NSAN HAKLARI

ADAY MEMUR ETM

TEMEL ETM PROGRAMI
NSAN HAKLARINA GR
Bir tarihsel sre olarak incelendiinde Batda modern devletin
geliimi ncesinde de NSAN HAKLARIndan sz etmek
mmkndr. Antik Yunan dneminde, Orta ada nsan Haklar
anlaynn izlerine MAGNA KARTA gibi belgelere rastlanmaktadr.
nsan Haklarna birbirinden farkl yaklaan retiler de sz
konusudur. ki ana ynelim olarak Liberal insan haklar anlay ve
Marksist insan haklar anlaylar ortaya kmtr. Gnmzde ise
daha geni apta kabul gren liberal insan haklar anlaydr.

Genel olarak bakldnda devlet ile birey/yurtta ilikisinde bireyi

devlete kar koruma amacna siyasal iktidar snrlandrma amacna
ynelik bir anlaytan sz edilebilir.

2
nsann doutan eit ve zgr olduu anlay erevesinde
insan,insan olarak domas nitelii ile hak sahibi olmaktadr.Bu
anlaya gre, insanlarn hakka sahip olmas iin siyasal bir toplum
iinde olmas gerekmez. nsanlar domakla beraber bu haklara sahip
olurlar. Bu nedenle insan haklar devleti ve toplumu nceleyen
haklardr. Yani devletten nce vardrlar.

3
 nsan Haklar ne demektir ?
nsann salt insan olmas nedeniyle znesi olduu,
onun tm ynleriyle kiiliini ve deerini korumay
ve bunlar gelitirmeyi amalayan evrensel ilke ve
kurallar btnne insan haklar denir.
nsan haklar insann sahip olduu haklar deil,
insann sahip olmas gereken haklardr.
nsan haklar yazl hukukun dndaki ve stndeki
haklardr.
nsan haklar; tm insanln ortak deerleri,
erimeyi amalad ortak lklerdir.
nsan haklar anayasadaki haklarla snrl deildir.
4
Temel Haklar;
Yazl hukuk tarafndan tannan ve var
olan haklara denir.
Temel (Anayasal) Haklar olarak da bilinir.
Bu kavram lkemize ilk defa 1961
Anayasas ile girmitir.
Bu anayasada kii haklar:
1-Sosyal
2-Siyasal
3-Ekonomik haklar olarak
snflandrlmtr.
5
Kii Hak ve zgrlkleri;
Kiisel hak ve zgrlkler, hem
insan haklarndan hem de
anayasal (Temel) haklardan daha
dar kapsamldr.
Klasik ya da geleneksel haklar
ifade eder.
Toplu hak ve zgrlkleri yani
Sosyal haklar dlar.
Birinci kuak haklardandr.
6
Yurtta (Vatanda) Haklar ?
Devlete yurttalk bayla bal
bulunanlara tannan haklardr.
Yazl hukuk tarafndan yurttalara
tannan haklar olarak da ifade
edilebilir.
Siyasal ,sosyal ve ekonomik haklarn
gelimesi sonucu seme ve seilme
hakknn yabanclara da verilmesiyle
vatandalar arasndaki ayrmclk,
zelliini yitirmitir.
7
A-insan Haklaryla lgili Baka
Kavramlar:
Kii:Haklarn znesi olan insan hukuk nnde
kii saylr. Tm insanlar eittir.
Hak: Hukuk dzeninin koruduu karlara hak
denir.
zgrlk:Hukuk dzeninin yasaklamad
davranlara zgrlk denir.
dev: Bir temel hakkn snrlandrlmas
sonucunda oluan hukuki duruma denir.
Doal hak:nsan olarak domaktan
kaynaklanan haklara doal hak denir.
8
Baz zgrlkler;
1. Dnce kanaat ve ifade zgrl
2. Basn zgrl
3. Din ve vicdan zgrl
4. Haberleme zgrl
5. Yerleme ve seyahat zgrl
6. Toplant Hakk ve yry zgrl
7. Bilim ve sanat zgrl

