ile birlikte

aada sunulmutur.

Simgeler Aklama

S Zeminlerin kayma direnci

e Efektif basn

C Kohezyon
sel srtnme as
Birim arlk
k Kuru birim arlk
e Boluk oran
wopt Optimum su ierii
SE Arazi kompaksiyon enerjisi
CE Laboratuar kompaksiyon enerjisi
Z Yaplan i
n Gei says
Fd Dinamik kuvvet
Q Verim
m Ktle
V Hz
Asal hz
f Frekans
r Genlik

Ksaltmalar Aklama

KF Karayollar Fenni artnamesi

 1

1. GR

Tm yaplar zemin zerinde, zemin ierisinde, ya da bunlarla birlikte zeminin

malzeme olarak kullanlmas ile yaplmaktadr. Bina ve benzeri yaplar temelleri ile
ykleri zemine aktarrken, tnel, yeralt ulam gibi yaplar zemin veya kaya iinde
yaplmaktadr. ou zamanda zeminler baraj ve yol dolgularnda malzeme olarak
kullanlmaktadr.

Karayollar ve hava limanlarnn tasarmnda bu yaplarn altndaki zeminlerin

dayanm, tama gc ve bunlarn kaplama dayanmna etkisi ok byktr. Ayn
ekilde toprak dolgu barajlarn inasnda da zemine ait geirimlilik, dayanm, oturma
gibi zelliklerin iyi bilinmesi gerekir [1].

naat sahasnda karlalan zeminler her zaman istenilen nitelikle olmadndan

zemin zelliklerinin iyiletirilmesi ya da mevcut zeminin yerinden kaldrlarak yerine
sktrlm zemin dolgular inas, olduka yaygn tercih edilen yntemdir [2].

Tekniine uygun olarak sktrlm zeminler ksaca u zelliklere sahip olmaldr:

-Kendi arln ve uygulanan d ykleri emniyetle tamaya yeterli mukavemete
sahip olmal,
-Yk altnda oturma ve deformasyonlar kabul edilebilir snrlar iinde kalmal,
-Ar ime ve bzlme gstermemeli,
-Mukavemet ve skabilirlik zelliklerini koruyabilmeli,
-Fonksiyona uygun permeabilite ve drenaj zelliklerine sahip olmaldr [3].

Kimi zaman sktrma maliyetinin toplam proje maliyetindeki pay %5 seviyesinde

kalmasna karlk, dolgudan beklenen performans elde edilemediinde ileride ortaya
kacak hasarlarn telafisi ok zor ve bazen imkanszdr. Bu da ekonomik olmayan
sonular dourur.
 2

Dolgularn yapm srasnda; sktrc ekipmann kullanlacak zeminin zelliine

uygun tip ve arlkta seimi, gei says ile tabaka kalnlnn belirlenmesi ok
nemlidir. Mhendislik tecrbesi ve test dolgular ile doru yaplacak seimle iin
zamannda ve ekonomik olarak bitirilmesi ana hedeftir.

Bu aratrmada; dolgularn kompaksiyonu, kompaksiyonun zeminler zerine

etkileri, kompaksiyon makinelerinin zellikleri ve seimi, kompaksiyon metotlar ile
kompaksiyonda dikkat edilecek hususlar ele alnmtr.
 3

2. ZEMNLERN KOMPAKSYONU

2.1. Kompaksiyon

Zeminlere sktrma enerjisi tatbik edilerek zemin iindeki hava boluklarn

azaltmak, zeminin kat danelerini birbirleri ierisinde daha sk olacak ekilde
yeniden yerlemelerini salamak ve zeminin hacmini azaltmak yani younluu
artrmak iin yaplan ileme zemin kompaksiyonu denilir [4].

Genellikle dolgunun amac bina ve yol yapm iin yzey, barajlarda ise yapy
salamaktr. Oturma miktarn, temel zeminin kalnl ve ykleme sonucu dolgunun
skabilirlii belirler. Oturma hznn ilerleyiini temel zeminin geirgenliinin yan
sra yer alt drenaj verimi belirler. Uzun zamanda meydana gelen byk oturmalar
ina edilmi yaplarn yzeyine zarar verebilir [5].

Zeminin sktrlmas sonucu birim hacim arl artmakta ve buna bal olarak
mhendislik zellikleri iyiletirilmi olmaktadr. Danelerin birbirine yaklaabilmesi
ve sklamann salanabilmesi ancak uygulanan statik veya dinamik ykler altnda
danelerin birbirlerine gre hareket edebilmeleri ile salanabilir. Danelerin birbirine
gre hareket edebilme yetenekleri ise, uygulanan yklerin iddeti (kompaksiyon
enerjisi) yannda zemin iindeki su miktarna bal olarak deiiklik gsterir. Zemin
iindeki su miktarnn (su ierii) kompaksiyon zerinde iki deiik etkisi sz
konusudur. Zemin iindeki su miktar zeminin suya doygunluk derecesinin danelerin
birbirine yaklamasna engel olacak derecede yksek olmasna yol aacak mertebede
ise kompaksiyonun salanmas gleecektir. Zeminin su ierii ykseldike,
boluklardaki havann bir ksm hapsedilmekte ve dar kma imkan
bulamamaktadr. Bunun sonucu olarak skan bu hava hacimlerinde basn artlar
meydana gelmekte ve kompaksiyon zorlamaktadr. Zeminin tamamen suya doygun
olmas, yani btn boluklarn suyla dolu olmas durumunda ise kompaksiyon
mmkn deildir. nk bu durumda uygulanan ykler altnda boluk suyunda
basn artlar meydana gelecek ve bu hidrostatik basn danelerin birbirine
yaklamasna kar koyacaktr.
 4

Dier taraftan zemin iindeki su miktar ayn zamanda danelerin birbirine gre
hareket edebilmelerini de etkilemektedir. Zemin iinde yeterinden fazla miktarda su
bulunduu zaman (optimum su ieriinden fazla) daneler arasndaki srtnme
azalmakta, ayn zamanda kapiler gerilmeler de azalmakta ve daneler aras elektriksel
itki kuvvetleri ortaya kmaktadr. Zemin iinde yeterinden az su bulunduu zaman
ise (dk su ieriinde) daneler aras srtnme ve kapiler gerilmeler artmakta,
elektriksel kuvvetlerin net etkisi ise ekim kuvvetlerine dnmektedir. Grld
zere, zemin iindeki su miktarnn kompaksiyon zerindeki iki etkisi birbiri ile
elikilidir. yle ki, su miktar arttka danelerin birbirine gre hareketi
kolaylamakta, buna karlk birbirine yaklamas zorlamaktadr. Buna gre, her iki
etkinin bir arada dnlmesi ile, en iyi skmann ancak zemin iinde yeterli mik-
tarda su bulunmas (ne ok az, ne de ok fazla) durumda salanabilecei sonucuna
varlmaktadr. Zeminin en iyi ve en kolay skabilecei bu su miktarna optimum su
ierii ad verilmektedir. Optimum su ierii deiik zeminler iin birbirinden farkl
olduu gibi, ayn zemin iin de kompaksiyon yntemine ve uygulanan kompaksiyon
enerjisine bal olarak deiiklik gstermektedir [2].

2.2. Kompaksiyonun Zemin zelliklerine Etkisi

Kompaksiyon zemin iinden havann karlmas ve danelerin birbirine yak-

latrlmas, boluk oran (e)nin drlmesi amac ile yaplan bir ilemdir. Yollarda
zeminlerden istenen yararl zellikler vardr.

a - Kayma direncinde ve tama gcnde yeterlik

b - Dk permeabilite ve dk su emme
c - Yklerin tekrarlanmas altnda limitleri amayan kompresif deformasyon
Bu zellikler ile zeminin kompaklk durumu arasnda yakn ilikiler vardr.

Kompaksiyon ile kayma direnci ve tama gc artar

Kompaksiyon ile zemin daneleri birbirine yaklar ve birbirine olabildiince temas

ederler. Bylece temas yzeyleri artar. Bunun sonucu olarak srtnmeyen daneler ve
 5

yzeyler srtnrler. Aralarndaki srtnme direnci byr. te yandan yzey

temaslarnn art ile kohezyonlu zeminlerde daneler arasnda devreye giren
kohezyon ile kohezyon kuvveti byr.

Coulomb zeminlerin kayma gerilmelerine kar gsterdii diren gerilmesini (S) ile
gstererek buna yle bir bant vermitir.

S= C + e .tg (2.1)

Burada;
S = Zeminlerin kayma direnci
e = Efektif gerilme

C = Kohezyon
= sel srtnme as

Kompaksiyon sonucu boluk oran da decektir. Boluk oran (e) dtke

doygunluk durumunda bile su ieriinin decei bilinen bir noktadr. Su ierii d-
tke kohezyon ve isel srtnme artacaktr. Boluk suyu ierii ve boluk suyu
basnc d ile zemin daneleri arasndaki efektif basn ( e ) artmaktadr. te

yandan su knn sonucu olarak su ierii decektir. C ve artacak, S bunlarn

art ile artacaktr.

Coulomb eitliinden grlecei gibi zeminin kayma direnci ve bunun sonucu ile
tama gc artar.

Kompaksiyon ile zeminde permeabilite ve su emme azalr

Permeabilite dardan zemin iine su girmesine olanak veren bir zelliktir. Zeminin
mhendislik bakmndan nemli olan iyi zellikleri bilindii zere su ieriinin art
ile azalr. Permeabilitenin az olmas, su giriini ve bu iyi zelliklerin azalmasn
nler.
 6

Boluk oran dkse yani zemin ne kadar skksa permeabilite kat says da o
kadar dktr. Zeminin skl arttka permeabilitenin dmesine karlk
boluklar kld iin klcallk artabilir. Sonra buna bal sakncal sonular
olabilir. Ancak yeralt su dzeyi drlerek klcallktan ileri gelen kt sonular
nlenebilir.

Kompaksiyon ile kompresif deformasyon der

Belirli bir yk ve enerji uygulanarak oluturulmu zemin boluk oranlar, uygulanm

bu yklerden daha az yklerde, zemin boluk oran deimeyecektir. Zeminin
hacimsel deime orann boluk orannn ilk ve son deerlerine bal alarak yle
ifade edilebilir.

e1 e 2
Hacimsel Deime Oran = (2.2)
1 + e1

Ykler boluk orannda bir deime yapamad zaman e = e1 e 2 = 0 olacaktr.

Dolays ile hacimsel deime olmaz. O halde skma ne kadar yksek ise ve ne
kadar byk bir yk ve enerji ile yaplm ise sonradan oluacak deformasyonlar da
o kadar az olacaktr [6].

2.3. Zeminlerin Kompaksiyonuna Etki Eden Faktrler

2.3.1. Su ierii

Kompaksiyon sebebiyle bir zeminin kuru birim hacim arlnda meydana gelen
art balca, zeminin su ieriine ve uygulanan kompaksiyon enerjisine baldr. Her
zemin iin belirli bir kompaksiyon enerjisine tekabl eden ve ekil 2.1.de
gsterildii zere, kuru birim hacim arln maksimum yapan bir "optimum su
ierii" vardr [7].
 7

ekil 2.1. Sabit kompaksiyon enerjisi iin kuru birim hacim arl ile su
ierii arsndaki bant

Artan su ierii ile kuru birim arlk maksimuma kadar artmakta ve daha sonra
azalmaktadr. nk balangta kuru olan zemin daneleri slandka yalanma etkisi
ile birbirleri zerinde kayarak daha youn olacak ekilde skrlar. Erinin
maksimum birim arla eritii nokta teorik olarak tm hava boluklarnn suyla
doygun hale geldii younluktur. Ancak pratikte, zellikle ince daneli zeminler ok
az miktarda olsa da hapsolmu hava ihtiva ederler. Su ierii optimumdan daha fazla
arttka kuru birim arlk da azalr. nk kuru birim arlktaki zemin boluklar
teorik olarak tamamen suyla doygun halde iken artan su miktar zemin danelerini
iterek doygun su hacmini de artrmakta ve dolaysyla zeminin birim arln
azaltmaktadr. Zira su hem skmayan bir malzeme olup hem de zgl arl
zemine nazaran ok daha azdr.

ekil 2.2de grld gibi kuru zemin birim arl su ieriinden bamsz olarak
sabit bir deerdir. Yani w=0 iken sabit bir sktrma enerjisinde k sabittir. Kuru
 8

zemine su katldka yani su ierii yava yava arttrldka ayn sktrma

enerjisinde zeminin birim arlnda yava yava art olacaktr. Ancak bu birim
arlk art bir maksimum noktadan sonra yava yava azalacaktr. Bu maksimum
noktada zeminin boluklar hemen hemen suyla dolu iken bu noktadan sonra
boluklarndaki su miktar hacimce daha fazla artacak ve zemin danelerini iterek
hacim artna neden olacaktr. Fakat suyun zgl arl zeminin zgl arlndan
daha az olduundan dolay bu hacim art ile birim arlkta azalacaktr [4].

ekil 2.2. Artan su muhtevasnda w- ilikisi

2.3.2. Zemin cinsi

Zeminin cinsi, zeminin kompaksiyonuna etki eden en nemli faktrdr. Zeminin

cinsi ve sahip olduu zelliklere gre zeminlerin kompaksiyonu iin aadaki
hususlar daima gz nnde tutulmaldr.

Kohezyonlu zeminlerde ekil 2.3de grlen tipik k -w erisinden daima w opt . da

max k elde edilir. Bu maksimum kuru birim arlkta dahi hala belirli bir hava
boluu zemin kitlesi ierisinde hapsolmutur. Pratikte sfr hava boluunda bir
 9

kompaksiyon elde edilemez. Ancak pratikte maksimum younluktaki skma iin

zemin boluklarnn tamamen suyla dolu olduu kabul edilir.

Genel olarak kohezyonlu zeminlerin maksimum kuru birim arl

kohezyonsuz zeminlere nazaran daha az ve bnyesindeki boluk oranlar daha faz-
ladr. Dolaysyla zamanla bir miktar daha skma beklenmelidir.

Kohezyonsuz zeminler (zellikle temiz kumlar) laboratuarda standart test

metotlar ile sktrdklarnda ekil 2.3'de grld gibi k -w tipik erisi S
eklindedir. Sktrma esnasnda zemin kolayca drene olabildiinden dolay boluk
suyu basnc olumaz. Dk su ieriklerinde sktrma esnasnda sktrma kuv-
vetlerine kar zemin daneleri arasndaki srtnme ile direnler oluur ve skmaya
kar koyarak kitle iinde skmadan hareket ederler. Su ilave edildike daneler
arasndaki srtnme kuvvetleri kapiler ekim kuvvetleri ile artarak skmaya diren
gsterirler. Bu nedenle kuru birim arlklar da azalr. Fakat su ierii arttka
kapiler ekim kuvvetleri azalr ve maksimum kuru birim arlk artar.

Max k deeri kuru haldeki younlua veya bir miktar fazlasna kadar art
gsterir. Max k deerine tekabl eden su ierii optimum deer olup yaklak ola-
rak zeminin doygunluk derecesine eriilmi olur. Daha fazla ilave edilen su kumun
boluklarndan drene olurken kuru birim arlk da azalr.
 10

(a) (b)
ekil 2.3. Kohezyonlu ve kohezyonsuz zeminlerde kuru birim arlk ve su ierii
ilikisi a) Kohezyonlu zeminler ; b) Kohezyonsuz zeminler

ekil 2.3'de grlecei gibi kohezyonsuz zeminlerde ayn k deeri iin iki farkl
w deeri vardr. Ayn kuru birim arlk deerinde, optimum durumdaki su ieriinde
ki boluk oran, doygun durumdaki su ieriine nazaran daha fazladr. Zira suyla
doygunluu, doygun durumdaki su ieriine gre daha azdr.

Genel olarak, optimum su ieriinde kuru birim hacim arlk ( k ) maksimum

deerine ular.

Zeminin ihtiva ettii ince malzeme miktar arttka younluu, skabilirlii, boluk
oran, permeabilitesi vb. zelliklerinde nemli deiiklikler olur. Bu deiiklikler
izelge 2.1de zetlenmitir.
 11

izelge 2.1. nce malzeme etkisi [4]

a-nce malzeme yok b-Boluklar dolduracak c-Ar ince malzeme var.

veya ok az kadar ince malzeme var (Kaba daneler yzyor)

-Taneler aras temas iyi -Deformasyona kar diren, -Taneler ince malzeme iinde
ile vasat aras taneler aras temasla artar. yzdnden temas yok
-Deiken younluk -Younluk artar - Younluk der
-Geirgen -Pratik olarak geirgen deil - Geirgen deil
-Yksek stabilite -Kohezyonla artan yksek - Dk stabilite
stabilite
-ok zor skr -Orta derecede skr -Kolay skr
-Dona duyarsz -Dona duyarl -Dona ok duyarl
-Sudan etkilenmez. -Sudan ok az etkilenir. -Sudan ok fazla etkilenir.

Kohezyonlu zeminler optimum su ieriinden ne kadar fazla su ieriinde ise o

kadar fazla plastik ve yapkan bir hal alr. Fakat su ierii optimumdan ne kadar az
ise skmaya kar o kadar fazla diren gstererek kompaksiyon zorlar ve hatta
max k elde edilmesi imkanszlar.

Zeminin zgl arl arttka k artarken, zeminin boluk oran arttka k azalr.

Zemin daneleri inceldike boluk oran artacandan dolay k azalmaktadr. Yani

kil siltden daha az k deerine sahip olacaktr.

Genel olarak iyi derecelenmi zeminlerde k - w erisi diklemekte iken niform

veya niforma yakn derecelenmi zeminlerde ise k -w erisinde yatklama

grlr. Ayrca eri ne kadar yatksa suya olan duyarll da o kadar azalmaktadr.

Zeminde ince malzeme miktar arttka max k azalr. Ayrca maksimum dane ap

arttka max k artar. Zeminin gradasyonu ne kadar iyi derecelenmi ise o kadar iyi
 12

skma elde edilir. zellikle granler zeminlerde ve granler temel ve alt temelde
dane boyutu dalm ne kadar iyi derecelenmi ise o kadar yksek k elde edilir.

Ayrca malzeme ne kadar ok akl ihtiva ediyorsa max k o kadar yksek olur.

Serbest drene olabilen kt derecelenmi veya niform derecelenmi granler

malzemeler ince malzeme ihtiva etmiyorsa tipik k -w ilikisini gstermedikleri gibi
suya az duyarl bir eriye sahiptirler. Eer byle bir malzeme kaplamada veya
kaplamann temelinde kullanlacak olursa tekerrr eden trafik yklerinden tr
oluacak sonraki ilave skmalardan dolay meydana gelecek ar oturmalar
kaplamann bozulmasna neden olmaktadr. Prensip olarak granler malzemelerle
yaplan sktrma ileminden sonra trafik yklerinden dolay ilave bir skma
olmamaldr. Bundan dolay kaplama altna don kabarmasn nlemek, zeminin
istenilen mukavemette olmasn salamak, vb. nedenlerden tr konulacak seme
malzeme tabakalarnn iyi derecelenmi granler malzeme ile yaplmas zorunludur.

Kohezyonlu zeminlerin kompaksiyonu ince malzemenin (kil ve silt) plastisite

karakteristikleri ile dorudan etkilenir. LL ve PI arttka k azalmaktadr. Bunun
nedeni zemin danelerini saran suyun sktrma esnasnda danelerden koparak
uzaklamasnn miktar (yani kolay drene olabilme yetenei) ile ilikili
olmasndandr.

