Zabiljezene Zene I Javni Zivot Bosne I Hercegovine PDF

ZABILJEENE
ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

Zabiljeene -
ene i javni ivotBosne i Hercegovine u 20. vijeku
Sarajevo, 2014.
Edicija Gender
Edicija Gender
Ediciju ureuju Emina
Ediciju Bonjak
ureuju i Saa
Emina Gavrii Saa Gavri
Bonjak
Knjiga 4. Knjiga 4.
Naslov: Naslov: Zabiljeene - ene i javni

Zabiljeene. eneivot
i javni ivotBosne i
Bosne i Hercegovine
Hercegovine u 20.vijeku
u 20. vijeku
Autorice iAutorice
autori: i autori: Aida
Spahi Aida Spahi
Amila dralovi Amila dralovi
Arijana Aganovi Arijana Aganovi
Bojana okanovi Bojana okanovi
Elmaja Bavi Elmaja Bavi
Emina una Emina una
Fabio Giomi Fabio Giomi
Ivana Drao Ivana Drao
Zlatan Deli Zlatan Deli
ZlatiborkaZlatiborka Popov-Mominovi
Popov-Mominovi
Priredila: Priredila:
Jasmina auevi Jasmina auevi
SaradnicaSaradnica
na na
prikupljanju grae: grae:
prikupljanju Maja
Kaljanac
Maja Kaljanac
Lektura: Lektura_korektura:
Velida
Hodi
Velida Hodi
Korektura:
Prelom_naslovnica: Sandra
Zlotrg
Lejla Huremovi
Prelom_naslovnica:
Izdava: Lejla Huremovi
Sarajevski otvoreni centar, www.soc.ba
Izdavai: Sarajevski otvoreni centar, www.soc.ba
Za izdavaa: Saa Gavri
Fondacija CURE, www.fondacijacure.org
Za izdavae: Saa Gavri, Jadranka Milievi
Sarajevski otvoreni centar/autorice

Sarajevski otvoreni centar/autorice
Nekomercijalno umnoavanje, fotokopiranje ili bilo koji drugi oblik reprodukcije
cijele publikacije ili njenih dijelova je poeljno, uz prethodno pismeno informisanje
Nekomercijalno umnoavanje, fotokopiranje ili bilo koji drugi oblik reprodukcije cijele
izdavaa na mail: office@soc.ba.
publikacije ili njenih dijelova je poeljno, uz prethodno pismeno informisanje izdavaa
na mail: office@soc.ba.
Ova publikacija se realizuje u saradnji sa partnerskom organizacijom Fondacijom
Heinrich Bll u Bosni i Hercegovini, Fondacijom CURE i Ambasadom vicarske u
Ova publikacija se realizuje u saradnji sa partnerskom organizacijom Fondacijom
BiH. Stavovi i miljenja izneseni u ovom tekstu su autorski i ne predstavljaju izriite
Heinrich Bll u Bosni i Hercegovini, Fondacijom CURE i Ambasadom vicarske u
stavove
BiH. Stavovi i miljenja
i miljenja donatora.
izneseni u ovomAutorice i autori
tekstu su odgovaraju
autorski za svoj tekst.
i ne predstavljaju izriite
stavove i miljenja donatora. Autorice i autori odgovaraju za svoj tekst.
Zabiljeene -
ene i javni ivotBosne i Hercegovine u 20. vijeku
Sarajevo, 2014.
CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
305-055.2(497.6)19
ZABILJEENE. ene i javni ivot Bosne i

Hercegovine u 20. vijeku / [autorice i autori Aida
Spahi ... [et al.] ; priredila Jasmina auevi].
- Sarajevo : Sarajevski otvoreni centar :
Fondacija Cure, 2014. - 292 str. : ilustr. ; 20
cm. - (Edicija Gender / Sarajevski otvoreni
centar ; knj. 4)
Biobiljeke o autoricama, autorima, saradnici i

prireivaici: str. 276-278. - Bibliografija: str.
279-292 i biljeke uz tekst.
ISBN 978-9958-536-18-2 (Sarajevski otvoreni

centar)
ISBN 978-9958-0988-3-3 (Fondacija Cure)
1. Spahi, Aida
COBISS.BH-ID 21466630
SADRAJ
Predgovor 8
Dvije zaboravljene vladarice 12
UVOD Period austrougarske uprave 16
I DIO: 19141941. ene kroz smjenjivanje epoha 39
II DIO: 19411945. Drugi svjetski rat i iskustva

bosanskohercegovakih ena 72
III DIO: 19451990. ene u socijalizmu od ubrzane

emancipacije do ubrzane repatrijarhalizacije 104
IV DIO: Devedesete, rat i nakon rata u Bosni i Hercegovini 177
V DIO: Granice milenija, sadanjost 226
UMJESTO ZAKLJUKA: enska civilna scena u

Bosni i Hercegovini 267
Crtica o Rozi 273
Crtica o usisivau 274
Biobiljeke o autoricama, autorima, saradnici i prireivaici 276
Literatura 279
Posveeno svim enama koje nisu mogle da ive slobodan ivot...
... ivot po svojoj mjeri.
PREDGOVOR
Da li strategije zaborava nose rodna obeleja? Zaborav je ponekad
ZABILJEENE
naprosto eufemizam: re je o manje ili vie institucionalizovanoj cen-

zuri, koja moe imati neposredne veze sa politikom, razliitim oblicima
moi grupa: jo jasnije podruje rodnih politika. U kulturi koja nosi
obeleja i oiljke totalitarnog mentaliteta, svaka konstrukcija kolektiv-
noga seanja duboko zavisi od strategija zaborava.1
Svetlana Slapak, antropologinja
Knjiga koja je pred vama pokuava predstaviti sliku svijeta ena

u vremenu kada se ivot vrtoglavo ubrzao ideologizirao, indus-
trijalizirao, psihoanalizirao, tehnologizirao, mobilizirao, komerci-
jalizirao, relativizirao, konfekcionalizirao. Naa knjiga ima brojna
ogranienja. Naime, metodoloki poglavlja nisu strogo ujednaena;
izostala je analiza konstruisanja ene u razliitim ideologijama. Kn-
jiga je pisana brzo, sa mnogo strasti, ljubavi i aljenja to se nije otilo
u svaki arhiv, muzej ili biblioteku irom Bosne i Hercegovine kao i
van zemlje (jer se ogromna graa uope ne nalazi u BiH). U njoj,
naalost, nema pomena o radnim akcijama, popularnoj kulturi niti
objanjenja ta je za ene podrazumijevala kazna gubitka narodne
asti. Graanska prava ili pria o fizikom radu prelamaju se ovdje
kroz ekonomske i politike uslove u kojima su ene ivjele.
Izoptenost ena iz glavnih tokova, gubitak kontinuiteta i brisan-
je iz kulturnog, naunog i svakog drugog sjeanja jesu bili pokretaki
motivi oko kojih se grupa ljudi okupila i odluila da neto uradi. U
tom smislu, ova knjiga je, prije svega, aktivistiki odgovor na sis-
tematsko zanemarivanje doprinosa ena bh. kulturi i predstavlja
pokuaj davanja skice za prouavanje historije ena u BiH. Dananja
dominantna ideoloka matrica u kojoj ivimo otupjela nas je na
raznim nivoima, pa je nae traganje i sakupljanje grae o enama bio
vid otpora praksama znanja u kojima je sve na dohvat mia. Ipak, to
ne znai da brojni podaci nisu uli u knjigu i na ovaj virtuelni nain.
1 Izvor:http://www.danas.rs/danasrs/kultura/strategije_zaborava_i_rod.11.html?news_
id=103463 (7. juli 2014)
8 ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

Zaborav, sjeanje i ene tri su osnovna pojma koja odreuju ovu
knjigu, te da bi se itala makar priblino onako kako smo mi zamis-
lile, moramo objasniti ta za nas znae ove rijei. Zaborav razumi-
ZABILJEENE
jemo kao unaprijed smiljeno odbijanje sjeanja na neto to je bilo,
potiskivanje i brisanje tragova ivota. Sjeanje kroz ponovljeno upi-
sivanje u prostor i vrijeme, kroz pisanje, jedna je od taktika otpora
reimu ovakvog zaborava. ene definiemo onako kako je to Gorana
Mlinarevi postavila:
Kada priam o enama i enskom politikom agensu, ne
priam iskljuivo esencijalistiki i bioloki, ve to zaista sma-
tram politikim agensom koji je potencijalno emancipatoran u
smislu otpora patrijarhalnom sistemu. Kada priam o enama,
govorim o enama kao o analitikoj kategoriji.2
Prikupljala se graa o hrabrim, zanimljivim, uspjenim enama
koje nisu pristajale na slijepu poslunost ili su prkosile pravilima
okoline u kojoj su ivjele i borile se za bolje prilike; tragalo se za
pojedinkama i udruenjima koja su pomjerala granice ustaljenog
nekonformistikim i hrabrim djelovanjem u svojoj okolini, i ire.
Pokualo se na jednom mjestu sakupiti osnovno znanje i o onim
enama koje su bile uspjene uprkos tome to je sve bilo protiv njih,
o onim enama koje su po prvi put u historiji enskog roda/rada u
BiH neto radile, o onima koje su rizikovale i dale svoje ivote za
ideje u koje su vjerovale. Sakupljali su se podaci o enama, poznatim
i nepoznatim i ulivali na jedno mjesto.
Bavilo se historijom, ali se nije posezalo za historijskim anali-
zama. Ne zato to nam nisu vane, ve zato to je ideja bila napraviti
neakademsku i nehistorijsku knjigu o novijoj historiji ena. Izostanak
struke u procesu rada historiara i historiarki bio je splet okol-
nosti i onda je prerastao u metodoloku injenicu, i upravo zato jeste
vano da ovu knjigu ocijeni i struka. Knjiga je data po hronolokom
redu smjenjivanja glavnih drutveno-politikih prilika, onako kako
ih postavlja mainstream kultura.
Svako poglavlje knjige prvo predstavlja ire socijalne, ideoloke,
2 Citat sa predavanja Gorane Mlinarevi Feministika kritika militarizacije

svakodnevnice (17. juni 2014), Sarajevo, Muzej knjievnosti i pozorine umjenosti BiH
ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku 9

pravne, ekonomske i kulturne bosanskohercegovake politike kon-
tekste, a onda se pokazuje kako su se pojedini segmenti drutva
prelamali kroz poziciju ene i enska pitanja. U knjizi se nalaze in-
ZABILJEENE
formacije o dobijanju/osvajanju prava, o enskim udruivanjima

humanitarnim, uiteljskim, feministikim, akademskim, politikim
itd., o enskom radnikom pokretu, o AF-u, o doprinosima ena u
umjetnikoj, naunoj, obrazovnoj i kulturnoj sferi ivota, o spektru
uloga ena u ratovima borkinje, diverzantkinje, ilegalke, mirot-
vorke, ratne zloinke i razne druge. Vjena dilema mirovnih femi-
nistkinja o tome kako se pozicionirati prema vojnikinjama i ostalim
direktno militarizovanim enama na ovim stranicama nema odjeka.
Tokom i na kraju poglavlja daju se biografski i bibliografski podaci
o nekim enama. Ponegdje su se ene, koje su se posebno predstav-
ljale, birale prema unaprijed zadatim metodolokim mjerilima, a
ponekad se taj izbor otrgao kontroli i u potpunosti nadilazio naelo
vanijeg iskustva, koje ova knjiga svakako sve vrijeme i pokuava da
problematizuje. Na kraju svakog poglavlja daje se crtica o enama
ije sudbine paradigmatino povezuju dva perioda razgraniena ra-
tovima. Problemi naknadnih interpretacija sjeanja i nikad zavrene
prolosti nisu nas u ovoj knjizi optereivali.
Kako bi se zbivanja u 20. vijeku to jasnije predstavila, napravljen
je uvod koji daje presjek drutvenih prilka u BiH do 20. vijeka, kao i
skica o tome ta se deava na drutvenoj sceni sada, u novom vijeku.
Knjiga ima dva osnovna cilja, pored onog najvanijeg koji se
odnosi na aktivistiko-akademski odgovor na problem prenoenja
znanja i afirmaciju enskog rada i postojanja. Prvi je vezan za prav-
ljenje baze koja e sadravati, sakupljena na jednom mjestu, nova,
ve postojea i objedinjena znanja. Drugi je vezan za meusobno
povezivanje i pravljenje mree osoba koje imaju interesa da se bave
enama bilo prostorno, vremenski ili ideoloki.
Ova knjiga ima svoje pretkinje, i nikako nije prva u namjeri da
predstavi ivote nekih ena, niti je prva u namjeri da se odupre zabo-
ravu i zanemarivanju zalaganja ena kroz vrijeme. Samo neke knjige
ije smo puteve slijedile su: U graanskom ogledalu: Identiteti ena
BiH graanske kulture 18781941, Sarite Vujkovi; enski prostor i

muko vrijeme, Sadmire Kotori; Zaboravljene dobroiniteljke sara-
jevske vakife, Selme Avdi Hajrovi; ene u istoriji Semberije, Tanje
Lazi; ivot i stvaralatvo ena Banjaluke, Drage Dae Gaji; ene u
ZABILJEENE
vremenu Bratunac, Mensure Mustafi; ene u politici Bosne i Herce-
govine, Amile Taljanovi; Sve bih zemlje za Sarajvo dala: ene piu i
itaju grad, Dragane Tomaevi; ene u Bosni i Hercegovini: Dolje ti
rijeka, dolje ti je pruga, Sae Gavria i Hane Stoji; enski pokret u
BiH: Artikulacija jedne kontrakulture, Zlatiborke Popov Mominovi;
Sjaj ljudskosti ivotne prie mirotvorki u Bosni i Hercegovini, Zilke
Spahi iljak i druge.
Pisanje knjige su inspirisale i dobronamjerne osobe, poznanici
i prijateljice koje su se javljale i donosile nam svoje tekstove i svoja
znanja o nekim enama iz kulturne historije BiH. Sve biblioteke su
nam otvorile irom vrata svojih fondova, a Bonjaki institut nam je
sedmicama bio najvelikoduniji istraivaki centar. Zahvaljujemo se
recenzenticama knjige Svetlani Slapak i Sariti Vujkovi, kao i recen-
zentu Husniji Kamberoviu, na dragocjenim savjetima i komenta-
rima. Knjiga Zabiljeene - ene i javni ivotBosne i Hercegovine u 20.
vijeku rezultat je rada i saradnje mnogih ljudi, Sarajevskog otvorenog
centra, Fondacije Heinrich Bll, Ureda za BiH, Fondacije CURE i
Ambasade vicarske.
Jasmina auevi
Ti i ja imamo ast upoznati se sa tim enama, makar i na ovaj

nain, i malo doprinijeti da sjena nad njima ne bude pretamna.
Edina Kamenica, novinarka

Emina una
Dvije zaboravljene vladarice

ZABILJEENE
Iako su prie o bosanskim kraljicama brojne i interesantne, u

ovom tekstu e biti predstavljene samo dvije, i to one ije sudbine
sadre u sebi elemente od kojih neki i danas bitno odreuju ensku
priu. Prva je kraljica Mara Jelena (14471500), a druga Esma sul-
tanija (17261788).
Kraljica Mara (Jelena). Uvrijeeno je vjerovanje o kraljici Ka-
tarini kao posljednjoj bosanskoj kraljici. Ipak, posljednja bosanska
kraljica bila je Mara Jelena, supruga legitimno izabranog, posljedn-
jeg bosanskog kralja Stjepana Tomaevia, posinka kraljice Katarine
Kosae, iji je period vladavine trajao dvije godine (14611463). Za
razliku od mnogo poznatije Katarine, likom Mare Jelene niko se nije
ozbiljnije umjetniki bavio, a i historijski izvori tvrde da je kraljica
bila zla osoba i da nije upamena po dobru.3 Zbog ega je ova ena
ostala upamena kao zla kraljica, antipod dobroj kraljici Katarini?4
Bila je kerka srpskog despota Lazara Brankovia, koji je umro
iznenada, veoma mlad ostavivi despotovinu u haosu, i bizantijske
princeze Jelene Paleolog. Stavljeno u historijski kontekst, Turci su
bili s jedne strane, a Bosna, Matija Korvina i Ugari sa druge, i svi su
imali osvajake pretenzije prema despotovini. S obzirom da nije bilo
mukog nasljednika, jer je despot ostavio za sobom tri kerke, rjeenje
se vidjelo u udaji najstarije za nasljednika koji bi rijeio situaciju. Tako
se 1459. godine dogovorio politiko-interesni brak izmeu bosanskog
prijestolonasljednika Stjepana Tomaevia i princeze Mare Jelene, ko-
3 Toi, . (1998), Ponaanje bosanske kraljice Mare (Jelene) u izbjeglitvu,

Zbornik radova X kongresa Saveza istoriara Jugoslavije, Beograd
4 Kraljici Katarini se nerijetko pripisuje svetaka oreola i na taj je nain njen lik obraen
kod Kajana, Kraljica Katarina bosanska, (Bosanska rije, 2004). Ivan Lovrenovi takoer u
Bosanski Hrvati (Durieux, 2002) o njoj pie samo pohvalno; prema nekim izvorima, fran-
jevci su odravali takvu sliku o njoj, a oni su i najzasluniji to uz nju ide epitet posljed-
nja bosanska kraljica: Mulaosmanovi, A. (2004), Kraljica Katarina mit u nastajanju.
Historijski mitovi u zemljama nasljednicama Jugoslavije. Izvor: http://folk.uio.no/palk/
Dubrovnik/Admir%20Mulaosmanovic%20-%20essay.htm (15. maj 2014)

joj je tada bilo svega dvanaest godina, dok je Stjepanu bilo dvadesetak
vie. Meutim, nakon svega dvije godine, despotovinu je zauzelo Os-
mansko carstvo, a kralj i kraljica su izbjegli u Bosnu i nastanili se u
ZABILJEENE
Jajcu, gdje je tada bio kraljevski dvor. Mara je u Jajce uspjela donijeti
veoma vrijedan miraz, koji se u historijskim spisima spominje ee
od nje same moti sv. Luke koje je dobila od svog djeda uraa
Brankovia. Po dolasku u Jajce smijenila je na kraljevskom tronu ma-
jku svoga mua, kraljicu Katarinu. Meutim, nije bila dugo kraljica, i
kako nas historija ui, Osmanlije su osvojile grad 1463, pogubile kral-
ja, a etrnaestogodinja kraljica je dospjela u Dalmaciju.
Zbog mnotva neusaglaenih historijskih izvora, teko je
pouzdano utvrditi ta se tano dogaalo, no najvjerovatnije su
kraljicu opljakali neprijatelji njenog mua jedno vrijeme je drei
u zatoenitvu,5 odakle je uspjela pobjei i otii u Dubrovnik, gdje
je ve bila kraljica Katarina. Izvori tvrde da je kraljica Katarina u
javnosti nastupala kao bosanska kraljica, zajedno sa svim vanjskim
obiljejima koja su to podrazumijevala, te je dobijala prihode koji
su joj kao kraljici pripadali, iako to zakonski vie nije bila. Mara
se u tom periodu najvie spominje u vezi sa motima jer su velike
sile, koje su vladale tim dijelom svijeta, eljele da ih se dokopaju
(Mleani, papa, Ugari). Nakon mnogih zakulisnih radnji, konano
ih je prodala Mleanima i 1466. godine otila u Carigrad6 u kojem je
nastavila svoj ivot.
Od tada poinje pria o njoj kao zloj kraljici. Kao rezultat njene
mlade udaje, gubitka mua, prijestolja i povlastica, kraljica se pro-
zlila, kako navode neki izvori7 optuila je tetke koje su ve bile
na turskom dvoru da joj duguju novac, optuila je Dubrovane da
joj nisu vratili novac koji joj je trebalo pripasti od mua, tuila je i
svetogorske monahe za dug. Nigdje se ne postavlja pitanje da li su
kraljiine optube bile osnovane ili ne. Ipak, injenica je da je sultan
Murat II u veini sluajeva presudio u kraljiinu korist (kaznio Kan-
takuzinu, natjerao Dubrovane da plate, slao izaslanike na sv. Goru).
5 Toi, . (2002), Posljednja bosanska kraljica Mara (Jelena), Zbornik za istoriju BiH, Beograd
6 Osmanski sultani su pruali zatitu pripadnicima/ama plemenitih porodica iz podruja koja
su osvajali, onima koje su ostavljali u ivotu.
7 Toi, ., n.d.

Malo je vjerovatno da je jedan osmanski sultan sa mirijadom svojih
savjetnika postupao bez provjere i na svoju ruku. Pred kraj ivota se
preselila u Trakiju gdje je i umrla 1500. godine.
ZABILJEENE
Esma sultanija. U Jajcu postoji legenda o Esmi sultaniji, po kojoj

nosi ime najvea gradska damija. Iako postoji nekoliko varijanti,
osnovna linija prie je ova:
Esma, kerka sultana, strano se razboljela i danima je leala
u postelji. Sultan je slao po ljekare i vraeve u cijelom carstvu,
ali je sve bivalo uzalud i sultaniji je bivalo gore iz dana u dan.
Sve dok joj jedan hoda nije rekao da treba da sagradi damiju
i most na mjestu gdje se dvije rijeke spajaju u jednu. Izaslanici
su tragali po carstvu i u Bosni otkrili grad Jajce u kojem se jed-
na rijeka ulijeva u drugu, inei vodopad i to im se uinilo kao
savreno mjesto. Doli su sultaniji i nakon to su joj rekli da
su pronali mjesto, ona je skinula jednu naunicu iz uha (jer
je toliko bila vrijedna) i od nje su sagradili damiju i mostove.
Zato se damija zove Damija Esme sultanije. Interesantno je
kako se ova naracija mijenjala kroz usmenu predaju i kako su
joj dodavani odreeni lokalni elementi.
Danas je nemogue utvrditi koliko je od toga istina, no Esma sul-
tanija je svakako bila historijska linost. Bila je kerka sultana Ahm-
eda III koji je vladao u periodu od 1703. do 1730. godine, i sestra
sultana Mustafe II koji ga je naslijedio.8 Roena je 14. marta 1726.
i ivjela do 1788. godine. Udala se za otomanskog vezira Mehmed-
pau Muhsinovia koji je u dva navrata bio bosanski namjesnik, a u
jednom od ta dva perioda Esmi je mogao finansijski pomoi gradnju
damije. Esma sultanija je, inae, uglavnom poznata kao kerka/ses-
tra/supruga i o njoj samoj se veoma malo zna. Otomanska genealoka
stabla su uglavnom opisivana po mukoj liniji i ako je ita i zapisano
o enskoj jo i danas je mali broj tih tekstova preveden na bosanski
ili engleski jezik. Istraivanje o Esmi oteala je i injenica da su pos-
tojale jo najmanje dvije Esme sultanije koje su ivjele poslije Esme
o kojoj je ovdje rije, i o objema postoji vie historijskih zapisa. Prva
Esma (17781848) je bila kerka Abdul Hamida I (njen je mauzolej
8 Izvor: http://en.wikipedia.org/wiki/Esma_Sultan_%281726-1788%29 (14. maj 2014)

u Istanbulu), a druga Esma (18731899) kerka Abdulaziza (danas
je po njoj nazvan kulturni centar u Istanbulu). O Esminom muu
takoer ne postoje znaajniji tekstovi, kako u turskim tako ni u
ZABILJEENE
domaim izvorima, to ni ne udi s obzirom na broj turskih nam-
jesnika u Bosni.9 Meutim, ono to danas na svoj nain pria priu
o njoj jeste svakako damija Esme sultanije, smjetena u samom
centru grada Jajca. Pretpostavlja se da je izgraena 1770. godine,10
iako historijski izvori variraju, ali ako uzmemo tu godinu kao tanu,
gradnja damije se desila za vrijeme drugog perioda namjesnitva
Esminog mua. Ovo isto tako znai da je, ako je legenda tana, Esma
ozdravila jer je nakon izgradnje damije ivjela jo punih osamnaest
godina. Jedina je velika damija u ovom dijelu svijeta koja je ime
dobila po eni, a arhitektonski svjedoi o svojoj enskosti i munarom
koja joj se nalazi na lijevoj, umjesto desnoj strani, to je pravilo pri
gradnji damija. Sruena je tokom okupacije 1993, ali je obnovljena
u potpuno vjerodostojnom maniru i danas postoji u istom obliku u
kojem je i sagraena. Esma sultanija je do sada bila relativno nepo-
znata ljudima van Jajca i okoline, a sultanija, legenda o njoj, kao i
damija priaju priu koja nadahnjuje.
9 Spisak bosanskih sandak-begova i paa. Izvor: http://bs.wikipedia.org/wiki/Spisak_bosan-

skih_sand%C5%BEak-begova_i_pa%C5%A1a (15. mart 2014)
10 Buljina, H. (1984), Jajce i Damija sultanije Esme, Glasnik Vrhovnog starjeinstva Islamske
zajednice u SFRJ, 5, Beograd, str. 579-589.

Zlatiborka Popov Mominovi, Fabio Giomi, Zlatan Deli
ZABILJEENE
UVOD
Period austrougarske uprave
Razmee koje e se ovdje obraditi tie se smjene dvije imperije na

prostoru Bosne i Hercegovine otomanske i austrougarske. Nagla-
sak e ipak biti na drugom segmentu s obzirom na obim i ciljeve
knjige: ovdje se akcentuje odreeni period ne teei pri tom da se
niveliu drugi periodi s obzirom na sloenost drutvenog konteksta
i uope drutvenog determinizma, a posebno ako imamo u vidu ge-
nealogiju okcidentalizma, orijentalizma i izmeu njih ugnijeenog
balkanizma. Kada govorimo o bh. eni u periodu austrougarske
uprave (bilo da govorimo o eni kao takvoj, enama kao posebnoj
drutvenoj grupi ili pak o enama koje su se istakle u razliitim do-
menima svoga rada ali i svakodnevice) ne moemo a da se ne os-
vrnemo na svojevrsni duh vremena na razmeima razliitih epoha.
Drutvene i kulturne prilike
U periodu Osmanske imperije, ene su bile vezane za kuu,

njihovo kretanje je bilo ogranieno i praeno sistemom couverture
(pokrivanja) i u oblaenju i u ponaanju, bez obzira na etno-konfe-
sionalnu pripadnost. No, seoske ene su se slobodnije kretale zbog
svog uea u poljoprivrednoj proizvodnji, pa ni kod muslimanki
sa sela nije bio u potpunosti prihvaen obiaj sakrivanja lica, iako
postoje tendencije da se npr. nain ivota muslimanki iz viih slo-
jeva predstavi kao karakteristian za sve muslimanske ene.11 Dalje,
uoena je i tendencija prikazivanja ena kao imaginarnih bia, iako
su konkretno uestvovale u tzv. tradicionalnoj privredi i radinosti-
11Beljkai-Hadidedi, Lj. (1997), Uee muslimanskih ena u tradicionalnim privred-
nim djelatnostima u Sarajevu krajem XIX i poetkom XX vijeka, Sarajevo, Fondacija za
izdavatvo, str. 59, 61.

ma.12 Njihova ekonomska produktivnost je bila strogo povezana sa
biolokom i obratno, jer jedno bez drugog ne ide u tradicionalnom
drutvu proaranom religijskim vrijednostima i naelima. Religija
ZABILJEENE
je za ene bila prostor iskljuivanja, ali i utjehe. Tako npr. u svojim
putopisima kroz Bosnu, Hercegovinu i Staru Srbiju, ruski putopisac
panslavistike orijentacije opisuje kako se ene pravoslavke, skraj-
nute i odvojene drvenim reetkama u posebnom odjelu zvanom
priprat ili pritvor a u narodu enska crkva, do koje ne moe akustiki
doprijeti sama liturgija, usrdno mole i krste.13 Putopise su inae pisali
i autori iz Austrije u posljednjim godinama osmanske vladavine, s
ciljem sticanja uvida u politike, obrazovne i druge (ne)prilike.14
Iako se osmanski apsolutizam odravao putem zastarjelog i repre-
sivnog upravnog aparata, i njega je u XIX vijeku dotakao talas moderni-
zacije, to se ogleda u ukidanju timarsko-spahijskog sistema vojno-feudal-
nog tipa 1839, odnosno formalnim izjednaavanjem svih graana 1856.
godine.15 Pravo na udruivanje je dobijeno 1862, kada dolazi do formiran-
ja crkveno-kolskih opina i esnafskih udruenja i do preobraaja arije
u tzv. esnafsko javno mnijenje,16 iz kojeg je opet bilo iskljueno vie od 90
% stanovnitva koje je ivjelo u ruralnim sredinama.
U ovom periodu je posebno vaan i aktuelan rad, kada je o
enama rije, Stake Skenderove, koja je u potpunosti, jo od najrani-
je dobi, odstupala od uobiajenog oblika enskog ponaanja. Nauila
je da ita i pie u periodu kada nije postojala nijedna djevojaka
kola i kada je pismenost stanovnitva iznosila svega 3%.17 Staka
Skenderova je osnovala prvu djevojaku kolu u Sarajevu 1858, gdje
su organizovani kursevi iz matematike, crtanja, itanja te uenja sta-
roslavenskog jezika. Uenice su uglavnom bile bosanske Srpkinje, ali
12 Ibid, str. 61.
13 Giljferding, A. (1972), Putovanje po Bosni, Hercegovini i staroj Srbiji, Sarajevo, Izdavako
preduzee Veselin Maslea, str. 55.
14 Papi, M. (1972), kolstvo u BiH za vrijeme austrougarske okupacije (18781918), Sarajevo,
Izdavako preduzee Veselin Maslea, str. 7-8.
15 Sejfija, I. (2008), Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH, Sara-
jevo, Friedrich-Ebert-Stiftung, str. 7.
16 Ibid.
17 Zdero, J. Skenderova, Staka, u A Biographical Dictionary of Womens Movement and Femi-
nism. Central, Eastern and South-Eastern Europe, 19th and 20th Century (F. de Haan),
Budimpeta i New York, CEU Press, str. 514.

su je kasnije pohaale i muslimanke i Jevrejke. Topal Osman-paa,
koji je tada obavljao dunost vezira u BiH, poslao je svoje kerke da
pohaaju ovu kolu. U program kole je kasnije ukljuena i obuka za
ZABILJEENE
budue uiteljice, pa su neke djevojke ostajale da rade u koli. kola

je 1875. zatvorena iz ekonomskih razloga, ali je ostavila traga na putu
prosvjeivanja ena BiH.18
Dolaskom Austro-Ugarske uprave na ova podruja, nakon Ber-
linskog kongresa, poinje modernizacija drutva odozgo. Meutim,
zbog suptilnih mehanizama aneksiranja, koja su evoluirala iz oku-
pacije, oni nisu dublje zadirali u drutveni i svaki drugi poloaj
ene, iako jesu otvorili neke nove mogunosti, vizure i horizonte,
kombinovanim pristupom spajanja starog i novog, ili pak suptilnom
zamjenom starog za novo zbog postojanja otpora kod stanovnitva,
sistemom korak po korak. No, austrougarski pristup je bio nekoher-
entan pa i manipulativan, jer se teilo stvaranju integralnog bosan-
skog identiteta uz istovremeno koritenje postojeih etno-konfesion-
alnih podjela u skladu sa principom divide et impera o emu svjedoi
i sauvana arhivska korespondencija funkcionera nove vlasti. Stoga
se esto istie da je Austro-Ugarska vie doprinijela razvoju materi-
jalne kulture nego duhovne.19
Na nivou svakodnevice enske obiajnosti, posebno je vidljivo,
recimo, da krajem XIX vijeka fereda izlazi iz mode (a pored nje se
nosi i zar), ali i dalje vae nepisana pravila ako je ena sama da se ne
treba due zadravati na ariji, bila pokrivena ili ne.20 Ova pravila
o pokrivanju i boravljenju u javnom prostoru vaila su za ene sve
etiri konfesije. I dok su ene iz imunijih porodica bile vie vezane za
kuu, ene iz drugih slojeva su radile u domaoj radinosti, uslunim
djelatnostima kao i doradi zanatskih proizvoda.21 Iako se jo ne moe
govoriti o postojanju nekih enskih profesija odnosno feminizaciji
nekih djelatnosti u punom smislu, neke od njih su posmatrane kao
prirodno nakalemljene na ono to ena jeste, ali i uslovljene statu-
som ene iz razliitih drutvenih grupa. U uslunim djelatnostima
18 Ibid.
19 Ibid, str. 15.
20 Beljkai-Hadidedi, Lj. n.d., str. 60.
21 Ibid, str. 62-68.

tako govorimo o enama hamamdinicama, koje su se brinule o
istoi javnih kupatila, a esto i izraivale i prodavale kozmetike
proizvode; vodonoicama, koje su donosile vodu sa javnih esmi u
ZABILJEENE
kue; aikadunama koje su kuhale po kuama imunijih ljudi. Kada
je o zanatima rije, a to je kako navodi Lj. Beljkai-Hadidedi
javnosti nedovoljno poznato, poto su ene radile po svojim kuama,
uestvovale su u doradi zanatskih proizvoda kao lanice domainstva
nekog zanatlije, ali i za majstore sa kojima nisu bile u srodnikoj vezi,
najee u kazandijskom, kazaskom, terzijskom, papudijskom,
kujundijskom i drugim zanatima.22 Posebno je bitno navesti da se
javljaju ene doktorice, ene koje rade u obrazovno-odgojnim in-
stitucijama, koje vode tzv. djevojake kole.
Prve ene doktorice su bile strankinje, koje su radile mukotrpno
esto putujui u nepristupane predjele. O tome, recimo, svjedoe
kako pisanja doktorice Theodore Krajewske iz Krakowa tako i
pisanja o njoj, gdje se na slojevit nain oslikava drutveni kontekst,
upuuje se na poloaj ena u drutvu kroz nijanse her-story pristupa,
ali i tekoe vlastitog poziva23 Doktorica je, po navodima Theodore
Krajewske iz 1901, bilo samo etiri, a muslimanske ene i njihovi
muevi su preferirali da ih pregledaju doktorice.
Tzv. ensko djelovanje, angaman, kreativnost, posebno ako
ih sagledamo kroz aspekat razvoja tampe, kulture i umjetnosti
raznovrsni su, iako se, kako navodi Sarita Vujkovi u segmentu koji
se tie tampe koja je poela da buja i bila ne samo odraz drutva ve
i nametanja znakova i simbola kroz mehanizme reprezentacije, prije
moe govoriti o stereotipovima nego o tipovima.24 Neke istaknute
pojedinke su ih ipak ruile. Tako se npr. novinarstvo kao slobodna
profesija smatralo neprikladnim za ene i u Evropi, ali se Milena
Mrazovi, koja je u Bosnu dola kao dijete, probila u taj poziv kao
22 Ibid.
23 Optereivali su nas radom koji je prevazilazio nae snage, ne mislim na ensku snagu,
ve uope ljudsku. Mjesne vlasti nisu vodile rauna o tome da je lijenika praksa u Sara-
jevu vrlo oteana zbog brdovitog terena i da su putovanja po sarajevskom okrugu isto tako
veoma tegobna. Najlaki je bio ravniarski okrug Banja Luka (...) (Theodora Krajewska,
123-128; Betty Ford, 120-122).
24 Vujkovi, S. (2009), U graanskom ogledalu. Identiteti ena bosanskohercegovake graanske
kulture 18781921, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske, str. 96.

prva novinarka u BiH, a kasnije i kao vlasnica i urednica lista Bosnis-
che Post.25 Sam list je prije svega bio okrenut stranoj publici, ali je au-
torica bila svjesna ovih problema. Npr. u svojim knjievnim djelima
ZABILJEENE
kao to su Skice iz bosanskog ivota, s ciljem da se stekne uvid u duh

nepoznatog i stoga prezrenog,26 ukazuje na probleme svake imperi-
jalne svijesti u susretu sa drugou. No, u novinarstvu su se ogledale
i domae ene. Tako je npr. Stoja Kaikovi ostala zabiljeena kao
saradnica, koourednica i administratorka Bosanske vile i ugledna
lanica srpskih dobrotvornih drutava u BiH.27
asopisi i glasila su imala viestruku funkciju, predstavljala su
prikriveni otpor austrougarskoj politici i nainu gledanja vlasti na
ono bosansko, imali su moralno-obrazovnu funkciju jer su uglavnom
bili usmjereni prevashodno na kulturu, pouku ali i zabavu, te u
nekim sluajevima, kao kada je rije o mostarskoj Zori, uspjela su da
u svojim sredinama stvore snana duhovna arita.28 Vlasti su strogo
kontrolisale sadraje udbenika u kolama i teile brisanju znatnog
dijela sadraja koji se tie historije i kulture pojedinih naroda u BiH,
pa se kroz tampu djelimino odupiralo ovakvoj politici. Kada je o
enskom autorstvu rije, mnoge ene su pisale pod pseudonimom,
ili pod inicijalima, a komentari na njihov rad su esto apostrofirali
da je rije o eni.29 Vlasti su u ideoloke svrhe pokrenule i vlastite
asopise, kao to su listovi Bonjak i Nada.
Prvi broj Nade je izaao 1. januara 1895. i u predgovoru, kao i u
samim tekstovima, mogu se iitati tzv. civilizatorske misije monarhi-
je. asopis je obilovao kulturnim, umjetnikim i naunim tekstovi-
ma kroz koje su se prelamale kako vizure bosanskohercegovakog
ivota tako i sadraji koji su se ticali drugih dijelova monarhije.
esto se teilo integraciji ovih raznovrsnih elemenata to je odgo-
varalo misiji monarhije. Tako se u tekstu Majka u naoj narodnoj
pjesmi na idealizovan nain velia uloga majke u odgoju vrlog po-
25 Ibid, str. 96-97.
26 Hawkesworth, C. (2000), Women and Verbal Art in Serbia and Bosnia, Budimpeta i New
York, Central European University, p. 254.
27 Vujkovi, S., n.d., str. 105-106.
28 Hadiosmanovi, L. (1980), Biblioteke u BiH 18781918, Sarajevo, Izdavako peduzee
Veselin Maslea, str. 39.
29 Vujkovi, S., n.d., str. 115.

jedinca, a ujedno istie da u njihovim rukama lei srea ili nesrea
pojedinog naroda.30 Iako naslov teksta sugestivno navodi da e biti
rije o domaim majkama, on obiluje imenima majki iz razliitih his-
ZABILJEENE
torijskih perioda i kulturolokih miljea to se potkrepljuje citatima
evropskih pisaca, filozofa i pedagoga koji sa posebnim pijetetom
slave majinske uloge. Ovakva jedna struktura teksta ukazuje upravo
na drutveno-politiku funkciju asopisa Nada. Naime, kroz sliku
idealizovane majke, iako je idealizacija esto potkrepljena i histori-
jskim navodima, kriju se misionarske i univerzalistike pretenzije
koje tee da integriu lokalne specifinosti. Inae, na spisku sarad-
nika asopisa Nada mogu se nai i enska imena, Milena Mrazovi,
Zlatica Kora, kao i imena slikarica koje su dolazile iz drugih kra-
jeva monarhije i svojim slikama bosanskih pejzaa, razliitih kultur-
no-historijskih objekata i ivotne svakodnevice uestvovale u vizue-
lnoj opremi ovog luksuznog asopisa. Slikarice Anka Linkar, Paula
Krampl, Ivana Kobilca su na taj nain preko asopisa Nada imale
ulogu u afirmaciji afiniteta prema umjetnosti,31 ali su i doprinijele
da austrougarska politika kroz likovnu umjetnost koju je proteirala
dobije svoje konture.32
Ono to je pak bitno podvui je da se u novinarstvu, a prije svega
u novinarskim sadrajima i anrovima mogu otkriti zaeci aktiv-
izma. Tako u tekstu Jelene Belovi Bernadinovkse objavljenom u
mostarskoj Zori stoji:
Moderna je ena samostalan individualitet, kome ne treba tek
tui dah, da ga dozove i probudi u ivot i svijest, pa one za to
i ne utehnu, kada im otme taj dah, to im je sluaj oduzeo.
(...) Moderna ena nee nikada pasti na enske slabosti. One
kurano stupaju u borbu ivota (...)33
Autorica u tekstu pokazuje duboko poznavanje vladajuih
muko-enskih stereotipa, diskursa u oblasti psihologije i fiziologije,
etike i knjievnosti (npr. kroz sliku Geteove Grtchen iz Fausta), ali
i domete enskog angaovanja. Za nju su Amerikanke prvakinje jer
30 Milakovi, J. Majka u naoj narodnoj pjesmi. Gragja za narodnu pedagogiju, Nada, br. 1, str. 7.
31 Vidi: Vujkovi, S., n. d., str. 39-43.
32 Begi, A. (1978), Slikarstvo, u Umjetnost BiH 18941923, Sarajevo, Umjetnika galerija BiH
33 Belovi-Bernadankovska, J. Moderne ene, Zora, god. 4, br. 12, str. 393.

su kroz svoja drutva, saveze i aktivnosti pokazale ta ena moe, te
zakljuuje: Moderna je ena ovom vijeku nadjenula ime feminalni
vijek (...)34
ZABILJEENE
ene koje su objavljivale u tadanjoj tampi i uope se bavile

pisanjem nisu bile samo spisateljice, ve i aktivistkinje na kulturnom,
humanitarnom i obrazovnom polju. Staka Skenderova je i nakon
zatvaranja kole nastavila sa humanitarnim i aktivnim radom i u
periodu Austro-Ugarske. Posebno se brinula za siromane djevojke,
vodila ih je redovno u crkvu u kojoj su one esto pjevale u horu,
a njena kua je postala neki oblik dnevnog centra za prihvat dje-
vojaka koje su bile u stanju socijalne deprivacije.35 Stoja Kaikovi,
koja je inae zavrila kolu kod Miss Irby, podravala je enski kul-
turni i drutveni aktivizam ne samo kroz pisanu rije, ve i kroz
svoj profesionalni angaman budui da je bila uiteljica i aktivna
lanica Kola srpskih sestara.36 Uope, uiteljski poziv je u ovom peri-
odu imao i kulturnu misiju te su uitelji bili i najistaknutiji kulturni
radnici, a od posebnog je znaaja njihovo pregalatvo u prikupljanju
i tumaenju kulturne batine, koja je na taj nain uvana od zabo-
rava i u irenju pisane rijei.37 Suprug Stoje Kaikovi je bio zajedno
sa tri uitelja jedan od osnivaa Bosanske vile i njen urednik sve do
zabrane izlaska asopisa izbijanjem Prvog svjetskog rata, a ona je za
vrijeme muevljeve bolesti faktiki obavljala posao urednice, iako je
zvanino stojalo ime Steve Kaluerovia.38 Povremeno je pisala za
asopis iako je njen rad bio nedovoljno prepoznatljiv sve dok, za-
jedno sa suprugom, nije dobila orden vlade Kraljevine Srbije na 25.
godinjicu izlaenja Bosanske vile 1910. godine.39 Za vrijeme Prvog
svjetskog rata zajedno sa grupom srpskih intelektualaca i politiara
osuena je u veleizdajnikom procesu na smrt, ali je presuda kas-
nije pretoena u zatvorsku kaznu zbog veleizdaje, a o njenom radu i
ivotu nakon Prvog svjetskog rata ostalo je malo zapisanih tragova.40
34 Ibid, str. 396.
35 Zdero, J., n.d., str. 515.
36 Zdero, J., n. d., str. 242-243.
37 Papi, M. n. d., str. 77-78.
38 Ibid, str. 242.
39 Ibid.
40 Ibid.

No, ovaj angamanski aktivizam ne treba idealizovati jer su ene
uglavnom obavljale tradicionalne rodne uloge. Meutim, kako se to
zapravo odigravalo i kroz javnu sferu i aristotelijanske principe de-
ZABILJEENE
liberacije napravljen je znaajan iskorak.
Na pisanje Sofije Pui Pletikosi se posebno treba osvrnu-
ti, budui da je iznosila ne samo konzervativna ve i retrogradna
stajalita. Kako je Bosanska vila bila list za zabavu, pouku i knjievnost,
u rubrici pod nazivom Moda ova autorica je iznosila negativne po-
glede na tzv. emancipaciju ena koja je okrenula enu od kue, Boga
i uope svih vrlina. Tako je u tekstu ena i stid njezin, u konzerva-
tivnom ruhu govorila o muko-enskim odnosima i uope o ulozi i
mjestu ene u drutvu, a njeni napisi su proeti ironijom na, kako se
navodi, spoljanjost i temelje tzv. modernog naina ivota.41
Ono kurano stupanje u borbu ivota, koje je apostrofirala Je-
lena Belovi Bendadinovska, postaje vidno i otvaranjem tvor-
nica u ovom periodu, pa se navodi kako za razliku od musliman-
skih, hrvatske i srpske ene pristaju da rade u tvornici duhana.42
Njihov udio u radnoj snazi u ovim tvornicama je 1904. bio duplo
vei od udjela mukaraca.43 ene svih vjeroispovijesti su radile i u
tkanicama ilima, u vrlo tekim uslovima i sa niskim nadnicama,
a u njima su radile i djevojice od sedam do deset godina.44 Tako se
ne moe govoriti samo o kurai, ve i o suoavanju sa ekonomskom
nunou koju donose novi oblici privreivanja. No, tradicionalni
zanati su bili na cijeni, a tekstilna ornamentika se smatrala enskim
poslom koji moe postati kulturan proizvod interesantan stranoj
publici.45 U ovome se vidi priliv modernih trinih shvatanja, ali u
kombinaciji sa okrenutou tradiciji tj. ouvanju kulture posmatrane
tradicionalistiki.
Umjetnost je, pak, kao s jedne strane sfera slobode, a s druge
41 Pui-Pletikosi, S. ena i stid njezin, Bosanska Vila, god. 16, br. 01, str. 13-14.
42 Roger, N. Bosanska arolija, u Sve bih zemlje za Sarajvo dala (Tomaevi, D.),
Sarajevo, Fondacija za izdavatvo, str. 143.
43 Boinovi, N. (2006), ensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, Beograd,
Dvadesetetvrta i ene u crnom, str. 92.
44 Ibid.
45 Vujkovi, S., n. d., str. 127; Begi, A. (1978), Slikarstvo, u Umjetnost BiH 1894-
1923, Sarajevo, Umjetnika galerija BiH

strane i kanonskih pravila, ujedno otvarala i zatvarala prostore za
ensku kreativnost. No, u umjetnosti uvijek ostaju polja otvorena za
popunjavanje ali i za situiranje u politike namjene. Austrougarska up-
ZABILJEENE
rava s jedne strane radi na njenom unapreenju, a u isto vrijeme vidi

sredstvo za denacionalizaciju kroz promicanje tzv. bosanskog stila i
zaviajne umjetnosti.46 S druge strane, u lokalnim sredinama se u um-
jetnosti vidi snaga za promicanje nacionalnih interesa, a pojava nekog
umjetnika tumai se kao patetina potvrda nacionalnog samobitka.47
U umjetnosti je ena uglavnom bila znak, izloen pogledu
kao nainu dominacije,48 makar on bio distanciran pogled kao u
antievoj Emini. No, rodni profil je ujedno specifian jer se npr. u
feministikim teorijama slike istie da se on ne moe jednostavno
prevesti kao generalizovani vizuelni diskurs ekvivalentan jeziku.49
Pogotovo kad ene preotmu i aktersku poziciju, ne negirajui pri tom
ogranienja sa kojima su se susretale prve ene knjievnice, slikarice
i uope umjetnice u ovom periodu. Salonski likovni akademizam je
smatrao da je za ene slikarice objekt stvaralatva prirodni kolorit,
bio on mrtav ili iv, dok su se aktovi, recimo, smatrali nedolinim.
Prilike u obrazovanju muslimanki
etrdesetogodinja integracija BiH u Habsburkom carstvu

imala je znaajne posljedice po ivote muslimanki, naroito onih
koje su ivjele u veim gradovima. Od svog uspostavljanja u Sara-
jevu 1878. godine, habsburka Zemaljska vlada poela je reformisati
obrazovanje. Kako tvrdi Robin Okey, obrazovanje je imalo kljunu
ulogu u civilizatorskoj misiji koju su Habsburgovci eljeli razvijati
u bivoj osmanskoj provinciji. kole su se smatrale najboljim sred-
stvom za stvaranje reda obrazovanih lokalaca koji su se trebali za-
posliti kao dravni i vjerski slubenici da se ublae tenzije izmeu
46 Begi, A. Prilike, (1978), u Umjetnost BiH 1894-1923, Sarajevo, Umjetnika
galerija BiH
47 Ibid.
48 Bal, M. (2002), itanje pogleda: Konstrukcija roda u Rembrandta, u Uvod u
feministike teorije slike, (priredila Anelkovi, B.), Beograd, Centar za savremenu
umetnost, str. 165.
49 Ibid.

razliitih religijskih grupa i da se nacionalistiki sentimenti zami-
jene umirenim imperijalnim patriotizmom. Pored toga, reformirane
kole trebale su biti sredstvo za irenje centralnoevropskih ivotnih
ZABILJEENE
praksi srednje klase meu urbanim bosanskim stanovnitvom. U tu
svrhu habsburke vlasti nisu samo pokuavale reformirati postojei
javni kolski sistem naslijeen od osmanskog perioda i organizovan
po konfesionalnim linijama, ve i uspostaviti potpuno novi dravni
kolski sistem koji bi bio otvoren i za djeake i za djevojice.50
Habsburke vlasti su smatrale obrazovanje djevojica kljunim
korakom u transformisanju bosanskog stanovnitva iz orijentalnih u
evropske subjekte: prema imperijalnim pedagozima, samo ena koja
je uena u predmetima kao to su pedagogija, higijena, religija i runi
rad, moe kasnije postati odgovorna majka, dobra supruga i umjena
domaica, ime bi se habsburka civilizatorska misija integrisala u
samu sr bosanske privatne sfere. Iz tog razloga je Zemaljska vlada
osnivala enske osnovne kole i vie djevojake kole, a 1911. godine
i kolu za uiteljice u Sarajevu ensku preparandiju.51
Napori Zemaljske vlade da muslimanske djevojice ukljue u
javno obrazovanje naili su na najjai otpor muslimanske zajednice,
naroito islamskih vjerskih slubenika.
Dravne kole koje su slijedile naelo interkonfesionalnosti imale su
nastavni kadar koji je gotovo iskljuivo bio sastavljen od nemuslimana
te su islamski vjerski slubenici u kolskom sistemu pronalazili prikri-
veno nastojanje da se muslimanske djevojice preobrate u kranke te
da se ukine rodna i konfesionalna segregacija. Najsnanije protivljenje
kolovanju ena dolazilo je od hoda, uitelja u lokalnim mektebima,
koji su redovno vrili pritisak na muslimanske porodice da ne upisuju
djevojice u dravne kole.52 Na prelazu decenija, dok su hiljade musli-
manskih djeaka pohaali dravni kolski sistem, samo je nekoliko
muslimanskih djevojica sjedilo u klupama osnovnih kola.53
Zemaljska vlada je imala dvije strategije za irenje pismenosti
50 Robin, O. (2007), Taming Balkan Nationalism. The Habsburg Civilizing Mission in Bosnia,
1878-1914, Oxford i New York, Oxford University Press, str. 60-61.
51 Papi, M. n.d., str. 117.
52 Kujrakovi, N. (2009), Odnos bonjaka prema dravnom kolskom sistemu BiH izmeu dva
svjetska rata, Glasnik Rijaseta Islamske Zajednice u BiH, LXXI, 11-12, str. 1111-1124.
53 Bogievi, V. (1975), Pismenost u BiH, Sarajevo, Veselin Maslea, str. 284.

meu muslimanskim djevojicama. Zahvaljujui intenzivnim pre-
govorima sa vjerskim slubenicima, 1892. godine jedan broj enskih
mekteba uveo je prvi put poduavanje iz narodnog jezika na latini-
ZABILJEENE
ci i irilici.54 Habsburke vlasti su 1897. godine odluile da naprave

izuzetak od interkonfesionalnog naela dravnih kola te su usposta-
vile osnovnu kolu u Sarajevu iskljuivo za muslimanske djevojice
Muslimansku osnovnu i viu djevojaku kolu. Vlasti su 1901. go-
dine ovome dodale i trogodinji (od 1913. godine etverogodinji)
produeni teaj za muslimanske djevojice koje su eljele nastaviti
obrazovanje, a 1913. uspostavljen je poseban trogodinji kurs za
poduavanje muslimanskih uiteljica. Zahvaljujui ovim kolama
u Bosni, koja je imala 80% potpuno nepismenog stanovnitva, do
1918. godine bilo je nekoliko desetina muslimanki koje su zavrile
srednju kolu i nekoliko njih sa zavrenim kursom za uiteljice.55
U prva dva desetljea habsburke vlasti u BiH, protivnici obra-
zovanja muslimanki se nisu oglaavali te su izbjegavali svoje ideje
iznositi u javnost. Stvari su se promijenile 1911. godine kada je
novouspostavljeni bosanski Sabor (parlament sa vrlo ogranienim
zakonodavnim ovlastima) poeo raspravu o zakonu o obaveznom
obrazovanju za djeake i djevojice. Za tu priliku je grupa islamskih
uitelja/ica koji/e su se okupljali/e oko udruenja Mualim (sara-
jevsko udruenje vjerskih uitelja) izdala pamflet pod nazivom Pi-
sma u obranu muslimanskog enskinja.56 Kako stoji u uvodu, pamflet
je prvi put iznio zabrinutosti onih osoba u muslimanskoj zajednici
koje su se protivile dravnom kolovanju muslimanskih djevojica,
na temelju argumenta da e ih takvo obrazovanje odnaroditi i evro-
peizirati.57 Tekst je izazvao estoke reakcije brojnih muslimanskih
zvaninika, posebno onih koji su proli obrazovanje habsburkih
kola i univerziteta i koji su u muslimanskim listovima Musavat i Ze-
54 uri, H. (1983), Muslimansko kolstvo u BiH do 1918. godine, Sarajevo, Veselin Maslea
55 O sarajevskim kolama za muslimanske djevojice, vidi: Kujovi, M. (2010), Muslimanska
osnovna i via djevojaka kola sa produenim teajem (18941925), Novi Mualim, 41, str.
72-79. i Giomi, F. Forging Habsburg Muslim Girls. Gender, Education and Empire in Bosnia
and Herzegovina (18781918), History of Education (u pripremi, 2015).
56 Safijje-hanum, (1911), Pisma u obranu muslimanskog enskinja, Sarajevo, Izdanje
urednitva Muallima
57 Safijje-hanum, n.d., u Introduction (nije numerirano).

man branili pravo muslimanki
da se obrazuju u dravnim
kolama.58
ZABILJEENE
Nije se radilo o jedno-
stavnom sukobu izmeu
podravatelja i protivni-
ka enskog obrazovanja kao
takvog, ve je dolo do kon-
troverze izmeu zagovaratelja
razliitih vrsta obrazovanja
ena, a u centru rasprave na-
lazila se dravna kola. Oni koji su zagovarali obrazovanje ena u
dravnim kolama proizvod su dva razliita reformatorska iskustva
koja su dijelila iste ideje: oni koje je oblikovao osmanski reformizam
(tanzimat) i oni koji su odgojeni u kulturalnoj klimi Austro-Ugarske.
U diskursu koji su branili ovi mukarci, ene su imale kljunu ulogu:
u rukama matere poiva budunost jedne cijele porodice, pa moda i
cijelog jednog naroda [...]. Majke moraju biti uiteljice svojoj djeci u
vjeri i moralu.59 Samo su obrazovane majke mogle omoguiti musli-
manima da se prilagode postosmanskim okolnostima i time postanu
nositelji napretka. Muslimanke u Bosni, ipak, nisu bile dobro pri-
premljene za ovu misiju. Prema stavovima muslimanskih intelektua-
laca, obrazovanje ena predstavljalo je vaan nain za stvaranje
boljih majki i supruga.
Pamflet protiv enskog obrazovanja iz 1911. godine je, s druge
strane, pripisao veliki znaaj nereligijskom gradivu koje se poduavalo
u modernim kolama. Zbog toga to su davale racionalno objanjenje
stvarnosti, ideje heretika Kanta i Darvina,60 koje su se irile u mo-
dernim kolama, bile su naroito opasne: djevojicama su u glave
uvodile sumnju u postojanje Boga, a ta sumnja je mogla rezultovati
pojedinanom i kolektivnom nestabilnou, to bi onda rezultiralo
subverzijom porodinih i drutvenih hijerarhija. Prema pamfletu, na-
jadekvatnije obrazovanje za stvaranje dobre muslimanske femininosti
58 Giomi, F. Forging Habsburg Muslim Girls, cit.
59 Karamehmedovi, M. (11. Februar 1911), Naobrazba muslimanskog enskinja, Musavat, 9/VI, str. 3.
60 Safijje-hanum, n.d., str. 18.

razlikovalo se od onoga to se nudilo u dravnim kolama, u smislu
sadraja, praksi, ljudi i prostora; ono bi trebalo obuhvatati samo vjers-
ke sadraje, a potpuno izbaciti naune i nevjerske predmete, trebalo bi
ZABILJEENE
biti usmeno a ne pismeno, i trebalo bi dolaziti od majke, mua i mua-

lima, bez potrebe za intervencijom uitelja/ice iz dravne kole, te bi se
trebalo odvijati u privatnoj ili poluprivatnoj sferi (u kui ili mahali), a
ne u odvojenom pedagokom prostoru, odnosno koli.
Dakle, u mektebima nisu postojali nastavni programi, ve je sve
zavisilo od stepena obrazovanja, sposobnosti i volje hode ili bule.61
Medrese kao vii stupanj obrazovanja su takoer varirale u kvalite-
tu, a najistaknutija je bila Gazi Husrev-begova medresa u Sarajevu.
Stanje u srpskim kolama je takoer bilo loe, a u kolama koje se
spominju u drugoj polovini XVIII i prvoj polovini XIX vijeka uila
se elementarna pismenost sa osnovama pravoslavne vjere.62 U drugoj
polovini XIX vijeka vidljiv je i polazak enske djece u ove kole to
govori u prilog osavremenjivanju, iako se u literaturi spominje i ime
gospode Evrozije kao uiteljice djevojica jo od 1747, ali o tome
nema jasnih tragova.63
Hrvatske kole su u periodu otomanske imperije uglavnom bile veza-
ne za samostane, a pred kraj turske vladavine osnivaju ih i asne sestre u
Sarajevu (1871), Mostaru (1872), Docu kod Travnika i Banjoj Luci (1872)
i Livnu (1874). Srednjokolsko obrazovanje je bilo tek u zaecima.
O obrazovanju, uope
Kroz pitanje obrazovanja najbolje se iitivaju namjere okupa-

cionih vlasti u pokuajima da iznau najbolje modalitete. Tako do-
lazi do preplitanja starog i novog, tradicionalnog i modernog, u isto
vrijeme uskomeanog politikim interesima monarhije. Iako je vlast
u sutini proteirala katoliko stanovnitvo, manevrie sa terminom
hrvatski jezik zbog pritisaka iz Pete i inaugurie termin zemaljski
jezik, koji je poslije pretoen u bosanski. Tek je 1907. naziv srpskohr-
61 Kemura (1974), str. 27; Papi, M. (1972), kolstvo u BiH za vrijeme austrougarske okupacije,
1878-1918, Sarajevo, Izdavako preduzee Veselin Maslea, str. 33.
62 Ibid, str. 23.
63 Ibid, str. 23.

vatski stekao pravo na upotrebu u zvaninoj kolskoj terminologiji.64
Kako je austrougarska vlast teila da reformie postojee stanje,
ali i da ne doe u prevelik konflikt sa zateenim obiajima, uredbom
ZABILJEENE
iz 1879. se razlikuju tri vrste kola: ope narodne kole, privatne i
konfesionalne.65 Vlasti su teile kontroli konfesionalnih kola zbog
ega je dolazilo do otpora kod stanovnitva, a na ta je posebno upo-
zoravala vlast u Peti. Poseban udar je bio na srpske kole, a situacija
nije bila bolja ni za franjevake kole. Franjevci su bili vezani za na-
rod i kao takvi protivnici germanizacije, te su doli pod udar vla-
sti.66 kole asnih sestara su ostale nedirnute,67 pri emu treba imati
u vidu da je veliki broj redovnica doao u Bosnu iz drugih dijelova
monarhije. Katoliki enski red Keri boje ljubavi je 1871. formirao
osnovnu kolu, a kasnije i uiteljsku kolu 1884. godine. Iako je rije
o konfesionalnoj koli, ona je 1912. dobila pravo javnosti budui da
su svrene uiteljice mogle raditi i u dravnim kolama.68 Uprkos
politizaciji njihove uloge, to se ogleda u injenici da je njihov rad
djelimino uslovljen i strahom od protestantskog utjecaja, naroito
nakon to je Engleskinja Miss Adeline Irby 1866. osnovala ensku
kolu sa internatom,69 potrebno je istai da je u njihove kole bio
ukljuen veliki broj enske djece. Mnoge sestre su upamene u na-
rodu po svom pregalatvu kako u radu sa uenicama tako i u hu-
manitarnom radu. Tako je sestra predstojnica Luka Liegitz bila
poznata po svojoj pravednosti, a nakon njene smrti njen grob je po-
stao mjesto gdje su ljudi esto dolazili da nau utjehu.70 U kolama
sestara redovnica je bilo i uenica drugih religija to je ovu kolu
pribliavalo principima dravnih kola.71 No, ona nije mogla da za-
dovolji potrebe za uiteljskim kadrom pa je 1912. otvorena u Sara-
jevu enska uiteljska kola, nazvana enskom preparadnijom, koja
64 Papi, M., n. d., str. 10.
65 Ibid, str. 41.
66 Hadiosmanovi, L. (1980), Biblioteke u BiH 18781918, Sarajevo, Izdavako preduzee
Veselin Maslea, str. 63.
67 Papi, M. n. d., str. 44.
68 Papi, M. n. d., str. 93.
69 ene u istoriji Semberije, str. 15.
70 Filipovi-Fabijanovi, R, Sestra Luka (legenda), u Sve bih zemlje za Sarajvo dala, (Tomaevi,
D.), Sarajevo, Fondacija za izdavatvo, str. 73.
71 Papi, M. n.d., str. 94.

je radila po neznatno izmijenjenom nastavnom planu kakav je bio u
mukoj koli (sadravala je u programu enski kuni rad, kuanstvo
i vrtlarstvo).72 Sa izbijanjem rata, a uslijed straha od politikog djelo-
ZABILJEENE
vanja aka, kola je premjetena u Derventu i upisivali su je i uenici

i uenice.73
Otvaraju se enske kole za muslimanske djevojice u kojima
se pored vjerske pouke u nastavnom planu velika panja poklanjala
runim radovima. Kasnije se u nastavne planove unose i itanje, pi-
sanje, raun, a cilj je izmeu ostalog bio da se muslimanske djevojice
obue da postanu uiteljice.74 Ono to je posebno bitno jeste da se
otvaraju i enske djevojake kole, te vie djevojake kole za one
iz vieg drutvenog statusa. Pored ope naobrazbe, kola je imala
funkciju da djevojke osposobi i za neke oblike privreivanja, kao i
da ih pripremi za ulogu majke i domaice.75 Kasnije su se struna
odjeljenja odvojila u posebne kole i okosnica nastavnog plana je bilo
ivenje i krojenje, no ove kole je pohaao mali broj muslimanskih
djevojica i djevojaka. U tridesetoj godini dravne okupacije tzv.
interkonfesionalne kole pohaalo je manje od 200 uenica musli-
manki, pa je naen poseban modus kroz uvoenje makar i manjih
reformi u mektebe i medrese.76 Iako je vlast isticala da principi koe-
dukacije imaju u savremenom svijetu svojih zagovornika i predno-
sti, iz praktinih razloga su se osnivale samostalne djevojake kole,
odnosno odvojena odjeljenja za ensku djecu u mjeovitim kolama.
Nastavnom osoblju je posebno propisano da vre nadzor kako se
nita ne bi dogodilo, to bi moglo povrijediti priroenu njenost i
stidljivost enske djece.77
Kako je ve istaknuto, voene su rasprave pune naboja o dome-
tima i ciljevima kolovanja enske djece, posebno muslimanki, gdje
je posebno mjesto zauzela Safijja-hanum, otro se suprotstavivi
ovim trendovima kao obliku novotarije, odnaroavanja koje vodi
72 Ibid, str. 98.

73 Ibid, str. 101.
74 Kemura, str. 33.
75 Papi, M. n. d., str. 141
76 Ibid, str. 95.
77 kolski glasnik (1912), str. 93.

u brojne poroke.78 Zanimljivo je da su odgovori i napadi na njena
pisanja dolazili od strane mukaraca muslimana, koji su isticali da
kola i nauka nisu uzrok pokvarenosti budui da je dunost kole,
ZABILJEENE
pored obrazovanja razuma, i obrazovanje srca i due.79 Otri tonovi
su se posebno uli kad je otkriven pravi identitet autorice, imenom
Sofija Pletikosi, to je protumaeno kao tenja da se bosanski
muslimani i dalje dre u stanju zaostalosti. Prosta injenica da je
sama autorica pismena i da prati politiki ivot u BiH, u nekim je
krugovima protumaeno kao prikrivena, ak i jezuitska tenja ka
nazadovanju muslimanki.80
Ipak, ni nemuslimanke nisu bile u mnogo boljoj situaciji sve do
dolaska Miss Adeline Irby, Engleskinje viktorijanskog morala, koja
je veliki dio svog ivota upravo posvetila prosvjeivanju i obrazovan-
ju hriana, posebno djevojaka. Pismenost i obrazovanje se u oto-
manskom periodu njegovalo uglavnom kroz vjerske institucije te se
pored pastoralnog rada posebna panja posveivala opismenjavan-
ju.81 No, ovakav angaman je esto zavisio od hirova vlasti koja nije
doputala graenje kola za hriane, pa su npr. franjevci organizo-
vali analfabetske kurseve za djecu, i muku i ensku, s uputama da ta
djeca onda drugima pokazuju.82
Pitanje obrazovanja ena je bilo vie nego mukotrpan put, koji je
teko saeto prikazati. Naprimjer, na Zavod za ensku djecu, koji su
osnovale Adeline Irby i njena prijateljica i saputnica Miss Macken-
zie, 1869. godine, nisu blagonaklono gledale ni turske vlasti ali ni
bosanski katoliki kler koji je u njima vidio propagandu protestan-
tizma.83 Austrougarski period takoer ne treba idealizovati, uprkos
pokuajima vlasti da se, izmeu ostalog kroz obrazovanje, BiH pros-
vijetli i izvede iz zaostalosti i da se uvedu oblici reda i funkcional-
78 uti, F. Sofija Pletikosi, Safijja-hanum, i rasprava o emancipaciji i kolovanju ene musl-

imanke, studije, br. 7-8.
79 Ibid, str. 671.
80 Ibid, str. 675.
81 Naki, G. (2010), kolstvo i pedagoko naslijee iz razdoblja turske vladavine livanjskim
krajem, Suvremena pitanja 10. asopis za kulturu i prosvjetu, str.7.
82 Ibid, str. 8.
83 Bogievi, (1947), pr. Hadiosmanovi, L. (1980), Biblioteke u BiH za vrijeme austrougarske
vladavine, Sarajevo, Izdavako peduzee Veselin Maslea, str. 28.

nosti. Tako austrougarske vlasti nisu uope pomagale Zavod Miss
Adeline Irby niti su ga navodile u svojim izvjetajima. No, to nije
sprijeilo uenice po zavretku kole da se ukljue u drutveni ivot
ZABILJEENE
kroz pedagoku tampu, kulturno-prosvjetni rad i da nastave da rade

u srpskim kolama.84
Obrazovanje ena je imalo vie funkciju unapreenja porodinog
ivota i stvaranja lojalnih podanika monarhije i krune.85 To je inae
vailo openito za obrazovanje budui da je nastavnika vrlina bila jedan
od uslova pristupa uiteljskom pozivu. U poetku je nazivana moralno-
politikim vladanjem, da bi se to postepeno konkretnije razraivalo.86
No, ono to je ostalo nepromijenjeno jeste da nikada ovaj poziv nije
bio adekvatno priznat ni nagraivan i zaostajao je iza drugih slubi.87
Uiteljice, iako su imale iste obaveze kao uitelji, nisu ravnopravno
nagraivane, iako su podjednako investirale itavu svoju linost ne samo
u uiteljski poziv ve i u kulturni rad. Udatim uiteljicama su smanjivani
neki oblici materijalnog podsticaja, a poseban udar na njihov poloaj je
predstavljala uredba iz 1908. godine (koja je 1913. pretoena u zakon), a
kojom se uiteljicama koje se nisu udale prije donoenja uredbe namee
celibat, u protivnom e se raditi o svojevoljnom naputanju slube.88
Izuzetak je predstavljala udaja za uitelja.
Jelena Belovi Bernadinovska se smatra najplodnijim, kao
i najraznovrsnijom uiteljicom, spisateljicom i kulturnom djelat-
nicom: Nema kulturnog podruja na kojem se nije ogledala piui,
komentariui i prevodei.89 Prva je pisala o ljepoti bosanske orna-
mentike i organizovala u vie evropskih centara izlobe bosanskih
motiva.90 Meu drugim uiteljicama i kulturnim djelatnicima spom-
inju se i imena Jagode Truhelke, Anke Kragi, Anke Topi, Julijane
Dubrovi, a koje su takoer doprinijele uvanju kulturne batine iz
84 Papi, M. kolstvo u BiH za vrijeme austrougarske okupacije, Sarajevo, Izdavako

peduzee Veselin Maslea, str. 94.
85 Vujkovi, S. (2009), U graanskom ogledalu. Identiteti ena bosanskohercegovake graanske
kulture 18781921, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske, str. 111-112.
86 Papi, M. n. d., str. 73.
87 Ibid, str. 74.
88 Papi, M. n. d., str. 75.
89 Papi, M. n.d., str. 81.
90 Ibid.

razliitih krajeva BiH kroz pisanu rije.91 Uiteljica iz Bijeljine Mari-
ja erani Todorovi osniva Kolo srpskih sestara u Bijeljini 1905,92
a uiteljice Jerina Bori i Sofija Pupi humanitarne zabave u korist
ZABILJEENE
siromanih uenika,93 to ukazuje na irok dijapazon oblasti na koje
se profesija uiteljice proirivala. Pristup vlasti je i u obrazovanju i
u drugim sferama bio vie nego pragmatian, gdje je akcent bio na
kreiranju imida u evropskoj javnosti da je Austro-Ugarska donijela
kulturu u jednu zaostalu zemlju.94
enska udruivanja
Posebno znaajan segment predstavljaju raznovrsni, aroliki obl-

ici udruivanja koji se javljaju u ovom periodu, a koji predstavljaju
svojevrsni rezultat dodira tradicionalnog graanstva koje je zanatsko-
trgovako-rentijerskog tipa i doseljenikog graanstva, (...) gradei
time novi nacionalni i vjerski mozaik modernog graanstva potrebnog
Austro-Ugarskoj (...)95
ene u austrougarskom periodu na ovim osnovama iskorauju
djelimino u javnu sferu, bavei se prevashodno prosvjetnim, kul-
turnim i humanitarnim radom,96 tj. onim djelatnostima koje se
smatraju proirenim kunim radom, voenim principima etike,
odnosno brige o drugome. No uprkos tome, bitno je to u novonast-
alim udruenjima ene nalaze svoje prostore, tanije nie socijalnog
(enskog) kapitala, koji e im dati uporite za povremeno isticanje i
protofeministikih ideja, i uope moralnu drutvenu kritiku proetu
emocionalnou i posveenosti.97 No, humanitarni, prosvjetni i kul-
turni rad je bio nerazdvojno povezan sa nacionalnim. Tako su npr.
91 Ibid.
92 Lazi, T. ene u istoriji Semberije. Dopunjeno izdanje, str. 42
93 Ibid, str. 43.
94 Hadiosmanovi, L. (1980), Biblioteke u BiH, Sarajevo, Izdavako drutvo Veselin Maslea, str. 33.
95 Hadibegovi, I., Kamberovi, H. Organizacije civilnog drutva u BiH porijeklo i
kotekst, Revija slobodne misli, No. 9-10, str. 49
96 Lazi, T. ene u istoriji Semberije. Dopunjeno izdanje, str. 8.
97 Popov Mominovi, Z. (2013), enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne
kontrakulture, Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u BiH,
Fondacija cure, str. 63.