9
Baz Haklar;
1. ocuk Haklar
(Birlemi Milletler ocuk Haklar
Szlemesi 1989)(130 lke, Biz 1990)
1. evrenin korunmas hakk
2. Telif ve patent hakk
3. Hayvan Haklar
4. Hasta Haklar

10
Baz devler; (657 SDMK)
Sadakat
Tarafszlk ve Devlete Ballk
Davran ve birlii:
Yurt Dnda Davran:

11
Baz Haklar (657 SDMK)
Uygulamay steme Hakk:
Gvenlik:
Emeklilik:
ekilme:
Mracaat, ikayet ve Dava Ama:
Sendika Kurma:
zin:
Kovuturma ve Yarglama:
snat ve ftiralara Kar Koruma:

12
a)nsan haklarnn zellikleri;
1. KSELLK
(BREYSELLK)
2. EVRENSELLK
3. DOKUNULMAZLIK
4. VAZGELMEZLK
VE DEVREDLMEZLK
13
 1-KSELLK (BREYSELLK)
Bireysellik nitelii, insan haklar anlaynn zne olarak onur ve
saygnlk sahibi, akl ve vicdani yetilerle donatlm, ahlaki seim
yapabilen, serbeste davranabilen zgr nsan n kabul
edilmesiyle ilikilidir. nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin
1.maddesinde de bu niteliklere deinilmektedir.

.H.E.B Madde 1- Btn insanlar zgr, onur ve haklar bakmndan eit

doarlar.Akl ve vicdana sahiptirler, birbirlerine kar kardelik an -
lay ile davranmaldrlar.

14
2-EVRENSELLK
Evrensellik insan haklarnn herkese ait, her zaman ve her
durumda hak ne srlebilir olduunu savunan doal hukuk
anlaydr. nsan haklarnn dnya apnda ortak bir dil olduunu
ortaya koyar. nsan zgrl ve haklar dnyann her yerinde
ayndr deimez.

15
3-DOKUNULMAZLIK
Dokunulmazlk, insan haklarnn kutsall terimiyle ifade
edilmektedir. nsann doal haklar, bir baka deyile toplum halini,
devleti nceleyen haklar kutsaldr dokunulmazdr. Dokunulmazlk
kavram, hukuka aykr eylemlerle insan haklarnn ihlal edilmesi ya
da zedelenmesini nlemekle ilgilidir.

16
4-VAZGELMEZLK VE DEVREDLMEZLK
Vazgeilmezlik ve devredilmezlik nitelii, insan haklarnn insann
kiiliine bal olmasndan kaynaklanmaktadr. Bir baka deyile
dorudan doruya insan kiiliine ilikin ya da kiiye zglenen
haklar szlemeye, bir dei tokua konu olmaz, bu yolla
devredilemez ve bu haklardan vazgeilemez. lkemizde de 1961 ve
1982 Anayasalarnda insanlarn devredilemez hak ve zgrlklerinin
bulunduu ifade edilmektedir.

17
NSAN HAKLARININ SINIFLANMASI
A JELLNEK SINIFLANDIRMASI:
Sentezci tablo olarak da anlan jellinek snflandrmasna gre insan
hak ve hrriyetleri ana grupta toplanabilir.
1-Negatif Stat Haklar:
Siyasal iktidar ve birey ilikisi erevesinde, iktidarn kiinin
dnyasna girmemesi anlayn temel almaktadr. Din, vicdan,
dnce zgrl, gvenilirlik gibi haklar rnek olarak
gsterilebilir. Bu haklar vatandalk sfat gerekmeksizin btn
kiilere tannan koruyucu haklardr.
2-Pozitif Stat Haklar:
Kiinin devletten bir ey yapmasn istedii hak grubunu kapsar.
Sosyal haklar da iine almaktadr. isteme hakk olarak da
adandrlr. Buna karlk kii de bir dev stlenir. Vatandalk
sfatna bal haklardr.
3-Aktif Stat Haklar:
Kii ve grup olarak siyasal iktidar etkilemeye olanak salayan ve
temsil mekanizmasna katlmay olanakl klan haklardr. Parti
kurma,toplanma ve dernek kurma,basn ve haberleme zgrl
18
rnek olarak verilebilir.
NSAN HAKLARININ SINIFLANMASI
B KUAKLARA GRE SINIFLANDIRMA:

Birinci Kuak nsan haklar

(Kiisel ve siyasal haklar)
kinci Kuak nsan Haklar
(Ekonomik,sosyal ve kltrel haklar)
nc kuak nsan Haklar
(Dayanma Haklar,Yeni Haklar,Haklarn
haklar)
Drdnc Kuak nsan Haklar
(nsan onurunun korunmas haklar)

19
NSAN HAKLARININ SINIFLANMASI
B KUAKLARA GRE SINIFLANDIRMA:
Kuaklara gre snflandrma,insan haklarnn ekonomik, sosyal ve
siyasal deiimlere gre geliim gsteren ynn de gsterir.
Gnmzde 4.kuak insan haklarndan sz edilmesi buna gzel bir
rnektir.
1-Birinci Kuak nsan Haklar (Kiisel ve siyasal haklar):
Tarihsel olarak bakldnda,toplumsal bir kesim olarak burjuvazinin
toplum iinde ve siyasal dzlemde kendisine bir er edinmeye,haklar
elde etmeye ve kabul ettirmeye alt bir dnemin
rndr.Burjuvazinin,eski dzenin unsurlarna,aristokrasiye,krala
ve kiliseye kar verdii savan iinde ekillenen haklardr. Negatif
stat haklar kategorisinin zelliklerini tar.Bireysel olarak
kullanlan haklar sz konusudur.Bu kuakta belli kesimler haklardan
yararlanmtr.rnein: kleler hak kapsamnn tmyle dnda
kalmtr.Siyasal haklar varlkl aktif vatandalara verilmi;kadnlar,
yoksul pasif yurttalar ve iiler siyasal haklar kapsam dnda
tutulmutur.

20
 NSAN HAKLARININ SINIFLANMASI
2-kinci Kuak nsan Haklar (Ekonomik,sosyal ve kltrel haklar):
Klasik ve liberal retinin sanayi devrimi ve sonras gelimelerle ve
sosyalist reti ile mcadelesi ve biimlendirilmesi sonrasnda
gndeme gelen hak gruplarn kapsamaktadr. Sanayi devrimi
srecinde bir snf olarak belirginleen ii snfnn,snflar aras
eitsizlie ynelik tepkisi ve mcadelesi sonucu kazanl haklardr.
Siyasal haklar varlkl snflar kesiminden ayr kalan toplumsal
snflar tarafndan da kullanlabilir hale getirilmitir.nsanlara sosyal
haklar tannm ve anayasa metinlerinde yer almtr.
kinci kuak haklar soyut eitlik anlayn somutlatrma, haklarn
kullanlabilmesini olanakl klan koullar salama amac
tar.Politikalar ve sosyal devlet anlay ikinci kuak haklarn ortaya
kmas ve kullanlmas asndan ok nemlidir.

21
 NSAN HAKLARININ SINIFLANMASI
3- nc Kuak nsan Haklar (Dayanma Haklar,Haklarn haklar):
nsan haklarnn kullanlmasna yalnz devletin deil,insan topluluklarnn
da aba harcamas gerektii temel dncesi erevesinde gndeme
gelmektedir.nsann dier canllarla dengeleri gzetilerek yaamn
srdrmesi anlayn ieren evre hakk ve hayvan hakk bu ereve
iindedir. Bunlarn yan sra bar hakk,gelime hakk, herkesin insanlarn
ortak mal varlndan yararlanma hakk, halklarn kendi kaderlerini tayin
hakk da dayanma hakk da nc kuak insan haklar kapsamndadr.

22
 NSAN HAKLARININ SINIFLANMASI
4- Drdnc Kuak nsan Haklar (nsan onurunun korunmas haklar):
Bu kuakta yer alan haklar da bilimsel ve teknolojik gelimelerin yol
aaca olumsuz gelimelere ynelik olarak gndeme gelmektedir. rnein
gen teknolojisindeki gelimeler belli etik sorunlar ve sorgulamalar
beraberinde getirmektedir. Bu kuakta yer alan haklara ilikin ilk dzenleme
rnekleri insan kopyalamay yasaklayan Avrupa Konseyi Belgeleridir. Artk
gnmzde cenin Haklarndan da sz edilmektedir.