Skm zeminlerin doygun su ierii zeminin su emme kabiliyetinin de bir

gstergesidir. Yani skm zemin ne kadar ok su emebiliyorsa o kadar ok boluk
ihtiva ediyor veya baka bir deyile yeterince skmam demektir. Zeminin
younluu ile zgl arl arasndaki fark ne kadar byk olursa boluk oran da o
kadar fazla yani skmas da o kadar az demektir. Kohezyonlu zeminler genellikle
PL'den daha az su ieriinde sktrlrsa ileri ki yllarda artan su ierii ile doygun
hale gelerek tama glerinde nemli azalma gsterilebilecektir. Genel bir kaide
olarak doygun su ierii PL'den ziyade LL'ye daha yakn ise kompaksiyon o kadar
yetersiz demektir [4].
 13

izelge 2.2 ve izelge 2.3de deiik zemin gruplar iin kompaksiyon

karakteristikleri verilmitir. izelge 2.2'de zeminlerin AASHTO snflamasna gre
sahip olabilecei max k , w opt . ve dolgu performans verilmitir. izelge 2.3'de

ise birletirilmi zemin snflamasna gre dolgu malzemelerinin ve taban

zeminlerinin karakteristik zellikleri verilmitir [8].

izelge 2.2. AASHTO Snflandrmasna gre zeminlerin kompaksiyon

Karakteristikleri [8]

Zemin Max. k w opt .

Snf Karakteristik (ton/m3) (%) Dolgu Performans
A-1-a Granler malzeme 1.84-2.27 7-15 yiden mkemmele kadar deiik
A-1-b
A-2-4
A-2-5 Siltli-killi granler 1.76-2.16 9-18 Normalden mkemmele kadar deiik
A-2-6 malzeme
A-2-7
A-3 nce kum ve kum 1.76-1.84 9-15 Normalden iyiye kadar deiik
A-4 Kumlu silt ve siltler 1.52-2.08 10-20 Ktden iyiye kadar deiik
A-5 Elastik siltler ve killer 1.36-1.60 20-35 Tatmin edici deil
A-6 Silt -Kil 1.52-1.92 10-30 Ktden iyiye kadar deiik
A-7-5 Elastik siltli kil 1.36-1.60 20-35 Tatmin edici deil
A-7-6 Kil 1 44-1.84 15-30 Ktden normale kadar deiik

Zeminlerin sktrlabilme derecesine etkiyen pek ok faktr vardr. Bunlardan

zeminle ilgili olanlar; zeminin dane boyutu dal yani granlometrisi ile zemin
daneciklerinin biim ve yzey dokusudur. Her boydaki daneyi ihtiva edecek ekilde
iyi derecelenmi zeminler daha kolay ve iyi skrlar. Buna karlk keskin kenarl ve
keli ya da yass daneleri fazla olan veya przl yzeye sahip daneli zeminlerin
sktrlmalar zordur [9].
 14

izelge 2.3. USCS Snflandrmasna gre zeminlerin kompaksiyon karakteristikleri

[8]
Kompaksiyondan
Max k sonra skabilirlii Dolgu malzemesi
Snf
(ton/m3) ve ime karakteri olarak deeri Taban zemini olarak deeri
GW 2.00-2.16 Her zaman hi ok stabil Mkemmel
GP 1.84-2.00 Her zaman hi Olduka stabil Mkemmel ile iyi aras
GM 1.92-2.15 ok ok az Olduka stabil Mkemmel ile iyi aras
GC 1.84-2.08 ok ok az Olduka stabil iyi
SW 1.76-2.08 Her zaman hi ok stabil iyi
SP 1.60-1.92 Her zaman hi Youn olduunda iyi ile normal aras
olduka stabil
SM 1.76-2.00 ok ok az Youn olduunda iyi ile normal aras
olduka stabil
SC 1.68-2.00 Az ile orta Olduka stabil iyi ile normal aras
ML 1.52-1.92 Az ile orta Kt stabilite, yksek Normal ile zayf aras
younluk gerekli
CL 1.52-1.92 Orta iyi stabilite Normal ile zayf aras
OL 1.28-1.60 Orta ile yksek Stabil deil, Zayf
kullanlmamal
MH 1.12-1.52 Yksek Kt stabilite, Zayf
kullanlmamal
CH 1.28-1.68 ok yksek Kt stabilite Zayf ile ok zayf aras
OH 1.04-1.60 Yksek Stabil deil ok zayf
PT - ok yksek Kullanlmamal Uygun deil

2.3.3.Kompaksiyon miktar

Btn zemin tipleri ve btn kompaksiyon metotlar iin, kompaksiyon miktarnn

artmas, yani zeminin birim arlna uygulanan kompaksiyon enerjisinin art,
maksimum kuru birim hacim arln arttrr ve optimum su ieriini azaltr [7].

Zeminlerin arazideki kompaksiyonu srasnda silindir arl, zemin cinsi ile pas
says arasndaki iliki ekil 2.4'de grlmektedir. Ar silindir ile kompaksiyonda
balangtaki skma fazla iken hafif silindir ile kompaksiyonda ise, pas saysna
gre skma art nispeten daha azdr [4].
 15

ekil 2.4. Tipik kompaksiyon art erisi

Arazide kompaksiyon aralar ile yaplan sktrmalarda kompaksiyon enerjisi

E.2.3den hesaplanmaktadr [1].

n.Z
SE = (2.3)
a.h

Burada ;
S E = kompaksiyon enerjisi (kg m /m)
n = kompaksiyon aracnn gei says
Z = yaplan i (kg m)
a = sktrma aracnn geniliince 1 m lik yol uzunluuna den alan (m)
h = sktrlan zemin tabakasnn kalnl (m) dir.

Sktrma aracnn 1 m lik yol uzunluunca yapt i (ekme kuvveti) Z, kei aya
silindir iin u ekilde hesaplanr.

Z = s a k 1,00 (2.4)
 16

Burada ;
= birim basn (kg/cm)
s = bir srada dizili ayak says
a = ayak sktrc alan (cm)
k = zayflama katsays

Dz silindir iin;

Z = S L k 1,00 (2.5)

Burada;
S = Statik (izgisel) yk (kg/cm)
L = silindirin uzunluu ( cm )
k = zayflama katsays

Zayflama katsays (k) : Zeminlerin, sktrclarn hareketine kar koyma

direncinden doan kuvvettir. Sktrclarda zayflama says zeminlerin cinslerine
gre 0,25 ile 0,40 arasnda deiir. O halde ekme kuvveti, zeminlerin cinsine gre
sktrc arlnn 0,25 ile 0,40 kat kadardr [10].

Boluklardaki hava orannn ufak olduu optimum su ieriinin stndeki su

ieriklerinde, kompaksiyon enerjisinin art kuru birim hacim arlna az tesir
eder. Fakat hava orannn fazla olduu su ieriklerinde yani optimum su ieriinin
altnda, kompaksiyon enerjisindeki artn tesiri byktr [7].

Ayrca su ierii arttka kompaksiyon enerjisinin younluk zerindeki etkisi de

azalmaktadr. Bir baka deyile dk kompaksiyon enerjisinde maksimum younluk
iin daha yksek su ieriine ihtiya vardr. Ancak laboratuar ve arazi ettleri
gstermitir ki laboratuarda tespit edilen optimum su ierii arazide gerekli optimum
su ieriinden bir miktar daha fazladr.
 17

Bilindii gibi laboratuarda belirli bir sktrma enerjisi altnda kuru birim arlk-su
ierii ilikisinden bir max k ve buna tekabl eden w opt . elde edilir. ekil 2.5'de

grld gibi sktrma enerjisi arttka max k artarken w opt . azalmaktadr [4].

ekil 2.5. Sktrma enerjisinin max k ve w opt . zerindeki etkisi

Standart kompaksiyon deneyinde sktrlan zemine verilen kompaksiyon enerjisi

C E , E.2.6dan hesaplanabilir [1].

nNHM
CE = (2.6)
V

Burada ;
n = tabaka says
N = vuru says
H = d ykseklii (m)
M = tokmak ktlesi (kg)
V = sktrma kabnn hacmi (m)
 18

2.4. Genleen Zeminlerin Kompaksiyonu

Genleebilir zeminlerde hacim deimeleri kompaksiyon srasnda yaplacak yeterli

bir su ierii ve younluk kontrol ile olduka azaltlabilir. Yksek derecede
genleen zeminlerde hacim deimelerini drmekte optimum su ieriinin %1-3
zerinde sktrmak nemli rol oynar. AASHTO-99 a gre dolgunun nemli lde
yksek olduu yerlerde, kompaksiyon su ierii dolgunun alak dzeylerinde
optimumun biraz altnda tutulabilir. st tabakalarda 30-90 cm.lik derinliklerdeki
dzeylerde ise optimum zerinde olarak hafife artrlabilir.

Aratrmalar dorulamtr ki bir ok plastik zeminler iin genleme,

AASHTO-99un gsterdii optimum su ieriini aan bir ierikte sktrma
yapldnda byk lde azalr. Optimumun biraz zerindeki su ierikleri iin
genleme pek nemli deildir.

Laboratuar aratrmalar gstermitir ki optimumdan biraz daha yksek su ieriinde

sktrlan genleen zeminler sonra az genleir. Fakat az bir su emerek slannca
yksek dirence eriir.

Genleen zeminlerin daha dk optimum su ieriinde kompaksiyonu, ilerde ar

imeler dourur ki sonuta kaplamada dalgalanmalar olur.

Arazi deneyleri genleen zeminler iin kullanlacak en iyi kompaksiyon su ieriini

gsterir. Plastik limitine yakn su ieren niform plastik zeminler zerine
yerletirilen kaplamalarda zararl bozulmalar grlmemitir. te yandan dk su
ierikli genleen zeminler zerine yerletirilen kaplamalarda eilme ve kme
grlmtr [6].
 19

2.5. Donma Olaylarnn Kompaksiyon ile likisi

Donma ve don kabarmas ile zemin kabarr. Yol gvdesi ve zellikle styap altnda
deformasyonlar oluur. styap st dzeyi dalgal bir duruma girer. Sularn yap
iine girmesine olanak veren atlaklar belirir.

Deformasyonlarn oluturduu genleme sonunda zeminin kompakl, younluu

der. Donmann zlmesi ile beliren ar su ierii yol gvdesindeki ve st
yapdaki tama gc dklne yol aar [11].

AASHTO-99un gsterdii optimum su ieriinin biraz stnde bir su ierii ile ince
taneli zeminler sktrldklarnda permeabiliteleri drlebilir. Bu d donma
blgelerine su ykselmesini geciktirir. Bu gecikme don mevsiminin tesine geerse
don olmayabilir. Don kabarmas azabilir. Aratrmalar daha az don kabarmasnn
optimum su ieriinden daha slak koullarda olduunu onaylamtr [6].

2.6. Hava Koullar ve Kompaksiyon

naat sresince allan gnler bakmndan iklimin nemi byktr. Yal ve

souk havalarda kil dolgu nemli lde yaplamaz. Bu ise inaatn ge bitmesine
neden olmaktadr. Yal havalarda geirimli ve kaya dolgular yasz
mevsimlerdeki gibi yaplabilmektedir [12].

Donmu bir zemin donmam durumda olduu kadar sktrlamaz. Geirimsiz kil
malzemeler, bnyelerinde bulunan su zerrelerinin donmas halinde sktrlmas
mmkn olmayan yeni bir yapya kavumaktadrlar.

klim artlarndan en ok etkilenen dolgu malzemeleri yar geirimli ve geirimsiz

malzemelerdir. Bu tr malzemeler kurak iklim artlarnda bnyelerindeki suyu
kaybeder. Doal su ierikleri ok dk deerlere varr. Dolguda kullanlabilmeleri
iin su ieriklerinin, optimum deerlere hatta % 2-3 fazlasna kadar ykseltilmeleri
gerekmektedir [13].
 20

Dolgunun yapm srasnda yamur ya olasl varsa ince daneli zeminlerden

oluturulan dolgularda zeminin serilmesinden hemen sonra sktrlmas
yaplmaldr. Bylece gereinden ok su almas nlenmi olur. Eer dz yzeyli
vibrasyonlu ya da statik bir silindir ile yzey silindirlenirse yan etkisi olduunca
azaltlr. Yatan ileri gelen yzey st ak srasnda dzgn olan bir st yzeyden
ieriye az su iler. Titreimli sktrclar zemin yzn dardan su girmesini
nleyecek ince bir tabaka ile svayarak adeta yaltr. Bu svama yamur suyu giriini
olduunca nler ve yatan hemen sonra almaya olanak verir.

Dolgu stnde kar ve bnyede buzlanma olmas kompaksiyon iin elverisiz

koullardr. Kn yaplan kaya dolgular yazn yaplanlardan daha ok oturmaya
urarlar. Kn, kaz ile donmam zemin salamak olanakldr. Ancak souk hava
zeminin zerinde abucak donmu bir tabaka oluturabilir. Bunun iin kn dolgu
yapmnda yaplan kaz, serme ve sktrmada koullar ve durum ok iyi kontrol
edilmelidir. Kn orta arlktaki yada yksek arlktaki vibrasyonlu silindirler,
vibrasyonlu kei ayaklar dz bandajl silindirler donmu zemin topraklarn
ufalamalar nedeni ile yararl olurlar. Kn kompaksiyon hibir zeminde yazn ki
derecede salanamaz ve kn yaplan dolgularda oturma hem daha olasdr, hem de
daha byk boyuttadr. Program ve ekonomi koullar knda dolgu yaplmasn
gerektirebilir. Bu durumda dk kaliteli bir yapm kabul etmek gerekir [6].

2.7. Farkl Zeminlerin Kompaksiyon zellikleri

2.7.1. Kohezyonlu zeminlerin kompaksiyon zellikleri

Kohezyonlu zeminlerin younlatrlmas aadakileri de ieren birok faktrden

etkilenir [14].
-Zemin yaps, ierdii kil miktar ve plastiklii,
-Su ierii ve doygunluk derecesi,
-Sktrma kuvvetinin bykl,
-Zemin tabakasnn kalnl,
-Kompaksiyon ekipmanlarnn karakteristii.
 21

Belirli bir kompaksiyon enerjisi altnda sktrlan kohezyonlu zeminlerde su ierii

artarken permeabilitesi dmektedir. Permeabilitenin d optimum su ieriine
kadar srmekte daha sonra permeabilite ok az bir art gstermektedir. Ayrca
kompaksiyon enerjisi artrlrsa boluk oran azalacandan dolay permeabilite
azalacaktr. Dolaysyla kohezyonlu zeminlerin daha az geirgen olmas iin
mmkn olduunca optimumdan yksek su ieriinde ve yksek kompaksiyon
enerjisinde sktrlmas gerekir [4].

Zeminin optimum su ieriinden daha kuru halde sktrlmas durumundaki

geirgenlii, optimum su ieriinden daha slak halde sktrlm durumdakine gre
yaklak on kat daha byktr.

Optimum su ieriinden daha kuru sktrlm killerde ime potansiyeli daha

byktr. nk bu zeminlerde su ihtiyac fazla ve dolaysyla su emme eilimi de
fazladr. Optimum su ieriinden daha slak sktrlm kohezyonlu zeminler su
kaybederek kuruma durumunda daha fazla hacim azalmasna (bzlmeye)
uramaktadr [15].

ime potansiyeli fazla olan killi zeminler optimum su ieriinden %1 ila %3 daha
fazla su ieriinde sktrldklarnda zamana bal ime (kabarma) miktar ve
basnc azalmakta, suyla temas ettiklerinde daha az su emme eilimi ile daha yksek
mukavemet gstermektedir [4].

Kohezyonlu zeminlerde, kohezyon ve isel srtnme as su ieriinin artmas ile

azalr. Bu nedenle en byk kuru birim arlk deerine, en byk kohezyon ve en
byk isel srtnme as karlk gelmez.

Optimumdan ok dk bir su ieriinde sktrlm bir zeminin kayma direnci

olduka artar, ancak bu yanltcdr. Zamanla dolgu su ieriinin artmas ile kayma
direncinde byk lde azalma olur. Optimumun stnde bir su ieriinde
sktrlm bir zeminde ise, kohezyon ve isel srtnme as su ierii ile ters
orantl olduundan, istenen kayma direnci salanamaz [16].
 22

Organik zeminler sahip olduklar olumsuz zelliklerden dolay yol gvdesi altnda
veya dolgularnda kesinlikle kullanlmamaldr. Ancak ekonomik olmak kaydyla az
miktarda organik madde ieren zeminler (yani OL ve OH) ok iyi sktrldklarnda
kullanlabilir. Ancak organik madde miktar %10'dan fazla ise mukavemetlerinin ok
dk olmas nedeniyle kullanlmalar sakncaldr [4].

Optimumdan daha dk su ieriinde sktrlm zeminlerde kompaksiyon

enerjisinin artmas ile mukavemette belirli bir art meydana gelirken, optimumun
stnde bir su ieriinde sktrlm zeminlerin mukavemeti kompaksiyon
enerjisinden olduka bamsz grlmektedir. Dolaysyla, optimumun stnde bir su
ieriinde sktrlan kohezyonlu zeminlerde daha ar kompaksiyon makineleri
kullanmann veya daha fazla gei yapmann pek faydal bir etkisi olmamaktadr.
Tam tersine, bu durumlarda arazi sktrmas srasnda ar kompaksiyon enerjisi
uygulanmasnn boluk suyu basnc artlarna ve mukavemet azalmalarna yol
aabilecei unutulmamaldr [2].

2.7.2. Kohezyonsuz zeminlerin kompaksiyon zellikleri

Granler zeminler sktrldklarnda dahi kohezyonlu zeminlere nazaran daha

geirgen olduklarndan dolay kompaksiyon srasnda su ieriklerinden dolay pek
fazla etkilenmezler. zellikle temiz kum ve akllar belirli bir kompaksiyon
enerjisinde tamamen kuru iken yksek kuru birim arlk elde edilebildii gibi doy-
gun su ieriinde de yksek kuru birim arlk elde edilebilmekte ve dolaysyla
birden fazla max k grlmektedir [4].

Kompaksiyon sonucu daneli zeminlerin sklk derecesi artmakta, bunun sonucu

olarak da kayma mukavemetinde artlar, yk altnda skmada (kompresibilitede)
ise azalmalar meydana gelmektedir. Bylece daneli zeminler kompaksiyon sonucu
daha yksek tama gcne sahip olmakta ve daha az oturmaya uramaktadr [2].
 23

Kohezyonsuz granler malzemelere az plastisiteli ince malzeme kartrldnda,

ince malzeme miktar arttka maksimum kuru birim arlk artmakta ve daha sonra
azalmaktadr. Optimum su ierii ise artan ince malzeme yzdesi ile azalmakta ve
daha sonra artmaktadr. nce malzemenin zelliklerine bal olarak yaklak %15 ila
%35 orannda ince malzemenin granler zemine ilave edilmesiyle maksimum kuru
birim arlk ve kohezyon artmakta fakat karmn isel srtnme as ve zellikle
drene kabiliyeti azalmaktadr [8].
 24

3.ZEMN SIKITIRMA MAKNALARI

3.1. Statik Silindirler

3.1.1. elik bandajl silindirler

Dolgu malzemesini yukardan aaya sktran elik bandajl silindirler tek bandajl,
tandem (ift bandajl) ve bandajl olmak zere tip olarak 1.5 tondan 18 tona
kadar deien arla sahiptirler. Resim 3.1de sktrma yapan tek elik bandajl
silindir grlmektedir.