Banjaluanke 1901. godine osnovale Dobrotvornu zadrugu pravo-
slavnih Srpkinja Banjaluanki, koja se pored humanitarnog rada,
brige o siromanim enama, kolovanja i pomaganja siromane
ZABILJEENE
enske djece, angaovala i na irenju nacionalnih ideja.98 Kako je srp-

sko stanovnitvo bilo pod posebnom prismotrom uslijed injenice
da, za razliku od Hrvatske, Srbija nije bila dio Austro-Ugarske, vlasti
su strogo kontrolisale rad srpskih udruenja. Budui da se kroz obra-
zovni sistem tendenciozno radilo na brisanju odreenih sadraja iz
nacionalnih predmeta, kroz udruenja se teilo ouvanju vlastite
nacionalne i kulturne batine. Navodi se da su do 1912. godine ot-
vorene dvadeset i dvije zadruge Srpkinja sa slinim ciljevima, a te je
godine osnovan i savez. Takoer su osnivane pridrunice nacional-
nih udruenja, pa su se Hrvatice organizovale u podrunicama hr-
vatskog kulturno-prosvjetnog drutva Napredak.99 Prve podrunice
su nastale u Fojnici i Vareu 1909. godine.100 Kada je rije o istak-
nutom muslimanskom dobrotvornom drutvu Gajret, osnovanom
1903. godine, ono je svoju ensku podrunicu odnosno enski od-
bor dobilo tek 1921. u Konjicu, to ukazuje na vei broj prepreka
sa kojima su se suoavale muslimanke u javnom djelovanju. Uprkos
nerazdvojnoj povezanosti sa etno-konfesionalnim, udruenja su isti-
cala i ljudskopravake zahtjeve. Tako je npr. spomenuti Savez Srpkin-
ja 1913. donio Rezoluciju sa zahtjevima koji se tiu izjednaavanja
prava ena i mukaraca, regulisanja poloaja neudatih majki i
izjednaavanja poloaja brane i vanbrane djece.101
Pored nacionalnih odnosno etno-konfesionalnih, osnovana su i
prva struna enska udruenja 1911. kao to su Savez organizaci-
ja primalja te Zadruga domaica.102 No, treba podvui i to da nije
postojao zakon o udruivanju, i da su vrijedile odredbe o javnom
redu i miru te da su vlasti mogle da zatvore neko udruenje bez
navoenja razloga.103 Svojevrsno bujanje udruivanja treba pov-
ezati i sa injenicom da su politike partije do donoenja bosan-
98 Boinovi, N. ensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, str. 93.
100 Ibid.
101 Boinovi, N. n.d., str. 93.
103 Pejanovi, pr. Hadiosmanovi, L., n. d., str. 35.

skog tatuta 1910. bile zabranjene pa su udruenja imala i odreenu
supstitucijsko-posredniku funkciju koja se ogledala u upuivanju
zahtjeva i odreenih inicijativa vlastima.104
ZABILJEENE
Diskursni okviri enskog udruivanja, odnosno uea u
udruenjima, uglavnom su bili propatrijarhalni i mjestimino
proarani i proto-feministikim zahtjevima. Od posljednjih se esto
pravio i otklon, uporedo sa letiminim isticanjem ljudskopravakih
zahtjeva, ukazivanjem na bespotreban strah od intelektualno
osloboenih ena budui da je romantiarsko-patriotska osjeajnost
uvijek bila na prvom mjestu a dom smatran hramom.105 No, patri-
jarhalni okvir brige je bio preuzak da na adekvatan nain ukae na
poloaj ena radnica. One se stoga sindikalno organizuju, a 1905.
godine radnice tkanice ilima organizuju i trajk.106 Takoer se
pridruuju i Socijaldemokratskoj partiji, a 1913. prvi put proslavljaju
8. mart, to svjedoi o postojanju i ljeviarskih strujanja u enskom
djelovanju i svijesti, koja e svoj zamajac dobiti u kasnijem periodu.
Knjievnost
Potraga za enskim iskustvom knjievnoga stvaralatva se u bh.

knjievnosti artikulie unutar iskljuene historije enskoga pisan-
ja, pogotovu kada se pozicioniramo na same poetke enskoga
stvaralatva. U prvim enskim knjievnim izriajima teko je izd-
vojiti neku vrstu subverzivnog potencijala njihovih tekstova. Tek-
stove autorica kao to su Umihana uvidina (17941870), Staka
Skenderova (18211891), Habiba Stoevi Rizvanbegovi (1845
1890) moemo posmatrati naprosto kao enske. Njima se artikulie
potreba autorica za prostorima slobode koji su im u historijskom
kontekstu turske okupacije ovih prostora bili onemogueni. Iako su
sve tri autorice pisale unutar principa klasinog mukog diskursa,
to onemoguava istraivake poduhvate za remetilakim uincima
enskoga stvaralatva, ipak se traganje za autentinim doivljajem vlas-
104 Sejfija, I. (2008), Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH,
Sarajevo, Friedrich-Ebert-Stiftung str. 11.
105 Vujkovi, S., n. d., str. 115.
106 Boinovi, N., n. d., str. 93.

titoga tijela i postojanja treba nastaviti uprkos tvrdnjama da ne postoji
enski glas u tom periodu, niti pisanje kao takvo, nego samo kao glas
histerine osobe koji je muevni jezik ene (...) i takav muevni jezik
ZABILJEENE
ene uspijeva monolitnost falogocentrizma dovoljno izobliiti i svesti

na stupanj igre rijeima.107 Kada govorimo o vrijednostima njihovih
knjievnih poetika, mora se istai da poeci enskoga knjievnog
stvaralatva nisu bili istananog izraza i stila, nego su zapravo odgo-
varali vrijednosnom imperativu knjievnog stvaralatva tog vre-
mena i zadovoljavali su nacionalni diskurs, epsku tehniku i klasini
epski izraz. Samo kao sljedbenice ovih poetika ene su uope i mo-
gle biti prihvaene kao autorice, naravno, nikada ravnopravne sa
mukarcima, autorima. Iako ovaj period predstavlja poetnu fazu
kreiranja enskoga stvaralatva i sainjavanja knjievnoga puta, koji
e nadolazeim generacijama autorica posluiti kao uvid u histori-
jski kontinuitet stvaranja knjievno-umjetnikih djela, njihove tek-
stove ne moemo posmatrati otrgnute od konteksta. Naprotiv, sve tri
autorice su naprosto muke pjesnikinje i nita vie od toga. Mada sit-
uacija nije tako jednostavna, jer je Umihana uvidina jedina enska
predstavnica alhamijado knjievnosti108 na junoslavenskim pros-
torima. Staka Skenderova je bila upravnica enske kole u Sarajevu
i prva ena koja je napisala knjigu u BiH, dok je Habiba Stoevi
Rizvanbegovi jedina bosanskohercegovaka pjesnikinja koja je pis-
ala pjesme na turskom jeziku, po uzoru na svoje turske savremenike,
tako da se ubraja u bosanskohercegovaku knjievnost na orijen-
talnim jezicima. Iako odane mukom svijetu, kulturi i knjievnim
poetikama, ove autorice predstavljaju poetke enskog knjievnog
stvaralatva u BiH i omoguavaju sagledavanje historijskog kontinu-
iteta, te slue za mapiranje diskursivnog razlikovanja i promjena u
enskom knjievnom stvaralatvu, od njegovih poetaka do danas.
Imajui na umu dugaku tradiciju pjesnikinja u Osmanskom
carstvu, pjesnitvo je ostalo prvi i najraireniji anr za muslimanke
do kraja habsburkog perioda. Meu prvima koje su objavljivale
pjesme bila je Hasnija Berberovi, uenica sarajevske musliman-
107 Gazeti, E. (2003), Fenomen enskoga pisma/identiteta u bosanskohercegovakoj
knjievnosti, u Patchwork, 1, Sarajevo: Rodne studije, str. 99-111.
108 Knjievnost na narodnom jeziku pisana arapskim pismom, arabicom.

ske kole za djevojice i prva muslimanka koja je postala uiteljica
u dravnoj koli.109 Potie iz porodice skromnih trgovaca eerom iz
Sarajeva koji su svu svoju djecu slali u dravne kole, a prvu je pje-
ZABILJEENE
smu objavila u listu Behar 1907. godine. Smatra se da je njezina po-
ezija inspirisana tradicionalnom bosanskom narodnom poezijom.110
Pred poetak Prvog svjetskog rata, nekoliko muslimanki se okualo
i u prozi. Nafija Sarajli (roena Hadikari), biva uenica sarajevske
kole za djevojice, jedno vrijeme je radila kao uiteljica u reformiranom
mektebu, a bila je prva muslimanka koja je u tom periodu pisala roma-
ne. Potie iz poznate porodice krojaa.111 Godine 1913. poinje objavlji-
vati seriju kratkih pria u muslimanskom listu Zeman, a sljedee godine
u Biseru, objavivi oko dvadeset pria do kraja Prvog svjetskog rata.112
U tom istom periodu se efika Bjelevac (roena Alihodi),
biva uenica sarajevske muslimanske kole za djevojice, iz poznate
porodice tekstilnih obrtnika u Sarajevu, kerka uiteljice veza u re-
formiranom mektebu u Sarajevu, okuala u tipino mukom anru
pisala je eseje kao komentare na drutvena zbivanja.113
Ope napomene o ovom periodu
Period koji smo letimino dotakli karakterie ukrtanje tradicion-

alnog i modernog, stranog i domaeg, a protivrjenosti ovih ukrtanja
su se odrazile i na same ene, bilo da su bile relativno autonomne
akterke brojnih dogaaja ili pak dio bh. ope populacije. Radovi ena
strankinja, koje su obiljeile period prosvjeivanja i utrle put novim
pogledima na mjesto i ulogu ene u drutvu, takoer su bili proarani
protivrjenostima. Tako i sama Miss Irby, koja je predano radila na
109 O istoj eni vidi: Kujovi, M. (2009), Jedna zaboravljena uiteljica Hasnija Berberovi,
Graa Arhiva BiH 1: 179-86, i Kujovi, M. (2005), Ko su bile prve nastavnice u muslimanskoj
osnovnoj i vioj djevojakoj narodnoj koli u Sarajevu (18941918), Muallim 21, str. 48-55.
110 Vahida (1907-1908), Nevjera, Behar, 4, str. 58; Vahida (1907-1908), elja, Behar, 19, str.
295-6; Vahida (1907-1908), Uzdasi, Behar, 20, str. 315.
111 Koari, F. (1976), Moje kolovanje, Preporod, 15, str. 16-7.
112 Giomi, F. Daughters of Two Empires. Muslim Women and Public Writing in Habsburg
Bosnia-Herzegovina, Aspasia, Vol. 9, 2015 (u tampi).
113 Bjelevac . (1913), Odgoj i kola, Biser, 12, str. 274. Pored ovog lanka, napisala je i (1913),
Na razvalinama dvora alipaine Rizvanbegovia, Biser, 17-18, str. 280-1, (1913), Idu dani,
Biser, 5, str. 83 i (1914), Ljubavi, Biser, 10, str. 213.

obrazovanju djevojica, nije zaboravila svoju superiornost tako da su
Bosanci za nju ipak ostali poluvarvari,114 dok su umjetnice strankinje
posmatrale zemlju i njeno stanovnitvo kao neto egzotino, drugaije
ZABILJEENE
a stoga i inspirativno.115 Neke od njih su napustile BiH nakon stvaran-

ja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (npr. Milena Mrazovi).
Angaman lokalnih ena je, iako skuen u okvire okupirane zemlje i
modifikovanih verzija konfesionalne i nacionalne patrijarhalnosti, di-
jelom ove okvire potvrivao, a dijelom ih prevazilazio.
Prvi iskoraci u javnu sferu desili su se kroz angaman u
razliitim udruenjima, profesijama, ukljuivanjem u nove ob-
like proizvodnje, pisanu rije i poteze kistova. Tako otvaraju nie
za artikulaciju protofeministikih zahtjeva. Posebno je znaajno
pero Jelene Belovi Bernadinovske koja je u lancima, kao to
su ena budunosti i Moderna ena, isticala da ena ne treba biti
limitirana branim i majinskim dunostima, ve da joj je dunost
da doprinese kulturnom i uope drutvenom napretku.116 Ono to
posebno treba apostrofirati je vanost kulturno-prosvjetnog rada na
poboljanju poloaja ena i uope drutvenih odnosa, i ukljuivanja
u modernizacijske tokove. Najivlje promjene u ovom periodu su se
desile u sferi obrazovanja, ali su ujedno reflektovale i razliite taktike
okupacijskih vlasti ija je manifestna funkcija bila modernizacija za-
ostale zemlje, a latentna njezino dranje u stanju pokornosti.
Svojevrstan rezime austrougarskog perioda na vizuelan nain
predstavlja izloba odrana 1917. godine s ciljem da prui spektaku-
laran dokaz brige austrougarske uprave o kulturi i umjetnosti. To je
bila prva velika zajednika manifestacija bh. umjetnika (njih 14 od 21
umjetnika ukupno), i po prvi i posljednji put su se nali na okupu stra-
ni i domai umjetnici koji su djelovali u BiH. No, umjetnici nisu nastu-
pili sa svojim najreprezentativnijim djelima, a nisu se pojavili ni neki
od najboljih, ukljuujui i umjetnice Adela Ber i Lujza Kuzmi.117
114 Vujkovi, S., n. d., str. 100.
115 Ibid, str. 39.
116 Zdero, J. Belovi-Bernadzikovska, Jelica, (1870-1946), u A Biographical Dictionary of Wom-
ens Movement and Feminism. Central, Eastern and South-Eastern Europe, 19th and 20th
Century, (F. de Haan), str. 52.
117 Begi, A. (1978), Prilike, u Umjetnost BiH 18941923, Sarajevo, Umjetnika galerija BiH

Aida Spahi, Fabio Giomi, Zlatan Deli
ZABILJEENE
I DIO: 19141941.
ene kroz smjenjivanje epoha
ensko pitanje postoji. To pitanje nisu stvorili ni mukarci, kao

to neke feministkinje misle a ni ene, kao to tvrde antifeministi.
ensko pitanje stvorile su prilike.118
U ovom poglavlju ukratko e biti predstavljen period od poetka

Prvog svjetskog rata do poetka Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji
1941. godine u kontekstu djelovanja ena. Na samom poetku dat je
kratak pregled historijsko-drutvenih okolnosti, a nakon toga pri-
kaz enskog udruivanja, prava za koja su se zalagale te faktora koji
su oteavali ili donekle olakavali njihovo djelovanje. Takoer je dat
osvrt na ekonomska, socijalna, obrazovna, graanska i ostala prava
ena u ovom periodu, kao i na prilike u knjievnosti i pozorinoj
umjetnosti. U ovom poglavlju se prilikama u Prvom svjetskom ratu
gotovo uope ne bavimo uslijed nedostatka literature o tom periodu.
Kako ne elimo da vrijeme izbrie i njihove biografije i doprinose,
na kraju poglavlja navodimo sasvim kratko informacije o njihovom
ivotu i radu, unaprijed alei to mnoge ene ovog perioda ni na
stranicama ove knjige nee nai svoje mjesto.
Historijsko-drutveni kontekst
Austro-Ugarska je kroz svoju upravu u BiH aktivno provodila in-

frastrukturne projekte te razvijala proizvodnju koritenjem lokalnih
resursa i radne snage. Uporedo sa naslijeenim feudalnim odnosi-
ma, koje novi okupatori nisu mijenjali, poeo je razvoj kapitalistike
118 iljak, J. (1926), ulistan - asopis za kulturno i socijalno podizanje muslimanske ene,
broj 2, str. 28.

privrede obiljeen prodorom stranog kapitala, koji su privukla
ogromna prirodna bogatstva ovog teritorija i izobilje jeftine radne
snage.119 Razvija se rudarstvo, industrija, umarstvo i graevinarstvo
ZABILJEENE
te se od seoske sirotinje i propalih zanatlija poinje stvarati radnika

klasa.120 Investicije su bile ogromne i esto raene za vojsku (izgrad-
nja eljeznice i mree puteva), ali su imale veliki znaaj i za lokalni
ivot.121 Iako se radilo o imperijalnoj sili koja je provodila svaku vrs-
tu kontrole svega to je lokalno, sa industrijskim razvojem razvijalo
se i graanstvo te se budila radnika svijest. Stanovnitvo, do tada
uglavnom agrarno, poelo je raditi u fabrikama. ene se u velikom
broju ukljuuju u radnu snagu, ali su nadnice ena bile i tri puta
manje nego nadnice mukih radnika.122 U fabrikama duhana, tekstila
i ilima radile su veinom ene. Uspostavila se relativno moderna
administracija, ali su ljudska prava bila pod kontrolom i vojska je
stalno bila prisutna.123
Otvaraju se kole, kulturne ustanove, pokree se aktivna
tampa te od 1878. godine poinje spori proces sekularizacije.124
Javni angaman stanovnitva provodi se kroz udruivanja koja se
formiraju na nacionalnim, kulturnim, vjerskim i humanitarnim os-
novama, ali se budi i klasna svijest kroz ta udruenja te se kasnije
osnivaju sindikati, socijaldemokratska stranka i organizuje se borba
protiv nepodnoljivih uslova rada. Prvi trajkovi zabiljeeni su ve
1890-ih godina. Znaajne su bile klasne promjene koje je izrodila
imperijalistika modernizacija. Proizvedene su socijalne razlike i
elitna klasa podlona modernim evropskim idejama, ali je vrijed-
nosni sistem ostao konzervativno patrijarhalni u novim moralnim
kodovima u okviru kojih se reguliu rod i klasa.125 Otvorio se pros-
119 Kovaevi, D. (1972), u Borbeni put ena Jugoslavije, Beograd, Leksikografski zavod
Sveznanje, str. 11.
120 Baji, N. (1962), Pregled uea ena u radnikom pokretu BiH do Obznane 1921. godine, Glas-
nik arhiva i drutva arhivista BiH, Godina II, Knjiga II, Sarajevo, str. 14.
121 Malcolm, N. (2002), Bosnia A Short History, London, str. 141.
122 Kovaevi, D. n. d., str. 11
123 Seifija, I. (2008), Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH,
Sarajevo, Friedrich-Ebert-Stiftung, str. 8. Izvor: http://library.fes.de/pdf-files/bueros/sara
jevo/06041.pdf (15. maj 2014)
124 Malcolm, N. (2002), Bosnia A Short History, London, str. 166.
125 Vujkovi, S., n.d.

tor za nove ideje o enskom poloaju te su ene (iako i dalje u maloj
mjeri) djelovale u javnom prostoru kroz tampu, udruivanje (i
politiko, ne samo humanitarno) i obrazovanje.126 Naravno, u okviri-
ZABILJEENE
ma patrijarhalno dozvoljenog, to je podrazumijevalo da porodica,
djeca, udaja i mu dolaze na prvo mjesto.
Rat, koji je trajao od 1914. do 1918. godine, donio je brojne prom-
jene u svakodnevni ivot stanovnitva. Zaveden je vojno-okupacijski
reim i 1915. godine ukinut je bosanskohercegovaki Sabor. Austrou-
garske vlasti vre mobilizaciju mukaraca u austrougarsku vojsku,
uvode namete na stanovnitvo, progone protivnike reima i vre re-
kviziciju poljoprivrednih proizvoda.127 Ovakvi procesi uzrokuju teko
siromatvo i glad stanovnitva koje poinje masovno umirati. Veina
fabrika bila je pod vojnom upravom. Glavnu radnu snagu predstav-
ljale su ene, jer su mukarci mobilizirani u vojsku. Duina radnog
dana i visina nadnice zavisili su od volje poslodavca.128 Zabiljeeno
je da su se 1917. godine seljanke iz okoline Sarajeva pobunile pro-
tiv rekvizicije, te se poele skupljati pazarnim danom na sarajevskoj
pijaci naoruane koljem i tapovima da sprijee odvoenje stoke i
odnoenje hrane, nakon ega ih je deset bilo uhapeno.129 Rat je bio
surov i krvav i utjecao je na sve slojeve i kategorije stanovnitva, a
posebno na ene koje su i prije rata teko ivjele u strogim patrijarh-
alnim okvirima i tekim socijalno-ekonomskim okolnostima. Ve se
krajem rata biljei masovnije izraavanje nezadovoljstva ena u BiH
i interes za obnavljanje socijalistikih organizacija.130 Prvi svjetski rat
promijenio je dravne granice, ali i unitio idealizovani svijet XIX
vijeka, te donio sa sobom teko ekonomsko stanje zapameno po
gladi, bolesti, siromatvu, nezaposlenosti, inflaciji, pekulacijama i
korupciji, nerijeenom nacionalnom pitanju i sporom obnavljanju
126 Ibid.
Sveznanje, str. 12.
128 Ibid, str. 12.
Sveznanje, str. 12
130 Kecman, J. (1978), ene Jugoslavije u radnikom pokretu i enskim organizacijama 1918
1941, Beograd, Narodna knjiga, Institut za savremenu istoriju, str. 19.

privrede.131 Ali je pored toga morao dovesti i do osnaivanja ena,
koje su na svojim ratnim iskustvima kasnije znaajno temeljile svoj
drutveni angaman i aktivizam.
ZABILJEENE
Bosanke i Hercegovke u prvoj Jugoslaviji
Godine 1918. osniva se Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca iji

e se naziv promijeniti u Kraljevina Jugoslavija 1929. godine. Inte-
gracija BiH u prvu jugoslavensku dravu duboko je obiljeila ivot
Bosanki. Od 1919. godine ene imaju pravo upisa u gimnazije, to
nije bilo dozvoljeno tokom habsburkog perioda. Gimnazije su
postepeno omoguavale enama pristup univerzitetskom obrazo-
vanju, posebice na tri glavna univerziteta u dravi, u Beogradu, Za-
grebu i Ljubljani. Nadalje, 1929. godine jugoslovenska vlada uvodi
obavezno obrazovanje za djeake i djevojice do 14 godina, mjeru
kojom se poveao broj obrazovanih u novoj dravi.132 Iako su musli-
mani i dalje bili konfesija koja je najmanje slala djecu u kolu, prim-
jetan je rast u broju muslimanskih uenika i uenica u dravnom
obrazovnom sistemu: od 1918. do 1919. godine 10.000 uenika/ca
je pohaalo kolu u BiH; do 1931/1932. bilo je skoro 43.000 musli-
manske djece u kolama na istoj teritoriji. Premotavao se jaz izmeu
djeaka i djevojica u kolama: nakon Prvog svjetskog rata omjer
djevojica i djeaka bio je 1:10, a deset godina kasnije 1:3. Specifino,
u Sarajevu je broj muslimanskih djeaka u osnovnim kolama
izmeu 1928. i 1937. godine porastao peterostruko (sa 683 na 3655),
dok je broj muslimanskih djevojica povean desetostruko (sa 163
na 1605).133 Ovi podaci ukazuju na to da je, uprkos otporu vjerskih
slubenika i dijela stanovnitva, poela prevladavati ideja da djeaci
i djevojice trebaju ii u kolu.
Kulturna udruenja imala su vanu ulogu u pruanju podrke
muslimankama da pristupe srednjim kolama i univerzitetima.
Muslimansko prosrpsko kulturno udruenje Gajret, koje je od svoje
131 Vujkovi S., n.d.
132 Papi, M. (1984), kolstvo u BiH 19181941, Sarajevo, Veselin Maslea
133 Kujrakovi, N. (2008), ensko pitanje i socijalni poloaj Bonjakinje u BiH izmeu dva
svjetska rata, magistarska teza, Fakultet politikih nauka u Sarajevu, str.188.

uspostave 1903. godine dodjeljivalo stipendije134 muslimanskim
uenicima, od 1920. godine poinje podravati srednjokolsko i
univerzitetsko obrazovanje muslimanki. Od tada je svake godine
ZABILJEENE
od moguih 60 do 100 stipendija, najmanje deset dodjeljivano
uenicama.135 Narodna uzdanica, drugo slino udruenje osnovano
1924. godine, ali prohrvatski orijentisano, takoer je imalo misiju
podravanja srednjokolskog obrazovanja, iako broj stipendija koje su
dodjeljivali nikada nije dosegao onaj broj koji je dodjeljivao Gajret.136
Uvidom u godinjake udruenja, moe se konstatovati da je u svojih
dvadeset godina postojanja Narodna uzdanica podrala 113 uenica,
21 u prvih deset godina djelovanja i 92 izmeu 1936. i 1942. godine.
Kako je pristup univerzitetskom obrazovanju podrazumijevao
naputanje BiH, Gajret i Narodna uzdanica su radili na osnivanju
mukih i enskih studentskih domova u glavnim univerzitetskim
centrima Kraljevstva. Kako Narodna uzdanica nije imala sredstva
da otvori vlastiti studentski dom, radila je na pronalaenju privat-
nih smjetaja za muslimanske studentice u Zagrebu. Udruenje je
konano uspjelo otvoriti dom za djevojke 1940. godine u kojem je
do izbijanja Drugog svjetskog rata bilo smjeteno est studentica.137
Ipak, udruenje koje je odigralo najveu ulogu u promovisanju uni-
verzitetskog obrazovanja za muslimanke bilo je Gajret, koji je osnovao
dom za muslimanke u Zagrebu 1926. godine.138 Zahvaljujui djelovanju
muslimanskih kulturnih udruenja, poetkom Drugog svjetskog rata,
600 jugoslavenskih muslimana bilo je univerzitetski obrazovano, a
meu njima je bilo 20 ena.139
Borei se sa ekonomskom krizom, pravnim potekoama i
134 Napominjemo da nismo doli do podataka da li su drutva Napredak i Prosvjeta, koja su

isto bila aktivna, davala stipendije.
135 Kemura, I. (1986), Uloga Gajreta u drutvenom ivotu Muslimana BiH 19031941, Sara-
jevo, Veselin Meslea, str. 308.
136 Kemura, I. (2002), Znaaj i uloga Narodne uzdanice u drutvenom ivotu Bonjaka
(19231945), Sarajevo, Bonjaki Institut, fondacija Adila Zulfikarpaia i Institut za is-
toriju u Sarajevu, str. 134-8.
137 Kemura, I., n. d., str. 160-1.
138 Alibegovi, E. (1973), Uloga beogradskog Gajreta Osman iki na univerzitetskom obra-
zovanju muslimanske enske omladine, VSIVZ, str. 331-35.
139 Ali, H. (1941), Muslimani s fakultetskom spremom, Kalendar Narodne uzdanice, str. 160-8
i str. 154-6.

teretom kako muslimanske tako i jugoslavenske patrijarhalne kul-
ture, nekoliko desetina muslimanki ipak je uspjelo nai posao nakon
univerziteta. Veinom su ove ene poinjale raditi kao nastavnice u
ZABILJEENE
srednjim kolama ili kao dravne slubenice u administraciji. Neke

su poticale iz imunih bosanskih porodica koje su gajile jaku tradic-
iju liberalnih profesija, poput Nadide i Zinete Hadi, kerki pisca
i politiara Osmana Nurija Hadia. Nakon studija na Univerzitetu
u Beogradu, Nadida je radila kao sutkinja porotnica, a Zineta kao
dravna slubenica na sudu. Jo jedna ena iz porodice Hadi, Ra-
bija, zaposlila se kao nastavnica zajedno sa jo nekoliko muslimanki.
Ovaj posao joj je otvorio prostor da radi kao zamjenska nastavnica u
srednjim kolama za djeake u brojnim gradovima zemlje, ukljuujui
Zemun, Bijeljinu i Beograd. Pored ekonomske nezavisnosti, ivote
ovih ena karakterisala je izraena profesionalna mobilnost to je bilo
teko zamisliti za druge muslimanke. Dvije prve doktorice, evala
Iblizovi Zildi i Hiba erbi, bile su korisnice stipendija Narodne
uzdanice i Gajreta i obje su diplomirale poetkom 1940-ih.
Jo jedna kerka Osmana Nurija Hadia, Bahrija, zapoela je
nakon studija profesionalnu karijeru. Roena je u Mostaru, a u Be-
ograd se preselila 1920-ih da studira uz pomo stipendije Gajreta.
Nakon studija klavira u jugoslavenskom glavnom gradu, Bahrija je
1923. godine upisala Muziku akademiju u Beu gdje je specijal-
izirala operu. Neko vrijeme je radila u Bernskoj operi u vicarskoj,
a 1931. godine se pridruuje Beogradskoj operi gdje je radila do
kraja 1930-ih godina. Poznata u njemakoj tampi kao Eine Grsse
aus Belgrad (veliina iz Beograda), Bahrija Nuri Hadi vodila je
uspjenu karijeru nekih desetak godina, te je nastupala u najvanijim
pozoritima centralne Evrope, kao i vicarske i Turske.140
U periodu izmeu dva rata, kontakti muslimanki sa udruenjima
nisu se samo svodili na finansijsku podrku njihovim akademskim
nastojanjima. Nakon Prvog svjetskog rata, muslimanke su se prvi
put ukljuile u brojna udruenja, prvo u Sarajevu, a ubrzo i u os-
talim gradovima i manjim mjestima. Muslimanke su se udruivale u
140 Pavlovi, M. (2001), Bahrija Nuri-Hadi, velika evropska primadona, Most asopis za
obrazovanje, nauku i kulturu, god. XXVI, 140-1, str. 62-8.

tri vrste dobrovoljnih asocijacija. Prva vrsta su filantropska drutva,
poput iskljuivo enskog Osvitanja, osnovanog u Sarajevu 1919. go-
dine, ili mijeanog Merhamet, osnovanog u istom gradu 1914. go-
ZABILJEENE
dine i otvorenog za muslimanke tokom 1930-ih.141 Ova udruenja su
bila inspirisana islamskim vrijednostima i uglavnom su se brinula za
siromano muslimansko stanovnitvo u urbanim podrujima. Drugi
model su bile kulturne asocijacije poput Gajreta i Narodne uzdan-
ice, iji je glavni cilj bio podravati kolovanje i nacionalizam meu
muslimanskim uenicima/ama, a muslimanke su se u njima od 1920.
godine organizovale u lokalnim enskim odborima. Trei model bio
je udruivanje poput enskog pokreta, feministike organizacije koja
je osnovana u Beogradu i Sarajevu 1919. godine. Ovo udruenje je
najvei znaaj pripisivalo postizanju enskog prava glasa i ravno-
pravnosti ena i mukaraca u jugoslavenskom drutvu, graenjem
transnacionalne mree sa feministikim aktivistkinjama u drugim
zemljama.142 Uprkos naporima feministikih aktivistkinja da u svoje
aktivnosti ukljue, kako su to one govorile, svoje sestre muslimanske
vjere, muslimanke su se samo rijetko ukljuivale u ovakva udruenja,
te su preferirale filantropska i kulturna drutva. Iako su im se vodea
naela razlikovala, kao i agende i sredstva djelovanja, ova udruenja
igrala su kljunu ulogu u preobraaju poloaja muslimanke u bosan-
skim gradovima. Zahvaljujui razliitim aktivnostima, poput priku-
pljanja novca za naputenu djecu, organizovanja asova opismenja-
vanja i javnih predavanja, organizovanja mevluda, teferia, zabava
itd., muslimanke su postale vidljive u javnom prostoru, sudjelovale
su u donoenju odluka u udruenjima i iskusile moderne oblike
drutvenosti, poput plesa, pjevanja u horu, organizovanja amater-
skih pozorinih predstava, uestvovanja u natjecanjima ljepote itd.143
141 Kujrakovi, N. (2009), Osvitanje. Prvo udruenje muslimanki u BiH, Prilozi, 38, str. 145-
164; Bavi, U. (2003), Merhamet (1913-2003), Sarajevo, Muslimansko Dobrotvorno
Drutvo Merhamet
142 Emmert, A. T. (1999), enski Pokret: The Feminist Movement in Serbia in the 1920s, u
Gender Politics in the Western Balkans (ur. Ramet, P. S.), The Pennsylvania State University
Press, University Park, str. 33-50.
143 Giomi, F., Standing on our own legs: Muslim women and associational culture in post-
Ottoman Bosnia-Herzegovina (1878-1941), Budimpeta i New York, Central European
University Press (u pripremi, 2015).

ensko udruivanje i aktivizam
Iako nakon rata nastupa period bijede i spore postratne obnove,

ZABILJEENE
izmeu dva svjetska rata dolo je do poveanja urbanih centara i

irenja kulture, drutvenog djelovanja i obrazovanja. ensko djelo-
vanje uzima maha i ocrtavaju se jasne granice enskog pokreta. ene
su se zalagale za pravo glasa, humanitarni rad i obrazovanje koje bi
im omoguilo vei izbor profesija.144 Pokret za emancipaciju ena raz-
vijao se u dva pravca: feministikom i proleterskom.145 Mnogobrojne
graanske, humanitarne, vjerske, ali i nacionalne organizacije ubrajale
su se u feministike. Ne moemo govoriti o radikalnom feministikom
djelovanju, ve prije o umjerenom koje je teilo poboljanju poloaja
ene u okviru postojee matrice i promovisalo humanitarni rad
kao ensku djelatnost. Proleterske organizacije usko su povezane sa
radnikim pokretom i klasnom borbom. Ono to historija ne biljei
jeste da se period od prve etiri decenije dvadesetog vijeka moe
smatrati zlatnim dobom enskog angamana u ovom regionu,146 te
jasnim zaecima feministikog djelovanja kroz sve spomenute oblike
udruivanja. Meutim, samo je nekolicina ena zapamena i predstav-
lja dio kulturne batine danas, jer im je tragove zametnuo Drugi svjets-
ki rat i komunistika ideologija.147 Openito, ekonomski i socijalni sta-
tus stanovnitva nije se znaajno promijenio stvaranjem nove drave.
Ve krajem Prvog svjetskog rata biljei se velikih broj drutava i
udruenja, od kojih su mnoga postojala i prije rata ali svoj rad obnavl-
jaju tek po njegovom zavretku. Registrovano je 1.256 drutava u 258
naselja, a najvie u Sarajevskom okrugu (300), zatim u Banjalukom
(248), Tuzlanskom (222), Mostarskom (198), Travnikom (181) i
Bihakom (107).148
144 Ibid.
1941, Beograd, Narodna knjiga, Institut za savremenu istoriju, str. 5.
146 Hawkesworth, C. (2000), Voices in the Shadows, Women and Verbal Art in Serbia and
Bosnia, Budimpeta, Central European University Press, str. 123.
147 Ibid, str. 123.
148 Seifija, I. (2008), Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH,
Sarajevo, Friedrich-Ebert-Stiftung, str. 9. Izvor: http://library.fes.de/pdf-files/bueros/sara
jevo/06041.pdf (15. maj 2014) preuzeto iz Hadibegovi, I; Kamberovi, H. (1997), Or
ganizacije civilnog drutva u BiH porijeklo i kontekst, Revija slobodne misli br. 9-10,

Postojala su odvojena enska drutva,149 ali su ene organizovane
i u okviru postojeih nacionalnih drutava (Gajret, Prosvjeta, Nap-
redak, Narodna uzdanica).150 Podaci ukazuju da su enska drutva
ZABILJEENE
bila raznorodna, te da su u Sarajevu djelovala 22 drutva, u Ban-
joj Luci 5, Tuzli 4, Mostaru 4, Doboju 3 itd.151 Neka od njih su bila
graanska, neka ljeviarska, ali je bilo i nacionalnih i vjerskih.
ene Bosne
odravaju prvi javni zbor
8. marta 1913. godine na
Meunarodni dan ena,
koji se pretvara u pro-
testni zbor na kojem su
zahtijevale ekonomsko
i politiko osloboenje
ena i na kojem je
proitan pozdravni tel-
Proslava Prvog maja u Sarajevu, 1913. godina
egram Klare Cetkin u ime Meunarodne organizacije ena socijal-
demokratkinja.152 Godine 1918. je, takoer, u Sarajevu proslavljen 8.
mart (Proslava enskog dana) gdje je uestvovalo oko 2.000 ena, od
kojih je izmeu 300 i 400 bilo muslimanki.
Sarajevo, Asocijacija nezavisnih intelektualaca, Krug 99, str. 48.

149 Na primjer: Udruenje univerzitetsko obrazovanih ena, Kolo ruskih sestara u Sarajevu,
Materinsko udruenje u Sarajevu, Drutvo za prosvjeivanje ena i zatitu njenih prava,
Dobrotvorno-prosvjetna zadruga Jugoslovenki u Sarajevu, Evangelistika enska pomo
u Sarajevu, Udruenje jugoslavenskih domaica, Kolo Srpskih sestara u ajniu, Rogatici,
Srebrenici, Sarajevu, Vlasenici, Drutvo Hrvatska ena u Fojnici, Hrvatska katolika Orlica
(uz Hrvatski katoliki Orao) Kiseljak, Hrvatske katolike Orlice Kraljeva Sutjeska, Vare,
Sarajevo, Hrvatsko katoliko ensko udruenje Vare, Dobrotvorna zadruga Srpkinja - Vi-
soko, Dobrotvorna zadruga Srpkinja - Viegrad, Dobrotvorna zadruga Srpkinja - Sarajevo,
Cecilijino drutvo Sarajevo, Hrvatsko katoliko ensko drutvo Sarajevo, Hrvatsko ma-
terinsko drutvo Sarajevo, Hrvatska ena Sarajevo, Sociedat de viitar doljentas do-
brotvorno drutvo Jevrejki Sarajevo. Preuzeto iz: Bileti, S. (2011), Zbirka arhivske grae o
kulturno-prosvjetnim, zanatlijskim i sportskim drutvima i udruenjima (19191941), Graa
Arhiva BiH, izdanje br. 3, str. 97-136. Izvor: www.ceeol.com (15. maj 2014)
Sveznanje, str. 14.
151 Ibid, str. 14.
1941, Beograd,Narodna knjiga, Institut za savremenu istoriju, str. 15.

U jesen 1919. godine u Sarajevu se osniva Drutvo za prosvjeivanje
ene i zatitu njenih prava sa ciljem da se bavi obrazovanjem, kao i
graanskim i politikim pravima ena. Drutvo je izdavalo list enski
ZABILJEENE
pokret, iji je naziv preuzelo u svom kasnijem djelovanju,153 na elu sa

feministkinjama koje su se borile za graanska i politika prava i openito
za ravnopravnost. Polazina taka djelovanja ovog Drutva bio je pro-
tekli rat i sve ono za to su se ene pokazale sposobnim u to vrijeme.154
Zahtjevi feministikog pokreta odnose se i na lina i na porodina
prava, a zahtjev za pravo glasa je bio jasno definisan u graanskim, ali
i socijalistikim i komunistikim organizacijama ena.155 Drutvo za
prosvjeivanje ene kasnije mijenja naziv u enski pokret. Bore se za pra-
vo glasa, ekonomsku nezavisnost udate ene, priznanje jednakog sta-
rateljstva oca i majke nad djecom, osiguranje izdravanja majke i djeteta
putem zakona, izmjene nasljednog prava u korist ene, zatitu enske
radne snage, uvoenje enskih inspektora rada, napredovanje u pozivi-
ma kojima se ene bave i slobodan pristup u politiki ivot.156
U periodu izmeu dva rata u redovima ena neprestano je ras-
tao broj pristalica radnikog pokreta i Komunistike partije.157 ene
su bile aktivne u sindikalnim organizacijama, radnikim partijama i
prvi je bio zahtjev za osloboenje radnike klase, a tek onda ravno-
pravnost ene jer je ideja bila da e klasno osloboenje predstavlja-
ti i osloboenje ene. Ve 1917. poinje bre oivljavanje radnikih
organizacija i Socijalistike partije u BiH, a u martu 1918. godine
formiran je enski socijalistiki agitacioni odbor koji je zajedno sa Od-
borom rezervistikih ena organizovao proslavu 8. marta u kojoj su
153 auevi, J. (2013), Sufraetski pokret(i) u svijetu i BiH, u Zborniku radova enske politike
akademije, Banja Luka, Helsinki parlament graana Banja Luka, str. 84.
154 Hawkesworth, C. (2000), Voices in the Shadows, Women and Verbal Art in Serbia and Bos-
nia, Budimpeta, Central European University Press, str. 186.
155 Stojakovi, G. (2011), Rodna perspektiva novina Antifaistikog fronta ena (19451953),
doktorska teza, Univerzitet u Novom Sadu, Acimsi Asocijacija centara za interdiscipli-
narne i multidisciplinarne studije: rodne studije, Novi Sad, str. 21.
156 auevi, J., n. d., str. 87.
Sveznanje, str. 15.ene su uestvovale u trajkovima i pokretale ih: 1940. godine trajk
duhanske industrije u Ljubukom, kasnije tekstilne u Mostaru, takoer 1940. godine valje
trajkuju u Sarajevu, a radnice Kljua, nakon uspjenog trajka 1938. godine, ponovo
pokreu trajk 1940.

uestvovale brojne ene, meu kojima i znatan broj muslimanki.158
Te iste godine, proslava Meunarodnog dana ena koja je odrana 24.
marta, privukla je 2.000 ena koje su odrale Skuptinu u Radnikom
ZABILJEENE
domu i donijele Rezoluciju djelovanja.159 Sekretarijat ena socijalista
osniva se 1919. godine i do kraja 1920. godine okuplja komunistkinje.
Prevod knjige Klare Cetkin, ene i studenti objavljen je 1924. godine.
Na inicijativu enskog saveza iz Srbije, odran je Prvi kongres u Beo-
gradu 1919. godine na kojem se osniva Narodni enski savez Srpkinja,
Hrvatica i Slovenki koji okuplja oko 200 razliitih drutava, izmeu
ostalog i mnoga iz BiH.160 Od 1929. godine djeluje pod imenom Ju-
goslavenski enski savez, a od 1936. izdaje i svoj glasnik. Na Drugom
kongresu Saveza 1920. godine izdvajaju se udruenja sa feministikim
programima i osnivaju feministiku sekciju te se bave graanskim
vaspitanjem ena i drugim temama poput obrazovanja, kurseva, pre-
davanja, knjievnosti i higijene.161 Iako su bila u lanstvu Jugoslaven-
skog enskog saveza, veina udruenja iz BiH bila je nepovezana te su
esto i sama bila faktor nacionalne podijeljenosti i antagonizama.162
Godine 1921. zabranjen je rad Komunistikoj partiji pa je veina ena
prela u Drutvo za prosvjeivanje ena.163 Alijansa enskih drutava u
Kraljevini SHS osnovana je 1923. i borila se za politika prava ena, ali
i da se rad domaice prizna kao svaki drugi plaeni rad, da se prizna
jednakost u roditeljskim pravima mukaraca i ena.164 Godine 1927.
grupa intelektualki osniva ensku stranku i aktivno i borbeno nastupa
za pravo glasa ena, ali svoj rad prekida 1929. jer se diktaturom u Jugo-
slaviji zabranjuje rad politikih stranki.165 Krajem 1927. godine osniva
se Udruenje univerzitetski obrazovanih ena, sa sekcijom i u Sarajevu,
koje titi profesionalne interese ena i trai promjene u graanskom
158 Ibid, str. 13.

159 Kecman, J., n.d. str. 20.
160 auevi, J., n. d., str. 86.
161 Ibid, str. 86-87.
162 Kovaevi, D., n. d., str. 14.
163 auevi, J., n. d., str. 87.
narne i multidisciplinarne studije: rodne studije, Novi Sad, str. 21.
165 auevi, J., n. d., str. 88.

pravu.166 Omladinska sekcija enskog pokreta osniva se 1935. go-
dine i okuplja mlade ene i studentice te postaje mjesto za okupljanje
antifaistkinja.167 Posebno je potrebno podvui da su enska udruenja
ZABILJEENE
organizovale antimilitaristike i antifaistike akcije, zalagale se za

putanje politikih zatvorenika ukljuujui i komuniste.168
Prava ena i njihov poloaj u drutvu
Prelaz u XX vijek bio je doba paradoksa za ene jer ih je sve vie

sticalo obrazovanje, a istovremeno je obrazovni nivo velike veine ena
u regiji bio katastrofalno nizak.169 Historijski gledano, tek se sredinom
XIX vijeka javlja potreba da se enska djeca obrazuju, jer su se do tada
obrazovali samo mukarci i to uglavnom vjerski.170 Pismenost je bila
veoma niska. Podaci za 1910. godinu navode da je 93,35% ena bilo
nepismeno, najvie muslimanki, pa Srpkinja pa Hrvatica,171 a poda-
ci iz 1931. navode da je stopa pismenosti ena u Jugoslaviji 57,1%.172
Openito su se obrazovale ene iz urbanih sredina i centara, a naj-
manje obrazovane bile su muslimanke zbog konzervativnih vjerskih
shvatanja i patrijarhalnih okolnosti u kojima su ivjele. Austrougarska
uprava je donijela zakon o obaveznoj nastavi poprilino kasno, 1911.
godine, ali je zakon sadravao odredbu prema kojoj se muslimanke
izuzimaju iz obaveznog obrazovanja.173 enska misao u javnoj sferi
nije bila naroito dobrodola, te je njihov javni angaman esto kritik-
166 Ibid, str. 88.
167 Ibid, str. 88.
168 Popov-Mominovi, Z. (2013), enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne kon-
trakulture, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u
BiH, Fondacija CURE, str. 74.
169 Hawkesworth, C. (2000), Voices in the Shadows, Women and Verbal Art in Serbia and
Bosnia, Budimpeta, Central European University Press, str. 126.
170 Islamovi, E. (2004), Neki aspekti razvoja obrazovanja ena u BiH za vrijeme austrougar-
ske okupacije, Ljudska prava asopis za sve pravno-politike probleme, God. 5, br. 2-4,
Sarajevo, str. 135.
171 Ibid, str. 138.
172 Hawkesworth, C., n. d., str. 162; Jovanka Kecman navodi da je pred Drugi svjetski rat bilo
67% nepismenih ena u Jugoslaviji. (Kecman, J., n. d., str. 443).
173 Islamovi, E. (2004), Neki aspekti razvoja obrazovanja ena u BiH za vrijeme austrougar-
ske okupacije, Ljudska prava asopis za sve pravno-politike probleme, God. 5, br. 2-4,
Sarajevo, str. 137.

ovan i ismijavan, ak i kada su se same zalagale za tradiciju i djelovale
suprotno emancipaciji.174
Ekonomsku bijedu i teke uslove rada bosanskohercegovakih
ZABILJEENE
ena dopunjavali su surovi zakoni i obiaji kojima su ene bile
izloene u drutvu i porodici.175 Prema podatku za 1926. godinu,
uee ena u ukupnom broju zaposlenih u BiH bilo je 14,6%.176
Patrijarhalne ideje o poloaju ene, potpomognute nacionalnim
i vjerskim idejama o eninoj ulozi u obnavljanju nacije i ouvanju
tradicije, dominirale su u BiH. Iako se ljeviarke zalau za ravno-
pravnost, patrijarhat nije doveden u pitanje, posebno u ruralnim
sredinama. Mnoga enska drutva su upravo i djelovala u smjeru
potvrivanja patrijarhalne ideologije i podravanja nacionalne ma-
trice. Udaja je, kao i danas, predstavljala vanu obavezu ene te ot-
varala put njenom potvrivanju kao majke. Prestajala je potreba za
veim brojem djece, to su ene esto kontrolisale ilegalnim pobaajima
koji su esto imali katastrofalne posljedice po zdravlje pa i sam ivot
ene.177 Abortus je tokom cijelog perioda izmeu dva svjetska rata
bio zabranjen, te su zakonici propisivali kaznu zatvora za osobu koja
uradi abortus (doktori, babice), posebno za osobu koja to uini pro-
tiv enine volje, a ena koja izvri abortus mogla je biti i osloboena
ukoliko se radilo o vanbranom djetetu ili je to bilo medicinski
opravdano (od 1930. godine).178 Iako pobaaj vanbranog djeteta ide
u prilog patrijarhalnom ustrojstvu drutva putem heteroseksualne
brane zajednice, moglo bi se rei da je dozvoljavanje pobaaja iz
medicinskih razloga predstavljalo novinu i ilo u korist prava ena u
174 Bosanski muslimani uveliko kasne za ostala dva naroda kad je rije o kolovanju djece u
dravnim kolama, to ih dovodi u podreen poloaj u drutvu. Interesantno je primijetiti
da je jedna ena koja se usudila javno iznijeti svoje miljenje o aktuelnoj temi, pa makar
njeno miljenje u tom vremenu bilo i nazadno, doekana s toliko uvreda i pogrda, i to od
onih koji glasno pozivaju napretku, kulturi i obrazovanju, i koji sebe zovu inteligencijom.
Preuzeto iz uti, F., Sofija Pletikosi, Safijja-hanum, i rasprava o emancipaciji i kolovanju
muslimanke: Izvor: http://www.rijaset.ba/images/stories/GLASNIK/7-8-2009/Rasprava-
o-emancipaciji.pdf (3. april 2014)
175 Kovaevi, D., n.d.
177 Popov-Mominovi, Z., n.d. str. 71.
178 Draki, G. (2011), Prekid trudnoe prema Krivinom zakoniku Kraljevine Jugoslavije i pro-
jektma koji su mu prethodili, u Zbornik radova Pravnog fakulteta, vol. 45, br. 3, Novi Sad,
str. 533-542.

to vrijeme. Zanimljivo je da na ovim prostorima (kao i danas) postoji
praksa po kojoj ena odlui da se eli udati i ukrade se. Iako se radilo
o prelasku iz jedne patrijarhalne zajednice u drugu, ipak je znaajna
ZABILJEENE
odlika prakse ukrala se to da djevojke bez iijeg doputenja stupaju u

brak sa osobama koje same izaberu.179
Zakonom o zatiti radnika, koji je donesen 1922. godine, pro-
pisane su odredbe kojima se zabranjuje noni rad za ene, rad dva
mjeseca prije i poslije poroaja (sa garantovanom pomoi i osigu-
ranjem), odmor za vrijeme dojenja djece (bez umanjenja plate, kao
i za udate i neudate ene) i obaveza poslodavca da podie djeija
prihvatilita u blizini radnog mjesta.180 Ove su se odredbe u praksi
uglavnom krile. Jugoslavija nije imala jedinstveni graanski za-
konik, te je postojala pravna neusaglaenost u primjeni graanskih
propisa u razliitim dijelovima zemlje. U BiH su vaili zastarjeli Tur-
ski graanski zakonik (iz 1858), Turski zemljini zakon (iz 1867) i
Austrijski graanski zakonik (iz 1811) i obiajno pravo, koji su um-
nogome enu stavljali u neravnopravan poloaj.181 Pravo glasa u BiH
ene su dobile tek 1945. godine u Jugoslaviji. Iako su se feministkinje
i ljeviarke borile za pravo glasa izmeu dva svjetska rata, esto su
bile izvrgavane ruglu i podsmijehu ak i meu samim enama.182
Ono to je zanimljivo u istraivanju materijala iz doba izmeu dva
svjetska rata je vrlo esta upotreba rodno osjetljivog jezika u tampi i
tekstovima.183 Danas nepoeljna rije feminizam aktivno se koristila
kao ideoloka i aktivistika odrednica.
Posebno teke bile su okolnosti ivota muslimanki. Tokom os-
manske vlasti ene su se morale pokrivati ukoliko su izlazile u javnost,
179 Doubt, K. (2014), Elopment and Ego-Identity in the Narratives of Bosnian Women in
Adamovi, Mirjana, u Young Women in Post-Yugoslav Societies: Research, Practice and
Policy, Zagreb, Institut za drutvena istraivanja u Zagrebu, str. 289.
181 Ibid, str. 59.
182 Hawkesworth, C., n.d. str. 161.
183 Vidi: Vince, Z., (1954/55), Drugarica direktor, gospoa profesor ili drugarica direktorica,
gospoa profesorica, Zagreb, Jezik, 3/4, Bileti Sandra u Zbirci arhivske grae grae o kul-
turno-prosvjetnim, zanatlijskim i sportskim drutvima i udruenjima (19191941) navodi
i nekoliko udruenja koja u nazivima koriste rodno osjetljiv jezik: Udruenje krojaica,
enskih krojaa i modistica za grad Sarajevo i srez Sarajevo, 3 udruenja penzionera i penzi-
onerki, Prvo bh. drutvo bolniara, bolniarki i bolnikog pomonog osoblja itd.

a ta praksa se nastavila jer su propisi erijatskog prava primjenjivani i
u Kraljevini. Upliv erijatskog prava u porodinim, branim i imov-
inskim odnosima dodatno je petrificirao nepovoljan poloaj musli-
ZABILJEENE
manki.184 Dolaskom Austro-Ugarske monarhije kranke i Jevrejke se
otkrivaju, a dolaskom Demaludina efendije auevia na funkciju
reis-ul-uleme 1913. godine poinju se voditi otvorene rasprave oko
odijevanja i emancipacije ena u kojima se reformatorske ideje suko-
bljavaju sa konzervativnim. auevi uvodi arebicu kao pismo mus-
limana umjesto orijentalnih jezika na kojima su se do tada obrazova-
li mukarci.185 Ustvari su mukarci ti koji vode rasprave o enskim
pravima, a ne ene. Nakon zavretka rata vidljivo je postepeno evo-
luiranje debate o enskom pitanju uope, a fokus je bio na otkrivanju
i povezanosti pokrivanja sa nepismenou i nazatkom muslimanske
zajednice.186 U toku Prvog svjetskog rata, a u vezi sa zapoljavanjem
ena u fabrikama, imamo i prve pojave otkrivanja, iz ega se vidi
da je zbacivanje zara i ferede bila neminovna pojava ukljuivanja
muslimanske ene u privredne tokove.187 U mnogo listova se pisalo o
enskom pitanju, neki od njih su i Nova ena iz 1928, ulistan, ena
danas, enski pokret (s prekidima izlazio od 1920. do 1938. godine),
ena i svijet 1934, Jednakost (o enskom komunistikom pokretu u
BiH), Glasnik enskog jugoslavenskog saveza iz 1938,188 a napredne
stavove iznosilo je i drutvo Gajret kroz svoj asopis (sa prekidima
od 1907. do 1941. godine). ulistan, prvi bonjaki enski asopis
184 Popov-Mominovi, Z., n.d. str. 71.

185 eta, . (2011), Zato marama? Bosanskohercegovake muslimanke o ivotu i radu pod
maramom, Sarajevo, Centar za napredne studije, Centar za interdisciplinarne postdiplom-
ske studije, str. 87.
186 Ibid, str. 83: Ahmet umii u djelu Ko smeta napretku i prosvjeivanju muslimana, a
osobito muslimanki?, iz 1919. godine daje jedan od razloga to se ene ne obrazuju, naime
hode to spreavaju kao zabranjeno. U korist enske emancipacije pisali su Ibrahim
Dafi, Hasan M. Rebac, te reis auevi, naroito u svom referatu iz 1927. godine ta
je na napredak i progres, gdje je okirao tradicionalnu muslimansku sredinu. Borio se
za javno kolovanje i protiv izolacije muslimanki, da mogu studirati otkrivenog lica i da
postaju doktorice da bi mogle lijeiti muslimanke. Podrku su dali Hafiz Ajni Buatli, dr.
Mehmed Begovi i Husein ozo.
187 Milii, S. (1996), Emancipacija muslimanske ene u BiH, u Urbano bie BiH, Sarajevo,
Meunarodni centar za mir, Institut za istoriju, str 138.
188 Penava, S., Izvori i literatura o problemima emancipacije muslimanske ene u BiH, u Prilozi
Instituta za istoriju, Sarajevo, 17(1981), sv. 18, str. 273-284.

za socijalno i kulturno podizanje mus-
limanske ene pojavio se 1926. godine
i izdata su samo tri broja u razdo-
ZABILJEENE
blju od marta do maja 1926. godine.

asopis se bavio modernizovanjem
i reformiranjem socijalnog statusa
bosanske muslimanke i njenom kul-
turno-prosvjetnom preobrazbom.189
asopis je promovisao obrazovanje
i emancipaciju, kroz vjerski i patri-
jarhalni okvir. Ahmed Ljubuni je
bio glavni urednik i u svom uvodnom
tekstu prvog broja, pored ostalog pie:
Organizujmo se, brao! Razoruajmo okorjele konzervativce,
kojima je ena samo predmet i stvar. I neka im bude jasno da je ena
u pravu kad kroz nauku trai puteve svega ljudskog savrenstva ()
vrijeme je da rijeimo nae najvanije pitanje - pitanje nae ene.190
Osvitanje, prvo udruenje muslimanki u BiH osnovano je 1919.
godine i djelovalo do 1930/31, a bavilo se obrazovanjem, moralnou
i produktivno-privrednim ueem ena u drutvu.191 enski podod-
bor Gajreta poeo je sa radom 1920. godine, a glavni cilj djelovanja
bio je kulturno podizanje muslimana.192 Spominje se i Musliman-
ski enski klub iji je pravilnik objavljen 1924. godine i koji je imao
zadatak da gaji drutvenost meu svojim lanicama i da djeluje na
prosvjeivanju muslimanki u svjetovnom i vjerskom pogledu.193
189 Kujrakovi, N. (april 2010), ulistan, prvi bonjaki enski asopis, u Diwan, god. XIII, br.
29-30, JU Javna biblioteka Alija Isakovi, str. 150-155.
190 ulistan, broj 1, str. 9, 1926.
191 Grebovi-Lendo, N., Tragom enskog aktivizma. Izvor: http://nahla.ba/tekstovi10.
aspx?tid=213 (20. maj 2014)
192 Jovanka V. ubrilovi 1928. godine objavljuje tekst pod nazivom enska udruenja i pred-
stavlja sljedea: Cvijeta Zuzori, Dobrotvorna zadruga Jugoslovenki, Dobrotvorna zadruga Sr-
pkinja, Ekenasko Gospojinsko drutvo, Hrvatska ena, Hrvatsko katoliko ensko udruenje,
Kolo srpskih sestara, La Humanidad, Materinsko udruenje, Osvitanje, Primaljsko udruenje,
Privredna zadruga djevojaka, Udruenje krojaica, enski pododbor Gajreta, enski pokret i
enski pododbor Gajreta. Preuzeto iz: Grebovi-Lendo, Nadina, Tragom enskog aktivizma...
Izvor: http://nahla.ba/tekstovi10.aspx?tid=213 (20. maj 2014)
193 Odabrani lanci o muslimankama iz periodike (19002010). http://www.nahla.ba/cms/
tekstovi10/tekstovi_datoteke/131211072941_MALA_ANTOLOGIJA_BOSANSKE_

Jevrejke u BiH su uglavnom bile Sefardkinje i takoer su ivjele u
veoma tradicionalnom okruenju. Veina ih je ostajala u kui nakon
rane udaje, a tek sredinom XX vijeka Jevrejke poinju raditi.194 Kao i
ZABILJEENE
ostale ene u BiH, poinju se obrazovati tek u XX vijeku, a prioritet i
dalje ostaju porodica, djeca, brak i reproduktivni rad. Meutim, Jevrejke
se aktivno angairaju u humanitarnom radu tako da su osnovana brojna
jevrejska drutva. enska jevrejska drutva se osnivaju ve krajem XIX
vijeka, na primjer La Humanidad u Sarajevu, koje se bavilo siromanom
djecom, majkama, siroadima i obrazovanjem djevojica, i Sociedat de
viitar doljentas, koje se brinulo o starim i nemonim ljudima.195 Detal-
jan opis svakodnevice, obiaja, djelovanja i pozicije dala je Laura Papo
Bohoreta u svom djelu Sefardska ena u Bosni iz 1932. godine.
O enama i njihovim pozicijama pisalo se mnogo u tampi. Ali
novinarska profesija za ene nije bila lako dostupna i do 1945. go-
dine novinarke su bile raritet.196 Jedan od listova namijenjen enama
bio je Nova ena: moralno etika i socijalna revija (Sarajevo, 1928).197
enski pokret, koji se prodavao i u BiH, bio je feministiki asopis za
koji prema objavljenim tekstovima moe se zakljuiti da su feminist-
kinje iz svih krajeva Kraljevine (SHS) Jugoslavije okupljene u odnosu
na ideju feminizma a ne na vladajuu ideologiju nove drave.198
enski pokret se bavio i usponom faizma u Evropi i antimilita-
rizmom kao glavnim obiljejem feminizma.199 Jugoslavenska ena je
imala namjeru okupiti feministkinje i baviti se pitanjima borbe za
enska ljudska prava.200 Meutim, generalno govorei, ene u BiH se
nisu nikada zalagale za radikalni feminizam,201 a zbog raznolikosti
ZENSKE_MUSLIMANSKE_MISLI.pdf (9. april 2014)

194 Freidenreich, H. (2009), Yugoslavia. Jewish Women: A Comprehensive Historical Encyclopedia,
Jewish Womens Archive. Izvor: http://jwa.org/encyclopedia/article/yugoslavia (1. juni 2014)
195 Freidenreich, H., n.d.
196 Ademovi, F. (1998), Bosanskohercegovaka tampa (19181941), Sarajevo, Nezavisna
unija profesionalnih novinara BiH, Soros media centar, str. 276.
narne i multidisciplinarne studije: rodne studije, Novi Sad, str. 22
198 Ibid, str. 22
199 Popov-Mominovi, Z., n.d. str. 73
200 Stojakovi, G., n.d. str. 22
201 Vujkovi S., n.d.

udruivanja i ideja kojima su se bavile, nisu imale ni zajedniku plat-
formu feministikog djelovanja unutar BiH.
ZABILJEENE
Knjievnost
Nafija Sarajli (19891970), kao jedina predstavnica

bosanskohercegovake knjievnosti austrougarskoga perioda, odgo-
varala je knjievnim tendencijama toga perioda iako je u knjievnom
svijetu boravila veoma kratko. Objavila je zbirku pria Teme pred
sami poetak Prvog svjetskog rata (zvanino je zapravo objavljena
u jugoslavenskom periodu, 1986. godine). Naime, sama knjievnost
u tom historijskom periodu je bila izravno prosvjetiteljska i nasto-
jala je evropeizirati bosanskohercegovaku kulturu i njen narod
shodno duhu novoga vremena, koji su u suprotnosti sa ve arhetip-
skim ivotnim stilovima. Knjievnost je u namjeri da zabavi i poui,
jasno odabrala pol kojem teim, a koji je istovremeno i magnetino
privlai.202 Neevropeizirani domai diksurz je bilo potrebno pouiti
novim vrijednostima, za koje se zalagala i Nafija Sarajli; to je bio
kljuni topos njenoga teksta. Birajui teme za svoja knjievna os-
tvarenja te pruajui tim pitanjima ozbiljan prosvjetiteljski, pro-
evropski tretman, bosanskohercegovaki pisci, meu kojima i
Nafija Sarajli, postaju instrumenti jednog mehanizma koji nastoji
plasirati univerzalni sistem vrijednosti. U njenim crticama prisutne
su dvije manihejske determinante, jaki ili slabi, te velika potreba za
naglaavanjem pripadnosti ovim jaima, kao strahom od vlastite
drugosti, kako navodi Anisa Avdagi. Njeno knjievno stvaralatvo
posmatrano unutar postkolonijalnih teorija je artikulisano kroz prvu
fazu, kako je objanjava Fanon,203 fazu usvajanja evropskih modela
202 Avdagi, A. (2003), Pripitomljeni diskurz, u Patchwork, 1, Sarajevo, Rodne studije, str. 123-135.
203 Kako Said navodi, postkolonijalna teorija je svoju kritiku praksu poela primjenjivati u
knjievnim djelima razliitih autorica i autora jo pedesetih godina prologa vijeka. Tako
je u Orijetalizmu revidirana Fanonova problematina pozicija koloniziranog autora ili au-
torice. Razmiljajui o ulozi spisateljice i pisca u zemljama pod kolonijalnim reimom,
mogu se izdvojiti tri faze. Prva faza ili Adopt je ona u kojoj se prihvata model evropske
knjievne scene, dok se ve u drugoj Adapt, evropski koncepti kontekstualiziraju, da bi u
treoj ili Adept fazi spisateljica ili pisac poeli zastupati kulturnu neovisnost. To su klasini
modeli koji su prevazieni u kasnijim strujanjima postkolonijalne kritike misli, ali svaka-

(engl. adopt phase) sa artikulacijom unutar koje ta kultura zapravo
ima univerzalnu vrijednost te da ne postoji trea vrsta rjeenja prob-
lema. Njene spisateljske crtice ele na itatelja i itateljicu djelovati u
ZABILJEENE
odgojnom i nacionalnom smislu, interpelirajui ga/ju i djelujui na
stanje nacionalnoga uma i pri tome pokazujui da se nova kultura
i novi pogled na svijet ne konstituie na temeljima koji ve posto-
je, nego kroz evropeizaciju i odbacivanje prethodnih kulturolokih
naela. injenica da knjievnost austrougarskoga perioda pamti rad
samo jedne spisateljice, koja je, ini se, imala vlastitu sobu ili barem
vlasititi sto, svjedoi u prilog tezi da je pisanje bilo iskljuivo muka
rabota, te da su mukarci, kao u prvom sluaju kolonizatori, odluivali
o vrijednosti knjievnoga djela.204 U takvim uslovima knjievnu
poetiku Nafije Sarajli, kao i autorica iz prethodnog perioda, ne
moemo posmatrati samo kao tekst, nego moramo uzeti u obzir i
imperative knjievnoga stvaralatva unutar spomenutog konteksta,
jer je Nafija Sarajli bila dosljedna knjievnim tendencijama toga
perioda, prilagoavala se kolonizatorskom diskursu i patrijarhal-
nom diskursu svoga supruga i uitelja emsudina Sarajlia, takoer
pisca. Ona je zapravo autorica iz sjene, to podrazumijeva imitaciju,
oponaanje adroteksta, patrijarhalnih modela, s dubokim uvjerenjem
da su oni kanonizirani, nezaobilazni i jedino vrijedni. (...) Uljujkana
u patrijarhalni model ivljenja, Nafija Sarajli je pisala s takve poz-
icije, iz sjene oeva i muevljeva autoriteta.205 Njen pripovijedni stil
odgovara naelima enskoga teksta sa tendencijama ulaska u femi-
nilni tekst, jer strukturu svoga teksta prilagoava sebi, svom senzibi-
litetu i svom tijelu. Iako ta tjelesnost/pisanje ostaje posve reducirana,
shodno kontekstu razumijevanja enskoga tijela u tom periodu koje
ga vidi kroz majinstvo ili pogled gospodara i mukarca kako na-
vodi A. Avdagi, Nafija Sarajli se moe razumijevati kao autorica
na granici izmeu enskog i feminilnog. Graninost njene poetike je
reprezentuje kao autoricu iji se rad i angaman ne smije i ne moe
ko je ostalo to da je postkolonijalna teorija gradila kritiku svijest unutar okvira knjievne
teorije i da se knjievnost uzimala kao snana strategija za uspostavu emancipatorne
politike postkolonijalizma. Vidi: Said, W. E. (1999), Orijentalizam, Zagreb, Konzor, kao i
Lei, Z. (2003), Nova itanja: poststrukturalistika itanka, Sarajevo, Buybook, str. 96-110.
204 Avdagi, A., n.d. str. 123-135.
205 Avdagi, A., n.d. str. 123-135.

izbaciti ili zaboraviti, jer predstavlja bitan element enske historije
bosanskohercegovakog knjievnoga stvaralatva. Jedna osnovna
kola danas nosi njeno ime.
ZABILJEENE
Period poslije Prvog svjetska rata karakterie ubrzano buenje

enskog knjievnog stvaralatva, koje se artikulie u smjeru
okupiranja knjievnosti kao prostora unutar kojeg su mukarci, kao
nositelji pera i narativa, u potpunosti dominirali. U ovom knjievno-
historijskom periodu javljaju se knjievnice, ponajvie pjesnikinje,
koje e obiljeiti ovu epohu u stilsko-izraajnom znaenju kao epohu
propitivanja socijalnih tematika, tj. poetika ekspresionizma koje se
odnose na faze socijalnog angamana. Knjievnice Vladeta Popovi,
Demila Hanumica Zeki, Danica Dra, Jelena Skerli orovi,
Ljubica Markovi, Ajia Filipovi, Jelena Berndazikowska, Ire-
na Feketa, Jirina Karasova Milica Stojanovi Vlatkovi, Senija
Dizdarevi, Fikreta Pjani, Milica Miron, Munevera alki,
Levi Bernardina Horvat, Jela Ostoji svojim knjievnim djelima
predstavljaju drutveni kontekst unutar kojeg su ene bile aktivne
u pisanju, ali je njihov trag ostao gotovo pa izbrisan naroito u
zvaninim hrestomatijama i kanoniziranim antologijama.206 Njihove
poetike i toposi koje su obraivale u svojim tekstovima u skladu su
sa tadanjim strujanjima knjievne produkcije i konteksta kojem
su pripadale. Drugim rijeima, njihova knjievnost nije bila nita
manje vrijedna nego knjievnost koju su napisali mukarci, a nji-
hova djela moemo posmatrati kao feminilna kako ih Grosz definira.
Knjievnica unutar ove epohe bosanskohercegovakog knjievnog
stvaralatva nije nikakva nepoznanica ni kao stvarateljica, promo-
torica pisane rijei ili afirmatorica feminilnosti.
Knjievnice unutar ovog socijalnog konteksta izmeu dva
svjetska rata u svojim djelima, a i kroz druge vidove drutvenog
angamana, pozivaju na drutvenu promjenu, aktivizam, uestvuju
u kulturnom i drutvenom ivotu, objavljuju u relevantnim
knjievnim asopisima kao to je Behar, osvajaju prostore slo-
bode obraujui socijalne tenje enskog pokreta, kolsko vaspi-
206 Misli se na kanonske antologije izdavake kue Alef pod urednitvom Enesa Durakovia,
Sarajevo, 1995.

tanje enske omladine, razvoj feminizma, enskoga prava na rad
itd., to knjievnu kritiku, koja se ogluila na ovaj period enskog
knjievnog stvaralatva, ini izravno iskljuujuom i posve mizogi-
ZABILJEENE
nom. Ovaj period karakterie promjena unutar enskog knjievnog
stvaralatva, koje se kretalo u smjeru prevazilaenja epskih nara-
tiva, i prosvjetiteljske uloge knjievnosti same i njenog okretanja
ka svekolikom iskustvu svjetske knjievnosti i kreiranju knjievno-
umjetniki vrijednih narativa koji e se nastaviti nakon Dru-
gog svjetskog rata. Period izmeu dva rata takoer karakterie i
ukljuivanje ena u javni diskurs rasprava i polemika o emanci-
paciji muslimanske ene (Hatida Basara, Hasnija Berberovi,
Samija Hodi, Dervia Ljubovi) ime se nameu kao govorni
subjekti i osvajaice prostora javnoga dijaloga.
Anka Topi (18821956) je prva ena u BiH koja je objavi-
la zbirku pjesama, Izgubljena zvijezda 1908. godine. Roena je u
epu, ali je djetinjstvo i mladost provela u Sarajevu. Zavrila je
uiteljsku kolu, kasnije je u raznim gradovima radila kao uiteljica
i prosvjetiteljka. Borila se za emancipaciju ena. Danas se dodjeljuje
nagrada Anka Topi za prvu knjigu poezije ena u BiH.207
Laura Papo Bohoreta (18911942) je pisala na panskom ladino
jeziku poeziju, kratke prie i dramske tekstove, koji su se izvodili i
bili veoma popularni meu njenim sunarodnjacima. Godine 1932.
napisala je djelo Sefardska ena u Bosni, koje predstavlja detalje
ivota Sefardkinja od roenja do smrti. Njeni radovi na ladino jeziku
imaju veliki lingvistiki znaaj. Njen knjievni i kulturni rad indi-
rektno je potakla Jelica Belovi Bernadikovsa koja je 1916. objavila
lanak na njemakom, koji je Laura Papo Bohoreta doivjela kao na-
pad na sefardsku enu. Zabiljeila je obiaje, vrijeme, jezik i kulturu
sefardske zajednice ime biljei nemjerljiv doprinos znanju o ovom
dobu. Takoer je dugo bila zaboravljena i neprevoena. Sefardska
ena u Bosni prevedena je tek 2005. godine.208
207 lanak Nagrada Anka Topi. Izvor: http://primpo.wordpress.com/2011/08/28/knjizevna-

nagrada-anka-topic/ (15. maj 2014) i lanak Dodijeljene nagrade Anka Topi. Izvor:
http://www.postaja.ba/index.php/vijesti/epe/648- (15. maj 2014)
208 Vujkovi, S., n.d.; Freidenreich, H., n.d.; Papo Bohoreta, L. (2005), Sefardska ena u Bosni,
Sarajevo, Connnectum

Jovanka Miloevi (18781937) je bila obrazovana ena iz Banje
Luke koja je imala sklonost ka umjetnosti i knjievnosti. Bila je pred-
sjednica Dobrotvorne zadruge Srpkinja koja je osnovana 1901/02, a
ZABILJEENE
kasnije preimenovana u Kolo srpskih sestara.209

Suada Mufti je bila meu prvim enama koje su pisale za Ga-
jret. Godine 1932. pie lanak u kojem otvoreno poziva da se drutvo
Gajret ukljui u proces obrazovanja muslimanki. lanak je jasno
pokazao da postoji jaz izmeu ena iz urbanih i ruralnih sredina, te
da je on vei meu muslimanskim stanovnitvom.210
Razija Handi je bila sarajevska knjievnica. Postavila je idejne
temelje za Muzej knjievnosti i pozorine umjetnosti BiH, a kasnije
je bila i njegova direktorica.211 Objavila je zbirku pjesama Uspravno
plamenje 1977. godine.
Hasnija Berberovi je bila prva muslimanka koja je 1909.
godine poloila dravni ispit. Sljedeih 29 godina radila je kao
uiteljica. Saraivala je sa Gajretom i osnivaica je i prva predsjed-
nica udruenja Osvitanje. Aktivno je radila na emancipaciji ena.
efika Nesterin Bjelavac, Hatida iki i P.K. Fatma su pjesni-
kinje koje su objavljivale u Gajretu.212 Pored njih, spominju se imena
i drugih pjesnikinja i spisateljica: Rikica Ovadija, Atifa Pandina,
Nafija Zildi, Zilkida Berberovi, Asija Kavazovi, Kajdafa Efica
(Mostar) i Zejna Hodi (Mostar).
Pozorite
enski doprinos stogodinjem pozorinom stvaralatvu najvie

se ogleda unutar glume kao umjetnike djelatnosti u kojoj su ene
ravnopravno zastupljene sa mukarcima, glumcima. U reprezent-
acijskom smislu, gluma je oblast unutar koje su ene najvie zastu-
pljene, kako kroz historiju, tako i danas. Meutim, ostale umjetnike
209 Vidi: Gaji, D. D. ivot i stvaralatvo ena Banjaluke, Izvor: http://www.6yka.com/novo-
st/47980/upoznajte-zene-iz-proslosti-koje-su-zaduzile-banjaluku- (15. maj 2014)
210 Ibid.
211 Tomi, M., Muzej knjievnosti i pozorine umjetnosti. Izvor: http://www.katolicki-tjednik.
com/vijest.asp?n_UID=1231 (15. maj 2014)
212 Bonjaka preporodna knjievnost. Izvor: http://knjizevnostikonji.blogspot.com/2011/02/
bosnjacka-preporodna-knjizevnost.html (15. maj 2014)

djelatnosti koje podrazumijevaju izravno stvaranje ili kreiranje,
donoenje odluka, te u drutvenom i ideolokom segmentu imaju
mnogo veu vrijednost, bile su im uskraene. Stoga je i danas mnogo
ZABILJEENE
manje rediteljica, producentica ili scenaristica, a mnogo vie glu-
mica. Rediteljska mjesta su vie rezervisana za mukarce, ali neke
rediteljice i scenaristice, kojih je i danas manje nego mukaraca
reditelja ili scenarista, nastoje osvojiti pozicije koje su enama kroz
historiju ideoloki uskraivane.
Lidija Mansvjetova, rediteljica i glumica, roena je 1893. godine
u Sankt Peterburgu. Studirala je klavir i harmoniju na Konzervator-
iju. Godine 1911. dobiva prvi angaman u Odesi i brzo se namee i
publici i kritici brojnim ulogama u ehovljevim dramama. Glumila
je u Beogradu, Sarajevu, Splitu i Zagrebu. Kao rediteljica i glumica
djelovala je u Sarajevu, od 1931. do 1946. njezin rediteljski rad je
veoma obiman i raznovrstan. Ruska klasina i moderna drama, djela
iz junoslavenske i ostale svjetske knjievnosti: Turgenjev (Plemiko
gnijezdo), Gogolj (Mrtve due), Dostojevski (Braa Karamazovi),
ehov (Tri sestre), Ostrovski (uma), kvarkin (Tue dijete i Pozajm-
ljena lira), apek (Bijela bolest), Pirandello (Tako je kako vam izgle-
da), Ibsen (Divlja patka), Krlea (Leda), Samokovlija (Fuzija, On je
lud), Feldman (Profesor i, U pozadini). Reirala je takoer i opere:
Nedbal (Poljaka krv), Lehr (Zemlja smijeka), Strauss (Slijepi mi),
Kalman (Silva). Umrla je u Splitu 1966.213
Milica Carka Jovanovi (18961994) je bila zaposlena u
banjalukom pozoritu kao glumica jedanaest godina. Glumila je i
u dugometranom filmu Slavica. Ostvarila je uspjenu glumaku ka-
rijeru.214 Mara Zeljkovi-Pavlovi (19141979) takoer je bila glu-
mica koja je od 1932. godine bila aktivna u banjalukom pozoritu.215
213 Lei, J. (1971), Lada Mansvjetova, u Narodno pozorite Sarajevo 19211971, (Ubavi, V.),
Novi Sad, str.316-317.
214 Ibid.
215 Ibid.

Slikarstvo
Adela Ber Vuki (18881966), roena u Tuzli, prva je

ZABILJEENE
kolovana bosanskohercegovaka slikarica. U Sarajevu je zavrila

Viu djevojaku kolu, a potom upisuje Uiteljsku. Godine 1908.
odlazi u Be, prvo u privatnu slikarsku kolu, a potom od 1910.
do 1914. u umjetniku kolu za ene. Iako je tokom kolovanja u
Beu ivjela teko i bez mogunosti da dobije stipendiju zbog toga
to je ena, ipak se izborila za besplatno kolovanje u ovom gradu.
Po zavretku studija, vraa se u Sarajevo gdje joj Prvi svjetski rat
onemoguuje da otvori slikarsku kolu. Prvu samostalnu izlobu s
potekoama uspijeva organizovati u Sarajevu poslije Prvog svjet-
skog rata, 1919. godine, a nakon toga 1939. u Zagrebu. Izmeu dva
rata uestvuje u kolektivnim izlobama u Sarajevu, Zagrebu i No-
vom Sadu. Adela Ber je bila i prva grafiarka u Bosni, a njen grafiki
rad je trajao gotovo pet decenija. Poznata je po drvorezima kojima
je dosegla najvie domete umjetnosti i bila svrstana u sam vrh ju-
goslavenske grafike. Zanimljivo je istai da je grafike radila u vrlo
tekim uslovima, bez adekvatne grafike prese, na malim formatima
papira, esto ih otiskujui i sa obje strane. Adela Ber je bila i prva
bosanskohercegovaka slikarica iji se kompletan opus vezuje za
Bosnu. Teme njenih radova uglavnom su portreti, mrtve prirode ili
pejzai u literaturi okarakterisani kao intimne ispovjesti, svijet ena
sa periferije, njihovi domovi, goliava djeca, tihi veernji razgovori na
pragu ispred kue.216 Umjetniki opus Adele Ber, nastao u siromanoj
i umjetniki nerazvijenoj sredini, daje jasan i objektivan pogled na
Bosnu. Poslije Drugog svjetskog rata godinama je podnosila zahtjev
za prijem u Udruenje slikara BiH, ali nikada nije postala njegovom
lanicom. Nikada nije imala svoj atelje, a tek je 1977. godine naprav-
ljena retrospektiva njenog rada u Tuzli.217
Lujza Kuzmi Miji (18891959) je roena u Sarajevu u imunoj
porodici. Studirala je u Beu zajedno sa Adelom Ber. Tri njena rada
216 Vujkovi, S., n. d., str.51-59.
217 Begi, A. (april-septembar 2004), Prve likovne umjetnice BiH, Sarajevo, PEN centar BiH,
Bosanska knjiga, str. 3-18.
226 Ibid.

Glava djeteta, Podvonjak i Sa periferije uvaju se u Umjetnikoj
galeriji BiH. Prestala se baviti slikarstvom 1928. godine kada je rodi-
la kerku i posvetila se porodici.218 Umjetnika galerija BiH joj je
ZABILJEENE
napravila retrospektivnu izlobu u Sarajevu i Zagrebu 1983. godine.
Zanimljivo je da se Adela Ber i Lujza Kuzmi nisu mogle kao ene
upisati na beku Akademiju te su zbog toga studirale u Umjetnikoj
koli za ene, koja je bila mnogo manje konzervativna od Akademije
to je znaajno utjecalo na njihov rad.219
Iva Simonovi Despi (18901961) je prva bosanskohercegovaka
kiparica, koja je u Sarajevo dola iz Hrvatske. Roena je u Zagrebu,
a kao kerka austrougarskog generala dobila je dobro formalno
obrazovanje, usavravala se u Minhenu i Parizu, a njen talent joj je
omoguio izlobe u prestinim galerijama. Pred kraj Prvog svjetskog
rata u Zagrebu upoznaje Acu Despia, sina bogatake sarajevske po-
rodice sklone umjetnosti i za njega se udaje 1920. godine i dolazi
u Sarajevo. Do 1941. godine se intenzivno bavi kiparstvom, ali je u
tom periodu bila i dvorska kiparica u Beogradu. Imala je dvije sa-
mostalne izlobe, u Londonu i Beogradu 1927. godine.220 Iva je bila
slobodoumna kiparica koja se nikada nije potpuno uklopila u svoju
patrijarhalnu porodicu. Godine 1931. sagraen joj je ljetnikovac sa
ateljeom nadomak Sarajeva, u Vasinom Hanu. U Sarajevu nije imala
samostalnu izlobu, ali se njena djela izlau sa djelima drugih umjet-
nika i umjetnica u Londonu, Beogradu, Barseloni, Zagrebu, Ljublja-
ni, Pragu, Brnu i Bratislavi. Ivina opsesija bila je napraviti spomenik
majkama palih boraca. Posvuda u svijetu niu spomenici neznanom
junaku. Spomenik podjednako zasluuju i majke tih junaka, smatrala
je Iva i izradila ak i projekt za taj spomenik, ali on nikada nije re-
alizovan. Nakon osloboenja Sarajeva, kao simpatizerka kraljevske
porodice, bila je uhapena i dospijeva u istrani zatvor Suda narodne
asti. U zatvoru portretira glumca Antu Franjkovia, koji je takoer
bio tu zatvoren. Nakon rata i zatvora za Ivu dolazi teak period, njeni
radovi su se vrlo malo naruivali. Sve je vie slikala i crtala, a sve
218 Ibid.
220 Begi, A. (april-septembar 2004), Prve likovne umjetnice BiH, Sarajevo, PEN centar BiH,
Bosanska knjiga, str. 3-18.

rjee vajala. Umrla je 1961. godine u svom ateljeu. 221
Rajka Merje (19041961), bosanskohercegovaka vajarka
i keramiarka, roena je u Bilei. Nakon Prvog svjetskog rata seli
ZABILJEENE
se u Sarajevo. Studij je zapoela u Zagrebu na Akademiji kod Ivana

Metrovia, ali je ubrzo odselila u Pariz ne zavrivi akademiju. Ka-
rijeru je ostvarila izmeu dva svjetska rata u inostranstvu. Redovno
je uestvovala u izlobama jugoslavenskih umjetnika/ca u inostran-
stvu.222 Bila je aktivna u brojnim strunim, enskim i humanitarnim
organizacijama.223
Milena otra (19092003), slikarica, roena je u Pjeevcu kod
Stoca. Poslije udaje seli se sa muem u Ameriku, a kasnije se zajedno
sa njim angauje u promovisanju komunistikih i revolucionarnih
ideja. Malo vremena je imala za umjetniko kolovanje jer je bila
aktivna u drutveno-politikom ivotu.224
221 Slobodna Bosna (17.9.2009), str: 58-62.