23
nsan Haklar dncesinin dnyadaki tarihsel geliimi;

nsan haklar dncesi Sanayi Devrimi denilen ekonomik

ve sosyal olayla birlikte XVIII.yy da balamtr.
Uluslar aras hukuk alannda BM kurulduktan sonra yani
1945 ylndan sonra ok nemli gelimeler gstermitir.
Gnmzde iletiim alannda yaanan gelimeler
sayesinde gelimesini hzla srdrmektedir.
ngilterede ,Byk zgrlk Ferman(1215), Haklar
Dilekesi(1628)gibi yazl belgelerle,Fransa da nsan ve
Yurtta Haklar Bildirgesi(1789) Amerika da Virginia
Haklar bildirgesi(1776) Amerikan Bamszlk
Bildirgesi(1776)

24
 nsan Haklar Dncesinin Tarihsel Geliimi
nsan Haklarnn tarihsel geliimi erevesinde nemli admlardan biri
haklarn olmas gerekenden pozitif hukuk yoluyla olana
dntrlmesi,yazl hale getirilerek teminat altna alnmasdr.
nsan Haklarnn uluslar aras bir nitelik kazanmas,byk lde
2.Dnya Savandan sonra gereklemitir. 24.10.1945te BMnin
kuruluu insan haklarnn gelimesi bakmndan nemli bir dnm
noktas olmutur. Ayrca 1919 ylnda kurulan Uluslar aras alma
rgt (LO) ile insan haklarnn ierik ynnden olduu kadar koruma
ve denetim asndan da ilk kez ele ald bir aikardr.
Uluslar aras alana bakldnda blgesel sistemden sz edilebilir.
Amerikan Devletler rgt, Avrupa Konseyi ve Afrika Birlii rgt.
Devletlerin nsan Haklarna sayg gsterme ykmllnn
kayna,genel olarak devletin uluslar aras rgtn kurulu belgelerini
kabul ederek ye devlet olmas ve/veya ilgili szlemeyi imzalayarak
taraf olmas ve denetim organlarnn yetkilerini kabul etmesidir.
Bu dersimizde lkemizin de iinde bulunduu BM sistemi ve Avrupa
Konseyi erevesindeki temel dzenlemeler ilenecektir.

25
 nsan Haklar Dncesinin Tarihsel Geliimi
Birlemi Milletler Sistemi: 2.Dnya Sava sonrasnda 26.06.1945te
Birlemi Milletler Antlamas imzalayan ve aralarnda lkemizin de
bulunduu 59 lke BMnin kurucusu oldu. Burada insan haklar ilk kez
uluslar aras hukuka konu oldu. BM antlamas 24.10.1945te yrrle
girmitir. rgt yaps farkl birimlerden olumaktadr. Genel
Kurul,Gvenlik Konseyi,Ekonomik ve Sosyal Konsey,Yardm
Konseyi,Genel Sekreterlik ve Uluslar aras Adalet Divan. Uluslararas
Adalet Divan bu antlamann tamamlayc bir parasdr.
Genel Kurul: Tm ye devletlerin temsilcilerinden olumaktadr. Bir
devletin en fazla 5 temsilci bulundurabilir.
Gvenlik Konseyi: 15 yeden oluur.Siyasal alanda bir yrtme organdr.
Ekonomik ve Sosyal Konsey: Genel Kurulca Seilen 55 yeden
olumaktadr. BMnin ekonomik ve sosyal almalarn yrtr,uluslar
aras ekonomik ve sosyal konularda raporlar hazrlar.
Genel Sekreterlik: BMnin en gz nndeki birimidir. BMnin dier
organlarnn almalar iin gerekli ortamlar ve koullar
salar.Oluturulan plan ve politikalar uygular. Uluslar aras bar ve
gvenlii bozucu olaylar konusunda raporlar hazrlar ve gvenlik
konseyine sunar. 26
 nsan Haklar Dncesinin Tarihsel Geliimi
Uluslar aras Adalet Divan: BMnin yarg organdr.Genel Kurul ve
Gvenlik Kurulunca seilen 15 Yargtan oluur.Grev sreleri 9
yldr. Bir devletten yalnz bir yarg olabilir.lkeler istedikleri
davay divana gtrebilir. Divan Hollandann Lahey kentindedir.