Resim 3.1. Dz silindir

elik bandajl silindirler arlklarndan ziyade izgisel yke gre snflandrlrlar.

izgisel yk statik arlnn silindir geniliine blnmesiyle elde edilir.
Buna gre elik bandajl silindirler;

-15-25 kg/cm statik izgisel yk

-25-35 kg/cm statik izgisel yk
-35-45 kg/cm statik izgisel yk
- >45 kg/cm statik izgisel yk olarak snflandrlmaktadrlar [4].
 25

elik bandajl silindirlerde bir hizada iki yada elik tambur vardr. Bu tamburlarn
ii botur. Arlklarn artrmak iin ileri kum yada balast ile doldurulabilir.

tamburlu silindirlerin arl iki tamburlularnkinden az ise de tamburlular da

tamburlarn bast alan daha kk olduu iin tabana yaptklar basn daha
byktr [6].

zellikleri ve Kullanld Yerler

Statik arl sayesinde, daneleri arasnda srtnmenin bykl dolaysyla

rlatif kayma hz kk olan krma ta malzemenin sktrlmasn mmkn klar.
Przsz ve sk bir sath meydana getirir [17].
Granler, kum-akl-kil karm ve kaya dolgularda en iyi sonucu verirler [8].
Sktrma kalnl 20-30 cm dir. Bu sktrclar ile ok dzgn yzeyler elde
edilebilmektedir. Bu nedenle sktrmada son ilemin elik bandajl aralarla
yaplmas uygun olur [18].
Bu silindirler toprak ilerinde sktrmadan baka stabilize ve asfalt tesviye
ilerinde geni lde kullanlmaktadr [19].
Dz yzeyli silindirler en ok ar killer iin uygundur [20].

Sakncalar

Bu silindirleri zemin sktrmasnda kullanmamaldr. Bunlar niform bir yk

verirler ve bu tip bir sktrmaya uygun deildirler, onlar daha ok malzemenin
sktrlmasnda kullanmaldr [21].
Tabakalar yukardan aaya doru sktrdklarndan dolay killi ve siltli
zeminlerde yukardan aaya doru skan tabakann st ksm kemerlenme etkisi
yaparak tabakann alt ksmnn skmasna mani olmaktadr [4].
Silindirlenen malzemenin nce st ksmnda sk bir tabaka teekkl ettii ve bu
yzden alt ksmdaki fazla suyun ve havann kamas zorlat iin tesir derinlii az
ve dolaysyla sktrabilecei tabaka kalnl kktr.
 26

Granlometrisi uygun olmayan daneli zeminlerde kesme mukavemetinin

yetersizlii ve su ierii fazla olan kohezyonlu zeminlerde de tama kabiliyetinin
yetersizlii dolaysyla ilerleyemez.
lerleme kuvveti kk olduu iin ancak yatay veya az eimli sathlar zerinde
alabilir. Dik yerlerde, yama kenarlarnda bu tip silindirlerin almas gvenli
deildir [17].
elik bandajl silindirler plastik malzemenin sktrlmas srasnda nlerinde
dalgalanmalara, arkalarnda ise kabarmalara neden olurlar.
Gevek kumlar sktrlrken ar silindirleri pek tayamaz. Tamburlar altndan
yana kaabilirler. te yandan bir elik bandajl silindirin sktrma etkisi zeminde kil
oran arttka der.
Bu sktrclar ile, skmasn byk lde alm yzeyler ok dzgn duruma
getirildii iin kei aya, vibrasyonlu ya da lastik tekerlekli silindirler ile yaplan
sktrmay tamamlamada kullanlrlar. Yzeyde bulunan prz ve buruukluklar
t gibi bastrrlar [6].

letilmesi:

Bu silindirlerin seilmesi ve iletilmesi ile ilgili olarak gz nnde tutulmas gereken

nemli hususlar aada sralanmtr.
a.Dz silindirler ile sktrlmak zere yerletirilen malzemelerin tabaka kalnl
10~15 cm den fazla olmamal ve tesviyesi iyi yaplmaldr.
b.Yerletirilip tesviye edilen tabakann bozulmadan sktrlabilmesi iin
tekerleklerin ok batmamas ve silindirin patinaj yapmadan ilerlemesi gerekir. Bunun
iin de tekerleklerin spesifik basnc (tekerlek geniliinin 1 cmsine gelen arlk),
zeminin cinsine ve tekerlein apna tabi olmak zere, belirli bir deerden byk
olmamaldr. Bu itibarla bilhassa ilk geiler ilave arlk koymadan yaplmaldr;
zemin ksmen sktktan sonra sktrma tesirini artrmak maksadyla tekerleklere su
veya kum doldurarak yahut balast takarak silindir arlatrlabilir.
c.Gerekli gei says zeminin cinsini,tabaka kalnlna ve silindirin tipine uygun
olarak yukarda belirtilen ekilde tespit edilmelidir.
 27

d.Silindirlenen tabaka yzeyinin bozulmamas iin silindir harekete geirilirken

kavrama yava kapatlmal ve durdurulurken ani fren yaplmamaldr.
e.niform bir sktrma temini iin silindirin yn degitirmek maksad ile
durdurulup tekrar harekete geirilileri hep ayn yere isabet ettirilmemelidir.
f.Kurblar ileri gidi esnasnda izilmeli ve geri gidiler dorusal olmaldr [17].
g.Sktrmaya kenar eritlerden balanmal ve en son orta erit sktrlmaldr.
h.Yan yana bulunan eritler birbirine 30 cm bindirilmelidir.
.leri giditen geri gidie ve geri giditen ileri gidite geiler (yn deitirmeler) hep
ayn noktalara rastlamamal ve ani olmamaldr [22].

Karakteristik zellikleri

Arl :3~15 ton

Motor gc :10-50 PS
Tekerlek ap :75-120 cm
erit genilii :100-210 cm
leri vites says :2-4 adet
Geri vites says :2-4 adet
Yrme hz :1-5 km/sa

3.1.2.Kei ayak ve kt ayak silindirler

Bu tip silindirlerin tamburu zerine kntlar (veya ayaklar) ilave edilmitir. Statik
izgisel yk yerine ayaklarn ular ile zemini sktrrlar. Ayaklarnn yuvarlak apl
ve uzun olanlarna kei aya silindir, dikdrtgen veya kare kesitli ama daha geni
alanl ve ksa olanlarna kt ayak silindir (Resim 3.2) denilir [4].
 28

Resim 3.2. Kt ayak silindir

19.yy da yaplan toprak barajlarn inaat srasnda zemin tabakalarnn sktrlmas

iin at ile ekilen ar dz silindirler kullanlmaktayd. ekilen silindire nazaran
silindiri eken atlarn ayaklar vastasyla daha tesirli bir sktrma yapt mahede
edilerek sktrlacak olan tabakalar zerinde hayvan srlerinin dolatrlmas
yoluna gidilmi ve ayn tesiri mekanik ekilde elde edebilmek iin yaplan kei
ayakl silindirlerin kullanlmasna balanmtr [17].

Tipik kei aya silindirlerin tamburlar vardr. Bunlar silindir biimindedir.leri bo

tur. Tamburlar 100-180 cm apnda olabilirler. 2,5 metre apl olanlar da vardr.
Dolu arlklar 2,5-25 ton arasnda deiir. Bir traktr ile ekilirler [6].

Bir traktr gcne gre 1~ 4 kei ayakl silindir ekebilir. eitli tipte yaplabilen
ayaklar silindirin evresine artmal sralar halinde ve genellikle teker teker kaynak
suretiyle tespit edilir.
 29

Silindir yzeyinde ayaklarn datm tarz yle olmaldr ki, bir izgi boyuna
rastlayan ayak says az olsun. Bundan baka ayaklar aras kafi derecede byk
olmaldr. ok sk ayak ise iyi bir sklamaya zarar verebilir. ounlukla yzeyin
metrekaresi bana 10-12 ayak yeterli grlmektedir. Ayaklar deiik ekillerde
olabilir. Hangi ekilde olursa olsun bu ayaklar, karken zemini koparmayacak
ekilde olmaldr. Bu hususu temin eden ve ounlukla kullanlan ayak biimleri
ekil 3.1de grlmektedir [23].

ekil 3.1. Ayak biimleri

Silindirlerin zerindeki ayaklar eilebilir ve sktrmann balangcnda bir kei

aya gibi, sonunda ise yiv aan bir silindir gibi sktrmay salar. 20 cm.lik ilk
serilen tabakadan balayarak dolgu bitene kadar (10-20) kg/cm2lik basn
salayarak ve tabakalarn yzeyinde gezerek sktrmay tamamlar. Kei aya,
saatte normal 6 km.lik bir hzla altrlr [21].

Genellikle kei ayaklarn hafif, orta ve ar olmak zere grupta deerlendirmek

mmkndr. Orta boyda olanlarnn silindir aplar 1m, boylar 1,20 m, ayak boylar
0,18 m ve hizmet arlklar 2 - 4 tondur. Ar olanlarnn ise silindir aplar 1,50 m,
boylar 1,50 m, ayak boylar 0,23 m ve hizmet arlklar da 8 - 14 tondur. Her bir
ayan taban 40 cm2 civarnda olup zemine naklettii basn 17 kg/cm2, ilave yk
 30

ile 41 kg/cmye varmakta ve baz zel kei ayaklarnda 50-58 kg/cmyi bulmaktadr
[23].

Kei ayaklar ile sktrma yapmak iin nce zemin belirli kalnlkta bir tabaka
halinde serilir. Serilen zemin tabakas kalnl yaklak olarak, kei aya
yzeyindeki ayak boylarna eit seilmeli ve hibir zaman i bu boylardan %20den
fazla byk olmamaldr.

Bu hazrlktan sonra boyutu ve tertip ekli seilmi bulunan kei aya grubu, zemini
sktrmak zere geirilmee balanr. Muhakkaktr ki zeminin sktrlmas iin
belirli bir eritten, kei aya grubunun birka defa geirilmesi gerekecektir. Her
geiten sonra kuru birim arlk llmek suretiyle yaplan sistematik deneyler
gstermitir ki kuru birim arlklar muntazaman artmakta, fakat zeminin ve kei
ayann karakteristiklerine bal olarak sonuta bir snr deere ulamaktadr [17].

Sktrc ayan, toprakla temasta yapt basn, kei ayakl silindirler ile temin
edilecek olan kompaksiyonun miktarn tayin eder [19].

Kompaksiyon miktar nemli lde silindirin arlna ve metal ayaklarn temas

alanna baldr. Zeminle temas halindeki alan ne kadar kk olursa, buna yklenen
gerilme o derece fazla olur [24].

Sktrlmak zere yerletirilen tabakann tama kabiliyeti zayf olduu iin

balangta ayaklar iyice batar ve silindirin evresi zemine oturur. Bu durumda temas
yzeyi byk olduu iin spesifik basn kktr.

Tabaka sktka ayaklar daha az batar, temas yzeyi klr, spesifik basn artar
ve nihayet silindirin evresi zemine hi temas etmez olur (ekil 3.2).
 31

ekil 3.2. Kei ayakl silindirin sktrma tesiri

Bu durumda silindirin tm arl sadece birka ayan taban alan vastasyla

tabakann alt ksmna bindii iin bu ksm iyice sktrlr. Gei says arttka daha
az batan ayaklar nihayet tabakann zerinde yuvarlanr, tabakann en st ksmnn
iyice sktrlmas mmkn olmaz ise de mteakip tabaka silindirlenirken nce bu
ksm skr. yi bir sktrma yapabilmek iin tabaka kalnlnn ayak
uzunluundan fazla olmamas gerekir, ayaklar ise 21 cm.den daha uzun
yaplamamaktadr. Ayak uzunluunun daha fazla olmas halinde ayaklar girdikleri
delikten karken arkaya taklarak zeminin gevemesine sebep olur [17].

Bu tip silindirlerin en byk zellii, serilen tabakalar aadan yukarya doru

sktrmalardr. Serilen gevek zemin malzemesine silindirin ayaklar batarak nce
malzemenin altndaki tabakay sktrr. Her pas da malzemenin skmas
artacandan batma miktar da gitgide azalarak tabaka kalnlnca aadan yukarya
doru homojen bir skma elde edilir [8].

Ayaklarn tabaka iine girmesi ve onu ieriden sktrmas ile zemin zerreleri her
ynden etkilenmi olur. Zerrelerin yana kama olasl azdr. Silindir, tamburun
zemin yzne demesine gerek yoktur. Tm yk ayaklarla zemine aktarlr. Bu
aktarma srasnda kk deme alanlarnda byk gerilmeler oluur.

Baz durumlarda kei aya silindir st tabakalarda kemerlenme yapar ise de bu,
birka geiten sonra kalmaz. Bu silindirler sktrma srasnda zeminin hava ile
 32

temas eden yzn artrrlar ve dolays ile zemini havalandrrlar. Ayrca ufalar,
yoururlar [6].

Killi zeminler iin kei ayak ve siltli zeminler iin kt ayak silindir daha uygundur.
Granler zeminler iin bu tip silindirler uygun deildir. nk sktrma srasnda
ayaklarn altna gelen granler daneler kayarak skmaya kar koymaktadr. Kuru
kohezyonlu zeminlerin sktrlmas bu tip silindirler ile mmkn ise de optimum su
ieriinde en iyi neticeyi verirler. Ancak kaln tabakalarn sktrlmas iin ok fazla
pas saysna ihtiya gsterirler. Serilen tabaka kalnl ayak yksekliine eit ise en
ideal skma elde edilmektedir[8].

Kei aya silindirler kohezyonlu zeminlerde kullanlr. Zemini yourma ve basn

etkisi ile sktrrlar. 25-30 cm arasndaki tabaka kalnlklarnda ok etkilidirler. te
yandan kei ayaklar granlometrik agrega ya da ta tabanlar zerinde
altrlmamaldr. Bu zeminler zerinde segregasyona ayrmaya neden olurlar
[4].

Kei ayaklarnn verimine gelince bunu aracn hz, gei says, silindir boyu ve
grubu ile tabaka kalnlna gre hesaplamak mmkndr. Saatte 6 km hz, 25 cm
tabaka kalnl, 120 cm boyunda 4 silindir ve 10-12 gei iin i bu verimin kabaca
yol alt yap gvdelerinin 190 m/sa ve toprak barajlarda da 110 m/sa civarnda
bulunduu kabul edilebilir [23].

zellikleri ve kullanld yerler

stnlkleri

-Ayaklarn zemin ierisine girmesinden dolay ard arda gelen zemin tabakalar
arasnda mkemmel birleme salanr. Bu su tutan zemin yaplar iin nemli bir
gereksinimdir [25].
 33

-Skma aadan balad iin tabakann alt ksmndaki fazla su ve hava kolaylkla
darya kabilir ve tekmil tabakann iyice skmas mmkn olur.

Mahzurlar

-Ayak uzunluunun 21 cm.den fazla yaplamay ve tabaka kalnlnn da ayak

uzunluundan fazla alnamay dolaysyla sktrlabilecek tabaka kalnl
snrldr.
-Yuvarlanma direncinin fazla oluu dolaysyla byk gl traktre ihtiya gsterir.
-niform bir sktrma elde edilebilmesi iin gerekli gei says fazladr.
-Tabakann st ksm tamamen sktrlamaz ve ayak izlerinden dolay yzeyde
ukurlar kalr. Birden fazla tabaka halinde yaplan sktrmalarda bu husus alt
tabakalar iin deil fakat st tabaka iin bir mahzur tekil edilebilir.
-Manevra kabiliyeti az olduu iin dar sahal sktrma ilerine elverili deildir.
-Spesifik basncn bykl dolaysyla, daneleri ayaklarn altndan saa sola
kaabilen kum, akl ve krma ta gibi kohezyonsuz zeminlerin sktrlmasnda
kullanlamaz [17].
-Rutubet derecesi bakmndan hassastr [22].

Kullanld yerler

-Kei ayakl silindirler esas itibar ile yol, hava alan ve toprak baraj inaatlarnda
plastik haldeki orta kohezyonlu zeminler ile tekil edilecek olan dolgularn tabaka
tabaka sktrlmasnda kullanlr [23].
-Kei aya silindirler genelde siltli ve killi yani ince, kohezyonlu zeminlerin
sktrlmasnda kullanlr [18].
-Bu silindirler killi zeminleri sktrmada en etkilidirler [26].

Seilmesi ve iletilmesi

Kei ayakl silindirlerin seilmesi ve iletilmesi ile ilgili olarak gz nnde tutulmas
gereken nemli hususlar aadaki gibi sralanmtr.
 34

1.Sktrlacak zemin, ayak uzunluundan fazla olmamak zere, niform kalnlktaki

bir tabaka halinde yaylp greyder ile tesviye edilmelidir.
2.Seilen silindirin arl ve spesifik basnc zeminin cinsine uygun ise balangta
ayaklar zemine tamamen batar ve birka geiten sonra ayaklarn bat miktar azalr.
Balangta ayaklar zemine tamamen batmyorsa, ierisine su veya kum doldurmak
yahut ereveye ilave arlk koymak suretiyle silindir arl artrlmaldr.
Balangta ayaklar zemine tamamen batyor fakat birka geiten sonra bat miktar
azalmyorsa silindirin arln azaltmak veya daha hafif silindir kullanmak gerekir.
3.Yuvarlanma direncinin bykl dolays ile balangta gei hznn kk
tutulmas gerekir; fakat zemin sktka yuvarlanma direnci azald iin, i
verimini artrmak maksad ile hz bytlmelidir.
4.Zeminin gevemesine sebep oluundan dolay, kurblar sktrlacak sahann
dnda izilmelidir.
5.Kei ayakl silindir kullanlmas halinde en st tabakann yzeyinde ukurlar kalr
ve st ksm tam skmaz. Bu itibarla gereken hallerde ya en st tabaka baka bir
makine ile, mesela lastik tekerlekli silindirlerle sktrlmal yahut en st tabakann
ukurlar ihtiva eden ve iyice sktrlmam olan ksm greyderler ile
uzaklatrlmaldr [17].
6.Toprak gvdelerinin sktrlmasnda kenarlardan balayarak ortaya doru gelmeli
ve her yeni bir eritte geie balarken bir evvelki yan eride bindirmelidir [23].

3.1.3. Lastik tekerlekli silindirler

Kendi yrr yada ekilerek yryen tipleri vardr. ekiciler daha ok eski tiplerde
kullanlr. Hafif, orta, ar olmak zere boyu vardr [6].

Hafif olanlarn arlklar 5-15 tondur. Tekerlekleri 5 arkada 4 nde veya 7 arkada 6
ndedir. Hava bandajlar 7,515 cm boyutundadr. Bunlar daha ok yol alt
yaplarnn sktrlmasnda kullanlr.

Orta arlkta olanlarn bo arlklar 13-25 ton, dolu arlklar 45-50 tondur. 4, 7,
9, 11 tekerlekli olanlar vardr. Hava bandajlar 2824 cm boyutundadr. Bu aralar
 35

daha ok byk meydanlarn alt yaplar ile toprak baraj ve seddelerin

sktrlmasnda kullanlr.

Ar tipleri 25-200 ton arl bulan dev aralardr. 7 ve 4 tekerleklidir. Bunlar son
zamanlarda byk hava meydanlar inasnda kullanlmak zere tasarlanmtr [23].

Resim 3.3de lastik tekerlekli silindirlerin rmork eklinde ekilen iki dizili tipini
gstermektedir. Her iki dizideki tekerlekler sabit birer aks zerine taklm olmayp
ikier ikier mafsall olarak asinin altna tespit edilmitir. Bu sayede hem yzeydeki
dzgnszlklere ramen her tekerlein eit yk ile zemine oturmas salanm ve
hem de sktrma bakmndan faydal bir yourma tesiri yapan yalpa hareketleri elde
edilmi olur.