223 Begi, A., n.d. str. 3-18.

Novinarstvo (urednice, novinarke, dopisnice)
Milena Preindlsberger Mrazovi (18631927) je bila prva
ZABILJEENE
zabiljeena novinarka u BiH. Porijeklom je iz Hrvatske, a kolovala
se u Budimpeti. Sa roditeljima se prvo seli u Banju Luku 1908. go-
dine, a godinu kasnije prelaze u Sarajevo gdje boravi do 1919. godine.
Bila je jedna od osnivaa/ica Zemaljskog muzeja u Sarajevu 1888. go-
dine. Godine 1889. postala je prva ena lanica Antropolokog drutva
u Beu. Knjievna djela je uglavnom pisala na njemakom jeziku, a ob-
javila je pet knjiga o bosanskohercegovakim temama. Od osnivanja
lista Bosnische Post 1884. godine radi kao saradnica, a njegova urednica i
izdavaica postaje 1889. godine. U to vrijeme je bilo neobino da se ena
bavi novinarskom profesijom te je stoga otvorila put brojnim drugim
enama na ovom podruju. BiH je dobro poznavala, mnogo je putovala,
a napisala je i vodi kroz ovu zemlju koji je objavljen u Beu 1908. go-
dine. U ratu je radila kao bolniarka. Tuno je da nita osim dvije prie
(Ciganin i divovi i Zlatna djeca) nije prevedeno na nae jezike. Bavila se
prouavanje i promovisanjem BiH i nakon selidbe u Be 1919. godine.225
Vida ubrilovi Koprivica je bila obrazovana i aktivna Sarajka. U
pregledanom materijalu, pronaen je njen tekst Muslimanke i kole za
domaice u listu Gajret iz 1929. godine. Poznat je i njen tekst Da li je to
socijalna pravda? u kojem se bavi najavljenim otputanjem inovnika i
udatih ena, ime se enama potpuno onemoguavao intelektualni rad.226
Jovanka iljak je bila stalna saradnica lista ulistan i aktivna lanica
enskog pokreta u Sarajevu. Promovisala je otkrivanje ena, ali na um-
jeren nain. Bila je drutveno angaovana i borila se protiv socijalne ne-
pravde. Umrla je 1962. godine u Sarajevu. Svjetlana Jergovi takoer
je navedena kao jedna od saradnica lista ulistan. Umija Vrani je bila
intelektualka iz Sarajeva. Jedna je od osnivaica udruenja Osvitanje i
dopisnica lista ulistan. Nira B. Filipovi spomenuta je u tekstu Nus-
225 ari, S. (2004), Dvije zaboravljene gospoe, u Most, asopis za obrazovanje, nauku i
kulturu, Mostar, god. XXIX, br. 173. Izvor: http://www.most.ba/084/028.aspx (17. maj
2014); Kreevljakovi, H. (1927), Milena Mrazovi, u Napredak, Sarajevo, god. II, br. 6,
str. 89-90; Vujkovi, S., n.d.
226 Ibid.

reta Kujrakovia kao jedna od dopisnica ulistana.227 Katica Vievi
je ureivala omladinski list Bosilje, koji su 1919/20. izdavale uiteljske
pripravnice Zavoda sv. Josipa u Sarajevu. Stela Zon i Hana Plej bile
ZABILJEENE
su saradnice Revije aka Prve muke gimnazije u Sarajevu, koja je vrlo

brzo zabranjena. Melika Kulenovi bila je urednica ulistana, dok
je list kratko izlazio 1926. godine. Marica M. Vidovi bila je uredni-
ca sedminika Nova ena: moralno etika i socijalna revija 1928/29, a
ureivala je i polumjeseni list Dobra djeca. Olga Majstorovi je radila
u redakciji Kulturnog kurira, koji je izdavala grupa mladih knjievnika
1936. godine. Jelena Ostoji iz Zvornika, bila je lanica redakcije lista
Srpska rije i sekretarka enskog pokreta BiH. Meu ostalim enama
koje su se oglaavale su Julka Popovi Srdi (uiteljica rodom iz San-
skog Mosta), Zorka Babi Mitrovi (iz Mostara), Mitra Moraina
(uiteljica iz Uvca), Mara Ljubibrati itd.228
Doktorice
evala Zildi Iblizovi (19031978) roena je u Sarajevu.

Nije htjela da slijedi enski obrazovni put (koji je vodio uiteljskom
pozivu) ve je 1919. godine lino traila saglasnost od reis-ul-uleme
auevia da upie muku gimnaziju, i dobila ju je. Nakon gimnazije
upisala je Medicinski fakultet u Zagrebu, a diplomirala je 1931. go-
dine i tako postala prva doktorica muslimanka u BiH. Po povratku u
Sarajevo dobila je posao tek nakon dvije godine. Radila je u gradskoj
bolnici, na Infektivnom odjeljenju dravne bolnice, u Higijenskom
zavodu, a karijeru je zavrila kao specijalistkinja, ginekologinja i
pedijatrica u kolskoj poliklinici dr. Mare Kurtovi 1962. godine.
Maa ivanovi, bosanskohercegovaka dokotorica, bila je
drutveno angaovana na pitanjima prava glasa i enske emanci-
pacije. Bila je lanica delegacije Kraljevine SHS na Kongresu Inter-
227 Cijeli pasus zasnovan je na podacima iz: Kujrakovi, N. (april 2010), ulistan, prvi
bonjaki enski asopis, u Diwan, god. XIII, br. 29-30, JU Javna biblioteka Alija Isakovi,
str. 150-155.
228 Cijeli pasus zasnovan je na podacima iz: Ademovi, F. (1998), Bosanskohercegovaka tampa
(19181941), Nezavisna unija profesionalnih novinara BiH, Sarajevo.

nacionalne alijanse za ensko pravo glasa u Parizu 1926. godine,229 te
je bila predsjednica drutva enski pokret u Sarajevu.230 Kasnije se u
okviru AF-a bavila problemima prostitucije, raanja te lobirala da
ZABILJEENE
se u kole uvedu predmeti higijena, biologija i seksualno obrazovanje
za mlade.231
Teodora Krajewska (18541935) bila je doktorica iz Poljske.
Medicinu je zavrila u enevi. U Tuzlu se doselila 1893. godine gdje je
lijeila uglavnom ene muslimanke. est godina nakon toga preselila
se u Sarajevo gdje je ostala do 1928. godine. Pored redovnih doktor-
skih dunosti, drala je kurseve iz higijene za djevojke i uila poljsku
djecu jezik. Aktivno je zagovarala univerzitetsko obrazovanje ena.232
Bronislawa Prasek Calczynska (18871969) bila je poljska
pedijatrica, koja se sa muem doselila u Sarajevo 1915. godine. U
Sarajevu su bili do 1921. kada se sele u Zagreb, gdje je Bronislawa
i umrla. U knjizi Memoari jedne lijenice, koja je izdata u Zagrebu
1997. godine, opisala je svoj ivot i rad u Bosni.233
Gizela Januevska (18671943) bila je iz Banja Luke, a zavrila
je medicinu u Cirihu 1898. godine kada ene na veini univerziteta
nisu mogle studirati. U Banjoj Luci je izgradila doktorsku karijeru.234
Danica Perovi (19071956) je roena u Ljubiji, a u Beogradu je
zavrila medicinu. U Banjoj Luci se bavila hirurgijom i bila je lanica
narodnooslobodilakog pokreta.235 Margita Hercl (19001942)
je studirala medicinu u Beu i bila specijalistkinja za djeije boles-

230 Jovanka Kecman navodi da je drutvo enski pokret 1932. godine organizovalo akademiju
posveenu borbi za mir, te da je predsjednica Maa ivanovi govorila o potrebi da se svjetski
sporovi rjeavaju mirnim putem i o naporima i pokretima za mir. Kecman, J. (1978), ene
Jugoslavije u radnikom pokretu i enskim organizacijama 19181941, Beograd, Narodna
knjiga, Institut za savremenu istoriju, str. 284.
231 Stojakovi, G., Reproductive Work and Maternity in Yugoslavia in time of AF. Izvor: http://
www.uzbuna.org/en/journal/becoming-mother-neoliberal-capitalism/reproductive-
work-and-mathernity-yugoslavia-time-af (18. april 2014)
232 Zbigniew, D. (1970), Teodora Krajewska, u Polski Sownik Biograficzny, tom XV
233 Razgovor sa Ivanom Lovrenoviem za Dane, (18. april 2013), Knjige, pjesme, uspomene.
Izvor: http://ivanlovrenovic.com/2014/02/knjige-pjesme-uspomene/ (17. maj 2014)
234 Vidi: Draga Daa Gaji, ivot i stvaralatvo ena Banjaluke, saetak preuzet sa. Izvor:
http://www.6yka.com/novost/47980/upoznajte-zene-iz-proslosti-koje-su-zaduzile-ban-
jaluku- (22. maj 2014)
235 Ibid.

ti. Vodila je kurseve za majke u Banjoj Luci i bila aktivna lanica
enskog pokreta i Crvenog krsta.236
ZABILJEENE
Muzika
Bahrija Nuri Hadi (19041993) roena je u Sarajevu, a umrla

u Beogradu. Pohaala je mekteb i djevojaku kolu kod asnih ses-
tara, uila svirati klavir i violinu. Nakon Prvog svjetskog rata njena
porodica se seli u Beograd. Tu je uila pjevanje, a studij je zavrila
na Muzikoj akademiji u Beu. Tri godine je radila u Bernskoj op-
eri. Po povratku u Beograd 1931. godine igra glavnu ulogu u operi
Salome, koja ju je i proslavila i izaziva moralnu osudu crkve i pub-
like. Naalost, prestala je pjevati tokom Drugog svjetskog rata. Bila
je prava operska diva. 237
Julija Pejnovi (19031987) bila je banjaluka operska pjevaica
i glumica. Predavala je klavir u muzikoj koli i ostavila vaan trag na
umjetnikoj sceni Banje Luke.
Sofka Nikoli (19071982) roena je u okolini apca u Sr-
biji. Poela je pjevati u Zvorniku 1918. godine. Dolazi iz porodice
muziara, a i drugi mui joj je bio muziar. S njim se odselila u Mostar
i tu je pjevala Eminu u duetu sa Aleksom antiem. Nakon etiri go-
dine u Mostaru, preselila se u Sarajevo gdje je nastavila svoju muziku
karijeru. U Beograd odlazi 1920-ih godina gdje su je zvali kraljicom
Skadarlije, a do 1939. godine snimala je i pjevala u mnogim evropskim
gradovima, sa orkestrom od 25 muziara. Bila
je prva ena koja je dobila titulu najtiranije
pjevaice Evrope. Snimila je oko 100 gramo-
fonskih ploa sa vie od 200 pjesama. Godine
1939. povlai se iz javnog ivota zbog smrti
kerke. Umrla je u Bijeljini, u kojoj jedna ulica
nosi njeno ime. Jedna je od rijetkih Romkinja
Sofka Nikolic, izvor riznicasrpska.net ije je ime zabiljeeno.238
236 Ibid.
237 Jergovi, M., Bahrija Nuri Hadi. Izvor: http://www.jergovic.com/ajfelov-most/bahrija-
nuri-hadzic/ (22. maj 2014)
238 Gaji, D., Buran ivot Sofke Nikoli. Izvor: http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/aktuel-

Uiteljice, aktivistkinje, humanitarke, borkinje
Natalija Jovi (19001969), iz Banje Luke, bila je aktivistkinja
ZABILJEENE
enskog pokreta tridesetih godina prolog vijeka, a kasnije je nastavi-
la djelovati kroz AF. Doprinijela je razvoju enskog aktivizma u
Banjoj Luci. Drugi svjetski rat je provela u zatvorima, a kasnije se
vratila u Banju Luku i radila kao profesorica.239
Ilka Bhm je bila predsjednica enskog jevrejskog humanitarnog
udruenja La Humanidad u Sarajevu. Drutveno vrlo angaovana,
koordinirala je aktivnosti na pomaganju onima kojima je pomo
bila potrebna, te doprinosila razvoju i osvjetavanju zajednice. Bila
je jedna od osnivaica Asocijacije jevrejskih enskih drutava Jugo-
slavije 1924. godine. Deset godina kasnije brojale su lanstvo do 40
drutava. Ilka je bila jedna od potpredsjednica Asocijacije.240 Njena
baka, Mirjam Hadijina je bila poznata babica i narodna doktorica.
Ravijojla Joveti (19041989) iz Banje Luke, bila je vlasnica
najprestinijeg krojakog salona. Bila je posebno poznata po svojim
balskim haljinama.241
ene iz BiH koje su bile angaovane kroz Kolo srpskih sestara i koje
su se fotografisale za asopis ena i svet tokom 1925. godine su: Mara
A. Pavlovi (Sarajevo), Kosara Lazarevi (Srebrenica, osnivaica) i
Mara Pribievi (Bosanski Novi, predsjednica).
Prema podacima iz rada Nusreta Kujrakovia, udruenje Os-
vitanje su osnovale sljedee intelektualke iz Sarajeva: Hasnija
Berberovi, Rasema Bisi, Almasa Iblizovi, efika Bjelevac, Um-
ija Vrani i Asifa irbegovi.242
Regina Atijas (19011982) iz Bihaa, bila je jedna od prvih Se-
fardkinja u BiH koja je pohaala klasinu gimnaziju.243
Mubina ozi (19261998/99) iz Bratunca, bila je prva musli-
no.293.html:362953-Buran-zivot-Sofke-Nikolic (15. maj 2014); takoer vidi web stranicu
Muzej Sofke Nikoli na: http://muzej-sofke-nikolic.blogspot.com/ (20. maj 2014)
239 Ibid.
240 Freidenreich, H., n.d.; Papo Bohoreta, L., n.d.
241 Gaji, D. D., n.d.
242 Grebovi-Lendo, N., Tragom enskog aktivizma. Izvor: http://nahla.ba/tekstovi10.
aspx?tid=213 (20. maj 2014)
243 Freidenreich, H., n.d.

manka u Bratuncu koja je stekla osnovno obrazovanje. Kako je bila
efendijina kerka, svojim primjerom je otvorila vrata kole za sve
muslimanke. Bila je aktivna u Narodnooslobodilakoj borbi te je
ZABILJEENE
krila put za drutveni angaman brojnih ena.244

Margita ondri (1915) je roena u Tuzli, ali je radila i ivjela
na podruju Srebrenice i Bratunca. Bila je prva ena u ovom dijelu
Bosne koja je zavrila babiki kurs, te je aktivno radila na pomaganju
stanovnitvu, zdravstvenom poduavanju i opismenjavanju. Bila je
predsjednica ovog dijela BiH Antifaistikog fronta ena.245
Ope napomene za period Prvog svjetskog

rata i meuratno vrijeme
U knjigama, tekstovima, novinama i arhivskoj grai koja je

koritena za ovaj rad uoljive su dvije ideoloke matrice iz kojih se ana-
lizira i posmatra ovaj period. Jedna je socijalistika, a druga nacionalna
(esto u sprezi sa vjerskom). S jedne strane, radnika klasa aktivno se
udruivala na temelju socijalistikih ideja i klasne borbe, a graanska
udruenja su promovisala ideje umjerenog feminizma, emancipacije
ene kroz obrazovanje te humanitarni rad. Slino su djelovala i vjer-
ska i nacionalna enska udruenja, ali nisu dovodila u pitanje primat
vjere i nacije. Jo jedna oteavajua okolnost za analizu BiH u ovom
dobu je isprepletenost podataka i izvora sa ostalim dijelovima tadanje
Kraljevine. Teko je odrediti ta se posebno deavalo u BiH, a koje su
aktivnosti bile dio irih geografskih djelovanja.
Pored te uslonjenosti, postojala je i vieslojnost enskog djelo-
vanja. Radi se o dugom vremenskom periodu koji se znaajno mi-
jenjao (Prvi svjetski rat, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, Kralje-
vina Jugoslavija, razliiti modeli ustrojstva drave, diktatura, rast
faizma itd.). ene su djelovale u skladu sa okolnostima, politikim
i ekonomskim odlukama, drutvenim kretanjima. arenilo ak-
tivizma postoji i izmeu starijih, tradicionalnijih ena i mlaih
antifaistkinja i ljeviarki, koje postaju naroito glasne sa porastom
244 Mustafi, M. (2010), ene u vremenu, Bratunac, Bratunac, Forum ena Bratunac
245 Ibid.

faizma u Evropi. Ali njihove aktivnosti su daleko dosezale, o emu
svjedoe i brojna lanstva u meunarodnim enskim asocijacijama.
Ovaj pregled moe posluiti kao osnova za dalji feministiki rad na
ZABILJEENE
pisanju ivotnih pria ena koje su nam prethodile.
Crtica o Mici Todorovi
Bila je najorginalnija i najosebujnija linost meu

bosanskohercegovakim umjetnicima.246 Roena je 1900. godine u Sara-
jevu, u imunoj porodici. Godine 1926. diplomirala je na Vioj koli za
umjetnost i umjetni obrt u Zagrebu. U Sarajevo se vraa 1932. godine
i u svom radu se beskompromisno obraunava sa svim sakrosanktnim
vrijednostima graanskog drutva, muko-enskim odnosima, porodi-
com, mistikom, religijom, milosrem, hiperintelektualcima, kapitalom
kao izvorom moi itd.247 Na poetku Drugog svjetskog rata pomagala
je svojim prijateljima mladim komunistima, sakrivala u svom domu
Avdu Humu, Svetozara Vukmanovia Tempa i druge. Tokom Drugog
svjetskog rata bila je odvedena u logor u Jasenovcu, a zatim u log-
ore u Njemakoj. Preivjela je logore i vratila se nakon osloboenja
u Sarajevo. Uestvovala je u osnivanju Udruenja likovnih umjetnika
BiH 1945. godine i kole primijenjenih umjetnosti gdje je radila kao
profesorica do penzije. Prva je imala hrabrosti da 1949. godine izloi
enski akt. Bila je redovna lanica Akademije nauka i umjetnosti BiH.
Godine 1980. je odrana velika retrospektivna izloba Mice Todorovi
u Umjetnikoj galeriji u Sarajevu, autorice Azre Begi, historiarke
umjetnosti. Ova izloba je bila i simboliki vrhunac karijere slikarice
koja je tih godina bila cijenjena i nagraivana. Umrla je 1981. godine u
Sarajevu gdje je i sahranjena na groblju Bare.248
246 Begi, Azra, navedeno djelo, str. 3-18.

247 Ibid.
248 Izvori: Slobodna Bosna (16.4.2009), str. 58-61. i http://bs.wikipedia.org/wiki/Mica_
Todorovi%C4%8 (31.5.2014)

Amila dralovi
ZABILJEENE
II DIO: 19411945.
Drugi svjetski rat i iskustva
bosanskohercegovakih ena
... pod posebnim reimom konspiracije, uz velike napore.
Ovaj dio knjige bavi se poloajem i djelovanjima ena u BiH

za vrijeme Drugog svjetskog rata. Obiljeje ovog perioda jeste
ukljuivanje ena u razliite oblike aktivnosti narodnooslobodilake
borbe za slobodu unutar koje se profiliraju drugaije drutvene
vrijednosti ukljuujui i ideju ravnopravnosti spolova u svim
drutvenim segmentima. Drutvene promjene koje e uslijediti nisu
bile samo deklarativne i formalno-pravne prirode, ve su ozbiljno
dovele u pitanje tradicionalne predrasude i stereotipe o mjestu i ulozi
ene u drutvu. Novi sociokulturalni kontekst omoguava i stvaranje
organizacije Antifaistikog fronta ena (AF). Iako ostaje otvoreno
pitanje da li i u kojoj mjeri ovo organizovanje ena moe nositi pre-
fiks feministikog, neupitna je uloga koju je odigralo u procesima
emancipacije ene. Pored mnogobrojnih zadatka, ene okupljene oko
jedinstvene organizacije AF-a posebno su se isticale svojim kultur-
no-prosvjetnim radom. Uklanjanjem formalno-pravnih prepreka za
ukljuivanja ena u razliite vidove drutvenog djelovanja u duhu
komunistike ideologije, uruavanjem tradicionalne slike o mjestu i
drutvenoj ulozi ena kroz njihovo masovno ukljuivanje u Narod-
no oslobodilaku borbu (NOB), te osnivanjem AF-a kao jedinst-
vene organizacije ena koja je izmeu ostalog provodila i razliite
programe obrazovanja ena stvorene su kljune pretpostavke za
ulazak ena u javnu sferu i njihovo uee na mjestima donoenja

znaajnih politikih odluka. Ipak, ovo se nije desilo to potvruju i
razliite analize (ne)uea ena u ZAVNOBiH-u i AVNOJ-u,249 koje
se razmatraju u posljednjem dijelu ovog rada.
ZABILJEENE
Vjerski i nacionalni antagonizam
Nakon stvaranja Nezavisne drave Hrvatske 10. aprila 1914. go-

dine, BiH se po automatizmu nala u njenom sastavu. Administra-
tivno prestrukturiranje BiH pratila je sloena drutveno-politika
klima koja se gradila u ozraju ideja o hrvatskom porijeklu muslima-
na u BiH i istrebljivanju srpskog i jevrejskog stanovnitva. Uporedo
s tim tekle su i pripreme250 organizacije Komunistike partije Jugo-
slavije (KPJ) u BiH za oruanu oslobodilaku borbu, koje su inten-
zivirane poslije Majskog savjetovanja KPJ.251 U prvoj polovini maja
1941. godine formiran je pri PK KPJ za BiH Vojni komitet, a zatim i
vojni komiteti pri oblasnim i niim rukovodstvima Partije koji su or-
ganizovali prikupljanje oruja, oruane odrede i obavjetajnu slubu,
sanitetske kurseve i slino.252 Pokretanje oruane borbe i formiran-
je partizanskih odreda koje se deava u okolnostima sloenih
meunacionalnih i meuvjerskih odnosa, poprimilo je ubrzo karak-
teristike masovnog narodnog ustanka. Na samom poetku ustanka
uslijed slabih veza sa viim rukovodstvima, aktivnosti ustanka se
oblikuju u razliitim formama vojne organizacije (gerilski odredi,
ete, narodne vojske, bataljoni, brigade, pukovi i divizije).253 U dom-
inantnoj klimi vjerskog i nacionalnog antagonizma, bh. stvarnost
nakon stvaranja Nezavisne Drave Hrvatske (NDH) obiljeavaju
protjerivanja, fizika istrebljivanja, hapenja i proganjanja, silovanja
249 Zemaljsko antifaistiko vijee narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine (skraeno ZA

VNOBiH); Antifaistiko vijee narodnog osloboenja Jugoslavije (skraeno AVNOJ)
250 Vie o ovim pripremama vidjeti u: Leksikografski zavod Sveznanje, (1972), Beograd; Oslo-
bodilaki rat naroda Jugoslavije (19411945) Od sloma stare Jugoslavije do drugog zajeda-
nja AVNOJ-a, Knjiga I, (1957), Beograd, Vojni institut JNA, str. 40-44.
251 Filipovi, M; Benac A. (1983), Socijalistika republika BiH Separat iz II izdanja Enciklo-
pedije BiH, Zagreb, Jugoslavenski leksikografski zavod, str. 118.
252 Ibid.
253 Ibid, str. 120.

ena, pljakanje i otimanje imovine, paljenja sela i sl.254 U ovakvim
okolnostima ene i djeca postaju posebno ugroena i izrazito ranjiva
kategorija stanovnitva.
ZABILJEENE
Zaustavljanje meusobne borbe naroda Jugoslavije bio je jedan

od prvih zadataka koji su komunistike revolucionarne snage sebi
postavile. U Proglasu Pokrajinskog komiteta BiH koji je izdat nep-
osredno nakon okupacije, Komunistika partija, izmeu ostalog,
poziva sve narode da prestanu sa meusobnom borbom, mrnjom i
krvoproliem.255 Programsko opredjeljenje Komunistike partije da
je spas BiH u jedinstvu njenih naroda i zajednikoj borbi, brzo e
biti prihvaeno meu enama, posebno enama Drvara, Podgrmea
i Kozare.256 U to vrijeme Partija intenzivno djeluje na stvaranju mas-
ovnih politikih organizacija omladine i ena.257
Ukljuivanje ena u narodnooslobodilaku borbu
Komunistika partija Jugoslavije je od samog poetka imala u

vidu znaaj ukljuivanja ena u razliite revolucionarne aktivnosti.
Ve u vrijeme pripremanja Pete zemaljske konferencije KPJ, kada su
odravane pokrajinske partijske konferencije, postavljeno je pitanje
rada meu enama i specijalnih zahtjeva ena, a njihovo pripremanje
za ulazak u Partiju smatrano vanim pitanjem partijske politike u
ondanjoj situaciji.258
Na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ, posmatrajui kompleksnost
enskog pitanja, izdvojene su etiri grupe primarnih zahtjeva koje
254 Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije (19411945) Od sloma stare Jugoslavije do drugog
zadjedanja AVNOJ-a, Knjiga I, (1957), Beograd, str. 34-35.
255 Kecman, J., n.d.
256 Tako se u Rezoluciji sa zbora ena na teritoriji opine Rujika (Podgrme) izmeu ostalog
navodi: Mi, napaene ene i djevojke sa sela, okupile smo se danas prvi put da slobodno
govorimo o sebi, da kaemo nae miljenje o narodnoj borbi, da kaemo da mi uestvujemo
u njoj, jer uviamo da e jedino borba donijeti spas naem napaenom narodu (Citirano
prema: Borbeni put ena Jugoslavije, (1972), Beograd, Leksikografski zavod Sveznanje).
257 Ibid, 121.
258 iri-Bogeti, Lj. (1972), Odluke Pete zemaljske konferencije KPJ o radu meu enama i
njihova realizacija u periodu 19401941, u Peta zemaljska konferencija KPJ, zbornik rado-
va (epo, Z; Jeli, I.), Zagreb, Institut za historiju radnikog pokreta Hrvatskske/ kolska
knjiga, str. 76.

trebaju uvrstiti u svoj program, a to su: 1) zatita materinstva i ukidan-
je svih razlika meu branom i vanbranom djecom; 2) ukidanje dvo-
jnoga morala u javnom i privatnom ivotu, te uvoenje graanskog
ZABILJEENE
braka i mogunost razvoda; 3) pravo na rad, za jednak rad jednaka
plata, zatita ena na radu, zatitno zakonodavstvo, pristup enama
u sva zvanja koja odgovaraju njihovoj strunosti i sposobnosti; 4)
priznanje svih politikih prava, a prije svega prava glasa.259
U Rezoluciji partijske konferencije KPJ za BiH, odrane 27. i 28.
jula 1940. godine, izmeu ostalog, navodi se da se mora mnogo oz-
biljnije pristupiti radu meu enama, da je potrebno ukljuiti ene
u sve sekcije vodei neumornu borbu za ostvarenje naela: za jednak
rad jednaka plata i postavljati uvijek i specijalne zahtjeve ena, te da se
kontinuirano trebaju voditi akcije za opa enska prava (pravo glasa,
ravnopravnost pred zakonom itd.).260
Imajui u vidu iskustva feministikih pokreta u svijetu u ovom
periodu, mora se primijetiti da razliiti pozivi KPJ upueni enama
da se ukljue u narodnooslobodilaku borbu, te generalno dokumen-
ti partizanskih vlasti na poetku rata u kojima se stalno naglaava
pitanje ravnopravnosti ena, stvaraju utisak izrazito revolucionarnog
i liberalnog duha koji gradi pozitivnu klimu za dalju emancipaci-
ju ena. Sve ove dokumente moemo tumaiti i u irem kontekstu
komunistike ideologije o ravnopravnosti ena sa mukarcima i/ili
potrebe za mobilizacijom i podrkom irih narodnih masa. Prvobitno
nije bilo predvieno mobilisanje ena u borbenim jedinicama, ve je
njihovo ukljuivanje bilo zamiljeno kroz ilegalni rad u okupiranim
oblastima. Do mobilizacije ena u borbenim jedinicama dolazi zbog
potrebe za osobljem u sanitetskim slubama, to je aktivnost koja se
tradicionalno posmatrala kao podesna za ene.261 Meutim, ene su
se masovno poele prijavljivati u partizanske odrede kao borkinje.
Ne postoje tani podaci o ukupnom ueu ena u NOV-u, ali
procjenjuje se da je rije o 100.000 ena, te da je u jedinicama obino
259 Ibid, str. 78.

260 Mitraevi, N., Formiranje inicijatinih odbora AF-a i njihov rad na Kozari u prvoj polo-
vini 1943. godine, str. 289. Izvor: http://www.znaci.net/00001/165_34.pdf (20. maj 2014)
261 Wiesinger, B. N., (2009), Rat partizanki ene u oruanom otporu u Jugoslaviji, u Histo-
rijska traganja, br. 4, str. 208.

bilo osam do deset posto ena.262 Od oko 100.000 ena koje su se borile
u redovima NOV, procjenjuje se da ih je poginulo oko 25.000.263 Od
oko 1.700.000 Jugoslavena/ki, koliko je stradalo tokom Drugog svjet-
ZABILJEENE
skog rata, oko 620.000 bile su ene, a samo ih je u logorima ubijeno

vie od 282.000.264 Kada je rije o enama koje su uestvovale u borbi,
u obzir treba uzeti i ene iz pozadine koje su dale ogromne doprinose.
Pretpostavlja se da je u raznim oblicima aktivnosti NOP-a u periodu
od 1941. do 1945. godine uestvovalo oko pola miliona ena BiH.265
Ukljuivanje u borbene jedinice za ene je znailo i poetak bor-
bi sa tradicionalnim predrasudama o mjestu i ulozi ene, kako u nji-
hovim porodicama tako i u jedinicama u koje su odlazile. Iz pria o
partizankama moe se zakljuiti da su mnoge od njih u svojim jedin-
icama bile zaduene i za patrijarhalno definisane enske poslove kao
to je kuhanje i ivanje. Meutim, u isto vrijeme obavljaju i poslove
koji su patrijarhalno definisani kao muki poslovi, a na najtee za-
datke se esto dobrovoljno prijavljuju. Na taj nain su razbijale tradi-
cionalne predrasude i stereotipe o mjestu i ulozi ene u drutvu.
Pri analizama poloaja ena u BiH u toku Drugog svjetskog rata
u fokus se stavlja uloga ena borkinja, bolniarki i ilegalki. Ovo su
svakako one uloge koje su bile odluujue za emancipaciju ena u
BiH, te za izlazak iz patrijarhalnog drutva u drutvo (makar for-
malne) jednakopravnosti mukaraca i ena. Meutim, pri tome ne
treba zaboraviti ni doprinose onih ena koje su ostajale kui. Iskustvo
ovih ena ima zajedniku karakteristiku u svim ratovima: mukarci
odlaze na ratite, a poslove koje su oni do tada obavljali preuzimaju
ene. Meutim, one nisu dobile na teret samo preivljavanje vlastite
porodice, ve i preivljavanje zajednice i NOV ija je znaajna snaga
bila upravo njena pozadina.
Trebalo je zasijati, obraditi i ponjeti poljoprivredne kulture,
262 Ibid.
263 Milinovi, D; Petakov, Z. (2010), Partizanke: ene u narodnooslobodilakoj borbi, Novi
Sad, Cenzura, str. 9.
264 Ibid.
265 Biser-Taso N. (2008), ene BiH i narodnooslobodilake borbe, u ena u ratu 19921995,
zbornik radova sa okruglog stola ena u ratu 19921995, (odranog 26. juna 2008. godi-
ne u Sarajevu), Sarajevo, Udruenje za zatitu tekovina borbe za BiH, Kantonalni odbor
Sarajevo, str. 15.

odrati stoku, jer bez toga ne bi bilo partizanske vojske kojoj je bila
potrebna hrana, obua, odjea. ene sela su prihvatale, njegovale i
prenosile ranjenike, za partizanske bolnice obezbjeivale hranu, a u
ZABILJEENE
ofanzivama sklanjale ranjene i bolesne u sklonitima i zemunicama.
() Isto tako, prevoz hrane za vojsku, ruenje komunikacija i vanih
objekata za neprijatelja obavljale su veim dijelovima ene.266
Nakon Drugog svjetskog rata ispriane su prie i ispjevane pjesme
o brinim bolniarkama i hrabrim borkinjama koje su rtvovale svo-
je ivote za slobodu. Meutim, kako primjeuje Barbara Wiesinger,
ovakva stereotipna heroizacija sakriva probleme i konflikte vezane za
oruani otpor ena, ali i istinske motive, iskustva i tumaenja veter-
anki.267 Traei motive ukljuivanja ena u NOB ne treba zaboraviti
da je borba za ravnopravnost spolova bila jedan od segmenata ire
narodnooslobodilake borbe za slobodu.
ene u pozadini pokazale su se neustraivim za vrijeme mnogih
neprijateljskih ofanziva. Jedna je tako, kad ju je neprijatelj zapitao:
Gdje ti je mu? Uzdahnula i rekla: Ah kada e ta sloboda. On joj je
rekao: Pa sloboda ti je. Ona je odgovorila: Ne, moja je slobada za go-
rama, kad ona doe onda u biti slobodna.268
Emancipaciju od patrijarhalne kulture Lydia Sklevicky vidi kao
jadan od osnovnih ciljeva kulturne mijene koja se poinje odvijati
tokom NOB-a, a AF kao najznaajniji dio ove mijene. Meutim,
pitanje je koliko je upravo pitanje emancipacije ena bilo motivirajui
faktor za ene da se prikljue NOB-u. Mitra Mitrovi u svom referatu
Antifaistiki pokret ena u okviru NOB-e, koji je izloila na Prvoj
zemaljskoj konferenciji AF-a, navodi da ene u borbu nisu ule sa
zahtjevom za ravnopravnost.
Nije tome u tom trenutku bilo mjesta, niti je to bilo najvanije,
niti su se preko toga mogle pokrenuti ene u velikom broju. ravno-
pravnost je tu, bre nego to se dalo oekivati. Dola je, stekla se
kako se jedino i moe stei, kroz zajedniku borbu s narodom, za
266 Ibid, str. 12.

267 Wiesinger, B. N., Rat partizanki ene u oruanom otporu u Jugoslaviji, n. d., str. 221.
268 Govor Danice Perovi na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a, u Dokumenti 19431944,
(1968), Sarajevo, Veselin Maslea, str. 200.

zajedniku slobodu.269
U BiH na poetku Drugog svjetskog rata nije postojao organ-
izovani feministiki pokret koji bi imao jasno definisane ciljeve
ZABILJEENE
drutvene reforme, koji bi polazili od zahtjeva za odreena prava i

slobode. S druge strane, komunistika ideologija je ponudila drugaiji
socio-kulturalni kontekst unutar kojeg se profiliraju nove drutvene
vrijednosti meu kojima je i ideja ravnopravnosti spolova u svim
drutvenim segmentima. U ovakvom novom i drugaijem socio-
kulturalnom kontekstu individualni napori ena koje se prikljuuju
NOB-u (za)dobivaju nova znaenja i daju rezultate koji e na koncu
omoguiti da se iz individualnog djelovanje pree u organizirano
djelovanje ena koje se profilira kroz Antifaistiki front ena.
Borkinje
Poslije ofanziva u Srbiji u jesen 1941. godine Njemaka je teite

akcije protiv ustanka u svojoj interesnoj zoni Jugoslavije prenijela u
Bosnu, te je uslijedila ofanziva protiv ustanka u istonoj Bosni od
15. januara do 23. februara 1942. godine (Druga neprijateljska ofan-
ziva), a zatim od poetka aprila do sredine juna 1942. godine (Trea
neprijateljska ofanziva u istonoj BiH), a u toku juna i jula ofanziva
na Kozaru.270
ene su prije svega kao borkinje i bolniarke uestvovale u na-
vedenim bitkama. U okviru Druge neprijateljske ofanzive, glavnina
Prve proleterske brigade prepjeaila je 100 kilometara od Jahorine
do Foe, preko Sarajevskog polja i planine Igman. Mar u kojem je
uestvovalo vie od 700 boraca i borkinja, od kojih 50 ranjenih i bole-
snih, trajao je oko 18 sati, a odvijao se kroz dubok snijeg, pri temper-
aturi od -32 stepena. Krajem avgusta 1942. godine Prva proleterska
brigada je imala 1.099 boraca/kinja , a od toga 1.027 mukaraca i 72
ene.271 Sa svakom novom popunom brigade dolazio je i odreeni
269 Mitrovi, M., referat izloen na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a, citirano prema: Skle-
vicky, L. (1996), Konji, ene, ratovi, Zagreb, enska infoteka, sr. 28.
270 Filipovic M; Benac A. (gl.ur.), Socijalistika republika BiH Separat iz II izdanja Enciklo-
pedije BiH, n. d., str. 122.
271 Vuksanovi, M., (1987), Prva proleterska brigada, Beograd/ Titograd, Narodna knjiga, In-

broj ena prvo su dole omladinke iz Foe i okoline i iz omladin-
skih bataljona iz Crne Gore, onda iz Dalmacije i Bosanske Krajine.272
Procjenjuje se da je ukupno kroz brigadu prolo 710 partizanki, od
ZABILJEENE
kojih su 59 poginule kao bolniarke, a 34 kao borkinje.273 Dvije su
proglaene za narodne heroine: Olga Jovii i Danica Milosavljevi.
Bitka na Kozari kao dio Tree neprijateljske ofanzive vodila se u
junu i julu 1942. godine i mobilizovala je cjelokupno stanovnitvo
ovog kraja. Obiljeje ove bitke je posebno surov odnos prema civil-
nom stanovnitvu. U naredbama i uputama koje su izdali Nijemci i
NDH, navedeno je da je potrebno sva lica zateena u borbi strijeljati,
a sve stanovnitvo pohvatati i sprovesti u sabirne centre: mukarce
iznad 14 godina otpremiti u koncentracione logore, mlade ene i dje-
vojke transportovati na rad u Njemaku, starije ene i djecu raseliti
ili otpremiti u Jasenovac.274
I u bitkama koje e slijediti ene su dale nemjerljive doprinose.
Tako, na primjer, u Bitci na Sutjesci uestvovalo je 16 proleterskih i
udarnih brigada iz razliitih krajeva Jugoslavije, a u itavoj grupaciji
koja je brojala ukupno 22.148 osoba, 2.883 (13,02%) su bile ene.275
U mjesec dana koliko je trajala bitka, poginule su 7.543 osobe, a
od toga 597 ena od kojih su 352 bile bolniarke.276 Tokom rata, u
NOV-u su sluile ukupno 173 doktorice (dobrovoljke) i oko 10.000
obuenih bolniarki.277
Narodne heroine
Za svoje uee u borbi neke ene su odlikovane orde-

nom narodnog heroja. Prema podacima iz publikacije Heroji
stitut za Savremenu istoriju/ Pobjeda, str. 133.

272 Ibid, str. 431.
273 Ibid.
274 Luki, D. (1984), Rat i djeca Kozare, Beograd, Narodna knjiga; Izvor: http://www.znaci.
net/00001/106.htm (01. maj 2104)
275 Kuan, V. (1996), Borci Sutjeske, Beograd, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, str. 39.
276 Ibid.
277 Gavrilovi V. (1976), ene lekari u ratovima 18761845. na tlu Jugoslavije, Beograd, citira-
no prema: Wiesinger, B. N. (2009), Rat partizanki ene u oruanom otporu u Jugoslaviji,
u Historijska traganja, br. 4, str. 209.

narodnooslobodilake borbe, ovaj orden su dobile 1.322 osobe, a
od toga 1.231 mukarac i 91 ena. Od 91 ene koje su dobile orden
narodne heroine poginulo ih je 71, i to najvie od posljedica torture
ZABILJEENE
ili egzekucija u zatvorima i logorima.278 U literaturi se navodi i po-

datak da je od ukupno 91 ene koje su proglaene narodnim hero-
inama, 10 bilo iz BiH. Meutim, u analiziranim izvorima se ne daje
konkretan spisak ovih 10 borkinja, te se poreenjem razliitih pub-
likacija koje se bave partizankama sa prostora BiH, odnosno bive
Jugoslavije izdvajaju sljedee borkinje:
Danica Materi279 (19211943) roena je u selu Trnia Brijeg
kod Drvara. Bila je uesnica NOB-a i lanica SKOJ-a od 1941. go-
dine, te lanica KPJ od 1942. godine. Zatim je bila lanica Opinskog
i Sreskog komiteta KPJ, lanica Opinskog i Sreskog odbora AF-a,
te zamjenica politikog komesara u Treoj eti etvrtog bataljona
Desete krajike brigade. U aprilu 1943. godine zarobljena je i poslije
muenja ubijena u Kninu. Za narodnu heroinu proglaena je 27. no-
vembra 1953. godine.
Lepa Radi280 (19251943) roena je u selu Ganici kod Bosan-
ske Gradike. Osnovnu kolu je zavrila u susjednoj Bistrici, a prvi
razred enske zanatske kole pohaala je
u Bosanskoj Krupi, dok je ostale razrede
zavrila u Bosanskoj Gradiki. U njenoj
biografiji zapisano je da se jo kao uenica
isticala marljivim radom i ozbiljnou,
te da je ve tada itala naprednu litera-
turu. Bila je angaovana i u pripremama
ustanka, odnosno radila je na sakri-
vanju oruja. U novembru 1941. godine
uhapena je kao i drugi lanovi njene po-
rodice. Uz pomo ilegalnih partizanskih
Vjeanje Lepe Radi, Prijedor, 1943. godina
saradnika/ca, izlazi iz zatvora 23. decem-
278 Despotovi, Lj; ljuki, S; Gavrilovi, D; Perica, V; Velikonja, M., Mitovi epohe socijaliz-
ma, Novi Sad/ Sremska Kamenica, Centar za istoriju, demokratiju i pomirenje/ Centar za
evropske pravno-politike studije, str. 111.
279 Biografija preuzeta iz: Beokovi, M. (1967), ene heroji, Sarajevo, Svjetlost, str. 231-232.
280 Ibid, str. 339-340

bra 1941. godine. Poslije izlaska iz zatvora sa sestrom Darom, Lepa
postaje borkinja Sedme partizanske ete Drugog krajikog odreda.
Kratko vrijeme je bila bolniarka, a zatim sluateljica omladinskog
ZABILJEENE
kursa u selu Lamovita pod Kozarom i skojevska aktivistkinja na pri-
jedorskom terenu. Krajem maja 1942. godine poslata je kao politika
radnica na podruje Pogrmea, gdje se istakla u radu sa omladinom i
uestvovala u skoro svim aktivnostima na ovom podruju. Uhvaena
je 8. februara 1943. godine zajedno sa zbjegom koji je predvodila, a u
kojem je bilo 150 ena i djece o kojima se brinula. Nijemci su je osudili
na smrt vjeanjem, a kazna je javno izvrena u Bosanskoj Krupi (tada
je imala 17 godina). Sa njom je poginula i Smiljka osi-Raeta. Za
narodnu heroinu proglaena je 20. decembra 1951. godine.
Marija Bursa281 (19201943) roena je u selu Kamenici kod
Drvara. Godine 1939. zavrila je domainski kurs u svom selu i bavi-
la se domainstvom. U NOB je stupila 27. jula 1941. godine i te iste
godine postaje skojevka. Krajem ljeta 1942. godine primljena je u
KPJ. Prvo kao lanica Odbora fonda i radne ete u selu, a zatim kao
predsjednica Seoskog odbora USAOJ-a282 i lanica Odbora AF-a, pa
komesarka radne ete i lanica Opinskog i Sreskog odbora AF-a,
aktivno doprinosi NOP-u u jesen 1941. i tokom cijele 1943. godine.
Poetkom februara 1942. godine otila je na svoj lini zahtjev u De-
setu krajiku udarnu brigadu, gdje je prvo bila bolniarka u Drugoj
eti Prvog bataljona, a kasnije borkinja-bombaica Prve, pa Tree
ete Treeg bataljona sve dok nije ranjena u borbama na Prkosima u
noi 17. na 18. septembar 1943. godine prilikom izvlaenja ranjenog
druga. U prii o Mariji Bursa zapisano je da je uprkos bolovima na
nosilima cijelim putem pjevala narodne pjesme. Od posljedica ran-
javanja umrla je 23. septembra 1943. godine. Neki autori/ce smatraju
da je upravo Marija Bursa razbila stereotip partizanske bolniarke
poginuvi junaki u izravnoj borbi s neprijateljem.283 Za narodnu
heroinu proglaena je 15. oktobra 1945. godine.
Milka Bosni284 (19281944) roena je u selu Vrtoe kod Drvara.
281 Ibid, str. 11-12.
282 Ujedinjeni savez antifaistike omladine Jugoslavije (skraeno USAOJ)
283 Despotovi, Lj. i drugi, Mitovi epohe socijalizma, n. d., str. 111.
284 Biografija preuzeta iz: Heroji jugosavenske narodnooslobodilake borbe 19411945, Izvor: http://

Pred rat je bila uenica prvog razreda graanske kole i iako jo uvi-
jek dijete pridruuje se aktivnostima drvarske omladine. Uestvovala
je u prikupljanju hrane i odjee za partizane, u ienju grada, pre-
ZABILJEENE
vijala je ranjenike i radila na pisanju i lijepljenju parola. Pred desant

na Drvar postala je skojevka. Tada je bila kurirka u komandi mjesta.
Poginula je kada je imala svega 16 godina, a za narodnu heroinu je
proglaena 17. maja 1974. godine.
Analize starosne strukture pokazuju da je polovina narodnih
heroja/heroina otila u rat s manje od 25 godina, a samo njih 325
je imalo vie od 30 godina. Od ukupnog broja poginulih i umrlih
narodnih heroja/heroina troje su bili mlai od 17 godina. Milka
Bosni je imala samo 16 godina kada je poginula posle svog pozna-
tog podviga skidanja ebeta sa partizanskog tenka prilikom de-
santa na Drvar, u maju 1944. godine.
Rada Vranjeevi285
(19181944) roena je u selu
Rakavice kod Banje Luke, u
svetenikoj porodici. Os-
novnu kolu je zavrila u selu
Glogovac, kod Prnjavora, a
niu gimnaziju u Derventi
i Banjoj Luci. Potom je up-
isala Uiteljsku kolu u Banjoj
Luci, iz koje je izbaena 1932.
godine zbog svojih politikih stavova. Dalje kolovanje je nastavila
u Trgovakoj akademiji u Skoplju, iz koje je takoer izbaena zbog
svog politikog rada. U svojoj dvadesetoj godini postala je lanica
SKOJ-a. Poetkom 1939. godine uspijeva dobiti posao u Savezu
nabavljakih zadruga dravnih inovnika u Beogradu. Krajem 1940.
godine, poslije trajka u Savezu inovnikih zadruga ija je bila i or-
ganizatorica, uhapsili su je i izbacili iz slube. U NOP je stupila 1941.
godine. Tokom ljeta te godine ilegalno je radila u partijskoj organi-
zaciji Banje Luke, a u septembru po nalogu KPJ odlazi na osloboenu
www.titomanija.com.ba/e-knjige/Narodni%20heroji%20Jugoslavije.pdf (20. maj 2014)

285 Biografija preuzeta iz: Beokovi, M. (1967), ene heroji, Sarajevo, Svjetlost, str. 365-366.

teritoriju Podrgrmea, gdje postaje lanica prvog Okrunog komite-
ta KPJ i sekretarica OK SKOJ-a. Poetkom novembra 1942. godine
postaje lanica biroa Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu.
ZABILJEENE
Bila je predsjednica Oblasnog odbora AF-a, lanica Centralnog
odbora AF-a i lanica ZAVNOBiH-a. U desantu na Drvar 25. maja
1944. godine zarobili su je njemaki padobranci, a kasnije je ubijena
prilikom pokuaja bijega. Za narodnu heroinu proglaena je 27. jula
1951. godine. Tokom svog kratkog ivota bila je dosljedna sebi i svo-
jim idealima, hrabra, istrajna i portvovana.286
Radojka Laki287 (19171941) roena je u Skender-Vakufu. Otac
joj je bio uitelj, pa je jo kao dijete stalno se selei sa porodicom
obila mnoga mjesta u BiH. Jo dok je pohaala bijeljinsku gimna-
ziju pridruuje se revolucionarnom omladinskom pokretu, a 1935.
godine postaje lanica Saveza komunistike omladine Jugoslavije. U
Beogradu upisuje prvo Tehnoloki fakultet, a potom se prebacuje na
Filozofski. U SKOJ je primljena 1935. godine, a u KPJ 1937. godine.
Otada se posveuje ilegalnom radu u okviru studentskog pokreta i
njegovih udruenja u Beogradu, a preko ljeta u Bijeljini i Sarajevu.
U NOP stupa 1941. godine i radi ilegalno u okupiranom Sarajevu
kao sekretarica partijske elije na Baariji, sve dok nije uhapena u
septembru iste godine. S obzirom da nije eljela otkriti svoje ilegalne
veze, osuena je na smrt zbog veleizdaje NDH i 28. septembra stri-
jeljana na Vracama u Sarajevu. Za narodnu heroinu proglaena je 8.
juna 1945. godine.
Ravijojla Jankovi Rava288 (19191944) roena je u selu Osijek
kod Sarajeva. Zbog siromatva svoje porodice zavrila je samo dva
razreda graanske kole u Sarajevu, a potom se prebacila u Strunu
domainsku kolu Kolo srpskih sestara. Prvih dana ustanka 1941. go-
dine stupa u Semizovaku etu NOP-a odreda Zvijezda u Vlakovu, a
u novembru iste godine odlazi na Okruglicu, u Visoku etu Varekog
bataljona istog odreda. U martu 1942. godine dobrovoljno je stupila u
Prvi istonobosanski udarni proleterski bataljon, koji je u maju 1942.
286 Izvor: http://www.6yka.com/novost/47980/upoznajte-zene-iz-proslosti-koje-su-zaduzile-
banjaluku (20. maj 2014)
287 Ibid, str. 105-106.
288 Ibid, str. 57-58.

godine uao u grupu udarnih bosanskih bataljona, a 2. avgusta u selu
ekovii od njih je formirana esta istonobosanska udarna brigada.
Sav borbeni put tih jedinica prola je Ravijola Jankovi Rada kao
ZABILJEENE
borkinja s pukom, kao bombaica, bolniarka, referentica saniteta.

Poginula je 3. novembra 1944. godine kod Crvenih Stijena na vrhu
Romanije kao porunica. Za narodnu heroinu je proglaena 20. de-
cembra 1951. godine.
Vahida Maglajli289 (19071943) roena je u Banjoj Luci. Od
samog djetinjstva Vahida je pokazivala odluan duh i namjeru da
prkosi svim drutvenim normama i oekivanjima patrijarhalne sredi-
ne. U njenoj biografiji zapisano je da se uz svoju brau, napredne in-
telektualce, upoznala sa radnikim pokretom i angaovala u razliitim
akcijama (radnikim priredbama, izletima, organizovanju predavanja
i sl.). Bila je angaovana i po pitanju emancipacije ena, prvo kao sek-
retarica, a potom i predsjednica enskog pokreta. Odmah po okupaciji
prikljuuje se NOP-u, a od maja 1941. godine je i formalno lanica
KPJ. Kao izuzetna organizatorica, u Banjoj Luci odrava razgranate
mree ilegalnih veza, punktova i baza smjetaja i meusobno povezuje
ilegalce, skriva ih od policije, snabdijeva odjeom i dokumentima i sl.
U oktobru 1941. godine je uhapena ali uspijeva pobjei i prikljuiti
se partizanskim odredima. Od tada radi na osloboenoj teritoriji Ko-
zare, Podgrmea i Bihaa, uglavnom sa enama. Okuplja ih u NOB, a
naroito uspjeno organizuje muslimanke u Cazinskoj krajini. Na Pr-
voj zemaljskoj konferenciji AF-a, izabrana je za lanicu Centralnog
odbora AF-a. Poginula je 1. aprila 1943. godine u selu Velika Ruika.
Za narodnu heroinu proglaena je 20. decembra 1951. godine.
Dragica Pravica290 je roena u selu Bjelaa kod Trebinja, u imunoj
seoskoj porodici. Nakon zavrene gimnazije u Dubrovniku pridruuje
se naprednom omladinskom pokretu, a za vrijeme studija na Filozof-
skom fakultetu u Beogradu uestvuje u politikim akcijama napredne
studentske omladine i SKOJ-a. Nakon kapitulacije Kraljevine Jugo-
slavije uestvuje u pripremama za oruanu borbu: prikuplja oruje,
formira prve partizanske jedinice, a aktivno uestvuje i u oruanim
289 Ibid, str. 183-184.

290 Ibid, str. 266-267.

akcijama. U Komunistiku partiju Jugoslavije ulazi u ljeto 1940, a
potom se vraa u rodni kraj. U Trebinju je rukovodila politikim ra-
dom koji se ticao omladine i ena, a u NOB-u obavlja niz dunosti,
ZABILJEENE
kao naprimjer dunost sekretarke Sreskog komiteta SKOJ-a za Tre-
binje i lanice Odbora AF-a. Uhapena je krajem 1942. godine.
Unato muenjima koje je doivjela, nije odala informacije koje su
traili od nje, te je 27. juna 1942. godine streljana u selu Ljubomiru.
Za narodnu heroinu je proglaena 8. juna 1945. godine.
Uz gore navedene heroine, potrebno je spomenuti i orinu-inu
Vrbicu291 (19131943), koja je roena u Podgorici, u Crnoj Gori, ali je
jedan dio svog ivota provela u BiH gdje je i poginula. Bila je lanica
SKOJ-a od 1932. godine, a u KPJ je primljena 1934. godine. U Podgorici
je 1932. godine zavrila Trgovaku akademiju, ali kao politiki kompro-
mitovana posao je dobila tek nakon tri godine u Finansijskoj direkciji u
Sarajevu, gdje je radila svega deset mjeseci. Poetkom marta 1936. go-
dine je uhapena, te je u zatvoru provela skoro est mjeseci. Vraa se u
Podgoricu, a potom upisuje Ekonomsko-komercijalnu visoku kolu u
Zagrebu. I ovdje je bila ukljuena u ilegalni partijski rad te po drugi put
biva uhapena prilikom dijeljenja letaka 11. maja 1937. godine. Nakon
suenja odlazi u Beograd i nastavlja svoj politiki rad kao i kolovanje
na Ekonomskom fakultetu, gdje biva ponovo uhapena. U martu 1941.
godine vraa se u Crnu Goru i ukljuuje se u pripreme za ustanak. U
proljee 1942. godine za vrijeme Tree neprijateljske ofanzive povlai se
sa crnogorskim partizanskim jedinicama u Bosansku krajinu. Od jula
1942. godine do maja 1943, radi na glamokom srezu kao lanica SK
KPJ gdje je zaduena za agitaciju, propagandu i rad sa enama. Na Prvoj
zemaljskoj konferenciji AF-a odabrana je za Centralni odbor. U maju
1943. godine na svoj lini zahtjev odlazi sa Drugom krajikom brigadom
u centralnu Bosnu kao lanica Politodjela, da bi se povezala sa crnogor-
skim jedinicama. Na tom putu je i poginula 29. maja 1943. godine od
minobacake granate na rijeci Blatnici kod Teslia. Za narodnu heroinu
je proglaena 24. jula 1953. godine.
Orden narodnog heroja, osim pojedincima/kama, dodjeljivao se i
grupama, odnosno vojnim i drutveno-politikim organizacijama. Tako
291 Ibid, str. 433-434.

je ovim priznanjem kolektivno odlikovan i Okruni komitet SKOJ-a za
Drvar koji je stradao prilikom Sedme neprijateljske ofanzive 25. maja
1944. godine.
ZABILJEENE
Rad na okupiranoj teritoriji
U Drugom svjetskom ratu stvoren je novi lik ene: ene-borca

koja je u toku borbe politiki izrasla i sazrela i oslobodila se da vodi i
odluuje o svim pitanjima borbe i narodnog ivota.292 Ovaj novi lik e
kasnije biti sveden na predominantnu sliku bolniarke partizanke.
Veliki broj ena ukljuivao se i u ilegalni rad u okupiranim gra-
dovima, koji je izmeu ostalog podrazumijevao i sakupljanje podataka
i obavjetenja o vojnim i politikim namjerama neprijatelja, sakupl-
janje oruja i lijekova za vojsku, organizovanje akcija protiv skupoe,
gladi, crne berze, terora i nezakonitih hapenja, pomaganje porodica
iji su lanovi otili u partizane/ke ili zatvore te slanje hrane i ostale
pomoi zatvorenicima.293 Obavljajui ove zadatke hiljade ilegalki su
bile hapene, muene, izvoene pred prijeke sudove, streljane i javno
vjeane, ali mnogobrojni zapisi potvruju da, unato svemu, najvei
broj njih nije odavao informacije o komunistikom pokretu.
Za irenje i distribuciju propagandnog materijala ene Banje
Luke, Bijeljine, Mostara, Sarajeva i drugih gradova BiH veoma esto
su koristile muslimansku nacionalnu nonju, pa su pod zatitom
zara i ferede raznosile propagandni materijal i dostavljale ga do
raznih punktova.294 Takoer, mnoge ilegalke su obavljale kurirske
poslove, te su uspjeno prenosile vane poruke sa slobodne teritorije il-
egalcima ili iz okupiranih gradova rukovodstvima partizanskih jedini-
ca.295 Ukupni podaci o rezultatima mnogih ilegalnih aktivnosti esto
nedostaju, ali se u literaturi esto ocjenjuje da su ovakve aktivnosti
bile masovne i da su obuhvatale veliki dio stanovnitva u okupiranim
292 Govor Danice Perovi na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a, (1968), u Dokumenti 1943
1944, Sarajevo, Veselin Maslea, str. 200.
293 Borbeni put ena Jugoslavije, (1972), Beograd, Leksikografski zavod Sveznanje
294 Vukevi, S. (1985), Borbe i otpori u okupiranim gradovima Jugoslavije, Beograd, Vojno-
istorijski institut, str. 32,148.
295 Ibid, str. 147.

gradovima. U mnogim okupiranim gradovima su radile radionice
u kojima se proizvodila odjea i obua za partizane, a veoma esto
se skupljao i razliit materijal, naprimjer sanitetski materijal, koji se
ZABILJEENE
potom slao partizanskim jedinicama na slobodnim teritorijima.
U Sarajevu se ve u prvim danima ustanka poelo sa prikupljan-
jem materijala i opreme za potrebe prvih ustanikih oruanih snaga,
kao razni aparati, radio-stanice, dvogledi, mjerne sprave, sanitetski
materijal, oprema za propagandnu tehniku, pisae maine, ciklostil,
apirografi, papir i drugo, a potom se taj materijal poetkom ustanka
prebacivao posebnim kanalima i vezama izvan grada.296 Takoer, na
nekoliko mjesta u gradu odrani su sanitetski kursevi na kojima su u
najveem broju ene dobivale znanja o pruanju prve pomoi. Kako
se navodi u publikaciji Sarajevo u revoluciji, ove kurseve pohaale
su, izmeu ostalog, i Radojka Laki, Olga Naki, Ankica Pavlovi
Albahari, Hanika Altarac, Milja Lonco, Zlata Kabiljo, Donkica
Perera, Slavica Milievi, Branka Blaek, Slavica Kujundi,
Emica Kapri, Minja Pravica, Ranka Drakovi, Lepa arki,
kao i Duanka Teofanovi, Lujza Paji i Senija Pilavdi, u ijim
stanovima su se neki od ovih kurseva i odravali.297 Mnoge od ovih
ena su se poetkom rata prikljuile partizanskim jedinicama.
Veoma esto se predvia, kako u svom istraivanju uoava Emily
Greble Bali, da mnogi dijelovi BiH nisu bili obiljeeni iskljuivo
borbom, otporom i anarhijom, ve su imali funkcionalnu lokalnu
vlast sa aktivnim drutvenim i kulturnim ustanovama. Jedan takav
primjer je Sarajevo koje je bilo najvaniji grad u unutranjosti NDH.
U ovom vojnom, administrativnom i kulturnom centru graani
i drutvene voe prilagodili su kole,298 pozorita, kafane, pijace,
novine, muzeje i klubove tekim ratnim uslovima, a djelovala su i
brojna drutva meu kojima su se posebno isticali muslimansko do-
brotvorno drutvo Merhamet, hrvatsko kulturno drutvo Napredak i
hrvatsko-muslimansko kulturno drutvo Narodna uzdanica. S jedne
296 Albahari, N. (1977), Od aprilskog rata do ustanka, u Sarajevo u revoluciji: Komunistika
parija Jugoslavije u pripremama i organizaciji ustanka, Knjiga II, Sarajevo, str. 50.
297 Ibid.
298 Greble Bali, E. (2006), Posljednji mjeseci ratnog perioda: Sarajevska iskustva, u 60 godina
od zavretka Drugog svjetskog rata: kako se sjeati 1945. godine (ur. Kamberovi, H.),
Sarajevo, Institut za istoriju, str. 131-133.

strane, ova drutva su, kako uoava Emily Greble Bali, odravala
ivot grada posebno u posljednjoj godini rata, postepeno preuzimajui
razliite javne funkcije organizujui kole, predavanja i ispite, radei
ZABILJEENE
na nabavci i daljoj raspodjeli hrane, gradei i odravajui izbjeglike

logore i djeije domove. S druge strane, ova drutva su bili vjerni uvari
tradicionalnih nacionalnih i vjerskih vrijednosti. Svojim djelovanjem
ova drutva su dovela do savrenstva neke oblike politikog konzerva-
tivizma (npr. antidemokraciju i antikomunizam), tradicionalizma (npr.
ene u privatnim sferama), te nacionalizma (bilo hrvatskog bilo musli-
manskog) i vjerskih vrijednosti (svetost braka, razdvajanje mukaraca
od ena u javnosti, ene pod zarom i feredom, itd.).299 S obzirom na
izrazito krute i konzervativne stavove, ova drutva su posebno bila
zabrinuta zbog politikih aktivnosti mladih ena koje su djelovale u
antifaistikim krugovima.
Borba ovih drutava da odre tradicionalne i vjerske vrijednosti
obuhvatala je, takoer, i rad sa mladim enama. Bilo je poznato da
se male grupe ena muslimanke, katolikinje i pravoslavke tajno
okupljaju i djeluju u antifaistikim krugovima. Drutvene voe su
priznavale da masovno antiratno raspoloenje dovodi do otpora i
pro-liberalnih stavova koji su u suprotnosti sa vjerskim i nacional-
nim vrijednostima za koje se drutva bore. Neke djevojke su zavrile
u zatvoru zbog krae drveta. Druge su bile uhvaene kako razm-
jenjuju seksualne usluge za hranu i ogrjev. Muslimanska drutva su
takoer bila zabrinuta izvjetajima o enama izbjeglicama koje su
sklapale ilegalne (nereligiozne) brakove.300
enski odjeli Merhameta i Hurijeta tokom 1945. godine su
pokuavali da se bore protiv pada religioznih vrijednosti, tako to su
ohrabrivali mlade ene da se angauju u humanitarne svrhe nadajui se
da e pronalazak alternative za politike aktivnosti mlade ene usmjeriti
prema tradicionalnoj ulozi ene u drutvu.301
Za socijalnu historiju ostaju otvorena mnoga pitanja o svakod-
nevnom ivotu u okupiranim gradovima u BiH. Priu o okupiranim
teritorijama obiljeava i masovno stradanje Jevreja i Jevrejki koje
299 Ibid, str. 140-141.
300 Ibid, str. 141.
301 Ibid, str. 133.

su se na samom poetku Drugog svjetskog rata nale pod udarom
mjera koje su propisale centralne i lokalne vlasti NDH.302 U Sara-
jevu, naprimjer, do sredine 1942. godine svi Jevreji i Jevrejke, osim
ZABILJEENE
onih koji su se uspjeli prikljuiti partizanima ili koji su uspjeli il-
egalno prei na teritorije pod italijanskom okupacijom, bili su odve-
deni u koncentracione logore.303 Jevreji i Jevrejke su se u NOB u BiH
ukljuivale u znatno veem broju nego to je to bio sluaj u drugim
pokrajinama,304 a veliki broj Jevrejki dao je svoje doprinose kako na
poetku samog ustanka, tako i kasnije u partizanskim jedinicama,
kao naprimjer Hana Ozmo, Roza Papo i Tinka Romano (Sarajevo),
sestre Flora, Lela i Mica Levi (Banja Luka), Herta Baum i Judita
Hajon (Bijeljina), Ruta i Zlata Salom (Jajce), Matilda Artac-Perre-
ra (Vlasenica), i brojne druge.305
Pretpostavke stvaranja samostalne organizacije ena
ene su potpomogle partizanski rat ime je stvorena podloga za

novu drutvenu ulogu ena. Ta nova uloga je prepoznata i kroz tzv.
Foanske propise, koje je u februaru 1942. godine izdao Vrhovni tab,
a u kojima su date upute za rad Narodnooslobodilakih odbora kao
organa nove revolucionarne vlasti. U ovom dokumentu su definisani
osnovni principi nove revolucionarne vlasti, meu kojima su princip
ravnopravnosti spolova i prava glasa za sve osobe starije od 18 godina.
Krajem 1942. godine razvitak ustanka u istonoj BiH
nagovjetavao je poetak novog poleta NOP-a, a znaajnu ulogu u
jaanju jedinstva naroda i njegovom aktiviranju na platformi NOB-a
imale su masovne borbene organizacije omladine i ena.306 Rezul-
tat osnaenog razvoja NOP-a bili su osnivaka Skuptina AVNOJ-a
302 Romano, Jaa Jevreji Jugoslavije 1941-1945. rtve genocida i uesnici NOR-a, Sa-
vez Jevrejskih optina Jugosavije, Beograd. Izvor: http://www.znaci.net/00001/191.htm,
(01.08.2014)
303 Nisim Albahari Od aprilskog rata do ustanka, U: Sarajevo u revoluciji: Komunistika
partija Jugoslavije u pripremama i organizaciji ustanka, Knjiga II, Sarajevo, 1977., str. 50.
304 Ibid, str. 215.
305 Ibid, str. 220-240.
306 Filipovi, M; Benac A. (gl.ur.), Socijalistika republika BiH Separat iz II izdanja Enciklo-
pedije BiH, n. d., str. 123.

(Biha, 26. i 27. novembar 1942), Prva zemaljska konferencija AF-a
Jugoslavije (Bosanski Petrovac, 6, 7. i 8. decembar 1942. godine) i
osnivaki Kongres USAOJ-a (27, 28. i 29. decembar 1942. godine).307
ZABILJEENE
Prva zemaljska konferencija AF-a odrana je koncem 1942. go-

dine, ali samo stvaranje AF-a poelo je ranije. Prethistorija AF-a se
moe pronai u strategiji Komunistike partije Jugoslavije, koja je u
periodu izmeu dva svjetska rata bila, izmeu ostalog, usmjerena ka
ukljuivanju ena u razliite organizacije radnikog pokreta. Meutim,
tek tokom Drugog svjetskog rata poet e se raditi na stvaranju samo-
stalne organizacije ena. Ovakvo organizovanje se deavalo odozdo, a
prvi organizovani oblici ena bili su aktivi i odbori koji su zajedno sa
omladinskim organizacijama obavljali niz znaajnih poslova, kao to
je obrada zemlje, sakupljanje hrane i njeno sklanjanje pred neprijatelji-
ma, briga za ranjenike i djecu, kurirski poslovi i slino.308 Specifinost
drutvenog i politikog organizovanja ena u toku Drugog svjetskog
rata, u odnosu na prethodne periode enskog udruivanja, nalazi se
u njegovoj masovnosti, ukljuivanju velikog broja ena sa sela, ena iz
razliitih drutvenih slojeva te ena razliitih nacionalnosti. Tako je u
Sanikoj dolini u blizini Kljua u ljeto 1942. godine nakon oslobaanja
ovog kraja osnovana Prva radna brigada koja je radila na etvi, vridbi
ita i branju voa i povra, a u njoj je bio i veliki broj ena.309 Radne ete
ena su organizovane tamo gdje se ukazala potreba, te je tako u zimu
1942. godine 800 ena Kozare organizovano u radnim etama krenulo
u Lijeve polje, koje je bilo udaljeno preko 30 kilometara kako bi izvukle
ito iz sela u kojem je bio neprijatelj. Nakon uspjeno obavljenog za-
datka vraajui se zatekle su svoja sela u plamenu.310
Za vrijeme borbenih zatija ene su obilazile sela i odravale
skupove ena na kojima se govorilo o ciljevima NOB-a, ali i potrebi
ena da se ukljue u borbu kako bi se to prije zavrio rat.311 Dakle, iako
je jedan od glavnih zadataka enskog okupljanja bila dalja mobilizacija
ena i njihovo ukljuivanje u borbu, sama analiza ovog udruivanja
307 Ibid.
308 Biser-Taso, N., n.d., str. 13.
310 Ibid.
311 Biser-Taso, N., n.d. str. 14.

pokazuje da je ono bilo proeto etikom brige. Rat je percipiran kao
borba za mir. U publikaciji Borbeni put ena Jugoslavije navodi se da su
najee u salama u kojima su se okupljale ene stajali natpisi sljedeeg
ZABILJEENE
sadraja: Za ivote nae djece, za mir naih domova da nikada vie
ne bude klanja i ubijanja mi smo se ujedinile. U Rezoluciji sa zbora
ena na teritoriji Rujika navodi se da e jedino borba da donese spas
napaenom narodu, ali se pred Narodnooslobodilaku vojsku postav-
lja i zahtjev da svoju ast nikada ne okaljaju krvlju brae druge vjere koji
nisu nita skrivili te da ne dopuste da na Narodnooslobodilaku vojsku
padne prokletstvo hiljade nesretnih majki druge vjere nad grobovima
njihove nejake djece.312
Dana 21. avgusta 1941. godine u Drvaru je odrana Skuptina ena
Drvara i okoline, na kojoj su razmatrani zadaci ena u pogledu njiho-
vog sudjelovanja u NOB-u i pruanja pomoi partizanskim jedinicama
te organizovanju ena na teritorijalnom principu.313 U proljee 1942.
godine na inicijativu Vrhovnog taba u Foi je odrana Konferencija
ena istone Bosne na kojoj je uestvovao veliki broj muslimanki.314
Rad na organizovanju ena intenzivirat e se 1942. godine, pa je
u martu 1942. godine formiran Sreski odbor ena za srez Drvar, a
ve su u aprilu u svim drvarskim selima postojale organizacije ena;
sredinom 1942. godine na podruju Podgrmea formirane su or-
ganizacije ena u 72 sela koliko ih je tada bilo; na podruju Kljua
i Mrkonji Grada do kraja 1942. godine bilo je 25 seoskih odbora;
na osloboenoj teritoriji zapadne Bosne u toku 1942. godine organi-
zacijama AF-a bilo je obuhvaeno preko 40.000 ena.315
Prva zemaljska konferencija AF-a
Organizacije AF-a e postati izuzetno vane jer su imale ulogu

kanala preko kojih su ene artikulisale svoje zahtjeve za ravnopravnou
312 Citirano prema: Borbeni put ena Jugoslavije, (1972), Beograd, Leksikografski zavod
Sveznanje
313 apec, S. (2013), Partizanke Hrvatske u Narodnooslobodilakoj borbi, Savez antifaistikih
boraca i antifaista Hrvatske
314 Biser-Taso N., n. d., str. 14.

sa mukarcima u svim oblastima drutva.316 Zlatiborka Popov
Mominovi smatra da je AF bio najznaajniji oblik organizovanog
uea ena u revolucionarnoj borbi i izgradnji drutva.317
ZABILJEENE
Prva zemaljska konferencija Antifaistikog fronta ena Jugo-

slavije odrana je u periodu od 6. do 8. decembra 1942. godine u
Bosanskom Petrovcu. Na njoj je uestvovalo 166 delegatkinja iz svih
krajeva Jugoslavije, a prisutnima se obratio i Josip Broz Tito, iji je
govor prvi put u cjelini objavljen u prvom broju ena danas, a u iz-
vodu ga je donijela i Borba (br. 30) iz decembra 1942. godine. Kasnije
je u svim krajevima zemlje umnoavan u raznim tehnikama, zajedno
sa osnovnim materijalima sa Prve zemaljske konferencije AF-a.
Vaa dananja skuptina ima veliko historijsko znaenje.
Antifaistiki pokret ena postoji u Jugoslaviji ve odavno, ali nika-
da nije mogao u svojoj punoj organizacionoj formi doi do takvog
izraaja kao to je danas doao. () Moda netko na strani sanja
da e u Jugoslaviji poslije rata poeti opet sve po starom, pa e ene
prei u kuhinju i nee odluivati ni o emu. Ali, ene su, drugovi
i drugarice, poloile ispit zrelosti; one su pokazale da su sposobne
ne samo da rade u kuanstvu, nego i da se bore s pukom u ruci, da
mogu i vladati i drati vlast u rukama. I ova skuptina je dokaz da
nae ene ozbiljno primaju sudbinu naroda i svoju sudbinu u svoje
ruke. Antifaistika fronta ena, koja je uspjela da ujedini ene za ve-
like ciljeve borbe, za konanu pobjedu nad okupatorom i njegovim
slugama, ima cilj da dovede ene do konanog osloboenja, da izvo-
jue njihovu graansku ravnopravnost, drutvenu ravnopravnost.318
Na Konferenciji AF-a svoje referate su podnosile kako intelektu-
alke i radnice tako i delegatkinje sa sela.319 U Rezoluciji AF-a uoava
se da je prikljuivanje ena NOB-u bio kljuni historijski trenutak
emancipacije ena i procesa dostizanja ravnopravnosti spolova:
U redovima Narodnooslobodilake vojske i na osloboenoj teri-
316 Stoji, M. (2009), Proleteri svih zemalja Ko vam pere arape? Feministiki pokret u Jugo-
slaviji 19781989, u Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas (ur. Tomi, ;
Atanackovi, P.), Novi Sad , Cenzura, str. 110.
317 Popov Mominovi, Z., n.d. str. 77.
318 Govor druga Tita od 6. decembra 1942. godine, na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a
319 Sklevicky, L. (januar, 1984), Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslo-
bodilake borbe 19411945, Historical Contributions, Vol 3./ No. 3.

toriji, ene su stekle potpunu ravnopravnost u vojsci, one zauzi-
maju sve politike i vojne funkcije prema zasluzi i sposobnosti;
na osloboenoj teritoriji dobile su pravo biranja i pravo da budu
ZABILJEENE
izabrane, te su postale lanovi narodnooslobodilakih odbora i
Antifaistikog vijea narodog osloboenja Jugoslavije.320
U toku priprema za Konferenciju definisani su, a na samoj Konfer-
enciji konkretizovani, zadaci AF-a, koji se, kako pie Lidija Sklevicky,
mogu podijeliti u dvije velike grupe: a) zadaci na pomoi vojsci i or-
ganizaciji pozadine te b) zadaci s obzirom na specifini poloaj ena
(politika i kulturna emancipacija ena).321
Konferencija je definisala i najvanije zadatke koje Centralni
odbor AF-a treba da realizuje, a meu tim zadacima se izdvajaju
sljedei: organizovanje Odbora AF-a; organizaciono uvrivanje
i osamostaljivanje organizacija AF-a; vee angaovanje ena u
izgradnji narodne vlasti i pomoi AVNOJ-u; planski i sistematski rad
na politikom i kulturno- prosvjetnom uzdizanju ena te obuhva-
tanje nepismenih ena alfabetskim kursevima, pokretanje lista ena
danas i slino.322 Na Konferenciji je izabran i Centralni odbor AF-a,
a za predsjednicu je izabrana Kata Pejnovi, predsjednica AF-a
u Lici. Odbor je prvobitno imao 29 lanica, a na Plenumu koji je
odran 25. i 26. oktobra 1943. godine proiren je na 38 lanica.323 So-
cijalni sastav Odbora potvruje da je cilj ove organizacije bio okupiti
ene iz svih socijalnih slojeva. Naime, Odbor se sastojao od 14 intele-
ktualki, 9 seljanki, 8 radnica, 5 inovnica i 2 domaice.324 Meutim,
strategija homogenizacije jedinstvene organizacije ena, koja se re-
alizuje kroz insistiranja na ukljuivanju ena iz razliitih socijalnih
slojeva, veoma esto je, prema miljenju nekih autorica, graniila sa
nepovjerenjem prema enama iz viih slojeva i enama koje su dola-
zile iz vjerskih organizacija.325
320 Rezolucija Prve zemaljske konferencije AF-a. Citirano prema: Sklevicky, L. (januar,
1984), Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 1941
1945, Historical Contributions, Vol 3./ No. 3.
321 Sklevicky, L. n. d., str. 106.
322 Sklevicky, L. n.d.
323 Ibid, str. 93, 105.
324 Ibid, str. 105.
325 Ibid, str. 93, 105.

