irenje islama na tlu Bosne u 15. i 16.

Stoljeu
irenje Islama u Bosni se po tempu i irini razlikovalo od njegovog toka u drugim
pokrajinama. Proces islamizacije u Bosni zahvata i seosko i gradsko stanovnitvo
istovremeno. U prilog tome da u vjeru nije bilo prisile, govore i ovi podaci. Uzroci ovakvog
irenja Islama u Bosni nalaze se u politikim, ekonomskim i drutvenim prilikama u periodu
njenog potpadanja pod Osm vlast. Svakako da tu treba istai i interesantne crkvene prilike,
prije svega Crkvu bosansku. O masovnim prelascima na Islam pisali su mnogi. Turski popisi
pokazuju da je u Sarajevu prije 1600 bilo podignuto 98 damija. To opovrgava tezu da je
muslimansko stanovnitvo nastalo u Bosni od izbjeglica nakod Bekog rata. Za koga bi onda
bile podignute ovolike damije u samo jednom mjestu. Prihvatanje islama je bio postepen
proces. Onaj ko bi prihvatio islam dobivao je odreene povlastice. Napredovanje u karijeri
bilo je omogueno do najviih poloaja u carstvu. Behija Zlatar kae da je preko 180
velikodostojnika bila na znaajnim funkcijama, a svi su imali bosansko neislamsko porijeklo.
Oni podiu najmonumentalnije graevine irom Bosne. Nasilno pokatoliavanje pripadnika
crkve bosanske, njihovi progoni i maltretiranja od str kralja Tomaa, svakako da je
doprinijelo prelasku ovih ljudi na islam. Proces irenja islama bio je nerazdvojan od razvitka
urbanih naselja. Smetnju irenju islama predstavljalo je postojanje crkve ili samostana na
nekom podruju te djelovanje sveenstva. Vladislav skari istie da su Islam irile prilike i
ljudske okolnosti. Islam su primali veinom mladii, muerredi, koji su nastavljali da ive u
zajednici sa roditeljima kranima. Svakako, da je bilo i doseljenika muslimana. irenju
islama uveliko su doprinijeli dervii. Oni su ili sa osvajakom vojskom. Podizali su svoje
zavije. Njihovo uenje, vrlo esto nadopuneno sa pojedinim kranskim i heterodoksnim
elementima, svakako je doprinijelo privlaenju lokalnog stanovnitva islamu, to je u
konanici doprinijelo njegovom prelasku. Postojanje ovakvih zavija zabiljeeno je u Sarajevu,
Visokom, Rogatici, Orloviima kod Zvornika, Pruscu, Skender Vakufu. Ratni zarobljenici su
u toku 15 i 16 st takoer u velikom broju prihvatali Islam. Tako se poveava udio
muslimanskog stanovnitva u gradovima. Islamizacija je ostavila vei uticaj na katolike nego
na pravoslavce. Zabiljeni su sluajevi da franjevci prodaju svoja imanja i da naputaju crkve,
jer su ostali bez pastve. S druge str, dovoenjem vlaha grade se pravoslavne crkve po Bosni,
uz podrku centralne vlasti. Primanjem islama osoba prestaje davati dizju-glavarinu. Islam
se u Bosni, na osnovu popisa i deftera, najvie proirio meu zemljoradnikim katolikim
stanovnitvom. Takoe, Osm su na svoju str privukle i krupne feudalce i sitno plemstvo.
Prihvatanjem islama, feudalci su kao timare dobivali svoje stare plemenite batine i zadravali
ranije posjede, a seljaci su dobivali izvjesne povlastice. U prvim decenijama islam se proirio
u Bosni na onim podrujima gdje su Osm imali vlast i prije konanog osvojenja, a to je bos
krajite. Tu prednjai Sarajevo. Od ostalih gradova prelaenje na islam bilo je najbrojnije oko
Srebrenika, Zvornika, Srebrenice i Sokola.