Resim 3.3. Lastik tekerlekli silindirin iki dizili tipi

Says arka dizideki tekerlek saysndan bir eksik olan n dizideki tekerlekler, arka
dizideki tekerlekler tarafndan sktrlacak olan eritlerin aralarn sktracak
ekilde tertiplenmitir (ekil 3.3).
 36

ekil 3.3. Lastik tekerlekli silindirin alttan grn

Arln artrlmas iin aside su veya kum doldurulabilecek boluklar bulunduu

gibi asi zerine ilave arlk da konabilir. Bilhassa ilk geilerde zemine batmamas
iin lastik tekerlekler byk apl ve alak basnldr. Arln iki dizi zerinde
bulunan ok saydaki tekerlee niform olarak datlmasndaki ve n diziye
direksiyon dorultusunun verilmesindeki glk dolays ile byk tiplerin
tekerlekleri tek dizi halinde tertiplenir [17].

Sktrma ykn temin iin, btn silindirlerin en ucuz malzemelerle

doldurulabilecek safra sandklar mevcuttur. Bu maksat iin en ok su veya kum
tercih edilir. Fakat dev silindirlerde maksimum yk temin iin ekseriya pik
demirden istifade edilir [19].

Teker ile aks arasnda kk bir salnm olduundan dolay yourma etkisi ile
sktrma yapabilmektedir. Tekerlerin temas basncna ilaveten yourma etkisinden
dolay homojen bir skma elde edilebilmektedir. Ayrca teker i basncn otomatik
olarak veya elle deitirmek mmkndr (Resim 3.4).
 37

Resim 3.4. Lastik tekerlekli silindir

Bylece deien teker i basnc ile lastik temas alan da deitirilebildiinden dolay
temas basncda deitirilebilmektedir. Bylece skmaya diren gsteren granler
malzemelerin skmas mmkn olacaktr [4].

Kei aya silindirle sktrma bir eit yourma etkisi ile salanrken lastik
tekerlekli silindirler daneleri birbirine yaklatrmak suretiyle sktrma yaparlar.
Lastik i basnc sktrma bakmndan nem tar [18].

Bu silindirlerin erit halindeki hareketlerinden ayr olarak zikzak ve yourma

hareketleri de mevcuttur ki, bunlar toprak taneciklerinin hava boluklarna daha
uygun bir ekilde yerlemesine yardm edici kompaktif hareketlerdir[19].

Bu tip silindirler ile killi ve killi-kum zeminler iin en iyi skma elde edilmektedir.
Granler temel ve alt temel tabakalarnn kompaksiyonunda lastik tekerlekli
silindirler ok etkin bir biimde kullanlmaktadr. Bu tip silindirler asfalt
kaplamalarda mutlak kullanlmas gerekli iken son yllarda yksek hz ne manevra
kabiliyetlerinden tr zeminlerin kompaksiyonunda da ska kullanlmaktadr.
 38

Yaplan aratrmalarda aadaki sonular elde edilmitir.

-Yksek younluklarn elde edilmesinde teker basncnn artmas teker yknn

artmasndan daha etkindir.
-Lastik basnc sabit iken lastik genilii arttka sktrma genilii ve miktar
artmaktadr.
-Teker temas alan ve temas basnc, teker yk ve lastik basncna baldr. Teker
yk ve lastik basnc arttka skma artmaktadr.
-Teker yk ve lastik basnc arttka kuru birim arlk artmakta ve optimum su
ierii azalmaktadr.
-Teker yk ve lastik basnc arttka her derinlikte birim arlk artmaktadr. Fakat
lastik basnc arttka yzeyde daha fazla skma elde edilmektedir [4].

Lastik tekerler alak noktalar atlamamak, yksek kesimlerde kemerlemelere neden

olmamak amac ile biraz aa yukar hareket etme yetenei ile donatlrlar. Ayn
zamanda eksen tarafndan dtaki tekerlere hafife binilir ve bylece tekerlek dizisine
bir kemer durumu verilir. Tekerleklerin bu durumu olabilmesi ile silindirin biraz
yourma yapmas salanm olur.

Kk lastik tekerlekli sktrclar sktrlacak zemin zerinde, byk lastik

tekerlekli sktrclar kadar basn olutururlar. Bunlar zemin topaklarnn
ezilmesini daha ok salar ve kitleye nlerinde bir teleme vermezler. Ya da yanal
yer deitirmelere neden olmazlar.

Geni lastik tekerlekli silindirler her tr zeminde alabilir. Bunlar byk bir basn
aktarma alann ierirler. Bunun iin dar lastik tekerleklere gre basnlar daha
derinlere iner. Ancak ince tabaka kalnlklarnda yine de etkileri azdr. Tekerleklerin
aralarnda kalan inenmemi yerleri azaltmak iin geni yaplmalar gerekebilir [6].

Zemin zerine etkiyen basn yaklak olarak lastiin hava basncna eittir. Bu
basn elips biiminde bir temas yzeyi zerinde uygulanmaktadr. Yzey alan
tekerlek zerine binen ykn ve lastik hava basncnn fonksiyonudur.
 39

Bu aralarla etkili bir sktrmann yaklak olarak elipsin ortalama yarapna eit
olduu kabul edilmektedir. Bu etkinlik derinlii sktrlabilir tabaka kalnln
belirlemektedir. Sktrma zemin danelerinin birbirlerine yaklatrlmas biiminde
salanmaktadr [27].

Bu basncn zemin ierisine yaylmasna bir rnek olarak 10,5 kg/cm basnl hava
bandajna haiz 100 tonluk bir arac alrsak, bu yayln ekil 3.4de olduu gibi
grlr. Buradan sktrmann, bandajn temas yzeyini tekil eden elipsin ortalama
yarapndan daha derine tam basn ile tesir edemeyecei grlr. Sonu olarak
ekil 3.4de ki artlar altnda iyice sktrlabilen tabaka kalnlnn h=30 cm
olduu grlmektedir [23].

ekil 3.4. Lastik tekerlekli silindirde, zemine tesir eden basncn zemin ierisinde
yayl

Lastik tekerlekli silindirlerin sktrma glerini ifade edebilen drt deer vardr.

a. Bo arl
b. Tekere ya da lastie gelen arlk
c. Lastik geniliinin cmsi bana den arlk
d. Lastik ime basnc
 40

Lastik tekerlekli silindirlerle sktrmann mekanizmas biraz karktr. nk lastik

demir bandaj gibi deildir. Esnektir ve alak hava basnc tabanda bir eliptik deme
yzeyi oluturur. Gelen ykn etkisi bu alana yaylarak azalr. Bu alan bykl
ykten baka lastik i basncna, lastik byklne, lastik katsaysna baldr. Baz
durumlarda lastik basnc silindir alr iken deiir. Btn bunlar gz nnde
tutarak diyebiliriz ki tekerlek says, lastik boyutlar ve ime basnc bilinmeden salt
arlk sktrma gc belirlemede bir anlam iermez [6].

Lastik tekerlekli silindir kuvveti zemin tabakas yzeyine tatbik eder ve sktrma
birbirini takip eden silindir geileriyle basnc tekrarlamas neticesinde temin edilir.
Basn her ne kadar ilk geilerde daha fazla grlmelerinden dolay biraz dk ise
de bu fark ihmal edilip btn geilerde ayn basncn tatbik edildii kabul edilebilir.

Tatbik edilen basn aa yukar tekerlek ierisindeki havann silindir ykl halde
iken ki basncna eittir. Bylece hava basnc dolgunun birim arlna dorudan
doruya tesir eder. izelge 3.1e baknz [28].

izelge 3.1. Siltli killerin lastik tekerlekli silindirlerle sktrlmasndan elde edilen
optimum su ierii ve maksimum kuru birim arlklarn zeti [28]

Tekerleklerdeki 150 psi 90 psi 50 psi

hava basnc 10,5 kg/cm 6,34 kg/cm 3,52 kg/cm
wopt . Max k wopt . Max k wopt . Max k
% t/m % t/m % t/m
4 gei 16,0 1,82 17,7 1,77 19,7 1,72
8 gei 15,3 1,85 17,2 1,78 19,0 1,73
16 gei 14,7 1,87 17,0 1,79 18,8 1,73
Standart 45,4 tonluk lastik tekerlekli silindir. Zemin karakteristikleri:Likit limit = % 38, Plastisite indeksi = %13,
Proctor optimum su ierii = % 17,8, Standart proctor maksimum kuru birim arl = 1,72 t/m
 41

zellikleri ve kullanld yerler

stnlkleri

-Kei ayakl silindirlere nazaran daha az gei says ile daha kaln tabakalarn
sktrlmasn mmkn klar.
-Kei ayakl silindirlere nazaran yuvarlanma direnci daha azdr.
-Yourma tesiri sayesinde malzeme daneleri boluklar doldurmak zere yan
taraflara doru da kaydrlabildii iin, iri topraklar ihtiva eden zeminlerinde
sktrlmasn mmkn klar.
-Sktrlan tabaka yzeyi dzgndr [17].
-Rutubet derecesi bakmndan ok hassas deildir [29].

Mahzurlar

-Sktrma stten yaplan tesir ile saland iin tabakann alt tarafnda tam
skmam ksmlarn kalmas ihtimali mevcuttur.
-Manevra kabiliyetinin azl yznden dar snrl sahalarn sktrlmasnda
kullanlamaz [17].

-Serbest malzemelerdeki akclk,

-ok ya zeminde kendi kendine kayma hareketi,
-Sktrcnn en ok yaklak 15 cm derinlie kadar etkin olmas,
-Yalnz st tabakalarda younluk olumas,
-Zeminde kemerlenme olumsuzluklardandr [6].

-Pnmatik lastik tekerleklerin emsalsiz zellikleri sebebiyle, asfalt kaplamay tekil

eden malzemeleri skca birbirine birletirerek kck hava boluklarna mani
olurlar ki, bunlar ileride ciddi kaplama bozukluklarna sebep olabilmektedirler.
-Bu snftaki silindirlerin avantajlar 24 in kalnla kadar ki tabakalar
sktrabilmeleri ve dolgu malzemesi iindeki hava boluklarn elimine etmeleridir
 42

ki bu hususlar halen kullanlmakta olan byk ve ar uaklar iin ciddi bir tehlike
arz etmektedir [19].

Kullanld yerler

Lastik tekerlekli silindirler her tr zeminde ve asfaltta sktrma yaparlar [4].

Lastik tekerlekli silindir zellikle kohezyonu az daneli zeminlerin sktrlmas iin

kullanlmaktadr[27].

Lastik tekerlekli silindirler kumlu ve killi zeminlerin sktrlmasnda kullanlabilir

[26].

Kohezyonlu zeminler ve ierisinde iri daneler bulunan kohezyonlu zeminlerin

sktrlmasnda kullanlr [29].

Balant yerlerinde n sktrma ilemleri, eimlerde n sktrma ilemleri,

hatalarn (atlak gibi) dzeltilmesi ve yzey ilemleri, ince tabaka sktrlmalarnda
kullanlr [30].

Lastik tekerlekli silindirler killi ve tanecikli zeminler iin kullanlabilir. Ayrca, asfalt
tabakas da ilk olarak bu silindirlerle ezilir ve sktrlrlar. 40-50 tonluk daha geni
birimler 30 cmlik zeminlerde etkili olabilirken zeminler veya duvar tabanlar iin
etkili derinlik 15 cmye kadardr [31].

Hafif tipler yol inaatnda kalnl 25 cmye kadar olan tabakalarn ve ar tipler
toprak baraj ve hava alan inaatlarnda kalnl 60 cmye kadar olan tabakalarn
sktrlmasnda kullanlmaktadr [17].
 43

Seilmesi ve iletilmesi

Lastik tekerlekli silindirler ar yklenmemeli ve ar hzl hareket ettirilmemelidir.

Bu yarardan ok lastik anmasna neden olur [6].

Lastik tekerlekli silindirlerin hem arl hem de lastik basncn deitirmek

suretiyle ayarlanabilen spesifik basnc zeminin cinsine ve tabaka kalnlna uygun
olmaldr [17].

Kei ayakl ve lastik tekerlekli silindirlerin birbirlerine gre avantajlar

Kei ayakl ve lastik tekerlekli silindirlerin birbirine gre avantajlar halen mnakaa
edilen bir konudur. Mhendislerin ou baz tip zeminlerin kei ayakl silindirlerin
tatbik ettikleri yksek basn ve kartrma tesiri altnda en iyi ekilde
sktrldklarnda hem fikirdirler. Bununla beraber geirimsiz zemin tiplerinin bir
ounun sktrlmasnda lastik tekerlekli silindirler tercih edilmektedir. Lastik
tekerlekli silindirler ierisinde iri bloklar ve kaya paralar bulunan zeminlerin
sktrlmasnda daha tesirlidir. Zira kei ayakl silindir dolgu zerinden geerken
bloklar civardaki ayaklarn bloklar arasnda bulunan kili sktrmasna mani olurlar.

ki tipin balca avantajlar yledir.

Kei ayakl silindirler

1. Kei ayakl silindir st 5-10 cmlik ksm gevek braktndan st ste gelen
tabakalar devaml bir dolgu meydana getirecek ekilde birbirine kaynarlar. Dolays
ile kei ayakl silindirlerle sktrlan dolgular daha niform bir kuru birim arla
sahip olurlar ve nadiren kaynamam yatay tabaka ihtiva ederler.

Bunun aksine lastik tekerlekli silindirle sktrlan dolgu tabakalarnn yzeyi sert ve
przszdr, yeni tabaka ile kaynamasn temin iin przlendirilmesi zorunludur.
 44

2. Kei ayakl silindirler yumuak kaya bloklarnn paralanmasnda daha tesirlidir.

Bylece yumuak yapl kayadan elde edilen akll ve bloklu malzeme daha
geirimsiz ve daha iyi bir dolgu meydana getirir.

3. Kei aya, kartrma tesiri ile zemini kartrr, kesekleri krar ve harrow diski
veya pullukla kartrmaya daha az ihtiya gsterir. Ayrca slak zeminlerin
sktrma srasnda kurutulabilecekleri gibi kuru zeminlere de sktrma srasnda su
pskrtlebilir. Bunun aksine lastik tekerlekli silindirlerle sktrlan dolgularda su
ierii sktrmadan nce istenen deerde olmaldr.

4. Balangta basncn az oluu ve daha sonra zeminin kei aya ykn tamaya
kafi gelecek kadar mukavemet kazanrken mukavemet artndan dolay, kei ayakl
silindir lastik tekerlekli silindirin yapabileceinden daha geni su ierii snrlar
dahilinde sktrma yapabilir.

Lastik tekerlekli silindirler

1. Lastik tekerlekli silindirlerin kullanlnn artmasna sebep bunlarn ekseri zemin

tiplerini kei ayakl silindirlere gre daha ucuz ve daha hzl sktrmalardr. Lastik
tekerlekli silindirler zemini daha kaln tabakalar halinde sktrabilir bylece daha iri
taneli akl ve bloklar ihtiva eden zeminler dolguda kullanlabilir. Lastik tekerlekli
silindirlerle sktrmada kei aya ile olandan daha az sayda gei yaplmas
gerekir ve lastik tekerlekli silindirleri eken traktrler ekseriyetle daha hzl
gidebilirler. Bu sebeplerden dolay kei ayakl silindirlerden daha az sayda lastik
tekerlekli silindire ihtiya hasl olur. Bu da inaat sathnn sktrc ekipman
tarafndan daha az igal edilmi olmasndan dolay dolgu hzn artrr. Btn bu
avantajlara kar su ieriinin daha hassas bir ekilde ayarlanmas ve iyi bir
kaynamann temini iin tabaka sathnn przlendirilmesi mecburiyetlerinin
dourduu zorluklar gibi dezavantajlar vardr.
 45

2. Baz iri taneli zeminlerde kei ayakl silindirlerin ayaklar abucak eskir ve
devaml bakm gerektirir. Bu tip zeminlerde tabaka zerinden yryen lastik
tekerlekli silindir daha yava hasara urayabilir ve daha ekonomik olabilir.

3. Yamurlu mevsimde lastik tekerlekli silindirlerle yaplan dolgular daha hzl

ilerler nk tabakaya su nfuzu problemi daha azdr. Kei ayakl silindirler daima
tabaka sathnda yamurdan nce dz sathl bir silindirle sktrlmad taktirde
yamur sular ile doygun hale gelen gevek bir ksm brakrlar. Tabaka yzeyinin
dz sathl silindirlerle sktrld yerlerde daha ani sanaklar dolguyu yzey
sktrmas yaplmadan slatr.

4. Lastik tekerlekli silindirler mnferit tekerlere gelen byk ykler sayesinde alttaki
tabakalardaki yumuak noktalarn kmesini temin ederek inaat kontrolne
rehberlik ederler.

5. Lastik tekerlekli silindir sert kaya yamalarda, temel ve beton yapmlarla

geirimsiz ekirdek arasndaki temas yzeylerinde kei ayakl silindirlere gre daha
iyi sktrma temin eder [28].

Vicksburg sktrma aratrmalar

Lastik tekerli ve kei ayakl silindirlerle sktrmaya tesir eden faktrler zerinde
yaplan en iyi ettlerden biri, Amerikan Ordu Vicksburg Waterways Deney Merkezi
US Army Vicksburg Waterways Experiment Station tarafndan yaplan
aratrmalardr.

almalarn byk ksm gayet niform olan bir siltli kil zerinde deiik su
ieriklerinde, her iki sktrc tipinden deiik toplam arlk ve basnca haiz
silindirlerle, deiik sayda geiler yaplarak sktrlan numune dolgular tekil
edilerek yaplmtr.
 46

Lastik tekerlekli silindirlerin tipik sonular (ekil 3.5 ve ekil 3.6), tekerler
ierisindeki hava basncnn kuru birim arlk zerinde ok byk tesirinin olduunu
ve bu tesirin su ieriinin optimumdan az olduu halde fazla olduunu gstermitir.

ekil 3.5. Deiken teker basnlarna sahip lastik tekerlekli silindirlerle 8 pas
sktrlan siltli kil zerinde yaplan arazi birim arlk deneyinden elde
edilen su ierii kuru birim arlk erileri

izelge 3.1.de grld gibi sktrma enerjisi 10,50 kg/cm (150 psi) teker
basncna sahip silindirin 16 pasndan, 3,52 kg/cm (50 psi) teker basnc olan
silindirin 4 pasna derken, optimum su muhtevas %14,7den %19,7ye
ykselmektedir. Aa yukar 45,040 tonluk lastik tekerlekli silindire tekabl eden
6,34 kg/cm (90 psi) teker basncna sahip silindir iin optimum su ierii standart
proctor optimum su ieriinden biraz dk fakat maksimum kuru birim arlk
standart proctor maksimum kuru birim arlndan 0,5 t/m3 kadar yksektir.
 47

(a)

(b)

(c)
ekil 3.6. Teker basnc ve gei saysnn siltli killerin kuru birim arlklar zerine
tesirleri a) w = %13 iin; b) w = %16,3 iin; c) w = %18 iin

Ettlerde ayak taban alan 45 cm, 90 cm ve 135 cm olan ve 17,0 kg/cm ayak
basncn temin edecek ekilde tertiplenmi (toplam arlklar 6,400 12,800 ve
19,200 ton) kei ayakl silindirler kullanlmtr. ekil 3.7 ve ekil 3.8de grld
gibi, dolgu optimum su ierii azaldka maksimum kuru birim arlk artmaktadr.
 48

ekil 3.7. 17 kg/cm teker basncna sahip kei ayakl silindirlerle sktrlan siltli
kile ait su ierii-kuru birim arlk ilikisi

ekil 3.8. Siltli kilden yaplm dolgu zerine kei aya ve gei saysnn tesirleri
 49

Vicksburg aratrmalarnda varlan en ilgin sonulardan biri de kei ayann dolgu

ierisinde lastik tekerlekli silindirlerden ok daha fazla hava braktdr. ekil 3.9da
elde edilen eitli kuru birim arlklar zetlenmekte, kei ayakl silindirin optimum
artlarnn (optimum su ierii ve maksimum kuru birim arlk) %80 doygunluktan
daha dk su ieriinde olduunu, lastik tekerlekli silindirinkinin ise aa yukar
%90 doygunluktaki su ieriinde olduunu gstermektedir.

ekil 3.9. Siltli kil dolgu zerinde yaplan deneylerden elde edilen kei ayakl ve
lastik tekerlekli silindirlerle sktrma mukayeseleri

Vicksburg aratrmalarnn ekil 3.5den ekil 3.9a kadar zetlenen neticeleri

yalnzca bir siltli kil zerinde yaplan deneylerden elde edilmitir. Fakat btn dk
ve orta ykseklikte plastisiteye sahip zeminler iin genel bantnn bu elde edilen
neticelere benzemesi muhtemeldir. Her ne kadar ok az ve paralar halinde bilgi
yaynlanmsa da toprak barajlarn geirimsiz ekirdeklerinin ina edilecei
zeminlerin ok byk bir ekseriyeti iin standart kei ayakl silindir ve 45,040 tonluk
lastik tekerli silindir iin bulunan dolgu optimum su ieriinin standart proctor
optimum su ierii ile ayn deerde olduu grlmektedir [12].
 50

3.1.4. Kafesli (Grid) silindirler

Bu makineler bir traktr tarafndan itilmek iin tasarlanmaktadr ve ar elikten

yaplm para para kare kalplar ieren kompaksiyon silindir veya silindirlerine
sahiptir (Resim 3.5). Bunlar, elik ksmn balant noktalarnn altndaki yksek u
gerilmeler ile paracklar ezme zelliinden dolay, zellikle yumuak kaya
tabakalarn sktrmak iin uygundur. Heterojen zeminlerin, zellikle slak ve kuru
plastik zemin karmlarnn olduu yerlerde, kafes zeminle tkanma eilimi gsterir
ve potansiyel u gerilmelerinin faydalar ortadan kalkabilir [32].