Centralni odbor AF-a imao je zadatak da koordinira rad
AF-a, pomae niim odborima i radi na njihovom osamostalji-
vanju. S druge strane, nii odbori (seoski, mjesni, opinski, kotar-
ZABILJEENE
ski, okruni, oblasni i pokrajinski) imali su zadatak da redovno

informiu Centralni odbor o stanju organizacije.326 Predvieno je
da se rad na neosloboenoj teritoriji odvija putem veeg broja mas-
ovnih aktivnosti, dok je na neosloboenoj teritoriji bilo potrebno
traiti druge naine da se ene veu za organizaciju. U gradovima je
trebalo formirati ilegalne odbore po ulicama, tvornicama, radionica-
ma i slinim mjestima, koji e okupiti mase ena oko sebe i ukljuiti
ih u razliite oblike borbe (sabotae, bojkot trita, mobilizacija za
NVO i slino). Ovakva organizaciona shema doivljava svoju preo-
brazbu 1944. godine kada dolazi do reorganizacije AF-a.327 Ova re-
organizacija znatno e poljuljati autonomiju i samostalnost AF-a,
a posebno s obzirom na injenicu da odbori AF-a nakon reorgani-
zacije odgovaraju strukturama narodne vlasti, te da se dotadanje
aktivistkinje AF-a integriu u te strukture.328
Ratna organizacija AF-a
Lyadia Sklevicky pravi razliku izmeu dvije ratne faze organizacije

AF-a. Prvu fazu (1942 1943) karakterie autonomija AF-a unutar
Narodnooslobodilakog pokreta, dok je druga faza (19441945) zapravo
faza direktne submisije, i transmisionog je karaktera.329 Samostalnost or-
ganizacija AF-a, koja je obiljeila prvu fazu ove organizacije, naglaena je
jo u Direktivnom pismu CK KPJ o zadacima AF-a od 2. novembra 1942.
godine u kojem se navodi da je AF pod utjecajem Partije, te da su partijske
organizacije dune da joj pomognu, ali ostavljajui joj samostalnost i punu
inicijativu u radu. Meutim, ve se 1944. godine, unato svim aktivnosti-
326 Organizacionu strukturu AF-a izloila je u svom referatu na Prvoj zemaljskoj konferen-
ciji AF-a, Cana Babovi. Vidjeti vie u: Sklevicky, L. (januar, 1984), Organizirana djelat-
nost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 19411945, Historical Contribu-
tions, Vol 3./ No. 3. str. 100-101.
327 Sklevicky, L. Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodnooslobodilake
borbe 1941. 1945., n.d.
328 Ibid, str. 101, 108.
329 Sklevicky, L., Konji, ene, ratovi, n.d., str. 86.

ma koje su provodile organizacije AF-a, poinje postavljati pitanje da li je
potrebno da i dalje postoji jedna posebna organizacija ena.330
Nakon Konferencije na kojoj je AF nastavio proces stasavanja
ZABILJEENE
u jedinstvenu organizaciju svih ena Jugoslavije, s obzirom da se na
Konferenciji uvidjelo da AF nije vrsto provedena u svim krajevima,
delegatkinje su dobile zadatke da po povratku na teren formiraju inici-
jativne odbore koji bi djelovali dva do tri mjeseca i izvrili pripreme za
formiranje stalnih odbora.331
S obzirom da su, kako primjeuju mnoge autorice i autori, ene
svoje zadatke shvatale ozbiljno i odgovorno, tokom 1943. godine
nastavio se intenzivan rad na organizacionom razvoju AF-a, te
se formiraju mjesni, seoski, okruni i pokrajinski odbori kako na
osloboenoj tako i na neosloboenoj teritoriji. Tako su organizovani
i ilegalni gradski odbori AF-a u Sarajevu, Tuzli, Mostaru, Prijedoru,
Bosanskoj Dubici, Banjoj Luci i drugim mjestima.332 Omasovljenje or-
ganizacije deavalo se veoma brzo.
Agitaciju za omasovljenje organizacije vrile su same aktivistkin-
je u sklopu svojih redovnih poslova prilikom okupljanja u mlin-
ovima gdje su dolazile u dodir sa enama iz drugih sela koja nisu
obuhvaena organizacijom, zatim prilikom ispomoi na podizanju
popaljenih kua, kao i pri obradi polja. O svakoj ovakvoj agitaciji
ili akciji referisano je na sjednicama Odbora (). U mnogim mjes-
tima lanice AF-a preuzimale su na sebe i brojne druge obaveze,
posebno u selima u kojima nije bilo mukog ivlja. Tako su ene u
selu Gunjevcima bile glavna radna snaga na zadacima pokreta. Jedan
od veoma vanih zadataka je bilo zbrinjavanje ljetine. U tu svrhu se
ve u proljee 1943. godine formiraju omladinske radne ete, koje
su, pored omladinki, okupljale i ene, a esto su one bile i mnogo
brojnije. Ponjeveno ito se nosilo na desetine kilometara na leima
do Kozare i partizanskih magazina. Briga oko ranjenika skoro uvi-
jek je bila zadatak ena i njihove organizacije. Hrana, odjea i druge
potreptine organizovano su noene do partizanskih bolnica u Ko-
330 Stojakovi, G., n.d. str. 16.
331 Mitraevi, N., Formiranje inicijativnih odbora AF-a i njihov rad na Kozari u prvoj polo-
vini 1943. godine, n. d., str. 289.
332 Kecman, J., n.d.

zari u odreenim vremenskim razmacima, u 15 dana ili krae, zavis-
no od koliine prikupljene hrane ili pak od vojne situacije. Isto tako
je enska organizacija pomagala narodnooslobodilakim odborima
ZABILJEENE
oko ishrane partizanskih jedinica na terenu. Sve ove zadatke obavl-

jale su ene uz svoje obaveze u kui i prema ukuanima.333
Pored mnogobrojnih zadatka, ene okupljene oko jedinstvene or-
ganizacije AF-a isticale su se i svojim kulturno-prosvjetnim radom.
Takoer, i u Rezoluciji AF-a, koja je usvojena na Prvoj zemaljskoj
konferenciji AF-a, meu razliitim aktivnostima ena tokom prvih
osamnaest mjeseci rata istie se, pored direktnog i indirektnog uea u
borbama, i rad na kulturno-obrazovnom polju koji se oituje u pokre-
tanju i odravanju alfabetskih kurseva, raznih drugih kurseva i enske
tampe.334 Kulturno-obrazovni rad nakon Prve zemaljske konferencije
AF-a, list Front slobode u svom izdanju od 7. novembra 1943. godine
opisuje na sljedei nain: Poele su raditi kulturne grupe, uvjebavati
skeeve, recitaciju, pjesme itd. italake grupe za itanje radio vijesti i par-
tizanske tampe, i analfabetski teajevi itd.335
Ako krenemo od pretpostavke da je obrazovanje uslov svakog in-
telektualnog i politikog djelovanja ena, onda s obzirom na kulturno-
obrazovnu djelatnost AF-a moemo neupitno zakljuiti da je ova
organizacija bila kljuni faktor emancipacije ena. U ovom kontekstu,
posebno je vano spomenuti opu politiku NOP-a koja je bila usmjerena
na opismenjavanje i ope obrazovanje stanovnitva, koja je prihvaena i
kroz konkretne aktivnosti realizovana upravo kroz organizacije AF-a.
Naime, Drugi svjetski rat je zatekao siromanu kolsku tradici-
ju u BiH, to potvruju podaci o broju i mrei osnovnih i srednjih
kola, o broju djece koja su obuhvaena osnovnim obrazovanjem, o
broju i procentu nepismenog stanovnitva koji je dostizao procent i
do 75%.336 NOP je ulagao velike napore u kulturno-prosvjetni rad koji
333 Mitraevi, N., Formiranje inicijativnih odbora AF-a i njihov rad na Kozari u prvoj polo-
vini 1943. godine, n.d., str. 465.
334 Rezolucija Prve zemaljske konferencije AF-a. Citirano prema: Sklevicky, L. (januar,
1984), Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodnooslobodilake borbe 1941
1945, Historical Contributions, Vol 3./ No. 3.
335 ene u narodnooslobodilakoj borbi, Front slobode, 7. novembar 1943, str. 11.
336 Koar, A. (2006), O nekim aspektima obrazovno-odgojne politike narodnooslobodilakog
pokreta na podruju BiH (19411945), u 60 godina od zavretka Drugog svjetskog rata:

se ogledao prije svega u masovnom opismenjavanju stanovnitva prvo
putem individualnih, a onda i masovnih, organizovanih analfabetskih
kurseva na slobodnoj teritoriji. Azem Koar u svojoj analizi obrazovne
ZABILJEENE
politike NOP-a objanjava da su na slobodnoj teritoriji pokretana tri
tipa osnovnih kola: kursevi za nepismene, narodna osnovna kola i
Narodni univerzitet. Analfabetski kursevi su bili zamiljeni kao kola
u malom u kojoj se, pored uenja pismenosti i raunice, stiu znanja iz
narodne historije, drutvenih nauka i osnovnih elemenata ekonomije.
U osnovnu narodnu kolu su se upisivale osobe od 6 do 14 godina
starosti, na analfabetske kurseve od 14 do 40 godina, dok je Narodni
univerzitet trebao da prui opa i struna znanja kolovanim kadrovi-
ma.337 Takoer su organizovani i raznovrsni sadraji kulturno-pros-
vjetnog rada: odravana su predavanja za narod, konferencije, usmene
novine, otvarani domovi kulture, formirani pjevaki horovi, diletantske
i muzike sekcije, otvarane itaonice i biblioteke.338 Veliki dio ovih ak-
tivnosti na sebe je preuzimao AF.
Lydia Sklevicky prosvjetne aktivnosti AF-a posmatra kroz tri
razine.339 Osnovna razina se odnosi na analfabetske kurseve koje
AF organizuje i prije svog zvaninog osnivanja na slobodnoj teri-
toriji. L. Sklevicky zakljuuje da je velika zasluga AF-a da su ne-
pismene majke poele uiti uz svoju djecu, kursevi su se propagirali
i npr. plakatima sa slikama s kursa uz parolu: Smrt nepismenosti
prosvjeta oruje protiv neprijatelja.340 Drugu razinu obrazovnih
djelatnosti predstavljali su kursevi politikog obrazovanja koji su,
kako objanjava L. Sklevicky, imali zadatak da upoznaju ene s cilje-
vima NOB-a, znaenjem NOO-a i ravnopravnosti ena, te ih osposo-
biti za daljnji samostalni rad. Treu razinu predstavljalo je pisanje za
ensku tampu i propagiranje njenog itanja.
Jednako obrazovanje jeste pretpostavka drutvene ravnopravnos-
ti. Obrazovanje ena u razliitim drutvenim kontekstima pokazalo
se kao prvi, ako ne i jedini, uslov da ene pokau svoje sposobnos-
kako se sjeati 1945. godine (ur. Kamberovi, H.), Sarajevo, Institut za istoriju, str. 239-
240.
337 Ibid, str. 231-233.
338 Ibid, str. 238.
339 Sklevicky, L., n. d., str. 30.
340 Ibid.

ti, postanu nezavisne te da ravnopravno s mukarcima uestvuju u
razliitim vidovima drutvenog djelovanja ukljuujui i politiko.
Ako na ovaj nain posmatramo obrazovanje, kao to to ine brojne
ZABILJEENE
feministkinje (npr. Mary Wollstonecraft), moe se zakljuiti da su

kulturno-prosvjetne aktivnosti AF-a utjecale na dalje ukljuivanje
ena u javnu sferu kako u ratnom tako i u poslijeratnom periodu.
(Ne)uee ena u ZAVNOBiH-u i AVNOJ-u
U prvoj polovini 1943. godine BiH je bila poprite borbi u etvrtoj

i petoj ofanzivi, iji e rezultati biti oslobaanje skoro cijele teritorije
(izuzev Sarajeva i nekoliko gradskih centara te uporita du znaajnih
komunikacija).341 Ovo je bio period snanog uspona NOP-a, a prema
miljenju mnogih autora, snaan oslonac narodnoj vlasti u okupljanju
i aktiviranju naroda na platformi NOP-a i obavljanju sloenih zadata-
ka vojske i rukovoenju privredom, prosvjetom, zdravstvom i drugim
oblastima drutvenog ivota bile su organizacije AF-a i USAOJ-a.342
U septembru 1943. godine poele su pripreme za odravanje
Osnivake skuptine ZAVNOBiH-a, koji e se na prvom zasjedanju
u Mrkonji Gradu (25. i 26. novembar 1943. godine) konstruisati kao
najvie politiko tijelo NOP-a u BiH. Na ovom zasjedanju prisutne je
u ime AF-a pozdravila Rada Vranjei, lanica Centralnog odbora
AF-a, koja je istakla da su ene, uzevi znaajno uee u NOB-u,
postale znaajan oslonac NOP-a.343 Meutim, velike narative o novoj
ulozi ene kao ravnopravnog politikog subjekta nije pratilo adek-
vatno prisustvo ena u procesima donoenja znaajnih politikih
odluka. Tako npr., Vera Katz analizirajui i komparirajui podatke
o visokoj zastupljenosti ena u vojsci i neznatno uee vijenica u
radu AVNOJ-a i ZAVNOBIH-a zakljuuje da u odnosu na brojne
obaveze u vojsci i u civilstvu, uee ena u politikim tijelima nije
adekvatno pratilo stupanj njihove angaovanosti.344
341 Filipovic M; Benac A. (gl.ur.), Socijalistika republika BiH Separat iz II izdanja Enciklo-
pedije Bosne i Hercegovini, n.d. str. 124.
342 Ibid, str. 125.
343 ZAVNOBIH, Dokumenti 19431944, (1968), Sarajevo, Veselin Maslea, Sarajevo, str. 32.
344 Katz, V. (2011), O drutvenom poloaju ena u BiH 19421953, u Prilozi, 40, Sarajevo, str. 139.

Od 247 vijenika/ca na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a bile
su samo etiri ene (0,6%), i to: Mevla Jakupovi (radnica iz Tu-
zle), Zora Nikoli (radnica iz Sarajeva), Danica Perovi (kape-
ZABILJEENE
tanica iz Banje Luke, upravnica bolnice Jedanaeste divizije) i Rada
Vranjeevi (studentica, lanica Centralnog odbora AF-a).345 Na
istom zasjedanju izabrana je lista vijenika AVNOJ-a iz BiH, ali
na popisu od 103 vijenika nije bilo nijedne ene. S druge strane,
Deklaracija ZAVNOBiH-a o pravima graana i graanki BiH insis-
tira na ravnopravnosti ena sa mukarcima, kako u politikom ivotu
zemlje tako i u svim oblastima drutvene djelatnosti. U Deklaraciji
se navodi da e se izborno pravo u demokratskoj BiH vriti trajnim
glasanjem na osnovu opeg, jednakog i neposrednog prava glasa, te
da aktivno i pasivno izborno pravo ima svaki graanin i graanka
koji su navrili 18 godina ivota.346
Meutim, makar i skromno prisustvo enskog glasa u javnoj
sferi za mnoge je nagovjetaj ili bar pokazatelj rodne ravnopravnosti
koja se oituje kroz nove uloge ena te koja implicira i njeno uee u
politikom ivotu (budue) drave. Upravo na ovo je upozorila i Dan-
ica Perovi u svom govoru na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a:
Na Drugom zasjedanju AVNOJ-a347 donesena je vana odluka
o ravnopravnosti ene sa mukarcem i njenom ueu u politikom
ivotu nae budue drave. Ova odluka ve se oivotvorila. Danas na
Skuptini politikih predstavnika nae BiH vidimo i ene. To je neto
novo u politikom ivotu naih naroda.348
U svom izlaganju ona je prisutne podsjetila da svaki kraj u BiH
prati herojske podvige ena, te da je nemogue navesti sva imena
bezbrojnih junakinja fronta i pozadine.349 Navela je primjere Zore
Kovaevi, Nene Bokanove i Mire Cikote, podsjetila je prisutne i
345 ZAVNOBIH, Dokumenti 19431944, (1968), Sarajevo, Veselin Maslea, str. 59-69.
346 Ibid, str. 234.
347 Deklaracija Drugog zasjedanja AVNOJ-a u kontekstu tada dominantne politike klime
naglaava ravnopravnost naroda kao jedan od osnovnih principa nove Jugoslavije, te pod
ovu superordiniranu ravnopravnosti moe podvesti i ravnopravnost mukaraca i ena.
Tome treba dodati i da je Rezolucija o osnivanju AVNOJ-a naglasila posebno ulogu en-
skih i omladinskih organizacija u oslobodilakom ratu.
348 Dokumenti 19431944, (1968), Sarajevo, Veselin Maslea, str. 199.
349 Ibid.

na to kako su se goloruke borile ene Drvara i unitavale neprijatelja,
brojne bolniarke koje su pod kiom neprijateljskih kuruma izvlaile
ranjene drugove iz streljakog stroja, pa zatim njegovale te drugove
ZABILJEENE
pod najteim okolnostima i uslovima, te je skrenula panju i na to da

su ene bile kurirke jo od prvih dana ustanka.350
Na Drugom zasjedanju AVNOJ-a bilo je sedam vijenica (6,54%)
od 107 prisutnih vijenika, a od predloena 23 vijenika, tri su bile
ene.351 Treem zasjedanje ZAVNOBiH-a koje je odrano u periodu
od 26. do 28. aprila 1945. godine u Sarajevu, prisustvovalo je deset
ena, odnosno 6,45% u odnosu na 155 prisutnih vijenika/ca, i to:
Sonja opi (predsjednica Oblasnog odbora AF-a za Bosansku Kra-
jinu), Mevla Jakupovi (Tuzla), Duanka Kovaevi (Banja Luka),
Danica Likar (Bosanski Novi), Olga Marasovi (Bijeljina), Zehra
Muidovi, Zora Nikoli (Sarajevo), Rua Oljaa (Banja Luka), Lepa
Perovi (Banja Luka) i Danica Perovi.352 Meutim, u sastavu prve
Vlade BiH nijedna ena nije dobila niti jednu resornu funkciju.353
Inae, Zehra Muidovi, po kojoj e biti nazvano porodilite na
Jezeru u Sarajevu, bila je antifaistkinja, lanica AF-a, pripadnica
sarajevskog ilegalnog pokreta otpora, u svom stanu je krila Radojku
Laki. U Zehrinom stanu se organizovao i vojnoobavjetajni kurs ru-
kovanja radiostanicom.
Ve u junu mjesec u 1941. godine PK sprema kadrove koji e se
obuiti da rukuju radiostanicom. Stoga se odvajaju aktivisti, meu
kojima Radojka Laki, Mira Kurili, Nihad Kulenovi i Zehra
Muidovi. Obuka e se vriti u stanu Zehre Muidvoi, kod koje je
pod lanim imenom stanovala Radojka Laki. U stanu na Velikom
Alifakovcu, prvi kurs se odvijao pod posebnim reimom konspir-
acije, uz velike napore. Vjebe su trajale cijeli dan, poevi od ranog
jutra, neprekidno do redarstvenog sata. U kuu za to vrijeme nije
niko mogao ui. To je obezbjeivala sama Zehra. Kurs je zapoeo
sredinom jula i trajao je neprekidno oko etrdeset dana.354
350 Ibid, str. 199-200.

351 Ibid, str. 174.
352 Katz, V., n.d. str. 141.
353 Ibid.
354 Izvor: str. 333. http://znaci.net/00003/478.pdf (20. maj 2014)

Nakon intenziviranja progona Gestapoa Zehra zajedno sa
mnogim drugim naputa grad i pridruuje se Petoj krajikoj diviziji,
gdje su pored nje bili i Nijaz Resulovi, Mira Vokal, Gina Kreak,
ZABILJEENE
Miro tefani i mnogi drugi danas manje poznati heroji. Zanimljiv
je podatak da je Jovanka oviuta bila sekretarka Banjalukog
lokalnog komiteta KPJ, te da je do avgusta 1941. godine ovo tijelo
bilo sainjeno gotovo sasvim od ena. Uz utu se spominju i Zaga
Umievi-Mala, kao sekretarka SKOJ-a.355
Ope napomene za period Drugog svjetskog rata
Ravnopravnost spolova je bila veoma vaan segment komunistike

ideologije. Ona je imala neupitni de facto znaaj u trenucima kada je
rije o razliitim oblicima ukljuivanja ena u narodnu revoluciju.
Meutim, kada analiziramo uee ena na mjestima donoenja
znaajnih politikih i vojnih odluka, onda moemo zakljuiti da je
ravnopravnost spolova, o kojoj se govorilo, bila prvenstveno deklara-
tivnog karaktera. Meutim, ipak ne moemo porei da su se u ovom
raskoraku izmeu stvarnog i deklarativnog desile znaajne promjene
koje e otvoriti novo poglavlje u prii o poloaju ena u BiH i organ-
izovanom enskom pokretu.
Masovno ukljuivanje ena u NOB (s)ruilo je patrijarhalne slike
o pasivnoj ulozi ena i pokrenulo njihovu emancipaciju. Iz drutva koje
karakterie potpuna eliminacija ena u javnom ivotu prelo se u drutvo
de jure ravnopravnosti ena u svim oblastima politikog, ekonomskog i
drutvenog ivota. Ipak, ni kulturalne promjene nisu izostale. Stav o in-
feriornosti ena bit e potisnut divljenjem hrabrostima partizanki, ije
e prie postati inspiracija za mnogobrojne filmove i pjesme, istina esto
i dalje upakovane u patrijarhalno ruho. Drutvene barijere nametnute
patrijarhalnom tradicijom nisu nestale preko noi, ali su se promjene
desile, a najvie su se odrazile na podruju obrazovanja.
Svakako najznaajniji trenutak kada govorimo ne samo o poloaju
ena u Drugom svjetskom ratu nego i generalno o historiji enskog/
355 Hoare, M. A., Bosanski muslimani u Drugom svjetskom ratu: Historija. Izvor http://goo.gl/
tTUkCm (14. juli 2014)

feministikog organizovanja u BiH desio se osnivanjem AF-a. Ul-
oga ove organizacije razliito se u literaturi tumai i ocjenjuje. Ar-
gumentacija minorizacije uloge AF-a temelji se najee na razlo-
ZABILJEENE
zima njezinog kasnijeg (samo)ukidanja. Meutim, ako posmatramo

samo osnivanje organizacija AF-a i njihove aktivnosti u toku Dru-
gog svjetskog rata, te nain na koji artikuliu enska pitanja u svom
radu, posebno onom kulturno-prosvjetnom, zakljuujemo da je rije
o organizaciji koja je najznaajniji trenutak u historiji feministikog
pokreta u BiH. Ovakvom zakljuku se mogu uputiti brojne primjedbe,
ukljuujui i one koje se tiu (ne)postojanja feministikog pokreta u
BiH. Meutim, dalja diskusija o ovim pitanjima znait e ponovno
promiljanje znaenja pojmova emancipacija i feminizam, koji bi bili
osloboeni naknadno upisanih i pripisanih ideolokih konotacija. Tek
tada e biti mogue otvoriti ponovo debatu o nedovrenosti kako pro-
cesa emancipacije tako i nedovrenosti feministikog pokreta u BiH.

Crtica o Veri Obrenovi Delibai
ensko knjievno stvaralatvo u toku Drugog svjetskog rata
ZABILJEENE
i uspostave NDH na prostoru BiH obiljeila je revolucionarna
knjievnica Vera Obrenovi Delibai. Njena se zaostavtina i
angaman nakon okonanja ratnih sukoba doslovno brie iz svih
zvaninih pregleda historije jugoslavenske i bosanskohercegovake
knjievnosti, ime se, pored ostalog, eljelo predstaviti i to da je rev-
olucionarno angaovana knjievnost muki posao. Vera Obrenovi
Delibai predavala je na Vioj pedagokoj koli i u Sarajevskoj fil-
harmoniji svirala prvu violinu,356 a za vrijeme ivota u Sarajevu je
objavila tri knjige poezije, da bi u toku rata napustila grad i otila u
Srbiju. Neposredno poslije rata napisala je obiman roman, sa tema-
tikom o narodnooslobodilakoj borbi, Kroz niiju zemlju, koji je ob-
javljen u dvije knjige 1948. i 1950. godine. U romanu daje hroniku
rata, revolucije i narodnooslobodilake borbe u pograninim selima
izmeu zapadne Srbije i istone Bosne. Godine 1955. izdaje zbirku
pria Zore nad mahalama, u kojoj se radnja plete oko ena u toku
i nakon Drugog svjetskog rata. Njen drugi roman, Vinja iz niije
zemlje, izaao je 1971.357 Bila je ibeovka i zbog toga je i njen rad bio
prvo cenzurisan, a zatim i zaboravljen. Ili rijeima Svetlane Slapak:
Manipulacija cenzurom kao motiv strategije zaborava: Do-
bar primer takvog postupka je Vera Obrenovi-Delibai, koja
je napisala opsean i po mnogo emu izuzetan roman Kroz
niiju zemlju po zahtevima socijalistikog realizma. Pred-
vidljivo, bila je jedna od rtava Informbiroa. No dok su mnogi
bivi predstavnici socijalistikog realizma uspeno preiveli,
neki uspeno nudei usluge odmah, neki posle dugih godina
utanja i patnje i esto sa novim tekoama, Vera Obrenovi-
Delibai nikada nije dobila drugu mogunost.358
356 Izvor: http://www.politika.rs/rubrike/Kulturni-dodatak/Umetnicka-zica-oficira-Ozne.lt.

(20. maj 2014)
357
Hawkesworth, C., n.d. i Izvor: http://www.graduzice.org/userfiles/files/prozaod-
1945do1997.pdf (20. juni 2014)
358 Izvor: http://www.danas.rs/danasrs/kultura/strategije_zaborava_i_rod.11.html?news_
id=103463 (7. juli 2014).

Bojana okanovi, Ivana Drao, Zlatan Deli
ZABILJEENE
III DIO: 19451990.

ene u socijalizmu od ubrzane
emancipacije do ubrzane
repatrijarhalizacije
... ukinuli ste nam afiu...
Ovo poglavlje se kontekstualno osvre na drutvene, ekonomske,

politike i kulturne prilike, te svakodnevni ivot u Socijalistikoj Re-
publici Bosni i Hercegovini (SRBiH), odnosno Socijalistikoj Federa-
tivnoj Republici Jugoslaviji (SFRJ) po zavretku Drugog svjetskog rata
pa do kraja osamdesetih godina, sa posebnim naglaskom na ensko
pitanje i poloaj ena. Panja e se posvetiti ranim socijalistikim
naporima i zakonodavnim mjerama za ravnopravnost spolova i
emancipaciju ena, kao i cjelokupnom drutvenom napretku za vri-
jeme socijalistike vlasti. Pitanja pozitivnih i negativnih implikacija
ovog napretka po ivot ena propitivat e se iz feministike perspek-
tive. Za im su ene udjele, emu su stremile, emu se nadale i za
ta se borile, da li su uspjele dosegnuti ravnopravnost sa mukarcima
u periodu bratstva i jedinstva samo su neka od pitanja kojima e
se posvetiti posebna panja. Kako je pitanje obrazovanja ena bilo
posebno vano u ovom periodu, ovoj temi e se posvetiti posebna
panja, kao i doprinosu ena nauci. Pregled prilika kad su kultura i
umjetnost u pitanju, posebno knjievnost, slikarstvo, pozorite i film
daje se kroz predstavljanje rada odreenih ena u ovim oblastima.
Napominjemo da su i u ovom poglavlju spomenute samo neke od
ena koje su se svojim djelima, radom i ostvarenjima istakle u toku
socijalistikog perioda BiH.

Ubrzana emancipacija
Nakon pobjede antifaizma i partizanskog pokreta, poslijeratni
ZABILJEENE
period u SRBiH, kao i u itavoj SFRJ, oznaio je poetak masovnih
i znaajnih drutvenih, politikih i ekonomskih promjena. Prom-
jene su se ticale iskorjenjivanja zaostavtina Kraljevine Jugoslavije
kako u politikom i ideolokom tako i u drutvenom segmentu
ali i urbanizacije i emancipacije ruralnih jugoslavenskih sredina
i stanovnitva, te industrijalizacije i uope izgradnje socijalistikog
drutva i ratom devastirane zemlje. Socijalistiki sistem se, kao
jednopartijski sistem, u velikoj mjeri oslanjao na tekovine i mit o
partizanskoj borbi protiv faistike okupacije (19411945), ali i na
tri potporna stuba samoupravljanje, pokret nesvrstanih i bratst-
vo i jedinstvo. Samoupravljanje se odnosilo na slobodan, radniki,
samoodriv i progresivan sistem; pokret nesvrstanih je postavio Ju-
goslaviju izmeu SSSR-a i Amerike i udruio je sa ostalim zemljama
tog pokreta; bratstvo i jedinstvo se odnosilo na politiku promocije
harmonije meu nacionalnim grupama i republikama Jugoslavije.359
Promjene koje su uslijedile nakon Drugog svjetskog rata uveliko
su se ticale i ena i njihovog poloaja i prava u dravi. Nova pra-
va koja su ene Jugoslavije stekle u socijalistikom vremenu zapravo
su same osvojile, prije svega ravnopravnim uestvovanjem u NOB-
u. Ta osvojena prava su nakon rata ula i u zakonodavstvo ime su
ene stekle i formalni dravni podsticaj i ohrabrenje za emancipaciju
i ravnopravnost s mukarcima. Pitanje kojim emo se baviti u ovom
poglavlju jeste da li su, osim teoretski, ene Jugoslavije pa tako i ene
BiH, i u praksi uivale ravnopravnost sa mukarcima ili socijalizam
nije uspio da rijei pitanje ena Jugoslavije.
Kao to je prikazano u prethodnom poglavlju, uee ena u
NOB-u bilo je veoma znaajno. Hrabrost i odlunost ena uesnica
u NOB-u, kako partizanki tako i onih koje su doprinosile na druge
naine, kao to su bolniarke, kurirke, ilegalke itd., u velikoj mjeri su
doprinijele borbi protiv faizma i borbi za svijet koji e biti bolji za
359 Ramet, P. S., (1999), In Titos Time, u Gender Politics in the Western Balkans (ur. Ramet P. S.),
University Park, Pennsylvania: the Pennsylvania State University Press, str. 91, pp. 89-100.

njih i njihovu djecu. Ravnopravnost ena je svakako bila i dijelom
komunistike ideologije. Kako je i sam Lenjin isticao, ne moe biti
socijalistikog pokreta ako ogroman dio radnih ena ne uzme u njemu
ZABILJEENE
iroko uee. () Nama je potrebno da ena radnica postigne, ne

samo pred zakonom ve i u ivotu, jednakost sa mukarcem rad-
nikom. Zato je potrebno da ene radnice uzimaju sve vie uea u
upravljanju preduzeima i u upravljanju dravom.360 Podrka i poh-
vala enama je stigla i sa samog politikog i vojnog vrha, od Josipa
Broza Tita, koji je istakao zasluge ena Jugoslavije i napomenuo da
mora doi i do promjene poloaja ena u zemlji:
(...) ene Jugoslavije, koje su u ovoj borbi sa takvim samoprije-
gorom dale takve rtve, one to tako uporno stoje u prvim redovima
Narodnooslobodilake borbe, imaju pravo da ovdje, danas, jedanput
zauvijek, utvrde jednu injenicu: da ova borba mora donijeti ploda i
za ene naroda Jugoslavije, da nikada vie niko nee moi istrgnuti te
skupo plaene plodove iz njihovih ruku!361
Antifaistiki front ena
(AF) bio je iskljuivo enska,
masovna organizacija koja je
skupila i kanalisala ensku en-
ergiju za unapreenje poloaja
ena u drutvu. AF je bila
svojevrsna kola u kojoj su
ene nauile da budu aktivne
u javnom i politikom ivotu
zemlje. Rad se odvijao pod ru-
kovodstvom Komunistike par-
tije Jugoslavije i bio je oslonjen na temeljna opredjeljenja da su ene
ravnopravne sa mukarcima u svim segmentima ivota i rada.362 Na-
kon rata, u junu 1945. godine odran je Prvi kongres AF-a Jugo-
slavije u Beogradu, kada su identifikovani osnovni ciljevi rada ove
organizacije. Kako je utvreno, ciljevi su se prvenstveno odnosili
360 Koul, F. (1973), Samoupravni i radni status ene u Jugoslaviji (rezultati istraivanja), Sara-
jevo, Univerzitet u Sarajevu, Fakultet politikih nauka, str. 23.
361 Ibid, str. 33.
362 Stojakovi, G., n. d.

na obnovu i humanitarne aktivnosti, ali su doneseni i zadaci o
prosvjeivanju i opismenjavanju enske populacije. U poslijerat-
nom periodu, AF je dakako imao i veliku emancipatorsku ulogu.
ZABILJEENE
Kako se navodi u knjizi Ivane Panteli Partizanke kao graanke, AF
je imao tri vane emancipatorske uloge: mobilisanje ena radi ob-
nove, opismenjavanje i prosvjeivanje ena, podsticaj za izgradnju
obdanita, zahvaljujui emu su ene dobile mogunost da se zaposle
i tako steknu sutinski znaajnu ekonomsku samostalnost.363 AF je
bila osnovna organizacija oko koje su se zdruile mnoge ene, i ak-
tivno je radila na ukljuivanju ena u drutveni i politiki ivot te
na ohrabrivanju i podsticanju ena da istupe iz dotadanjih matrica,
koje su bile tipine za patrijarhalne tradicionalne sredine.
Veliki broj veih i bitnijih pozicija u AF-u bio je dodijeljen
bivim partizankama koje su, u periodu poslije rata, sluile kao mod-
eli za emancipaciju ostalih ena a pogotovo ena iz ruralnih sredina.
Politika AF-a bila je i ohrabrivati, poticati i osposobljavati ene na
samostalan rad i neovisnost te potai ene da se drugaije odnose
prema radu. AF je isticao i da udaja nije jedini smisao eninog
ivota.364 Iz ovih navoda se jasno vide emancipatorski i feministiki
postulati po kojima je AF radio.
AF je imao i svoju tampu koja je bila jako oruje za irenje
ideolokog plana socijalistike Jugoslavije.
U periodu od 19421944, u toku
rata na prostorima gdje je postojao
Narodnooslobodilaki pokret, povremeno
je tampano trideset listova () od kojih su
za BiH bili ena kroz borbu (AF OK KPJ
za istonu Bosnu), ena na putu slobode
(OK KPJ za Hercegovinu), Nova ena (AF
BiH), Front slobode (AF za istonu Bosnu),
Hercegovka (AF za Hercegovinu). Posle
osloboenja, u Jugoslaviji je formirana jasna
i vrsta struktura AF-a na lokalnom, re-
363 Panteli, I. (2011), Partizanke kao graanke, Beograd, Institut za savremenu istoriju;
Evoluta, str. 56.
364 Dijani, D; Merunka-Golubi, M; Niemi, I; Stani, D., enski biografski leksikon, Ibid, str. 307.

gionalnom, pokrajinskom i saveznom nivou tako da su se listovi, iji je
izdava AF, tampali u republikim centrima i Vojvodini. Cilj je bio
da se enama prenesu politike poruke vodei rauna o kulturolokim
ZABILJEENE
razlikama i specifinostima koje je svaka republika socijalistike Ju-

goslavije imala. Za BiH je tampana: Nova ena (AF BiH, Sarajevo,
19411977) (...)365
U prvom Ustavu Federativne Narodne Republike Jugoslavije
(FNRJ) 1946. godine, ene su i formalno dobile pravo glasa. U 24.
lanu se navodi da svi graani, bez razlike pola, narodnosti, rase, vjer-
oispovijesti, stupnja obrazovanosti i mjesta stanovanja, koji su navrili
18 godina starosti, imaju pravo da biraju i da budu birani u sve organe
dravne vlasti.366 Ipak, ene Jugoslavije, ukljuujui, dakle, i ene BiH,
imale su pravo glasa i prije ovog Ustava. Naime, u dokumentu pod
naslovom Zadaci i ustrojstvo narodnooslobodilakih odbora enama
je potvreno aktivno i pasivno birako pravo koje su one koristile ve
1941. godine u izborima za narodne odbore.367
Kako navodi Godrana Stojakovi, nakon donoenja lana 24.
Ustava FNRJ uslijedio je sistem zakona koji je zaista utemeljio sva
ta prava na linom, porodinom i politikom planu. To je bio vaan
argument kojim se agitovalo za vee uee ena u politikom i
privrednom ivotu zemlje. ene su u prvim godinama stvaranja
socijalistike Jugoslavije krenule ka poziciji interesne grupe gdje su
se sa jedne strane suoile sa situacijom u kojoj treba da formuliu
svoje interese i da se za njih bore, a sa druge strane su postale in-
teresna sfera, jer je bilo jasno da se obnova i izgradnja zemlje a i
stvaranje jednog novog socijalistikog drutva ne moe desiti bez
ozbiljnog aktivnog uea ena, i tu je AF odigrao nesporno vanu
ulogu. ene su se u socijalizmu izborile i dobile prostor da unutar
nove ideologije aktivno uestvuju u stvaranju novog odnosa meu
spolovima, da uspostavljaju ravnopravnost, a AF je organizovao
mehanizme koji su mogli da ukljue veinu ena.368
365 Stojakovi, G., n.d. str. 38-39.
366 Izvor: http://www.arhivyu.gov.rs/active/en/home/glavna_navigacija/leksikon_jugoslavi
je/konstitutivni_akti_jugoslavije/ustav_fnrj.html (31. mart 2014)
367 Taljanovi, A. (2010), ena u politici BiH, Sarajevo, str. 51.
368 U Ekonomija njege i brige izgradila je zemlju. Izvor. http://maz.hr/index.php/tekstovi/
clanci/15-ekonomija-nege-i-brige-izgradila-je-zemlju (24. maj 2014)

Osim prava glasa, ene su u socijalizmu dobile jo nekoliko vanih
zakonskih mogunosti. Kroz zakon o braku (1946) izjednaen je poloaj
ena i mukaraca u braku, zakonima iz oblasti porodinog prava iz 1947,
ZABILJEENE
izjednaena su prava brane i vanbrane djece, zakonom o socijalnom
osiguranju uvedeno je i osiguranje za sve rizike, to je obuhvaalo i
plaeno porodiljsko odsustvo i ostvarivanje prava na penziju pod istim
uslovima i za ene i za mukarce, iako su ene ranije odlazile u penziju.
Pravo na abortus je omogueno zakonom iz 1951, a Ustavom iz 1974.
eni se garantuje puno pravo na slobodno raanje, a od 1977. dozvoljen
je abortus bez ikakvih ogranienja do deset nedelja starosti ploda. U
tadanje jugoslovensko zakonodavstvo ugraene su sve meunarodne
konvencije koje se odnose na poloaj ene.369
SFRJ je 1979. godine potpisala Deklaraciju o eliminisanju svih ob-
lika diskriminacije ena (CEDAW), usvojenu na Generalnoj skuptini
UN-a, koja je stupila na snagu 1981. godine i koja se automatski preni-
jela i na Republiku Bosnu i Hercegovinu nakon raspada Jugoslavije.
Uloga nove vlasti nakon Drugog svjetskog rata je bila okre-
nuta i ka suoavanju sa ranije steenim drutvenim praksama i
preobraajem drutva. Posebna panja se pridavala ukidanju rural-
nih ivotnih praksi i modernizaciji drutva, pa se tako trebalo suoiti
sa unapreenjem higijenskih praksi stanovnitva, iskorjenjivanjem
zaraznih bolesti koje su uzele danak, kao i prosvjeivanjem drutva.
Ovim praksama su najvie bile ugroene ruralnije republike i one sa
niim standardom ivota, kao to su Makedonija, Crna Gora i BiH.
Urbanizacija drutva, odnosno velike selidbe iz ruralnih podruja
u gradove dovele su do preseljenja i starih navika i tradicionalnih
ivotnih praksi u gradove i urbanije sredine.
Ekipa AF-a, koja je 1952. godine sprovela zdravstveno-pros-
vjetnu kampanju u Zenici, je organizovala veliku akciju ienja
grada, kua i dvorita, budui da se pokazalo kako je nizak standard
ivota u mnogim radnikim porodicama rezultat neznanja ena i
mukaraca. Sline akcije su organizovane i u Jajcu, Bosanskom No-
vom, Mrkonji Gradu, Bugojnu i Doboju.370
369 Stojii, M., Ibid, str. 112.
370 Prijem delegacije etvrtog kongresa AF-a kod predsjednika Tita, (28. mart 1953), Pripremni
materijal: Arhiv Josipa Broza Tita (AJBT), Kabinet predsjednika republike (KPR) II-2, u Od Ru-

Nadalje, u socijalistikoj Jugoslaviji donesen je i zakon o skidanju
zara i ferede i otkrivanju muslimanske ene. Stav Islamske zajednice
(IZ) po ovom pitanju je bio afirmativan, a potvrdilo se da s vjerskog
ZABILJEENE
stajalita nije bilo nikakve prepreke za skidanje zara i ferede, te da

je pokrivanje ena bio vie obiaj nego vjerski nalog. Prije donoenja
samog zakona pitanje otkrivanja muslimanske ene je razmatrano
na Drugom kongresu AF-a, koji je odran u Sarajevu 1947. godine,
kada je donesena rezolucija o pokretu muslimanki za skidanje zara i
ferede. Ovu akciju je pokrenuo AF pod direktivom Komunistike
partije, a ona je imala za cilj da se muslimanske ene same organi-
zuju i promoviu skidanje zara i ferede. Pri tom je bilo bitno da se
ovaj in uradi javno tako da
ohrabri/podstakne i ostale
ene da uine isto. Akcija je
donijela rezultate i zaista su
neke ene javnim inovima
skidanja zara i ferede ohra-
brile i ostale da to uine.
Meutim, akcija je nailazila
i na otpor, a posebno otpor
mukih lanova porodice,
Muslimanke skidaju zar na mitingu ena , Sarajevo, 1947.
kako su neke ene navodile.
Poslije Drugog svjetskog rata i socijalistike revolucije u Jugo-
slaviji, aktuelizovano je pitanje muslimanske enske nonje. Ta
nonja je okarakterisana kao prepreka emancipaciji muslimanke
i zatraeno je njeno ukidanje. Akciju za ukidanje ove nonje u
BiH zapoeo je Antifaistiki front ena (AF) 1947. Na dru-
gom kongresu AF-a, odranom 13. i 14. jula 1947. u Sarajevu,
donijeta je rezolucija o pokretu muslimanki za skidanje zara.371
Godine 1950. donesen je i zakon kojim se zabranjuje noenje,
prisiljavanje ili nagovaranje ene da nosi zar ili feredu ili na drugi
nain pokriva lice. Marame nisu bile zakonom zabranjene, ali e
postepeno nestajati prvo u gradskim, a potom i seoskim sredina-
ralnog ka Urbanom. Modernizacija RBiH u FNRJ 19451955. (Dobrivojevi, I.), (2011), Sara-
jevo, Institut za istoriju u Sarajevu, str. 10
371 Izvor: http://goo.gl/zoTQ5R (20. juni 2014)

ma. Kao razlog zabrane zara i ferede navodi se da se otkloni vije-
kovna oznaka potinjenosti i kulturne zaostalosti ene muslimanke,
da se olaka eni muslimanki puno koritenje prava izvojevanih u
ZABILJEENE
Narodnooslobodilakoj borbi i socijalistikoj izgradnji zemlje i da joj se
obezbijedi puna ravnopravnost i ire uee u drutvenom, kulturnom
i privrednom ivotu zemlje.372 Dakle, zar i fereda su bili vieni kao
in potinjenosti. Za nepotivanje zakona predviene su kazne do
tri mjeseca zatvora ili novana kazna do 20.000 dinara. Za prisilja-
vanje ene da nosi tu odjeu ili za vrenje propagande u tom smislu,
predviena je kazna lienja slobode sa prinudnim radom do dvije
godine ili novana do 50.000 dinara. Veliku ulogu u provoenju
ovog zakona imao je AF, ije lanice su propagandnom akcijom ali
i obilaskom ruralnih sredina u SR BiH, 30 dana prije samog stupanja
zakona na snagu, utjecale na ene da se otkriju.
Raskid sa SSSR-om i destaljinizacija
U periodu od 1945. do 1948. godine FNR Jugoslavija je bila na

putu razvoja kao i ostale zapadne zemlje. Meutim, 1948. godine dola-
zi do sukoba sa Informbiroom (IB)373 zbog namjere jugoslavenskog
rukovodstva da okupi balkanske i istonoevropske drave u jednu
federaciju i preuzme vodstvo nad dijelom svjetskog komunistikog
pokreta, to je dovelo do podozrenja Staljina i njegovog okruenja.
Stoga je 1948. godine dolo do raskida izmeu socijalistike Jugo-
slavije i itavog istonog bloka.374 Komunistika partija Jugoslavije
(KPJ) tada je bila uzdrmana i unutranjim raskolima a, kako navodi
Ivana Panteli, sukob sa Informbiroom je imao velike posljedice na
372 Izvor: http://goo.gl/zwXbFe (20. juni 2014)

373 Meunarodna organizacija komunistikih i radnikih partija Informbiro, osnovana je
1947. a KPJ je bila lan Infrombiroa. Godine 1948. Informbiro je posebnom rezolucijom
osudio stanje u Komunistikoj partiji Jugoslavije koje je okarakterisano kao izdaja ru-
kovodstva KPJ () jer zatakava klasnu borbu u jugoslovenksom drutvu, naroito na
selu () i jer rastavlja Partiju od Narodnog fronta koji je obuhvatao klasno veoma razno-
like elemente (radnike, seljake, kulake, trgovce, buroasku inteligenciju. (Petranovi, B.
(1981), str. 477, u Sojakovi, G., Ibid str. 34).
374 Petranovi, B., (1980), Istorija Jugoslavije (19181978), Beograd; Cvetkovi, S. (2006),
Izmeu srpa i ekia: Represija u Srbiji 19441953, u Panteli, I., Beograd, Ibid, str. 91-93.

emancipaciju ena u socijalistikoj Jugoslaviji. Kriza koja je uslijedila
dovela je do smanjenja sredstava za enske organizacije, kao to je
AF, i njihove novine i asopise. Ve 1951. godine, forma asopisa
ZABILJEENE
je promijenjena u formu obinih enskih magazina. Oni koji su

podrali Staljina bili su proglaeni neprijateljima partije i drave, te
su progonjeni. Sudilo im se na sudovima narodne asti, a gubitak
narodne asti podrazumijevao je i gubitak birakog prava, ostalih
graanskih prava i teak fiziki rad.375
ene, a pre svega bive partizanke, bile su takoer progonjene
tokom ovog velikog, pre svega partijskog raskola, ali i dubokog sukoba
u drutvu. Sukob sa Informbiroom doveo je do svojevrsne, svakako
neuobiajene emancipacije, poto su prvi put u mirnodopskom peri-
odu ene u masi, posebno one politiki aktivne, bile zatvarane i kasnije
ostrakovane iz drutva.376
Kazne za privrenost Rusima bile su viestruke, ukljuujui iz-
bacivanje iz stanova, gubitka radnog mjesta, batinanja, prisilnog raz-
voda, preseljenja, promjene zanimanja, do hapenja i dugotrajnog
zatoenja u logorima formiranim u pustim i surovim krajevima, po
uzoru na sovjetski sistem Gulaga.377 Optube su esto bile bizarne, ne-
dokazane i lane, a mnogim optuenicima/ama nije ni sueno. Kako
navodi Jelena Vuji, u veini sluajeva sudilo se samo viim parti-
jskim funkcionerima.378 O progonu i zatvaranju ena, Vuji istie da
ene informbiroovke nikada nisu sluile kazne sa mukarcima. Prvo
su bile smjetene u Ramskom ritu kod Poarevca, a od 1950. godine
prelaze u poseban logor na ostrvu Sveti Grgur, a zatim na Goli otok.
O uslovima ivota nakon zatvora, Ivana Panteli istie da:
ene koje su bile zatoene u vreme krize sa zemljama IB, imale
su ogromne potekoe da se ponovo integriu u drutvo nakon
naputanja logora. One su izgubile sva politika i graanska
375 Katz, V. (2006), Komunizam i represija: Sud narodne asti u BiH, u 60 godina zavretka
od Drugog svjetskog rata kako se sjeati 1945. godine (ur. Kamberovi, H.), Sarajevo,
Institit za istoriju Sarajevo
376 Ibid, str. 92-93.
377 Cvetkovi, S., str. 373, u Panteli, I., n. d., str.92.
378 Vuji, J., Sve po spisku: o Golom Otoku (ekskluzivni spiskovi rtava). Izvor: http://novipla-
men.net/2013/11/25/sve-po-spisku-istina-o-golom-otoku-ekskluzivni-spiskovi-zrtava/
(31. maj 2014)

prava. Nije postojao nain da ponovo budu primljene ni na sta-
ra radna mesta, ni u bilo koju drugu dravnu slubu. Ba kao
i ostalim zatvorenicima, bilo im je teko da ponovo uspostave
ZABILJEENE
komunikaciju s okolinom. Svi su bili uplaeni a veliki broj ljudi
nije eleo da ima bilo kakve veze sa bivim zatvorenicima.379
Iako se smatra da je oko 16.000 ljudi uhapeno u Jugoslaviji (5%
od ukupnog partijskog lanstva) te da je bilo 413 ljudskih rtava, Goli
otok se ipak ne uzima kao logor smrti.380 Goli otok je bio u funkciji
od 1948. do 1956. godine. Tri godine nakon Staljinove smrti 1953.
godine odnosi sa SSSR-om su se poboljali, a Goli otok je zatvoren
iako se navodi da su neki zatvorenici/e osloboeni tek 1959. godine.
Raskid sa Staljinom u SFRJ je doveo i do odbacivanja nekih
elemenata staljinistikog socijalizma, npr., sovjetski nain
upravljanja kompanijama, formalna cenzura, i poslije 1964.
anatemizacija nacionalizma.381
Urbanizacija i industrijalizacija ene kao

radna snaga
U tekom poslijeratnom periodu u kom su se drutvo i drava

morali, to prije i to efikasnije, oporaviti od ratne devastacije kao i
nedostataka prijeratne drave stare Jugoslavije, ali i u toku indus-
trijalizacije drave, javila se potreba za to veom radnom snagom.
Po ugledu na sovjetsko iskustvo i praksu, jugoslavenski reim je
Prvim petogodinjim planom definisao razvoj teke industrije
kao alfu i omegu svakog privrednog razvitka i napretka ()
za samo pet godina trebalo je poveati nacionalni dohodak za
gotovo 2,5 puta.382
Zbog nerealnih ciljeva i manjka profesionalne i strune radne
379 Panteli, I., n. d., str.99.

380 Vuji, J., n. d.
381 Ramet, P. S. (1999), In Titos Time, u Gender Politics in the Western Balkans, (ur. Ramet P.
S.), University Park, Pennsylvania:the Pennsylvania State University Press, str. 90, pp.89-100.
382 Dobrivojevi, I. (2011), Od ruralnog ka urbanom. Modernizacija RBiH u FNRJ 1945-1955,
Identitet BiH kroz historiju, zbornik radova 2, Sarajevo, Institut za istoriju u Sarajevu,
str.16-17.

snage, na industrijalizaciju se troilo vie sredstava nego to je bilo
potrebno. Krupne investicije u jednoj dominantno ruralnoj zemlji
stvorile su problem radne snage.
ZABILJEENE
Tokom 1948. i 1949. godine fabrike i rudnici iz svih dijelova

zemlje slali su dramatina upozorenja o nedostatku radne snage ()
seljake nije bilo jednostavno nagovoriti da postanu industrijski radnici
() a vlasti su posebno insistirale na ukljuivanju ena u industriju,
smatrajui seljanke i domaice najveim rezervama radne snage.383
Najdramatiniji porast je zabiljeen u BiH, gdje je broj zapos-
lenih ena povean 2,5 puta.384
U periodu od 1948 do 1950. lanice AF-a su svojim radom
podrale Petogodinji plan. Obnova zemlje, industrijalizacija
i uvoenje ena u privredu bili su osnovni zadaci. ene su
masovno podrale stav Tita i rukovodstva KPJ protiv IB-a.385
Nadalje, ene su masovno bile ukljuene u radne akcije na
kojima su se gradile fabrike, pruge, putevi, itd. (...) radile su
kao volonterke u obnovi zemlje, edukaciji stanovnitva i zbrin-
javanju ratne siroadi. Sretne to imaju mogunost izai u
javnost, prvi put uiniti sebe i svoj rad vidljivim i potovanim,
one nisu postavljale pitanje plaanja svoga rada pa su, ini
se, bile i omiljena radna snaga novoga, poslijeratovskog
socijalistikog poretka.386
ena kao radnica i samoupravnica popularna je fraza kojom
se definisala politika uloga ene, prvo na radnom mjestu u
sklopu ekonomske i politike demokracije, a potom aktivistice u
drutveno-politikom radu u zajednici.387
Kako bi se donekle olakale ivotne obaveze ena radnica, gdje se
prvenstveno misli na njihove porodine i kune obaveze kao i odgoj
djece koji je bio samo enska obaveza, socijalistika vlast je donijela i
niz uredbi kojima se rjeavaju pitanja djece i majinstva i omoguava
383 Dobrivojevi, I., n. d., str. 17-19.
384 Ibid.
385 Stojakovi, G., n. d., str. 34.
386 Ibid, enski biografski leksikon, str. 318.
387 Baki-Mufti, J. (2012), u Propitivanje enskih, feministikih i muslimanskih identiteta.
Postsocijalistiki konteksti u BiH i na Kosov. (ur. Spahi-iljak, Z.), Sarajevo, Centar za
interdisciplinarne postdiplomske studije, Univerzitet u Sarajevu, str. 97.

enama da bez obzira na osnivanje porodica ostanu posveene i ak-
tivnostima u javnoj sferi ali i kako bi im se olakao rad na fiziki
zahtjevnim poslovima. Tako Uredbom o pitanju enskog rada u vri-
ZABILJEENE
jeme trudnoe ili menstruacije ene su bile osloboene rada koji zahti-
jeva dulje stajanje (npr. ne bi trebale biti kondukterke u tramvajima,
vozovima, autobusima, ne bi trebale biti traktoristice, a predlagalo
se da se enama koje rode dvoje djece produlji roditeljski dopust).388
Takoer je postojala i Uredba o otvaranju jaslica po poduzeima.389
Iako je cilj ovih uredbi bio olakati poslovanje enama, ne moemo
ne primijetiti da ih je i dalje drao u okovima biolokih okvira, te da
je briga o djeci bila preputena iskljuivo enama.
Kada se govori o pravima radnica, bitno je napomenuti da (...)
su ene bile uspjene i kompetentne na poslu i da nisu osjeale da su
() bile onemoguene u napredovanju u karijeri. Razlozi za ove sta-
vove mogu se potraiti u teko osvojenom pravu na rad, na njihovim
osjeajima prema novom sistemu kao i u (patrijarhalnom) odgoju i
utjecaju njihovih porodica. Novi socijalistiki poredak nominalno je
izjednaio radnike i radnice u plai, ali je i dalje podravao podjelu
profesija na tzv. muke i enske (...)390 Kako P.S. Ramet istie, prepoz-
nata su dva problema radne prakse socijalistike ene: ene su bile
skoncentrisane oko pojedinih profesija (naprimjer, tekstilna indus-
trija) i vrlo ih je malo bilo na rukovodeim mjestima. Istraivanje
iz 1980. godine ukazuje da su gotovo 80% zaposlenika/ca u soci-
jalnim slubama inile ene, te da je bilo gotovo 75% medicinskih
slubenica. ene su bile i veinski radnici u hotelijerstvu, turizmu,
konoj industriji i osnovnim kolama, dok je jako malo bilo novi-
narki, profesorica i sutkinja. Kao razloge ovih profesionalnih podjela
na enske profesije autorica navodi da su jugoslavenski istraivai/ce
istakli rizik da bi zapoljavanje ena na pojedina radna mjesta dovelo
do otputanja muke radne snage to bi proizvelo konflikte u porodi-
ci.391 Ovaj navod ponovo ukazuje na patrijarhalne porodine stavove
388 Hrvatski dravni arhiv, fond Konferencije za drutvenu aktivnost ena, Inv. br. 525. u
Dijani, D; Merunka-Golubi, M; Niemi, I; Stani, D; Ibid, str. 319.
389 Ibid, str. 322.
390 Ibid.
391 Ramet, P.S., n. d., str. 97.

po kojima je mukarac prvenstveno zaduen da skrbi za porodicu.
Oekivalo se da drugaije ureen raspored porodinog privreivanja
onaj u kome ena radi a mu se bavi kunim poslovima dovede
ZABILJEENE
do nezadovoljstva i konflikta u porodici.

Suzana uri i Gordana Dragievi napominju i to da je obra-
zovanje i zaposlenje mlade ruralne ene bilo opstruirano od strane
njihovih oeva i mueva koji su smatrali da je enina primarna ulo-
ga ona domaice. Ukorijenjeni tradicionalno-patrijarhalni principi i
ureenja nastavili su da ograniavaju ensku emancipaciju i u vrijeme
socijalizma.392 Dodatni problem ene radnice je predstavljalo i dv-
ostruko optereenje na poslu i u kui. Uprkos naprednim zakonskim
rjeenjima i uspostavljanju vrtia i obdanita za djecu, enska uloga
majke i primarne odgajateljice djece kao i one koja se brine za kuu
i kune poslove nikada zapravo nije dovedena u pitanje. Predstava
jugoslavenske ene kao osloboene i pozapadnjaene zapravo oslikava
iskustvo ena srednje i vie srednje klase iz urbanih sredina.393
Kako navodi Irene Stiver, (...) same ene smatraju da se uspjena
ena otuuje i od ena i od mukaraca, te da uspjeh ene na poslu
ugroava njezin privatni ivot.394 Po tome je, kako se navodi u
enskom biografskom leksikonu, mogue zakljuiti da je muko poi-
manje prioriteta postavilo standard koji ovjerava eninu vrijednost i
pravo na konzumiranje jednakopravnosti. Socijalistiki period u Ju-
goslaviji je, stoga, oznaen i nesuglasjem izmeu ideologije proklam-
ovane jednakosti ena i mukaraca. Kako se napominje u pojedinim
dokumentima, enama socijalistiko drutvo nije davalo podrku,
ve ih je smatralo samo zamjenom za najbolju muku radnu snagu
koja se nalazi u politikom i javnom ivotu, to je vidljivo i iz zastu-
pljenosti u tijelima vlasti nakon prvih poslijeratnih izbora.395
Pedesetih godina, nakon uspostave samoupravnog sistema i na-
kon to je postalo normativno da preduzea pokau pozitivan ekonom-
ski rezultat, dotadanji projekt dravnog sistema je postao skup. Drava
392 Ibid, str. 98.

393 Stoji, M., n. d., str. 113.
394 Stiver, I. (1991), u Dijani, D; Merunka-Golubi, M; Niemi, I; Stani, D. enski biograf-
ski leksikon, str. 23, n. d., str. 322.
395 Ibid, str. 319.

nastavlja da finansira dio drutvenog standarda, ali veliki dio spada na
porodice. Potreba za velikim brojem radne snage je opala, a naroito je
opala potreba za manje kvalifikovanom radnom snagom koju su inile
ZABILJEENE
veinom ene. Uredba o visokim djeijim dodacima i ukidanje jednog
broja obdanita i jaslica proizvelo je situaciju da se jedan broj ena vrati
u kue. Gordana Stojakovi napominje i da je uvoenjem samoupravl-
janja i rentabilne ekonomije u uslovima nerazvijene proizvodnje dolo do
smanjenja dravnih subvencija za djeije ustanove i ustanove drutvenog
standarda, ime je jedan broj zaposlenih ena izgubio mogunost da nji-
hova djeca budu jeftino i bezbjedno zbrinuta. Uvoenje djeijeg dodatka
1951. dovelo je do toga da mnoge ene ostave posao.396
Razvod braka
Nakon pregleda enskog rada u socijalizmu, treba se osvrnuti i

na steeno pravo za razvod braka, koji je jo jedan od faktora koji
ukazuje na stepen ravnopravnosti ena i mukaraca. Nakon Dru-
gog svjetskog rata, ravnopravnost mukarca i ene, nesumnjivo ve-
lika tekovina Revolucije, postaje jedno od osnovnih naela Ustava,
branog prava i ostalih zakona. Trebalo je mijenjati stara patrijarh-
alna shvatanja o podreenom poloaju ene nagomilana kroz vijekove
i zadrana u svijesti ljudi. Stvaranje novih odnosa meu ljudima je
dug i teak proces. Bez obzira na zakonske deklaracije, oni ne mogu
nastati spontano odjednom, sa promjenom drutvene strukture.397
Stoga su razumljivi podaci koje je pokazalo istraivanje provedeno
1965. godine, a koje se odnosi na mjerenje ravnopravnosti ene i
mukarca uvidom u brakorazvodne parnice: iako su ene zakonski
imale pravo zatraiti razvod braka, ovu mogunost su i dalje vie
koristili mukarci. Kako navodi Nermina Tralji, na podruju suda u
Sarajevu u 1946. godini, u 322 sluaja se kao tuilac pojavljuje mu,
dok u 270 sluajeva je ena tuiteljica.398 Razlozi za vei broj zahtjeva
za razvod braka od strane mueva mogu se traiti u ekonomskim
396 Stojakovi, G., n. d., str. 38.

397 Ibid, str. 143.
398 Ibid.

prilikama u kojima su se ene nalazile, nemogunost za izdravanje
djece bez muevljeve finansijske pomoi, strah od gubitka starateljst-
va nad djecom, duboko ukorijenjeno patrijarhalno shvatanje da je
ZABILJEENE
razvod braka sramota za enu. Potom, ostali razlozi koji su legitimni

za mukarev zahtjev za razvod ukljuuju i nemogunost imanja
djece, za ta se krivi iskljuivo ena, kao i situacija da ena nije dola
nevina u brak. Zakljuci istraivanja tako potvruju da savremena
porodica jo uvijek nije poivala na potpunoj ravnopravnosti, pa ni
u oblasti razvoda braka. ene su se i dalje nalazile u neprihvatljivom
i poniavajuem poloaju gdje su bile malo cijenjene i zapostavljene.
Sline rezultate, uvidom u brakorazvodne parnice sudova u SR
BiH u 1946, 1953. te 1963. godini, navodi i Alija Silajdi.399 Rezul-
tati koje ovaj autor iznosi pokazali su da su muevi olako shvatali
vjernost u braku, da su ene u mnogo sluajeva bile rtve nasilja u
porodici od strane mua ali i od strane njegove blie rodbine, da ene
nisu imale pravo na izbor partnera nego da su im partnera, odnosno
mua, esto birali roditelji, ali i to da su ene ekonomski bile ovisne o
muevima te su se zbog toga udavale nadajui se da e ih brak izbav-
iti iz siromatva. Istraivanje, takoer, ukazuje da su se ene borile da
osnuju i ouvaju brak vie od mukaraca te su u najvie sluajeva bile
spremne nositi najtei teret koji im namee ivot u braku i porodici
i podnositi uvrede od strane mua i njegovih srodnika. Meutim,
Silajdi zakljuuje i da su se ene u socijalizmu sve vie borile za
ravnopravnost sa mukarcima i iskoritavale svoje pravo na razvod
braka kada im je brana situacija postajala nepodnoljiva.400
399 Dr. Silajdi, A. (1971), Borba ene za ravnopravnost jedan od uzroka razvoda braka, u
Godinjak pravnog fakulteta u Sarajevu, XIX, Sarajevo, Univerzitet u Sarajevu
400 Ibid.

ene u politici, ene u partiji
Statistiki podaci o ueu socijalistike ene u politici i
ZABILJEENE
KPJ takoer ukazuju na kontradikciju teorije i prakse.401 Naime,
1948. godine, u toku problema sa Staljinom, KPJ na Petom kon-
gresu potvruje svoju politiku ravnopravnosti ena i mukaraca.
Posveivanje panje politici ravnopravnosti spolova u toku krize
koju je destaljinizacija izazvala makar je deklarativno potvrivalo
posveenost KPJ da pitanja rodne ravnopravnosti ostaju na vrhu
politike agende.402 Uee ena u politici kao i lanstvo u KPJ bili
su praeni iz godine u godinu, a problem malog broja ena u po-
litici se napominjao. Te iste 1948. godine samo 19,9% lanova partije
su bile ene, a samo 9,7% ena su bile predstavnice na Petom kon-
gresu. 1952. godine, na estom kongres KPJ u Zagrebu, samo est
ena je bilo u Centralnom komitetu, a njihova reprezentacija u loka-
lnim komitetima je opala od 1948. godine. Na Sedmom kongresu
KPJ 1958, dok je ekonomija zemlje cvjetala a sistem se hvalio usp-
jesima samoupravljanja, problem enskog uea u politici i partiji
je i tada istaknut. Godine 1960. samo 16% ena je bilo u partiji. Na-
dalje, na Jedanaestom kongresu 1978, ujedno i posljednjem na kom
je uestvovao Tito, uee ena u partiji se povealo na 23,3%, ali je
taj porast oznaen kao neznatan. Tito je problem rodne nejednakosti
proglasio klasnim pitanjem ali su ostali delegati smatrali da je prob-
lem vie leao u primitivizmu i zaostalim religijskim praksama.403
Kasnije e se pokazati da je vremenom slabio entuzijazam i ideoloka
mobilizacija za ostvarenje rodne ravnopravnosti, te se ona na kraju
svela na ponavljanje ideolokih fraza i floskula koje vie nikoga nisu
animirale.404
Neda Boinovi istie da je problem malog broja ena u politici
401 Napominjemo da nismo doli do podataka o zastupljenosti ena u parlamentima i vl
adama u BiH.
402 Kontradiktorne nalaze iznosi Vojvodi, Nastasja koja tvrdi da se Tito nije previe zamarao
pitanjima ravnopravnosti ena i mukaraca. Pogledati: Vojvodi, N., (maj, 2012), Gender
Analysis in Ethnic Conflict: Causes and Consequences in the case of Yugoslavia, London,
School of Slavonic and Eastern European Studies, University College London, str:5
403 Ramet, P. S., n. d., str. 101.
404 Popov-Mominovi, Z., n. d., str. 100

postajao vie vidljiv tek pred izbore te da je do 1974. vidljiva ten-
dencija opadanja uea ena u skuptinama. Godine 1974. uveden
je delegatski sistem i nova organizacija skuptina, a ene postaju bi-
ZABILJEENE
rane veinom u vijea udruenog rada, drutveno-politika vijea, a

najmanje u vijea opina i mjesnih zajednica. Nakon 1990. godine,
kada je uveden viepartijski sistem, broj ena izabranih u republike
skuptine bio je manji od broja iz 1958. godine.405
U nastavku prenosimo statistike podatke iji pregled daje Ami-
la Taljanovi u svojoj knjizi ene u politici Bosne i Hercegovine.406
Tabela 1. Poslanici republike skuptine NR BiH, odnosno SR BiH

Narodna skuptina NR BiH Ukupno ene
1946 155 8
1950 270 15
1953 196 8
1958 217 12
Narodna skuptina SR BiH Ukupno Ukupno
1963 400 86
1965 400 71
1967 400 33
1969 399 21
Tabela 2. ene kao predsjednici radnikih savjeta

Predsjednici radnikih savjeta Ukupno ena
1964 1055 48
1965 1022 39
1966 1071 48
1968 856 23
405 Boinovi, N. (1996), ensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, Beograd,

Devedesetetvrta i ene u crnom, str. 234.
406 Taljanovi, A. (2010), ena u politici Bosne i Hercegovine, Sarajevo, str. 56. i 57.

Tabela 2.1. ene kao predsjednici upravnih odbora
Predsjednici upravnih odbora Ukupno ene
1964 1055 67
ZABILJEENE
1965 1022 67
1966 1071 76
1968 1054 71
Tabela 2.2. ene kao direktori preduzea

Direktori preduzea Ukupno ene
1964 1055 3
1965 1022 4
1966 1071 5
1968 1054 12
Ukidanje AF-a
U analizi Rodna perspektiva u novinama Antifaistikog fronta

ena (19451953), Gordana Stojakovi istie da se od 1950. do 1953.
poinje i okonava gaenje AF-a, prouzrokovano nejasnim direk-
tivama datim na Treem kongresu 1950. godine. Kada su postavlje-
na pitanja enskog aktivizma i optereenosti ena, Lidija Sklevicky
ocjenjuje da se na Treem kongresu odredio neprofesionalni karak-
ter organizacije u kojoj je aktivnost uskoro postala dobrovoljna, a
ranije zaposlene lanice premjetene ili otputene.407
Na etvrtom kongresu AF-a, odranom 1953. godine, osim
transformacije organizacije, najvanije teme bile su poloaj ena
na selu i politika pasivizacija ena. Milovan ilas na etvrtom
kongresu primjeuje da je stvarna ravnopravnost ena daleko, ali je
naglasio da je jaanjem demokratije i enske ravnopravnosti u Jugo-
slaviji svaka posebna politika aktivnost ena postala smetnja u ost-
varivanju ravnopravnosti i aktivnosti ena.408 O ukidanju AF-a se
oglasila i Vida Tomi na etvrtom kongresu pojanjavajui da je
407 Skleviciky, L., n. d., str. 138.

408 Panteli, I. (2011), u Jugoslovenski feminizmi, ProFemina, (ur. Petrovi, J;
Arsenijevi, D.), Beograd, Fond B92, str. 94.

AF monopolizovao drutvene i politike aktivnosti ena, te da je
kao takav postao neodgovarajui. Ona je kao nasljednike AF-a vid-
jela ve postojea enska drutva koja e se direktno baviti pitanjima
ZABILJEENE
enskog poloaja u drutvu.409

enskom neodobravanju ukidanja AF-a svjedoila je Neda
Boinovi koja je bila funkcionerka u KPJ i borkinja, a kasnije i sut-
kinja Ustavnog suda Republike Srbije. Nakon posjete jednom selu
u BiH istakla je (...) da je to bio haos, da su ene bile toliko besne i
alosne kada je AF ukinut, i rekle joj: Ukinuli ste nam afiu, nai
mukarci svugde mogu da idu, i u lov i u kafanu, a to je bilo jedino
mesto na koje smo mi mogle da idemo i gde oni nisu smeli da nam
zabrane. I to ste nam ukinuli!410
Karakteristino za AF je bilo to da mukarci nisu mogli / smjeli
enama zabraniti odlazak na AF sastanke zbog toga to je AF po
statutu bio dio Narodnog fronta. Stoga je veliki broj ena prisustvovao
ovim sjednicama i sastancima na kojima su se osjeale sigurno, gdje su
razmjenjivale ideje i miljenja, i na koncu, gdje su se obrazovale i eman-
cipovale te imale i politiko djelovanje.
Ukidanje AF-a je svakako bio veliki gubitak za ene Jugoslavije
dok je vanost ove organizacije i njena uloga vremenom jenjavala i
poprimala razliite konotacije. Kako navodi Lydia Sklevicky u kn-
jizi ene Hrvatske u NOB-i, () nakon nekih etrdesetak godina od
dogaaja () koncept afeejka, neodreen kao sifraetkinje, ima
konotacije ekscentrinog relikvija vrsta aktivistkinje koja je komina
i neprilagoena.411 Tako je, vremenom, patrijarhalno drutvo uman-
jilo postignua AF-a i sistematski mijenjalo tekovine i uspjeh ove
organizacije. Lidija Sklevicky nadalje istie da je AF vremenom
postao samo jedan sektor Partijskog rada, jedan sektor rada na Fron-
tu.412 O snazi i masovnosti organizacije govori i injenica da se gasila
gotovo tri godine dok nije konano ugaena 1953. godine.
(...) odmah posle osloboenja, u onoj situaciji kada se Jugoslavija
409 Ibid, str. 94.
410 Ekonomija njege i brige izgradila je zemlju. Izvor: http://maz.hr/index.php/tekstovi/
clanci/15-ekonomija-nege-i-brige-izgradila-je-zemlju (24. maj 2014)
411 Sklevicky, L. (2000), ene Hrvatske u NOB, u Hawkesworth.C. Voices in the Shadows
Women and Verbal Art in Serbia and Bosnia, Central European University, str. 200.
412 Sklevicky, L., Konji, ene, ratovi, str. 132.

nala u tekom i politikom i ekonomskom trenutku i kad je trebalo
preiveti i obnoviti zemlju, upravo su ene bile ta snaga obnove i u
tih nekoliko kljunih posleratnih godina, kada politika oligarhija
ZABILJEENE
jo nije bila utvrena, AF je zaista predstavljao organizaciju koja
je vodila rauna o uspostavi novog ivota za ene u socijalistikom
drutvu koje se gradilo.413
Mjesto ukinutog AF-a zauzima Savez enskih drutava, koji
je pod pritiscima od 1959. do 1961. prerastao u Konferenciju za
drutvenu aktivnost ena. U Rezoluciji o stvaranju Saveza enskih
drutava naglaeno je da je stvar enske ravnopravnosti zajedniko
drutveno pitanje () ope borbe svih snaga socijalistikog vaspitanja
masa () te da ene ne treba da se odvajaju u posebne politike organi-
zacije.414 Dakle, bilo koja politika udruivanja velikog broja ena bila
su praktino nemogua.
Obrazovanje ena u SRBiH
Nakon zavretka Drugog svjetskog rata poinje najdinaminiji

period razvoja kolstva u SR BiH. Cjelokupno kolsko naslijee bilo
je siromano te je daleko zaostajalo za jugoslavenskim prosjecima.
Od etiri odrasle osobe, tri su bile nepismene. Bilo je neophodno
uspostaviti nove kole, obnoviti postojee te istovremeno kolovati
uiteljski kadar, s obzirom da je brojno stanje uitelja/ica u SR BiH
predstavljalo gorui prosvjetni problem. Stoga se prve dvije godine
poslije rata najvea panja u kolstvu posvetila opismenjavanju, ot-
varanju osnovnih i obnavljanju srednjih kola.
Popis iz 1953. godine ukazuje na visok procent ope nepismenos-
ti. Kada je u pitanju stanovnitvo staro 10 i vie godina klasifikovano
prema osnovnoj kolskoj spremi, 46,2% ena je bez osnovne kolske
spreme, 45,2% ena ima zavrenu etverogodinju osnovnu kolu,
dok samo 2,8% ena ima zavrenu osmogodinju kolu.415 Nepis-
413 Mareti, I. Izvor.: http://www.kulturpunkt.hr/content/ekonomija-njege-i-brige-izgradi-

la-je-zemlju (30. juni 2014)
414 Panteli, I., n. d., 95, ProFemina
415 Kovaevi, D. (1961), kolska sprema i struno obrazovanje ena u Jugoslaviji, Beograd,
Izdavako preduzee Rad

menost je rezultat nedovoljno razvijene mree osnovnih kola, ali i
uvjerenja da enama nije potrebno obrazovanje, odnosno da je pree
izvesti na put mukarca nego enu. Prema statistikim podacima, u SR
ZABILJEENE
BiH je 1973. godine bilo 672.000 nepismenih.416 Svaki esti stanovnik

je bio nepismen, a samo u Sarajevu ih je bilo oko 18.000. ensko
nepismeno stanovnitvo je predstavljalo veliki problem. Svaka trea
ena je bila nepismena. Kada je rije o osobama enskog spola u dobi
od 10 do 34 godine, 19,93% je bilo nepismenih.417
Odmah nakon zavretka rata likvidacija nepismenosti proglaena
je osnovnim prosvjetnim zadatkom. Prva kampanja opismenjavanja
zapoela je 1945. godine i trebala je obuhvatiti oko 900.000 stanovni-
ka. Meu osnivaima analfabetskih kurseva bio je i Antifaistiki front
ena (AF). Samo tokom 1946/47. godine nauilo je itati i pisati pre-
ko 400.000 ena. Broj nepismenih koji je 1931. godine iznosio 44,6%,
smanjen je 1953. godine na 25,4%, te 1971. godine na 15,1%. Od ukup-
nog broja opismenjenih u prvih pet godina nakon rata oko 75% su bile
ene.418 Masovne akcije opismenjavanja trajale su do 1952. godine.
Problem predstavlja i nedovoljno razvijena mrea osnovnih
kola, to se ogleda u velikoj udaljenosti od jedne kole do druge te
nedovoljnom kapacitetu niza osnovnih kola da prime svu djecu sa
veeg podruja. enska djeca ne pohaaju vie razrede ili naputaju
kolovanje poslije petog ili estog razreda. Pohaanje kole podra-
zumijeva pjeaenje ili putovanje vozom po nekoliko kilometara, to
takoer utjee na smanjenje broja enske djece u osmogodinjim
kolama. Ove razlike su najvidljivije u viim razredima osnovne
kole. Problem sa obuhvaenou enske djece najprisutniji je u
ruralnim krajevima sa nerazvijenom privredom i bez uslova za
znaajniji privredni razvoj.419
enska djeca esto su zavravala samo jedan ili dva razreda, a
zatim se usmjeravala na kuanske poslove, uvanje stoke i sl. Za-
kon o osnovnoj koli, donesen 1959. godine, nalagao je obavezno
416 unjara, S. (2013), Razvoj specijalnog kolstva u BiH: od 1958. do 1990. godine, Zagreb/
Sarajevo, Synopsis
417 Ibid, str. 124.
418 Papi, M. (1981), kolstvo u BiH (19411945), Sarajevo, Svjetlost, str. 90.
419 Kovaevi, n. d., str. 39.

pohaanje osnovne kole svakom graaninu i graanki od 7 do 15
godina. Krenje Zakona se u 90% sluajeva odnosilo na spreavanje
kolovanja enske djece. U svim opinskim podrujima, prema po-
ZABILJEENE
dacima Zavoda za unapreenje kolstva BiH, bilo je manje enske
djece. I dalje su postojale takozvane nepotpune osnovne kole sa
etiri ili est razreda u kojima je bilo 46,54% enske i 53,46% muke
djece.420 Samo na podruju Visokog u 1967. godini bilo je 2.500
djevojica koje nisu pohaale osnovnu kolu, a svake godine bi
nakon zavrenog etvrtog razreda kolu naputalo 500 uenica.421
Rodna disproporcionalnost naroito je izraena u viim razredima
osnovne kole, to ukazuje na tendenciju roditelja da ensku djecu
ispisuju iz kole nakon to naue osnove itanja i pisanja.
U 1959. godini vie razrede pohaa 37% enske i 63% muke
djece. U jednoj opini, kolu pohaa 44 uenika i samo jedna
uenica.422 Mnogi roditelji nisu doputali djeci da nastave kolovanje
nakon zavrenog etvrtog razreda, a neki su i namjerno ometali upis
u prvi razred osnovne kole, te su bili upuivani sucu za prekraje i
plaali kazne u iznosu od 500 novih dinara. U tome su se naroito
isticali dobrostojei roditelji i to, uglavnom, enske djece.423 Dio
roditelja je odbijao da upie djecu u osnovnu kolu zbog potrebe za
radnom snagom u individualnim seoskim domainstvima. To je bilo
naroito karakteristino za nerazvijene dijelove BiH u kojima nije
bila prihvaena ni etvorogodinja nastava.424 Roditelji su smatrali da
za bavljenje poljoprivredom nije potrebno osmogodinje kolovanje.
Zbog konzervativnog shvatanja da enskoj djeci nije potrebno
obrazovanje, dio roditelja je posezao za radikalnim mjerama kako
bi osujetio upis enske djece u osnovnu kolu. Doktori su izdavali
uvjerenja da dijete treba biti osloboeno kole jer je nesposobno da
pohaa redovnu nastavu.425 Roditelji su takoer donosili uvjerenja
o bolestima i psihikim poremeajima samo da bi izbjegli kolu. S
obzirom da je postojala zakonska odredba o udaljenosti kue od
420 unjara, n. d., str. 77.
421 Kadri, O. (1967), Pedagoko predavanje nepismene ene, Prosvjetni list, br. 308, str. 8.
424 Kadri, M. (1965), Gdje je izvor nepismenih u naoj Republici, Prosvjetni list, br. 258 str. 5.
425 unjara, n. d., str. 102.

kole, neki roditelji su ak konopcem mjerili tu udaljenost. Uko-
liko bi roditelji ipak bili prisiljeni da poalju dijete u kolu, odbijali
bi da sarauju sa kolom, kupuju kolski pribor, prijetili bi djeci da
ZABILJEENE
ne smiju dobiti ocjenu veu od jedinice i sl.426 Zanimljiv je primjer

ispisivanja nekoliko stotina uenika/ca iz osnovne kole na podruju
opine Doboj 1967. godine. Iako je rije o djeci koja su bila obavezna
pohaati nastavu jer nisu bila udaljena vie od est kilometara od
kole, roditelji su ih ispisali navodei razloge poput loeg materijal-
nog statusa, slabe prilike za upis u kole drugog stepena te nezain-
teresovanosti djece da idu u kolu. Vano je napomenuti da je 95%
djece bilo enskog spola.427
Jedan od naina suzbijanja predrasuda i diskriminacije enske
djece jeste putem obrazovanja budueg naunog kadra o humanim
odnosima meu spolovima.428 Problem jednakog gledanja na potrebu
kolovanja muke i enske djece kod nas je star koliko i nae kolstvo.
Problem ukljuenja sve djece u kole trebao je biti problem i prosvjetnih
radnika, a ne samo narodne vlasti.429 Stoga se smatra da je potrebno
ukazati buduim nastavnicima/ama i odgajateljima/cama da cilj i za-
daci socijalistikog odgoja ne prave nikakve razlike izmeu pripadnika
mukog i enskog spola.430
Kada je rije o srednjim kolama, veliki problem je predstavl-
jala nedovoljno razvijena mrea kola za profesionalno obrazovanje.
Roditelji su se tee odluivali da ensku djecu poalju van mjesta
stanovanja zbog nedovoljnog broja internata i visoke cijene inter-
natskog smjetaja. Broj mladih uzrasta od 15 do 18 godina koji su
pohaali kole drugog stupnja iznosio je 37.790, od ega je 19.552
bilo djevojaka, to je najmanji broj u odnosu na ostale republike.431
Djevojke sa zavrenom osmogodinjom ili nedovrenom srednjom
kolom ukljuivale su se na daktilografske kurseve koje su organ-
426 Kruni, I. (1967), Jo o osipanju uenika u starijim razredima osnovne kole, Prosvjetni list,
br. 306, str. 3.
427 Kadri, H. (1967), Konzervativno shvatanje jo prisutno, Prosvjetni list, str. 308, str. 8.
428 Petri, N. (1976), Pokretanje odgovornih snaga, Porodica i dijete, br. 3, str. 10-11.
429 N.N. (1959), Daleko vea razlika je u viim razredima, Prosvjetni list, br. 130, str. 2.
430 Vukasovi, A. (1981), Pedagoki tretman humanizacije odnosa meu spolovima, Zagreb,
Zavod za pedagogiju Filozofskog fakulteta Sveuilita u Zagrebu
431 Ibid, str. 40.

izovali biroi za posredovanje rada. Djevojke su sve ee upisivale
gimnazije i ekonomske kole koje su osnivane i u manjim mjesti-
ma. Znatno se poveao broj djevojaka i u trgovakim kolama, na
ZABILJEENE
ta je utjecala sve ea promocija zapoljavanja ena u trgovini i
ugostiteljstvu. Takoer, djevojke su se opredjeljivale za medicin-
sku, uiteljsku, kao i administrativne kole, dok su u manjem broju
pohaale tehnike kole. Tako npr. u tehnikim kolama od 14.429
uenika/ca bilo je samo 4.219 djevojaka. U poljoprivrednim kolama
od 7.921 uenika/ca 1.297 bile su djevojke.432 Razlozi su duboko
ukorijenjeni rodni stereotipi, odnosno konzervatizam udruen sa nep-
ojmljivom zabrinutou da li ti poslovi odgovaraju sklonostima ena, da
li su nae sredine dovoljno izrasle da prime ene na radna mjesta u pol-
joprivredi, da li e djevojke uspijevati na kolama u kojima ima dosta
matematike i fizike, jer su one sklonije narativnim predmetima i sl.
Odmah nakon rata zatvaraju se enske strune i enske zanat-
ske kole te se osnivaju prosvjetno-domaiki kursevi, a zatim i
nie domaike kole. Prosvjetno-domaiki kursevi predstavljaju
najmasovniji oblik prosvjeivanja ena u ruralnim podrujima.433
Pedesetih godina se otvaraju nie domaike kole za koje je vladao
velik interes. Iako nisu pruale znaajniju kolsku kvalifikaciju, ipak
su omoguavale zapoljavanje u kuhinjama, zadrugama, bolnicama,
djeijim domovima i sl. U kolskoj godini 1952/53. nastava se odvija
u 24 nie domaike kole sa 2.484 uenice. Zbog nedostatka kvali-
fikovanog nastavnikog kadra otvaraju se uiteljske domaike kole
u Mostaru i Doboju. Zadatak uiteljskih domaikih kola bilo je
obrazovanje strunog kadra za nastavu domainstva u osnovnim
kolama, kao i za nastavu u niim domaikim kolama. Pohaale
su ih iskljuivo ene. Plan i program je obuhvatao sljedee predmete:
krojenje, ivanje, runi rad, kuhanje, nauku o ishrani, mljekarstvo,
povrtlarstvo, stoarstvo i poznavanje robe. Uiteljske domaike
kole su ukinute 1957. godine zbog, izmeu ostalog, nedovoljnog ra-
zumijevanja za prosvjeivanje ena.434
Obrazovni sistem reprodukuje patrijarhalne modele rodnih uloga
432 Ibid, str. 42.
433 Papi, n. d., str. 143.
434 Papi, n. d., str. 144.

i ne nudi mogunost potkopavanja naslijeenih shvatanja o enama.
Problematian je i praznik Osmi mart koji se tradicionalno obiljeava
u kolama i ima karakter dana majki i njene funkcije u porodici.
ZABILJEENE
Takoer, kolske itanke i djeija tampa veoma esto sadre tekstove

koji potkrepljuju stereotipnu predodbu o majci kao portvovanoj
kuanici. Duanka Kovaevi istie da je nuno jasnije i tendenci-
oznije pokrenuti ovo pitanje te mlade potaknuti na razmiljanje kako
bi se nove generacije djevojaka usmjerile na osvajanje to irih oblasti
djelatnosti i zanimanja. Izraena je i diskriminacija kada je rije o sti-
pendiranju djevojaka. Mnoga preduzea, kao i javne slube iskazuju
otpor prema stipendiranju djevojaka smatrajui to nesigurnom inves-
ticijom. Njihov je stav da ene ee ne ispunjavaju obaveze, da ih udaja
i materinstvo ometa da se jave na posao.435
Disproporcionalan broj uitelja i uiteljica naroito je vidljiv u
osnovnim kolama. Istovremeno, uiteljski poziv prati lo materi-
jalni status. Vlada svojevrsni kult uiteljice, o emu svjedoi i oda
potovanja koju pie Gavrilo Suboti, nekadanji uitelj:
Ko god je imao dijete u koli, mogao se uvjeriti kakvu udesnu
mo nad njima ima uiteljica. Ono to roditeljski dom nije u
stanju da postigne i najupornijim nastojanjem, to uiteljica
postigne u toku nekoliko dana po dolasku djeteta u kolu. Zar
smo malo puta ostajali prosto zbunjeni uvjeravajui se koliko
nae dijete voli i potuje svoju uiteljicu. Ona je za njega i najbol-
ja i najpametnija, pa ak (za djevojice) i najljepa. Svi pokuaji
da se dijete u neem ispravi, da mu se neto pokae propadaju
pred jednom njenom tvrdnjom: Tako nije rekla uiteljica. Niko
ne zna kao ona, nikome se ne eli tako ugoditi kao njoj!436
Jedan od razloga popularizacije uiteljskog poziva meu enama
zasigurno je i tradicionalno shvatanje da su odgoj i obrazovanje
enski posao.
435 Ibid, str. 49.