BM sistemi dahilindeki Evrensel nsan Haklar Bildirisi BM

antlamas uyarncaikendiliinden balayc zellie sahip olmayan,
tavsiye niteliinde karar almakla yetkilendirilmi BM Genel Kurulu
tarafndan 10.12.1948 tarihinde kabul edilmitir. Bu tarih tm
Dnyada Dnya nsan Haklar Gn olarak kutlanmaktadr.
Baz nsan Haklar nn tarihsel geliimi yledir:

27
nsan Haklar Dncesinin Tarihsel Geliimi
1965 Irk ayrmclnn kaldrlmas
1966 Uluslararas Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesi
1966 Uluslararas Ekonomik,Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi
1979 Kadnlar Hakknda Ayrmcln Kaldrlmas Szlemesi
1984 kenceye Kar Szleme
1989 ocuk Haklar Szlemesi
1990 Gmen iler ve Ailelerini Koruma Szlemesi

Engelli Haklar Szlemesi ise henz yrrlkte deildir.

28
 nsan Haklar Dncesinin Tarihsel Geliimi
Avrupa Konseyi Sistemi: Avrupa Konseyi 05.05.1949da Londrada
imzalanan Stat ile kurulmu olan Avrupa apnda insan haklarnn
korunmas,eitim ve kltr alannda almalar yapan,anlamalar
kabul eden hkmetler aras bir kurulutur. lkemizin de yesi
olduu konseyin gnmzde 47 yesi vardr.
Avrupa Konseyi Sistemi erevesinde,insan haklar balca 4 belgede
ve ilgili protokollerde toplanmtr.
1-Avrupa nsan Haklar Szlemesi: ye lkelerin yasal yetkileri altnda
bulunanlarn belirli insan haklarn ve temel zgrlklerini
gvenceleyen uluslararas bir szlemedir. 04.11.1950 tarihinde
imzalanm ve 1953 ylnda yrrle girmitir. lkemiz szlemeyi
kabul tarihinde imzalam 18.05.1954te onaylamtr. Bireysel
bavuru hakkn ise 1987de tanmtr.
Szlemede gvence altna alnan haklarn uygulanmasn
denetlemek amac ile iki ayr bamsz organ kurulmutur. 1954te
Avrupa nsan Haklar Komisyonu ve 1959da avrupa nsan Haklar
Mahkemesi (AHM)
Ulusal dzeyde haklardan yararlanmak konusunda bir sorun
olduunda her birey baz koullara bal olmak zere AHMe 29
bavurabilir. Devletler de dier devletler hakknda dava aabilirler.
 nsan Haklar Dncesinin Tarihsel Geliimi
2-Avrupa Sosyal art: Sosyal ve ekonomik haklarn korunmas alannda
AHSyi tamamlayc bir belgedir.Sosyal art,alma hakk,meslek
eitimi hakk,meslee ynelme hakk,saln korunmas hakk,adil
alma koullar ve cret hakk,rgtlenme hakk gibi sosyal ve
ekonomik haklar gvence altna almaktadr.
3-Avrupa kence ve nsanlk D ya da Aalayc Davrann veya
Cezann nlenmesi Szlemesi: kence ve insanlk d ya da
aalayc davrana maruz kalabilecek mahkumlar ve gz altna altna
alnan kiiler iin ek bir koruma salar.
4-Ulusal aznlklar Koruma ereve Szlemesi: Ulusal aznlklarn
haklarn koruyan ve yasal olarak balayc olan ok tarafl ilk
belgedir.Szleme imzac devletlerin sayg gstermeleri gereken ilkeleri
belirtmektedir.
5-Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu: avrupa
Komisyonuna ye lkelerde rklk,ayrmclk,Yahudi dmanl ve
hogrszlkle mcadele etmeye nclk etmektedir.

30
nsan Haklar Dncesinin Tarihsel Geliimi

nsan haklarnn Osmanl

Devletinden gnmze
kadar lkemizdeki tarihi
geliimini 5 evrede
zetleyebiliriz.