Genelde bir silindirin arl yaklak 5500 kg. dr ve 11000 kg. a l arlk
konularak karlabilir. Kafesli silindir slak kil ve alvyonlu zeminler de dahil tm
zemin eitleri iin uygundur [33].

Resim 3.5. Kafesli silindir

Kafesli silindirin en iyi sktrma yapt zeminler kaya bloklu zeminler, akllar ve
kumlardr. Ekipmann yksek ekme hzlarnda zemin malzemesinin titremesi,
ezilmesi ve arplmas sz konusudur [15].
 51

3.2.Dinamik Silindirler

3.2.1. Vibrasyonlu silindirler

Lastik tekerlekli silindirler hari tm silindirlere vibrasyon etkisi kazandrlarak yol

inaatlarnn her aamasndaki kompaksiyon ilerinde daha etkili olarak
kullanlmaktadr [8].

Vibrasyonlu silindirlerin oluturduu titreimler, zemin taneciklerine iletilir ve

younluunu artrr. Benzer sonular almada vibrasyonlu silindirlerle statik
silindirler karlatrlrsa, daha ar statik ykl bir silindir gereklidir. Bugnn kei
aya ile dz yzeyli silindirleri bir titreim nitesi ile yaplandrlr ki bunun
frekans krlm bir kayann younlamasn da ieren tm zemin eitlerinin
ouna uygun olan metotlarn etkin klnmasnda deiiklik gsterebilir [34].

Silindirli vibratrlerde eksantrik ktle zemin zerinde yuvarlanan bir silindir

tekerlein ekseninden geen mil zerine tertiplenmitir. Silindirin kendi arl
genellikle eksantrik ktlenin meydana getirdii santrifj (merkezka) kuvvetten
byktr. Santrifj kuvvet aaya doru yneldike silindirin arln artrm ve
yukar doru yneldike azaltm olur. Titreim tesiri silindirden zemine geen
kuvvetin deerindeki bu periyodik deiiklik sayesinde salanr. Santrifj kuvvet
silindirin arlndan byk yapld taktirde santrifj kuvvetin her yukar doru
yneliinde silindir biraz srayarak zemine darbe tesiri yapar [28].

Baz vibrasyonlu silindirlerde bu vibrasyon tesiri herhangi bir dereceye kadar

ayarlanabilir ki bu sayede daha byk kompaktif ykler elde edilmi olur. Prensip
olarak, vibrasyonun dourduu kuvvetler topraa her istikamette intikal
ettirilmektedir. Bu ekilde toprak tanecikleri arasndaki srtnme kuvveti
azaltlmakta ve daha byk derinliklerde tekrar ve daha sk bir ekilde yerlemeleri
imkan salanmaktadr [19].
 52

Vibrasyon halinde bulunan ktlenin zeminle arpmasnda husule gelen perksyon

(darbe kuvveti ) vibrasyonun frekans ve vibrasyonlu silindirin statik arl ile
ilgilidir. ekil 3.10da statik arl S dinamik kuvveti F olan basit bir vibratr
rnek olarak ele alnmtr.

ekil 3.10. Vibrasyon halinde bulunan ktlenin zeminle arpmasndan meydana

gelen darbe kuvveti
1 : Statik ve dinamik kuvvetler bir arada
2 : Yalnz statik kuvvet (dinamik kuvvet yere paralel )
3 : Statik ve dinamik kuvvetler zt ynlerde

Ktlenin zeminle arpmasndan meydana gelen darbe kuvveti perksyon ile

arpma anndaki hz (V) ve arpma sresi saniye olarak (t) arasndaki iliki,
E.3.1deki gibi ifade edilir [8].

V
Darbe kuvveti : Fd = m (3.1)
t

Burada ;
Fd = darbe kuvveti (N)
m = sktrc arl (kg)
V = arpma hz (m/sn)
 53

t = arpma sresi (sn)

Dzgn dairesel hareket yapan bir noktann hz, her an daireye teettir ve ;

V = r dir. (3.2)

Burada;
V= izgisel hz
= asal hz
r = eksantrik moment kolu (amplitd)

Asal hz ; = 2 /T (3.3)

T = periyot ve f = frekans olmak zere T = 1/f dir [35].

E. 3.1 yeniden dzenlenirse;

Fd = m r 2 f2 (N) (3.4)

elde edilir.

Burada;
m = ktle (kg)
r = amplitd (m)
f = frekans (devir/ 60 sn)

Bir vibrasyonlu sktrcnn ayn toprak zerinde sabit bir dinamik kuvvetle ve
deiik frekanslarla altrlmas halinde toprak-vibratr sisteminin dier
frekanslardan daha kuvvetli etki edecei bir frekans vardr. Buna rezonans frekans
denir. ekil 3.11de sktrma aracnn, rezonansta almakla kk frekanslarla
byk kuvvetler meydana getirdii grlmektedir [8].
 54

ekil 3.11. Tipik toprak ktle vibratr rezonans.

Genel olarak vibrasyon etkisinin izelge 3.2de verilen deerlerde olmas halinde en
iyi sonucu vermektedir [4].

izelge 3.2. Vibrasyon deerleri [4]

Sktrma tabakalar Frekans (v/dk) Genlik (mm)
Zemin dolgular 25-50 (1500-3000 ) 1,6 2,0
Temel tabakalar 25-40 (1500-2400 ) 0,8 2,0
Asfalt kaplamalar 33-50 (2000-3000 ) 0,4 0,8

Silindirin vibrasyonlu hareketi zemin altnda uzun basn dalgalarna neden olur.
Vibrasyonlu silindirlerin ortaya kard kompaksiyonun sonucu u etkenlere
baldr [36].

Silindirin statik arl

Toplam ktlenin silindirik ktleye oran
Silindirin ap
Frekans ve amplitd
Silindir hz
 55

Statik arlk ve izgisel yk belirli bir deere kadar arttka sktrma artmaktadr.
Vibrasyonlu bandaj says artarsa skmann artmasyla silindraj pas says da azalr.
Ancak ekil 3.12de grld gibi yksek ve dk genliklerin etkisi skma
derinlii ile deimektedir.

ekil 3.12. Vibrasyonlu silindirlerde genliin etkisi

Vibrasyonlu silindir hznn 3-5 km/saat olmas halinde en az pas saysnda istenilen
skma elde edilebilir. Lastik tekerlekli silindir hznn 7-10 km/sa civarnda olduu
gz nne alnrsa vibrasyonlu veya statik demir bandajl silindirlerin hz daha az
olmaktadr. Genel olarak tambur ap ve genilii arttka sktrma derinlii
azalmakta ancak yzey dzgnl artmaktadr. Tambur ap kldke atlamalar
ve sktrma esnasnda tambur nnde ylmalar (kabarma) oluur. Nijbor
bantsna gre sktrma esnasnda tambur nnde plastik malzeme ylmasnn
nlenmesi iin ;

Statik izgisel Yk
N = _____________________________________________________ < 0,25
Tambur Genilii x Tambur ap (cmxcm)

katsays idealdir. Toplam arlk (statik + vibrasyon) arttka sktrma enerjisi artsa
da bunun bir st snr vardr. Zira bu st snrn zerinde vibrasyon etkisi azalmakta
ve sktrma atlama, ylma, vb. problemler olumaktadr [4].
 56

zellikleri ve kullanld yerler

erisinde az miktarda kohezyonlu ksm bulunan taneli zeminlerde ar normal

(vibrasyonsuz) silindirlerden daha etkili olmasna karlk srf kohezyonlu veya srf
taneli zeminler iin elverisizdir [22].

Kumlu zeminlerde zellikle etkilidirler, fakat ince taneli zeminlerde, onlarn i

stabilitelerini bozarak kt etki yaparlar [21].

Titreimli kt aya silindirlerde zemin ile temas alan yaklak olarak % 40 ve

zemine uygulanan basn da silindirin byklne ve zerine arlk ilave edilme
durumuna gre 1400 ile 8400 kPa (200-1200 psi) arasnda olabilmektedir. Titreimli
kt aya silindirin zel menteeli ayaklar zemine yourma eklinde bir hareket
uygular. Bu silindirler de kei ayakl olanlar gibi zemini sktrr ve sktrma
tamamlandnda lift zerinde yrrler. En iyi sktrmay ince taneli zeminlerde
yaparlar[15].

Kohezyonsuz veya kohezyonu pek az olan zeminlerde titreim tesiriyle alan

vibrasyonlu silindirler en elverili olanlardr [23].

Yzeysel kompaksiyonun etkisi aa doru birka desimetreye yaylabileceinden

bu yntem nispeten ince tabakalar halinde serilen granler dolgularn
kompaksiyonun da en etkili yntemdir.

Bu silindirler kil ihtiva eden ince taneli zeminlerde dahil dolgu imalinde kullanlan
zeminlerin kompaksiyonun da gittike artan bir tercihle kullanlmaktadr [37].

Bu tip sktrclar, bilhassa granler toprak ve malzemelerde maksimum birim

hacim arlklarn elde edilmesinde hususi bir kabiliyete ve zellie sahiptirler [19].
 57

Silindirli vibratrlerde silindirin temas dorusu altnda meydana gelen titreimler,

temas dorusunun her iki tarafnda amplitd gittike klen titreimlerin
domasna sebep olur (ekil 3.13).

ekil 3.13. Silindirli vibratr ile sktrma esnasnda zemindeki titreim durumu.

Temas dorusunun altndaki zemin, arln ve titreimlerin mterek tesiri

sayesinde skr; fakat temas dorusunun her iki tarafnda meydana gelen titreimler,
stte arlk bulunmad iin, bilhassa kohezyonsuz zeminlerde gevemeye sebep
olur.

Az miktarda kohezyonlu ksm ihtiva eden zeminlerde ar dz silindirler kadar

tesirli bir sktrma yapabilen vibrasyonlu silindirlerin kk tipleri ile kohezyonsuz
ve kohezyonlu zeminlerde ayn tesir elde edilememektedir. Kohezyonsuz
zeminlerde titreimlerin hem zeminde iyi nakledilemeyii ve hem de skan
ksmlar yeniden gevetii sktrma tesirini azaltr; kohezyonlu zeminlerde ise
balant kuvvetinin byk oluu yznden taneler arasnda skmay salayacak
byklkte rlatif hareketler meydana getirilemez. Bu itibarla vibrasyonlu
silindirlerin kk tipleri bilhassa toprakl kum gibi az miktarda kohezyonlu ksm
ihtiva eden zeminlerin ve asfalt yol kaplamalarnn sktrlmasnda arl fazla
olan byk dz silindirlere tercih edilmektedir [17].

Titreimli kei aya silindirin, dk arlkl olmalar, kk gl ekicilerle

yetinmeleri ve titreimsiz kei aya silindirlerden daha az gei saylar ile skmay
salayabilmeleri sebebiyle, kohezyonlu zeminlerin sktrlmasnda zellikle iklimi
nispeten kurak olan lkemiz iin ekonomik bir sktrc olduu grlmtr [38].
 58

Genel tatbikat projeleri ile genel artnamelerde bulunmas gereken hususlar

Dinamik enerji veren sktrclarda optimum frekansa tesir eden faktrler:

1. Dolgu zeminin cins ve zellikleri
2. Dolgu zeminin su ierii
3. Sktrcnn ayak alan
4. Sktrcnn arl
5. Amplitd
6. Gei says

Dolgu zemininin kayma mukavemeti arttka optimum frekansn deeri de

artacaktr.
Dolgu zeminin su ieriinin artmas kayma dayanmn dreceinden, su ierii
arttka optimum frekansta azalacaktr.
Sktrc arlnn makul deerler iinde arttrlmas birim temas basncnda bir
artma ve optimum frekansta da bir dme meydana getirir.
Amplitdn artmas, dinamik ykte, dolaysyla birim temas basncnda bir artma
dourur. Bu ise optimum frekans deerini drr.
Titreimli kei aya silindirlerle yaplan sktrmalarda, dier titreimli
sktrclarn aksine frekans ok nemlidir. Belirli bir zemin ve belirli bir titreimli
sktrc tipi iin, istenen skma orannn minimum gei says ile teminini
salayan optimum bir frekans vardr. Sktrma bu frekansla yaplmaldr.
Optimum frekans, zeminin su ieriine bal olarak deiir. Dolaysyla bir dolgu
zemini tek bir optimum frekansla karakterize edilmemelidir.
Gerek geirimsizlik gerekse stabilite bakmndan yksek gvenlik istendii
taktirde, kohezyonlu zeminlerle ina edilen yksek dolgularn titreimli dz silindir
ve plakalarla sktrlmas uygun deildir.
Optimum frekansn, sktrc-zemin ktlesinin rezonans frekans ile bir ilikisi
yoktur ve titreimli kei aya silindir ile sktrma yaplrken rezonans frekansna
sk skya bal kalp optimum frekanstan fedakarlk etmek hibir fayda salamaz.
 59

Optimum frekans zeminin su muhtevasna bal olarak deiir. Dolaysyla bir

zemin tipi tek bir optimum frekansla karakterize edilemez.
Optimum frekans titreimli kei aya silindirin birim temas basncna baldr.
Birim temas basnc klrse optimum frekans byr.
Optimum frekanstan daha yksek frekanslarla alrken zeminde, hangi gei
saysnda meydana gelecei belli olmayan birim arlk dmeleri yani zlme
meydana gelir.
Optimum frekanstan daha kk frekanslarda sktrma yaplrken zemine gerekli
sktrma enerjisi verilemez ve istenilen sktrma oranna erimek, yine ekonomik
mhendislik asndan bir zm yolu olmayan yksek gei saylarn gerektirir.
Titreimli kei aya silindirlerle kohezyonlu zeminlerin sktrlmasnda, gevek
halde 20-22 cmden daha kaln tabakalarn sktrlabilecei dnlmemelidir. Bu
sktrclarn sktrma derinlii bakmndan titreimsiz kei ayaklarna byk bir
stnl yoktur.
Titreimli kei aya silindirlerle sktrma yaplrken belirli bir gei saysnda
maksimum kuru birim arla eriebilmek iin zemin, standart kompaksiyon
deneyleri ile bulunan optimum su muhtevasnn %2-3 kurusunda bir rutubete sahip
olmaldr. Bu durumda, titreimli kei aya silindirler, zellikle yar kurak lkeler
iin ayr bir nem tamaktadr.
Titreen sktrcnn frekans ile zeminin tabi frekans ayn olmas halinde
rezonans hale gelmekte ve zeminde maksimum amplitde erimektedir.
Uygun birim temas basncnn ve bu birim temas basncna gre optimum
frekansn belirlenmesi iin kk apta bir arazi deneyi yaplmaldr.
Dinamik yk/l arlk orannn her seferinde sabit tutulabilmesi iin farkl
zeminlere gre birim temas basncnn deitirilmesi yerine, alanlar farkl demontabl
ayaklar kullanlmas veya l arlklarla birlikte dinamik ykn de deitirilmesi ile
salanmaldr.
Belirli bir frekansla alrken zlmeler blgesinde bulunup bulunulmad
ayaklarn zemin iine gmlmelerinden kolayca anlalabilir. Her geite ayaklar
zemine uzunluklarnn %50sinden daha fazla gmlmekte ise zlme vardr. lk
geite yaklak olarak %50 gmlme olmakta, bu gmlme sonraki geilerde
 60

gittike azalarak 6-8 geite tabaka yzeyinde ortalama 2 cm kadar kabarm zemin
kalmakta ise uygun bir frekansla allmaktadr. Ancak, 6-8 gei sonucu eriilen
skma oranlar en az istenen deerde olmaldr. Aksi taktirde kullanlan frekans,
sktrma enerjisinin yetersiz olduu blgededir.
zlmeler blgesindeki frekanslarla allrken hangi geite olursa olsun son
geie ait ayak izlerindeki birim arlklarla ayak izleri arasndaki birim arlklar
birbirinden nemli miktarda farkldr. Optimum frekansta ise bu fark ihmal
edilebilecek mertebededir.
Verilen sktrma artlarna uyulduu taktirde, titreimli kei aya silindirler,
kohezyonlu zeminlerin sktrlmasnda ok iyi sonu veren, dk arlkl, kk
gl ekicilerle yetinen ve titreimsiz kei aya silindirlerden ok daha az gei
saylar ile skmay salayabilen uygun sktrclardr [10].

3.2.2. Plakal vibratrler

Plakal vibratrlerde eksantrik ktle dikdrtgen eklindeki bir plaka zerine

tertiplenir. Santrifj kuvvet tekmil arlktan biraz byk yapld iin santrifj
kuvvetin her yukar doru yneliinde zeminden bir miktar kalkan plakal vibratrler
kk srama hareketleri yaparak zemini sktrr. ekil 3.14de ematik olarak tek
eksantrik ve ift eksantrik tipi grlmektedir.

(a) (b)
ekil 3.14. Plakal vibratrlerin tek ve ift eksantrik ktleli tipi
a) Tek eksantrik ktleli tip; b) ift eksantrik ktleli tip
 61

Plakal vibratrlerin ok byk tiplerini alma esnasnda ilerletmek mmkn

olmaz. Bunlar ancak bir kren sayesinde zaman zaman kaldrlp biraz ileriye
oturtulmak suretiyle kullanlr [17].