436 Svrdlin, . (1984), Porodica i dijete Znaajan asopis za porodino vaspitanje, Uitelj, br.
6, str. 123.

Trite, Ustav i studentski protesti
Po zavretku rata pa do ranih pedesetih godina zbog velikih ula-
ZABILJEENE
ganja u industrijalizaciju ivotni standard u Jugoslaviji je bio izrazito
nizak. Kako istie Dobrivojevi, iako su novinske stupce punili tekstovi
o jugoslovenskom privrednom udu, vrtoglavom porastu proizvodnje
i ivotnog standarda radnog naroda () stvarnost je bila drugaija,
drava nije bila u stanju da potroaima na obezbeenom snabdevan-
ju osigura minimalne propisane koliine prehrambenih proizvoda.437
Urbanizacija se ubrzano irila pa je dodatni problem predstavl-
jalo i stambeno pitanje, ali i infrastruktura gradova koja nije mogla
pratiti takav ubrzani rast. Kao to je ranije navedeno, destaljinizacija
se odrazila i na privredu. Ve u toku pedesetih godina nastupila je
ekonomska reforma koja je bila blia trinoj ekonomiji smanjena
je dravna kontrola i planiranje a uveden koncept samoupravljan-
ja.438 Meutim, Ante Batovi napominje da je nagli ekonomski rast
u Jugoslaviji u pedesetim godinama prvenstveno baziran na velikoj
pomoi Zapada koja je 1960-ih dola na naplatu, a jugoslavenska
ekonomija i industrija jo uvijek nije bila dovoljno razvijena kako bi
omoguila otplatu ovih dugova.439 Jugoslavija je od ruralne i zaostale
zemlje do poetka ezdesetih godina dostigla stepen srednje razvi-
jene i relativno industrijalizirane zemlje. U razdoblju od 1954. do
1961. godinji rast gospodarstva tekao je po prosjenoj stopi od 12%,
dok je stopa osobne potronje iznosila 10% godinje. Do 1971. go-
dine oko 5,5 miliona ljudi je otilo sa sela raditi u gradove, a istovre-
meno je i poljoprivredna proizvodnja poveana za 60% u odnosu na
prijeratno razdoblje.440
Vesna Kesi istie da je sistem samoupravljanja bio izrazito rodno
neosjetljiv, a ene su masovno bile iskljuene sa viih pozicija na ko-
437 Dobrivojevi, I. n. d., str. 22.

438 Mikovska-Kajevska, A. (2006), Communistis, Feminists and Nationalists: A journez into
the Former Yugoslavia (1941-1991), Masters Thesis. University of Amsterdam, Faculty of
Social and Behavioural Sciences
439 Batovi, A. (2010), Od ekonomske reforme do Brijunskog plenuma-Ameriki i britanski
izvjetaji o Jugoslaviji (1964-1966), Historijski zbornik, god. LXIII, br.2, str.539-558.
440 Babovi, A., n. d., str. 541.

jima su se donosile odluke.441 Godine 1965. donose se reforme kako bi
se oporavila ekonomska situacija i kako bi se drava oslobodila plan-
irane ekonomije po uzoru na sovjetske zemlje. U to doba, zbog jugo-
ZABILJEENE
slavenskog uea u pokretu nesvrstanih, radnici su ili u inostranstvo

na rad, a studenti ostalih nesvrstanih zemalja dolazili na studije u Ju-
goslaviju. Ekonomskim reformama se zemlja za jedan korak pribliila
trinoj ekonomiji liberalizacijom cijena i davanjem vee autonomije
preduzeima te otvaranjem vanjskotrgovinskih propisa.442 Meutim,
nakon ovoga je uslijedila ekonomska nejednakost meu republikama,
regijama unutar svake republike i socijalnim drutvima u svakoj regiji.
Nastupila je velika nezaposlenost.443
Godine 1968. dogodili su se studentski protesti po uzoru na pro-
teste u ostalim zemljama Evrope Njemake, Francuske, Poljske kada
su studenti i profesori blokirali fakultete i izali na ulice protestvujui
protiv korumpirane vlasti i opeg loeg ekonomskog stanja. Protesti
su poeli u Beogradu ali su se ubrzo proirili i na Zagreb, Ljubljanu i
Sarajevo, a bili su prvi masovni pokret koji je uzdrmao socijalistiku
vlast. Studenti su isticali da su njihovi problemi isti kao i problemi
radnika. Bili su prvi koji su zahtijevali javni dijalog povodom kontra-
dikcija socijalistikog reima. Vladajua elita je bila uzdrmana ovim
masovnim ispoljavanjem nezadovoljstva to je dovelo do novih au-
toritativnih mjera i progona onih koji su mislili drugaije. Sve ovo je
rezultovalo ruenjem vrijednosti i ve osvojenih sloboda koji su Titov
sistem okarakterisali kao otvoreniji od sovjetskog.444
Kao odgovor na studentske proteste, zahtjeve kosovskih Albanaca
1968. godine da se Kosovu dodijeli status republike, te zahtjeve lanova
Komunistike partije Hrvatske i Srbije 1971. i 1972. godine za promjene
strukture i naina donoenja odluka (oba pokreta suzbijena od strane
Tita), u Jugoslaviji je donesen Ustav 1974. godine, koji je bio na snazi
sve do raspada Jugoslavije. Novi Ustav je donesen s ciljem unoenja re-
formi koje su, kako se pokazalo, bile potrebne jugoslovenskom drutvu
441 Mikovska-Kajevska, A., n. d., str. 20.
442 Stokes,(1997); arkov,(1999), u Mikovska- Kajevska, A. n. d., str. 220.
443 arkov, (1999), u Mikovska-Kajevska, A. n. d., str. 20.
444 ilnik, . (2009), Yugolsavia: Down with the Red Bourgeoisie,u Klimke, M. (1968), Memories
and Legacies of a Global Revolt. Philipp Gassert, str. 181-187. Izvor: http://www.ghi-dc.org/
files/publications/bu_supp/supp006/bus6_181.pdf. (29. juni 2014)

te kako bi se zavrila decentralizacija zapoeta Ustavom iz 1963. Tako je
novi Ustav imao za cilj i da oslabi unutranje politike i drutvene ten-
zije uz odravanje monopola Saveza komunista. Na federativnom nivou,
ZABILJEENE
drava je bila decentralizovana izuzev vanjskih poslova, vanjske trgo-
vine i odbrane a odluke su preneene na republike.445 Ovim su repub-
like dobile mo veta na odluke donesene na federativnom nivou. Tito
je i dalje, kroz Savez komunista Jugoslavije, imao kontrolu nad svim to
se deavalo u republikama. Meutim, kako navodi Tepavac, ovim Usta-
vom su potrebe Federacije zanemarene.446 Svaka od republika se potom
poela zaduivati u inostranstvu, to je dovelo do poboljanja ivotnog
standarda, ali i do ekonomske krize koja se desila ve 1981. godine, a
koja je nastala i zbog naftne krize iz 1979. godine. Reforme koje je Ante
Markovi donio 1990. godine su dovele do poboljanja i znatnog sman-
jenja inflacije, ali se pokazalo da su reforme dole prekasno.447
Sedamdesete i feminizam drugog vala
Sedamdesete godine su u SFRJ bile znaajne za ensko pitanje i

feministiko organizovanje. Od ukidanja AF-a pa do sedamdesetih
godina, enskom pitanju se nije pridavala neka velika vanost niti
panja. Meutim, sredinom sedamdesetih godina, drugi val femin-
izma polako dolazi i u Jugoslaviju, podstaknut studentskim demon-
stracijama 1968.
Generacija mladih i obrazovanih ena iz urbanih centara ()
inila je jezgro novog feministikog pokreta ranih sedamdesetih
() ove ene su imale pristup obrazovanju i zaposlenju, ali su
iskusile i razliku izmeu proklamovane ravnopravnosti ena i
mukaraca i svakodnevnog ivota.448
Godina 1978. je od posebnog znaaja za ene i ensko pitanje u
SFRJ jer je te godine odran meunarodni skup Drug-ca ensko
445 Zwaan; De Graaf, (2005), u Mikovska-Kajevska, A., n. d., str. 21.

446 Tepavac, (2000), u Mikovsa-Kajevska, A., n. d., str. 22.
447 Mikovsa-Kajevska, A. n. d., 20-22.
448 Stojii, M. (2009), Proleteri svih zemalja ko vam pere arape? Feministiki pokretu u Jugo-
slaviji 19781989, u Drutvo u pokretu, Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od 1968 do danas
(ur. Tomi, ; Atanackovi, P.), Novi Sad, Cenzura, str. 113.

pitanje. Novi pristup? u Studentskom kulturnom centru (SKC) u Be-
ogradu, koji je predstavljao prvi buran izlazak feministkinja na javnu
scenu u socijalistikoj zemlji i prvu meunarodnu konferenciju o
ZABILJEENE
poloaju ena u Jugoslaviji. Fokus na ensko pitanje i problem rodne

podjele poslova podvueni su domiljatim i zvunim sloganom kon-
ferencije koji je glasio Proleteri svih zemalja ko vam pere arape?
Organizatorice konferencije su bile Nada Ler Sofroni, arana
Papi i Dunja Blaevi. Skupu su prisustvovale obrazovane i
afirmisane ene i feministkinje iz Zagreba, Sarajeva, Ljubljane i
Beograda kao i one iz Italije, Francuske i Engleske. Konferencija je
ukazala na svo licemjerje reima koji je tvrdio da je u socijalizmu
ensko pitanje rijeeno, da su ene jednake s mukarcima i da je sva-
ko pitanje specifinih enskih interesa proglaavano ili buroaskim
feminizmom ili novoljeviarenjem ili jednim i drugim istovremeno.
Samoupravljaice su bile, isto kao i danas, premlaivane izmeu
etiri zida, kao i danas, radile su na manje vrednovanim radnim
mjestima, kao i danas su istiskivane sa stvarnih mjesta odluivanja,
kao i danas su bile ikebane u vanim upravljakim tijelima i org-
anima, kao i danas manje ili vie otvoreno im je sugerisano da im je
glavna zadaa kuhinja i raanje...449
Jugoslavija je u 1970-im godinama bila jedina socijalistika
jednopartijska drava koja je imala otvorene granice i rela-
tivno slobodan pristup stranim asopisima i programima
meunarodne akademske razmjene.450
Stoga nije bilo iznenaujue da se ba u ovoj socijalistikoj dravi
organizuje ovakva konferencija. Znaaj ove konferencije je taj to se
pozabavilo enskim pitanjima i problemima kojima se niko u dravi
nije bavio. Tako se novi feminizam kasnih sedamdesetih razvijao u
opoziciji sa dravnim (zvaninim) feminizmom koji je negirao bilo
kakvu potrebu za autonominm enskim organizacijama, smatrajui da
e reenje klasnog pitanja biti istovremeno i reenje enskog pitanja.451
449 Ler Sofroni, N. (2011), u Fragmenti enskih sjeanja 1978. i danas (Dugandi ivanovi,
D.), ProFemina, asopis za ensku knjievnost i kulturu, (spcijalni br. 2), Beograd, str. 127.
450 Devi, A., Redefining the Public-private boundary: Nationalism and Womens Activism in For-
mer Yugoslavia, u The Anthropology of East Europe Review, vol.15. no.2.
451 Ibid, str. 111.

Poseban znaaj na konferenciji su dale feministkinje razvijenog Za-
pada, koje su priale gotovo istu priu, ali o tome kako je Zapad koji
se toliko hvali svojom demokratijom u stvari demokratija bez ena...452
ZABILJEENE
Na konferenciji se raspravljalo o patrijarhatu, feminizmu i mark-
sizmu, feminizmu i psihoanalizi, identitetu, seksualnosti, jeziku, nevi-
dljivosti ena u kulturi i nauci, ali i o svakodnevnom ivotu ena, dis-
kriminaciji ena u javnoj i privatnoj sferi, dvostrukoj optereenosti
ena, o nasilju nad enama, o opstajanju tradicionalnih patrijarhalnih
uloga uprkos normativnim reenjima koja garantuju ravnopravnost.
Prvi put je javno dat kritiki osvrt na reavanje enskog pitanja u Jugo-
slaviji. Ta kritika je bila feministika, ali ne i antisocijalistika.453
Interesantno je napomenuti i da je na konferenciji prisustvovao
znaajan broj mukaraca to je bio i jedan od razloga sporenja ju-
goslavenskih i zapadnih feministkinja. Osim toga, jugoslovenske
feministkinje su smatrale da feministkinje sa Zapada nisu dovoljno
upuene u situaciju u Jugoslaviji, dok za zapadne feministkinje Jugo-
slavenke nisu bile dovoljno radikalne. Jo bitnije je spomenuti i da za
mnoga pitanja koja su u Evropi bila od znaaja (abortus ili razvod), u
Jugoslaviji se zbog naprednog zakonodavstva tim pitanjima nije prida-
vao neki veliki znaaj.454 Ove injenice ukazuju na naprednost koju je
jugoslavenska ena u nekim segmentima uivala za vrijeme socijaliz-
ma, pa ak i u odnosu na Zapad koji je uvijek smatran kao napredniji.
Kako Stojii primjeuje, konferencija je iz sadanje perspek-
tive bila od historijske vanosti, vraajui feminizam u javni pros-
tor i predstavljajui prvi kritiki osvrt na rjeavanje enskog pitanja
u tadanjoj Jugoslaviji, ali i zbog utjecaja koji je imala na uesnike
i uesnice i dalji razvoj feminizma. Konferencija je bila medijski
jako dobro ispraena i posluila je za udruivanje ena i kreiranje
feministikih pokreta u veim urbanim centrima Jugoslavije u Za-
grebu, Ljubljani i Beogradu i zajednike saradnje meu feministkin-
jama iz ovih centara.455 Dolo je i do uvoenja SOS telefona, za ene i
djecu rtve nasilja, u Zagrebu 1988, Ljubljani 1989. i Beogradu 1990.
452 Ibid.
453 Klai, D., n. d., str. 116.
454 Stojii, M., n. d., str. 117.
455 Ibid.

Godine 1987. odran je i Prvi jugoslavenski feministiki skup u Lju-
bljani, nakon toga tri u Zagrebu i Beogradu, a posljednji je odran
1991. u Ljubljani. enski pokret je u ratnom periodu bio usko vezan
ZABILJEENE
sa antiratnim pokretima, a kritika socijalistikog sistema je nastav-

ljena kritikom nacionalistikih drava.456 Ipak, na ovom mjestu treba
spomenuti da nisu sve feministkinje bile i antinacionalistkinje.457
Ubrzana repatrijarhalizacija
Kako neki teoretiari navode, ekonomska kriza i decenijama

dugi neuspjeli socijalistiki procesi modernizacije bili su osnovni
uzronici rasta etnonacionalizma i nacionalizma, te u konanici i
dezintegracije Jugoslavije i pada socijalizma. Ovi procesi su imali
retrogradne konsekvence na ene Jugoslavije vraajui ih u okvire
njihove bioloke uloge majke, ali i u privatni prostor kuu.
Usponom entonacionalizma, ene gube politiki znaaj i sa
jaanjem etnonacionalisitke retorike postaju puko sredstvo
u kandama entopolitike, budui da su mukarci ratnici
uzdignuti na pijedestal borca za opstanak nacije.458 Pri tom,
ekonomska kriza i politika previranja dovode do masovne
nezaposlenosti koja se drugaije odraavala na mukarce
i ene. (...) na muku nezaposlenost se gledalo kao na izvor
nestabilnosti koji se morao izmijeniti, dok je nezaposlenost
ena postajala sve prihvatljivija te bivala opravdana od strane
nacionalistikih voa koji e uskoro doi na vlast. 459
Repatrijarhalizacija koja je poela u kasnim osamdesetim godi-
nama nastavila se i nakon raspada SFRJ i kroz oruane sukobe koji su
se desili u devedesetim. Emancipacija i zalaganje za ravnopravnost
mukaraca i ena je zamijenjena politikim i drutvenim zalagan-
456 Ibid, str. 119.
457 Vidi doktorsku tezu Mikovska Kajevska, A. (2006), Communists, Feminists and National-
ists; A journey into the Former Yugoslavia (19411944), Masters Thesis University of Amster-
dam. Faculty of Social and Bihevioural Sciences. Amsterdam
458 Popov-Mominovi, Z. (2013) enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne kon-
trakulture, Sarajevo, Sarajevski Otvoreni Centar, Centar za empirijska istraivanja religije
u BiH, Fondacija CURE, str.100.
459 Vojvodi, N., n. d., str. 5-6.

jima za vraanje ena u privatni prostor i reafirmaciju njene uloge
majke za reprodukciju lanova etnije. Kako navode auevi, Hrelja
i Gashi, uz porast nacionalizma ene se identificiraju bioloki odgo-
ZABILJEENE
vornim za nastavak odreene nacije/etnike grupe to je rezultiralo
inicijativama za smanjenje prava na planiranje porodice i pobaaj.460
Uz to, kako Ana Devi primjeuje:
U toku socijalizma, privatnu sferu su i muki i enski disidenti
smatrali zonom sigurnom za protivreimska okupljanja. Slav-
ljenje ena kao uvarki tog sigurnog opozicionog prostora je,
u jednom trenutku, koincidiralo sa nacionalistikim reimom
predstavljanja ene kao prirodne spone izmeu porodice i
(etnike) nacije (koja se vidi kao velika/proirena porodica).461
Meutim, jugoslavenske ene su bile pokorene i poraene s dva
aspekta (...) s jedne strane pokorene od strane svoje nacije a sva mo
im biva oduzeta od mukaraca koji vladaju; a s druge strane, ene su
smatrane ultimativnom neprijateljicom od strane druge etnike grupe
zbog njihovih sposobnosti razmnoavanja, to je dovodi u rizik direk-
tnog nasilja (...)462 (...) nacionalistike ideologije u Jugoslaviji su ob-
likovale naciju da slii patrijarhalnoj porodici gdje su mukarci morali
braniti naciju, a ene stavljene sa strane da izvravaju svoje reproduk-
tivne obaveze.463 Tako je, kako Vojvodi primjeuje, pozicija eman-
cipovane jugoslavenske ene u devedesetima vraena na nivoe koji su
bili nii nego za vrijeme komunizma.464 enska uloga je retrogradno
vraena na onu koja dominira u patrijarhalnim drutvima, a ravno-
pravnost koju su socijalistike ene osvojile i stekle biva brzo zaborav-
ljena i ponitena. Slika ene radnice je brzo zamijenjena slikama majke
ili kurve, i u veini sluajeva slabe, pasivne rtve.
460 auevi, J; Gashi, A; Hrelja-Hasei, D. (2012), u Propitivanje enskih, feministikih i

muslimanskih identiteta; Postsocijalistiki konteksti u BiH i na Kosovu (ur. Spahi-iljak,
Zilka), Sarajevo, str. 95-96.
461 Devi, A., Redefining the Public-Private Boundary: Nationalism and Womens Activitism in
Former Yugoslavia, str. 58
462 Papi, . (maj, 2012), u. Gender Analysis in Ethnic Conflict:Causes and Consequences in the
case of Yugoslavia (Vojvodi, N.), London, Pg. 8. School of Slavonic and Eastern European
Studies, University College London
463 Lilly; Irvine, u Vojvodi, N., n. d., str. 4.
464 Vojvodi, N., n. d., str. 5.

ene i nauni rad u SRBiH
Univerzitet u Sarajevu je razvio vrlo iroku naunu djelat-

ZABILJEENE
nost koja je ranije poivala, gotovo iskljuivo, na radu Zemaljskog

muzeja i Balkanolokog instituta. Uz pojedine fakultete su osnivani
nauni instituti koji su funkcionisali kao organizacione jedinice za
nauni rad u pojedinim oblastima. Kasnije se nauna djelatnost
proirila i na druge vee centre (Mostar, Tuzla, Banja Luka i Zenica).
Nauno drutvo BiH (NDBiH) osnovano je 1951. godine, s ciljem
unapreenja naunog kadra i irenja naune djelatnosti. Na temelji-
ma NDBiH 1966. godine osnovana je Akademija nauka i umjetnosti
BiH (ANUBiH) iji zadatak je bio da vodi brigu o ukupnom razvoju
nauke i umjetnosti, da organizuje nauna istraivanja i umjetnike
manifestacije, da objavljuje radove svojih lanova i saradnika Aka-
demije. Zanimljiv je podatak da meu predsjednicima ANUBiH nije
bilo ena. Takoer, ni na jednom univerzitetu u BiH ene nisu birane
na funkciju rektorice. Iako njihov rad nije dovoljno vidljiv, brojne
meunarodno priznate naunice i univerzitetske profesorice dale su
veoma znaajan doprinos u oblasti nauke i obrazovanja.
Vera najder (19041974) bila je vrsna matematiarka i
naunica. Za vrijeme strunog usavravanja na Institutu Henri
Poincar u Parizu, Vera najder objavljuje svoj prvi nauni rad u
Comptes rendus de lAcadmie des sciences. To je ujedno prvi nauni
rad iz oblasti matematike koji je objavio neko iz BiH. Uestvovala
je u osnivanju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, naroito u organ-
iziranju Katedre za matematiku, kasnije Odsjeka za matematiku, na
ijem elu je bila dugi niz godina. Vera najder ula je u historiju
kao prva ena na poziciji dekanese u SFRJ.465 kolskih 1951/52. i
1958/59. godina postavljena je za dekanesu, a 1952/53, 1957/58. i
1959/60. za prodekanesu Filozofskog fakulteta. Bila je i predsjednica
Drutva matematiara, fiziara i astronoma BiH, kao i organizatorica
etvrtog kongresa matematiara, fiziara i astronoma Jugoslavije,
odranog 1965. godine u Sarajevu. Objavila je i knjigu za predmet
racionalna mehanika, koji je godinama predavala.
465 Izvor: http://hr.wikipedia.org/wiki/Vera_%C5%A0najder (20. juni 2014)

Mirjana Vukovi (1948) doktorica je matematikih nauka, au-
torica preko stotinu strunih i naunih radova (ukljuujui knjige,
zbirke zadataka, skripte i monografiju). Bila je predsjednica Sekcije
ZABILJEENE
za matematiku Drutva matematiara, fiziara i astronoma BiH, kao
i prodekanesa za nauno-istraivaki rad i obrazovanje Prirodno-
matematikog fakulteta u Sarajevu, te prorektorica za nauku,
istraivaki rad i obrazovanje Univerziteta u Sarajevu. Dobitnica je
brojnih nagrada i priznanja, izmeu ostalog i najvee republike na-
grade, za nauni rad u oblasti matematike, Veselin Maslea (1987).
Smilja Muibabi (19122006) bila je antifaistkinja, aktivist-
kinja, naunica, autorica nagraivanih udbenika za visoke i sred-
nje kole. Stekla je titulu doktorice biolokih nauka na Univerzitetu
u Cambridgeu. Bila je jedna od osnivaica Prirodno-matematikog
fakulteta u Sarajevu, kao i prva dekanesa (1960). Izabrana je za
prorektoricu Sarajevskog univerziteta u periodu od 1963. do 1965.
godine. Objavljivala je u najpoznatijim meunarodnim ekolokim i
biolokim asopisima. Profesorica Muibabi nesumnjivo zauzima
mjesto meu pionirima eksperimentalne i teorijske ekologije.
Jelena orevi (19291988) bila je redovna profesorica radi-
ologije na Medicinskom fakultetu u Sarajevu, osnivaica Odjeljen-
ja za radioterapiju Klinikog centra Koevo i voditeljica brojnih
naunoistraivakih projekata na Institutu za radiologiju i onkolog-
iju. Iz oblasti radiologije se usavravala u Japanu, Francuskoj, SAD-
u, Engleskoj, Rusiji, Maarskoj i Rumuniji. Autorica je vie od 200
strunih i naunih radova iz oblasti radiologije, knjiga Limfografija i
Radioterapija, te koautorica udbenika Opa radiologija.
Zulejka Popovi (19301991) bila je redovna profesorica Pedi-
jatrije na Medicinskom fakultetu u Sarajevu, direktorica Klinike i po-
liklinike za djeije bolesti Prof. dr. Milivoje Sarvan, efica Katedre za
pedijatriju Medicinskog fakulteta, predsjednica Pedijatrijske sekcije
Drutva ljekara BiH, osnivaica Slube za djeiju alergologiju i imu-
nologiju u BiH i organizatorica nekoliko strunih i naunih skupo-
va iz pedijatrije. Autorica je preko 100 strunih i naunih radova,
najveim dijelom iz oblasti djeije alergologije i imunologije. Bila je
aktivna u Predsjednitvu alergologa i imunologa Jugoslavije, kao i

Predsjednitvu pedijatara Jugoslavije.
U sklopu Medicinskog fakulteta djelovao je Farmakoloki institut
na kojem je veliki doprinos dala Dubravka Potkonjak (19862005),
ZABILJEENE
naunica i farmakologinja. Profesorica Potkonjak je bila saradnica

profesora Pavela terna, osnivaa instituta i jednog od najplodnijih
istraivaa Medicinskog fakulteta.
Jela Gruji Vasi (19232009) dala je znaajan doprinos iz
podruja medicinske hemije. Obavljala je dunost dekanese Far-
maceutskog fakulteta u periodu od 1982. do 1988. godine. Bila je
prva profesorica i efica Katedre za farmakogneziju i hemiju droga.
Objavila je ukupno 195 naunih radova. Autorica je jednog univer-
zitetskog udbenika i koautorica jednog udbenika i dva prirunika.
Uestvovala je u izradi brojnih nauno-istraivakih projekata. Jedna
je od rijetkih ena izabranih za redovnu lanicu Akademije nauka i
umjetnosti BiH.
Herta Kuna (19222009), filologinja i historiarka, u svom
dugogodinjem naunom radu opisala je korpus srednjovjekovne
bosanske knjievnosti, kao i korpus bosanske franjevake pismenos-
ti. Sintezu njenih istraivanja srednjovjekovne Bosne ini knjiga
Srednjovjekovna bosanska knjievnost, a kapitalno djelo koje se vee
uz njeno ime predstavlja izdanje Hvalova zbornika (1986). Profesor-
ica Kuna potaknula je izdavanje Zbornika krstjanina Hvala (1404),
rukopisnoga, savreno iluminiranoga kodeksa Crkve bosanske. Ob-
javljivala je naune lanke i rasprave u brojnim publikacijama, a za
svoj rad primila je i nekoliko drutvenih priznanja i nagrada.
Zlata Grebo (1922, Trebinje) radila je kao profesorica na
Fakultetu politikih nauka u Sarajevu. Objavila je brojna istraivanja
iz oblasti demografije i sociologije, a podruja kojima se usko bavi-
la vezana su za demografske politike, reprodukciju i ulogu ena
u razvoju drutva. Samo neki od njenih radova su: elje i straho-
vanja jugoslovenske ene (1965), Ravnopravnost ene dio borbe za
socijalistiko drutvo (Sarajevo, 1969), Materinstvo i rad stvarna ili
prividna dilema u porodici zaposlene ene (1975), ovjek, raanje
i drutvo (1975). Uestvovala je u pripremi metodologije popisa
stanovnitva 1971. godine u Saveznom zavodu za statistiku. Dobit-

nica je vie drutvenih priznanja.
Sana Salahovi je predstavljala SFR Jugoslaviju na Prvoj svjetskoj
konferenciji o enama, koja je odrana u Meksiko Sitiju 1975. go-
ZABILJEENE
dine.466 Pisala je empirijskim podacima potkrepljene naune radove
o enama. Tekst Nauni i tehniko-tehnoloki razvoj i tendencije u
obrazovanju ena Jugoslavije preraeno je izlaganje sa Meunarodnog
seminara za drutvenu aktivnost ena Jugoslavije, odranog u Beo-
gradu oktobra 1971, na kojem su bili predstavnici/e iz Alira, Egipta,
Austrije, Belgije, Bugarske, SSR, Danske, DR Njemake, Francuske,
Holandije, Italije, Kanade, Maarske, Norveke, Poljske, Rumunije,
Sirije, SR Njemake, SSSR-a i vicarske. U izdanju Saveznog zavoda
za statistiku467 u meunarodnoj godini ena, 1975. godini, izlazi
pregled osnovnih statistikih pokazatelja ena u privredi i drutvu
SFR Jugoslavije, koje je istraila Sana Salahovi, a znaajan je i njen
tekst Poloaj ene u savremenom svijetu, iz 1976. godine (Pregled,
Sarajevo). Sestra je Zlate Grebo.
Slavica Krneta (19272010) bila je profesorica na Pravnom
fakultetu u Sarajevu i lanica ANUBiH.Dala je veliki doprinos razvoju
prava i pravne nauke u BiH. Bavila se graanskim pravima, te autor-
skim i industrijskim vlasnitvom iz pravne perspektive. Predavala je
i na brojnim meunarodnim fakultetima, bila je ukljuena u izradu
nekoliko zakona, intenzivno se bavila naunim radom kroz pisanje.
Natalija Mastilo (19301992) bila je pokretaica i urednica
asopisa Nastava geografije, predsjednica Komisije za nastavu Saveza
466 Prva svjetska konferencija o enama odrana je u Meksiko Sitiju 1975. godine. NGO Forum
je prvi put u historiji na jednoj svjetskoj konferenciji okupio vie ena nego mukaraca i
prvi put na vladinoj Konferenciji bilo je vie ena nego mukaraca u svojstvu zvaninih
predstavnica svojih vlada. Na Konferenciji je odlueno da e se period od 19751985 naz-
vati Dekada ena, a 1975. je proglaena za Meunarodnu godinu ena. Vladine delegacije
prihvatile su dokument Svjetski plan za akciju, koji je imao 48 strana i iji je glavni cilj bio
usmjeravanje ka JEDNAKOSTI, RAZVOJU I MIRU. Ovaj zvanini dokument je izmeu
ostalog traio poveanje broja ena u procesima odluivanja, kako u dravama lanicama,
tako i u samoj organizaciji UN-a, u kojoj je tada bilo samo 8% ena. Pored toga, dokument
je govorio o poveanju nepismenosti ena i nevrednovanju enskog rada u kui. Na NGO
Forumu su se razmenjivala iskustva ruralnih ena u oko 200 radionica, podsticao se mali
enski biznis i mnoge druge enske inicijative. Izvor: http://www.womenngo.org.rs/sajt/
sajt/izdanja/feministicke_sveske/Fs_s5/lepa.html, (10. juli 2014)
467 ena u drutvu i privredi Jugoslavije, (april, 1973), Statistiki bilten Saveznog zavoda za
statistiku

geografskih drutava Jugoslavije i organizatorica etvrtog i Petog
geografskog simpozijuma. Bibliografija njenih radova sadrava ne-
koliko stotina jedinica.
ZABILJEENE
Desanka Kovaevi-Koji (1925) je vrsna historiarka. Ob-

javila je est autorskih knjiga i oko 100 naunih i strunih radova.
Bila je saradnica Enciklopedije Jugoslavije, te predsjednica Drutva
historiara BiH. Dobitnica je brojnih nagrada i priznanja. U svom
radu najvie je prouavala ekonomsku historiju srednjeg vijeka,
naroito srednjovjekovne Bosne. Izabrana je za redovnu lanicu
Akademije nauka i umjetnosti BiH.
Hanifa Kapidi Osmanagi (1935) je knjievna kritiarka i
teoretiarka, esejistkinja i prevoditeljica. Objavila je veliki broj studija i
eseja iz komparativne, francuske i knjievnosti junoslavenskih naroda.
Dugogodinja je glavna urednica asopisa za knjievnu i umjetniku
kritiku Novi izraz. Redovna je lanica ANUBiH. Bila je predsjednica
PEN centra, efica Katedre za francusku knjievnost, predsjednica
Vijea Odsjeka za romanistiku, dekanesa Filozofskog fakulteta u Sara-
jevu (19731975) i prorektorica Univerziteta u Sarajevu (1985 1988).
Adila Paali Kreso (1944) je pedagoginja, lanica ANUBiH,
potpredsjednica Svjetskog savjeta udruenja komparativnih peda-
goga (WCCES), predsjednica Mediteranskog udruenja kompara-
tivnih pedagoga (MESCE), urednica asopisa Porodica i dijete, te
efica Odsjeka za pedagogiju na Filozofskom fakultetu u Sarajevu.
Bila je i na funkciji prodekanese na Fakultetu politikih nauka u Sa-
rajevu (19811985). Objavila je vie od stotinu lanaka u strunoj
periodici, domaim i stranim asopisima.
Branislava Perunii (1936) je nauna saradnica Instituta
za automatiku i raunarske nauke (IRCA), saradnica Instituta za
raunarske i informacijske sisteme (IRIS) u Energoinvestu, predsjed-
nica Savjeta za kompjuterizaciju Energoinvesta te delegatkinja Savje-
ta akademija SFRJ u komisiji za nauku. Predsjednica je bh. sekcije
vodeeg svjetskog Instituta ininjera/ki elektrotehnike, elektronike i
raunarstva (IEEE), redovna profesorica Elektrotehnikog fakulteta
i lanica ANUBiH. Objavila je ukupno 29 radova, kao i udbenik
Analiza signala i sistema, sa koautoricom Melitom Ahi-oki.

Najznaajniji doprinos ostvarila je u tri oblasti: teorija sistema sa
promjenjivom strukturom; digitalna zatita, lokacija kvara i mjerenje
u elektroenergetskim sistemima; teorija grafova.
ZABILJEENE
U okviru Poljoprivrednog fakulteta djelovali su instituti koji su ob-
jedinjavali nauno-istraivaki, struni i nastavni rad. Na Institutu za
ratarstvo i oplemenjivanje bilja poseban doprinos dala je Olga Vidovi
koja je zajedno sa dr. Jovanom Todoroviem 1988. godine, kao rezultat
viegodinjeg istraivakog rada, objavila prvu monografiju o grahu
na podruju SFRJ. Olga Vidovi (1921.) spada u red najznaajnijih
strunjaka/inja na polju genetike i stvaranja novih
sorti. Dala je veliki doprinos poljoprivrednoj nauci i
praksi, stvorivi pet novih sorti graha koje su zbog vi-
sokog kvaliteta i hranjive vrijednosti cijenjene irom
zemlje. Bila je redovna profesorica Poljoprivrednog
fakulteta u Sarajevu, kao i prorektorica Univerziteta u
Sarajevu. Dobitnica je nagrade ZAVNOBiH-a, odlik-
Olga Vidovi, foto- ovana Ordenom zasluge za narod III reda, Ordenom
grafija iz porodi- zasluge za narod sa srebrenom zvijezdom i Orednom
nog albuma rada sa crvenom zastavom.
Natalija Dozet (1923) je bila inicijatorica osnivanja Odsjeka i

Instituta za preradu i kontrolu poljoprivrednih proizvoda, kao i nos-
iteljica brojnih istraivako-razvojnih projekata. Na Poljoprivredno-
umarskom fakultetu bila je prodekanesa i dekanesa. Dala je pose-
ban doprinos razvoju laboratorijskih kapaciteta Instituta pisanjem
brojnih udbenika, prirunika i praktikuma.
Ljubinka Baovi (19302002) prva je doktorica bibliote-
karstva u BiH. Radila je u Matinom odjeljenju Narodne biblioteke
BiH (19581971). Uestvovala je u osnivanju Odsjeka za opu
knjievnost, scensku umjetnost i bibliotekarstvo Filozofskog fakulte-
ta u Sarajevu. Nastavnim radom, teorijskim i strunim tekstovima
doprinijela je programskom oblikovanju Katedre za bibliotekarstvo
na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, koja je postala model ostalim
bibliotekim katedrama u SFRJ. Za svoje zalaganje u ovoj oblasti
1973. godine dobija godinju nagradu Zajednice kulture SR BiH.
Objavila je knjige Biblioteke i bibliotekarstvo u BiH: 19451975 i

Biblioteke i bibliotekarstvo u BiH: 19181945. godine, za koju je do-
bila najveu republiku nagradu Veselin Maslea (1987).
Marija Kon (18941987) prva je ena doktorica nauka u BiH.
ZABILJEENE
Marija Kon je porijeklom iz Bea,468 a ona i njena sestra Lujza bile

su prve maturantkinje u BiH. Zavrile su gimnaziju u Sarajevu.
Marija je zatim zavrila studij germanistike i slavistike na Filozof-
skom fakultetu Univerziteta u Beu, te odbranila doktorsku disert-
aciju pod nazivom: Njemaka poezija Petra Preradovia (1916). U
periodu 19191941. radila je kao profesorica u gimnazijama u Mo-
staru, Cetinju i Sarajevu. Otputena je iz slube 1941, a 1942. spro-
vedena u Italiju. Poslije kapitulacije Italije, septembra 1943. dolazi na
osloboenu teritoriju gdje radi kao profesorica i direktorica gimna-
zije u Glini. U periodu 19451949. obavlja razne funkcije u oblasti
kulture i kolstva u Mostaru i Sarajevu. Radila je kao profesorica
za jugoslavenske knjievnosti na Vioj pedagokoj koli u Sarajevu
(1949), a na Filozofskom fakultetu u Sarajevu od njegovog osnivanja
1950. Marija Kon je jedna od osnivaa/ica Katedre za njemaki jezik i
knjievnost i prva predsjednica formiranog Odsjeka za germanistiku
i anglistiku. Penzionisana je 1965. godine. Bavila se svim razdobljima
njemake knjievnosti, a posebnu panju posveivala je prevodilakom
radu. Objavljivala je radove u asopisima ivot i Izraz.
Marija orevi (19021982) prva je Bijeljinka predavaica na
fakultetu i prevoditeljica. Marijina porodica je poetkom XX vijeka
bila meu najjaim trgovakim kuama u regiji, pa je Marija imala
mogunost da pored muzikog obrazovanja veoma rano razvije i svoj
talent za jezike. Od 1930. godine je radila kao profesorica francuskog
i njemakog jezika u Uiteljskoj koli u Novom Sadu pa sve do 1938.
godina, zatim u gimnaziji u Beogradu u kojoj je poslije Drugog
svjetskog rata predavala i ruski jezik. Godine 1937. i 1938. provela
je u Parizu prouavajui francuski jezik. Od 1950. do 1965. je bila
profesorica njemakog jezika na umarskom fakultetu u Beogradu.
Bavila se prevodilakim radom sa njemakog, francuskog, ruskog i
engleskog na srpskohrvatski i sa srpskohrvatskog na njemaki i fran-
cuski jezik. lancima i prikazima saraivala je u mnogim knjievnim
468 Izvor: http://bs.wikipedia.org/wiki/Marija_Kon (1. juni 2014)

asopisima. Narodnoj biblioteci Filip Vinji u rodnom gradu Bijelji-
ni zavjetala je izuzetno bogat knjini fond. Umrla je u Beogradu.
Emina Zairagi (1940) je cijeli svoj radni vijek provela u
ZABILJEENE
pravosuu i advokaturi, a politiki angaman je zapoela 1980. go-
dine. Rat ju je zatekao kao lanicu predsjednitva Opinskog komite-
ta u Jajcu. Ostat e zapamena kao prva ena sudija u Jajcu, i kao
jedna od deset prvih advokatica u BiH.
Narodi i narodnosti u SFRJ
Socijalistika Federativna Republika Jugoslavija sastojala se od

est narodnih republika, Slovenije, Hrvatske, Srbije, Crne Gore,
Makedonije i BiH. Dva temeljna, autohtona i kompaktna, neslaven-
ska naroda Maari u Vojvodini i Albanci na Kosovu, inili su dvije
autonomne pokrajine, vezane uz Republiku Srbiju. BiH je bila jedina
republika bez veinske nacije (muslimanska nacija [znaci navoda u
originalnom tekstu] slubeno je prihvaena 1968). Kako napominje J.
orevi, svaka republika je bila samostalna zajednica unutar drave,
pri emu su republike zapravo bile nacionalne drave - Srba, Hrvata,
Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca. BiH, esta republika, takoer
poiva na nacionalnom principu, ali, kao zajednica triju naroda.469
Prava svih graana/ki SFRJ, ukljuujui i manjine, ostvarivala su
se u okviru ideolokog koncepta socijalistikog drutva, a odrednica
bratstvo i jedinstvo je stavila narode i nacionalne manjine u iri kon-
tekst drave radnih ljudi i graana/ki. Kao to je istaknuto u Kom-
parativnom istraivakom projektu o medijima i manjinama na Za-
padnom Balkanu: Jugoslavija je bila drava zasnovana na suverenosti
naroda, na vlasti i samoupravljanju radnike klase i svih radnih ljudi
i socijalistika samoupravna demokratska zajednica radnih ljudi i
graana i ravnopravnih naroda i narodnosti.470
469 Jovi, D., Strah od postajanja manjinom i sukob u prethodnoj Jugoslaviji, Izvor: http://
www.fabrikaknjiga.co.rs/rec/65/113.pdf. (3. juli 2014)
470 Manjine i mediji na Zapadnom Balkanu: Komparativni istraivaki projekat baziran na
analizi sadraja medija nacionalnih manjina u BiH, Crnoj Gori, Makedoniji i Srbiji, (de-
cembar, 2012), Sarajevo, Izvor: http://www.rrpp-westernbalkans.net/en/News/Media-
and-National-Minorities-in-the-Westernbalkans/mainColumnParagraphs/0/text_files/
file/MANJINE.pdf. (3. juli 2014)

U etnikom znaenju, termin nacionalna manjina smatran je
zastarjelom kategorijom koja pripada starom, predsocijalistikom voka-
bularu. Umesto manjina i veina, zvanina klasifikacija je pravila raz-
ZABILJEENE
liku izmeu (konstitutivnih) naroda i narodnosti, ostavljajui izvestan

prostor za etnike zajednice u donekle sivom podruju politikog
renika. est slovenskih konstitutivnih naroda nije smatrano manjina-
ma ni na jednom delu jugoslovenske teritorije, ak ni u onim oblastima
gde su bili u manjini (na primer, Srbi na Kosovu, Hrvati u Vojvodini ili
Bosni, itd.). Prema tome, za razliku od Italijana, Albanaca i Maara, oni
nisu imali nikakvu institucionalnu zatitu koja bi inae pratila njihov
manjinski status (autonomne oblasti, izdavake kue, novine, zasebne
kole, itd.). Ni narodnosti nisu bile tretirane kao manjine. Tamo gde su
inile veinu lokalnog stanovnitva (kao Albanci na Kosovu), njihov
poloaj je bio institucionalizovan. Tamo gde su bili u manjini (kao Al-
banci u Makedoniji, Italijani u Hrvatskoj i Sloveniji, Maari u Vojvo-
dini), njihov status se nije mnogo razlikovao od statusa konstitutivnih
naroda u oblastima gde su oni bili u manjini.471
to se tie Jevreja u SFRJ, kako istiu Vedrana Madar i Nataa
Tepavevi, samo 20% jugoslavenske jevrejske zajednice preivjelo je
Drugi svjetski rat, od ega se polovina njenih lanova iselila u Izrael. Ova
zajednica je tako ostala vrlo mala u SFRJ. Nakon Drugog svjetskog
rata, socijalistika Jugoslavija je (...) vrlo rano, za razliku od ostatka
Evrope, u periodu kada se holokaust nalazi na marginama drutvene
debate, otpoela komemoraciju jevrejskim rtvama faizma, i naroito,
jevrejskim borcima palima u Narodnooslobodilakoj borbi.472
Jevrejke u socijalizmu
U socijalistikoj Jugoslaviji, Jevreji su bili priznati kao nacionalna

manjina a svoj su jevrejski identitet podreivali jugoslavenskom, kao
i mnogi Jevreji u ostalim zemljama komunistike istone Evrope. Na-
kon rata u Sarajevo su se vratili neki Jevreji/ke koji su bili prognani iz
471 Gjidara, M. (2001), Dravljanstvo i nacionalnost u Federatvinoj Jugoslaviji, Hrvatska revija,
br. 1. Izvor: http://www.matica.hr/hr/322/DR%C5%BDAVLJANSTVO%20I%20NACIO-
NALNOST%20U%20FEDERATIVNOJ%20JUGOSLAVIJI/ (3. juli 2014)
472 Izvor: http://manjine.ba/?p=2278 (3. juli 2014)

tog grada. Zbog multietnike sredine, u SR BiH je bilo dosta mijeanih
brakova judaizam, kranstvo i islam. lanstvo u Jevrejskoj zajednici
je bilo na dobrovoljnoj osnovi. Mnogi Jevreji, roeni nakon Drugog
ZABILJEENE
svjetskog rata, imali su malo znanja o svom jevrejskom porijeklu, a
jevrejsko obrazovanje je bilo limitirano samo na predkolsko doba,
odnosno u jevrejskim obdanitima. Izvan kue nije bilo nikakvog vjer-
skog jevrejskog obrazovanja. lanovi i lanice Jevrejske zajednice su
odravali jake porodine i prijateljske veze sa Izraelcima, a pojedini
mladi ljudi su posjeivali ili studirali u Izraelu pa ak i poslije 1967.
kad je SFRJ prekinula diplomatske odnose sa Izraelom.
Kako bi podstakla i ojaala jevrejski identitet lanova i lanica,
Federacija jevrejskih zajednica je organizovala ljetne kampove na
jadranskoj obali od 1955. do 1991. i godinja okupljanja koja su se
zvala Mala Makabijada. U toku ezdesetih i sedamdesetih godina Je-
vrejska zajednica je slala svoje lanove na sastanke Svjetske zajednice
jevrejskih studenata (WUJS), a lanovi WUJS-a i Izraelci su dolazili
u ljetne kampove.
Nakon Drugog svjetskog rata mnoge jugoslavenske Jevrejke su se
fakultetski obrazovale i sticale dodiplomske, postdiplomske diplome
i doktorate, a neke su zavravale i umjetnike i muzike akademije u
Jugoslaviji, Izraelu ili u nekoj drugoj zemlji. Jugoslavenske Jevrejke
su radile kao doktorice, uiteljice, profesorice, naune istraivaice,
socijalne radnice, historiarke umjetnosti i kustosice, advokatice,
ininjerke i sekretarice. Neke su bile i knjievnice, novinarke, publicist-
kinje i prevoditeljice, umjetnice, glumice, operske pjevaice i plesaice.
Jevrejke koje su emigrirale u Izrael (aliyah) bile su zaposlene na
slinim radnim mjestima, a neke su bile i turistike voditeljice, vlasnice
prodavnica ili instruktorice letova. Status ena u socijalistikoj Jugo-
slaviji je znatno poboljan, a poto su ene oficijelno dosegle politiku
i ekonomsku ravnopravnost, mnoga enska udruenja su se ugasila.
Tako su se gasila i jevrejska enska udruenja. Ni jedna Jevrejka nije
bila izabrana na vee vodee funkcije unutar jevrejskih zajednica ili
Federacije jevrejskih zajednica Jugoslavije, mada su neke radile kao
potpredsjednice ili lanice upravnih odbora. U SR BiH je Flora Pinkas

Klem (19091982) bila izabrana za dravnu slubenicu u Jajcu.473
S druge strane, ene su imale vanu ulogu u drutvenom upravljan-
ju na svim nivoima vlasti osim na najveem nivou. Imale su vane po-
ZABILJEENE
zicije kao administratorke, arhivistkinje, kustosice i bibliotekarke u je-

vrejskoj zajednici. U drutvenom ivotu zajednice, ene su uestvovale
puno aktivnije nego mukarci i vie nisu bivale iskljuene iz aktivnosti
uz izuzetak aktivnosti u sinagogama. Uz mukarce su ravnopravno
uestvovale u odborima Federacije, lokalnim zajednicama, Jevrejskom
historijskom muzeju, i starakom domu varc. Takoer su pjevale u
sekularnim jevrejskim horovima u Beogradu i Zagrebu. Odvojene
enske sekcije koje su bile formirane u veim centrima esto su bile
najvea i najaktivnija tijela unutar udruenja. enske sekcije su se bri-
nule o obdanitima i ljetnim kampovima te doprinosile generalnom
drutvenom i kulturnom napretku zajednice.
Mnoge starije jevrejske aktivistkinje, roene krajem XIX i poetkom
XX vijeka, dobile su priznanja za svoje doprinose i drutveni rad. Mnoge
su bile upisane u Federaciju jevrejskih zajednica i u registru Jevrejskog
nacionalnog fonda. Meu njima je bila i Sarika Baruh Konforti (1900
1980) iz Sarajevske enske sekcije. Vrlo mali je broj Jevrejki, roenih na-
kon 1930, koje su postale prominentne u drutvenom ivotu Jugoslavije.
A samo neke od onih koje su emigrirale u Izrael su postale aktivne u
Udruenju emigranata iz Jugoslavije.474
Osvrt na pozorine prilike
Period samoupravnog i patrijarhalnog socijalizma u

bosanskohercegovakom drutvu je obiljeilo otvaranje katedri za
pozorinu i filmsku reiju, pozorinih kua kao to je Pozorite mladih
(1950), Malo pozorite, dananji Kamerni teatar 55 (1955), pa samim
tim i intenzivnije artikulisanje enskog pozorinog stvaranja. ene se
unutar ove epohe javljaju izravno kao autorice, teoretiarke pozorita,
kostimografkinje i rediteljice, a takvo to su postigle socijalistikom
473 Izvor: http://jwa.org/encyclopedia/article/yugoslavia (10. juli 2014)
474 Freidenreich, H. Izvor: http://jwa.org/encyclopedia/article/yugoslavia (1. juli 2014); Rom-
Rymer, S. http://www.momentmag.com/bosnian-jews-and-the-siege-of-sarajevo/; http://
www.benevolencija.eu.org/content/view/384/36/ (20. juli 2014)

strategijom emancipatorne i obrazovne politike to je nadolazeim
generacijama omoguilo ravnopravan status za bavljenje ovom
djelatnou. Svakako, takva obrazovno-emancipatorna ravnopravnost
ZABILJEENE
se ogledala u tome da studirate ono to vas zanima, ali u reprezent-
acijskom i strukturalnom kontekstu, ene su ideoloki i brojano bile
iskljuene iz teatarskoga svijeta koji se odnosio na reiju, scenarij ili
na neku drugu vrstu izravnog kreiranja fikcije ili narativa. Takvo to
je rezultiralo nedostatkom pozorinih rediteljica i producentica, ak
i u postjugoslavenskom periodu se ova djelatnost smatra mukim
angamanom. Meutim, to ne znai da ene nisu ostavile traga u
pozorinom svijetu.
Helena Uhlik Horvat (1920), scenografkinja i kostimografkinja,
roena je u Tuzli. Srednju kolu je zavrila u Beogradu, a slikarstvo i
balet studirala u Zagrebu. Poslije kraeg angamana u svojstvu baler-
ine i kostimografkinje u Beogradu, krajem 1949. godine prelazi u
Narodno pozorite u Sarajevu, gdje je od 1955. potpuno posveena
kostimografiji i scenografiji. Najvei uspjeh ostvarila je u dramskim
djelima Roberta Bolta (Thomas Mor), Arthur Adamov (Mrtve due),
Miroslav Jani (Bosanski kralj), Molir (Graanin plemi) i dr. Od
operskih djela posebno se istiu kreacije za Verdijevu Aidu, Falsfa-
ta i Don Karlos, Rajiievu Simonidu i Vagnerovog Loengrina. Od
baletnih premijera se izdvajaju ajkovski (Labue jezero), Prokofjev
(Romeo i Julija), Hristi (Ohridska legenda). Osim rada u pozoritu,
Helena Uhlik-Horvat uspjeno je kostimski opremila i nekoliko tel-
evizijskih emisija, zabavno-muzikih programa i igranih filmova.
Dobitnica je mnogih znaajnih nagrada u oblasti kostimografije:
godinja nagrada ULUPUBiH 1964, estoaprilska nagrada grada Sa-
rajeva 1966, Specijalna nagrada Udruenja primijenjenih umjetnika
i dizajnera Vojvodine na Sterijinom pozorju u Novom Sadu 1972,
Nagrada pozorinih igara u Jajcu 1973. i 1974. Predavala je modno
crtanje u Zagrebu, te historiju scenskog kostima na Dramskom stud-
iju u Sarajevu. Umrla je u Zagrebu, 2007. godine.475
Olga Babi je prvakinja drame Narodnog pozorita za ulogu
Meri u drami Dugo putovanje u no, Eugenea ONeilla. Dobitnica
475 Abdievi, A. (2002), Scena i kostim, Sarajevo, Muzej knjievnosti i pozorine umjetnosti BiH

estoaprilske nagrade, kao i Danica Roulj Malkin, prvakinja drame
Narodnog pozorita za ulogu Dozi o Hogan u drami, Eugenea
ONeilla, Mjeseina za nesrene, koja je takoer dobila estoaprilsku
ZABILJEENE
nagradu 1969. godine.

Hela Volfart Kojovi (1928), scenografkinja i kostimografkinja,
roena je u Sarajevu, a srednju kolu zavrila u Beu. Poslije rata, 1945.
godine, primljena je na prestinu Visoku kolu primijenjenih umjet-
nosti gdje je provela godinu dana, a na drugoj godini se specijalizirala
na Odsjeku za modu. Godine 1950. zavrava Srednju slikarsku kolu, a
1953. diplomira na Odsjeku za kostimografiju na Akademiji primijen-
jenih umjetnosti u Beogradu. Od 1954. do 1961. radila je kao slikarica u
Etnografskom odjeljenju Zemaljskog muzeja u Sarajevu. U periodu od
1953. do 1971. posveena je radu na kostimografijama opremivi preko
150 predstava. Osim rada u Narodnom pozoritu, bila je dugogodinja
saradnica Kamernog teatra 55, Pozorita mladih i Lutkarskog
pozorita u Sarajevu. Najznaajnije kostimografije u sarajevskom
Narodnom pozoritu za dramske premijere su: Nui (Sumnjivo lice,
Gospoa ministarka, Protekcija), ehov (Ujka Vanja), Krlea (Gospoda
Glembajevi, Kome zvono zvoni), Selimovi (Tvrava), Bizet (Carmen),
Verdi (Nabuko), Guno (Faust) i dr. Hela Volfart-Kojovi je prva obra-
zovana kostimografkinja u bosanskohercegovakim pozoritima. Za
drutveni i struni rad odlikovana je brojnim nagradama i priznan-
jima: nagrada Zajednice profesionalnih pozorita BiH za najbolju sce-
nografiju na Prvom susretu pozorita lutaka BiH u Mostaru (1971),
Povelja za izuzetne zasluge i doprinos u historiji Narodnog pozorita
u Sarajevu (1971), estoaprilska nagrada grada Sarajeva za predstavu
u cjelini Omer Paa Latas (1977), Priznanje za najuspjeniji rad na
godinjoj izlobi ULUPUBiH (1979). ivi u Beu.476
Gordana Muzaferija (19482008), dramaturginja, roena je
u Otarijama, (Hrvatska). Osnovnu kolu i gimnaziju zavrila je u
Visokom. Doktorirala je na temu Narodna pjesma kao inspiracija
u jugoslavenskom dramskom stvaralatvu na Filozofskom fakulte-
tu u Sarajevu, gdje je predavala hrvatsku knjievnost kao redovna
profesorica. Univerzitetsku karijeru zapoela je kao asistentica
476 Ibid.

na Akademiji scenskih umjetnosti u Sarajevu prije vie od 20 go-
dina, da bi uznapredovala u redovnu profesoricu na predmetu
Historija junoslavenske drame i pozorita. Objavila je veliki broj
ZABILJEENE
knjievno-historijskih i dramatoloko-teatrolokih radova, te dvije
knjige dramskih tekstova Alije Isakovia s iscrpnim predgovorima.
Pored toga napisala je i dvije monografske studije initi za teatar i
Kazaline igre Mire Gavrana. Objavila je oko stotinu strunih i znan-
stvenih radova, uestvovala na brojnim slavistikim skupovima, sim-
pozijumima i konferencijama u zemlji i inozemstvu, gostovala kao
profesorica na fakultetima u Mostaru, Tuzli, Rijeci, Innsbrucku i Hal-
leu, te postala saradnicom Leksikografskog zavoda Miroslav Krlea i
hrvatske Akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu. Sudjelovala je
u izradi pozorine enciklopedije Larousse Bordas, kao ekspertica za
bosanskohercegovako pozorite, a redovno je uestvovala i na sim-
pozijumima koje svake godine u junoslavenskim centrima organizuje
Sorbonne Paris. Gordana Muzaferija je jedna od rijetkih autorica koja
je uvrtena u kanonske antologijske izbore izdavake kue Alef477 pod
urednitvom Enesa Durakovia. Taj obimni projekat antologijskog
vrednovanja, poduzet oigledno s dvostrukom namjerom ouvanja i
uvrivanja bonjakoga identiteta, s jedne strane, i suprotstavljanja
razarajuoj moi ratne mainerije da uniti simbolika dobra kao te-
melj razvoja bosanskohercegovakoga drutva, s druge strane, nesvjes-
no nam pokazuje kakava je druga strana medalje simbolikoga nasilja,
ono se ne provodi uvijek minobacaima, ve preko znanja i uspostavl-
ja podvlaivanjem onih koji ga podnose. Preovlaujui kriterij za kon-
strukciju bonjakog knjievnog korpusa i bosanskohercegovakog
kanona su, dakako, definisani nacionalno, ali u prvom i knjievnice i
kritiarke dobijaju neto vie mjesta u skladu sa suplementarnim krit-
erijem kulturolokoga pamenja, dok u drugom ast da uestvuje u iz-
boru ima samo jedna autorica. Meu pjesnikinjama izabrane su Bisera
Alikadi, Mubera Pai, Jozefina Dautbegovi i Ferida Durakovi,
a Antologija bosanskohercegovake pripovijetke XX vijeka izdvaja samo
jednu pripovijedaicu Almu Lazarevsku.478 Umrla je u Visokom.
477 Vidi: Muzaferija, G; Rizvanbegovi F; Vujanovi, V; (1995), Antologija bosanskohercegovake
drame XX vijeka, Sarajevo, Alef
478 Moranjak-Bambura, N. (2003), Signature smrti i etinost enskog pisma, u Sarajevske

Osvrt na knjievne prilike
Propitivanje historije domae i svjetske knjievnosti, kreiranje

ZABILJEENE
osobnog knjievnog iskustva, naruavanje samorazumljivih poi-

manja tradicije i irenja granica diskursa, sainjavanje novih po-
etika i emancipatornih politika unutar knjievnoga izriaja odlika
je enskog knjievnog stvaralatva u jugoslavenskom periodu. Od-
like te epohe e zapravo utemeljiti ensko knjievno stvaralatvo u
BiH i unutar ostalog (post)jugoslavenskog regiona, te otvoriti vrata
novim generacijama knjievnica koje se javljaju nakon raspada SFRJ.
Kljune autorice u SFRJ periodu su: Dara Sekuli (1931), Nasiha
Kapidi-Hadi (19321995), Vojka iki (1932), Marina Trumi
(19392007), Bisera Alikadi (1939), Jasmina Musabegovi (1941),
Mubera Pai (1945) i Jozefina Dautbegovi (19482008).
Autorice su ponajvie hronoloki smjetene u ovaj period, zbog
toga to su unutar ovog perioda objavile najvei broj svojih djela,
pa i izvrile mnogo vei utjecaj, te u konteksualnom znaenju bile
mnogo vie subverzivne. Meutim, neke autorice koje smo smjes-
tili u ovu epohu su nastavile pisati i u postjugoslavenskoj BiH (M.
Trumi, J. Dautbegovi, J. Musabegovi), neke jo uvijek i piu poput
Bisere Alikadi.
Bisera Alikadi (1939, Livno) bosanskohercegovaka je
knjievnica od koje zapravo i zapoinje knjievno-umjetnika vri-
jednost enskoga knjievnog stvaralatva,479 te jasno artikulisana
feminilno-feministika knjievnost, kako je Grosz razumijeva. Gran-
ice izmeu ove dvije kategorizacije nisu samorazumljive480 kada
se radi o knjievnim poetikama Bisere Alikadi, kao ni po toposi-
ma koji su dominirali u njenim tekstovima. Kljuan topos njenog
pozamanog knjievnog opusa je svakako konstrukcija enskoga
subjekta i/ili identiteta, ona zapravo iskustvo i uslove nastanka
sveske, br. 2, Sarajevo, Mediacentar, str. 113-123; O ovim umjetnicama e biti rijei u na-
rednom poglavlju.
479 Ovakva knjievno-teorijska klasifikacija se ne odnosi samo na Biseru Alikadi, nego i na
Jozefinu Dautbegovi, Muberu Pai i Marinu Trumi.
480 U tom smjeru pogledati: Demiragi, A. (2006), Revizija romana Larva i Krug Bisere
Alikadi, u Sarajevske sveske, br. 13, Sarajevo, Mediacentar, str. 369-379.

enskoga subjektiviteta postavlja u centar svoga knjievnog nara-
tiva. B. Alikadi se izravno bavila feministikim artikulacijama i
rainjavanjima mizoginih i patrijarhalnih reprezentacija enskih
ZABILJEENE
likova i enskog iskustva u bosanskohercegovakoj i junoslavenskoj
knjievnosti. U svojim knjievnim djelima je problematizirala za-
zorne enske figure, enskost kao drugost, ensku tjelesnost, patri-
jarhalni strah od enske seksualnosti, intertekstualnim oslanjanjem
na svekoliko iskustvo svjetske i domae knjievnosti i knjievne
tradicije, te rainjavanjem tih mitova o enskim i mukim reprezen-
tacijama u poeziji ili prozi. Sa pojavom Bisere Alikadi propituju se
oznaiteljske prakse koje su dovele do razumijevanja enske seksu-
alnosti unutar patrijarhalnih okvira. Nerijetko je muke likove pri-
kazivala kao nesigurne, preplaene, submisivne i groteskne. Jo od
prvog romana Larva, objavljenog 1979. (koji je zapravo trebao biti
objavljen 1966. ali zbog pretjerane erotizacije u romanu tampa je
bila odgoena), Bisera Alikadi zapravo odreuje topose svojih tek-
stova, poetskih ili proznih. Ono to se moe odrediti kao jedna od
znaajnijih feministiko-knjievnih preokupacija jeste upravo nas-
tojanje da se figurama kao to su Eva, Antigona, Medeja, itd. pov-
rati dignitet i vrijednost koja se sada uspostavlja izvan krutih patri-
jarhalnih binarnih opozicija.481 Simptomatinim se smatra to to je
knjievna kritika482 iz ove jugoslavenske epohe nerijetko B. Alikadi
drala za: osrednju autoricu, erotsku knjievnicu, enu koja pati us-
lijed neostvarenog majinstva, te njene knjievne tekstove posma-
trala uvijek kao odraz osobnog iskustva, kao da neko drugo osim
osobnog postoji. Drugim rijeima, reprezentativno je jedno posve
mizogino razumijevanje unutar kojeg se knjievnica nikada ne moe
distancirati od teksta/tijela, nije to sposobna racionalizovati, jer je
navodno autorica, samim tim to je ena, neodvojiva od svoga teksta.
Bisera Alikadi je, kao i Dubravka Ugrei u Hrvatskoj pojanjavala
da knjievnost nuno ne nastaje iz ivota nego iz knjievnosti same,
odnosno iz elje za pisanjem. Iako se nikada nije javno deklarisala
481 Demiragi, A. (2006), Revizija romana Larva i Krug Bisere Alikadi, u Sarajevske sveske,
br. 13, Sarajevo, Mediacentar, str. 369-379.
482 Posebno se odnosi na knjievnu kritiku Zilhada Kljuanina. Vidi: Kljuanin, Z. (1988),
Vrtovi naslada Bisere Alikadi, u Pjesme (Alikadi, B.), Sarajevo, Veselin Maslea, str. 5-21.

kao feministkinja, njen angaman je posve feministiki, prije nego
feminilan. Sa pojavom Bisere Alikadi, Dubravke Ugrei, Jasmine
Teanovi, Mubere Pai, Marine Trumi i Jozefine Dautbegovi
ZABILJEENE
postaje posve jasno kako unutar junoslavenske transliterarne zajed-

nice knjievnost prestaje biti iskljuivo muka djelatnost. U Bosni
i Hercegovini period samoupravnog i patrijarhalnog socijalizma je
utemeljila Bisera Alikadi i izvrila ogroman utjecaj na savremeno
bh. i jugoslavensko ensko stvaralatvo uope. Objavila je dva roma-
na, nekoliko knjiga poezije, prie i pjesme za djecu, novelu i tri radio
drame. Njena djela se nalaze u lektirama u BiH. lanica je Drutva
pisaca BiH. Knjige pjesama: Intonacije (sa S. Kabiljo i i T. ipovcem,
1959), No i ilibar (1972), Kapi i mahovina (1975), Drhtaj vuice
(1981), Raspee (1986), Izabrane pjesme (1988), Dok jesam cigan-
ka (1991), Ne predajem se (1994), Grad hrabrosti / City of Courage
(dvojezino, 1995), Knjiga vremena (1999), Ludi kamen (2002).483
Safeta Obhoa (1951), Pale, Sarajevo bh. knjievnica u dijaspori
- od 1980. do 1992. objavljuje radio drame i prie za koje dobija neko-
liko nagrada, te knjigu ena i tajna u Sarajevu. Od 1992. ivi i radi u
Njemakoj i posebno se angauje u prezentovanju bosanske kulture u
njemakoj kulturnoj zajednici. Istovremeno se angauje i za bolji poloaj
i bolje obrazovne mogunosti muslimana u Evropi. U to spadaju brojne
literarne veeri, posjete njemakim kolama, projekti sa njemakim i
bosanskim kolegama. Pie i izdaje i na njemakom jeziku.484
Vojka Smiljani iki (1932, Varcar-Vakuf) pjesnikinja je,
prevoditeljica, urednica asopisa Sarajevske sveske i urednica
asopisa Treeg programa Radio Sarajeva. Diplomirala na Filo-
zofskom fakultetu u Beogradu. Godine 1975. je primila nagradu
Udruenja prevodilaca BiH. Kao supruga ambasadora, Osmana
ikia, ivjela je u Aliru i Finskoj, a nekoliko godina je provela i u
Londonu. Njene objavljene knjige su: Pjesme (Sarajevo, 1966), Tkai
vetrova (prva knjievna komuna, Mostar, 1987), Prepelica (Sarajevo,
1977), te Zid (Sarajevo 2000).485
Dara Sekuli (1931, Kordunjski Leskovac) pjesnikinja. Gimnaz-
483 Izvor: http://goo.gl/4eLAcZ (28. juni 2014)
484 Izvor: http://www.safetaobhodjas.de/index.html (29. juni 2014)
485 Izvor: http://www.penbih.ba/kojeko/djikicv.htm (29. juni 2014)

iju je pohaala u Italiji, Splitu, Sisku i Karlovcu, a u Sarajevo se doselila
1953. godine gdje zavrava Viu kolu za socijalne radnike. Od 1992.
do danas ivi u Istonom Sarajevu. Objavila je tridesetak knjiga. Do-
ZABILJEENE
bitnica je nagrade Avramov tap.486
Razija Handi je knjievnica i kustosica za knjievne zbirke
u Muzeju grada Sarajeva. Godine 1955. dala je ideju za Muzej
knjievnosti i pozorine umjetnosti koji je osnovan 1961.
Aja Zahirovi (1942, Sarajevo), pjesnikinja, urednica je prve An-
tologije bosanskohercegovake enske poezije, izdate 1985. godine, u
kojoj se spominje 40 pjesnikinja i jo 50 imena ena iz kulture.487
Marina Trumi (1939 - 2011) knjievnica i prevoditeljica.
Roena u Beogradu, ali je vei dio karijere provela u Sarajevu. Ob-
javila je knjige proze: Izmeu mene i tebe (prie, 1971), Daleko proljee
(prie, 1971), Lirski dnevnik Marije Wisniewske (roman), enje i
daljine (putopisi, 1979), Ime puta (putopisi, 1987), Mome potaru s
ljubavlju (1995), ivi glas umjetnika (intervjui s piscima, 2005).Ob-
javila je i nekoliko knjiga poezije: Izmeu Varave i Sarajeva (1999),
Cipele za Mona Lizu (2009). Nekoliko njenih knjiga je prevedeno
na poljski, jezik, sa kojeg je godinama prevodila. Svojim prijevodima
najznaajnijih poljskih pjesnika Marina Trumi je znaajno doprini-
jela itanju i upoznavanju ove velike evropske literature na naem go-
vornom podruju. Prevodila je Czeslawa Milosza, Wislawu Szymbor-
sku, Tadeusza Rozewicza, Dawida Warszawskog, Ewu Lipsku i mnoge
druge. Dobitnica je nagrade Saveza novinara BiH 1968. godine, te od-
likovanja Republike Poljske, za promovisanje poljske kulture.488
Jasmina Musabegovi (1941, Vogoa) romansijerka i esejist-
kinja. Diplomirala junoslavensku knjievnost i francuski jezik u Sa-
rajevu. Pie romane, eseje i bavi se prijevodom sa francuskog jezika.
Izdala je knjige: Snopis (1980), Skretnice (1986), ene i glasovi (knjiga
eseja i ispovijesti, 1994), Most (1996). U svom opusu u centar panje
stavlja poziciju bosanskohercegovake ene. Radila je u sarajevskoj
486 Izvor: http://goo.gl/p0bQqL i http://goo.gl/gXry1F (29. juni 2014)

487 Hawkesworth, C. (2000), Voices in the Shadows; Women and Verbal Art in Serbia and Bos-
nia, Budimpeta, Central European University Press
488 Izvor: http://www.radiosarajevo.ba/novost/111951/odrzana-promocija-knjige-u
-spomen-marini-trumic (28. juni 2014)

Svjetlosti ureujui biblioteku stranih knjievnosti.489
U knjizi Voices in the Shadows; Women and Verbal Art in Serbia
and Bosnia, autorica Celia Hawkesworth spominje i mnoge druge
ZABILJEENE
bh. pjesnikinje i spisateljice, koje su nale mjesto u ovoj knjizi, ali i

one koje nisu, izmeu ostalih i Meliku Salihbegovi (1945).
ene i film u SRBiH
Analiza filmski konstruisanih rodnih odnosa i identiteta u jugo-

slavenskim filmovima otkriva dominaciju mukog autorstva i reprezen-
taciju enskih likova kao vizuelnog spektakla. ene su predstavljene kao
pasivni objekti, nositeljice, a ne stvarateljice znaenja. Evidentan je ne-
dostatak enskih likova koji mogu posluiti kao pozitivan model i djelo-
vati osnaujue i emancipatorski. Prema rijeima Dubravke Ugrei:
Jugoslavenske filmove su pedesetak godina radili gotovo iskljuivo muki
reditelji i ujedno godinama uvrivali jedan te isti enski lik. Gledan iz
te perspektive jugoslavenski film duboka je i poraavajua istina o slici
koju jugomukarac ima o eni.490 Jugoslavenske filmske reprezentacije
reprodukuju patrijarhalno odsustvo simbolikog enskog i obiluju siste-
matskim prikazima muenja, silovanja i utiavanja ena.491 ensko tijelo
je infantilizovano, ponieno, premlaivano, mrtvo ili maternalizirano.492
Iskakanje iz matrice, enski pogled i udnja obino su kanjavani.
To je najvidljivije na primjeru Bademe, protagonistkinje nagraivanog
filma Kuduz (1989), reditelja Ademira Kenovia i scenariste Abdula-
ha Sidrana. Badema (Sneana Bogdanovi) je utjelovljenje stereotipa
opasne preljubnice, okorjele nemajke, neukrotive ene u koje je srce
prebrzo pa ju je zbog toga potrebno kazniti. Ne moe se ovjek borit pro-
tiv sile kad je ne zna i ne vidi, izgovara Beir Kuduz (Slobodan Custi),
romantizovani tragini junak i brini otac, iji je jedini grijeh to je
Bademu toliko volio da ju je morao ubiti. Zbog provociranja granica sfere
489 Izvori: http://bs.wikipedia.org/wiki/Jasmina_Musabegovi%C4%87 i http://www.abras

media.info/content/jasmina-musabegovi%C4%87-%E2%80%9E%C5%BEena
u-vihoru-historije%E2%80%9C (29. juni 2014)
490 Ugrei, D. (1994), Jer mi smo deki, Kruh i rue, br. 1, str. 30-35.
491 Ibid, str. 12.
492 Ibid.

privatnog, kao i granica tradicionalno nametnute enstvenosti, Badema
je kanjena smru. Njena smrt je legitimisana posljednjim rijeima koje,
umjesto nje, izgovara mukarac: Ne mogu ti ja, Beo, biti na jednom mjes-
ZABILJEENE
tu, ja viem: Stani, Badema! Kud si navrla!, al noge same odoe haj-haj.
Ne mogu nita kad sam takva! I neka si me, vala, ubio!493
ene u jugoslavenskom filmu su najee predstavljene kao
fetiizirane i fatalne zavodnice u sjeni mukarca junaka, kao pa-
sivne, onemoale ili emotivno krhke, predstavnice visokog drutva
ili margine.494 Smjetene su na tradicionalno mjesto objekta ljubavi
ili mrnje, a ne subjekta narativa ili diskursa. Na taj nain izraava
se ubjeenje da je jedino ovakva sudbina prirodna za enski rod.495
enski likovi su redukovani na tradicionalnu dihotomiju djevice/
kurve, moralne/nemoralne, smjerne/zavodljive. One utjelovljuju
prostitutke, ene sumnjivog morala, drutvene otpadnice ili tihe,
poslune majke, ene i sestre, politiki pasivne i nezainteresovane.
Konstruisanje figure ene majke slui kao najjae ideoloko, kultur-
alno i propagandno oruje u formiranju drave nacije.496 Nacija je
predstavljena u tijelu ene, dok je junak nacije po definiciji mukarac.
Vrlo ogranien spektar enskih likova pojaan je sadistikim voajer-
izmom, fetiizacijom i degradacijom seksualizovanih enskih tijela.
Silovanje je jedan od najeih motiva u jugoslavenskom filmu krajem
esdesetih godina; osnovni tipovi ena majka u crnini, prostitutka/
pjevaica, silovana djevojka, predstavljeni su kako u jugoslavenskim
ratnim filmovima, tako i u savremenijim.497
ensko tijelo se doivljava kao objekt voajeristikog pro-
matranja i fetiizacije. Film, osim to doprinosi konstrukciji
493 Kenovi, A. (Reditelj), Kuduz (Film), SR BiH: Bosna film, 1989.