31
 lkemizde nsan Haklar Evreleri;
BRNC KNC
1876 ncesi DRDNC 1876 Anayasas
1839 Tanzimat Ferman 1961 Anayasas sonras
Sultann kulu sonras Padiah+Meclis
Gvenceli
ada
insan haklarna BENC
NC
1924 Anayasas dayal devlet 1982 Anayasas
sonras sonras
Gvencesiz Doal Snrlamann
nsan Haklar kurula dnmesi
Egemenlik nsan haklarna
ulusundur.
saygl devlet

32
C-nsan haklarnn korunmas;
Ulusal ( Kurallar ) yasalar ile korunur.
Szleme ya da antlama ad verilen yazl ulusal
/ evrensel belgelerle korunur.
nsanlar eitilerek korunur.
Uluslar aras yasalarla korunur.
Dzenli raporlar temelinde korunur.
Uluslararas koruma sistemleriyle
(Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, Gvenlik
Konseyi,Uluslararas Adalet Divan,nsan
Haklar BM Yksek Komiserlii vb.) korunur.
33
 Eitimde nsan Haklar ?
1739 Sayl Mill Eitim Temel Kanununa gre mill
eitimin amalar yle belirtilmitir: Atatrk ilke ve
inklaplarna ve anayasada ifadesini bulan Atatrk
Milliyetiliine bal, Trk milletinin mill,
ahlak,insan,manev ve kltrel deerlerini
benimseyen, koruyan ve gelitiren,
ailesini,vatann,milletini seven ve daima yceltmeye
alan; insan haklarna ve anayasann balangcndaki
temel ilkelere dayanan demokratik,lik ve sosyal bir
hukuk devleti olan Trkiye Cumhuriyeti ne kar
grev ve sorumluluklarn bilen ve bunlar davran
haline getirmi yurttalar olarak yetitirmektir.
Her yl 10 Aralk, nsan Haklar Haftas olarak
kutlanmaktadr.
34
 D-nsan Haklar Evrensel
Bildirgesi (Beyannamesi)
1. zgr. Onur ve haklarda eit olma
2. Ayrmclk yasa
3. Yaama, kii zgrl ve gvenlii hakk
4. Klelik ve kulluk yasa
5. kence yasa
6. Hukuk nnde kiiliin tannmas hakk
7. Hukuk nnde eitlik
8. Yarg yerlerine bavuru hakk
9. Keyfi tutuklanma,alkonulma ve srgn yasa
10. Haka ve ak yarglanma hakk
35
11. Susuz saylma hakk, su ve cezann yasall
12. zel yaam, aile ve konut dokunulmazl
13. Dolama,yerleme ve lkeden ayrlma hakk
14. Snma hakk
15. Uyrukluk hakk
16. Evlenme ve aile kurma hakk ve ailenin korunmas
17. Mlkiyet hakk
18. Dnce , vicdan ve din zgrl hakk
19. Gr ve anlatm zgrl hakk
20. Toplant ve dernek zgrl hakk
36
21. lke ynetimine katlma ve kamu hizmetlerine girme hakk
22. Sosyal gvenlik hakk ve ekonomik sosyal ve kltrel
haklarn gerekletirilmesi hakk
23. alma ,haka alma koullar,haka cret ve sendika
haklar
24. Dinlenme,bo zaman , cretli izin haklar
25. Yeterli yaam dzeyi hakk,ana ve ocuklarn zel korunmas
hakk
26. Eitim hakk ve eitimin amalar
27. Kltrel yaama katlma hakk
28. Hak ve zgrlklerin gerekletii sosyal ve uluslar aras
dzen hakk
29. Bireyin devleri ve haklarn snrlanmas koullar
30. Haklarn yok edilmesini amalayan etkinlik ve eylemlerin
yasaklanmas
37
 HAK KUTSALDIR.
HAKKIN KORUNMASINA
ALIMAK DA DEVLERN EN
KUTSALIDIR.
HAK VE ADALETN BULUNMADII
BR YERDE HRRYET VE
DEMOKRAS VARDIR DENEMEZ.
MUSTAFA KEMAL ATATRK
38