Titreimli sktrclarn bir ok yararlarndan birisi sktrlan yz ile buulamaya

yardmc koul oluturmas ve bu yz dardan su girmesine kar ince bir tabaka
ile adeta svayarak yaltmasdr. Bu svama etkisi yamurdan sonra yeniden hemen
ie balamaya yardmc olur. Vibrasyonun penetrasyon etkisine bal olarak bu
svama etkisi statik sktrclarn tersine tabaka boyunca niform sktrmay
nlemez [6].

Plakal vibratrler taban sathnn dnda kuvvetli titreimler meydana getirmez

(ekil 3.15). Bu itibarla silindirli vibratrlerde grlen zemini tekrar gevetme
mahzuru yoktur. Buna karlk silindirli vibratrler yuvarlanmak suretiyle zemin
zerinde kolayca ilerletilebildii halde plakal vibratrlerin ilerletilmesi bir problem
tekil eder. Plakal vibratrlerin tek eksantrik ktleli tipi rmork eklinde ekilmek
zere bir traktre ihtiya gsterir. Kendi kendine ilerleyebilen ift eksantrik ktleli
tip ise yapkan zeminler zerinde emme tesiri dolays ile serbeste srayamad
iin zor ilerler. Bilhassa belirli frekanslarda meydana gelen iddetli titreimler
dolays ile plakal vibratrlerin bakm ihtiyac da fazladr.

ekil 3.15. Plakal vibratr ile sktrma esnasnda zemindeki titreim durumu

Plakal vibratrler esas itibar ile granlometrisi uygun olan taneli zeminler iin
elverilidir. Bunlarn yksek frekansl tipleri az miktarda kohezyonlu ksm ihtiva
eden zeminleri de sktrabilir [17].
 62

Plakal kompaktr hem toprak hem de asfalt sktrma uygulamalarnda kullanlr.

Tipik toprak sktrma uygulamalar; granrl dolgular, orta genilikte kanallar, boru
civarlar, zemin ve kaldrm projeleridir. Asfalt uygulamalar ise genellikle yama ve
kk deliklerin ve boluklarn tamir ileridir [18].

3.2.3. Dahili vibratrler

Dahili vibratrlerde eksantrik ktle, dey eksen etrafnda dnecek ekilde silindirik
bir mahfaza ierisine yerletirilmitir. Bunlar kren vastasyla sarktlarak zemine
daldrlmak suretiyle sktrmay salar. Dahili vibratrlerin esas zellii, derinlere
indirilmesi ve dolays ile dier makinelerin sktramayaca ok yksek dolgular
sktrabilmesidir [17].

Derine daldrlabildii iin ok kaln tabakalar sktrabilmesine karlk, i verimi

dk olduu iin pahal bir sktrma metodudur. Bu itibarla tekili srasnda yeter
derecede sktrlamam olan yksek dolgularn sonradan sktrlmas ve iinde iri
ta paralar bulunan malzeme ile toprak baraj tekilinde kullanlr [22].

3.2.4. Elle ekilir vibrasyonlu silindirler

Elle ekilir vibrasyonlu silindirler bir veya iki tamburludur. ift bandajllar tandem
olur ve her tamburun ayr bir eksantrik aft vardr. Hareket ve vibrasyon mekanik
veya hidrolik olabilir. Eimler ve kanallar iin zel dizaynlar vardr.

Tek tamburlu tipler st dzeyde olduka tanabilir olup daha ok kk tamir

ilerinde, spor alanlarnn dzenlenmesi iin kullanlr. Resim 3.6da tek ve ift
bandajl elle ekilir vibrasyonlu silindirler grlmektedir.
 63

(a) (b)
Resim 3.6. Tek ve ift bandajl elle ekilir vibrasyonlu silindirler
a) Tek bandajl silindir; b) ift bandajl silindir

Elle ekilir silindirler gerek tokmaklar gerekse plakal kompaktrlerden daha byk
projelerde kullanlr. Dolgu, granr, kohesiv ve kark toprak yaplar 30 cm tabaka
kalnlna kadar ya da kanal dolgusu, zemin ve kaldrm projelerinde ise daha kaln
tabakalar iin kullanlabilir.

Elle ekilir silindirlerin su pskrtme sistemi ile donatlm olanlar; yol tamirleri,
yama, park alanlar ve dier asfalt uygulamalar iin ok iyi netice verir [18].

3.3.Tokmaklar

3.3.1.Srayan tokmaklar

Zemin kompaksiyonunda kullanlan tokmaklar arlklar 32 kg. dan 150 kg.a kadar
basnl hava ve iten yanmal motorlu tiplerle 1 tona kadar olan iten yanmal
motorlu kurbaalardan ibarettir. Bunlarn hepsi de zemini doyurucu bir kuru birim
hacim arlna kadar sktrabilir [7].

Tokmak tarafndan sktrlan malzeme zerine, kesme ve yourma etkisi uygulanr.

Bu etkiler malzemenin partikllerini daha youn hale getirir. Tokmaklar altta bir
tokmak aya ve st ksmda bir tayc ve tahrik motorundan oluur. Tokmak tablas
 64

aa veya sentetik malzemeden oluur ve tabla zeri anmaya direnli elikle

kapldr (Resim 3.7) [18].

(a) (b)
Resim 3.7. Vibrasyonlu tokmaklar
a) Vibrasyonlu tokmak; b) Vibrasyonlu tablal kompaktr

Dey eksenli hafif tipler her srayta biraz itilerek ilerletilir. Eik eksenli ar
tipler eimli olarak ykselip dey olarak dtkleri iin her srayta kendi kendine
biraz ilerler.

Olumlu yanlar; sktrabilecei tabaka kalnl fazla, rutubet derecesi bakmndan

ok hassas deil, manevra ve yanama kabiliyeti fazladr.
Olumsuz yanlar ise; i verimi dk olduundan sktrma masraf fazla, bakm
zordur.

erisinde az miktarda kohezyonlu ksm bulunan daneli zeminler ile ierisinde iri
daneler bulunan zeminlerin sktrlmasnda kullanlr. Kohezyonlu zeminler iin
elverili deildir [22].

ten yanmal ve basnl hava tipli tokmaklar kullanlarak yal kilden kuma kadar
deien zeminler zerinde yaplan deneylerden grlmtr ki, tabaka kalnl 20
cm den 10 cmye azaltld zaman karlan i miktar iki misli olmaktadr [7].
 65

Bu makineler, yaplarn arka ksmlarnn dolgularnn, kanal dolgularnn ve

ykseklii az olan dolgu topraklarnn sktrlmalar iin elverilidir [39].

3.3.2. Kren tokmaklar

Tokmak, krenin kaldrma vinci sayesinde devaml olarak belirli ykseklie kaldrlp
drlr. Tokman her kaldrlp drlnde krenin st ksm sadan sola veya
soldan saa doru bir miktar dndrlr. Tokmak sktrma eridinin kenarna
geldike kren bir miktar yrtlr ve dn yn deitirilir.

Arlklar 1,5 tondan 4 tona kadar deiir. 1 ila 2 m yksekten d yapan tokmak
dakikada 6-20 d yapabilir. Taban alan 0,5- 2 m olan kren tokmaklar, zellikleri
ile kullanld yerler bakmndan srayan tokmaklar gibidir. Ancak
sktrabilecekleri tabaka kalnlklar 50 ile 250 cm arasnda deiir [22].
 66

4. DOLGU ZEMNN SIKITIRILMASINDA ZEMNN CNS VE

ZELLKLERNE UYGUN SIKITIRICININ CNS VE AIRLIININ
SEM

4.1. Sktrcnn Cinsinin Seimi

Dolgularn sktrlmasnda uygun sktrc, belirli bir zemin iin, istenen su

ieriinde, zemine maksimum verimi salayacak ve buna ramen proje gerei olan
birim arlnn da en kaln ve en dzgn ekilde dalmn gerekletiren sktrc
olmaldr. Toprak dolgularn sktrlmasnda hemen her sktrcnn kullanlmas
mmkndr. Ancak, farkl sktrclarla sktrldnda belli bir zemin, deiik
zellikler gstermektedir. Bu nedenle sktrcnn seimi nem kazanr. Dolgularn
sktrlmasnda kullanlan sktrclar, yapllarna gre;

1- Silindirler
2- Ayakl sktrclar

Sktrcnn meydana getirdii enerji tiplerine gre de;

1- Statik enerji veren sktrclar
2- Dinamik enerji veren sktrclar
olarak gruplandrlrlar.

Statik enerji veren sktrclar, ayakl sktrclar ve silindirlerdir. Dinamik enerji

veren sktrclar ise, statik enerji veren sktrclarn vibrasyonlu olan cinsleri ve
tokmak vibrasyonlu plakalardr [10].

Farkl zemin cinsleri iin uygun sktrma ekipmanlar izelge 4.1de verilmitir [6].
 67

izelge 4.1. Trl zemin gruplar iin uygun sktrma ekipman [6]

ZEMN GRUPLARI
yi niform Siltli kum Az siltli Dk ya da Yksek
gradasyonlu gradasyonlu Siltli kum Orta direli direnli
Kompaksiyon ekipman Kaya Kum- akl kum-akl akl kil kil
Statik silindir
3-15 ton
0 1 1 1 1 1 0
Vibrasyonlu dz silindir
3-5 ton
1 2 2 1 1 1 0
Vibrasyonlu dz silindir
10-15 ton
2 2 2 2 1 1 1
Vibrasyonlu plak kompaktr
0,1-0,5 ton
0 2 2 1 1 0 0
Lastik tekerlekli silindir
10-50 ton
0 1 1 2 2 2 0
Kei aya silindir
5-30 ton
0 0 0 0 1 2 2
Pad tipi silindir
5-30 ton
0 1 1 2 2 2 1
0 : Uygun deil 1 : Uygun 2 : ok uygun

Sktrclar

Sktrclarn seiminde, sktrma ilkesi gz nne alnarak deerlendirildii

takdirde aadaki zellikler ortaya kar.

Sktrcnn, dolgunun birim arlna etkisi

Yaplan aratrmalara gre %35ten az akl ieren dolgu zeminlerin silindirlerle

sktrlmalarnda akllar, dolguya serildii gibi kalrken, ayakl sktrclarda,
akllarn yzeyden derinlere itildii grlmtr. Ayakl sktrclardaki bu durum
sktrcnn arl ile oluan gerilimin, silindir sktrclara gre zeminlerde daha
ok derinlere yaylmasn salar.
 68

Sktrclarn arlklar ile zemindeki gerilim dalm

ekil 4.1. Farkl sktrclarla zemin arasndaki etkileim

Yukardaki ekil 4.1de grlecei gibi ayakl sktrclar tabandan balamak zere
yourarak zeminin yzeyine doru dolguyu sktrmaktadr. Ayrca arln ayan
ucundan verdiklerinde, sktrcnn gerilim dalm, ayaklarnn girdii derinlikten
balar. Bu nedenle ayakl sktrclar, silindir sktrclardan en ok bir ayak girdisi
kadar daha fazla sktrma yapt grlrse de bu fark sanld kadar byk
deildir. nk derinlie bal noktasal gerilme erit gerilmeden daha azdr.

Sktrclara bal su ieriindeki deime

Dolgu sktrmasnda silindirler, dolgu yzeyinde boluksuz, przsz dzgn bir

kabuk meydana getirirler. Kabuun kalnl silindirin arl ile gei saysna
baldr. Bu kabuk, dolgunun derinliindeki suyun buharlamasna engel olur. Ayakl
sktrclarda ise, sktrma yzeyi girintili kntl, geni buharlama yzeyli ve
sktrcnn her geisinde dolgu yzeyi harmanlandndan dolgu suyunun
buharlamasna yardmc olur.

Statik ve dinamik enerjinin sktrmadaki etkisi

Dinamik enerji veren sktrclarn, statik enerji veren sktrclara gre gerilim
dalmnda titreimin frekans ve amplitd kadar bir avantaj vardr. ekil 4.2de
 69

dinamik enerji veren sktrclarn, statik sktrclara gre gerilim dalmnn

daha derinlere tesir ettii grlmektedir.

ekil 4.2. Derinlie bal gerilim

Yaplan aratrmalarda, optimum su ieriindeki dolguda eit arlkl dinamik ve

statik sktrclarla yaplan sktrmada, derinlie bal gerilim izelge 4.2de
verildii gibi bulunmutur.

izelge 4.2. Derinlie bal gerilim [10]

Derinlik Statik enerji Dinamik enerji

altndaki gerilme altndaki gerilme
2
30 cm derinlikteki gerilme 0.40 kgf/cm 0.48 kgf/cm2
60 cm derinlikteki gerilme 0.26 kgf/cm2 0.28 kgf/cm2
90 cm derinlikteki gerilme 0.07 kgf/cm2 0.088 kgf/cm2

4.2.Sktrcnn Arlnn Seimi

Sktrcnn arl, sktrlan zeminin tama gc ile snrlandrlmtr. Yani;

T olmaldr.

T= sktrcnn taban basnc kgf/cm2

= sktrlan zeminin tama gc kgf/cm2
 70

Aksi halde dolgu zemininde zlme (geveme) olacaktr. zlme, skmada, su

ierii ve birim arlnda homojen dalmay bozacak dolgu iin istenen
mhendislik zeliklerini de vermeyecektir.

Sktrc arlnn en ok dolgu zemininin tama gcne eit olmas, sktrc

arlnn seiminde bilgi ve almalar gerektirecektir. Bilindii gibi sktrcnn
T snrlar iinde arl bydke sktrlan dolgu tabakas kalnl
byyecektir. Dolgu yapmnda, ariyet sahasndan getirilerek serilen zemin,
gevektir. Sktrldka dayanm artar. O halde ideal bir sktrma iin,
sktrcnn arl, dolgu zemininin sktrma ile artan tama gcne paralel
olarak arttrlmas gerekecektir. Bu tatbikatta yaplamayacak kadar zordur. Pratikte
dolgu zeminini dzelten aralarn gezdirilmesi ile silindir arlnn arttrlmas
salanr. Bu nedenle kullanlmas dnlen sktrc iin dolgunun tama gc
sktrcnn taban basncna eit oluncaya kadar sktrlmas gerekecektir. Bunun
iin dzeltici ara veya arala yaplabilecek sktrma dzeni ile istenen sktrmay
salayacak gei says belirlenmelidir. Ayrca;

-Btn sktrclarda, sktrma enerjisinin arttrlmas ile elde edilecek birim

arlklarnda da bir artma olaca bilinmektedir. Ancak enerjinin arttrlmasndaki
anlam, byk arlkl sktrclarn kullanlmas anlamnda alnmamaldr.
-Sktrma enerjisinin artmas, sktrlm dolgu zemininin tama gcn amamak
artyla uygun temas alan ve gei saysn artrmakla salanabilir.
-Seilen sktrclarn gei says azaltlmas, bu sktrclarn birkann arka
arkaya sralandrlmas ile yaplmaldr.
-Sktrclarn seimi dolgunun yre, ilklim, iletim, ileme koullarna ve su ierii
kayb gz nne alnarak yaplmaldr.
-Silindir sktrclar, dolgu yzeyinde boluksuz, dz bir kabuk oluturduklarnda,
optimum su ieriine su verme ile eritirilen, kurak ve scak yrelerdeki dolgularda
silindirler, optimum su ieriinden yksek su ieriine sahip ariyet sahas
malzemeleri ile yaplan dolgularda ayakl sktrclar kullanlmaldr [10].
 71

4.3. Uygun Tabaka Kalnl, Sktrc Gei Says ve Hznn Belirlenmesi

Kei aya ve lastik tekerlekli silindirler ile sktrlan zeminlerin optimum tabaka
kalnlklar hakknda hibir kesin kaide verilemez. Allm olan usl kei ayakl
silindirlerle sktrlan zeminlerin 15 cm (skm), 45,4 tonluk lastik tekerlekli
silindirlerle sktrlanlarn ise 22,5 cmlik tabakalar halinde ina edilmesidir. Her
ne kadar baz tip zeminler daha kaln tabakalar halinde emniyetle sktrlabilirse de,
yukarda verilen deerler hemen hemen btn zemin tipleri iin tatminkardr.

45,040 tonluk lastik tekerlekli silindirlerle 3-6 gei yaplmas genellikle tatminkar
bir kuru birim arlk temin eder [28].

Lastik tekerlekli aralar yukardan itibaren sktrma yaparlar ve skma, danecikleri

birbirine yaklatrmak suretiyle meydana gelir. Bu nedenle sktrmann yava
yaplmasnda fayda vardr. Normal olarak 24 km/sa hzda sktrma yaplmaktadr.

Gei says aracn tipine ve zeminin cinsine baldr. Sayy tespit iin, sktrmann
ilk zamannda tecrbe yapmaldr. Bir rnek olmak zere, 45 ton hizmet arlnda
bir ara ile 30 cm kalnlnda kumlu bir zemin tabakas iin gei saysna tabi
olarak sklama yzdesini gsterir tecrbe sonucu ekil 4.3 de verilmitir.

ekil 4.3. Gei says Kuru birim arlk grafii

 72

Tecrbe sonucunu gsteren bu grafikten 6-8 gei arasnda %100 skma temin
edilmi olduu grlmektedir. Yaplan baka bir takm tecrbeler, 10 cm
kalnlndaki tabakalarn 22 km/h hzla 2-4 geite sktrlabildiini gstermitir
[23].

Uygun tabaka kalnl, sktrcnn gei says ve hznn belirlenmesi, deney

dolgusu ile yaplmaldr. Proje limitleri iine den bir su ieriine eritirilen 50 veya
60 cm kalnlnda deney dolgusu blgelere ayrlr. Her blgeye seilen cins ve
arlktaki sktrcyla 4, 5, 6, 7, 8 vs (sktrc ve zeminin cins ve zelliine bal)
gei yaplr. Her blgede 5 cm derinliklerle sktrma denetimi uygulanr.

Projede n grlen limitler ierisinde en az gei says ile en kaln tabaka, uygun
gei hz ile uygun tabaka kalnln verecektir.

Gei hznn skmaya tesiri henz bilinmemektedir. Pratikte yok kabul edilmekle
beraber, sktrmada ekonomik bir hz aral vardr. Bu araln dnda kalan
hzlarda gerekli sktrmaya erimek iin yksek gei saylarna ihtiya olduu
saptanmtr. Yaplan aratrma ve almalara gre hzn artmas ile belli bir skla
erimek iin gerekli gei says da artmaktadr [10].

4.4. Sktrma Kapasitelerinin Belirlenmesi

Eskiden yaplan barajlarda paletli veya pnmatik tekerlekli dozerlerle ekilen lastik
tekerlekli silindirlerin hzlar 5 ila 6,5 km/sa idi. Daha sonra deneylerin en iyi
skmann daha yksek hzlarda olacan gstermedii hallerde hzn maksimum
limiti 13 km/sa olarak kabul edilmitir. Bir lastik tekerlekli silindirin kullanlmas
halinde saatte 380 ila 750 m dolgu sktrlabilir. Bu kapasite silindir hzna, durma
ve dnlerdeki zaman kayplarna bal olarak deiir.

Kei ayakl silindirler ile saatte sktrlabilen dolgu miktar alma sahasnn
genilii ve normal gecikmelere bal olarak deiir. Saatte sktrlan dolgu miktar
bir ift kei ayakl silindir iin 75 ila 380 m arasnda deiir [28].
 73

Sktrclarda statik kapasite aadaki eitlie gre hesaplanr.

L V H 1000
Q = C (m/saat) (4.1)
n

Burada :
L = tambur genilii (m)
V = silindir hz (km/h)
H = skm tabaka kalnl (m)
n = gei says
C = randman says

Randman says (C) : Silindirin saatte 50 dakika alt ve sktrma eridinin st

ste binmesi vb. nedenlerle genel olarak sktrmalarda C = 0,75 uygun bir deerdir.
Kohezyonlu dolgularda C = 0,60 0,75 alnmas pratie daha yakn deerler
vermektedir.