494 Za analizu enskih likova u bh. filmovima pogledati: Major Bauk (1951), olaja (1955),
Hanka (1955), Vrata ostaju otvorena (1959), Neka daleka svjetlost (1969), Horoskop
(1969), Devetnaest djevojaka i jedan mornar (1971), Deveto udo na istoku (1972), Azra
(1988) i Ovo malo due (1991).
495 Bogojevi, M. (2012), The Beauty of Gender Sin: Politics of Representation and Gender
Masquerading in Yugoslav Auteur Film, Camera Lucida, 8, str. 11.
496 Slapak, S. (2002), Idenitities Under Threat on the Eastern Borders. Thinking Differently:
A Reader in European Womens Studies, (ur. Griffin, G; Braidotti, R.), London i New York,
Zed Books, str. 153.
497 Slapak, S. (2000), ensko telo u jugoslovenskom filmu: status ene, paradigma femin-
izma, u ene, slike, izmiljaji (ur. Arsi, B.), Beograd, Centar za enske studije, str. 135.

identiteta, proizvodi identitet ene kao uvijek nekome/neemu
podreene. U mizoginim filmovima proslavljene jugoslavenske
kinematografije status ene kao nieg bia se podrazumijeva.498
ZABILJEENE
ene su najee prikazane kao utjelovljenje stereotipa i muke,

najee heteroseksualne, udnje. Objektiv se tretira kao zamjen-
sko oko mukog gledatelja ime se uvruju tradicionalni odnosi
posmatranja, u kojima je mukarac moni vlasnik pogleda, a ena
samo pasivna slika, sirovina njegove elje. O pasivnom stanju
gledanosti Mulvey istie: U svojim tradicionalno egzibicionistikim
ulogama, ene su istodobno posmatrane i prikazivane i, budui da
je njihova pojava oblikovana da bi se postigao jak vizuelni i erotini
utjecaj, moe se rei da, kao takve, kontroliu gledanost.499 De Lau-
retis daje znaajan doprinos razmatranju tehnologije pogleda,
navodei kako se rodni subjekt konstruie uz pomo raznolikih
diskursa i tehnologija roda, koje kontroliu polje drutvenih
znaenja i na taj nain stvaraju, promoviu i nameu reprezen-
tacije roda.
Akademija scenskih umjetnosti u Sarajevu (ASU) poela je sa ra-
dom 1981. godine. Prva dekanesa bila je Razija Lagumdija (1925
1995) i to u periodu osnivanja ove visokokolske ustanove, kao i u
naredna dva mandata (19811986). Bila je i na funkciji dekanese
Pedagoke akademije (19801982). Ime Razije Lagumdije danas
nosi nagrada koja se od 2001. godine dodjeljuje nastavnicima/ama
i saradnicima/ama Akademije za najuspjenije rezultate u nastavi,
umjetnosti i znanosti.
Osamdesete godine, kao najznaajnije i najplodnije vrijeme
dotadanje bh. kinematografije, obiljeio je i prvi igrani film koji je
reirala ena Prkosna delta (1980), Vesne Ljubi. Vesna Ljubi (1938)
je rediteljica, scenaristica i producentica. Diplomirala je na Odsjeku
za filozofiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, a zatim je studirala
reiju na prestinoj Akademiji Centro sperimentale di cinematogra-
fia (CSC) u Rimu. Radila je kao asistentica italijanskog reditelja
498 Ugrei, (2013), u, Da li je mogua de/balkanizacija rodova? Kaenjene progovaraju,
(Omeragi M.) Sarajevske sveske, str. 41-42. Izvor: http://sveske.ba/en/content/da-li-je-
moguca-debalkanizacija-rodova-kaznjene-progovaraju (28 maj 2014)
499 Mulvey, L. (2003), Vizuelno zadovoljstvo i narativni film, Razlika, br. 3-4, str. 5.

i scenariste Federica Fellinija, koji je ostvario znaajan utjecaj na
njen razvoj i filmski izraz. Fellinijev utjecaj je naroito vidljiv u fil-
movima Prkosna delta i Posljednji skretniar uzanog kolosijeka.500
ZABILJEENE
Vesna Ljubi je uvijek nastojala ostati vjerna svom filmskom iz-
razu bez obzira na dominantne trendove. Njeni filmovi tematizuju
ivote obinih ljudi, njihovo siromatvo i izdrljivost unato svim
nedaama te nain na koji pregovaraju odnose meu spolovima.501
Vesna Ljubi je snimala igrane i dokumentarne filmove u Italiji,
SFRJ i Indiji. Neki od najpoznatijih su: Bosanska rapsodija na rubu
znanosti, Adio Kerida, Posljednji skretniar uzanog kolosijeka, Prko-
sna delta, Simha, Putovanje i Ecce Hommo. Za filmove Prkosna delta
(1980) i Posljednji skretniar uzanog kolosijeka (1987), Vesna Ljubi
je osvojila nagradu za najbolji bh. scenarij, a za kratki igrani film
Iluzionisti nagradu za najbolju reiju na beogradskom Festivalu do-
kumentarnog filma. Radio-televizija Sarajevo je film Simha (1971)
proglasila filmom godine, a otkupile su ga brojne televizijske stan-
ice u zapadnoj Evropi, to je bila rijetkost u socijalistikoj Jugoslav-
iji. Bila je i urednica Redakcije dokumentarno-dramskog programa
Radija Federacije BiH. Poznat je njen putopis o Havajima. Vesna
Ljubi se i danas bavi dokumentarnim radom.
Meu glumicama, rediteljicama i scenaristicama koje su ost-
varile znaajan doprinos kinematografiji BiH, u periodu od 1941. do
1991. godine, potrebno je istaknuti Mirjanu Zoranovi, rediteljicu,
scenografkinju i kostimografkinju, koja u svom opusu ima preko 20
dokumentarnih filmova, od kojih se istiu kratki dokumentarni fil-
movi: Pria za odrasle (1982), Revizor (1983) i Ana (1984); zatim sce-
naristicu Zlatu Kurt, najpoznatiju po scenariju za film Azra (1988);
jednu od najznaajnijih bh. glumica, Nadu urevsku (1952), koja je
odigrala zapaene filmske uloge u Mirisu dunja (1982), Igmanskom
maru (1983), Hasanaginici (1983) i TV seriji Aleksa anti (1990);
te filmske, pozorine i televizijske glumice Semku Sokolovi-Bertok
(19352008), Ines Fanovi (19252011), Jasnu Ornelu Bery (1954)
i Jasnu Dikli (1946).
500 Aitken, I. (2011), The Concise Routledge Encyclopedia of the Documentary Film, New York,
Routledge, str. 562.
501 Ibid.

Neke od ena u muzikoj i likovnoj umjetnosti
Bosne i Hercegovine
ZABILJEENE
Radmila Jovandi api (1946, Sarajevo) je 1971. godine diplo-

mirala na Fakultetu primijenjenih umjetnosti i dizajna u Beogradu, a
1976. zavrila postdiplomske studije na istom fakultetu, te imala prvu
samostalnu izlobu na Grafikom kolektivu. Od 1973. do 1992. go-
dine radi kao asistentica, potom docentica te vanredna profesorica
na Akademiji likovnih umjetnosti u Sarajevu. Godine 1992. radi tri
semestra specijalizacije iz litografije i dubokog tiska na Visokoj koli
za umjetniko-industrijski dizajn (UMPRUM) u Pragu. Od 1998. do
2001. radi kao nastavnica u koli za dekor i oblikovanje porcelana
(AFPI), Limoges, Francuska. lanica je Udruenja likovnih umjetni-
ka BiH, Udruenja likovnih umjetnika primjenjene umjetnosti BiH,
Maison des Artristes u Francuskoj, a od 1992. godine i ivi u Fran-
cuskoj. Kao samostalna umjetnica istrauje i radi u raznim oblastima
likovne i primijenjene umjetnosti i animira kurseve grafike.
Nada Pivac (19262008), roena u apljini nagraivana
bosanskohercegovaka slikarica i pedagoginja, lanica Udruenja
likovnih umjetnika BiH od 1960. godine. Diplomirala je na Aka-
demiji likovnih umjetnosti u Beogradu 1953, a 1955. je zavrila post-
diplomski studij u klasi prof. Nedeljka Gvozdenovia. Bila je jedna
od osnivaica Akademije likovnih umjetnosti u Sarajevu i Akadem-
ije likovnih umjetnosti u irokom Brijegu, na kojoj je i predavala.
Za svoj rad dobila je veliki broj nagrada, a najznaajnije su: Plaketa
Univerziteta za doprinos u njegovom razvoju, estoaprilska nagrada
Grada Sarajeva, Godinja nagrada ULUBiH-a, Nagrada za slikarstvo
Collegium artisticum, Nagrada Republike zajednice za kulturu BiH
i brojne druge. Umrla je u Sarajevu.502
Emira Turnadi (1955,503 Zagreb) slikarica. Diplomirala je
1979. godine na Akademiji likovnih umjetnosti u Sarajevu. Nakon
502 Izloba slika Nade Pivac Memento u galeriji Kristijan Krekovi. Izvor: http://tuzla.danas.
info/2009/03/16/izlozba-slika-nade-pivac-memento-u-galeriji-kristijan-krekovic/ (28.
juni 2014)
503 Primarske Novice. Izvor: http://www.primorske.si/Kultura/Slikar-ne-resuje-sveta--Iz-
poveduje-sebe-.aspx. (28. juni 2014)

toga je dvije godine radila u Slikarskoj majstorskoj radionici Ljube
Ivania i Nikole Reisera i predavala slikanje na sarajevskog Aka-
demiji. Godine 1981. je dobila nagradu na Jedanaestom bijenalu
ZABILJEENE
mladih u Rijeci i Nagradu za slikarstvo Collegium Artisticum u Sara-
jevu. ivi i radi u Ljubljani.
Rajka Merep (19041961) roena je u Bilei. Bila je vajarka i
keramiarka, i jedina umjetnica iz BiH koja je izmeu dva rata ostvari-
la znaajnu karijeru. Govorila je est stranih jezika i bila izuzetno obra-
zovana i gotovo neprimijeena u BiH. Nakon Prvog svjetskog rata sa
porodicom se seli u Sarajevo. U ranoj mladosti je bila zainteresovana
za knjievnost, pozorite, filozofiju i likovne umjetnosti. Prve upute
iz vajarstva dobija od Ive Despi i Ante Matkovia, a potom odlazi
u Zagreb da nastavi kolovanje na Akademiji kod Ivana Metrovia.
Odluuje da ivi u Parizu gdje, uz vajarstvo, pohaa i kurseve iz kera-
mike. Studirala je na Academie Colarossi i Academie de la Grande
Chaumiere. Godine 1930. postie svoj prvi uspjeh sa bistom Lik Azije
na Salonu nezavisnih. Kritiari ovog rada su u Rajki okarakterisali
muku odvanost. Izmeu 1935. i 1937. se vraa u Sarajevo. Meutim,
zbog muevog poslovnog neuspjeha, izgubivi svu imovinu, sele se
ponovo u Pariz gdje provodi ostatak ivota i izlae u pariskim saloni-
ma. Redovno je uestvovala i na izlobama jugoslavenskih umjetnika/
ca u Parizu i van njega, tako odravajui dodir sa domovinom. Radila
je i skulpture u kamenu, terakoti i bronzi, sa primjetnim zanimanjem
za forme enskog tijela i pokreta. Takoer je radila i crtee na kojima
potencira formu, masu i skulptorski oblik. Rajkini crtei spadaju meu
najbolje realizacije ove vrste u bh. umjetnosti. 504
Lujza Kuzmi Miji (18891959) roena je u Sarajevu. Ostavila
je znaajan trag u razvoju bosanskohercegovakog slikarstva. Nakon
zavretka Vie djevojake kole, 1906. godine, upisuje privatni sli-
karski kurs kod profesora Jana Karela Janevskog, 1907. godine odlazi
na studij slikarstva u Be a nakon privatnog kursa kod profesora
Roberta efera pohaa Umjetniku kolu za ene. Ova kola je bila
znatno liberalnija od Akademije to je ostavilo traga i utjecaja na Lu-
jzin rad pribliavajui je idejama plenerista i impresionista. Tako je
504 Vujkovi, S., n. d., str. 73-77.

njena karijera na samom poetku bila usmjerena na modernije tok-
ove umjetnosti. Krajem dvadesetih i poetkom tridesetih godina XX
vijeka, Lujza se nala na samom vrhuncu svoje umjetnike zrelosti
ZABILJEENE
slikajui portrete, pejzae i mrtvu prirodu. Za ovo je presudnu ul-

ogu imala Blaujska kolonija, koju je pohaala poetkom dvadesetih
godina prolog vijeka, a koja je usmjeravala na likovnu umjetnost
prema moderni, prema fovizmu, ekspresionizmu a posebno Sezanu.
Lujza usvaja Sezanov model graenja forme i organizacije boje to se
vidi iz njenih radove mrtve prirode. Kritiari njenog djela su njene
radove okarakterisali enskim slikarskim kvalitetima na izlobama
u Osjeku i Sarajevu. Tako Lujza voena patrijarhalnim morlanim
normama, na samom vrhuncu svoje umjetnike karijere, 1927. godine
naputa slikarstvo i posvjeuje se iskljuivo porodici i muu, uvaenom
slikaru Karlu Mijiu. Njen skroman opus danas broji dvadesetak ul-
janih slika, petnaestak crtea i nekoliko akvarela. 505
Memnuna Vila Bogdani (19342004), bosanskohercegovaka
umjetnica, roena je u Mostaru. Godine 1955. zavrava kolu za
primijenjenu umjetnost u Sarajevu, 1960. godine diplomira na
Akademiji likovnih umjetnosti u Beogradu, a 1962. zavrava post-
diplomski na istoj Akademiji, Odsjek za grafiku. Od 1971. do 2004.
godine ivjela je i stvarala u Perthu u Australiji, gdje je i umrla.506
Ljiljana Molnar Talaji507 (19382007), roena u Bosanskom
Brodu; bila je prvakinja Sarajevske opere do 1975. godine, a do 1980.
godine prvakinja opere Hrvatskog narodnog kazalita u Zagrebu.
Studij solo pjevanja zavrava na Muzikoj akademiji u Sarajevu 1961,
a postdiplomski 1963. godine. Prvi nastup na opernoj pozornici imala
je tokom studija u Sarajevu 1959. godine, kao grofica u Mozartovom
Figarovu piru. U Sarajevskoj operi je pjevala 15 godina, a od 1975 do
1980. godine je bila prvakinja Zagrebake opere. Za svoju o-o San
nagraena je u 1967. godine u Tokiju, a 1969. je dobila nagradu za
Aidu na firentinskom Maggiju Musicale, te postaje svjetska primado-
na. Nakon toga su slijedile najvee svjetske pozornice: dravna Opera
u Beu, Scala u Milanu, Covent Garden u Londonu, Metropolitan u
505 Vujkovi, S., n. d., str. 61-65.
506 Izvor: http://bs.wikipedia.org/wiki/Memnuna_Vila_Bogdani%C4%87 (26. juni 2014)
507 Izvor: http://bs.wikipedia.org/wiki/Ljiljana_Molnar-Talaji%C4%87 (26. juni 2014)

New Yorku. Umrla je u Zagrebu, 2007. godine.
Nada Ludvig Pear (19292008), kompozitorka, roena je u
Sarajevu. Muziko kolovanje je zapoela 1939. godine, a nastavila
ZABILJEENE
1945. godine (prekinuto zbog Drugog svjetskog rata) na Odsjeku za
muziku teoriju i pedagogiju na Dravnoj muzikoj koli. kolu je
zavrila 1953. kada nastaju i njeni prvi kompozitorski radovi za kla-
vir Svita (u G-molu, G-duru i E-molu) i Preludij i fuga. Muziku aka-
demiju upisuje 1955. godine, prvo studira dirigovanje a zatim, 1957. i
kompoziciju. Zatim 1959. prelazi na Akademiju za glasbo u Ljubljani.
Redovni studij zavrava 1962. godine, a 1966. i postdiplomski. Radni vi-
jek poinje odmah po zavretku Srednje muzike kole, kao nastavnica
klavira i teorijskih predmeta u Nioj muzikoj koli, a nakon zavretka
Akademije za glasbo nastavlja raditi kao profesorica teorijskih pred-
meta u Srednjoj muzikoj koli. U obje ove kole slovila je kao izuzetna
i omiljena pedagoginja o emu govore diplome i priznanja, a naroito
njeni uenici/e od kojih e mnogi krenuti stazama muzike profesije. Za
predavaicu muzikih oblika na Muzikoj akademiji izabrana je 1969,
da bi, proavi redovne akademske izborne stepenice, za redovnu profe-
soricu bila izabrana 1984. Od 1965 do 1966. radi kao muzika urednica
TV Sarajeva, a neko vrijeme i kao predavaica na Pedagokoj akademiji.
Pored kompozitorskog i pedagokog rada, Nada je aktivna i kao spi-
sateljica i koautorica strunih radova predstavljanih na folkloristikim
i muzikoterapeutskim skupovima, zatim udbenike literature za
uenike/ce i nastavnike/ce muzikog odgoja, kao ureivaica emisija za
radio i televiziju, autorica lanaka i studija u strunoj publicistici. lanica
je Udruenja kompozitora BiH od 1953, ijom je predsjednicom bila
od 1981. do 1982, a takoer je bila lanica Predsjednitva SOKOJ-a od
1982. do 1984. Za sav taj rad dobila je Plaketu s diplomom Univerziteta
u Sarajevu, Diplomu povodom proslave 20. godinjice kole za osnovno
muziko obrazovanje Vojislav Vukovi, Diplomu za postignute rezul-
tate u nastavi muzike Osnovne zajednice obrazovanja Sarajevo (1971).
U penziju odlazi 1989. Nakon to se vratila u poslijeratno Sarajevo iz
SAD-a, naruenog zdravlja i shrvana smru mua, odlazi u Be kod
kerke Judite, gdje je i umrla 2008. godine. Njeno stvaralatvo znaajno
obiljeava jednu epohu i zapoinje ensku liniju doprinosa cjelokupnom

kompozitorstvu savremene BiH.
Anelka Bego imuni (1941) je roena u Sarajevu, gdje
zavrava Srednju muziku kolu na Odsjeku za klavir, gimnaziju i
ZABILJEENE
Muziku akademiju. Studij kompozicije na Muzikoj akademiji u

Sarajevu zavrila je 1967. a postdiplomski 1973. godine. Od 1969.
radila je kao profesorica harmonije, kontrapunkta, solfeggia i teorije
muzike u Srednjoj muzikoj koli. Od 1973/74. do 1975. je honorarna
asistentica, a od 1975. dobija stalno zaposlenje na Muzikoj akadem-
iji na predmetima kompozicije i orkestracije, a povremeno predaje i
muziko-teorijske predmete. Bila je lanica UKBiH od 1965. i nje-
gova predsjednica od 1986. do 1992. Jedna je od pokretaica prijer-
atnog znaajnog festivala Dani muzikog stvaralatva BiH. Od 1978.
do 1987. bila je alnica urednitva asopisa Zvuk, a prodekanesa
Muzike akademije je bila od 1987 do 1989. Prvi put se publici pred-
stavila 1966. djelom Allegreto scherzoso, za simfonijski orkestar u iz-
vedbi Simfonijskog orkestra Radio Sarajeva. Iste godine izvedeno joj
je djelo Sonatina in Es, a 1971. koncert za klavir i orkestar, u izvedbi
pijanistice Milice najder i Simfonijskog orkestra RTV Sarajevo.
Rada Nui kompozitorka. Na Muzikoj akademiji u Sarajevu
diplomirala je na Teoretsko-pedagokom odsjeku (1969), a potom je
upisala kompoziciju u klasi profesora Miroslava pilera. Radni vijek
je provela kao muzika urednica na Radio Sarajevu, kasnije Radiju
Federacije BiH. Radoznalost na planu istraivanja mogunosti radija
kao medija zvuka dovela ju je do ostvarenja nekoliko kompozicija iz
domena radiofonske muzike i mijeane elektronike, ime Rada Nui
uvodi Radio Sarajevo u krug radiostanica koje u svom okrilju njeguju
specifino radiofonsko stvaralatvo, odnosno radiofonsku muziku.
Radiofonskim kompozicijama predstavljala je Jugoslaviju i BiH na
prestinim takmienjima kao to su Prix Italia i Prix mouflon, te na
smotri elektroakustikog stvaralatva u okholmu. Istovremeno je
bila angaovana na televiziji kao voditeljica, scenaristica i autorica
muzike u brojnim televizijskim emisijama, filmovima i obrazovnim
serijalima. Autorica je muzike i za brojne pozorine predstave te za
etiri kratka filma, a na bh. i meunarodnim pozorinim i drugim
festivalima nagraivana je za najbolju muziku. Balet Prizivanje Pe-

runa (praizvedba maj, 1988) jedan je od najigranijih baleta na sceni
Narodnog pozorita u Sarajevu. Upotreba starobosanskog folklora u
njenim kompozicijama prisutna je u mjeri koja odreuje stvaralaku
ZABILJEENE
estetiku kompozitora/ke. Rada Nui se intenzivno bavila i pisanjem za
dnevnu tampu i periodiku.
Julija Pejnovi (19031987) bila je operska pjevaica, sopranistica
i glumica koja je ostavila neizbrisiv trag na umjetnikoj sceni Banje
Luke. Predavala je klavir i solo pjevanje u Muzikoj koli u Banjoj Luci.
ivjela je za muziku i svoje uenike.508
Savka Krmar je lanica Udruenja likovnih umjetnika BiH od
1983. godine i dobitnica Zlatne diplome za najbolji portret na estoj
izlobi jugoslavenskog portreta 1987. godine. Zavrila je Srednju
umjetniku kolu u Sarajevu, a Fakultet likovnih umjetnosti u Beo-
gradu. Godinama uestvuje na godinjim izlobama Udruenja liko-
vnih umjetnika BiH, Mali format. U mladosti je bila i padobranka.
ivi i slika u Sarajevu.
Tri ene iz popularne kulture
Silvana Armenuli (Zilha Bajraktarevi) (19311976) roena

je u Doboju. Jedna je od najveih zvijezda narodne muzike bive
Jugoslavije, vlasnica brojnih zlatnih i srebrnih ploa te mnogobro-
jnih tiraa. Glumila je i u nekoliko filmova i serija gdje je uglavnom
tumaila uloge pjevaice. Umrla je u saobraajnoj nesrei u oktobru
1976. godine. Po nekim procjenama, do danas je izdato vie od dva
miliona nosaa zvuka sa njenim pjesmama.
Izeta Beba Selimovi (19391982) roena je u Trebinju. Jedna je od
popularnih i najboljih interpretatorki sevdalinki u BiH. U Sarajevo dola-
zi 1943. godine gdje zavrava kolovanje. Pjevaku karijeru je zapoela
1957. godine u Radio Sarajevu i ubrzo postala veoma popularna. Cijelu
karijeru je posvetila izvornoj sevdalinki i zadrala je njenu originalnost
bez imalo modernizacije. Dobitnica je Povelje Zlatne znake RTVSA,
Oskara za ivotno djelo (Tuzla, 2008), te mnogih drugih priznanja i pov-
elja za muziki uspjeh i nesebinu pomo u humanitarnim koncertima.
508 Izvor: http://goo.gl/X9421D (23. juni 2014)

Jadranka Stojakovi (1950, Sarajevo). Prvi samostalni nastup
je imala 1968. godine na festivalu Mladi pjevaju proljeu. Svirala
je akustinu gitaru i usnu harmoniku. Diplomirala je na Likovnoj
ZABILJEENE
akademiji u Sarajevu. Obradom sevdalinki se poinje baviti kasnih

sedamdesetih godina, kao i obradom poezije Desanke Maksimovi u
novom muzikom aranmanu. Bila je urednica u muzikoj produkc-
iji RTRS-a. Radila je i primijenjenu muziku za televiziju (djeije
emisije Televizije Sarajevo), te je napisala uvodnu temu za etrnaeste
zimske olimpijske igre 1984. u Sarajevu. Od 1988. godine ivjela je
i radila u Japanu, a 2012. se vraa u BiH. Od 1970-ih je nastupa-
la na brojnim muzikim festivalima u Sarajevu, Zagrebu, Opatiji i
Beogradu. Uestvovala je na jugoslavenskom izboru za pjesmu Ev-
rovizije 1972. godine.509 Izdala je etiri LP albuma, i za mnoge je
najpoznatija bosanskohercegovaka i jugoslavenska kantautorica za-
bavne muzike, i autorica brojnih urbanih ansona i lagera iz sedam-
desetih i osamdesetih godina.
Crtica o sportu
O prilikama u sportu nije bilo rijei u ovom djelu, iako je zasig-

urno bilo ena koje su imale uspjehe i pomjerale granice. Na ovom
mjestu donosimo dio intervjua510 sa Milkicom Milojevi jednom od
prvih fudbalskih sutkinja u BiH i SFRJ. Milkica Milojevi511 je danas
novinarka i dugogodinja aktivistkinja feministikog pokreta, a ovdje
prenosimo njene rijei jer pruaju iru sliku o poziciji ene u mukom
sportu kakav je fudbal.
U doba kad se kod mladih javljaju prva interesovanja za neki hobi,
kad se svi trae u neemu, mene je zainteresovao fudbal i suenje,
509 Izvor: http://www.jadrankastojakovic.com/ i http://bs.wikipedia.org/wiki/Jadranka_Stoja

kovi%C4%87 (12. juli 2014)
510 Razgovarala Ana Kotur, novinarka i urednica portala www.ukljuci.in (10. juli 2014)
511 Roena je 1961. u Banjoj Luci. Po zvanju diplomirana politikologinja, a po zanimanju no-
vinarka. Aktivna u enskom pokretu od 1998. (U Lara Bijeljina, Udruene ene Banja
Luka, Helsinki parlament graana Banja Luka), jedna od osnivaica (sa Radmilom igi
) prvog enskog politikog internet magazina u BiH Lara-online.Trenutno predsjednica
Udruenja/Udruge BH novinari.

prisjea se Milkica. Na radnoj akciji 1979, u Brodu, umjesto kurseva
vezenja, ivenja ili saniteta, izabrala je da se prijavi na obuku za fud-
balske sudije. () Milkica je tada odluila da e da savlada pravila igre
ZABILJEENE
i pokazala se najboljom u grupi. Ipak, i dalje niko nije oekivao da e
polagati sudijski ispit i ukljuiti se u rad Saveza fudbalskih sudija. ()
Na prvoj utakmici kapiten jedne ekipe je traio odgaanje poetka koji
minut da bi otiao i sutkinji nabrao cvijee na oblinjoj livadi. Milkica
je sudijski ispit poloila sa ocjenom 4, ali ni tad nije poela da sudi. Na
sastancima fudbalskih sudija nije nikako dobijala utakmice na kojima bi
sudila. Kada je zatraila odgovor na pitanje zato je to tako, objanjeno
joj je da ona moe da sudi samo na utakmicama enskog fudbala. Ako su
i postojali enski fudbalski klubovi, oni su bili prvoligai, a ja kao poetnik
nisam mogla da sudim u toj ligi. Osim toga, propisi na kojima je loka-
lni Savez sudija zasnivao svoju odluku nisu striktno propisivali da ja ne
mogu da sudim u utakmicama mukog fudbala, pria nam sagovornica.
Kako je poznavala upravni postupak i bila istrajna sa eljom da sudi,
obratila se Savezu fudbalskih sudija Jugoslavije sa molbom za autentino
tumaenje propisa. U doba kad je ona uputila molbu, broj sutkinja je
bio zanemariv. Odgovor na njenu molbu saznala je iz tampe tadanje
zagrebake Sportske novosti, na naslovnici su donijele naslov ena moe
i na A listu. Na sljedeem sastanku sam dobila zaduenja, i injenica da
neko zna da se izbori sa postupcima fudbalskog svijeta, koji je bio vrlo
surov, bila je veliko dostignue, pria nam sagovornica. () Za svoje
suenje kae da je bilo poprilino otro. Ipak, to je bio donekle i logian
izbor. Kao ena, znala sam da moram da budem otrija, jer nisam bila u
situaciji da mogu da se izborim sa puno krupnijim i fiziki nadmonijim
igraima od sebe na terenu na drugi nain, objanjava sagovornica. Na
jednoj utakmici iskljuila je ak i biveg jugoslavenskog reprezentativca
Jovana Aimovia, jer je uz galamu na igrae, ometao rad pomonog
sudije. () Na jednoj utakmici omladinaca u Beogradu, glavni sudija se
nije pojavio. Milkica je bila prvi pomoni sudija i po pravilima je trebala
da sudi. Ipak, delegat Saveza fudbalskih sudija je odluio da Milkica
nee suditi. Ona je napustila utakmicu i nakon odreenog vremena do-
bila poziv za disciplinsku komisiju. Odbila sam da pristupim komisiji i
izjasnila se da nisam kriva, kae ona. Savez fudbalskih sudija je priznao

greku, i iako je jo neko vrijeme bila aktivna, tu se otprilike zavrila
njena sudijska karijera.
ZABILJEENE
Jo neke od ena koje su zaduile bh. drutvo

svojim radom
Marija Kecmanovi (19041992) radila je kao profesorica u

gimnaziji u Banjoj Luci, da bi kasnije postala prva ena na funkciji
direktorice Ekonomske kole u Banjoj Luci, to je bio veliki uspjeh
za enu u tadanje vrijeme. Ostala je upamena samo po dobru kod
svojih kolega/ica i uenika/ca. Bila je udata za Duana Zeljkovia.
Vuka Markovi (19111996) osnovala je 1955. godine Centar
za vaspitno-obrazovni ivot djece u Banjoj Luci, dananje Djeije
pozorite, i time omoguila brojnim generacijama djece da uivaju
u predstavama.
Mira Kesi (19141997) diplomirala je na Filozofskom fakultetu
u Skoplju, Odsjek za sociologiju i etnografiju. U periodu od 1945. do
1947. godine bila je angaovana na poslovima pronalaenja i zbrinja-
vanja ratne siroadi. Godine 1947. osniva se Ustanova socijalne zatite
za djecu bez roditeljskog staranja pod nazivom Rada Vranjeevi, sa Mi-
rom Kesi kao upravnicom.512
Roza Papo (19141984), roena u Sarajevu; bila je doktori-
ca, uesnica NOB-a i generalka-majorka sanitetske slube JNA.
Medicinski fakultet je zavrila 1939. u Zagrebu. Prije Drugog svjet-
skog rata je radila kao doktorica u bolnicama u Sarajevu, Begovom
Hanu i Olovu. Poslije okupacije Kraljevine Jugoslavije 1941. godine
uspostavila je veze sa Narodnooslobodilakim pokretom na Ozrenu
i saraivala sa Ozrenskim partizanskim odredom, a u decembru mu
se pridruila i postala upravnica bolnice Odreda. Potom je bila ref-
erentkinja saniteta Prvog udarnog bataljona i este istonobosanske
udarne brigade 1943. godine. Prilikom evakuacije ranjenika iz ma-
nastira Lovnica i okoline ekovia, formirana je velika partizanska
bolnica u selu Donja Trnova, kod Bijeljine, ija je organizatorica i
512 Izvor za ove tri Banjaluanke je http://www.6yka.com/novost/47980/upoznajte-zene-iz-
proslosti-koje-su-zaduzile-banjaluku (23. juni 2014)

upravnica bila Roza. Septembra 1943. godine postavljena je za refer-
entkinju saniteta i upravnicu bolnice Sedamnaeste istonobosanske
divizije, a kasnije je bila upravnica Hirurke pokretne bolnice Dru-
ZABILJEENE
ge armije JNA. U lanstvo Komunistike partije Jugoslavije (KPJ)
primljena je 1942. godine. Poslije osloboenja Jugoslavije nastavila
je profesionalnu doktorsku karijeru u Jugoslavenskoj armiji. Zavrila
je specijalizaciju iz infektologije i bila prva naelnica novoformirane
Klinike za zarazne bolesti 1961. na Vojnomedicinskoj akademiji
(VMA), a od 1965. je bila i profesorica za infektivne bolesti. Bila
je predsjednica Glavne vojno-ljekarske komisije. Penzionisana je u
inu generalke-majorke sanitetske slube JNA i bila jedna od dvije
ene sa generalskim inom u JNA. Umrla je u Beogradu. Nositeljica
je Partizanske spomenice 1941. i drugih jugoslavenskih odlikovanja,
meu kojima su Orden zasluga za narod, sa srebrnom zvijezdom i
Orden bratstva i jedinstva, sa srebrnim vijencem.513
Olga Humo (1919, Beograd) bila je uesnica NOB-a i profesorica
na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Udajom za Avdu Humu 1940.
prelazi da ivi u Sarajevo do poetka Drugog svjetskog rata. Nakon po-
roda 1942. godine u Mostaru biva uhapena i sprovedena u Sarajevo. Iz
zatvora bjei uz pomo Partije i odlazi u partizane. Kao prevoditeljica sa
dr. McKenzyjem obilazi partizanske bolnice. Prikljuuje se Vrhovnom
tabu VOJ-a i POJ-a gdje prevodi biltene i razgovore saveznikih vo-
jnih misija. Preuzima funkciju line sekretarice, Vrhovnog koman-
danta NOV-a i POJ-a, Josipa Broza Tita, a 1944. godine prisustvuje
razgovoru Tita i Churchilla u Napulju kao Titova lina prevoditeljica.
Nakon osloboenja Beograda, 1945. godine je pripremala Titov do-
lazak. Od 1945. do 1956. je ivjela u Sarajevu gdje je radila kao pro-
fesorica u gimnaziji i kao asistentica na tek osnovanom Filozofskom
fakultetu. 1959. godine je doktorirala na Filozofskom fakultetu u Beo-
gradu i radila na Katedri za engleski jezik.514
Naa Biser Taso je roena ranih dvadesetih godina XX vijeka. Bila
je lanica SKOJ-a, uesnica NOB-a, profesorica fonetike na Filozof-
skom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, predsjednica skuptine SAB-
513 Izvor: http://sh.wikipedia.org/wiki/Roza_Papo (1. juni 2014)

514 Izvor: http://sh.wikipedia.org/wiki/Olga_Humo (24. juni 2014)

NOR-a Kantona Sarajevo. Danas aktivno uestvuje na konferencijama
i TV emisijama vezanim za NOB, socijalistiki period u Jugoslaviji i
enska pitanja. Takoer, svake godine obilazi obiljeavanja godinjica
ZABILJEENE
bitki i stradanja uesnika/ca NOB-a i njihovih spomen obiljeja.

Rahela Perii (1922, Sanski Most) se prikljuuje 1941. godine
antifaistikoj borbi nakon to je bila zatvorena od strane ustaa u
Drvaru, i putena nakon osloboenja Drvara. Njena antifaistika
borba poinje u bolnici u Drvaru, gdje je kao lanica Desete krajike
brigade u toku rata zbrinjavala dosta djece prilikom napada na gra-
dove. Prima Medalju za hrabrost i zaslugu za napore da spasi to vei
broj djece. Godine 1944. obolijeva od upale plua i biva prebaena u
bolnicu na osloboenu teritoriju. Ubrzo nakon oporavka poinje da
radi u Bosanskom Petrovcu, Grahovu, Jajcu i Travniku u omladin-
skim organizacijama, te biva izabrana za jednu od vodeih lanica
Ujedinjenog saveza antifaistike omladine Jugoslavije u BiH. Or-
ganizuje omladinu da prenose ranjenike, kopaju, oru i siju, to je bilo
od velike pomoi za vojsku. Njena organizacija je, takoer, pokrenu-
la i kurs opismenjavanja omladine. Dobila je mnoge nagrade za svoj
rad, izmeu ostalog, za sluenje BiH, doprinos u borbi i poslije rata,
za rad sa djecom, itd. Nakon zavretka rata odlazi u Sarajevo gdje
se pridruuje svojoj porodici, te zavrava gimnaziju. Godine 1946.
uestvuje u graenju pruge Brko Banovii gdje upoznaje mua
i udaje se 1950. godine. Mu joj je bio pilot, a kada biva prebaen u
slubu u Beograd, Rahela tamo s njim nastavlja svoj ivot. U Beo-
gradu zavrava uiteljsku kolu, nakon ega se porodica seli u Ni,
gdje je radila u Muzeju narodnooslobodilake borbe. Potom se
vraaju u Beograd gdje je Rahela, do penzije, 1969. godine, radila u
Institutu za historiju radnikog pokreta. Rahela je i majka troje djece
i baka estero unuadi.515
Jelena ehi (19242006), roena u Sarajevu, bila je SKOJ-evka,
uesnica u NOB-u, profesorica jezika i knjievnosti, glavna ured-
nica Izdavake kue Veselin Maslea. Diplomirala je na Filozofskom
fakultetu u Sarajevu i 1949. godine postaje direktorica Izdavako-
515 Azulaj, K. (2001), Invervju sa Rahelom Perii, Izvor: http://www.centropa.org/biography/

rahela-perisic (28. juni 2014)

knjiarskog preduzea Polet. Godine 1950. mu joj odlazi na Goli
otok, a Jelena ostaje sama s dvoje djece. Poto je odbila da se raz-
vede, biva iseljena iz stana i gubi zaposlenje u Poletu. Godine 1952.
ZABILJEENE
je postala urednica za djeiju i omladinsku knjievnost u Dravnom
izdavakom preduzeu Svjetlost, a 1953. je prela da radi u Izdavako-
knjiarskom preduzeu Veselin Maslea gdje je 1959. postala glavna
urednica, a 1969. direktorica Izdavakog sektora i glavna urednica.
Umrla je u Sarajevu 2006. godine.516
Fatima Mui Manojlovi je bila prva pilotkinja u BiH. Zavrila
je obuku na Trojki u Prvoj klasi pilotske kole Aerokluba Sarajevo i
11. septembra 1950. dobila svjedoanstvo. Fatima je bila lanica Aer-
okluba Sarajevo od 1948, kada je na aerodromu Butmir napravljen
snimak grupe od 20 vazduhoplovaca oko jedrilice dral.517 Fatima
sada ivi u Kanadi.
Ljiljana Saki (1955, Sarajevo) je prva inspektorica za saobraaj
u Jugoslaviji. Godine 1975. je zavrila Saobraajno-tehniku kolu,
nakon ega se zaposlila u Regionalnom sekretarijatu unutranjih
poslova. Fakultet politikih nauka, Odsjek za sociologiju upisa-
la je 1976. godine. Uporedo sa poslom u roku zavrava fakultet, i
jo est mjeseci radi kao policajka na sarajevskim ulicama. Godine
1981. postala je prva inspektorica za saobraaj na prostorima bive
Jugoslavije. Najdue je radila na vaspitno-obrazovnom djelovanju
u saobraaju i u toku deset godina obila skoro sve osnovne kole
u BiH. Godine 1990. upisala je Pravni fakultet, koji zavrava 1996.
Radila je i kao glavna inspektorica na obezbjeenju koncerta grupe
U2 u Sarajevu, 1998. godine. Od 1987. do 2001. godine je pisala za
djecu i objavila est knjiga. Godine 1978. je u Beogradu bila jedna od
uvarki Brigitte Monhaupt, njemake teroristkinje i lanice RAF-a
(Red Army Faction), koja je bila uhapena u Zagrebu i uvana est
mjeseci. Godine 2005. pridruila se Stranci demokratske akcije
(SDA) i postala lanica predsjednitva u Glavnom odboru stranke.
Ljiljana je, takoer, i zamjenica predsjednika Glavnog odbora u
stranci i lanica Suda asti.518
516 Fotografija iz porodinog albuma. Tekst iz razgovora s porodicom i dokumenata o zaposlenju.
517 Izvor: http://www.aeroklub-sarajevo.ba/Raja_i_sredstva401-450.htm#2.417 (30. juni 2014)
518 Saki, Lj. (2010), Kako sam uvala Brigitte Monhaupt, Sarajevo; Razgovor sa Ljiljanom

Emina Paali (19191983) roena je u Bratuncu, a vei dio svog
ivota posvetila je borbi za emancipaciju ene u drutvu. Nakon to
su na Prvom kongresu ena BiH delegatkinje, muslimanke, zapoele
ZABILJEENE
akciju skidanja zara i ferede, Emina je meu prvima akciju zapoela

u bratunakim selima, gdje je tradicija imala duboke korijene. Na-
kon toga se zalagala i za opismenjavanje i kulturno uzdizanje seoske
enske omladine. Bila je organizatorica mnogih drutveno korisnih
akcija, te je poduavala ene krojenju i ivenju. Kroz tu viegodinju
obuku prolo je na stotine mladih ena koje su na taj nain stekle
samostalnost i sposobnost privreivanja za sebe i svoju porodicu. Uz
opismenjavanje i kurseve ivenja, ene su poele izlaziti iz kua, koje
su im do tada bile jedina kola.519
Milena Filipovi (19231998). Nakon udaje se 1947. godine
doseljava na podruje Srebrenice, Skelana i Bratunca, gdje je njen mu
radio. Tu ostaje do smrti. Milena se posebno isticala u ubjeivanju
ena, prvenstveno na selima, da skinu zarove, te je aktivno pomagala
enama oko domainstava u elji da se ivot na selu modernizuje,
uila je ene kako da se staraju o kui i kunom redu, i kulinarstvu.
Panju je posveivala i odgoju djece za koju seoske ene, radei u
kui i bati, nisu imale toliko vremena. Milena je bila jedna od prvih
ena koja je nekoliko puta izabrana za odbornicu Skuptine opine
Bratunac, a svoj politiki angaman je koristila za isticanje potreba
obinih ljudi i ukljuivanje ena u drutveni ivot. Dugo godina je
bila predsjednica Antifaistikog fronta ena (AF) i znaajno do-
prinijela oslobaanju od predrasuda o potinjenom poloaju ena.
Godine 1966. je ukazom Josipa Broza Tita odlikovana Medaljom za-
sluga za narod.520
Radenka Stevanovi (1929) je prva ena koja je u Skuptini
opine Bratunac zauzela odborniku poziciju. Zalagala se za
samoosvjetavanje ena radi njihovog oslobaanja od potlaenosti.
Uestvovala je u sportskim aktivnostima i isticala se i na omladinskim
sletovima u Sarajevu. Ukljuuje se i u AF, a poetkom pedesetih je
Saki, obavljen maja 2014. godine.
519 Preuzeto iz knjige: Mustafi, M. (2010), ene u vremenu Bratunac NVO Forum ena
Bratunac, Sarajevo, Bemust
520 Ibid.

kao predstavnica srebrenikog sreza prisustvovala Kongresu AF-a.
Zalagala se za kulturno uzdizanje i osvjetavanje seoskih ena, te sa
ostalim aktivistkinjama obuavala ene o odgoju djece, o brizi za kuu
ZABILJEENE
i kulinarstvu, davala im kurseve ivenja i krojenja i ope higijene.521
Mirjana ukanovi je roena u Opravdiima kod Bratunca.
Nakon zavretka Uiteljske kole u Bijeljini, postaje prva uiteljica
u novootvorenoj koli u Konjeviima. Organizovala je i kurseve ku-
hanja, a pedesetih godina je primljena u KPJ. Godine 1978. je izabra-
na za predsjednicu Opinske konferencije Socijalistikog saveza
radnog naroda Bratunac. Vodila je mnoge sekcije: za poljoprivredu
i selo, za omladinu i sport, za kulturu i informisanje. Nagraena je
vie puta za svoj rad. Godine 1980. postaje zamjenica predsjednika
novinskog savjeta Fronta slobode Tuzla, a 1981. postaje prva direk-
torica Djejeg obdanita u Bratuncu, gdje radi do penzije 1997. go-
dine. Objavljivala je i naune radove u Biolokom listu i u asopisu
meuopinskog Pedagokog zavoda Tuzla, Sredine.
Radmila Vasi (1950, Bratunac), profesorica knjievnosti, bila
je profesorica u srednjoj koli u Bratuncu od 1974. do 1985. godine,
a 1983. postaje prva predsjednica Opine Bratunac. Za vrijeme nje-
nog mandata su, izmeu ostalog, poduzete aktivnosti na tome da se
ene ohrabre i vie ukljue u sve drutvene akcije i tako sadrajnije
uestvuju u ivotu i budunosti Bratunca.522
Elza Vinkeevi Beatovi (1941, Srebrenica). Jedna od prvih ak-
tivistkinja u Sekciji za drutvenu aktivnost ena. U aktivu ena se brzo
afirmisala i utjecala na pozitivne promjene u drutveno-politikom
ambijentu Bratunca. Za svoj doprinos je vie puta nagraena, izmeu
ostalog Zahvalnicom za doprinos u radu Socijalistikog saveza
opine Bratunac 1980. godine, te Srebrenom znakom SSOBiH za
izuzetno zalaganje i postignute rezultate u radu SO Bratunac.523
Milijana Jainski (1950, Srebrenica) je istaknuta bratunaka
aktivistkinja, borkinja za prava ena i humanistkinja. Pruanjem
pomoi po udaljenim selima daje primjer pomoi ene enama. Od
1978. do 1992. godine bila je redovna lanica Sekcije za drutvenu
521 Ibid.
522 Ibid.
523 Ibid.

aktivnost ena pri Socijalistikom savezu. Nakon trogodinjeg
angamana biva izabrana za predsjednicu Sekcije za ene. Godine
1985. biva reimenovana za istu poziciju zbog predanosti i doprinosu
ZABILJEENE
emancipaciji svih ena. Sekcija je promijenila ivot mnogih ena

samom injenicom da nisu bile preputene same sebi.524
Tahira Buljubai (1930, Bratunac) jedna je od prvih bratunakih
aktivistkinja, a uestvovala je u radnim akcijama izgradnje drave.
Nakon to se udala i postala majka, aktivnije se ukljuila u drutveni
ivot Bratunca. Za svoj angaman dobila je mnogobrojna priznanja,
izmeu ostalih i priznanje Crvena knjiga, kojim su nagraivani na-
jaktivniji lanovi i lanice tadanje drave.525
Ope napomene za socijalistiki period
Iz ovog kratkog pregleda poloaja ena u SFRJ nemogue je ne

zakljuiti da su ene zaista dosegle vei stepen emancipacije i ravno-
pravnosti nego to je to bio sluaj prije ovog perioda. Ono to je
takoer bitno podvui jeste i to da su ene svojom borbom, neu-
moljivom portvovanou i predanou same izborile prava koja su
im nakon Drugog svjetskog rata i zakonski omoguena. Ta njihova
borba i socijalistiki postulati doveli su i do javnog i politikog zago-
varanja ravnopravnosti ena i mukaraca.
Meutim, ono to se u ovom dijelu knjige takoer htjelo prikazati
jeste i to da je, bez obzira na zakone i ustavna naela koja proklamuju
ravnopravnost, duboko ukorijenjeni tradicionalni i patrijarhalni mo-
dus vivendi pruao otpor enskoj emancipaciji i enskoj aktivnosti van
privatne sfere. Iako su ene postale aktivnije u javnoj sferi, stekle pravo
na rad i zaposlenje i ravnopravno uestvovale u graenju socijalistike
drave i boljeg drutva, u periodu odmah nakon Drugog svjetskog rata
uoen je i otpor prema opismenjavanju i kolovanju ena i enske djece
kao i negativni stavovi porodice prema izlasku ena u javnu sferu.
Govorei u generalnim tezama, identitet ene kao majke ipak je os-
tao osnovni identitet jugoslavenske ene, a odmah nakon njega je dola-
524 Ibid.
525 Ibid.

zio identitet ene radnice. Broj ena u politici i na veim rukovodeim
pozicijama je uprkos svemu ostao nizak, a to stanje je bilo gotovo
nemogue promijeniti. Iako je politiki vrh stalno naglaavao potrebu
ZABILJEENE
ena u politici, 1953. godine ukidanjem AF-a, masovne enske or-
ganizacije koja je imala i politiko djelovanje, nije teko uoiti kon-
tradikcije zvaninih politikih stavova u vezi sa enskim politikim
djelovanjem i ravnopravnou spolova. Kako istie Ana Mikovska-
Kajevska, AF je stajao na putu osiguravanja moi Komunistike
partije. Nakon njegovog ukidanja, rjeavanje enskog pitanja i ravno-
pravnosti spolova je spalo samo na ene, kao da su ene bile jedini dio
drutva. Ova autorica tako postavlja tezu da se moe zakljuiti i da
je mainstreamovanje enskog pitanja u socijalizmu bio nain osigura-
vanja moi Komunistike partije u kojoj su dominirali mukarci, a ne
nuno iskren pokuaj da se pobolja pozicija ena.526
Ono to se moda najvie zamjera socijalistikom drutvenom
ureenju, kada se govori o enskim pravima, jeste upravo ovo
onemoguavanje ena da postanu politiki aktivnije i ravnoprav-
ni subjekti koji e postati aktivni agenti kreiranja svog poloaja u
drutvu. Stoga se moe zakljuiti da, iako je donoenje zakona i
ustavnih naela koja proklamuju ravnopravnost neizmjerno vano,
samo taj aspekt nije dovoljan te treba raditi i na izgraivanju odnosa
meu ljudima i mijenjanju tradicionalnih patrijarhalnih uvjerenja,
ali i enama omoguiti da i same na adekvatnim pozicijama moi
utjeu na kreiranje drutva i rjeavanje enskog pitanja.
Broj ena u politici je ostao mali i osamdesetih godina pa tako
i nakon raspada Jugoslavije. Piui o nacionalizmu, patrijarhatu i
ratu u bivoj Jugoslaviji, arana Papi iznosi tri razloga za mali broj
ena u politici. Kao prvi razlog navodi da je 50 godina socijalizma
uinilo ene pasivnima, dajui im znaajna prava pravo na rad,
razvod, abortus, i istiui da socijalizam nije rijeio ensko pitanje
nego ga je adaptirao na dominantni patrijarhalni sistem na kom je
socijalizam i zasnovan. arana Papi zakljuuje da je socijalizam
bio konglomerat razliitih drutvenih i ideolokih elemenata koji
526 Mikovska-Kajevska, A. (2006), Communists, Feminists and Nationalists; A journey into
the Former Yugoslavia (19411944), Masters Thesis University of Amsterdam, Faculty of
Social and Bihevioural Sciences, Amsterdam, str. 25.

su bili komunistiki, muki, patrijarhalni i autoritativni. enama
je ponuen specifian miks progresivnih zakonskih prava i veoma
realan i uporan patrijarhat koji je upravljao njihovim sudbinama i
ZABILJEENE
svakodnevnim ivotom. Stoga ene nisu imale efektivnog politikog

iskustva, politikih alata ili strategije koje su mogle iskoristiti kada su
nove demokratske transformacije poele da se deavaju. Kao drugi
razlog autorica napominje da nezavisni i moni enski pokret, koji je
mogao omoguiti politike vjetine, nije zaivio u bivoj Jugoslaviji.
Feministike grupe koje su se pojavile sedamdesetih godina bile su
periferne i animirale su mali broj ena. Konano, trei razlog su nove
politike stranke koje su propagirale ekstremni nacionalizam koji je
bio militantan, nacionalistiki i seksistiki, a bilo ko ko mu se suprot-
stavio bio je oznaen izdajicom.527
Ipak, padom socijalizma, raspadom Jugoslavije i ratovima u de-
vedesetim godinama, te ubrzanom reptarijarhalizacijom i nacion-
alizmom poloaj ena u drutvu doivio je retrogradne tendencije
i znatno je pogoran. Nestanak komunistike paradigme jednakosti
i rastom konzervativne ideologije drave, nacija ili religija u svakoj
postkomunistikoj dravi je bazirana na strategijama retradicionali-
zacije, instrumentalizacije i naturalizacije enskih identiteta, njihovih
drutvenih uloga i simbolikih reprezentacija.528
Prava koja su ene izborile i stekle u socijalizmu su zanemarena,
a ene vraene u privatni prostor. Mukarci su postali aktivni subjek-
ti, ratnici a ene pasivni objekti i rtve. Stoga se, iz dananje perspek-
tive, pomalo nostalgino na socijalistiki period gleda kao na period
u kome su ene doivjele znaajan napredak i osigurale bolji poloaj
u drutvu. To i jeste tano, ali je i daleko od toga da je ensko pitanje
bilo u potpunosti rijeeno. Decenijama dug enski rad i zalaganje za
bolje drutvo u vrlo kratkom periodu su izbrisani, a na njegovo mjes-
to dolo je jaanje patrijarhata i osiguravanje mukih pozicija moi.
527 Papi, . (1994), Nationalism, patriarchy and war in ex-Yugoslavia, Womens History Re-
view.3:1, str. 115-117.
528 Papi, . (2002), Europe after 1989: Ethnic wars, the Fascistization of Civil Society and Body
Politics in Serbia, u Thinking Differently: A Reader in European Womens Studies. (ur. Grif-
fin, G; Bradioti, R.), London i New York, Zed Books, str. 128, pp. 127-144.

Crtica o Nadi
Nada Ler Sofroni je roena 1941. u Sarajevu. Pripadnica je
ZABILJEENE
grupe prvih feministikih teoretiarki u bivoj Jugoslaviji. Dugo go-
dina predavala je socijalnu psihologiju na Fakultetu politikih nauka
u Sarajevu. Imala je aktivnu i vodeu ulogu u drugom talasu enskog
pokreta u regiji. Bila je konceptualna kreatorka Prve meunarodne
feministike konferencije u istonoj Evropi, koja je odrana u Stu-
dentskom kulturnom centru u Beogradu 1978. godine pod nazivom
Drug-ca ensko pitanje. Novi pristup? Njena doktorska disertacija
smatra se prvom feministikom tezom odbranjenom u socijalistikoj
Jugoslaviji i dijelom je objavljena u knjizi Neofeminizam i socijalistika
alternativa (1985). Svojim aktivizmom i naunim radom obiljeila je
ne samo razvoj drugog vala feminizma u SFRJ, ve je dala i znaajan
doprinos propitivanju rodne dimenzije globalnih neokonzervativnih
trendova i pozicije ena u uslovima postsocijalistike tranzicije. Ob-
javila je veliki broj teorijskih eseja i lanaka. Bila je direktorica Cen-
tra za istraivanja politike i zagovaranja ena i drutvo u Sarajevu.529
Crtica o arani
arana Papi je roena 4. jula 1949. u Sarajevu. Njena majka

i otac su aktivno uestvovali u antifaistikoj borbi, suprotstavljali
se nacionalizmu i borili se za socijalnu pravdu, to je bio temelj za
izgradnju linosti arane Papi sociologinje, antropologinje, pro-
fesorice na Filozofskom fakultetu u Beogradu i na enskim studi-
jama diljem regiona, te jedne od pionirki jugoslavenskog feminizma.
aranin prvi susret sa savremenom feministikom teorijom desio
se na Konferenciji hrvatskog sociolokog drutva u Portorou 1976.
godine. Iste godine je prisustvovala prvom kursu enskih studija or-
ganizovanom u Inter-Univerzitetskom Centru u Dubrovniku, nakon
ega je, sa kolegicama i kolegama, organizovala prvu meunarodnu
feministiku konferenciju u istonoj Evropi pod nazivom Drug-
ca ensko pitanje. Novi pristup? Ova konferencija je predstavila
529 Izvor: http://www.zenskestudije.org.rs/01_o_nama/biografije.html (24. juni 2014)

novi feministiki pokret i teoriju preispitujui dominantni sistem,
te omoguavajui osnivanje tvrdog jezgra grupe feministiki nas-
trojenih teoretiarki i aktivistkinja u Jugoslaviji. Konferencija je
ZABILJEENE
predstavljala poetak feministike kritikepatrijarhatau socijalizmu.

arana Papi je pripadala prvoj poslijeratnoj generaciji jugoslaven-
skih feministkinja tako da je njen rad i aktivizam ostavio veliki
utjecaj na razvoj mlaih generacija. Suosnivaica je beogradskog
Centra za enske studije (1992). U historiji jugoslavenskog femi-
nizma arana Papi je upamena kao jedna od njegovih pionirki.
Tokom posljednjeg rata bila je jedna od prvih koja se suprotstavila
nacionalistikim politikama i javno je govorila protiv rata. Jedna je
od antinacionalistikih feministkinja koje su sve vrijeme radile na
izgradnji mira i pomirenja, kako u BiH tako i u regionu. Svojim ra-
dom postavila je visoke feministike standarde, kako u teoriji tako
i u aktivizmu, borei se istovremeno za ravnopravnije i pravednije
drutvo.530 Umrla je iznenada 2002. godine u Beogradu. Francuska
vlada joj je posthumno dodijelila Palmes Academiques i arana je
dobila titulu Chevalier dans lOrdre des Palmes Academiques.
530 Izvori: http://www.zenskaposla.ba/content/misliti-stvarati-i-zivjeti-feminizam-zarana

-papic,http://www.scribd.com/doc/226743184/Zarana-Papic-POLNOST--KULTURA-
Od-5-Do-26-Stranice i http://sh.wikipedia.org/wiki/%C5%BDarana_Papi%C4%87
(2. juli 2014)

Arijana Aganovi, Zlatan Deli
ZABILJEENE
IV DIO: Devedesete
Rat i nakon rata u Bosni i Hercegovini
Ovo nije bio na rat.
Ovo poglavlje e se baviti poloajem ena u periodu 19921995.

Ovdje e biti predstavljene uloge ena u razliitim oblastima djelo-
vanja, kao to je vojska, civilna odbrana, obrazovanje, medicina,
umjetnost, politika, ali i ene kao ratne zloinke, te ene kao rtve
silovanja.
Kontekst
Period koji obuhvata kraj osamdesetih i poetak devedesetih

godina XX vijeka obiljeen je socio-ekonomskim i politikim
previranjima, te tranzicijom od socijalistikog ureenja drutva ka
demokratiji, koja je okarakterisana ratnim deavanjima i podjelom
na nacionalne drave na podruju bive Jugoslavije. Raspad Jugo-
slavije je utjecao na sve segmente drutva i pred sebe je postavio
pitanje etnike podjele koja e u narednom periodu imati veliki utje-
caj skoro u svim sferama drutva, pa tako i po pitanju rodne ravno-
pravnosti, zastupljenosti ena na pozicijama odluivanja i drugim
sferama javnog ivota. Prvi demokratski, viestranaki izbori koji su
se odrali u BiH 1990. godine na vlast su doveli tri najvee nacion-
alne politike stranke koje e predstavljati tri dominantne etnike
grupe u BiH (Bonjake, Hrvate i Srbe) i ureivati politiki ivot
zemlje. Nakon proglaenja nezavisnosti Slovenije i Hrvatske, krajem
februara 1992. godine organizovan je referendum za nezavisnost
BiH, koja je proglaena 5. aprila iste godine, nakon ega su se poele

javljati sve vee tenzije tako da je rat zvanino poeo u aprilu 1992.
godine. Izmeu aprila 1992. i decembra 1995. godine, do potpisivan-
ja Dejtonskog mirovnog sporazuma, u RBiH su se desila masovna
ZABILJEENE
krenja ljudskih prava ukljuujui ratne zloine protiv ovjenosti,

ubijanja, silovanja i protjerivanja, a domovi mnogih su postali prve
linije i stanovnitvo je u mnogim dijelovima BiH bilo prisiljeno na
iseljavanje.
Bosanska knjiga mrtvih
Prema (jo uvijek posljednjem) popisu stanovnitva iz 1991. go-

dine, od ukupno 4.377.033 stanovnika/ca, bilo je 2.193.238 ena.531
Bosanska knjiga mrtvih daje statistiki pregled ukupnog broja ubi-
jenih i nestalih rtva rata u svim opinama u BiH, gdje je zabiljeena
smrt ili nestanak 95.940 graana/ki stradalih u periodu od 1991. do
1996. godine. Na osnovu spolne strukture, ukupno je ubijeno 86.039
mukaraca i 9.901 ena. Prema istom izvoru skoro 2/3 ena, odnos-
no njih 5.873 je stradalo 1992. godine, a 4.848 je stradalo izmeu
aprila i septembra 1992. godine, to pokazuje da je u etiri mjeseca
1992. godine ubijeno vie ena nego tokom cijelog trajanja oruanih
sukoba. Kada je u pitanju nacionalna struktura stradalih ena, od
ukupno 9.901 ubijene ene tokom cijelog trajanja rata, njih 7.179 je
bilo bonjake nacionalnosti, od toga 4.411 je ubijeno u 1992. godini.
Srpske nacionalnosti je bilo 1.664 rtava, a najvei broj je stradao u
1992. godini, 928. Od ena hrvatske nacionalnosti bilo je 896 ubi-
jenih, a najvie smrtno stradalih bilo je tokom 1992. godine kada je
stradalo 446 ena. Iz grupe ostalih nacionalnosti smrtno su stradale
182 ene. Za 288 ena nije siguran datum smrti. Od 9.901 ubijene
ene, 97,48% ena su ubijene ili nestale kao civilne rtve rata.532
531 Revidirani osnovni dokument, koji predstavlja dio izvjetaja drave lanice BiH, (2010),
Sarajevo, Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice, str. 5.
532 Spolna i nacionalna struktura rtava i ljudski gubitci vojnih formacija (19911996), prema
Bosanskoj knjizi mrtvih, IDC, (ur. Tokaa, M.). Izvor. http://goo.gl/Asrswl (10. juni 2014)

ene i rat
Rat kao muka pria je vrijeme u kojem ene sudjeluju na razliite
ZABILJEENE
naine, ali najee ostaju po strani ili se njima manipulie u svrhe
vladajue politike ili pak na neki nain i same podupiru odgovarajuu
ideologiju. Iako se bavljenje enama u nasilnim sukobima i ratovima
uglavnom odvija unutar viktimizirajueg diskursa, uloge koje ene
imaju u vremenima ratnih sukoba su razliite. Oko pitanja karaktera
i masovnosti silovanja u ratovima devedesetih u Hrvatskoj, BiH, a kas-
nije i na Kosovu raziao se feministiki pokret na antinacionalistike i
nacionalistike elemente, kako u Beogradu tako i u Zagrebu.533
Simbolika funkcija ene rtve rata u feministikoj literaturi bive
Jugoslavije nije jednostavna kao to se to ini na prvi pogled. Ona je,
s jedne strane, komplementarna predstavama o eni mirotvorki,
aktivistkinji, i u isto vreme njena suprotnost, u svojoj simbolikoj
nemoi i pasivnosti. U isto vreme, ona je i simbolika suprotnost
slike militantne, ratnobukake mukosti. Konano, ena se javlja i
kao polusvesna rtva podlona ratno-nacionalistiko-patrijarhalnoj
manipulaciji. U svim tim sluajevima, enska socijalna delatnost i
enska rtva se prepliu i uzajamno proizvode, obe zamiljene kao
sutinski drugaije od socijalne delatnosti i viktimizacije mukaraca,
posebno ako je rat u pitanju.534
ene u ratom pogoenim drutvima suoavaju se sa razliitim
oblicima seksualnog nasilja, koje se ponekad vri sistematski kako bi
se ostvarili vojni ili politiki ciljevi. ene su prve koje pogaa raspad
infrastrukture jer na njima ostaje briga o porodici. Prema definiciji
Mary Kaldor,535 rat u BiH se ubraja u nove, postmoderne ratove u
kojima se upotrebljavaju nove metode ratovanja i izvrenja zloina,
deava se u urbanim podrujima te ukljuuje civilno stanovnitvo,
odnosno, ljudi vie ne idu sami u rat nego rat dolazi njima, tako
533 Sviri, J., Feministiki raskol devedesetih: takozvane nacionalistkinje i samoproglaene an-
tinacionalistikinje. Izvor. http://goo.gl/LpyDYq (27. juni 2014)
534 Drezgi, R; arkov, D; (2005), Feministike nevolje sa Balkanom, u: Sociologija, Vol. XL-
VII, No. 4, str. 298.
535 Kaldor, M. (1999), New and Old Wars: Organized Violence in a Global Era. Stanford, CA:
Stanford University Press

da su u savremenim sukobima meu rtvama rata najee civili,
uglavnom ene i djeca. U ovom periodu uloga majke vojnika i vo-
jnikinja takoer je naglaena. Konflikt moe da utjee na osnaenje
ZABILJEENE
ena, to izaziva stvaranje strukturalnih drutvenih transformacija i

proizvodi nove realnosti koje redefiniu rod.536 ene izlaze iz svojih
tradicionalnih uloga da bi izale u susret drutvenim i ekonomskim
zahtjevima rata, neke po prvi put postaju odgovorne za svoje po-
rodice i preuzimaju uloge liderki. Kao primjer mogu posluiti ene
Srebrenice koje su se istakle u javnom prostoru, kao rtve i ene
koje su izgubile svoje porodice, ostale same i koje se i danas bore
za povratak, dostojanstvo i pronalazak nestalih. ene Srebrenice su
bile prisilno protjerane i danas veina njih ive kao raseljene osobe
u BiH. Prije rata Srebrenica je bila dominantno muko drutvo u
kojem su mukarci bili glava porodice, jer su ene u Srebrenici bile
manje obrazovane od mukaraca i bile su uglavnom domaice, a rat
i poratno vrijeme promijenili su njihovu ulogu.537
U posljednje dvije decenije XX vijeka, etiri mone struje su se
ispreplitale, izmijenivi pravac postojane, mada spore, socijalno-
politike evolucije ene. Prva je bila Titova smrt 1980. godine, kojom
je postavljen okvir za politike poremeaje i nemire u cijelom re-
gionu. Druga je uruavanje komunizma, to je promijenilo drutvena
pravila u ovom dijelu svijeta. Trea raanje nacionalizma, koji je
ispunio vakum nastao usljed prva dva faktora. etvrta je bio sam rat,
tokom kojeg su ene morale preuzeti zadatke koje nisu oekivale,
dok su, istovremeno, bile izloene traumama i gubicima. ena koja
se pokuavala odrati u estokom viru te etiri struje, teko je mogla
planirati sljedei dan, a kamoli svoj ivot.538
Rat je utjecao na demografsku strukturu ne samo zbog protjeri-
vanja stanovnitva i nastajanja veinski etnikih podruja, ve i u
smislu spolne strukture, s obzirom na to da su veinom mukarci
smrtno stradali tokom rata. Zanimljivo je zapaanje koje je Carol
536 Meintjes, S; Pillay, A; Turshen, M. (2001), The Aftermath: Women in Post Conflict Trans-
formation, London, str. 6.
537 Simi, O. (2010), Rod, konflikt i pomirenje: Gde su mukarci? A ta je sa enama? asopis
za politiku teoriju i istraivanja globalizacije, razvoja i rodnosti. Izvor: http://postjugo.
filg.uj.edu.pl/baza/texts_display.php?id=329 (27. juni 2014)
538 Hunt, S., Ovo nije bio na rat: Bosanke obnavljaju mir, Biblioteka Dani, str. 207, 208.

Mann iznijela u svojoj studiji o enama Dobrinje:539 prve izbjeglice
koje su naputale Sarajevo bile su veinom ene, dok su mukarci
ostajali zadrani vojnom obavezom. Glavne posljedice ovih odlazaka
ZABILJEENE
bile su stvaranje novih zajednica i porast razvoda.540
U periodu rata pitanja ena vie nisu samo to, ve su pitanja
Bonjakinja/muslimanki, Hrvatica i Srpkinja. Ratom su ene dobile
specifian poloaj jer su poele gubiti ljudska prava koja su stekle
u periodu socijalizma. Naime, u prethodnom reimu status ene je
bio formalno regulisan u mnogim segmentima, naroito kada su u
pitanju reproduktivna prava ene, kolektivna prava i ustanove soci-
jalne zatite i u smislu da su se uspjele izboriti za vidljivost u drutvu.
Uspon etnonacionalizma na prostorima bive Jugoslavije je rastao up-
oredo sa mizoginijom, imajuci u vidu da je baziran na izrazito hero-
jskoj i maskulinoj mitologiji.541 Period nakon rata takoer je pokazao
da su ene skoro pa nevidljive u drutvu, jer se spominju samo pri-
likom obiljeavanja godinjica kako bi se pokazalo da je ipak bilo
ena koje su sudjelovale u odbrani borkinje i heroine, ili se spom-
inju iskljuivo kao silovane ene ene rtve. Za razliku od ena
koje su doprinijele Narodnooslobodilakoj odbrani pa se njihova
uloga poslije rata slavila i obiljeavala, ene uesnice rata u periodu
19921995. ostale su nedovoljno vidljive.
Ratna silovanja u Bosni i Hrvatskoj otvaraju vrata balkanistikim
diskursima. Na taj nain tradicija, patrijarhat i agresija (naglaeni
kao specifinno balkanskog tipa) predstavljaju kontektst kako
za feministike analize na ovim prostorima tako i za reinterpre-
taciju rodnih odnosa kroz pojmove konflikta i nasilja. Naalost,
feministiki radovi sa prostora bive Jugolsavije se nisu bavili teori-
jskim promiljanjem kategorija nacionalizma, Balkana i ratnog nasil-
ja prije jugolavenskog raspada. To znai da se te kategorije pojav-
ljuju ili kao vie-manje samorazumljive i transparentne, ili dobijaju
539 Kao to u samom uvodu Carol Mann navodi, tema ove studije je otpor ena za vrijeme
rata u BiH, u sarajevskom predgrau Dobrinja; vidjeti vie u: Mann, C. (2006), Kune
amazonke, otpor ena iz Dobrinje, predgraa Sarajeva, Sarajevo, Svjetlost, str. 5.
540 Mann, C. (2006), Kune amazonke, otpor ena iz Dobrinje, predgraa Sarajeva, Sarajevo,
Svjetlost, str. 36
541 Hauser, M., Ne prestajati poinjati. Izvor: http://www.medicazenica.org/daownload/ Mon-
ika_Hauser-Ne_prestajati_pocinjati.pdf str. 59. (27. juni 2014)

teleoloko znaenje, te se nacionalizam, rat i Balkan poistoveujuju i
meusobno proizvode.542
Stravini primjeri ratnih zloina koji su izvreni nad enama
ZABILJEENE
najveim dijelom su usmjerili priu na silovanje, ulogu ene kao

rtve. ene su posluile kao sredstvo oznaavanja teritorije, ili sred-
stvo iskazivanja moi. ene su postale oznaitelji diferencijacije na
etniko-kulturnoj i na politikoj razini.543 Tokom ratnih previranja
deavaju se dvostruki procesi i dolazi do viktimizacije ena, ali i do
njihovog osnaivanja jer dolazi do propitivanja rodnih odnosa moi
na lokalnoj, ali i na iroj meunarodnoj razini.544 Tokom rata dolo je
do jaanja civilnog sektora pojavom enskih organizacija koje su se
prvenstveno bavile enama rtvama rata, rtvama silovanja.545 Poto
mnogi mukarci ne mogu da se kreu slobodno ili sudjeluju u vojsci,
javni prostor je ostavljen enama.546 ene redefiniu tradicionalne ul-
oge propisane mukarcima i enama od strane drutva i daju podrku
eninom samopouzdanju. Raa se veliki broj novih, posveenih ena
voa i mnoge od njih nastavljaju svoje uloge voa i poslije rata.547
Darija ili, u tekstu Rodni esencijalizmi, pie o tome kako nacionali-
zam moe posluiti enama, ali i to kako ene mogu dekonstruisati na-
cionalnu priu, iako u oba sluaja ipak ostaju izvan historije. Primjeri
su vezani uz drutva drava koje su nastale nakon raspada SFRJ. Kad
pie o povezanosti roda i rata, teoretiarka Nira Yuval-Davis pie kako
je rat iskustvo koje donosi izbjeglitvo, koje je rodno odreeno zato to
ak 80% ukupne izbjeglike populacije ine ene i djeca.548
542 Drezgi, R; arkov, D. (2005), Feministike nevolje sa Balkanom, u: Sociologija, Vol. XLVII,
No. 4, str. 302.
543 ili, D., Rodni esencijalizmi, politizacija i mirovni aktivizam na prostoru bive Jugoslavije, str. 230.
544 Ibid.
545 ene u BiH izmeu valova: moe li specifino kontekstualni feminizam pomoi, str. 85.
546 Slapak, S. (2000), Hunting, ruling, sacrificing: traditional male practicies in contemporary
Balkan cultures, u Male roles, masculinities and violence, A culture of peace perspective,
(Breines, I; Connell, R; Eide, I.), Pariz, UNESCO, str. 139.
547 Simi, O. (2010), Rod, konflikt i pomirenje: Gde su mukarci? A ta je sa enama? asopis
za politiku teoriju i istraivanja globalizacije, razvoja i rodnosti. Izvor: http://postjugo.
filg.uj.edu.pl/baza/texts_display.php?id=329 (27. juni 2014)
548 Yuval-Davis, N. (2003), Nacionalistiki projekti i rodni odnosi, Trea, asopis Centra za
enske studije, broj 1-2/ vol. V, str. 208.

Rat se esto posmatra kao muki, dok se o enama rijetko
raspravlja, izuzev kao o rtvama. O enskoj prirodi govori se kao o
miroljubivoj, za razliku od borbenosti mukaraca tako da je vano
ZABILJEENE
diskutovati o nacionalizmu, odnosu prema eni kao rtvi, eni kao
borkinji, eni preivjeloj silovanje, ili eni poiniteljki ratnih zloina.
Da bismo se ozbiljno bavili ulogom ena u oruanim sukobima
potrebno je istraiti naine na koje je rodna dimenzija ukljuena u
drutveno i politiko promiljanje o oruanom sukobu.
Tokom rata nasilje nad enama manifestovalo se na mnogobro-
jne naine, od fizikog nasilja kroz koje su prolazile silovane ene,
do nasilja u porodici. enske organizacije koje su nastale poetkom
rata na prostoru BiH i Srbije, ene enama iz Sarajeva i ene u
crnom iz Beograda, prouavale su razliku izmeu dvije strane fron-
ta na kojima su se nale ene. Na strani koja je pripadala srpskoj
armiji, silovanje poinjeno na frontu nastavljalo se kod kue kao da
su odbaene sve norme doputenog.549 Ovome je doprinosio gubitak
razlike izmeu civilnog i vojnog ivota a esto je alkohol bio jedan
od uzroka, naroito kod vojnika.550 Tokom rata, a naroito poslije
ljeta 1995. godine, poslije masakra u epi i Srebrenici, u Sarajevo
i Dobrinju je doao veliki broj izbjeglica, koje su uglavnom bile sa
seoskih podruja. U veini sluajeva to su bile ene, djeca i starci koji
su se sada trebali navikavati na novi nain ivota karakteristian za ur-
bana podruja. Veliki broj izbjeglica se naao po prvi put u gradskom
okruenju, a ene su esto bile tradicionalno obuene, i esto su zbog
svog specifinog naina ivota postajale rtve diskriminacije, tako da
je prilagoavanje bilo teko, naroito za ene/majke koje su bile emo-
tivno vezane za kuno ognjite sa kojeg su protjerane i koje je utjecalo
na njihov identitet supruge, majke i domaice.551 C. Mann objanjava
poloaje ena izbjeglica koje su nastanjivale Dobrinju:
Nasilna smrt njihovih mueva i starijih sinova, poremeaji
odnosa sa djecom koju su povele sa sobom i tekoe svakod-
nevnog preivljavanja gurale su ove ene u nerjeive krize
549 Mann, C., n. d., str. 37

550 Ibid.
551 Mann, C., n. d., str. 38, 39.

identiteta, od kojih nisu patile ene iz Dobrinje.552
Iako su rijetki podaci o enama koje su provodile vrijeme rata u
BiH i koje su bile ukljuene u razliite segmente drutva i zbog svog
ZABILJEENE
doprinosa postigle vidljivost u drutvu, veliki je broj obinih ena,

bezimenih heroina koje su se svakodnevno borile za preivljavanje.
Teret koji je enama ostao jeste teret brige o porodici u nemoguim
uslovima. Pria svake ene koja je morala prehraniti porodicu,
kolovati djecu, pria svake silovane ene, samohrane majke, iz-
bjeglice, posebna je pria i za njih preostaje samo vrijeme da se
ispriaju.553
ene rtve silovanja
Rat u BiH je obiljeen masovnim zloinima koji su pokrenuli

debate o osnivanju meunarodnih tijela za procesuiranje rat-
nih zloina.554 Silovanja u BiH imaju svoju lokalnu, regionalnu i
meunarodnu dimenziju, a bh. iskustvo je postalo relevantno za
ensku historiju jer su seksualni zloini dio prie o zloinima u BiH,
a postali su i dio enskog aktivizma koji se zalagao za zatitu ena u
ratnim sukobima i definisanja masovnog silovanja kao zloina protiv
ovjenosti.555 Na osnovu izvjetaja o masovnim silovanjima u BiH
i podataka o logorima za silovanje iznijeti su podaci o tome kako
se silovanje sistematski koristilo kao ratno oruje, posebno u svrhe
genocida i etnikog ienja. Prema nalazima tima misije Evropske
552 Mann, C., n. d., str. 39.

553 Neke od ratnih pria ena iz BiH se nalaze u publikaciji, koju su izdale ene u crnom,
enska strana rata. Zbirka predstavlja 120 autentinih svjedoanstva, izvjetaja, pisama
i sjeanja ena o ratovima voenim na podruju bive Jugoslavije 19911999. Sva su
svjedoenja u obliku monologa, slobodna od komentara ili drugih interpretacija, kako
bi se u potpunosti afirmirala enska individualnost. Na taj nain je temeljni princip
feministike kulture omoguiti da se uju glasovi individualnih ena ispotovan.
http://zeneucrnom.org/pdf/zenska_strana_rata.pdf
554 Mlinarevi, G. (2012), u Procesuiranje ratnog seksualiziranog nasilja na Sudu BiH: ta se
dogodilo sa interesom pravde? Analiza i preporuke u vezi sa rodno osjetljivim praenjem
suenja za ratno seksualizirano nasilje u BiH, u periodu 23. maj 201125. maj 2012, Sara-
jevo, ACIPS, str. 11.
555 Baki-Mufti, J. (ljeto-jesen-zima, 2003), Zloin silovanja u BiH, Odjek. Izvor: http://
www.odjek.ba/index.php?broj=03&id=21 (10. juni 2014)

zajednice za procjenu stanja iz 1992. godine, broj ena koje su silo-
vane tokom rata iznosi od 20.000 do 50.000.556
Od velikog broja ratnih zloina poinjenih u BiH, ono to je
ZABILJEENE
najvie okiralo meunarodnu javnost bili su izvjetaji Misije Ujed-
injenih nacija za procjenu stanja (Bassiounijeve komisije), kao i bro-
jna medijska izvjetavanja o etnikom ienju, genocidu, masovnim
silovanjima, koncetracionim logorima, opsadi Sarajeva i neselek-
tivnom ubijanju civila.557
Za vrijeme rata u BiH tijelo ene je posluilo kao simboliki
prostor. Iskoriteno je kao strategija kojom se nadvladavao neprijatelj
oznaen preko enskog tijela, te je silovanje 2006. godine proglaeno
strategijom etnikog ienja.558 Ono to se vremenom pokazalo kao
problem ogleda se u tzv. fenomenu hijerarhije rtava. Etniki zas-
novano silovanje predstavlja novu i teu kategoriju od obinog silo-
vanja, te se kao takvo interpretira kao prijetnja naciji, a ne kao pov-
reda ene.559 Godine 1993. UN-ova svjetska konferencija o ljudskim
pravima u Beu organizovala je forum na kojem se govorilo o ratnim
zloinima u bivoj Jugoslaviji, posebno o onima koji su poinjeni
protiv ena. Beka deklaracija i program djelovanja, koju je usvojila
171 drava 25. juna 1993. godine na Svjetskoj konferenciji, priznale
su da su povrede ljudskih prava ena u situacijama oruanih sukoba,
povrede fundamentalnih principa meunarodnih ljudskih prava i hu-
manitarnog zakona.560
Kako su strahote poinjene nad enama tokom rata u BiH (i Ruandi)
postale vidljive tokom 1990-tih godina i nakon pristiska feministikih
pokreta iz regije jugoistone Evrope, ali i na meunarodnoj razini, si-
lovanje je po prvi put u historiji prepoznato kao ratni zloin i zloin
protiv ovjenosti. Prva suenja za ratno seksualizirano nasilje desila
su se na meunarodnoj sceni i to na Meunarodnom krivninom
556 Mlinarevi, G., u navedeno djelo, str. 11.

557 Ibid, str. 11
558 Ibid.
559 Popov-Mominovi, Z. (2013), enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne kon-
trakulture, Sarajevo, Sarajevski otovreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u
BiH, Fondacija Cure, str. 111.
560 Izvor: http://www.minoritycentre.org/sites/default/files/becka-deklaracija.pdf (20. juni 2014)

sudu za bivu Jugoslaviju, osnovanom u maju 1993. godine.561
Tokom rata ene su rijetko imale priliku da prijave silovanje, jer
javne institucije, policija i sudstvo, nisu funkcionisale, a poinioci si-
ZABILJEENE
lovanja su esto bili pripadnici vojske i policije. Nakon rata situacija

nije bila nita laka, jer su u nekim sluajevima osobe koje su poinile
silovanje radile u javnim institucijama, a mnoge ene su se bojale da
bi prijavljivanjem silovanja ostale zauvijek stigmatizovane u drutvu,
to je posljedica patrijarhalnog drutva u kojem je ipak trebao da se
sauva obraz ene. Preuivanje silovanja je nova trauma sa kojom
su se ene susretale a za nju nije postojalo dovoljno psiho-socijalne
podrke, tako da je bio potreban veliki napor, uglavnom nevladinih
organizacija i pojedinki mirotvorki i humanitarki, da se silovanje
proglasi krivinim djelom protiv ovjenosti. Prema Izvjetaju o
primjeni Konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije ena
u BiH iz 2004. godine, rat u BiH je velikim dijelom utjecao na re-
produktivno i seksualno zdravlje ena i djevojica, prvenstveno zbog
silovanja, seksualno prenosivih bolesti i neeljene trudnoe.562 Jedna
od prvih ena koja je javno progovorila o silovanjima u BiH je Nus-
reta Sivac, koja je svoj ivot posvetila zahtijevanju pravde koju rtve
ratnih silovanja moraju doekati, saraujui sa tribunalom u Haagu
i radei na sakupljanju svjedoenja o silovanju.
Javni prostor i poetak feminizma u

Bosni i Hercegovini
Istraivanja o ulozi ena u BiH tokom rata 19921995. rijetka

su, te ne postoji dovoljno relevantne literature koja se bavi ispitivan-
jem ratnih iskustava kroz rodnu perspektivu. Pored (jo uvijek ri-
jetkih) statistikih podataka o ueu ena u razliitim segmentima
drutva tokom rata, naroito o enama koje su bile direktne sudi-
onice oruanih sukoba i pripadnice vojske, vano je voditi rauna o
kontekstu u kojem su se ene nalazile u simbolikom smislu koji se
561 Mlinarevi, G., u n. d., str. 11.

562 Izvjetaj o primjeni Konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije ena u Bosni i Her-
cegovini, (2004), Gender centar BiH, str. 5

ticao njihove uloge u jednom novom politikom i drutvenom po-
retku. Kada je poeo rat Jugoslavija je postala bitna za pitanja femi-
nizma irom svijeta s obzirom na to da su ratna deavanja izazvala
ZABILJEENE
reakciju mnogih aktivistikih grupa i akademskih krugova, dok je
jugoslavenski feminizam poeo da slabi. Rat, nacionalizam, silovan-
je, enska ljudska prava, meunarodno pravo postale su teme koje su
se izuavale, ali jugoslavenski feminizam sam po sebi ne. Jugoslaven-
ske feministkinje su prve koje su se bavile pitanjem utjecaja rata na
njihov identitet i aktivizam. Nakon toga su uslijedile analize koje su
se odnosile na feministike pokrete u regiji, a malo je bilo onih koji
su se bavili teoretskim pitanjima feminizma.563
Na prostoru bive Jugoslavije uglavnom su ene organizovale
pacifistike pokrete i humanitarnu pomo, ali su ene takoer bile i
sauesnice u ratu zbog samog sistema i njegovog simbolikog poretka,
koji je podravao ratnu politiku i favorizovao historijski dominantnu
muku grupu. Rat u bivoj Jugoslaviji je u svakom pogledu poduhvat
bratstva, a ne sestrinstva.564
Za simboliki poredak i socijalne odnose karakteristino je da
svaki sistem moi za svoj model uzima druge, prethodne sisteme
moi, projektujui se na njihove modele ako je to mogue. Binarni
modeli a posebno binarni model pola jesu oni simboliki sistemi
moi kroz koje ovaj simboliki sistem deluje i na koji se projektuje.
Ova projekcija ozakonjuje prakse i dominaciju. Ekstremni sluajevi
rata i nacionalizma posebno su skloni da preuzimaju i usvajaju mod-
ele spolnih razlika, koristei ih kao take oslonca. Oni eksploatiu i
manipuliu razlike u rodu, koristei ih i organizujui se oko tih osa.565
U sluaju jedne specifine situacije kao to je rat, uloga ene
takoer postaje specifina. U skladu sa tradicijom kojoj pripadaju
bh. ene, njihovo primarno mjesto je u porodici, u ulozi majke,
domaice, supruge, dok mukarcu pripada javna sfera. Rat je javna
sfera u kojoj su i ene sudjelovale ali njihova uloga nije bila vidljiva
563 arkov, D. (2000), Feminism and the disintegration of Yugolsavia: on the politics of gender
and ethnicity, str. 1
564 Ivekovi, R., ene, nacionalizam i rat: Vodite ljubav a ne rat. Izvor: http://www.zensk-
estudie.edu.rs/izdavastvo/elektronska-izdanja/casopis-zenske-studije/zenske-studije-br-
2-3/274-zene-nacionalizam-i-rat-vodite-ljubav-a-ne-rat (02. juli 2014)
565 Ibid.

kao ona muka, niti je priznata na nain na koji je muka uloga priz-
nata. Swanee Hunt u knjizi Ovo nije bio na rat566 opisuje razgovore
koje je vodila sa enama iz BiH:
ZABILJEENE
I tako, razgovori to slijede, a dotiu se obrazovanja, karijere,

drutvene uloge, mogu vam djelovati prizemno, mada se ne
tumae u kontekstu estokih drutvenih promjena. I ti e el-
ementi ivota ene u predratnoj Bosni postati kompas njihovih
poslijeratnih aktivnosti na izgradnji zemlje.567
Adriana Zaharijevi, u predgovoru knjizi Neko je rekao femini-
zam? o zaetku bh. feminizma, kae:
Iako je Drugca ena kljuan istorijski trenutak koji utiskuje
istonoevropske feminizme u evropsko feministiko naslee,
feministiki pokret na ovim prostorima iznie iz ratovima
zahvaene zemlje i iz otrog protivljenja militarizaciji i nacion-
alizmu, sa svih strana. Duka Andri-Rui iz zenike Medice,
jezgrovito je to opisala na bosanskohercegovakom primeru:
Ovolika enska scena u BiH, u smislu nevladinog sektora, ne bi
postojala da nije bilo rata () Mi smo se poele baviti feminiz-
mom iz nude, a ne iz nekog promiljanja teorijsko-praktinog,
nego nas je na to navela nuda saniranja posledica rata.568
U periodu koji je obiljeen ratnim sukobima, ene su se nale u dvo-
jakoj funkciji. S jedne strane bile su rtve, a s druge strane nosile su odgo-
vornost za brigu o porodici. Neke od ena su se svjesno zalagale za bolji
poloaj ena tokom rata, dok su se neke silom prilika nale u situaciji u ko-
joj su morale da se snalaze na najbolji mogui nain kako bi pomogle sebi
i svojim porodicama da preive. Rije koja bi najbolje mogla opisati nji-
hov ivot u ratnim okolnostima jeste preivljavanje, koje se izraavalo na
najkreativnije mogue naine. Preivljavale su uz humanitarnu pomo i
566 Knjiga je nastala dok je Swanee Hunt bila amerika ambasadorica u Beu, od 1993. do
1997. Tada se zainteresovala za rat u Bosni i poela se intenzivno baviti pitanjem kako
postii mir. Ve nakon etiri mjeseca susrela se sa enama iz hrvatskih nevladinih orga-
nizacija, a potom i sa enama iz Sarajeva, koje su se zalagale za mir. U knjizi se nalazi 26
pria o enama iz razliitih dijelova BiH.
567 Hunt, S., Ovo nije bio na rat: Bosanke obnavljaju mir, Sarajevo, Biblioteka Dani, str. 210
568 (ur.) Zaharijevi, A. (2012), Neko je rekao feminizam: kako je feminizam uticao na ene XXI
veka, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, Fondacija Heinrich Boll, Ured u BiH, Fondacija
CURE

izmiljale recepte bez iega. Meu enama koje su se bavile preivljavanjem
bile su i umjetnice, glumice, muziarke, pjevaice, plesaice, rediteljice,
pjesnikinje, manekenke, profesorice, uiteljice i ostale koje su se u ratnim
ZABILJEENE
uslovima borile za preivljavanje pruajui tako otpor razaranju koje je rat
nosio sa sobom.
U ve spomenutoj knjizi Kune amazonke, koju je Carol Mann
posvetila enama Dobrinje, mogu se proitati zanimljive prie o
preivljavanju, improvizaciji, ivotu koji se odvijao u ovom saraje-
vskom predgrau, odsjeenom od grada Sarajeva. Ovo je ujedno
jedina studija koja se bavila pitanjem civilne odbrane i organizovanja
ena u ratu u BiH. O raznolikosti ratnih pria moe svjedoiti pria
koju u razgovoru za knjigu Sjaj ljudskosti,569 Zilke Spahi iljak, izno-
si Stanojka Tei Cana. Njena pria pokazuje solidarnost u tekim
vremenima i pomo koja nije samo pomo, ve rtvovanje, hrabrost
i nesebinost. Na samom poetku rata Stanojka, da bi pomogla svo-
joj prijateljici muslimanki, odluuje rizikovati ivot svoje djece da
bi prevela prijateljicu na sigurno mjesto.570 Ovo je samo jedna od
mnogobrojnih pria u kojoj su ene bile glavne sudionice, ali i jedna
od rijetkih koje su zapisane. Svako naselje, svaki dio grada, svako
mjesto u BiH ima svoju ensku priu za koje e biti potrebno vrijeme
i naporan rad da bi se ispriale.
Vojnikinje
Jedan od segmenata u kojem su se ene u BiH istakle u ratnom peri-

odu je uestvovanje u Armiji RBiH.571 Motivacija za njihovo ukljuenje
je razliita, a njihovo sudjelovanje u ratu imalo je mnogobrojne forme.
ene su bile vojnikinje, doktorice, novinarke, organizatorice civilne od-
brane, pomagale su izbjeglicama. ene su bile na razliitim funkcijama
569 Istraivanje se bavi ivotima jedanaest ena, liderica i mirotvorki koje imaju razliite
etnike i religijske, ali i nereligijske identitete. Vrlo su aktivne u protekle dvije decenije na
izgradnji mira i pomirenja u BiH.
570 Spahi-iljak, Z. (2013), Sjaj ljudskosti: ivotne prie mirotvorki u Bosni i Hercegovini, Sara-
jevo, TPO fondacija, str. 169-172.
571 U ovom tekstu se bavimo enama u Armiji RBiH, iako je ena bilo i u drugim vojnim i
paravojnim postrojbama. Napominjemo da se u ovom poglavlju u najveem dijelu bavimo
prilikama u Sarajevu.

i pozicijama i za njihovo sudjelovanje veu se zanimljive prie, a jedna
takva je vojniki plakat na kojem se nalazila slika emse Kiselice, sa
pukom u ruci. Zbog hrabrosti ene u vojsci nazvane su amazonkama.572
ZABILJEENE
ene su podnijele najvei teret tokom agresije na BiH. ene koje

su ostajale u kui sa djecom imale su obavezu snai se za hranu i
vodu. U opkoljenom Sarajevu nije bilo lahko nai drvo da se zagrije
stan ili kua. Pa ene koje su doekivale svoje mukarce da se vrate s
linije. Imale su zadatak da im obezbijede vodu da se okupaju, da im
obezbijede hranu, da sav teret brige za porodicu same snose.573
Pria o uesnicama ARBiH je drukija pria od one koja je ene
BiH predstavila kao rtve. Lejla Hadiahmi u svom magistarskom
radu, koji je posvetila pripadnicama ARBiH, uesnicama odbrane
Sarajeva,574 postavlja, izmeu ostaloga, pitanje motivacije koja je
vodila neke od ena Sarajeva da se prikljue odbrani grada u prvim
mjesecima rata. Autorica je u svom radu analizirala i prikaz borkinja
u tampanim dnevnim i sedminim novinama u prvim mjesecima
rata, koji je pokazao da je ARBiH u prvim mjesecima rata bila ot-
vorena za sve podjednako, da su se vojnikinje prikazivale iskljuivo
kao patriotkinje. Kasnije se tokom rata ta slika mijenjala i poela je
ene sve vie prikazivati kao rtve. Lejla Hadiahmi u svom radu
pokazuje da ene nisu samo rtve konflikta u BiH i da takvo prikazi-
vanje umanjuje vrijednost motivacije ena da prihvate razliite uloge
koje su bile rezervisane samo za mukarce.575
Ukljuivanjem ena u vojsku ne eliminiraju se opresivni rodni
stereotipi po kojima su ene viene iskljuivo kao rtve. O tome
svjedoe i iskustva pripadnica ABiH, ena koje su odluile da
uestvuju u borbi, preuzimajui ulogu vriteljica, nasuprot uloge
trpiteljica. Njihov izbor bio je u direktnoj suprotnosti sa rodnim nor-
572 Omani, A; Serdarevi M; Ovina A; Omani H; Omanic J. (2009), Participation of Women

in War in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995, Materia Socio Medica (21. mart
2009), str. 175.
573 Dautbegovi-Bonjakovi, S. (2013), Zaboravljena dimenzija rata u BiH vojnikinje, u
Kojeg je roda sigurnost, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, str. 88
574 Hadiahmi, L. (oktobar, 2010), Women-combatants in defense of Sarajevo: agents or vic-
tims, Masters Dissertation, Sarajevo, University of Sarajevo, CIPS, Masters programme
in gender studies
575 Ibid.

mama. Kao motiv prikljuivanja ABiH borkinje istiu osjeaj osobne
odgovornosti i potrebu da se zatiti zajednica koja je meta napada.576
Vano je napomenuti da su se ene u veini sluajeva samoinici-
ZABILJEENE
jativno ukljuivale u vojsku, dok su mukarci poetkom rata mo-
bilisani. Neke od ena koje je autorica intervjuisala prikljuile su
se Armiji zbog osjeaja nepravednosti rata tako da su se u nekim
sluajevima cijele porodice ukljuivale iz jednostavnog razloga to su
se njihove kue nalazile na borbenim linijama. Lejla navodi primjer
Sokolovi Kolonije, sarajevskog predgraa koje se nalazi nadomak
aerodroma, gdje se grupa ena prikljuila vojnoj jedinici zbog
osjeaja drutvene odgovornosti.577
Prema evidenciji578 iz decembra 1995. godine, 5.360 ena je sud-
jelovalo u ARBiH. Meu njima je 13 ena koje su dobitnice najveeg
ratnog priznanja Zlatni ljiljan: Fadila Bajri (1951, Bosanski Petrovac,
502 VBBR Peti korpus ARBiH); Zlata Gazibara (1957, Sanski Most, Sto
osma krajika brigada); Devada Tartaragi (1964, Foa, Diverzantsko-
izviaki odred Fikro etvrta motorizovana brigada); Aida Zuko (1970,
Sarajevo, Sto dvadeset i etvrta laka brigada Kralj Tvrtko). Posthumno
ovo priznanje su dobile Emira Bai (1969, Bosanski Novi, Petnaesta
motorizovana brigade); Mevlida Eli (1963, Derventa); Kornelija Juri
(1972, Sarajevo, brigada Kralj Tvrtko); Atifa Karali (1957, Novi eher,
Maglaj, Tri stotine sedamnaesta brdska brigada); Razija Meri (1974,
Kalesija, Samostalni diverzantski bataljon Crni vukovi); Indira Pjani
(1972, Cazin, Opinski tab Teritorijalne odbrane Cazin); Nevzeta Sefer
(1952, Travnik, Tri stotine dvanaesta motorizovana brigada); Fadila
Odakovi uta (1958, Gorade, Prva motorizovana brigada; Orden
zlatnog grba sa maevima i Zlatni ljiljan); Edina amdi (1972, Kladanj,
576 Drao, I., Sigurnost za koga? Feministiko redefiniranje koncepta sigurnosti, u: Kojeg je roda
sigurnost, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, str. 223.
577 Hadiahmi, L., n. d.,
578 Podaci o vojnikinjama su preuzeti iz: (2013), Okrugli sto, Uloga ene u odbrani BiH,
Zbornik radova sa Okruglog stola Uloga ene u odbrani BiH (Sarajevo, 21. maja 2013),
Sarajevo, Udruenje za zatitu istorijskih vrijednosti BiH Haber; Omanic, A; Serdarevic,
M; Ovcina, A; Omanic, H; Omanic, J. (2009), Participation of Women in War in Bosnia
and Herzegovina from 1992 to 1995, Materia Socio Medica (21. mart 2009); Monografija
Zlatni ljiljani, Odlikovani pripadnici Armije RBiH 19921995, (2000), Dan tampe, Ze-
nica; Bosanske heroine: ene koje su branile BiH, http://radiosarajevo.ba/novost/87876)
(28. februar 2014)

Sto dvadeset i prva brdska brigada; Medalja za hrabrost i Zlatni ljiljan).
Pored pojedinki koje su se nalazile na razliitim funkcijama
unutar ARBiH postojala su i grupisanja ena. U avgustu 1992. u
ZABILJEENE
Pofaliima je osnovana eta djevojaka pod nazivom Plave ptice, ko-

jom je komandovala Sabaheta utuk. Pripadnice ove ete su se bo-
rile na ui, brdu kod Sarajeva.579 U oktobru 1994. godine formirano
je Udruenje ena pripadnica ARBiH, koje su osnovale pripadnice
razliitih vojnih jedinica. Tada je u Udruenju bilo oko 30 ena iz
Sarajeva i Zenice koje su se bavile obrazovanjem, smjetajem za iz-
bjegle ene, pruale su pomo trudnicama. Bez podrke ARBiH,
Udruenje nije dobilo sredstva za rad ve je nastavilo funkcionisati
zahvaljujui povremenim donacijama dok se nije ugasilo.580 ARBiH
je poetkom rata objavila javni poziv za ene da se prikljue vojsci
na pozicije u logistici, komunikacijama i administrativnim jedinica-
ma. Lejla Hadiahmi navodi da njeno istraivanje pokazuje da iako
je enama bilo dozvoljeno prikljuivanje vojsci kao volonterkama
poetkom rata, i kroz javne pozive kasnije krajem rata, one ipak nisu
u potpunosti bile ukljuene u vojne redove. Nakon zavretka rata
demobilizacija je takoer pokazala da ene nisu bile bitne niti su nji-
hovi interesi bili zatieni, jer su ene bile meu prvima koje su de-
mobilisane. ene su se poele vraati porodinom ivotu i privatnoj
sferi te su se morale suoiti sa povratkom kuama, a institucionalna
pomo nije postojala. U svom radu o enama koje su sudjelovale u
vojsci tokom rata u Sarajevu, Sunita Dautbegovi-Bonjakovi ana-
lizira iskustva vojnikinja koje su demobilisane i vojnikinja koje su
nakon rata ostale u vojnoj slubi. Intervjui su voeni sa pripadnica-
ma Oruanih snaga BiH.581 Kako naglaava, jedan od problema sa
kojima su se susrele, i to ne samo vojnikinje, ve i mnoge druge ene,
jeste zanemarenost u javnom prostoru, tako da su mnoge ene ija je
uloga tokom rata bila bitna danas nevidljive i drutveno nepriznate,
te im se nakon demobilizacije nije pomagalo da se vrate ivotu, da
579 Bosanske heroine: ene koje su branile BiH. Izvor: http://radiosarajevo.ba/novost/87876
(28. februar 2014)
580 Hadiahmi, L. (januarapril, 2011), Women-combatants in defense of Sarajevo: Agents or Vic-
tims u: WBSO, Gender identity in security vocations, NO 19, str 43.
581 Dautbegovi-Bonjakovi, S. (2013), Zaboravljena dimenzija rata u BiH vojnikinje, u:
Kojeg je roda sigurnost, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, str. 84, 85.

pronau posao.582 Do danas vojnikinje su marginalizovane i njihove
potrebe nisu prepoznate ni u institucijama koje se bave promocijom
rodne jednakosti u BiH.
ZABILJEENE
Prie o enama koje su sudjelovale u armiji su razliite i mnogo-
brojne te su samo neke od njih zabiljeene. Trenutno dostupni po-
daci su oni koji se tiu ARBiH i malog dijela koji se odnosi na sud-
jelovanje ena u ratu.583
Civilna odbrana, obrazovanje, nauka i kultura
Pored ena koje su aktivno sudjelovale u vojsci i bile na razliitim

funkcijama unutar armije, znaajne su ene koje su uestvovale u
civilnoj odbrani. Jedan od rijetkih doprinosa dala je Carol Mann
koja se bavila ovim pitanjem u svojoj studiji posveenoj sluaju
Dobrinje, sarajevskog predgraa koje je tokom rata bilo infrastruk-
turalno otcijepljeno od ostatka grada. Ona je pisala o pretvaranju
ratnog prostora u domai i enski, urbano zatvorenog u sebe,
samog i voenog enama, koje je mijenjalo svoju potku da bi veini
stanovnika omoguilo preivljavanje.584 ene sa Dobrinje nazvala
je kunim amazonkama jer su spasile ovo sarajevsko predgrae.585
Dobrinja je bila podijeljena na administrativne sektore koji su imali
svoje rukovodioce a to su najee bile ene, koje bi imenovao glavni
komandant.586 Carol Mann spominje jednu od ena Dobrinje, Emi-
ru, arhitekticu, koja je uspjela transformisati Dobrinju za 14 mjeseci.
Njen mu je poginuo od snajpera i ostala je u zgradi sa dvoje djece i
tri make. Ona je pokrenula krojanicu i organizovala je modne re-
vije. Pokrenula je tampariju koja je odtampala kuharicu, prirunik
za fotografiju za mlade, i prirunik za postavljanje plastenika. Nakon
toga je pokrenula arhitektonski biro i radila je na rjeenjima za re-
582 Ibid, str. 91.
583 O pripadnicama ARBiH i njihovim ulogama vie proitati u: (2013), Okrugli sto, Uloga
ene u odbrani BiH, Zbornik radova sa Okruglog stola Uloga ene u odbrani BiH (Sa-
rajevo, 21. maja 2013), Sarajevo, Udruenje za zatitu istorijskih vrijednosti BiH Haber
584 Mann, C. (2006), Kune amazonke, Otpor ena iz Dobrinje, predgraa Sarajeva, Sarajevo,
Svjetlost, str. 5.
585 Ibid, str. 54.
586 Ibid, str. 33.

konstrukciju grada.587 Dobrinja je bila potpuno odsjeena od grada,
bila je grad u gradu, to je kod njenih stanovnika/ca stvaralo osjeaj
za otporom i eljom za preivljavanjem. Ovakvi uslovi otcijepljenosti
ZABILJEENE
primorali su nastavno osoblje koje je ostalo na Dobrinji da organi-

zuje nastavu prije nego u ostalim dijelovima grada, gdje su nastale
haustorske kole.588
Prema podacima popisa iz 1991. godine, ene su inile 50,1%
ukupne populacije BiH. Od ukupnog broja populacije sa zavrenom
osnovnom kolom, ene su inile 48,55%. Zavrenu srednju kolu
imalo je 38,58%, viu kolu 38,63% a fakultet 37,18% ena.589 Ovo
su ujedno i posljednji zvanini podaci koju su se uslijed ratnih
deavanja znatno izmijenili. Ve poetkom rata obrazovanje je post-
alo osjetljiva tema s obzirom na to da se javilo podijeljeno kolstvo
koje je naruilo model multietnikog ivota u BiH. U obrazovni
sistem uvedena je vjeronauka, koja je u prethodnom sistemu bila
zabranjena u kolama, postavi u ratu pogodnim nainom manipu-
lacije nacionalnom i religijskom pripadnou, te se obrazovni sis-
tem decentralizirao. Obrazovanje u ratu je bilo uslovljeno mnogim
nedostacima, kako infrastrukturnim tako i nedostatkom nastavnog
kadra, udbenika itd. Zavisno od dijela zemlje, nastavniko oso-
blje se prilagoavalo okolnostima tako da su se uionice nalazile u
kuama, podrumima, haustorima ili su u mjestima koja nisu bila
granatirana kolske zgrade i dalje imale funkciju kola. U nekim
mjestima kolske zgrade su se pretvarale u izbjeglike kampove, bol-
nice Ili vojne tabove.
Ko je mogao i zamisliti to, da su itavo ovo vrijeme kole stvar-
no funkcionisale, da su uenici stvarno pohaali nastavu, da
su uitelji vodili evidenciju pohaanja nastave, da su se stvar-
no odravali ispiti na Univerzitetu?590
Ratne kole su bile dio privida normalnog ivota jer su pruile
nadu da je mogue ivjeti u nemoguim uslovima, a obrazovni proces
587 Ibid, str. 48, 49.

588 Berman, David M. (2004), Heroji Trece gimnazije: ratna kola u Sarajevu 19921995, Sara-
jevo, Institut za istoriju, str. 94.
589 Taljanovi, A. (2010), ena u politici BiH, Sarajevo, str. 72
590 Berman, D. M., n. d., str. 42

se odvijao na osnovu reduciranog programa, koji je napisalo Mini-
starstvo obrazovanja. lanci u avgustu i septembru 1992. godine iz
sarajevskih dnevnih novina pokazuju da je izmeu poetka opsade i
ZABILJEENE
poetka kolske 1992/1993. godine, Ministarstvo obrazovanja nauke,
kulture i fizike kulture RBiH donijelo Odluku o poetku kolske go-
dine. Jedan od lanaka iz Osloboenja, iz dana 10. septembra 1992.
godine, pod naslovom Vlada BiH: upute za prilagoavanje uslovima
ratnog vremena, odnosi se na Odluku o registraciji uenika u os-
novnim i srednjim kolama i poetku nastave za kolsku 1992/1993.
godinu.591 Prosvjetni radnici su se 3. maja 1992. sastali u Pedagokom
zavodu u Sarajevu kako bi raspravljali o kolstvu u ratnim uslovima.
Profesorice Hajrija-ahza Jahic i Melita Sultanovic, zaposlenice
Pedagokog zavoda, preuzele su na sebe obavezu da pripreme analizu
situacije osnovnog i srednjeg obrazovanja da bi se odredile specifine
potrebe kola.592 Obje su se bavile reorganizacijom sistema obrazo-
vanja, te su doprinijele razvoju prototipa ratne kole, kole Bjelave,
na osnovu koje su se razvile ratne kole irom grada. Profesorica
Melita Sultanovic je pripremala rad o razvoju ratnih kola u mjesnim
zajednicama.593 Koncept kole mjesne zajednice zavren je u febru-
aru 1993. godine kada je 470 sarajevskih uitelja pohaalo seminar
koji je organizovao Pedagoki zavod o ratnim kolama u gradu.594
Jedna od ena koje su obiljeile ratno kolstvo je Emina Avdagi,
direktorica Tree gimnazije u Sarajevu od maja 1993. godine. Kada su
mnogi profesori/ce napustili/e Sarajevo, a u kolsku zgradu se uselila
Armija BiH, ona je morala da se snalazi bez zgrade i bez nastavnog
kadra. U to vrijeme vec su funkcionisale ratne kole, a Emina je bila
zaduena da otvara nove punktove, da se brine o nastavnom kadru i
da vodi rauna o voenju pedagoke dokumentacije, ali i da se brine
o sigurnosti uenika/ca i nastavnika/ca.595
Za uiteljice i nastavnice koje su doprinijele odravanju nastave
u ratnim uslovima rijetka su odlikovanja te ne postoje statistiki po-
591 Ibid, str. 46, 47.
592 Berman, D. M. (2004), Heroji Trece gimnazije: ratna kola u Sarajevu 19921995, Sara-
jevo, Institut za istoriju, str. 49.
593 Ibid, str. 24.
594 Ibid, str. 50
595 Ibid, str. 136.

daci o broju ena koje su uspijevale da odre kolski sistem tokom
rata. Nadida ukalo je bila tokom rata uiteljica u Osnovnoj koli
Edhem Mulabdi u Sarajevu i savjetnica za razrednu nastavu pri
ZABILJEENE
Ministarstvu obrazovanja. Odlikovana je najviim ratnim priznan-

jem Zlatni ljiljan, koje joj je dodijelio lino tadanji predsjednik Alija
Izetbegovi, 24. juna 1993. godine.596 Uiteljica Fatima Guni je sa
uenicima stradala 9. novembra 1993. godine, kada je eksplodirala
granata u improvizovanim prostorijama u kojima je odravala nasta-
vu. Danas kola u sarajevskoj Opini Novi Grad, u kojoj je Fatima
predavala, nosi njeno ime. Direktorica Druge gimnazije bila je Meli-
ha Ali, koja je za vrijeme rata dobijala medalje na meunarodnim
takmienjima iz matematike. Zanimljiva je pria o naunom do-
prinosu Mirsade Huki, mikrobiologinje. Ona je u neuslovnim
laboratorijama istraivala uzroke i posljedice miije groznice, koja
je pred kraj rata u okolini Tuzle prela u epidemiju meu vojnicima.
Zahvaljujui ovom otkriu Mirsada se ubraja u vodee mikrobiologe
u svijetu. Zbog otkria Tuzla 43 postala je prva ena iz BiH redovna
lanica Evropske akademije nauka i umjetnosti. Tokom istraivanja sa
svojim timom obratila se Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji koja ju
je povezala sa vedskim Institutom za istraivanje zaraznih bolesti.597
Meu enama koje su dale doprinos u oblasti zdravstva598 su:
Muamera Puka, koja je posjeivala stanovnike Dobrinje i donosi-
la im lijekove i ostale potreptine neophodne bolnici na Dobrinji.
Zbog toga je dobila naziv Majka Tereza.599 Medicinska sestra Sad-
eta Dervievi je zajedno sa svojim muem, Seadom Dervieviem
596 120 godina osnovne kole Edhem Mulabdi Sarajevo, str 40.
597 ugum-Huki, A., Malo ko Akademiju nauka BiH doivljava kao svoju. Izvor: http://www.
slobodnaevropa.org/content/huki%C4%87-malo-ko-akademiju-bih-do%C5%BEivljava-
kao-svoju/25359646.html (12. juni 2014)
598 Podaci su preuzeti iz: Sumeja magazin za enu i porodicu No. 8-5 2002, No. 23-2007,
No. 32. Tuzla: UGM, 2009; Omanic A. u Zdravstvo u okruenom/opsjednutom Saraje-
vu, Dokumentacioni materijal istraivakog projekta, Medicinski fakultet Univerziteta u
Sarajevu, Ministarstvo zdravstva Kantona Sarajevo; Sudjelovanje ena u ratu u Bosni i
Hercegovini u razdoblju 19921995; Omanic, A; Serdarevic, M; Ovcina, A; Omanic, H;
Omanic, J. (2009), Participation of Women in War in Bosnia and Herzegovina from 1992
to 1995, Materia Socio Medica (21. mart 2009)
599 Omanic, A; Serdarevic, M; Ovcina, A; Omanic, H; Omanic, J. (2009), Participation of
Women in War in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995, Materia Socio Medica (21.
mart 2009), str. 176.

i Jusufom Hadirom, osnovala Dobrinjsku bolnicu. Dobitnica je
priznanja Florence Nightingale, koje se dodjeljuje medicinskim ses-
trama. Nakon to je njena pacijentkinja primila infuziju, Sadeta je
ZABILJEENE
odluila da je otprati, a put koji su morale proi bio je na meti sna-
jpera. Prilikom prelaska Sadeta je ranjena. O njenom ranjavanju pos-
toji video zapis koji je prikazan u svjetskim medijima, nakon ega
je snimljen dokumentarni film Life for the Lives of Others.600 Sestra
Avdija ustovi je radila u vojnoj bolnici na planini Igman sa svo-
jim muem. Bila je ranjena i prevezena u bolnicu u Hrasnici a nakon
toga u bolnicu Koevo u Sarajevu. Nakon izlaska iz bolnice vratila se
u svoju jedinicu, Sto prvu brdsku brigadu, 23. februara 1996. godine,
te je od Predsjednitva dobila in kapetanice i sat sa posvetom od
Glavnog komandanta ARBiH.601 Aida Voli, otorinolaringologinja
je pokrenula i vodila dvije godine bolnicu u Suhodolu. Tri mjeseca
je bila sama zaduena za operacije u bolnici. Operisala je civile iz
okolnih sela, poraala ene, lijeila ranjene. Tokom operacija koje su
trajale satima, medicinske sestre su joj dodavale da neto popije, a os-
tale su pedalale bicikl kako bi proizvele struju koja je bila potrebna
za osvjetljenje. Za Aidu se vee zanimljiva pria o lijeenju ranjenog
HVO vojnika Darka, iz Kiseljaka, koji je ostao sam na liniji. Doktorica
Silva Rizvanbegovi je postala poznata po tome to je objavila jav-
ni apel u medijima za podrku sarajevskoj Hitnoj pomoi. Poginula
je u kolima hitne pomoi dok je pratila pacijenta.602 Farmaceutkinja
Biljana Vejzagi je zajedno sa muem Mirzom svaki dan prolazila
srpske kontrolne take, zahvaljujui svom srpskom imenu, kako bi
dola do Dobrinje.603 Jasminka Kovaevi, specijalistkinja urgentne
medicine provela je vrijeme rata vodei brigu o Hitnoj pomoi u Sa-
rajevu.604 Maja Jerkovi bila je direktorica Regionalne bolnice u Mo-
staru. Behija Akamija Rizvi, internistkinja, tokom rata je osnovala
ambulantu u humanitarnoj organizaciji Merhamet. Merima Pai je
od aprila 1992. do decembra 1995. godinebila naelnica saniteta Sto
600 Ibid, str. 177.

601 Ibid, str. 177.
602 Ibid, str. 177.
603 Ibid, str. 178.
604 engi, E. (april, 2008), Metak u haljinici, Dani (specijalno izdanje), Civitas, str. 72.

pete motorizovane dobrinjske brigade. Prof. dr. Nada Zjuzin je prva
pokrenula otvaranje Centra za paraplegiju.605
Meu enama koje su rizikovale ivot kako bi izvjetavale o
ZABILJEENE
deavanjima tokom rata nalaze se reporterke koje su izvjetavale

sa ratnih linija. Jedno od najzvunijih novinarskih imena iz pe-
rioda ratne BiH je ime Arijane Saraevi, koja je najupeatljivije
iskustvo stekla tokom rata izvjetavajui sa prvih linija. Napravi-
la je preko 2.000 reportaa sa linije. Dobitnica je Zlatnog ljiljana,
najveeg ratnog priznanja za hrabrost, to je prva nagrada za ne-
koga ko nije pripadao ARBiH. Arijana je dobitnica nagrade za na-
jboljeg ratnog reportera/reporterku Crystal Eagle, koju je dodije-
lila fondacija International Foundation for women, na ceremoniji u
New Yorku 1993. godine.606 Arijana je zajedno sa Mirsadom Saki
Hatibovi dobila priznanje International Womens Media Founda-
tion Courage in Journalism za hrabro izvjetavanje tokom rata u
BiH, 26. oktobra 1993. godine u New Yorku. Dobila je i godinju
nagradu Udruenja bh. novinara za 1992. godinu. Mirsada i Ari-
jana su druge dobitnice nagrade za hrabrost u novinarstvu, koja je
uslijedila nakon to su godinu ranije istu nagradu dobili Gordana
Kneevi i Kemal Kurspahi.607 Meu ratnim reporterkama bila je
i Vildana Selimbegovi. U knjizi ene u Bosni i Hercegovini: Dolje
ti rijeka, dolje ti je pruga, pisala je o svojim iskustvima tokom rata,
tokom kojeg je napravila vie od 1.000 reportaa, zapisa, razgovo-
ra, intervjua na prvim linijama fronta i tekstova u kojima su glavni
likovi bili pripadnici ARBiH. Jedan od takvih tekstova je I mi konje
za trku imamo, posveen pripadnicima ARBiH koji su napadali civ-
ile i ratne zarobljenike.608 Gordana Kneevi je jedno vrijeme rata
ureivala dnevne novine Osloboenje.609 Snjeana Muli Buatlija
605 Serdarevi, M; Omani, A., navedeno djelo, str. 217.
606 Mehmedic H. (15. maj 1995), Corridor, list koji zbliava ljude, No 3, Sarajevo, str. 3.
607 Sakic-Hatibovic, M; Saraevi, A., 1993 Courage in Journalism Award. Izvor: http://
www.iwmf.org/mirsada-sakic-hatibovic-arijana-saracevic-1993-courage-in-journalism-
award/ (10. april 2014)
608 Gavri, S; Stoji, H. (2011), ene u Bosni i Hercegovini: Dolje ti rijeka, dolje ti je pruga,
Sarajevo, Buybook, str. 147.
609 Kurspahi, K; Kneevi, G., 1992 Courage in Journalism Award, Oslobodjenje, Bosnia
and Herzegovina. Izvor: http://www.iwmf.org/kemal-kurspahic-gordana-knezevic-
1992-courage-in-journalism-award/ (10. april 2014)

je tokom rata bila na elu Press centra u Opini Novi Grad Sarajevo.
Ona i njen tim su ureivali i tampali novine Novi Grad. Ureivala
je i tampala novine, prevodila ih na francuski i na CD-u slala u St.
ZABILJEENE
Nazaire, odakle su slali humanitarnu pomo za Opinu Novi Grad.
Od 1993. godine grupa djece iz kola iz Novog Grada su ila na lje-
tovanje u Francusku gdje su pohaali asove francuskog jezika. Sn-
imila je dokumentarni film A letter recommended from the Heart, o
ivotu djece u Sarajevu tokom rata. Film je preveden na francuski i
prikazan na lokalnoj TV stanici u zapadnoj Francuskoj, to je pomo-
glo da se skupi humanitarna pomo za djecu ije je ivote prikazala u
filmu. Drugi film koji je snimila, Jetimi, pria je o djeaku i djevojici
iz mijeanog hrvatsko-bonjakog braka, koji su nastavili sa svojim
ivotom nakon to je njihov otac, Hrvat u bosanskoj armiji, ubijen.
Ovaj film, koji je prikazan na TVBiH za vrijeme konflikata izmeu
Hrvata i Bonjaka pomogao je da se smire tenzije meu djecom
koja su pripadala razliitim nacionalnostima. Snjeana je jedna od
osnivaica i lanica udruenja ena Bosanica.610 Nurdihana ozi
pokrenula je u ratu magazin ena 21.611
U knjizi Sjaj ljudskosti ivotne prie mirotvorki u Bosni i Hrece-
govini, Zilka Spahi iljak iznosi prie ena koje su u svojoj okolini
prepoznate kao mirotvorke, humanitarke, aktivistice koje su dopri-
nosile pomirenju u postratnom periodu. Neke od njih su sa svojim
aktivizmom zapoele jo za vrijeme rata, u razliitim mjestima u BiH i
pod razliitim uslovima. Autorica navodi prie 11 ena meu kojima
su: Sabiha Husi, koja se u ratu angaovala u zenikoj organizaciji
Medica, gdje se bavila pomaganjem osobama koje su preivjele ratna
silovanja;612 Jadranka Milievi koja je poetkom rata, 1992. godine,
otila iz Sarajeva u Beograd gdje se prikljuila enama u crnom, koje
su poele protestvovati protiv rata, a kasnije su pomagale silovanim
enama, izbjeglicama i organizovale su slanje pomoi u Sarajevo;
Lidija ivanovi je rat provela u Banjoj Luci;613 Nada Golubovi se
610 Izvor: http://word.world-citizenship.org/wp-archive/470 (10. april 2014)

611 Hunt, S., Ovo nije bio na rat: Bosanke obnavljaju mir, Biblioteka Dani, str. 469.
612 Spahi-iljak, Z. (2013), Sjaj ljudskosti: ivotne prie mirotvorki u Bosni i Hercegovini, Sa-
rajevo, TPO fondacija, str. 30.
613 Ibid, str. 110.

tokom rata poela baviti mirovnim aktivizmom i pomagala je srp-
skim izbjeglicama koje su pristizale iz Hrvatske. esto je na svoje
ime i ime svoga mua primala humantiranu pomo i prosljeivala
ZABILJEENE
je komijama koji nisu bili Srbi;614 Stanojka Tei Cana se 1992. go-
dine poinje baviti mirovnim aktivizmom. ivjela je u Bratuncu, sa
suprugom i dvoje djece. Poetkom rata je razvozila ljude na razliita
mjesta kako bi im pomogla da se spase;615 Radmila igi je dvadese-
tak dana prije nego to je poeo rat organizovala miting protiv rata,
iako je u mjestu u kojem je ivjela to bilo veoma riskantno. Radmila
je ivjela u Oraju i prema njenim rijeima nije pripadala SDS-u niti
HDZ-u koji su tu dijelili vlast. Zbog osjeaja nesigurnosti dala je ot-
kaz s mjesta glavne urednice javne radiostanice Oraje i vratila se
u sjeveroistonu Bosnu gdje su Srbi/pravoslavci bili veina.616 Rad-
mila je zajedno sa jo dvoje novinara 1993. godine pokrenula asopis
Extra u kojem su se osvrtali na tiraniju, profiterstvo, dobijanje mi-
rovnih pregovora u RS-u, a pri tome su bili svjesni da ako budu pisali
o ratnim zloinima da e i sami postati rtve;617 Galina Marjanovi
je ivjela u Banjoj Luci gdje je tokom rata sa muem pomagala izb-
jeglicama koje su dolazile u Banja Luku. Pokrenula je organizaciju
Duga;618 Jasminka Rebac je tokom rata bila u Hrvatskoj gdje je, za-
jedno sa udruenjem Povratak osnovala kolu za izbjegliku djecu
koja nisu imala pravo da pohaaju redovne kole u Hrvatskoj.619
Udruenja
Prve mirovne inicijative desile su se poetkom 1991. godine i

pokrenule su ih ene. Organizacija ene u crnom iz Srbije i enska
grupa Tiina ubija govorimo za mir iz Slovenije organizovale su akcije
sa paljenjem svijea svake veeri na jednom od glavnih gradskih trgo-
va u Ljubljani i Beogradu. ene u crnom su javno istupale i govorile
614 Ibid, str. 140

615 Ibid, str. 166
616 Ibid, str. 274.
617 Spahi-iljak, Z. n.d., str. 276.
618 Hunt, S., navedeno djelo, str. 425.
619 Spahi-iljak, Z. n.d., str. 292.

o svojoj odgovornosti za rat u okviru kolektivne odgovornosti Srbije.
One su organizovale i prihvatne centre za ene i djecu koja su dola-
zila s ratnih podruja. Neke od organizacija koje su pomagale enama
ZABILJEENE
izbjeglicama iz BiH su: Suncokret, Centar za ene rtve rata, B.a.B.e.
Grupa za enska ljudska prava, ZaMir elektronska mrea u Zagrebu,
Pakrau, Beogradu, Sarajevu, Tuzli i Pritini, putem koje su aktivist-
kinje meusobno saraivale.620 enske grupe iz Hrvatske, BiH i Srbije
inicirale su prve enske mirovne razmjene i razgovore 1993. godine
u Zagrebu i u enevi. Ovakve aktivnosti u tom periodu tretirane su
kao izdajnike jer tadanjoj nacionalistikoj ideologiji nije odgovaralo
nikakvo udruivanje izmeu drava bive Jugoslavije.621 enska inici-
jativa Pokret majki nastala je izbijanjem rata u Sloveniji, te se pojavila
sa ratom i u BiH. Pokret majki BiH imao je samo jedan zahtjev a taj je
bio da njihovi sinovi budu puteni iz JNA. Vremenom je Pokret majki
upotrijebljen za jaanje etnikih napetosti.622
Bosna i Hercegovina je predstavljala jedinstven slucaj, zato sto
je u njoj mirovni pokret u pocetku bio najjaci. Stotine hiljada lju-
di demonstriralo je protiv rata u Mostaru, Banja Luci, Sarajevu i u
vecem broju drugih mesta. U to vreme u Bosni i Hercegovini je pos-
tojao jedinstven mirovni pokret. Ljudi su delovali zajedno bez obzira
na etnicke razlike, svesni tragedije koja ce zahvatiti njihovu repub-
liku ako se Jugoslavija raspadne.623
Jedna od prvih enskih organizacija u BiH bila je Medica centar
za terapiju ena u Zenici, koju je osnovala doktorica Monika Hauser
1993. godine. Medica je pruala pomo enama i djeci rtvama si-
lovanja i rata, gdje su zajedno radile ginekologinje i psihologinje iz
razliitih etnikih skupina.
Godina je 1992, mjesec novembar. Ve godinu dana bjesni rat na
Balkanu. U srcu Evrope. Njemaki mediji neprestano piu o tome,
izvjetavaju o stanju na ratitima i o talasima izbjeglica. Mjesecima
se, meutim, preutkivalo jedno nejasno je da li zato to se to rat-
620 Dautbegovi-Bonjakovi, S., Zaboravljena dimenzija rata u BiH vojnikinje, Kojeg je

roda sigurnost?
621 Ibid, str. 83
622 Izvor: http://postjugo.filg.uj.edu.pl/baza/files/212/ratirod.pdf (20. juni 2014)
623 Ibid.

nim reporterima inilo neim nevanim ili zato to su i same rtve
bjeale od kamera i mikrofona svjetske javnosti: u ovom ratu se si-
luju ene i djevojke. Deava se to sistematino i masovno; prilikom
ZABILJEENE
osvajanja sela, u logorima, u posebnim bordelima sa enama rat-

nim plijenom.624
Zlatiborka Popov Mominovi u knjizi enski pokret u Bosni i
Hercegovini: Artikulacija jedne kontrakulture navodi da je nastala
prva formalna enska grupa koja je poela da primjenjuje i ivi femi-
nizam u svom predanom radu sa enama nad kojima je poinjeno
nasilje.625 Pristup koji je Monika imala zasnivao se na tome da, prije
nego to osoba zapone sa terapijom i suoavanjem sa ratom, ona
mora postii stabilnost, tako da se rade razliite vjebe koje e enu
podsjetiti na njenu unutranju snagu.626 Monika je sa svojim timom
obilazila izbjeglike kampove, pri emu je esto prolazila kroz teri-
torije na kojima su se nalazile razliite vojske.627
ene su bile okupljene oko Asocijacije za interkulturne aktivnosti
i spaavanje nasljea BiH (AIASN-a), registrovane u oktobru 1992.
godine, koja je prikupljala informacije o unitavanju kulturno-his-
torijskog nasljea. lanice su se u poetku okupljale u prostorijama
Opine Centar, a prostor je dat na raspolaganje Meunarodnom cen-
tru za mir, u okviru kojeg je jedna grupa ena prikupljala posmrtnice
stradale djece i podatke o pogibiji brojnih graana, a druga grupa,
koja e kasnije oformiti AIASN-u, prikupljala je podatke o stradan-
ju batine. U februaru 1993. organizovale su prvo savjetovanje His-
torija zdravstvene i socijalne kutlure BiH.628 Udruenje MAK Bosan-
ka okupljalo je ene koje su pripadale akademskom krugu i vodile
su medijsku kampanju za prihvatanje silovanih ena i djece roene
624 Hauser M., navedeno djelo, str. 9.
625 Popov-Mominovi, Z. (2013), enski pokret u BiH: Artikulacija jedne kontrakulture,
Sarajevo, Sarajevski otovreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u BiH, Fon-
dacija Cure, 2013, str. 111.
626 Hauser, M., navedeno djelo, str. 59.
627 Ibid, str. 9.
628 Laevi, F.(2008), Uloga ene u odbrani Sarajeva: Duhovno-povijesne pretpostavke
nezapamenog otpora ene opsadi i udu snage u odbrani Sarajeva, u Okrugli sto Opsada
i odbrana Sarajeva: 19921995, Referati Okruglosg stola odranog 23. novembra 2005.
godine, Sarajevo, Institu za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava
Univerziteta, str. 207.

nakon prislinih trudnoa, organizovale su predavanja o razliitim
oblastima zdravstva, obrazovanja i kulture. Osnivaice su bile Tatjana
Najdhart, Mevlida Serdarevi i Edina Vlai. U okviru njihovih ak-
ZABILJEENE
tivnosti, prireena je i prva izloba o stradanju ena i djece u BiH koju
su pripremile Methija Maglajli, Jasmina Musabegovi i Mediha
Halvo. Izloba je otvorena u Galeriji MAK.629 lanice MAK Bosanke,
Hamijeta Ibrievi i Mevlida Serdarevi uestvovale su u aktivnosti-
ma oko reorganizacije Islamske zajednice, a Mevlidaje postala i prva
ena lanica Sabora Islamske zajednice u njegovoj historiji.630 AIASN-
a i MAK Bosanka organizovale su predavanja u damijama.
Jevrejska opina je bila okupljena oko aktivnosti humanitarne
organizacije i udruenja Bohoreta, koje je vodila Sonja Elezar. ene
su bile ukljuene i u mnoge druge organizacije koje nisu bile prven-
stveno enske, ali su se bavile humanitarnim radom.631 Udruenje
Sarajke osnovali su Bakir Naka, direktor Ope bolnice u Sarajevu
i Jasna Hasi, advokatica u Ministarstvu zdravstva. Udruenje je
okupljalo volonterke koje su istile, nosile vodu i brinule se o paci-
jentima, a do bolnice su dolazile pjeke. U znak sjeanja na njihov
angaman Opa bolnica u Sarajevu je postavila spomenik u obliku
bicikla jer je bicikl bio nedostupan, a najpoeljniji prevoz transpor-
ta.632 Mirsada Hodi, Aisa Maca i Pava Barii osnovale su forum
roditelja Sve za sve. Spaavale su djecu iz bolnice iz Cavtata i bavile
su se povratkom mlaih vojnika iz JNA.633 Meunarodna inicijativa
BiH Biser pomagala je rtvama silovanja i njihovoj socijalizaciji. Or-
ganizacija Stope nade je u martu 1994. uspostavila enske centre u
Mostaru zajedno sa enama iz lokalne zajednice koja je imala cilj da
okuplja ene, dok se nakon rata njihov rad usmjerio na pomo izbjeg-
licama. Tokom rata vedska organizacija Kvinna til Kvinna pomagala
629 Ibid, str. 205.

630 Ibid, str. 213.
632 Omanic, A; Serdarevic, M; Ovcina, A; Omanic, H; Omanic, J. (2009), Participation of
Women in War in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995, Materia Socio Medica
21.3, 2009, str. 178.
633 Omanic, A. Serdarevic, M. Ovcina, A. Omanic, H. Omanic, J.: Participation of Women
in War in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995. Materia Socio Medica (21.mart
2009), str.177.

je enama i djeci, izbjeglicama, i pruala psiholoku pomo kako bi
pomogle majkama, naroito enama iz Srebrenice koje su dole u Tu-
zlu, da ostanu bliske sa svojom djecom.634 Udruenje Kakanjke Uok
ZABILJEENE
je osnovano 1993. godine sa ciljem pomoi enama u razliitim seg-

mentima u drutvu. Udruenje ena Tuzle osnovano je 1992. godine, a
ene sa Une 1994. godine. Meu prvima je osnovano Udruenje Suada
Dilberovi u sjeanje na prvu rtvu rata u Sarajevu. Ovo udruenje se
bavilo obrazovanjem i okupljanjem djece i omladine. Sline aktivnosti
imala je i Fatma, udruenje koje je djelovalo u vie gradova, a kojeje
sa radom poelo 1993. godine u Sarajevu.635 Neke od enskih organi-
zacija kao to su Bosanica, Sarajka, ena BiH, ena 21, Biser, Sumejja
i dr., na inicijativu MAK Bosanke i Medice iz Zenice, formirale su Uniju
enskih asocijacija Republike BiH (AR). Prvi skup je odran u Tuzli,
8. oktobra 1994. godine.636 Skupu je prisustvovalo 38 organizacija sa
svih slobodnih teritorija, a meu njima su bila i udruenja borkinja.637
Jedna od najaktivnijih lanica udruenja borkinja bila je Zuhra Brki,
koja je do rata bila sutkinja u ivinicama. Vano je napomenuti da su
se ene najvie organizovale u Sarajevu, s obzirom na to da je Sara-
jevo glavni grad i da je na neki nain bilo simbol otpora. Na Skuptini
udruenja borkinja dogovoreno je da se aktivnosti koncentriu u Sara-
jevu, bez obzira na to to su tu bile ene iz Zenice, ivinica, Travnika,
Bihaa, Konjica i drugih mjesta.638
Swanee Hunt navodi neke od organizacija koje su osnovane
tokom rata: Kolo srpskih sestara; Udruenje ena Hercegovke-borci,
inicijativa je pokrenuta 1994. godine a zvanino je registrovano 1997.
godine; ena BiH, osnovana 1994. godine u Mostaru; Vive ene, os-
novana 1994. godine u Tuzli; ene za ene, osnovano 1993. godine;
Forum ena Graanica, osnovan 1992; ena 21, osnovana 1994;
Srcem do mira, osnovana 1992. godine u Zagrebu kao ena BiH, a
kasnije je promijenila naziv u Srcem do mira i nastavila je djelovati u
Sanskom Mostu; Bosanska familija Bosfam osnovana je 1994. godine
634 Izvor: http://www.peacewomen.org/assets/file/Resources/NGO/kvinna_tomakeroomfor-
changes_2006.pdf (20. juni 2014)
636 Ibid, str. 211.
637 Ibid, str. 204.
638 Serdarevi, M; Omani, A: navedeno djelo: str. 205.

uz podrku OXFAM-a.639
lanice enske sekcije Bohoreta dobrovoljno su obilazile
bespomone, bolesne i iznemogle ljude, donosei im vodu, humani-
ZABILJEENE
tarnu pomo, lijekove, stvarajui im osjeaj sigurnosti i vjeru da nisu
sami i naputeni.Poetkom 1993. poele su u Evropi da se formiraju
sestrinske organizacije La Benevolencije, to je rezultovalo stvaran-
jem mree organizacija pod imenom Prijatelji La Benevolencije koje
su se bavile prikupljanjem svih vrsta pomoi od novca, preko hrane
do medicinske opreme i lijekova.
Na ovom mjestu spominjemo samo neka od brojnih udruenja
koje su osnovale ene koje su preivjele ratna stradanja - ena-rtva
rata, Majke Srebrenice, pokret Majke enklava Srebrenica i epa, Stope
nade (danas Viktorija 99), Vive ene Tuzla, udruenje Prijedoranki
Izvor, Snaga ene Tuzla, Sumejja Gerc Mostar, Udruenje ena rtava
rata Republike Srpske.
ene simboli otpora i mnoge druge

bezimene heroine
Suada Dilberovi je iz Dubrovnika dola u Sarajevo studirati

medicinu. Bila je studentica pete godine Medicinskog fakulteta kada
se ukljuila u prve mirovne demonstracije ispred Skuptine RBiH.640
Ono po emu e Suada biti zapamena jeste da je jedna od dvije prve
osobe ubijene u Sarajevu, na Vrbanja mostu. Druga je bila Olga Sui,
koja je imala 34 godine i bila je slubenica Skuptine. Olga je umrla na
putu do bolnice. Na vijestima 5. aprila mogle su se uti vijesti o prvoj
rtvi na Vrbanja mostu, Suadi Dilberovi, a Olgu niko nije spomin-
jao. Suada i Olga su sahranjene 8. aprila na groblju Bare, gdje je bilo
stotine graana/ki i novinara/ki koji su ispratili Suadu, dok su na Ol-
ginom grobu bili samo njeni najblii. Vrbanja most je preimenovan u
Most Suade Dilberovi 6. aprila 1996. godine. Gordan Trifkovi, Ol-
gin bivi suprug, sa Edinom Kamenicom, novinarkom Osloboenja,
639 Hunt, S., navedeno djelo, str. 617-619.

640 Muli-Buatlija, S. (april, 2008), Vrbanja most, Tri, Nora, tri! O mostu, Suadi i Olgi,
DANI, (specijalno izdanje) Civitas, str. 33.

nakon dugotrajnog zalaganja uspio se izboriti da se na plou upie i
Olgino ime, u decembru 1999. godine. Dana 3. decembra 1999. go-
dine Slubene novine Kantona Sarajevo objavljuju: Na lokalitetu Most
ZABILJEENE
Vrbanja, podruje Opine Centar, podii e se spomen-ploa Suadi

Dilberovi i Olgi Sui, koje su 5. aprila 1992. godine ubijene od strane
paravojnih formacija SDS-a. Tako je 6. aprila 2001. godine ploa prom-
ijenjena.641
Potanska marka Jasnin encijan dobila je
ime po Jasni ari, asistentici na Prirodno-
matematikom fakultetu koja je poginula
1993. godine dok je ekala u redu za vodu
ispred sarajevske Pivare. Nakon njene sm-
rti endemina bh. biljka nazvana je po njoj,
Gentiana jasnae. Ova potanska marka je
osvojila prvo mjesto u Kini 2011. godine.
Kadira Mujanovi je ena koja je ivjela u Vijenici prvih neko-
liko mjeseci rata, sve dok Vijenica nije zapaljena, 25. avgusta 1992.
godine. Kadira je bila zaposlenica Nacionalne biblioteke BiH i kada
je poeo rat sa porodicom se preselila u Vijenicu, kako ne bi riziko-
vala ivot putujui svaki dan od Bara, sarajevskog predgraa, do po-
sla. U Vijenici su ivjele jo dvije porodice iz istog razloga.642
U Sarajevu je 1993. godine odran Izbor za miss opkoljenog Sa-
rajeva u BKC-u. Najljepa djevojka je bila Inela Nogi, koja je post-
ala simbol otpora Sarajeva. Djevojke su na Izboru za miss poruile
cijelom svijetu Dont let them kill us, a Miss Sarajevo naziv je pjesme
koju je Bonno Vox posvetio Ineli Nogi.643
U januaru 1995. godine odran je Bal Roma na kojem je izabrana
miss Lindita Tatri.
Maja oki, atletiarka, imala je sedamnaest godina kada je pogi-
641 Muli-Buatlija, S. (april, 2008), Vrbanja most, Tri, Nora, tri! O mostu, Suadi i Olgi,
DANI, (specijalno izdanje), Civitas, 33.
642 Haman, A., Kadira Mujanovi, ena koja je ivjela u Vijenici, Front slobode. Izvor: http://
www.frontslobode.ba/vijesti/drustvo/19963/kadira-mujanovic-zena-koja-je-zivjela-u-
vijecnici (10. juni 2014)
643 Izvor: http://www.klix.ba/magazin/showbiz/miss-opkoljenog-sarajeva-za-
klix-ba-na-izboru-za-miss-smo-porucile-da-je-duh-naseg-naroda-neunis-
tiv/140608060#6, (9. juni 2014)

nula, 9. aprila 1995. godine u Sarajevu. Michael Mahoney, humanista,
osnovao je fond u njeno sjeanje.644
Kada Deli i Mirjana Horvat jedine su ene koje su imale
ZABILJEENE
ispunjenu olimpijsku normu za nastup na Olimpijskim igrama u
Barseloni 1992. godine. Zajedno sa njima nastupale su i Mirsada
Buri (atletika) i Anja Margeti (plivanje), a na Mediteranskim ig-
rama1993. godine enska koarkaka reprezentacija je osvojila prvu
zlatnu medalju za BiH. Nakon Kadinog nastupa na OI u Barseloni
nastupala je i na Svjetskom seniorskom prvenstvu 1993. u Stuttgartu,
Evropskom dvoranskom prvenstvu u Parizu 1994, te Svjetskom at-
letskom prvenstvu u Geteborgu 1995. godine. Bibija Kerla je 1992.
bila dravna prvakinja u parovima (kuglanje) i bila je pozvana u
reprezentaciju bive Jugoslavije koja je trebala nastupiti na Svjetskom
prvenstvu. Godine 1994. u Ludwigshafenu je nastupila na Svjetskom
prvenstvu u kuglanju sa bh. reprezantacijom.
Kulturni ivot i ene
Ratna situacija u Bosni i Hercegovini zahteva od ena mobilisan-

je i pokornost viim dravnim i nacionalnim ciljevima. Pa ipak, ne-
koliko enskih organizacija funkcionie u Sarajevu, a kulturni ivot
Sarajeva u velikoj meri dre ene. Nasuprot ponavljanju AF mode-
la, u Sarajevu je dolo do izvesnog prkosnog insistiranja na urbanom
identitetu ena.645
Tokom ratnog perioda u BiH se javlja nova generacija umjetni-
ka/ca ije je lino i umjetniko sazrijevanje bilo odreeno iskustvom
rata. Umjetnost je bila jedan nain preivljavanja i otvorila je prostor
za kreativni pristup rjeavanju egzistencijalnih problema, koji se nisu
samo ticali fizikog preivljavanja.
Umjetnici/ce su, uz neprekidnu kisu streljiva nad glavama (nije
floskula i odnosi se na vece centre Sarajevo, Mostar, Tuzlu, Zenicu i
644 Omanic, A. Serdarevic, M. Ovcina, A. Omanic, H. Omanic, J. (2009), Participation of
Women in War in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995, Materia Socio Medica (21.
mart 2009), str.177.
645 Slapak, S., ene i rat u bivoj Jugoslaviji, Ogledi, Republika br.145-146. (1-31. avgust 1996).
Izvor: http://www.yurope.com/zines/republika/arhiva/96/145/145-16.html (21. april 2014)

ostale), izgladnjeli i promrzli odlazili na probe i, uz svijece i pec na
drva u Sarajevu u rijetkim sretnim trenutcima uz malo plinskog
grijanja tumacili likove Beketa, Sartra, Mrozeka, Cehova... Bilo je
ZABILJEENE
tu svakako i nacionalnih i patriotskih tema, ali preovladavali su kla-

sici i suvremenici, cije je teziste bio egzistencijalizam. Desilo se to
da se nakon predratnog nacionalnog zamaha i velikih tema, koje
su kolektivni identitet stavljale ispred pojedinacnog, u ratu ponovo
pocelo razmisljati o smislu i besmislu ljudskog postojanja, o pojed-
incima i pojedinkama i njihovim sudbinama, zeljama i strahovima.
Mali ljudi i obicne price, kako se to najcesce oznacava u javnom
diskursu, postaju srediste ratnog besmisla. Na taj nacin razmislja i
djeluje u ratnom periodu i vecina umjetnica i umjetnika radeci u
podrumskim scenama i galerijama. Paradigmatican je taj prostor
podrumski u kojima se stvarala i dozivljavala umjetnost.646
U muzejima, galerijama, arhivima i drugim kulturnim instituci-
jamapostepeno su ostajale ponajvie ene, koje su organizovale rad i
izmjetanje i spaavanje muzejske, arhivske, biblioteke i druge grae.
U Zemaljskom muzeju je od 60 zaposlenika ostalo samo 18, uglavnom
ena. Azra Begi, kustosica Umjetnike galerije BiH, Behija Zlatar
i mnoge druge organizovale su spaavanje grae, a bile su ukljuene
i u spaavanje Gazi Husrev-begove biblioteke. U to vrijeme ene nisu
bile na rukovodeim mjestima u institucijama kulture. Jedina ena na
rukovodeoj poziciji bila je Denana Golo, direktorica Zavoda za
zatitu kulturno-historijskog i prirodnog nasljea Sarajeva. Lejla Gazi
je postala direktorica ove ustanove kada je Orijentalni institut stradao.647
Zanimljiv je podatak da je tokom rata formirana Umjetnika eta Pr-
vog korpusa ARBiH, koja je okupljala umjetnike i umjetnice iz razliitih
oblasti koji su doprinosili razvoju kulture, ali i pruanju otpora ratu. Svoj
doprinos su dale historiarke umjetnosti,Azra Begi i Nermina Zildo
iz Galerije BiH. Mirsada Balji je bila rukovoditeljica likovnog dijela
Umjetnike ete ARBiH u periodu 19921995. godine.
Alma Suljevi, kiparka, preoblikuje uniteni tramvaj u alego-
646 Kaikija, L., enske/feministike izvedbene umjetnosti u BiH 19902010: razvoj i kon-
tekst, u enski glasovi u izvedbenim umjetnostima Zapadnog Balkana 19902010, str. 90.
647 Ibid, 215.

rijsku Kentauromahiju.648 Alma je bila i jedna od uesnica mirnih
demonstracija na Vrbanja mostu na kojem su poginule Suada
Dilberovi i Olga Sui, pomogla je da se jedna od ena na Vrbanja
ZABILJEENE
mostu prenese sa mjesta zloina i tek kasnije je saznala da se radilo o
Olgi. Odsjek za reiju na Akademiji scenskih umjetnosti u Sarajevu
je u toku rata upisao dvije klase studenata/ca. Godine 1994. formirao
se i Odsjek za dramaturgiju.
Za vrijeme rata u Sarajevo su dolazile Susan Sontag, koja je
1994. godine u Pozoritu mladih Sarajevo reirala dramu Samuela
Becketta ekajui Godoa, Liv Ullmann, Bibi Andersson, Joan Baez,
Annie Leibovitz, Damjana erne, Maria Black Belair, Anne Marie
Bezdrob i dr.649 Premijera predstave ekajui Godoa bila je u Saraje-
vu 17. avgusta 1993, a meu glumicama su bile Ines Fanovi, Nada
urevska, Irena Mulamuhi, Milijana Zirojevi. Izeta Graevi
je zajedno sa nekoliko umjetnika otvorila ratnu galeriju u Obali
Art centar, gdje su se tokom rata odravale mnogobrojne izlobe
svjetskih umjetnika/ca kao to je izloba Annie Leibovitz u oktobru
1993. godine, Sarajevski portreti.650 Dalida Hadihalilovi je bila dio
dizajnerske grupe Trio, koja je tokom rata dizajnirala mnogobro-
jne plakate, a znaajna je njihova izloba Pozdrav iz Sarajeva, koja
je obila evropske galerije i bila na stranicama svjetskih magazina.
Dana 17. maja 1992. godine osnovan je SARTR, Sarajevski ratni tea-
tar koji je u avgustu konstituisan kao vojna jedinica pri Regional-
nom tabu Oruanih snaga BiH Sarajevo, a 12. januara 1993. godine
odlukom Ratnog predsjednitva Skuptine grada Sarajeva kao javna
ustanova iz oblasti kulture od posebnog interesa za odbranu grada.
Predstava Svile bubnjevi Sarajevskog ratnog teatra odigrana je na Hi-
rurgiji bolnice Koevo, 10. januara 1994. godine.
Tada su u SARTR-u bile i Ines Fanovi, Irena Mulamuhi,
Lejla Paovi-Mustafi, Amela Vili, Mirjana istopoljski. Festi-
val Mess je 1993. godine prerastao u meunarodni teatarski i film-
ski festival. U tadanjoj ekipi bile su Lejla Paovim Mustafi, Lejla
648 Abadi-Hodi, A., Osvrt na neke aspekte umjetnike produkcije u BiH 1990-ih. Izvor: http://
behar.hr/osvrt-na-neke-aspekte-umjetnicke-produkcije-u-bih-1990-ih/# (12. juni 2014)
649 Vie o umjetnosti u Sarajevu tokom rata na http://www.famacollection.org/bhs/.
650 Seksan, V. (april, 2008), Trijumf volje, Dani (specijalno izdanje), Civitas, str. 131.

Hasanbegovi, Mirsada Bjelak-krijelj, Ognjenka Finci, Mari-
jela Margeta, Nada Salom, Senada Kreso, Aida engi.651 Greta
Ferui je ena koja je preivjela logor smrti Auvic i opsadu Sara-
ZABILJEENE
jeva, o njoj je snimljen dokumentarni film 1996. godine u Sarajevu,

Auvicu i Jeruzalemu.652
Naa Mehmedbai je radila kao TV reporterka i producentica.
Na televizijskom festivalu u Japanu dobila je nagradu INICEF-a Prix
Japon za film Sarajevski spomenar, koji je snimila za vrijeme rata. Na
premijeru u prvim danima mira u Kino Tesla dola je glumica Liv Ul-
man. U ratnim danima je bila novinarka i urednica u mnogim medi-
jima, a pokrenula je i lutkarsko pozorite Sun Side sunana strana, za
koje je pisala tekstove i songove. Predstave su esto izvoene u podru-
mima i bolnikom odjelu za djecu. Naa je za novinarski angaman
2005. godine bila jedna od sedam ena iz BiH koje su se kandidovale
za Nobelovu nagradu za mir, a 2006. je uvrtena u knjigu Hiljadu ena
mira objavljenu u enevi.653 Za Jasnu Dikli je napisan tekst prve
predstave tek osnovanog SARTR-a Sklonite. Safet Plakalo je zajedno
sa reiserom Dubravkom Bibanoviem posvetio lik Mine Hauzen
Jasni Dikli. Za ovu ulogu Jasna je proglaena enom 1997. godine u
umjetnosti BiH. Nermina Kurspahi je tokom rata bila glavna i odgo-
vorna urednica najstarijeg magazina za umjetnost, kulturu, nauku i
drutvena pitanja u BiH, Odjek. Amra Zulfikarpai, grafika diza-
jnerica, u ratu je, nakon to je dobila paket od prijateljice i kolegice
Mile Melank, napravila performans u Kamernom teatru 55. Preth-
odno je prijateljicama podijelila konzerve, a sarajevski ratni kulinarski
arobnjaci napravili su pravu gozbu od namirnica iz poiljke. Perfor-
mans se zvao Otvaranje Milinog paketa.654
Dubravka Zrni Kulenovi od 1965. godine ivi u Sarajevu.
Na Filozofskom fakultetu, na Odsjeku za teatrologiju i kompara-
tivnu knjievnost, diplomirala je 1976. godine, od kada je radila kao
dramaturginja u tadanjem Pozoritu lutaka, a nakon integracije dva
teatra postaje dramaturginja Lutkarske scene Pozorita mladih, pa i
651 Paovi, H. (april, 2008), Za ta smo se borili, Dani, (specijalno izdanje) Civitas, str. 136.
652 Paovi, H. (april, 2008), n.d., str. 137.
653 Biser, Internacionalna inicijativa ena BiH, Sarajevo, (8. mart 2007)
654 Izvor: http://www.source.ba/clanak/8801413/ (14. juli 2014)

Dramske scene istog pozorita. Za vrijeme rata u Bosni i Hercegovini
dobija status slobodnog umjetnika u Hrvatskoj. Godine 1996. vraa
se u Sarajevo i postaje dramaturginja Sarajevskog ratnog teatra. S gru-
ZABILJEENE
pom umjetnika/ca, 1997. godine osniva Studio lutkarstva Sarajevo, kao
prvu nezavisnu i neformalnu kolu u BiH namijenjenu mladim umjet-
nicima/ama i djeci, gdje radi i kao pedagoginja. Kao dramaturginja je
radila na preko stotinu predstava, a velik broj njih je i reirala.655
Ljubica Ostoji (1945) je roena u Beogradu. Krajem 1945. sa
porodicom seli u Sarajevo, gdje i danas ivi i radi. Likovni odsjek je
diplomirala na Pedagokoj akademiji a Komparativnu knjievnost i
teatrologiju na Filozofskom fakultetu. Radila je kao dramaturginja
Dramske scene Pozorita mladih te kao dogogodinja pozorina
kritiarka za listove Osloboenje, Veernje novine, Odjek i Knjievna
revija. Urednica je dokumentarne, eksperimentalne i poetske drame
na Radio Sarajevu, dramaturginja saradnica u Mostarskom te-
atru mladih. Od 1994. radi kao redovna profesorica na Akademiji
scenskih umjetnosti u Sarajevu i predaje Praktinu dramaturgiju.
Pie radio drame, TV-drame, scenarije, kritiku i esejistiku iz oblasti
pozorine umjetnosti, knjievnosti i likovne umjetnosti. Kao drama-
turginja, dramatizatorka i adaptatorka radila je na mnogim predsta-
vama u savremenom pozoritu. Od 1974. godine je lanica Drutva
pisaca BiH, a od 2007. godine je i lanica P.E.N. centra. Dobitnica je
vie knjievnih i pozorinih nagrada, izmeu ostalog i nagrade za
doprinos razvoju dramskog odgoja Grozdanin kikot 2000. godine.656
Knjievnost
Devedesete godine kao prvu dekadu postjugoslavenske BiH

karakterie period ratnog pisma,657 pisanja kao derridaovskog
javnog oplakivanja i politike alovanja, te ratnog pisma kao trau-
matskog suoavanja sa realnim uasima ratnoga stanja, ratnim
655 Izvor: http://novovrijeme.ba/dubravka-zrncic-kulenovic-dramaturginja-i-rediteljica-neo-
phodno-je-reorganizirati-institucije-kulture/ (02. juli 2014)
656 Izvor: http://www.bh-leksikon.ba/index.php?sid=879 (13. juli 2014)
657 Vidi: Moranjak-Bambura, N. (2004), Ima li rata u ratnom pismu? u Sarajevske sveske, 5,
Sarajevo, Mediacentar, str. 79-93.

razaranjima i ranjivosti ljudskoga tijela. Unutar takvih poetika jav-
lja se kao sastavni dio, ali i kao parcijalna tvorevina koja upuuje
na razlikovanje ensko ratno pismo kao strategija otpora herojskoj
ZABILJEENE
figuri mukoga lika i rtvenoj figuri enskoga lika. Raspadom SFRJ,

kreiranjem etniki istih prostora i zaotravanjem nacionalistikih
diskursa, patrijarhalne podjele uloga na mukog lika kao heroja ili
ratnika i enskoga lika kao rtve i uvarice patrijarhalnog doma i
reda, nameu se kao najdominantnije interpretacije sablasti ratno-
ga unitavanja. Jedna od posve najsimptomatinijih interpretacija
je analiza mitskoga lika junoslavenskih naroda (koja se inae po-
javljuje u svim pregledima literarne historije ovih prostora, u ovom
sluaju Bonjaka) Hasanaginice. Time se mogu pratiti promjene
koje su jugoslavenstvo zamijenile buenjem homogene nacionalne
svijesti. Za vrijeme SFRJ na Hasanaginicu i njenu krivicu: a ljubovca
od stida ne mogla gledalo se kao na klasni prijepor u kastinskom us-
trojstvu feudalnoga drutva, dok je u postjugoslavenskoj BiH Hasan-
aginica stradala kao muslimanka, njezin stid je iskonski, a njezina
tragedija inspirirajua. Nita nije moglo i nije trebalo biti drugaije.658
I jedna i druga interpretacija su odgovarale ideolokim tendenci-
jama unutar kojih su razumijevane, s tim to se ovaj posljednji ve-
zuje za enski lik kao rtvu. Takva figura enskoga lika kao one koja
se rtvuje za dom, supruga, oca ili djecu uvijek je potrebna tokom
procesa konstituisanja nacionalne svijesti i plasiranja nacionalistike
retorike oslobaanja. U takvim okolnostima i ideoloki nametnutim
poetikama, javljaju se subvertirajue politike kod knjievnica Feride
Durakovi (1958), Alme Lazarevske (1957) i Jasne ami (1949)
kao pokuaji oznaavanja razlike u otporu prema najtvrem mukom
diskursu, koji svoje krajnje otjelovljenje realizuje kao ratniki diskurz659
rainjavajui strukture vlasti, moi i znanja koje su izmeu ostaloga
i dovele do traumatskog susreta sa ratnim sablastima. One e kao au-
torice iznevjeriti dominantni nacionalistiki diskurs sa neoekivanim
pripovijedanjem ratnih trauma unutar kojih se odustaje od herojske
658 ehabovi, . (2004), Mit o Hasanaginici, kulturalne matrice i rodna iskljuivanja, u Raz-
lika/Differance, 9, Tuzla, Drutvo za knjievna i kulturalna istraivanja, str. 283-291.
sveske, 2, Sarajevo, Mediacentar, str. 113-123.

figure uope, bez obzira da li se to odnosi na muki ili enski lik.
Ferida Durakovi sa svojom, sada ve kultnom, zbirkom pjesama
Srce tame (1992) herojskoj figuri junaka ratnika suprotstavlja figuru
ZABILJEENE
majke koja iziskuje pravo na svoju priu, na osobnu verziju doivljaja
rata i historije liene antologija, kanonizacija i zvaninih politika moi.
Figura majke kao lirskoga subjekta u njenim pjesmama iznalazi put iz
okvira rtve determinirane ivotnim okolnostima i odupire se struk-
turama koje politiku alovanja svode na proces ubrzanog zaboravljan-
ja gubitaka i prolosti zarad zvaninog pomirenja. Pjesnikinja u svojim
pjesmama problematizuje koncept historije te nastoji zvaninu histo-
riografiju svesti samo na narativ, na priu u ijem pripovijedanju ne
mogu uestvovati svi, pogotovu ne oni ije se iskustvo rata ne poklapa
sa zvaninim strukturama vlasti i pomirenja. Bila je dugogodinja sek-
retarka P.E.N. Centra BiH.
Alma Lazarevska (1957), savremena bosanskohercegovaka spi-
sateljica i publicistkinja, roena je u Velesu, u Makedoniji. Osnovnu
kolu, gimnaziju i Filozofski fakultet zavrila je u Sarajevu. Pie i
objavljuje od 1981. a radovi joj ukljuuju prozu, eseje i kolumne.
Autorica je knjige kratkih pria Smrt u Muzeju moderne umjetnosti,
izdate 1996. godine, koja se bavi temom opsade Sarajeva. Ostale kn-
jige koje je objavila su: Sarajevski pasijans (eseji, 1994), U znaku rue
(roman, 1996), Biljke su neto drugo (pripovijetke, 2002). Dobitnica
je Jugoslovenske novinarske nagrade Duan Timotijevi za 1986.
godinu i Nagrade Drutva pisaca BiH za najbolju knjigu 1996. go-
dine.660 Alma Lazarevska zbirkom pripovijetki Smrt u Muzeju mod-
erne umjetnosti (1996) i romanom U znaku rue (1996) nastoji spa-
siti od zaborava i potiskivanja prevratniko odustajanje od stereotipne
herojske retorike, kojem su mnogi od nas bili svjedoci, ali na koju ne-
rado podsjeamo, polako se vraajui u koloteine patrijarhalne vizure
svijeta.661 Lazarevska proustovskim stilom pripovijedanja, posve ino-
vativnim unutar junoslavenske interliterarne zajednice, propitujui
iskustvo boli iznevjerava itateljsku publiku jer ne prua ono to se
660 Hawkesworth, C. (2000). Izvor: http://sh.wikipedia.org/wiki/Alma_Lazarevska.> http://
www.penbih.ba/kojeko/lazarevska.html (12. juli 2014)

od ratnog pripovijedanja oekuje. Postoje knjige o kojima se govori
i knjige s kojima se govori. Smrt u Muzeju moderne umjetnosti za
mene je upravo knjiga s kojom sam u jo uvijek otvorenom dijalogu i,
ZABILJEENE
dok uranjam u asocijativni vrtlog ovog fluidnog pripovijedanja, teko

da mogu sasma jasno definirati ime me sve aficira.662
Jasna ami romanom Mraz i pepeo (1997) razraunava
se sa vlastitim prostorima identiteta izmeu granica, tj. naom
knjievnou u egzilu. Njena proza predstavlja tekst u kojem se ena
pojavljuje kao proizvoa smisla i u kojem se iz enskoga iskustva i
enske vizure propituje itav niz stereotipa kulture: pitanje identite-
ta, nacije i domovine, pitanje porodice i uloge ene u njoj, a nadasve
poloaj ene intelektualke u trusnom vremenu politikih i ideolokih
previranja, ruenja jednih, a uspostavljanja drugih vrijednosti na
nacionalistikim temeljima.663 Ovaj roman interpretiran unutar
poststrukturalistikih teorija i feministike kritike predstavlja prak-
su rainjavanja samorazumljivih poimanja tradicije, fragmenti-
ranih konstukcija identiteta unutar njih, pozicije enskih likova kao
iskljuenih, prezrenih i odbaenih drugih, podobnih samo kao ran-
jivih rtvi, majki i uvarica patrijarhalnoga poretka. Suprotstavljajui
se velikim priama, roman traga za osobnim doivljajima historije,
za pokuajima rekonstrukcije navodnog zvaninog znanja, jer se his-
torija pie tako da ne mora lagati, samo neke stvari moe da preuti,
kako jedna od protagonistica navodi u romanu.
Sve tri knjievnice svoju poetiku artikuliu kao feministiku vrstu
teksta sa jasnim strategijama propitivanja metoda, objekata, ciljeva
ili principa glavnih tokova patrijarhalnih kanona, strategijama
rainjavanja dovode u pitanje samorazumljivo poimanje patrijarha-
ta i knjievnosti same.