Skm tabaka kalnl (H) :Skm tabaka kalnlnn yaplacak tecrbelerle

tespit edilmesi lazmdr. Bunun deeri gevek tabaka kalnlna, silindir arlna
ve gei saysna ve dolgu cinsine gre deiir. Ancak baraj inaatlarnda
(H=agevek kalnlk) bantsnda, kohezyonlu zeminlerde a = 0,75 ayrk
zeminlerde a = 0,85 ve kaya dolgularda a = 0,93 alnmas yeterli bir yaklaklkla
uygun deerler verir [12].
 74

5. KOMPAKSYON METODLARI

Yol inas srasnda ekonomik mesafedeki malzeme ocaklar ile yarmadan kan
malzeme farkl zemin cinslerini ierdiinden dolay bunlarn dolguda kullanmlar
srasnda da uygulanacak kompaksiyon metotlar ve silindir tipleri de farkllklar
gsterecektir.

5.1. Kaya Dolgularda Kompaksiyon

Kaya dolgularn inas srasnda hafriyattan veya malzeme ocandan elde edilen
malzemenin ykleme makineleri yardmyla 30 cm'den daha kk olanlar ve
olmayanlar ayrlmaldr. Dolgunun orta ksmlar ince malzeme ve kenarlar kaba
malzeme ile doldurulmas ve sktrma srasnda 300-400 lt/m3 su ilavesi ile kaya
dolgularn kompaksiyonu yaplmaldr. Su ilavesi her ne kadar skabilirlii
azaltmakta ise de sktrma srasnda dolgunun oturmas hzlandrlarak ileride
olabilecek oturmalarn en aza indirgendii arazi tecrbeleriyle kantlanmtr. Eer
kaya dolgular ok fazla ince malzeme ihtiva ediyorsa ve yeterli sktrma
yaplamazsa ykn etkisi ile zaman iinde nemli oturmalar oluur.

Bu nedenle kaya dolgular ekil 5.1de grld gibi dozerler ile 0,5 ila 2.0 m'lik
tabakalar halinde serilmeli ve vibrasyonlu ar demir bandajl silindirlerle
sktrlmaldr. Serim srasnda dozerin ba talar homojen bir ekilde
yerletirebilmekte ve dozerin kendi arlyla da dolguyu sktrarak silindirler iin
dzgn yzeyler elde edilmektedir. Kaya dolgularn seriminden sonra yeterli
sktrma yaplmazsa kaya paralarnn birbirleriyle olan temas noktalarnda trafiin
etkisi ile krlarak oturmalara neden olacaktr. Bu nedenle uygun serimden sonra ar
vibrasyonlu demir bandajl silindirlerin vibrasyon ve statik arlklarnn etkisiyle
kayalar en skk konuma getirilerek daha stabil ve youn bir skma salanmaldr.
nk vibrasyonun etkisi kaya paralarnn birbirine deme noktalarndaki isel
srtnme kuvvetlerini azaltarak birbirleri zerinde kolayca hareket etmesini salar.
Bylece maksimum younluk elde edilir.
 75

ekil 5.1. Kaya dolgularn serimi

Maksimum kaya boyutu skm tabaka kalnlnn 2/3'nden daha fazla

olmamaldr. Ayrca kaya dolgularda serim iilii kompaksiyondan daha nemlidir.
Kaya dolgularn seriminde yeterli yzey dzgnl salanamazsa silindirin hareketi
srasnda silindir geniliince dolgu yzeyinin her noktasnda tam temas olmamakta
ve bunun sonucu olarak niform skma elde edilememektedir. Kaya dolgularn
skma kontrol iin bu gne kadar herhangi bir standart metot gelitirilememi
olmakla beraber genel olarak %4 ila %8 oturma yapacak ekilde yaplan sktrma
yeterli kabul edilmektedir [4].

Karayollar Fenni artnamesinde, kaya dolgularda maksimum tane boyutu 500 mm

olmaldr. Kaz malzemesi ierisinde iri kayalar varsa dolgu tabakasna getirilmeden
nce paralanarak gerekli boyutlara indirilmelidir. Bu dolgularda tabaka kalnl
750 mmyi gememek zere malzemenin en byk tane boyutunun en fazla 1,5 kat
olacak ekilde serilmelidir.

Kaya dolgular, paletli dozerler kullanlarak serilmelidir. Kaya dolgu malzemesi,

yaylarak serilecek ve boluk olumamas iin, iri kaya paralarnn aras ince kaya
paralar ile doldurulacak ekilde yerletirme yaplmaldr. Sktrma iin, ihtiya
duyulursa malzemeye su ilave edilmeli veya ince ksmn rutubeti fazla ise gerekli
kurutma ilemi yaplmaldr. Sktrma ileminde yeterli kapasitede vibrasyonlu dz
bandajl silindirler kullanlmaldr.

Kaya dolgularda skma kontrol, dolgu yapmnda kullanlan malzemenin tabaka

tabaka dklp, her bir tabakann sktrlmas srasnda, 15 ton statik arlndaki
 76

silindirin son iki geiinde toplam oturma miktar 6 mm.den az ise yeterli skmann
elde edilmi olduu kabul edilmektedir [40].

Kaya dolgularn vibrasyonlu silindir ile sktrlmas srasnda st yzeyinde

krlmalar paralanmalar olutuundan dolay pas saysnn az olmas gerekir. Bu
nedenle ok ar silindirle ve mmkn mertebe daha az genlikteki vibrasyonla daha
az pas saysnda sktrma yaplmas uygun olacaktr.

Kaya dolgularn kompaksiyonunda silindir arl, sktrlan tabaka kalnl ve

silindir pas saysnn sktrma srasnda oturma miktarna olan etkisi ekil 5.2de
aka grlmektedir. Silindir arl arttka ve sktrlan tabaka kalnl
azaldka daha az pas saysnda daha fazla oturma olmaktadr. Silindir arl %15
ve tabaka kalnl %33 artrldnda hemen hemen ayn oturma miktar elde
edilmektedir.

ekil 5.2. Kaya dolgu kompaksiyonuna etki eden faktrler

Son yllarda delme-patlama teknolojisinin hzla gelimesi sonucu ta ocaklarndan

olduka ekonomik kaya malzemesi elde edilmektedir. Bunun sonucu olarak deniz
dolgular zerinde yaplan ulam yaplarnda olduka byk apl kaya dolgular
zerine daha kk apl kaya dolgular yaplarak salam tabanlar elde
edilebilmektedir. Kaya dolgu yapldktan sonra zerine kk boyutlu kayalar suyla
sktrlarak dolgunun iine belli derinlikte nfus etmesi (penetre) salanmaktadr.
Hatta bu amala alt da ok byk apl zerine orta boyut da ve en stte kk
boyutlu olmak zere farkl tabakadan yaplan kaya dolgular ile salam yol veya
 77

hava alan kaplama temelleri elde edilmektedir. Fakat zemin zerine yaplacak kaya
dolgularda iri kayalar yanda ve kk kayalar ortada olacak ekilde veya bunlarn
uygun karmlar ile yaplmas halinde kompaksiyon srasnda en fazla skma
salandndan dolay ileriki dnemlerdeki oturmalar azalmaktadr. Deniz (veya gl.
akarsu) kaya dolgular iin alt da daha iri kayalarn kullanlmasyla suyun dinamik
etkilerine kar daha byk diren salanabilmektedir [8].

5.2. Granler Zeminlerde Kompaksiyon

Kum veya akll zeminler, kum-akl karm zeminler, ok az kil veya silt ieren
kumlu veya akll zeminler ve zellikle niform derecelenmi kum gibi granler
zeminler iin en uygun kompaksiyon vibrasyonlu dz bandajl silindirlerle
yaplabilmektedir. Eer granler zeminler %5 veya %10'dan daha az ince malzeme
(0.002 mm'den kk) ihtiva ediyorsa serbest drene olabilmektedirler. Bu tip serbest
drene olabilen zeminler daha kaln tabakalar halinde ok yksek su ieriinde hatta
yamur altnda dahi kolayca sktrlabilirler. Ayrca yksek su ieriinde dk su
ieriine nazaran daha kolay sktrlabilmektedir. Eer granler zemin %5 veya
%10'dan daha fazla ince malzeme ieriyorsa serbest drene olabilme kabiliyeti azalr
ve yksek su ieriinde sktrmak zorlar. Bu durumda maksimum skma
optimum su ieriinde veya yakn civarnda mmkn olabilmektedir. niform
derecelenmi granler zeminlerin kompaksiyonu olduka zordur. Bu tip zeminlerde
sktrma esnasnda zellikle st ksmlarda ve nispeten alt ksmlarda dk
younluklar elde edilir. Bu tip zeminler 35-40 cm kalnlkta serilip sktrldnda
en iyi sonu elde edilir. Ancak tabaka kalnln azaltarak st tabakann
sktrlmas srasnda alt tabakann skmayan st ksm sktrlacandan dolay
20 cm civarnda serip sktrma yaplarak dolgunun tm kalnlnda homojen bir
younluk elde edilebilir. zellikle kaplama altnda don kabarmas, drenaj vb.
nedenlerden tr yaplan serme malzeme tabakas niform derecelenmi ise 20
cm'Iik tabakalar halinde sktrlmalar halinde en youn skma elde edilmektedir.
Kei ayak veya kt ayak silindirler ile bu tip zeminleri sktrmak mmkn deildir.
Zira sktrma srasnda silindirin ayaklar altnda bu tip zeminlerin daneleri
oynayarak skmaya kar diren gsterirler. Bu nedenle vibrasyonlu ar
 78

silindirlerle en iyi sonu elde edilebilmektedir. zellikle kaplamalarda temel ve alt

temel tabakalar granler ve skma direnci yksek krma ta malzemelerden ina
edildikleri iin vibrasyonlu dz silindirlerle ok iyi sonu alnabilmektedir. Ayn
ekilde lastik tekerlekli silindirler ile granler temel tabakalarnn kompaksiyonunda
ok iyi sonu alnabilmektedir [1].

Sktrma srasnda, malzemenin su ierii, Standart Proctor metodu ile bulunan

optimum su ierii w opt + 2 deerleri arasnda kalmaldr. Sktrma ilemi, statik

izgisel yk 30 kg/cm.den az olmayan vibrasyonlu dz bandajl silindirlerle 20-30

cm kalnlnda tabakalar halinde yaplmaldr. Silindir kapasitesinin artmas
durumunda tabaka kalnl 30-40 cm.ye ykseltilebilir [40].

5.3. Siltli Zeminlerde Kompaksiyon

Siltli zeminler plastik olmayan veya dk plastisiteli ince malzemelerdir. Optimum

su ierii civarndaki silt ve siltli zeminler kolaylkla skabilmektedir. Bu tip
zeminler iin en ideal skma kt ayakl silindirlerle salanmaktadr. Eer silt ok
ince ise killerde olduu gibi vibrasyonlu kei ayak silindirler daha uygun olabilir.
Bu tip zeminler eer ok ince kum ieriyorsa yksek su ieriklerinde kolayca likit
duruma gemeleri zel bir problem yaratmaktadr. Dolaysyla optimum su ierii
civarnda sktrlmalar en uygunu olacaktr [8].

Plastik olmayan silt ya da siltli zeminlerin sktrlmasnda lastik tekerlekli

silindirler en geerli olanlardr. Kei aya silindirler ise dk kohezyonlu plastik
zeminlerin sktrlmasnda daha etkilidir [16].

Bu zeminler iin kompaksiyon ilemlerinin etkisi nemli lde zeminin nem

miktarna baldr. zellikle plastik olmayan homojen ince taneli zeminler iin
geerlidir. Eer su ierii optimuma tamamen eit deilse, bu zeminler tam olarak
sktrlamaz [41].
 79

5.4.Killi Zeminlerde Kompaksiyon

Killi zeminlerin plastik zelliklerinden tr kompaksiyonlar her zaman daha

zordur. Suyun miktarndan ok fazla etkilendiklerinden dolay kompaksiyon
karakteristikleri dorudan su ieriine baldr. nk dk su ieriinde sert ve
kat halde iken yksek su ieriinde plastik bir zellik gsterirler. Maksimum kuru
birim arlna tekabl eden optimum su ieriinde en iyi skma elde edilir. Bu
nedenle kompaksiyonda dikkat edilecek en nemli husus, sktrma annda zeminin
optimum su ieriinde olmasn salamaktr.

Bu nedenle killi zeminlerin kompaksiyonuna byk itina gsterilmeli ve skma

kontrolleri daha sk yaplmaldr. Killi zeminlerde kompaksiyon ne kadar baarl
olursa zeminin olumsuz zellikleri de o kadar azaltlm olacaktr. nk ne kadar
iyi skma salanrsa o kadar daha az boluk iereceklerinden dolay permeabiliteleri
de o kadar az olacandan kapilerite ile su emmeleri azalacak ve dolaysyla da
yksek stabilite ve don direnci gsterecekleri gibi oturmalarnda da nemli azalmalar
olacaktr.

Killi zeminlerde sktrmadan sonra da bir miktar oturmalarn olmas, dk kayma

mukavemetli oluu ve dolguda deien su ieriine gre farkl davran gstermesi,
dona ar duyarl oluu vb. nedenlerden tr kullanmamak veya dk plastisiteye
sahip olanlarn tercih etmek her zaman daha iyi sonu verecektir.

Killi zeminler kohezyonsuz zeminlere nazaran daha ok kompaksiyon enerjisine

ihtiya gsterirler ve uygun sktrma iin daha ince tabakalar halinde serilip
sktrlmalar gerekir. Bu tip zeminler iin en uygun silindir tipi vibrasyonlu kei
ayak silindirler olmakla beraber eer belli miktar kum ieriyorsa vibrasyonsuz kei
aya veya kt ayak silindirlerde baaryla kullanlmaktadr. Bu tip zeminler iin
lastik tekerlekli silindirlerde kullanlabilir. Ancak son yllarda vibrasyonlu elik
bandajl silindirlerle ok iyi sonular alnmaktadr [4].
 80

Kil topaklar arasndaki boluklar titreim ve ksa sreli basnlar ile azaltlamaz.
Buna karn, kei aya silindirlerin kullanlmas, topraklar arasndaki boluklarn
azaltlmasnda etkindirler ve skmann nitelii de byk lde buna baldr. En
iyi sonular eer doal su ierii deeri plstik limit yaknlarnda ise elde edilir. Eer
su ierii, plstik limitten olduka bykse, kil sktrma aracna yapr yada ara
zemine gmlme eilimi gsterir. Su ierii plstik limitten olduka kk ise kil to-
paklar paralanamaz ve aralarndaki boluklar ak kalr [16].

KF de killi malzemeler 20-25 cm kalnlnda, tabakalar halinde; kt ayak, kei

aya, vibrasyonlu kei aya, vibrasyonlu kt ayak ve lastik basnc ayarlanabilen
lastik tekerlekli silindirlerle sktrlmaldr. Sktrmada kei aya silindir
kullanlmas halinde ise ayaklarn ykseklii 15 cm.den az olmayacak, ayak kesiti
25 75 cm2 arasnda olacak ve ayaklara den basn da 14 kg/cm2 den az
olmamaldr.

Sktrma srasnda plastisite indeksi PI >20 olan malzemenin su ierii, Standart

Proctor metodu ile bulunan optimum su ierii w opt - (w opt + %2) deerleri arasnda,

PI< 20 olan malzemelerin su ierii ise w opt - (w opt - %2) deerleri arasnda olacak

ekilde ayarlanmaldr [40].

Killi zeminlerin ime ve bzlme karakteristikleri su ierii ile deiiklik

gsterdiinden dolay yksek dolgularda kullanlmas problem yaratmaktadr. Bu
nedenle son yllarda yksek dolgularda ekil 5.3de grld gibi sandvi tabakal
dolgular yaplmaktadr [8].

ekil 5.3. Yksek dolgularda sandvi tabaka uygulamas

 81

6. ARAZ ALIMA RNE VE KRTERLERN DEERLENDRLMES

Bu blmde; Yahyasaray Baraj deney dolgusunda kullanlan zemin, sktrma arac,

yaplm laboratuar ve arazi tecrbe sonular verilerek, ayn malzemenin
sktrlmas iin farkl kompaksiyon makineleri ile gei saylar hesab ve verim
hesaplar analiz edilmitir.

6.1. Arazi almas rnei ( Yahyasaray Baraj Deneme Dolgusu )

Bu deney dolgusunda kullanlan vibrasyonlu dz tamburlu silindirin ap 1.60 m,

silindir uzunluu 2,12 m olup, kendi hareket eden tiptedir. Vastann toplam arl
17,2 ton, frekans 30-35 Hz (1740-2100 titreim / dakika), amplitt 1,5 -2,0 mm
arasndadr.
Deney dolgusu 20 m uzunluunda, 15 m geniliinde dar bir alanda
gerekletirilmitir.
Bu alanda 4, 5 ve 6 gei yaplarak erit halinde blgelere ayrlmtr (ekil
6.1).

ekil 6.1. Deney dolgusu gei ve tabaka says

 82

Deney dolgusu tabaka halinde ve her tabakada ayn gei saylar ile
gerekletirilmitir.
Her tabakadan ayr ayr sktrma kontrol iin numune alnd gibi , ayrca her
tabakadan sonra bir alt tabakaya inilerek tekrar numuneler alnmtr (ekil 6.2).
Her tabakada kullanlan malzemenin rutin deneyleri ve snf tespit edilmitir
(izelge 6.1).
Her tabakada skma tecrbeleri ve su muhtevas tecrbeleri yaplmtr [42].

(a)

(b)

(c)

ekil 6.2. Her tabakadan alnan numune saylar (dolgu kesiti)

a) I. tabaka dolgu kesiti
b) I. ve II. tabaka dolgu kesiti
c) I., II. ve III. tabaka dolgu kesiti
[42]
83
 84

6.2. Farkl Kriterlerin Deerlendirilmesi

Farkl sktrma ekipmanlar ile gei says ve verimin belirlenmesi amacyla

seilen sktrma ekipmanlarnn karakteristik zellikleri izelge 6.2de verilmitir.

izelge 6.2. Sktrma ekipmanlarnn karakteristik zellikleri

Sktrma Ekipman Arlk Silindir Silindir Frekans Amplitd

W (kg) ap Uzunluu f (Hz) (genlik)
D(cm) L (cm) r (mm)
1.Ara:Vibrasyonlu dz
silindir 17200 160 212 33 1,8
2. Ara:Vibrasyonsuz
dz silindir 17200 160 212
3. Ara:Vibrasyonlu
kei aya 17200 150 180 33 1,8
4. Ara:Vibrasyonsuz
kei aya 17200 150 180

6.2.1.Gei saylarnn hesab

E. 2.3 - E. 2.6, ve E. 3.4 kullanlarak izelge 6.2de ki sktrma ekipmanlar

iin gereken gei saylarnn hesaplanmas.

nNHM
E. 2.4den laboratuar sktrma enerjisi; C E =
V

3 25 0,305 2,50
CE = = 59820 kg m/m
0,956 10

1.Ara: Vibrasyonlu dz silindir

m =17200 kg, r =1,8 mm, f =1980 devir/dakika ve L=212 cm olmak zere dinamik
kuvvet E. 3.4den;

Fd = m.r.2.f
 85

Fd = 172000,00182(1980/60)

Fd = 211733 N
(1 kg-f =9,807 N)
Fd = 21590 kgf

21590
Lineer (izgisel) Yk S = =102 kgf
212

Silindir geniliinin 1 m.lik yol boyunca yapt i (Z), E. 2.5 den; (Zayflama
says k = 0,30 iin)

Z = S L k 1,00
Z = 1022121.000,30 = 6487 kg.m

Laboratuar kompaksiyon enerjisi = Arazi kompaksiyon enerjisi

nZ
Arazi sktrma enerjisi; CE = eitliinde:
a.h
n = Gei says
Z = Yaplan i (6487 kg.m)
a = silindir boyu 1,00 m = 2,12 1,00 = 2,12 m
h = Serilen tabaka kalnl (30 cm )

n 6487
59820 kg m/m =
2,12 0,30

n = 6 gei

2.Ara: Vibrasyonsuz dz silindir

m = 17200 kg, L =2,12 m, h =0,30 m.

 86

17200
Lineer Yk S = = 81 kg/cm
212

Z = 812121,000,30 =5152 kg m

E. 2.3den;

n 5152
59820 kg m/m =
2,12 0,30

n = 8 gei

3. Ara: Vibrasyonlu kei aya

m =17200 kg, r =1,8 mm, f =1980 devir/dakika, L= 1,80 m

1 srada dizili ayak says = 7, ve ayak kesit alan 88 =64 cm

Dinamik kuvvet E. 3.4den;

Fd = m.r.2.f

Fd = 172000,00182(1980/60)

Fd = 211733 N
(1 kg-f =9,807 N)
Fd = 21590 kgf

21590
Birim basn = = 48,2 kgf/cm
7 64

Silindir geniliinin 1 m.lik yol boyunca yapt i (Z) ; E. 2.4;

Z = s a k 1,00
 87

Burada ;
= birim basn = 48,2 kg/cm
s = bir srada dizili ayak says = 7
a = ayak sktrc alan = 64 cm
k = zayflama katsays = 30

Z = 48,27640,30 = 6478 kg.m

Laboratuar kompaksiyon enerjisi = Arazi kompaksiyon enerjisi

nZ
Arazi sktrma enerjisi; CE = eitliinde:
ah

n = Gei says
Z = Yaplan i (6478 kg.m)
a = silindir boyu 1,00 m = 1,80 1,00 = 1,80 m
h = Serilen tabaka kalnl (30 cm )

n 6478
59820 kg m/m =
1,80 0,30

n = 5 gei

4.Ara: Vibrasyonsuz kei aya

m = 17200 kg, L= 1,80 m, h=0,30 m.

17200
Lineer Yk S= = 38,4 kg/cm
7 64

Z = 38,47641,000,30 =5161 kg m
 88

E. 2.3den;

n 5161
59820 =
2,12 0,30

n = 7 gei

6.2.2. Verim hesab

Skm tabaka kalnl H = agevek kalnlk

(a = kohezyonlu zeminler iin 0,75 kabul ile)

H = 0,75 0,30 = 0,225 m

V = Silindiraj hz = 5 km/sa
L = Silindir genilii
n = Gei says
C = Randman says (0,75)

Verim faktr E. 4.1den;

L V H 1000
Q = C
n

1.Ara: Vibrasyonlu dz silindir

L = 2,12 m, n = 6 gei

2,12 5 0, 225 1000

Q= 0,75= 298 m/sa
6
 89

2.Ara: Vibrasyonlu dz silindir

L = 2,12 m, n = 8 gei

2,12 5 0, 225 1000

Q= 0,75= 224 m/sa
8

3.Ara: Vibrasyonlu kei aya

L = 1,80 m, n = 5 gei

1,80 5 0,225 1000

Q= 0,75= 304 m/sa
5

4.Ara: Vibrasyonsuz kei aya

L = 1,80 m, n = 7 gei

1,80 5 0,225 1000

Q= 0,75= 217 m/sa
7

6.3. Deney Dolgusu Sonular ve Analitik Bulgular

Yahyasaray Baraj deney dolgusunda proktor deneyi ile kontrol edilen laboratuar ve
arazi skma deerleri ile su ierii deerleri izelge 6.3de verilmitir.
 90

izelge 6.3. Proctor deneyi ile kontrol edilen deney dolgusunun laboratuar ve arazi sonular [42]

DOLGU ZERNDE STANDART LAB. ABUK KONTROL ZGL

TECRBENN YER DOLGU RUTUBETNDE KOMPAKSYONUNA DEERLER AIRLIK

VBRASYONLU SLNDR
+No-4 Kuru
TECRBE NO.

Birim Arlk

Optimum su ieriinden

Dolgudaki knn, kom.

Dolgu w muhtevasnda;

Silindirindeki k ya or.
(Kuru birim arlnn

Arlna oran (%D)

%+No-4 (Kuru birim

Lab. Mak. Kuru bir.

Optimum su ierii
No-4 teki su ierii

Dolgu su ieriinin

Dolgudaki knn,
Maksimum kuru
GE SAYISI

arlnn %si

Kompaksiyon

+ No-4 Ksm
arla gre)

- No-4 Ksm
Birim arlk
silindirinde
kuru birim
Numunenin

Dolguda
Tabaka Alnd

% si)

fark
Says Tabaka
1 I I 4 2,6 15,6 1,837 1,780 1,839 15,1 - 0,5 96,9 96,8 2,43 2,63
2 I I 5 1,0 18,9 1,757 1,692 1,761 18,4 -0,5 96,3 96,1 2,43 2,63
3 I I 6 0,8 14,9 1,788 1,785 1,809 16,5 1,4 99,8 98,7 2,43 2,63
4 II II 4 2,2 15,6 1,860 1,835 1,862 15,3 -0,3 98,7 98,5 2,43 2,63
5 II II 5 1,9 17,5 1,746 1,757 1,748 18,1 0,6 100,6 100,5 2,43 2,63
6 II II 6 2,0 16,2 1,771 1,769 1,772 16,9 0,7 99,9 99,8 2,43 2,63
7 II I 4 1,9 16,4 1,832 1,710 1,833 16,6 0,2 93,3 93,3 2,43 2,63
8 II I 5 1,6 17,9 1,735 1,779 1,790 16,9 -1,0 99,7 99,4 2,43 2,63
9 II I 6 1,4 15,9 1,787 1,757 1,789 16,7 0,8 98,3 98,2 2,43 2,63
10 III III 4 1,6 13,4 1,836 1,885 1,846 14,6 1,2 102,7 102,1 2,43 2,63
11 III III 5 1,5 14,8 1,793 1,791 1,800 15,9 1,1 99,9 99,5 2,43 2,63
12 III III 6 3,7 13,7 1,803 1,887 1,841 15,6 1,9 104,7 102,5 2,43 2,63
13 III II 4 2,4 15,6 1,757 1,717 1,803 17,6 2,0 97,7 95,2 2,43 2,63
14 III II 5 1,5 17,8 1,735 1,720 1,737 18,4 0,6 99,1 99,0 2,43 2,63
15 III II 6 1,4 16,1 1,799 1,722 1,800 16,3 0,2 95,7 95,6 2,43 2,63
16 III I 4 3,1 15,1 1,831 1,674 1,835 15,8 0,7 91,4 91,2 2,43 2,63
17 III I 5 3,4 13,7 1,851 1,819 1,860 14,8 1,1 98,3 97,8 2,43 2,63
18 III I 6 0 13,9 1,857 1,861 1,865 14,7 0,8 100,2 99,8 2,43 2,63

90
 91

Bir grafik zerinde de skma sonular gsterilmi olup buna gre 4 geite
skmalarda byk bir dalm olduu 5 ve 6 geite ise skma sonularnn iyi
olduu belirlenmitir (ekil 6.3).

ekil 6.3. Gei saylarna bal skmalarn grafii

Yahyasaray Baraj iin sonu olarak geirimsiz kil malzemenin 6 gei (pas)
yaplarak 30-35 cm.lik tabakalar halinde dz tamburlu vibrasyonlu silindir ile
sktrlmas ve sktrmadan sonra meydana gelen dz sathn 5-7,5 cm. arasnda
uygun bir vasta ile trmklanarak kabartldktan sonra zerine yeni malzeme
serilmesine karar verilmitir [42].

Farkl sktrma ekipmanlarna ait gei saylar ve verimlerine ait hesaplamalarn

sonular ile 500 000 m lk bir dolgu yapm iin gerekli alma saatleri
hesaplanarak izelge 6.4de verilmitir.
 92

izelge 6.4. Sktrma ekipmanlarna ait pas saylar ve verim

Kompaksiyon ekipman Gei Verim 500 000 m dolgu

says (m/sa) iin alma saati
Vibrasyonlu dz silindir 6 298 1678
Vibrasyonsuz dz silindir 8 224 2232
Vibrasyonlu kei aya 5 304 1645
Vibrasyonsuz kei aya 7 217 2304

Sktrma ekipmanlarnn karakteristik zelliklerinden yararlanlarak teorik olarak,

farkl sktrma ekipmanlarna ait gei saylar ile saatlik kapasiteleri hakknda
yaklak deerler bulunmutur. Bunun sonucunda sktrma aracnn 500 000 m3lk
bir dolgu ii iin gerekli alma saati hesaplanmtr.

izelge 6.4ten grld zere arazi alma rneindeki sktrma aracnn

karakteristik zelliklerine sahip vibrasyonsuz sktrclarn verimlerinin,
vibrasyonlu sktrclara oranla % 20 30 daha az olduu grlmektedir.
 93

7. SONU VE NERLER

Bu tez almasnda yaplan aratrma ve rnek almadan karlan sonular

aadaki gibi sralanabilir.

En iyi skma ancak zemin iinde yeterli miktarda su bulunmas durumunda

salanabilmektedir. Zeminin en iyi ve en kolay skabilecei su ierii optimum su
ieriidir.

Belirli bir zemin ve belirli bir titreimli sktrc tipi iin istenilen sktrma
orannn minimum gei says ile teminini salayan optimum bir frekans vardr.
Sktrma bu optimum frekans ile yaplmaldr.

Sktrc cinsinin belirlenmesini, farkl zemin cinslerine uygulanacak farkl

kompaksiyon metotlar belirler. Kompaksiyon enerjisinin zemine gvenli aktarlmas
asndan sktrc cinsinin doru belirlenmesi nemlidir. Orta kohezyonlu
zeminlerin sktrlmasnda dz silindirler, niform derecelenmi kum gibi granler
zeminler iin vibrasyonlu dz silindirler, killi zeminler iin vibrasyonlu kei aya
silindirler baar ile kullanlabilir.

Sktrc arlnn belirlenmesinde, sktrc birim basncnn dolgu zeminin

tama gcn amamas gerekir. Aksi halde dolgu zemininde zlmeler olur.

Gei hznn skmaya tesiri kesin olarak bilinmemekle birlikte aratrmalar

gstermitir ki sktrmada ekonomik bir hz aral (5-13 km/h) vardr. Yaplan
aratrma sonularna gre hzn artmas ile belli bir skla eriebilmek iin gerekli
gei says da artmaktadr.

Sktrlacak dolgu zeminin tabaka kalnlnn belirlenmesinde; optimum tabaka

kalnl hakknda kesin kaide verilememektedir. Ancak deiik artnameler, yaplan
aratrma ve tecrbeler dorultusunda; belirli zemin trleri ve sktrma aralarnn
kapasitelerine gre uygun tabaka kalnlklar seilir. Kei aya sktrclar iin,
 94

sktrlacak tabaka kalnl ayak boyu ile (22,5 cm) snrlandrlabilir. Ayrca
vibrasyonlu kei aya silindirleri vibrasyonsuz kei aya silindirlere gre tabaka
kalnl asndan belirli bir stnl yoktur.

Sktrma aracnn gei saysn ise dolgu zemini cinsi ve su ierii, sktrcnn
arl ve frekans, serilen tabaka kalnl ve gei hz gibi birok parametre
belirler. Bu nedenle her bir parametrenin titizlikle seilmesi nemlidir.

Arazi almas rnei ile farkl sktrma aralarnn gei saylar ve

performanslarna bakldnda, vibrasyonlu sktrclarn statik sktrclara oranla
% 20-30 daha fazla verim saladklar sylenebilir.

Sktrma ekipmanlarnn seiminde, sktrcnn karakteristik zelliklerinden

yararlanlarak teorik olarak sktrc arl ve dinamik kuvvetlerin etkisi ile
birlikte dolgu tabaka kalnl ile gei saylar hakknda belirlenebilen yaklak
deerler mhendise n bilgi verir. Bylece i programlarnn yapmnda, ii
saysnn belirlenmesinde, her trl tayc ve sktrc ekipmann seiminde, iin
sresi ve maliyeti hakknda yol gsterici zellik salanr.

Ancak; zeminlerin ok farkl zellikleri ve vibrasyonlu silindirin kompaksiyon

srasnda srekli yeni zemin elemanlaryla karlaacak ekilde hareket etmesi
nedeniyle, elde edilen n bilgiler nda mutlaka deneme dolgusu yaplmal, bunun
sonucunda en ekonomik tabaka kalnl, gei hz ve gei saysna karar
verilmelidir.
 95

KAYNAKLAR

1. Aytekin, M., Deneysel Zemin Mekanii, Teknik Yaynevi, Ankara, 1, 191-192

(2004).

2. Sonu, T., Karayolu Teknii, Birsen Yaynlar, stanbul 341, 345, 346, 358,
363, 371 (1983).

3. Ekinci, C. E., Bordo Kitap : Yap ve Tasarmcnn El Kitab, niversite

Kitabevi, Elaz, 274 (2005).

4. Tun, A.,Yol Mhendisliinde Geoteknik ve Uygulamalar, Atlas Yayn

Datm, stanbul, 187-217 (2002).

5. Schroeder, W.L., Dickenson S.E., Wranring Don C., Soil in Construction

Prentice Hall, Upper Saddle Ri, 150 (2004).

6. alarer, B., Yol Yapm Teknii, Bayndrlk ve skan Bakanl, Ankara,

197,198, 202-214, 220 (1986).

7. Kumbasar, V., Yol Mhendislii in Zemin Mekanii, Teknik niversite

Matbaas, stanbul, 217-219, 274, 280 (1970)

8. Tun, A., Yol Malzemeleri ve Uygulamalar, Atlas, stanbul, 511-512,

521-523, 528-531 (2001).

9. Umar, F., Yol naat stanbul Teknik niversitesi, stanbul, 236 (1997).

10. Gntekin, A., Dolgu Yapm ve Denetim Teknii, DS. Teknik Aratrma ve
Kalite Kontrol Dairesi Bakanl, Ankara, 7-12, 21-27 (1985).

11. alarer, B., Yol Yapm Teknii, Bayndrlk ve skan Bakanl, Ankara, 46
(1986).

12. Ural, ., Dolgu Yapm Teknii ve Dolgu Yapmnda Statik Sktrcnn

Seimi, Dolgu Barajlar Ynnden Zemin Mekanii Semineri, Adana, 3, 12,
13, 24-29, 34 (1985).

13. zenci, R., Dolgu Malzemesi Etd ve Barajlarda Dolgu Yapmnda

Karlalan Glkler, Uygulamadaki zmleri, Dolgu Barajlar Ynnden
Zemin Mekanii Semineri, Adana, 15 (1985).

14. Spigolon,, S.J., The McGrow-Hill Civil Engineering PE Exam Depth Guide,
McGrank-Hill, New York, 6 (2001).

15. Holtz, Robert D., Geoteknik Mhendisliine Giri Gazi Kitabevi, Ankara, 102,
103, 104, 111, 112 (2002).
 96

16. Ertan, Y., lk S., Zemin zellikleri ve Deneyleri, Devlet Su leri Genel
Mdrl, Ankara, 147-149 (1978).

17. Ersoy, S., Yap Makineleri, Cilt.2, stanbul Teknik niversitesi, stanbul,
199-213, 223-231 (1966).

18. Yayla, N., Karayolu Mhendislii, Birsen, stanbul, 239-240 (2002).

19. Toprak eflii Aratrma Fen Heyeti, Toprak Mhendislii Bilgileri ve

Deneyleri, Karayollar Genel Mdrl, Ankara, 112, 115-120 (1967).

20. Pierre, H., An Outline Of Soil And Rock Mechanics, Cu, Cambridge, 50
(1982).

21. Sonu, T., Karayolu Teknii, Cilt.2, Sermet, stanbul 81,83,85 (1976).

22. Ersoy, S., Makine Bilgisi ve Yap Makinalar stanbul Teknik niversitesi,
stanbul, 150-159 (1987).

23. Berkmen, E., Toprak leri, Cilt.2, stanbul Teknik niversitesi, stanbul, 84-
95 (1967).

24. Edwars, D., J., Management of Off-Highway Plant and Equipment, Spon,
London, 35 (2003).

25. Craig, R., F., Soil Mechanics, Spon Press, London, 34 (1998).

26. Das, B. M., Prncples Of Geotechnical Engineering PWS, Boston, 125

(1998).

27. Evren, G., Toprak leri, Birsen, stanbul, 221 (2000).

28. akmur, C., Toprak Baraj na Teknii, Devlet Su leri Genel Mdrl,
Ankara, 31-38 (1967).

29. Tuncer, . K., Yap Makinalar, ukurova niversitesi Ceyhan MeslekYksek

Okulu, Ceyhan, 103 (1987).

30. zsylev, T., ve naat Makinalar, atana, stanbul, 142-145 (1992).

31. Atkins, H. N., Highway Materials, soils, and Consretes Prentice Hall, Upper
Saddle Ri, 109 (2003).

32. Bell, F., G., Ground Engineers Reference Book, Butterworths, London, 37/7
(1987).
 97

33. Smith, G., N., Elements Of Soil Mechanics For Civil and Mining Engineerins,
Granada, London, 406 (1982).

34. Harris, F., Constractian Plant, Granada, London, 98 (1881).

35. Yaln, C., Apaydn, E., Fiziin Temelleri, Arkada Yaynevi, Ankara, 401
(2004).

36. Hansbo, S., Foundation Enginering, Elsevier, Amsterdam, 404-405 (1994).

37. zdoru, K., Vibrasyonlu Aralarla Yaplan Dolgularda Ara Zemin

Etkileimi Dolgu Barajlar Ynnden Zemin Mekanii Semineri, Adana, 1,2
(1985).

38. Acatay, A., Kohezyonlu Zeminlerin Titreimli Sktrclarla Sktrlmas,

stanbul Teknik niversitesi, stanbul, IV, V (1968).

39. Schoklitsch, A., Temel naat, Acun, N., stanbul Teknik niversitesi,
stanbul, 328 (1968).

40. Karayollar Fenni artnamesi, Karayollar Genel Mdrl, Ankara, 63-65

(2006).

41. Terzaghi, K., Peck, R., B., Mersi, G., Soil Mechanics In Engineering Practice,
John Wiley&Sons, New York, 312 (1996).

42. kiler, H., Beton ve Zemin, DS XII. Blge Mdrl Kalite Kontrol ve
Laboratuar ube Mdrl, Kayseri, 181-187 (1999).
 98

ZGEM

Kiisel Bilgiler
Soyad, ad : KEETEPEN, Hulusi
Uyruu : T.C.
Doum tarihi ve yeri : 07.08.1970 Kayseri
Medeni hali : Evli
Telefon : 0 555 603 34 20
e-mail : hkecetepen@hotmail.com

Eitim Derece Eitim Birimi Mezuniyet tarihi

Yksek lisans Gazi niversitesi /Yap Eitimi -
Lisans Gazi niversitesi/ Yap Eitimi 1998
Lise Mimar Sinan naat Teknik Lisesi 1988

Deneyimi
Yl Yer Grev
1998- MEB Snf retmeni

Yabanc Dil
ngilizce

Hobiler
Masa tenisi, tiyatro