663 Deni-Grabi, A., (2010), Bosanskohercegovakih roman na kraju 20. stoljea, Brko, Preporod

Ratne zloinke
Prva ena iz BiH koja je osuena za odgovornost za zloine jeste
ZABILJEENE
biva predsjednica Republike Srpske Biljana Plavi. Haki tribunal
ju je osudio na 11 godina zatvora zato to je u periodu od 1. jula
1992. do 30. decembra 1992. godine u okviru udruenog zloinakog
poduhvata, planirala, podsticala, naredila, te pomagala i podravala
progone bosanskih Muslimana, bosanskih Hrvata i drugog nesrpskog
stanovnitva u 37 optina u Bosni i Hercegovini.664 Bljana Plavi se
dobrovoljno predala Meunarodnom krivinom sudu za bivu Jugo-
slaviju 10. januara 2001. godine. Osloboena je nakon to je odsluila
dvije treine kazne.665 Tokom izdravanja kazne, u vedskom zatvo-
ru, napisala je knjige Svjedoim I i II, u kojima je opisala svoje vienje
rata, rad SDS-a, odnose sa tada kljunim politiarima, sa Arkanom te
period nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma.666 Prva ena koja
je osuena za ratne zloine u BiH je Rasema Handanovi. Sud BiH
ju je osudio za krivina djela ratni zloin protiv civilnog stanovnitva
i ratni zloin protiv ratnih zarobljenika zbog toga to je uestvovala
u napadu na selo Trusina, Opina Konjic, 16. aprila 1993. godine,
kao pripadnica Specijalnog odreda za posebne namjene pri tabu
Vrhovne komande ARBiH Zulfikar. Osuena je jer je sudjelovala u
ubistvu strijeljanjem ratnih zarobljenika i civila. Po prihvatanju Spo-
razuma o priznanju krivnje, koji je zakljuila sa Tuilatvom, Sud joj
je izrekao kaznu zatvora u trajanju od pet godina i est mjeseci.667 Od
1996. godine do izruenja ivjela je pod lanim imenom u SAD-u.
Albina Terzi je osuena pred Sudom BiH na pet godina zatvora za
krivino djelo ratni zloin protiv civilnog stanovnitva zato to je,
kao pripadnica HVO-a, uestvovala u neovjenom postupanju pre-
ma civilima srpske nacionalnosti koji su bili nezakonito zatvoreni u
prostorijama Osnovne kole u Odaku, i u tvornici Strolit u Odaku,
664 Sudski postupak protiv Biljane Plavi ICTY, predmet br. IT-00-39 I 40/1. (Optunica
podignuta 10. januara 2001, presuda donesena 27. februara 2003).
665 U BiH pet ena osueno zbog ratnih zloina, Tanjug. Izvor: http://www.blic.rs/Vesti/
Hronika/348783/U-BiH-pet-zena-osudjeno-zbog-ratnih-zlocina (10. april 2014),
666 Almira Krupi, str. 135-137.
667 Izvor: http://www.dailymail.co.uk/news/article-2137411/Rasema-Handanovic-guilty
-war-crimes-Bosnia.html (12. juli 2014)

1992. godine. Monika Karan-Ili je osuena za krivino djelo ratni
zloin protiv civilnog stanovnitva zbog toga to je, u vremenskom
periodu od poetka maja 1992. godine do 10. jula 1992. godine, sud-
ZABILJEENE
jelovala u muenju, neovjenom postupanju i nanoenju povreda

tjelesnog integriteta i zdravlja civilima zatoenim u logoru Luka i
SJB Brko. Za krivino djelo zloini protiv ovjenosti optuena je
i Marina Grubii Fejzi, zato to je, u periodu od maja pa do av-
gusta 1992. godine, kao pripadnica HOS-a, sudjelovala u krivinim
djelima poinjenim nad zarobljenicima srpske nacionalnosti zaro-
bljenim u logoru Dretelj. Predmet se nalazi u fazi glavnog pretresa.668
Azra Bai669 je pred Sudom BiH optuena za ratne zloine nad srp-
skim civilima u ratnom logoru u blizini Dervente. Indira Kemeri
iz Tuzle optuena je za krivino djelo ratni zloin protiv civilnog
stanovnitva. Predmet se nalazi u fazi glavnog pretresa.
Za zloine poinjene tokom rata u BiH do sada je optueno uku-
pno devet ena. U sedam predmeta optube su ukljuivale, odnosno
ukljuuju i krivina djela seksualnog nasilja (Albina Terzi,670 Indira
Kameri,671 Marina Grubii-Fejzi,672 Monika Karan Ili, Radmila
Banjac, Bora Kuburi, Dragana eki). U tuilatvima u BiH vode
se istrage protiv jo etrdesetak ena.673 Jedno od istraivanja koje se
bavi pitanjem ena koje su inile ratne zloine rad je Almire Krupi
koja je u svojoj knjizi ene ratni zloinci674 napravila prikaz ena rat-
nih zloinki u BiH u periodu 19921995, identificirala dvadesetak
ena koje su prema navodima svjedoka/inja inile zloine.
668 Izvor: http://www.sudbih.gov.ba/index.php?opcija=predmeti&id=698&jezik=b (20. juni 2014)

669 Izvor: http://www.lex18.com/news/croatian-living-in-kentucky-cleared-for-return-
in-war-crimes-case/ (5. juni 2014)
670 Izvor: http://www.justice-report.com/en/articles/albina-terzi-nagrada-za-silovanje (5. juni 2014)
671 Izvor:http://www.justice-report.com/en/articles/primoravan-da-udara-i-seksualno-
zlostavlja (5. juni 2014)
672 Izvor: http://www.justice-report.com/en/en-audio/zelenika-et-al-forced-to-have-orasex (5. juni 2014)
673 Izvor: http://www.justice-report.com/en/articles/ene-okrutnije-u-zloinima (5. juni 2014)
674 Proitati vie u: Krupi, A. (2010), ene ratni zloinci: s posebnim osvrtom na ene izvrioce
ratnih zloina u Bosni i Hercegovini 1992-1995, Sarajevo, Dobra knjiga, Sarajevo, str. 90.

ene i politika, 19902014.
Nakon prvih demokratskih, viestranakih izbora, koji su se
ZABILJEENE
odrali 1990. godine, ene su u Skuptini BiH zauzele 2,92% mjesta,
to je bio najmanji zabiljeeni omjer u kojem su ene u BiH sud-
jelovale u najviim tijelima vlasti od 1946. godine. Na lokalnom
nivou, na izborima za skuptine opina, pripalo im je 5,0% mjesta.675
Liste su bile zatvorenog tipa, a patrijarhalno okruenje i sveopa
retradicionalizacija drutva imali su utjecaj na strukture politikih
stranaka i formiranje izbornih listi.676 Nakon referenduma u proljee
1992. godine zapoinje novo poglavlje u ivotu graana i graanki
BiH obiljeeno stradanjima, gubljenjem porodica, imovine, dosto-
janstva. ene u to vrijeme nisu imale znaajan politiki angaman.
Nakon prvih poslijeratnih opih izbora 1996. godine vlast je pripala
vodeim nacionalnim strankama, koje su i tokom rata bile na vlasti a
koje su ujedno predstavnice tri najvee etnike skupine u BiH (SDA,
HDZ i SDS). U Predstavnikom domu Parlamentarne skuptine
BiH (PSBiH) zastupljenost ena iznosila je 2,38%, u Predstavnikom
domu PFBiH 5% i u Narodnoj skuptini RS-a 1,89%.677 Na izbori-
ma 1998. godine u Predstavnikom domu PSBiH bilo je 26% ena,
u Predstavnikom domu PFBiH 15% i u Narodnoj skuptini RS-a
22,8%.678 Na lokalnim izborima 1997. godine u opinama FBiH ene
su ostvarile zastupljenost od 6,15%, a u RS-u 2,4%.679 Na izborima
2000. godine u Predstavnikom domu PSBiH uestvovalo je 4,76%,
u Predstavnikom domu PFBiH 17,4% a u Narodnoj skuptini RS-a
14,86%. Ove godine uvedene su otvorene liste koje su omoguile
individualni pristup kampanji.680 Na lokalnim izborima 2004. go-
dine ene su ostvarile zastupljenost od 18,1%.681 Na izborima 2006.
godine u Predstavnikom domu PBiH ene uestvuju sa 14,28%, u
Predstavnikom domu PFBiH sa 21,42% a u Narodnoj skuptini RS-a
675 Taljanovi, A.(2010), ena u politici BiH, Sarajevo, str. 73.
676 Proitati vie u: ena, religija i politika
677 Taljanovi, A., navedeno djelo, str. 80.
678 Ibid, str. 80.
679 Ibid, str. 81.
680 Ibid, str. 156.
681 Ibid, str. 81.

sa 20,48%.682 Nakon opih izbora 2010. i lokalnih izbora 2012. godine,
rezultati683 pokazuju da je uee ena i mukaraca u zakonodavnim
organima na svim nivoima vlasti slino ranije odranim izborima.
ZABILJEENE
Trenutno u Predsjednitvu BiH nema nijedne ene, u Predstavnikom

domu PBiH nalazi se 33 mukarca i devet ena, u Domu naroda PBiH
je 13 mukaraca i dvije ene, a Vijee ministara BiH nema nijedne ene
na ministarskoj poziciji. Vlada FBiH se sastoji od 16 mukaraca i jedne
ene (Ministarstvo okolia i turizma), dok se u Vladi RS-a nalazi 11
mukaraca i pet ena. Prva ena na mjesto predsjednice Vlade RS-a,
eljka Cvijanovi, izabrana je u martu 2013. godine na etrnaestoj
posebnoj sjednici Narodne skuptine RS-a.684
Program OSCE-a ena u politici, zajedno sa kampanjom Nas je
vie koju su vodile enske nevladine organizacije 1998. godine pred
ope izbore, promicao je ensku kvotu s ciljem poveanja izabranih
ena u zakonodavnim tijelima. Zahvaljujui njihovim naporima u
Izborni zakon BiH, u privremena izborna pravila, uvedena je gender
kvota. Izborni zakon BiH je potom usvojen 2001. godine sa kvotom od
30% manje zastupljenog spola na izbornim listama. Nakon uvoenja
kvote dolo je do pozitivnih promjena te se na parlamentarnim iz-
borima 1998. godine broj zastupnica poveao sa 2,7% na 27,64 %.
U isto vrijeme uvedene su otvorene liste koje onemoguavaju djelo-
vanje kvota.
Meu znaajnim pravnim dokumentima koji reguliu pitanja
ravnopravnog uea ena u politikom ivotu BiH su Ustav BiH,
Zakon o ravnopravnosti spolova u BiH, Izborni zakon BiH. Zakon
o ravnopravnosti spolova u BiH, usvojen 2003. godine, jedan je od
najznaajnijih pravnih dokumenata koji regulie poloaj ena u
BiH i garantuje ravnopravnost spolova u ekonomskom, socijal-
nom i politikom ivotu. Izborni zakon BiH je takoer vaan pravni
682 Ibid, str. 156.

683 U Parlamentarnoj skuptini BiH 19,3% od ukupno izabranih predstavnika/ca ine ene, u
Parlamentu Federacije BiH, 23,1% od ukupno izabranih predstavnika/ca ine ene, a u Narod-
noj skuptini RS, 21,7% od ukupno izabranih predstavnika/ca ine ene. U 143 opinska i
gradska vijea, odnosno skuptine, izabrano je 17,1% ena (sedam lokalnih zastupnikih tijela
nema ena u svom sastavu, a pet ena su naelnice opina). Izvor: http://www.oscebih.org/
documents/osce_bih_doc_2012071212593128bos.pdf (7. juni 2014)
684 Izvor: http://www.narodnaskupstinars.net/ (15. juni 2014)

dokument koji regulie politika prava ena u BiH. Izborni zakon
regulie rasporeivanje kandidata i kandidatkinja na izbornim lis-
tama. lanom 4.19, stavom 4. Izbornog zakona BiH predviena je
ZABILJEENE
obavezujua izborna kvota. Ovim zakonom su predviene i sankcije
za neispunjavanje propisanog redoslijeda. U martu 2013. godine us-
vojen je Zakon o izmjenama i dopunama Izbornog zakona BiH685 to
je bila jedna od preporuka nevladinih organizacija u Alternativnom
izvjetaju o implementaciji CEDAW konvencije i enskim ljudskim
pravima u BiH iz 2010. godine. Izmjene se tiu odredbi koje reguliu
organe za provoenje izbora, kao i odredbi koje reguliu ovjeru i
kandidovanje za izbore u koje je ugraen cenzus o neophodnih 40%
zastupljenosti manje zastupljenog spola.686 Rezultati poveanja kvote
vidjet e se nakon Opih izbora 2014. godine.
Poetkom februara 2013. godine, zastupnice u Zastupnikom
domu PFBiH uspostavile su Klub parlamentarki, koji djeluje kao
neformalna grupa. Inicijativu je pokrenuo Meunarodni republikan-
ski institut u BiH s ciljem zajednikog djelovanja parlamentarki po
pitanju inicijativa koje mogu zagovarati unutar svojih politikih stra-
naka i na nivou vlasti na kojem se nalaze.687 Od tada je ovaj klub
politiarki koje pripadaju razliitim politikim grupama napravio
znaajan napor u organizacionom razvoju i utjecaju u Parlamentu.
Klub je do danas radio sa dravnim nevladinim organizacijama na
nacrtu amandmana o poveanju sankcija protiv poinitelja nasilja u
porodici i ostalih krivinih djela poinjenih protiv ena i djevojica
kao to je incest, silovanje maloljetnih osoba, akti koji kriminal-
iziraju porodiljski dodatak, promjena dobne granice za zakonsko
shvatanje maloljetnika/ca i harmonizirajue kompenzacije za po-
rodiljsko odsustvo majki i oeva irom zemlje.688 Kao dio podrke
685 Zakon o izmjenama i dopunama Izbornog zakona BiH (Slubeni glasnik BiH, broj 18/13),
lan. 1. i 2.
686 Alternativni izvjetaj, Dodatak 3. Alternativnom izvjetaju o implementaciji CEDAW kon-
venciji i enskim ljudskim pravima u Bosni i Hercegovini, Sarajevski otovreni centar, juli
2013, str. 20.
687 Alternativni izvjetaj, Dodatak 3. Alternativnom izvjetaju o implementaciji CEDAW kon-
venciji i enskim ljudskim pravima u Bosni i Hercegovini, Sarajevski otovreni centar, juli
2013, str. 20.
688 Garcia Fransioli, E, Godinji izvjetaj o stanju prava ena u Bosni i Hercegovini tokom
2013. Godine, str. 11.

procesa EU integracijama, uz podrku Meunarodne zajednice,
BiH je u proteklih nekoliko godina pokrenula niz reformi ciljanih
na reformiranje oruanih i policijskih snaga, ustava i ostalih bitnih
ZABILJEENE
podruja ekonomskog i politikog ivota. U oktobru 2013. godine,

15 nevladinih organizacija zajedniki je kreiralo Platformu enskih
prioriteta za ustavne promjene sa amandmanima na Ustav BiH iz
rodne perspektive. enska platforma je pripremila pet zahtjeva koji
bi se trebali ukljuiti u ustavne promjene: primjena rodno osjetljivog
jezika u Ustavu BiH (s obzirom da se trenutno u Ustavu koristi samo
muki rod); uvoenje principa afirmativne akcije u Ustav BiH kako bi
isti radio prema upotrebi zakona o ravnopravnosti spolova u njego-
voj punoj snazi; amandmani na postojei katalog o fundamentalnim
pravima koji bi ukljuio odredbe vezane za zajednike usluge iz oblasti
zdravstvene zatite, te socijalne i porodine zatite; afirmacija vieg
nivoa sudske i zakonske zatite ljudskih prava i sloboda, s obzirom
da trenutni Ustav naglaava kolektivna prava konstitutivnih naroda
(Bonjaka, Hrvata i Srba) umjesto individualnih prava; da se primjen-
juje princip direktne demokratije u procesima ustavnih promjena.689
Brojne su prepreke koje enama oteavaju bavljenje politikom
i odluivanje u javnom prostoru. Jedan od faktora koji to spreava je
rodna podjela rada tako da enama, tradicionalno, pripada privatna
sfera koja se tie kunih poslova, ili poslova koji su okarakterisani i kao
enski, kao to je npr. polje obrazovanja. Politiki ivot je jedan od seg-
menata u kojima ene nisu dovoljno zastupljene, a jedan od razloga za
to jeste drutvo proeto tradicionalnim uvjerenjima da eni ne pripada
javna sfera u kojoj moe da utjee na odluke koje su bitne za pitanja
cjelokupnog drutva. Iako je enama formalno-pravno osigurana ravno-
pravnost i mogunost da biraju i budu birane, da ravnopravno sudjeluju
u raspodjeli funkcija vlasti i na mjestima odluivanja te da predstavljaju
vlade na meunarodnom nivou, ene su ipak neadekvatno zastupljene
u politikom ivotu BiH. Otvorene liste, mnogi pravni dokumenti i pre-
poruke meunarodnih organizacija o ueu ena u politici idu u prilog
enama koje se bave politikom u BiH, ali u praksi politiki ivot BiH ne
predstavlja ene i mukarce podjednako. Analiza poloaja ena unutar
689 Ibid, str. 12.

politikih stranaka u BiH je posebna tema kojoj treba posvetiti panju,
s obzirom na to da su politike stranke glavni faktori pri rasporeivanju
mjesta na kandidatskim listama i znaajne su prilikom raspodjele mjes-
ZABILJEENE
ta u vlasti nakon izbora. Politike partije esto ne uvaavaju specifina
enska pitanja, a istovremeno uskrauju enama mogunost da govore
u ime stranke ili da je predstavljaju. enski ogranci politikih stranaka
esto nemaju utjecaj u strukturama stranaka, niti uestvuju u forumima
za kreiranje politika.
Meu enama koje su obiljeile politiki ivot u periodu rata
istie se Tatjana Ljuji Mijatovi, ratna lanica Predsjednitva i jedi-
na ena sedmolanog Predsjednitva SRBiH. Tatjana je bila lanica
Skuptine SRBiH te je na poziciju lanice Predsjednitva dola kao
zamjena za Nenada Kecmanovia koji je poetkom rata napustio
Sarajevo.690 Tatjana je jedna od ena o kojima Swanee Hunt pie u
svojoj knjizi Ovo nije bio na rat. Tatjana je prije rata bila profesor-
ica hortikulture, a u ratu je bila i bh. UN ambasadorica u Beu. Na
samom poetku rata imala je intervju za beku televiziju o opsadi
Sarajeva. Nakon ovog intervjua austrijski ministar vanjskih poslova
je traio da ona bude imenovana za bh. ambasadorku u Beu, to je i
postala 1993. godine. Nakon rata Tatjana je ostala u Socijaldemokrat-
skoj partiji.691 Druga ena koja je obiljeila politiki ivot u BiH je
Biljana Plavi, roena 1930. godine u Tuzli. Biljana se nalazila u
vrhu Srpske demokratske stranke (SDS) od njenog osnivanja. Bila
je lanica kolektivnog Predsjednitva BiH od 18. novembra 1990. do
aprila 1992. godine, predsjednica Savjeta za zatitu ustavnog poretka
Predsjednitva BiH i prva predsjednica Srpske Republike BiH, od 28.
februara 1992. do 12. maja 1992. godine.
Jedna od ena koja je znaajno obiljeila medijski prostor,
ali i politiki, jeste Amila Omersofti, suosnivaica jedne od tri
pobjednike nacionalne stranke, Stranke demokratske akcije (SDA)
i njena lanica do 1996. godine. Iako se u ovom periodu nalazila na
odgovornoj poziciji generalne direktorice i urednice programa RT-
VBiH, Amila je na ovu poziciju dola zahvaljujui poziciji koju je
690 Pejanovic, M., Through Bosnian eyes, str. 110.

691 Hunt, S., str. 485.

imala u stranci, tako da je njen dolazak u medijski prostor, bez pre-
thodnog iskustva u medijima, obiljeen politikim kontekstom. U
stranci je obavljala funkciju predsjednice Kadrovske komisije i bila
ZABILJEENE
je lanica Glavnog odbora,692 to znai da je bila u vrhu jedne od

najmonijih stranka u BiH. Amila se u periodu od 1994. do 1998.
godine nalazila na poziciji generalne direktorice RTVBiH, na koju
ju je postavio Predsjednik Predsjednitva BiH Alija Izetbegovi.693
Amila opisuje kako je dola na poziciju direktorice televizije:
U februaru 1994. godine u jeku estokih borbi s jedne strane
Srba i Bonjaka s druge strane pak Hrvata i Bonjaka, u Sarajevu pod
granatama i snajperskim hitcima, 5 minuta prije 4 sata popodne zaz-
vonio je telefon u mojoj kancelariji. Na drugoj strani ula sam glas
predsjednika Izetbegovia, koga nisam ni vidjela ni ula posljednja
dva mjeseca. Rekao mi je Amila ima li pisau mainu pored sebe.
Pii biografiju. Za pet minuta dolazi Bega da je uzme. Poinje sjednica
Predsjednitva. Bie imenovana za direktora Radio-televizije Bosne i
Hercegovine. I prije nego to sam uspjela rei ali Predsjednie, veza je
bila prekinuta.694
Jedna od prvih dilema na koju je naila jeste polemika o
mjeovitim brakovima koja se vodila u Osloboenju, a Amila je odbi-
la objaviti vijest po nalogu Demaludina Latia. Nakon to je odbila
da objavi odgovor izgubila je podrku vrhova SDA. Uskoro se ogla-
sio i Reis,695 traio je 15 minuta u Dnevniku da on kae ta on misli.
Odbila sam ga i rekla mu da u dnevniku moe dobiti maksimalno 90
sekundi. Zatvorila sam si vrata podrke i u ovoj instituciji.696 Bila je
u sukobu sa strankama opozicije i tadanjim premijerom Harisom
Silajdiem, koji je nakratko zabranio prisutnost novinara TVBiH
na sjednicama Vlade. Amila je u periodu 1992 -1993. djelovala u ok-
viru vladine uprave za izbjeglice i raseljene osobe, a 1996. godine
692 Disciplinovanje medija, BiH: Televizija u rukama Stranke demokratske akcije. Izvor: http://
www.aimpress.ch/dyn/pubs/archive/data/199405/40505-002-pubs-sar.htm (10. april 2014)
693 Ibid.
694 Izvor: http://www.sarajevskatribina.info/bos/konferencije/2004/govornici/amila_
omersoftic.html (10. april 2014)
695 Reis Mustafa ef. Ceri
696 Izvor: http://www.sarajevskatribina.info/bos/konferencije/2004/govornici/amila_omer-
softic.html (10. april 2014)

je osnovala politiku partiju Stranka ena Bosne i Hercegovine, ija
je bila predsjednica.697 U decembru 1995. godine, kada se potpi-
sivao Dejtonski mirovni sporazum i kada je dolo novo poglavlje u
ZABILJEENE
politikom ivotu BiH, nijedna ena nije sudjelovala u pregovorima.
U Sarajevu se u junu 1996. godine odrala Prva enska konferen-
cija pod nazivom ene transformiraju sebe i drutvo u sklopu koje
se odrala i radionica ene i politika, na kojoj su iznijeti stavovi o
potrebi za veim ueem ena u politikom ivotu, enskom dopri-
nosu kvalitativnim promjenama u politici, potrebi za minimalnim
ueem ena od 30% u parlamentima te da isti procenat treba biti
zastupljen u izvrnoj i sudskoj vlasti.698
Semiha Borovac je bila prva ena koja je obavljala funkciju
gradonaelnika Sarajeva. Lamija Tanovi, profesorica na Prirodno-
matematikom fakultetu, bila je predsjednica Liberalno-demokrat-
ske stranke BiH od 2005. Lidija Kora, potpredsjednica SDP-a BiH,
vodila je u ime SDP-a sve pravne sporove na Ustavnom sudu FBiH.
Borjana Krito, HDZ BiH, prva je ena koja je postala predsjednica
Federacije. Prije toga je bila ministrica pravosua HB-a, a onda
i ministrica pravde u Vladi Federacije. Trenutno je delegatkinja u
Domu naroda Parlamenta BiH. eljka Cvijanovi, SNSD, prva je
premijerka Republike Srpske. Prije toga je bila ministrica za evropske
integracije. Aleksandra Pandurevi, SDS, 2010. godine je izabrana
za zastupnicu SDS-a u dravnom Parlamentu, i od tada je najglas-
nija i najprepoznatljivija dravna zastupnica. Sehada Kolenovi,
SDA, efica Ureda predsjednika stranke Sulejmana Tihia. Azra
Hadiahmetovi, SBiH, jedna je od osnivaica Stranke za BiH. Bila
je ministrica vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH a trenutno
je zastupnica SBiH u dravnom Parlamentu.
Mubera Aganovi (19432008) je politiki bila angaovana od
1974. godine. Bila je lanica Opinskog vijea u periodu od 2000. do
2004. i ponovo od 2007. godine. Prva je ena koja je postala pred-
sjednica stranakog kluba SDP-a pri Opinskom vijeu Jajce.
Bisera Turkovi je prva ambasadorica imenovana u BiH. Bila
697 Izvor: http://www.sarajevskatribina.info/bos/konferencije/2004/govornici/amila_omer-
softic.html (10. april 2014)
698 Taljanovi, A. (2010), ena u politici BiH, Sarajevo, str. 74, 75.

je ambasadorica u Hrvatskoj (19931994), Maarskoj (19941996),
stalnoj misiji OSCE-a u Beu (19962000), u SAD-u, Meksiku i Bra-
zilu (20052008). Trenutno je ambasadorica BiH u Belgiji. Od 2000.
ZABILJEENE
do 2001. bila je ministrica evropskih integracija BiH. Od 2001. do

2004. bila je izvrna direktorica Centra za sigurnosne studije u BiH,
zatim je bila lanica Izvrnog odbora SDA od 1991. do 1996. godine
i lanica Glavnog odbora SDA od 1991. do 1997. godine.
Ismeta Dervoz je 1992. godine pokrenula projekt uestvovanja
RTVBiH na Takmienju za pjesmu Evrovizije. Dugogodinja je
producentica takmienja i efica delegacija RTVBiH. Nagraena je
poveljom Internacionalne lige humanista za djelovanje u periodu
od 1992. do 1996. Danas je zastupnica u Parlamentu BiH (SBBBiH).
Tokom 2013. godne, na njen prijedlog, u Izborni zakon Bosne i Her-
cegovine uvedena je rodna kvota od 40% uea ena na izbornim
listama. Prva je podpredsjednica Komiteta za ravnopravnost i ne-
diskriminaciju PS Vijea Evrope, kao i prva izvjestiteljica unutar iste
institucije.
Besima Bori je od 1986. do 1990. godine bila predsjednica
Opinskog odbora Socijalistikog saveza u Vogoi. Nakon rata je ob-
novila rad opinske organizacije Socijaldemokratske partije (SDP);
1997. godine je izabrana u Opinsko vijee Vogoa, a 1998. godine
u Parlament FBiH. Od 2001. do 2003. godine bila je ministrica rada,
socijalne politike, raseljenih lica i izbjeglica u Vladi Kantona Saraje-
vo.699 Trenutno je zastupnica u Parlamentu FBiH. Besima sarauje
sa mnogim nevladinim organizacijama koje se bave enskim aktiv-
izmom te politikom participacijom ena. Jedan je od zaslunijih za
institucionalizaciju enskih ljudskih prava u BiH.
Svetlana Ceni, ekonomistica, bila je ministrica finansija Vlade
RS-a, a tokom rata sekretarka u kabinetu Nikole Koljevia. Od 2000.
do 2005. godine bila je nestranaka savjetnica Dragana avia.
Obavljala je razliite poslove vezane za javne finansije, konsultacije,
odrivi razvoj i vanjsko-trgovinske poslove.
699 Sjaj ljudskosti, str. 190.

Opa napomena za ovo poglavlje
Tokom ratnog perioda ene u BiH su, pored zajednikih nedaa
ZABILJEENE
koje su zadesile sve graane i graanke, imale jo jedan teret sveopeg
patrijarhalnog ureenja i priklanjanja odreenim ideologijama
tokom najteih egzistencijalnih trenutaka. Danas, kada se govori o
enama u BiH tokom rata najvie se govori o enama koje su preivjele
silovanje, govori se o majkama Srebrenice od kojih sve nisu pronale
kosti lanova svoje porodice i koje svakog 11. jula podsjeaju BiH i
svijet na stravine zloine, najstraniju ostavtinu posljednjeg rata.
Ovo poglavlje nije dalo detaljan pregled uloga ena niti se to moglo
uraditi na ovako malom prostoru i u kratkom periodu istraivanja.
Poglavlje o devedesetim godinama samo je dalo osnovne smjernice
koje bi mogle voditi ka daljim istraivanjima o poloaju ena tokom
rata u BiH, sa posebnom napomenom da prie i informacije koje su
do sada dostupne ipak ne govore o svim segmentima drutva niti o
svim podrujima BiH tokom ratnog perioda, niti pak o svim enama
koje su obiljeile ovaj period. Takoer, u ovom i narednom poglavlju
izostaje crtica o enama ije su sudbine svojevrsne paradigme vre-
mena u kojem ive. Ne zato to takvih ena nema, upravo suprotno
mnogo ih je koje su imale najrazliitije uloge tokom rata, koje su
poslije rata bile u milosti ili nemilosti vladajuih reima, koje se i da-
nas bore, rizikujui miran ivot, za promjene politike, ekonomske,
pravne, kulturne.

Elmaja Bavi, Zlatan Deli
ZABILJEENE
V DIO: Granice milenija,

sadanjost
Teko je biti ena u Bosni i Hercegovini,

a kada se rodite kao Romkinja onda vam je ivot dvostruko tei.
Indira Bajramovi700
Zapoeto razvodnjavanje i rasplinjavanje enskih prava i utje-

caja postignutih izlaskom ena iz privatne u javnu sferu tokom rata
nastavilo se u postsocijalistikoj BiH. Tranzicija, izgradnja drave,
postdejtonski kontekst, kvote nacionalne, teritorijalne, rodne,
demokratizacija i ostali socijalni ugovori pokazali su se vrlo rod-
no obojeni kada se govori o restrukturi enskih pozicija. U pro-
cesima ekonomske reintegracije, reartikulaciji radnih prava i ost-
varivanja politike moi, mjesto i uloga ene nastavlja retrogradni
trend zapoet sa posljednjim ratom. Glavni neprijatelji feminizma
u postjugoslavenskom prostoru su dravne nacionalne ideologije,
na impresivan nain paralelne u svome diskursu, postupcima, stavu
prema enama.701
U ovom dijelu knjige govori se o enskoj borbi u BiH protiv skra-
jnutosti. Govorit e se o enskom udruivanju i aktivistikim napor-
ima, enskoj borbi protiv neoliberalizma i faizma, te o zabludama u
koje nas stavljaju mnogobrojne patrijarhalne strukture. S obzirom da
su posljednje dvije decenije period znaajno zagrien kapitalizmom
i neoliberalnim idealima, logino je da je od posljednjeg rata naova-
mo takav drutveno-ekonomski ugovor zahtijevao ekspanziju ena u
razliitim sektorima rada esto samo kao radna snaga a ne kao jed-
700 Izvor: http://www.zenskaposla.ba/content/biti-romkinja-i-politicarka-u-bih (9. juni 2014)

701 Slapak, S. (1996), ene i rat u bivoj Jugoslaviji, Republika br.145-146. Izvor: http://www.
yurope.com/zines/republika/arhiva/96/145/145-16.html (29. juni 2014)

nake uivateljice prava. Isto tako mora se razumjeti da je ovaj period
zapravo postratni period gdje, ba kao i tokom svakog rata, u drutvu
dolazi do ekspanzije ena na razliitim pozicijama, to se potom do-
ZABILJEENE
bro uvjebanim represivnim metodama vraa u stanje daleko gore
od poetnog. U tom smislu, izvjesno je da e se u ovom tekstu pro-
pustiti neka ena na znaajnoj poziciji, ili ena koja prvi put obavlja
neku poziciju, ali bez obzira na napore i volju nemogue je na stranice
ove knjige upisati sve one znaajne ene koje su utjecale na promjene
u drutvu. Istovremeno, uzimajui u obzir nacionalistike uplive u
emancipativnu retoriku u posljednjih dvadeset godina, te mnogob-
rojne medijske i politike mizogine hajke protiv ena i predstavljanja
enskog, ovdje se eli prvenstveno dati prostor onim enama koje
svjesno i artikulirano pomau borbu za jednakost, onima ije djelo-
vanje jeste jasno obiljeeno njihovim feministikim i aktivistikim po-
zicioniranjem.
Patrijarhat i kapitalizam, patrijarhat i tranzicija

Bosna i Hercegovina nakon Dejtona
Dejtonskim ustavom definisana je administrativna struktura BiH,

i njegovim stupanjem na snagu drava je podijeljena na dva entiteta:
Federaciju BiH i Republiku Srpsku. Uspostavljen je takoer i Brko
distrikt kao posebna odvojena administrativna jedinica. Svaki od ovih
instanci zadrava vlastitu suverenost i ima visok stepen autonomije,
te kompletnu birokratsko-politiku strukturu. Federacija BiH je dalje
podijeljena na kantone njih deset, koji se smatraju izdvojenim jedin-
icama te svaki od njih ima svoju vlast. Ovako komplikovana dravna
struktura te apsolutna decentralizacija drave uz uspjenu politiku
manipulaciju kreirala je masivno birokratsko ustrojstvo i sistem koji
mnogo ee funkcionie u korist politiara nego u korist graana.
Vana napomena koju sve aktivistice ponavljaju, a koju veina
preuuje, jeste da u potpisivanju i pregovorima oko Dejtonskog
sporazuma nije uestvovala nijedna ena. ta onda znai razmiljati
o BiH nakon Dejtona? Razmiljati o enama koje su posvetile svoj
ivot borbi protiv nacionalizma, onima meu nama koje su asno

pale, i onima koje i danas dre svoje redove, uprkos nacionalizmu,
politikim prevarama, tumorima i drugim smrtonosnim bolestima.
Da li su feminizam i feministika borba u BiH osueni na propast?
ZABILJEENE
Da li danas mi vodimo ve propalu bitku? U kakvim uslovima se

zapravo odvijala borba za ravnopravnost u posljednjih dvadeset
godina? Mizoginija kao nasljee rata ostala je duboko prisutna u
javnom i privatnom ivotu Bosanki i Hercegovki.
Nacionalizmi su se Jugoslaviji gradili uporedo sa mizoginijom.
Moglo bi se, tavie, ustvrditi da je postepeno opadajui poloaj ene
unutar drutva tokom posljednjih godina socijalizma bio opomena
pred prolomom nacionalizma i dezintegracijom Jugoslavije.702
Socijalizam, koji nije bio pretjerano emancipatoran prema
enama, u poreenju sa situacijom danas izgleda kao sistem koji je
omoguavao mnogo vie slobode. ena ima sve manje u izvrnoj
vlasti i na rukovodeim poloajima, a sistemom kvota na glasakim
listama se jako dobro manipulie.
Odsutnost enskih glasova politikih aktivistkinja i javnih osoba
kako u socijalistikom, tako i u postsocijalistikom razdoblju, odraz je
dugotrajnije krize kolektivnih i etnikih identiteta, te nelagode drutva
koje se ne moe suoiti sa svojom prolou onakvom kakva jest kom-
pleksna i traumatina bez pojednostavljivanja ili retraumatizacije.703
ene se u BiH uglavnom spominju u kontekstu rtvi, a sve manje
kao uesnice u ratu. Njihova uloga u izgradnji drave je zanemarena
i one se sada vide iskljuivo u figuri majke poginulih boraca ili rtava
nasilja. Naalost, mnoge ene se identificiraju sa tom ulogom u
generalnom stanju svijesti bh. drutva i dalje na prvom mjestu stoji
patrijarhalna tradicija, koja svojim opresivnim metodama usporava
liberalizaciju te koja emancipaciju pobunjenica XXI vijeka skrajnjuje
i smjeta na periferiju drutva.
Prva od zabluda zapadnih promotora demokratije u
postsocijalistikim drutvima jest da je svaka zemlja koja je izala iz
diktature ili komunizma ve samom promjenom reima zapravo u
702 Ivekovi, R. Tela na frontu, str. 16.
703 Jambrei Kirin, R.(2004) Heroine ili egzekutorice: partizanke u 1990-ima, Izmeu roda
i naroda: etnoloke i folkoristike studije, Zagreb, Institut za etnologiju i folkloristiku:
Centar za enske studije, str. 319.

tranziciji ka demokraciji () Druga temeljna pogrena pretpostavka
jest da je demokratizacija prirodan, gotovo automatski proces koji
logino slijedi nakon svrgavanja aktualnog totalitarnog reima.704
ZABILJEENE
Nijedna od ovih pretpostavki nije rodno neutralna obje utjeu
direktno na ene. Prvenstveno, ne znae suoavanje sa novim
pseudonacionalistikim pokretima koji imaju za cilj prelazak ene u
privatnu sferu, potvrujui na taj nain njenu ulogu majke i odga-
jateljice, a zatim ignoriui nedostatak osnovnih aspekata demokratije
u procesu tranzicije koji direktno utjeu na marginalizirane drutvene
grupe, a koje su naalost uglavnom ene. Tranzicija, u svim svojim
znaenjima, konstantna je borba i izazov koji ciljano vodi ka vie
ureenom drutvu. Uprkos tome negativni aspekti tranzicije u BiH, ali
i na Balkanu, dokazali su da vie utjeu na ene nego na mukarce. Pre-
ma navodima Sonje Lokar, u prezentaciji studenticama i studentima
rodnih studija na Univerzitetu u Sarajevu, Politika i rod u tranziciji,705
ene su ule u tranziciju posjedujui odreena prava, te kao integralni
dijelovi grupa koje su se bavile ljudskopravakim aktivizmom. U veini
drava bie Jugoslavije, nakon pobjede nacionalistikih stranaka na
izborima, prva taka u politikoj agendi novih vlastodraca je bila
smanjivanje prava ena na kontracepciju i abortus. tavie, ene su
danas postale najbrojnija grupa meu onima koji su okarakterisani
kao rtve tranzicije tranzicija je utjecala na ene na dva fronta: kao
radnice u industriji i administraciji, te zbog povratka tradicionalnim
vrijednostima, rata i sveukopnog porasta diskriminacije.706
Socijalna prava, obrazovanje, zaposlenost
Diskriminacija koju su ene doivjele u toku rata nije se smanjila

u periodu mira. ene su prve gubile posao tokom privatizacije ili im se
radno vrijeme skraivalo na pola ii su stavljane na liste ekanja.707 Uko-
704 Ler- Sofroni, N. (2002), Kraj tranzicijske paradigme rodna perspektiva, Women and
Politics: Gender and Political Theory. Dubrovnik, enska infoteka, str.24-25.
705 Lokar, S. (2009), Politika i rod u tranziciji, Predavanje posdiplomcima enske studije Sara-
jevo (6. juni 2009), Powerpoint presentation
706 Ibid, str. 11-12.
707 Popitivanje enskih, feministikih i muslimanskih identiteta, str. 103.

liko govorimo o siromatvu, prema podacima Agencije za statistiku,
procent siromanog stanovnitva gotovo je jednak u odnosu i na ene i
na mukarce. Meutim, taj problem postaje neto drugaiji kada se po-
ZABILJEENE
gledaju drugi parametri. Naime, vidi se da je od ukupnog broja neza-

poslenih ena 53,7% domaica, te da je najvei procenat siromanih
ena starosne dobi iznad 65 godina. Isto je oito i sa podacima o penzi-
jama u 2012. gotovo 200.000 mukaraca primalo je starosnu penziju,
a broj ena je bio neto ispod 100.000.708 U domenu uea na tritu
rada, podaci Agencije za statistiku BiH pokazuju da je u 2012. godini
stopa zaposlenosti mukaraca iznosila 41,5%, a ena gotovo duplo
manje 22,6%.709 S druge strane, predstavljeni podaci o strukturi za-
poslenih osoba pokazuju da u 2012. godini 9% ena pripada kategoriji
neplaenih pomauih lanova, za razliku od 2,2% mukaraca. Oito
je da fenomen nezaposlenosti ne pogaa podjednako mukarce i ene.
BiH je pod pritiskom meunarodnih institucija i zahvaljujui lo-
biranju civilnog drutva napravila reformu zakonodavstva, te su go-
tovo svi zakoni u dravi prilagoeni tome da pruaju jednaka prava
za sve graane/ke. Ipak, bez obzira na pomake u zakonodavstvu, za
BiH se moe rei da je to zemlja sa znaajnom stopom diskirimi-
nacije, velikim brojem siromanih i obespravljenih. Kao posljedica,
prije svega tranzicije, a potom i svih navedenih karakteristika, 80%
stanovnika se nalazi u nekoj od ranjivih grupa.710
Ono to se deava u BiH u domenu obrazovanja i prava na obra-
zovanje jeste samo nastavak onoga to su socijalisti utemeljili ost-
varuje se zakon o obaveznom osnovnom obrazovanju, a neki kantoni
uvode i zakone o obaveznom srednjem kolovanju. U tom smislu,
ukoliko pratimo statistiku, vidimo da gotovo podjednak broj djeaka
i djevojica pohaa nastavu, te tu nema velikih odstupanja. Razlozi
nezavravanja i odustajanja od srednjokolskog obrazovanja dobrim
dijelom jesu rodno uslovljeni, ali s obzirom da ne postoji zvanina
dravna statistika koja se brine o broju uenika koji ne zavre srednju
kolu, ne moemo raditi dublju analizu ovog problema.
708 Agencija za statistiku BiH (2013), ene i mukarci u BiH, str. 34.
709 Agencija za statistiku BiH, n.d, str. 31.
710 Bori, B. (2012), Socijalna pravda u Bosni i Hercegovini, Politika participacija u BIH,
Sarajevo, Sarajevski Otvoreni Centar, str. 123.

Ono to nam donosi ovaj period u domenu obrazovanja jeste ek-
spanzija visokokolskih ustanova, te u tom smislu svaki entitet tei
otvaranju vlastitih univerziteta. Posljedica toga jeste vei broj stu-
ZABILJEENE
denata i studentica na univerzitetima. I dok takvi trendovi govore u
prilog opismenjavanju stanovnitva, sa aspekta rodne analize uka-
zuju na nekoliko problematinih aspekata. Prije svega, kroz rodnu
statistiku na univerzitetima moemo pratiti pomjeranje centara
moi. Primjer za to je Pravni fakultet u Sarajevu. Prije rata bio je
jedini fakultet u BiH koji je obrazovao pravnike i pravnice, dok je
danas jedan od osam javnih i preko deset privatnih u dravi. Uz to,
vie nema ideoloku podrku drave koju je imao do 1992. godine.711
U toj instituciji od vremena rata, a naroito u periodima nakon 2000.
godine, vidljiv je porast ena u strukturi diplomiranih pravnika/ca
gdje mukarci na kraju padaju procentualno ispod jedne treine u
ukupnoj strukturi diplomiranih studenata/ca. Ovaj trend feminizacije
pravnog obrazovanja je indikator pada ugleda profesije i smanjenih
finansijskih mogunosti koje otvara pravna profesija.712 Iako profesor-
ica Baki-Mufti u tekstu poentira da su, bez obzira na oitu femi-
nizaciju pravnog zanimanja, trendovi porasta broja mukaraca oiti
na izvrnim i drugim visokim pozicijama.
Prema podacima Agencije za statistiku BiH, obrazovanje je
dostupno svim graanima i graankama BiH. I dok podaci navedeni
u tematskom biltenu ene i mukarci u BiH713 govore o gotovo jedna-
kom broju uenika i uenica u srednjim kolama, podaci o zavrenim
visokokolskim ustanovama pokazuju zanimljiv trend rodno os-
jetljiva statistika pokazuje da puno vei broj ena zavrava fakultete,
meutim ta se razlika (koja iznosi gotovo do 30%) izjednaava kada
gledamo broj studenata i studentica koji zavravaju magistarske studi-
je, da bi se naposljetku odnos mukaraca i ena drastino promijenio u
korist mukaraca sa sticanjem zvanja doktora nauka.714 Ovaj trend jo
jednom potvruje tezu da ene i u ovom periodu imaju pristup samo
711 Baki Mufti, J. ( 2012), Pravni fakultet u Sarajevu- Iskuenja u vremenu, Godinjak
Pravnog fakulteta u Sarajevu, god. LV, br. 70
712 Baki-Mufti, n. d., 77.
713 Agencija za statistiku BiH, (2013), ene i mukarci u BiH, Sarajevo, Tematski Bilten 3.
Izvor: http://www.bhas.ba/tematskibilteni/BHAS_Zene_Muskarci_BH.pdf (6. juli 2014)
714 Ibid, str 30.

onim prostorima koji nisu izvori moi i ekonomskog blagostanja
kako se anse za bolje pozicije i poslove sa veim nivoom obrazovanja
poboljavaju, ene postepeno bivaju istisnute.
ZABILJEENE
Ako govorimo o drugim socijalnim pravima, vano je napome-

nuti da su u BiH ispunjeni svi formalni zahtjevi za ostvarivanje svih
socijalnih prava za mukarce i ene doneseni zakoni reguliu i
odgovaraju na specifine potrebe ena. Naalost, u BiH je danas vid-
ljiv ogroman jaz izmeu zakona i njihove implementacije iako su
svi zakoni doneseni u skladu sa ljudskim pravima, vrlo esto se ti
zakoni ne primjenjuju na terenu. Jedan od primjera je diskriminacija
koju ene doivljavaju ukoliko su u drugom stanju: Prema odred-
bama domaih zakona trudnoa ene ne moe biti osnov za otkaz, to
je esto praksa, naroito u privatnim preduzeima i korporacijama.715
Bez obzira na gore navedeno, ovaj period ipak biljei odreene
pobjede i otvaranje pozicija za ene. Po prvi put ene ostvaruju svoja
zakonska prava u domenu jednakog pristupa odreenim socijalno-
ekonomskim strukturama, sve vie se dekonstruiu patrijarhalni prin-
cipi vezani za pitanja nasljea, zapoljavanja, jednakih prava, pom-
jeraju se granice oko rodnih percepcija zanimanja, i sl. Naalost, kako
je spomenuto, ovi napreci vie su uslovljeni neoliberalnim zahtjevima
trita rada, nego stvarnim pomakom u svijesti graana i graanki.
ensko udruivanje/enski pokret
Stvarna slika o razvoju enskih prava u BiH ipak ne moe biti

potpuna dok ne predstavimo enski nevladin pokret. BiH svoju sa-
mostalnost zapoinje kao drava sa preko pola miliona raseljenog
stanovnitva, unitenom industrijom i infrastrukturom, ogromnim
brojem ubijenih i nestalih, te sa ogromnim oiljkom nastalim od
ratnog silovanja. Zemlja koja je preivjela genocid (pa i gendercid)
ulazi u svoju samostalnost sa traumama. Ipak, krajem rata pokree
se nekoliko rodno osjetljivih procesa.
Prije svega, otvorio se prostor za enske grupe i ensko
udruivanje. Od pokreta koji je tokom rata radio na tome da se brine
715 Bori, B., Socijalna pravda u Bosni i Hercegovini, str. 132.

za stanovnitvo, izbjeglice i sl. te do onih koje su sa Medicom (Zenica)
krenule direktno u saniranje posljedica rata, ove grupe poslije rata
postaju sve snanije i organizovanije u pruanju pomoi stanovnitvu
ZABILJEENE
i odgovaranju na razliite potrebe drutva, poput rada na pomirenju,
obrazovanju, udruivanju i sl. Prema istraivanju Zlatiborke Popov-
Mominovi, rad ena okupljenih oko tih organizacija nije ni najman-
je bio bezopasan i jednostavan one su nakon rata bivale skrajnute i
esto ak proganjane od struktura vlasti, koje su zapravo bile one iste
nacionalistike strukture koje su vladale tokom rata.
Po rijeima intervjuisane aktivistkinje iz ovog dijela zemlje,
udruenje je tako esto pohodila policija, aktivistkinje su zvane na
informativne razgovore a njihova djeca su koli trpila stalne uvrede i
bila ikanirana od strane nastavnika i drugih aka.716
enske organizacije su nastale dijelom iz feministikog pokreta
koji je djelovao tokom rata, a dijelom iz vlastitih aktivistikih poriva.
Iako mnoge od njih nisu bile osvijetene feministkinje, kako njihov
rad odmie i kako se vie upoznaju sa pokretom, one prepoznaju svoje
feministike identitete.717 Isto se deava i sa radom organizacija od
poetnih aktivnosti usmjerenih na usku zajednicu, kako retrogradne
dravne politike uzimaju maha, one tokom godina proiruju svoje djelo-
vanje. Odnosno, to ene vie bivaju iskljuene iz procesa donoenja od-
luka, one svoje djelovanje vie pomjeraju u neformalni sektor.
Bez obzira to djeluju sa periferije, tokom godina enske nev-
ladine organizacije uspjele su izlobirati nekoliko zakonodavnih
promjena. Znaajan napor enskih organizacija jeste upravo onaj u
kreiranju rodno osjetljivih struktura vlasti BiH je prva drava u re-
gionu koja je usvojila, 2003. godine, Zakon o ravnopravnosti spolova,
koji preporuuje kvotu od najmanje 40% manje zastupljenog spola u
javnim institucijama.718 Aktivistice enskog pokreta bile su te koje su
takoer lobirale i izvojevale pobjedu u definisanju kvota od 30% od
manje zastupljenog spola na izbornim listama. Bez obzira to ova dva
716 Popov-Mominovi, Z. (2013), enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne
kontrakulture, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska istraivanja re-
ligije u Bosni i Hercevogovini, Fonacija CURE, str. 114.
717 Spahi-iljak, Z. (2013), Sjaj ljudskosti ivotne prie mirotvorki u Bosni i Hercegovini,
Sarajevo, TPO fondacija, str 12.
718 Izvor: http://arsbih.w1.daj.ba/wp-content/uploads/2014/01/ZoRS_32_10_B.pdf (5. juni 2014)

zakona nisu usklaena, te to razlika u kvotama indicira odreenu
vrstu diskriminacije, znaajno je da su ovakve inicijative prepoznate
u zakonima. Pored toga, napori enskih organizacija pomogli su u
ZABILJEENE
prepoznavanju porodinog nasilja u Krivinom zakonu BiH, te ost-

varivanju statusa civilnih rtava rata, barem u jednom dijelu drave.
Posljedino, kreirane su institucije (odluka donesena dijelom i
zbog lobiranja enskog pokreta) kojima je svrha promocija rodne
jednakosti Agencija za ravnopravnost spolova BiH (na elu sa
Samrom Hadiabdi Filipovi) ima koordinacijsku ulogu izmeu
dva gender centra koji djeluju na podrujima Federacije BiH (direk-
torica Ana Vukovi) i Republike Srpske (prva direktorica Spomen-
ka Kruni, sadanja Mirjana Luka). Ova tri tijela ine dravni
mehanizam iji je cilj ostvarivanje rodne jednakosti, praenje stanja
te implementacija Gender akcionog plana. Naalost, implement-
acija zakona i utjecaj ovih formalnih struktura jo uvijek su daleko
od zadovoljavajueg, te je jo uvijek oita potreba za kreiranjem
zaokruene administrativne infrastrukture.
Ne moe se govoriti o enskim organizacijama a da se ne spomene
sveprisutni problem donatora injenica je da neformalni sektor
i aktivistiki rad esto podrazumijeva rad pro bono te se enske or-
ganizacije esto oslanjaju na pomo donatora. Meunarodni donatori
bili su mnogobrojni, ali njihove politike neusklaene, to je dovelo
do toga da su mnoge inicijative ugaene. enske organizacije u borbi
za opstanak esto su bile prinuene loviti sredstva, i prilagoavati se
ponekad kontradiktornim zahtjevima donatora. S druge strane, fi-
nansijska nezavisnost od lokalnih vlasti nije apsolutna nezavisnost:
donacije ponekad podrazumijevaju zavisnost od drugih vlada i inter-
nacionalnih organizacija od njihovih fondova, ali i vizija.719 Atkiv-
no graanstvo u tom smislu legitimiu donatori i, kako bi preivjele,
enske organizacije su prinuene da se prilagode.
Bez pomoi meunarodnih donatora ni formalno priznavanje pra-
va ena ne bi bilo mogue u BiH. No, pristup koji bi priznavao lokalna
iskustava i pruio prostor za inicijativu lokalnim enama bi rezultirao
719 Zaharijevi, A. (2013), Being an Activist: Feminist citizenship through transformations
of Yugoslav and post-Yugoslav citizenship regimes, Edinburgh, CITSEE Working Paper
Series 2013/28, str. 19.

veim i smislenijim napretkom i imao bi manju ulogu u strategijama
repatrijarhalizacije i retradicionalizacije sadanjih reima.720
Pored politikog lobiranja prostor u kojem su aktivistkinje na-
ZABILJEENE
pravile znaajne pomake je mirovni aktivizam i rad na pomirenju u
BiH. U tom smislu je posljednjih godina objavljeno nekoliko pub-
likacija i istraivanja koja govore o organizacijama, ali i pojedinkama
koje su djelovale unutar tih udruenja.
Mirotvorke
Mirotvorni aktivizam enskih nevladinih organizacija bio je

ogroman. Kako je ve navedeno, u poetku se koncentrisao na odgo-
varanje osnovnih potreba graanstva. Aktivistkinje su se u tom pe-
riodu bavile aktivnostima poput prelaska granica, omoguavanja
susreta ljudi, pruanja pomoi oslabljenom dijelu stanovnitva,
identifikovanja lokalnih potreba i sl. Vremenom, ali i uz podrku do-
natora njihov utjecaj je rastao, i bez obzira to su aktivistkinje i nji-
hove organizacije esto bile proganjane od strane vladajuih struktu-
ra, jer su se suprotstavljale aktuelnim politikama, ipak je njihov rad
bio prepoznat u zajednici. Njihovo djelovanje se proiruje, te se one,
uz pomo donatora, umreavaju i stvaraju snaniju zajednicu. Bez
obzira na kritike da je rad enskih mirovnih organizacija apolitian,
ili ak potaknut iskljuivo donacijama, jasno je da su mnoge od
njih napravile veliki pomak u procesima suoavanja sa prolou u
drutvu. injenica je da se bosanskohercegovako drutvo ni danas
nije u potpunosti suoilo sa prolou te da se ni organizacije koje
se bave mirovnim aktivizmom nisu uspjele organizovati u znaajan
drutveni pokret.721 Meutim, ne smijemo zaboraviti ni da su sve te
ene djelovale sa periferije: radile su na izgradnji mira na lokalnom
nivou, dok su mjesta gdje se donose odluke drali mukarci. S obzi-
rom na to da su te ene odmah na poetku svog rada bile skrajnute
720 Mlinarevi, G; Kosovi, L. (2011), Womens Movements and Gender Studies in Bosnia and
Herzegovina, Womens and Gender Studies in Central, Easternand Southeastern Europe,
Part II, aspasia Volume 5, str 133.
721 Topi, T; ivanovi, A; Zolja, A., Mirovni aktivizam u Bosni i Hercegovini, http://www.
zenezenama.org/bos/info/Studija-mir.pdf, str. 49.

i stigmatizovane od strane upravo tih vlastodraca jasno je da su se
od poetka suoavale sa velikim otporom prema njihovom radu.
Upravo zato sve mirotvorke zasluuju priznanje za svoju izuzetnu
ZABILJEENE
graansku hrabrost i ljudskost.

U publikaciji Mir sa enskim licem osnaivanje ena za
suoavanje s prolou, organizacije Lara iz Bijeljine i HO Horizonti
iz Tuzle identifikuju 11 mirotvorki, 11 heroina, ena izuzetnih zbog
svoje hrabrosti, odvanosti i beskrajne dobrote.722 Tu su navedene:
Azra Hasanbegovi (Mostar), Vahida Sulejmanovi (Biha), Mari-
ja Kezi (Banja Luka), Duka Andri (Zenica), eljka Pra (Gra-
hovo), Marija Divkovi (Tuzla), Mirsada Bajri (Modria), Lidija
Salcer unji (Sarajevo), Branka arapi (Viegrad), Danica Peri
Lonarevi (Bratunac), Anka Todorovi (Bijeljina).
Zilka Spahi-iljak u svojoj knjizi Sjaj ljudskosti predstavlja
ivotne prie 12 mirotvorki. Rije je o sljedeim enama: Sabiha Husi
(Zenica), Danka Zeli (Bosansko Grahovo), Jadranka Milievi
(Sarajevo), Lidija ivanovi (Banja Luka), Nada Golubovi (Banja
Luka), Stanojka Cana Tei (Bratunac), Besima Bori (Sarajevo),
Rahela Didi (Sarajevo), Amra Pando (Sarajevo), Radmila igi
(Bijeljina) i Jasminka Rebac (Mostar).723
Studija Mirovni aktivizam u BiH u poglavlju Mirovni aktivizam u
BiH u poslijeratnom periodu perspektiva aktivistkinja i aktivista, ko-
risti podatke prikupljene od desetina aktivista i aktivistkinja irom Bosne
i Hercegovine, i ovdje su navedene neke od njih: Galina Marjanovi
(Duga, Banja Luka), Jasminka Husanovi (Prijateljice, Tuzla), Lidi-
ja ivanovi (Helsinki parlament graana, Banja Luka), Mirjana
Maksimovi (Sanus, Prijedor), Nada Golubovi (Udruene ene, Banja
Luka), Jasna Zeevi (Vive ene, Tuzla), Mirjana Mali (Sarajevo),
Nejra Nali (Mi-Bospo, Tuzla), Senka Jakupovi (Sanski Most), Mem-
nuna Zvizdi (ene enama, Sarajevo), Branka Rajner (Biro za ljudska
prava, Tuzla), Danka Zeli (Udruenje graanki, Grahovo),Memnuna
Mahi (Eho, Ljubuki), Amela Salki (Forum ena, Bratunac).
722 Lara Bijeljina; HO Horizonti Tuzla (2013), Mir sa enskim licem osnaivanje ena za
suoavanje s prolou, Kvinna till Kvinna
723 Spahi-iljak, Z. (2013), Sjaj ljudskosti ivotne prie mirotvorki u Bosni i Hercegovini,
Sarajevo, TPO fondacija

Vano je napomenuti da su enske nevladine organizacije pored
rada na izgradnji mira posvetile dosta panje radu na saniranju rat-
nih trauma. Na ovom mjestu navodimo samo neke od ena koje je
ZABILJEENE
rat primorao da postanu aktivistkinje. Senka Zulum (1956) uslijed
ratnih dogaanja 1992. godine odlazi u izbjeglitvo u Bugojno gdje
nastavlja sa svojim dobrovoljnim radom pri Merhametu. Uoivi
mnoge nepravilnosti u ovom udruenju, brzo ga naputa i poinje
samostalno djelovati radei na poslovima pomoi ljudima iz Jajca i
stvarajui ambijent povratka u svoj rodni grad. Godine 1999. ukljuuje
se u U Viktorija 99 u kojem je jo aktivna. Poznata je u Jajcu i okolici
po rezultatima rada na povratku, po ukljuenju ena u mnoge seg-
mente drutva, po svom feminizmu. Zrinka ormaz (1945) uslijed
ratnih dogaanja 1992. godine odlazi u izbjeglitvo u Zenicu. Po
povratku u Jajce 1996. godine osniva centar Stope nade i zapoinje
sa svojim radom pruajui povratnicima/ama podrku. Odlazei
na sastanke sa drugim enama irom BiH, u tadanjoj tekoj sit-
uaciji, daje veliki doprinos ohrabrivanju ena u borbi za svoja prava.
lanica je Viktorije 99. Mira Pua (1955) godine 1994. izbjegla je
u Livno gdje je poela raditi na pruanju psiholoke podrke i edu-
kaciji ena izbjeglica. U Jajce se vraa 1995. godine, a 1996., koristei
steena iskustva, osniva centar pod nazivom Stope nade pruajui
podrku enama povratnicama kroz edukacije koje bi im omoguile
zapoljavanje.
Kako je naglaeno na poetku, BiH u ovaj period ulazi sa ve-
likim brojem silovanih, raseljenih i nestalih lica i unitenom in-
frastrukturom. Veliki broj nevladinih organizacija dobar dio svog
rada posveuje saniranju direktnih posljedica rata, posebice radu na
ostvarivanju pravde i rjeavanju socijalnih pitanja ena. Meutim,
bez obzira na angamane nekolicine enskih organizacija, problem
ena rtava rata u BiH i dalje nije adekvatno obraen. rtve silovanja
danas se suoavaju ne samo sa egzistencijalnim problemima ve i sa
problemom reintegracije.
Jasna Baki-Mufti u svom tekstu Zloin silovanja u Bosni i
Hercegovini lokalna i meunarodna dimenzija724 kae: U poreenju
724 Baki-Mufti, J. (2004), Zloin silovanja u Bosni i Hercegovini lokalna i meunarodna

sa ostalim dogaajima iz rata, ova tema nije dovoljno obraena u
samoj Bosni i Hercegovini.725 Gorana Mlinarevi726 takoer smatra da
malobrojne nevladine organizacije koje se bave ovim problemom ne
ZABILJEENE
mogu napraviti velike pomake, posebno u dinamici mijenjanja stava

o silovanim enama kao stigmatizovanim lanovima drutva.
Kao to je ve pomenuto, jedan od najozbiljnijih pitanja pokrive-
nih velom utnje i negiranja je naslijee silovanja i rodno zasno-
vanih ratnih zloina. Drutvo je potpuno nijemo o problemima sa
kojima se suoavaju rtve rodno zasnovanih ratnih zloina. Istina,
postoji nekoliko nevladinih organizacija koje se pokuavaju baviti
ovim pitanjem, ali one nisu u mogunosti uraditi to same.727
Patrijarhalno drutvo u kojem ivimo rtve rodno zasnovanog
nasilja tretira potpuno drugaije nego druge rtve rata. Prava i in-
teresi rtava rodno zasnovanih zloina nastavljaju se ignorisati ili
namjerno previati.728 Pitanje silovanih ena i njihove djece u Bos-
ni i Hercegovini i dalje je tabu. Sa izuzetkom nekoliko novinskih i
naunih lanaka, moe se rei da gotovo nema javnog interesa za
pokretanje pitanja pravde za rtve seksualiziranog nasilja.
Rodne studije
Paralelno sa jaanjem interesa donatora za enska pitanja, radom

na promociji enskih ljudskih prava i osnaivanjem organizacija
raste interes i za akademskim angamanom unutar podruja rod-
nih, religijskih, enskih i queer studija. Mala akademska zajednica
poinje da se kreira ve krajem devedesetih.
Uvoenje feministikih i rodnih studija u akademsku zajed-
nicu zapoelo je krajem 1990-ih i ranih 2000-ih sa individual-
nim pokuajima feministikih znanstvenica Nirman Moranjak
Bambura, Jasminke Babi Avdispahi i Jasne Baki Mufti pr-
dimenzija, Izazovi feminizma, 26/04, str. 49-54.

725 Ibid, str. 52.
726 Mlinarevi, G. (2008), Seksualno nasilje nad enama kao ratni zloin, Dijalog: asopis za
filozofiju i drutvenu teoriju, 3-4, str. 53-85.
727 Ibid, 79.
728 Ibid, 79.

venstveno u podrujima knjievnosti, filozofije i prava. U poetku
njihov utjecaj se sastojao od uvoenja feministikih pitanja teme
u univerzitetske programe koje su vodile u Sarajevu, ali su kasni-
ZABILJEENE
je takoer uvele cijele feministike kurseve. Odnedavno su se tim
naunicama pridruili Jasmina Husanovi i Damir Arsenevi u
Tuzli, te Danela Majstorovi u Banja Luci.729
Ove teoretiarke se, dakle, uz pomo enskih organizacija polako
organizuju u neformalne grupe i na taj nain poinju sa neformalnim
edukacijama i kursevima sa feministikom agendom. Istovremeno
nevladina organizacija enski centar ene enama pokree projekt
enske studije u BiH arana Papi. Ovaj projekt, zamiljen kao dvose-
mestralni studij koji e upoznati polaznice s glavnim idejama enskih
studija, bio je neformalni edukativni proces nevladine organizacije, ali
je ipak imao veliki znaaj, jer su na njemu predavale one iste profe-
sorice Univerziteta u Sarajevu koje e utemeljiti i magistarski program
za rodne studije 2006. godine koji je pokrenut u okviru Centra za in-
terdisciplinarne postdiplomske studije na Univerzitetu u Sarajevu.730
Sljedei korak ka institucionalizaciji magistarskog programa rod-
nih studija na Univerzitetu u Sarajevu napravio se takoer uz pomo
jedne nevladine organizacije. Meunarodni Forum Bosna u saradnji
sa feministkinjama otvara Centar za rodna istraivanja, u okviru kojeg
se nude brojni programi, radionice i organizuju se akademske debate.
Rezultat ovih debata je specijalno izdanje asopisa Meunarodnog
Foruma Bosna posveeno feminizmu: Izazovi feminizma, u kojem su
objavljeni tekstovi Jasminke Babi Avdispahi, Jasne Baki Mufti,
Marine Katni Bakari i Nirman Moranjak Bambura.731
Vano je napomenuti da su feministkinje okupljene oko enskih
studija arana Papi zaista uspjele napraviti kvalitetan program. Ovaj
program je pokrenuo bh. enski centar za ljudska prava ena, mir i
sigurnost ene enama, ija je koosnivaica i direktorica Memnuna
729 Mlinarevi, G; Kosovi, L., Womens Movements and Gender Studies in Bosnia and Her-
zegovina, str. 134.
730 Potkonjak, S. (2008), u Izmeu politike pokreta i politike znanja: Feminizam i enski/
rodni studiji u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Sloveniji, Zagreb, Stud. ethnol. Croat.,
vol. 20, str. 86.
731 (ur.) Babi-Avdispahi, J. (2004), Izazovi Feminizma(The Challenges of Feminism), Sa-
rajevo, IF Bosnae

Zvizdi, feministika i mirovna aktivistica, koja se od juna 1993. go-
dine bavi pitanjima vezanim za ljudska prava, mirovni aktivizam i
mirno rijeavanje konflikata.
ZABILJEENE
Paralelno sa realizacijom enskih studija i unutar istog projekta,

Nirman Moranjak Bambura, zajedno sa novinarkom Angelinom
imi, pokree Patchwork, prvi feministiki magazin u BiH.732 Sve ove
aktivnosti dovele su do toga da se ponu pripreme za zvaninu inici-
jativu za pokretanje postdiplomskog programa. Inicijativa je pokrenu-
ta unutar Centra za interdisciplinarne postdiplomske studije, koji dje-
luje na nivou Univerziteta u Sarajevu, te je u akademskoj 2006/2007.
godini zvanino upisana prva generacija studentica i studenata. Do
danas su taj studij zavrile tri generacije polaznica/ka, a u akademskoj
2013/2014. upisana je prva generacija doktorskih studija.
Jasna Baki Mufti, Nirman Moranjak Bambura, Jasminka
Babi Avdispahi i Nejra Nuna engi, sa Zdravkom Grebom, bile su
inicijatorke i nositeljice implementacije ove ideje. Ujedno, ove ene su i
vane bosanskohercegovake teoretiarke, iji rad je uspostavio temelje
savremenog bh. feminizma. Pored njih aktivnu ulogu u realizaciji pro-
grama imale su sljedee teoretiarke i teoretiari iz BiH: Marina Katni
Bakari, Jasmina Husanovi, Ugo Vlaisavljevi, Asim Mujki, Damir
Arsenevi, Neboja Jovanovi, Zilka iljak Spahi, Lejla Somun Kru-
pala, Ajla Demiragi, Svjetlana urkovi i Olivera Simi,733 te aka-
demske tutorice Gorana Mlinarevi i Lamija Kosovi.
Program je nominalno podran od strane Agencije za ravno-
pravnost spolova u BiH, te od strane Univerziteta u Sarajevu.
Naalost, finansijska podrka je opet dola od stranih donatora
vedske i Norveke vlade. Rodne studije nisu podrane dalje od
strane Univerziteta niti nadlenih ministarstava nakon to je zavren
projekt koji su finansirale ove vlade. Umjesto dosadanjeg magistar-
skog programa, napravljen je doktorski studij, kao nastavak projekta,
dok je magistarski program trenutno zatvoren. U nedostatku finan-
sijske podrke Rodnim studijama, oit je pasivan stav Univerziteta u
Sarajevu, ne samo prema pitanjima rodne jednakosti, enskih prava
732 Mlinarevi, G; Kosovi, L., Womens Movements and Gender Studies in Bosnia and Her-
zegovina, str. 134.
733 Ibid.

i prava seksualnih i rodnih manjina, ve prema cijelom naunom
opusu koji je na univerzitetima irom Evrope prepoznat ne kao jed-
na, nego kao nekoliko odvojenih akademskih disciplina.
ZABILJEENE
(Javne) univerzitete u Bosni i Hercegovini zaglavljeni u refor-
mama u vezi sa Bolonjskim procesom, oslabljeni nedostatkom finan-
siranja i loim kriterijima u izboru nastavnog osoblja karakterie
ambivalentan odnos prema rodnom/feministikom obrazovanju i
istraivanju.734
Napominjemo da je i program Religijske studije,735 takoer os-
novan unutar Centra za interdisciplinarne postdiplomske studije
Univerziteta u Sarajevu u kolskoj 2007/2008. godini, imao slinu
birokratsku sudbinu kao i Rodne studije, te se i ovaj program ugasio
nakon dvije generacije magistara i magistrica religijskih studija, od
kojih su neke postale aktivne i vidljive teoloke feministice u BiH.
Najznaajnije feministike teoretiarke i naunice ve su
spomenute, a ovdje e se posvetiti nekoliko reenica teoretiarki
koja je dala najznaajniji pomak razvoju feministike teorije u BiH.
Nirman Moranjak Bambura je roena u Sarajevu 1954. godine,
gdje je i diplomirala na Odsjeku za slavenske jezike i knjievnosti.
Magistrirala je na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, gdje je odbra-
nila i doktorsku tezuMetatekst i metatekstualnost Problemi estetske
funkcije. Njen rad je kasnije objavljen u vidu knjigeMetatekst (1992)
koja je, u vrijeme kad je izala, predstavljala pionirski rad u zemljama
bive Jugoslavije, tako da je brzo bila rasprodata. Nedugo nakon toga
sama knjiga je preraena i dopunjena nizom novih analiza o vanim
piscima svjetske knjievnosti, kakvi su Borges, Nabokov i Eko, te izlazi
uobliena u knjigu Retorika tekstualnosti (2003). Nirman Moranjak-
Bambura bila je redovna profesorica na Filozofskom fakultetu i
Akademiji scenskih umjetnosti Univerziteta u Sarajevu. Predavala je
knjievnu teoriju i kritiku te naratologiju na Odsjeku za kompara-
734 Karapetrovi, M. (2014), The View from Semi-periphery About Feminism and Gen-
der Education in Bosnia and Herzegovina, u Young Women in Post-Yugoslav Societies:
Research, Practice and Policy, Institute for Social Research in Zagreb, Zagreb i Sarajevo,
Human Rights Centre, University of Sarajevo, str. 61.
735 Religijske studije su pokrenute 2006. godine, potpisivanjem Sporzuma o saradnji UNSA
i Arizona State University, i te godine je sedam osoba, meu kojima i Zilka Spahi-iljak,
provelo semestar u Americi na ASU da bi pripremili kurikulum.

tivnu knjievnost i bibliotekarstvo Filozofskog fakulteta. Na Aka-
demiji scenskih umjetnosti predavala je teoriju glume i reije. Bila je
jedna od osnivaica i profesorica na tek pokrenutom MA programu
ZABILJEENE
Rodnih studija u Sarajevu. Objavila je knjige: Metatekst (1991), Re-

torika tekstualnosti (2003), Izazovi feminizma (2004; u koautorstvu
sa J. Babi Avdispahi, J. Baki Mufti i M. Katni Bakari), uredila
je zbornik Bosnien-Herzegovina: Interkultureller synkretismus (2001)
napisala uvodni tekst i bibliografiju. U bosanskohercegovakim, hr-
vatskim, njemakim, holandskim i maarskim asopisima objavila
je 60-ak studija i lanaka.
Lezbejski aktivizam u Bosni i Hercegovini potreba

za artikulacijom
Krajem rata u BiH se istovremeno poinju pokretati viestruki rod-

no osjetljivi procesi. Pored rada na mirotvorstvu, otvaranju akademskih
programa i lobiranju za promjene u zakonodavstvu, lezbejski, gej, bisek-
sualni, transrodni, transeksualni, interseksualni i queer aktivisti i aktiv-
istkinje poinju sa formalnim okupljanjima.
LGBTTIQ pokret u BiH svoje rane poetke biljei u 2001. godini
kada se pokree inicijativa za Bosanskohercegovaku lezbigej asoci-
jaciju. Meutim, prvo zvanino LGBT udruenje u BiH osniva se
tek 2004. godine Udruenje Q. Udruenje Q je djelovalo nepunih
est godina. Svetlana urkovi, Slobodanka Boba Deki, Emina
Trumi i Alma Selimovi radile su direktno sa zajednicom, or-
ganizovale festivale, objavljivale prirunike i radile na osnaivanju
LGBT osoba u BiH. Udruenje Q je ostavilo znaajan trag na LGBT
zajednicu u BiH. Tokom 2009. godine osniva se udruenje Equilibri-
um u Banjoj Luci, a 2010. godine Sarajevski otvoreni centar posveuje
poseban program ljudskih prava kroz LGBT aktivizam. Udruenje
Okvir takoer poinje sa radom 2011. godine te radi sa LGBT za-
jednicom u Sarajevu, a banjaluko Udruenje kvir aktivista i aktivist-
kinja poinje sa radom 2013. godine.736
736 Vie detaljnijih informacija o LBGT aktivizmu u BiH moete pronai u itanki LGBT
ljudskih prava, drugo dopunjeno izdanje, (2012), Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar

Sve ove inicijative vezane su za LGBT pokret, i naalost, izuzev
jedne neformalne inicijative koja se ubrzo ugasila (Viktorija u Sara-
jevu) i lezbejskog programa feministike organizacije CURE, lezbejski
ZABILJEENE
aktivizam u BiH ne postoji kao odvojen pokret. Evidentno je da lez-
bejke, kao dvostruko ranjiva kategorija time to su ene i time to su
seksualna manjina nisu ni dalje dovoljno osnaene u drutvu kako bi
se mogle odvojeno organizovati i podravati. Bez obzira na injenicu
da sline organizacije postoje u susjednim dravama, te da lezbejke
iz susjednih drava imaju estu i dobru saradnju sa organizacijama u
BiH, do danas nije zabiljeena znaajnija inicijativa oko artikulisanja
lezbejskog pokreta. Sa druge strane, evidentna je i nezainteresovanost
enskog pokreta za takve inicijative izuzev Fondacije CURE, gotovo
ni jedna enska organizacija ne bavi se tim pitanjima. tavie, enske
organizacije rijetko podravaju i formalne inicijative poput onih veza-
nih za potpisivanje peticija i saopenja za medije prilikom krenja ljud-
skih prava lezbejki. Zanimljivo je i to da ni donatorske organizacije,
koje inae voene vlastitim politikama i prioritetima pokreu procese
u BiH, ne pokazuju interes za osnaivanje lezbejskog pokreta u BiH.
Gotovo je ista situacija kada se govori o transrodnim i transek-
sualnim enama u BiH iako se suoavaju sa mnogobrojnim prob-
lemima u bh. drutvu, poput nasilja, nerazumijevanja, odbacivanja
i diskriminacije, u BiH ne postoje adekvatna zakonska rjeenja za
ostvarenje osnovnih ljudskih prava trans ena, niti su pokrenute
znaajnije inicijative.
Sve to rezultovalo je injenicom da trans ene jesu zaista
smjetene na krajnju marginu drutva i imaju mogunost da djeluju
iskljuivo iz disidentskih pozicija.
Nepostojanje prostora za diskusiju, pogotovo prostora za djelo-
vanje jasno govori o nesigurnoj atmosferi i nedostatku razumijevanja
za pripadnice seksualnih manjina. Sve dok enski pokret jasno ne stavi
do znanja da stoji iza svih ena u BiH, ukljuujui ak i one koje su
jasno postavljene na periferiju i pod najveim pritiskom od drutvene
stigmatizacije, neemo moi govoriti o razvitku treeg vala feminizma
u BiH kako uope razvijati retorike treeg vala ukoliko se danas, na-
kon rata i svih strahota koje nam je rat donio, mi, ene, i dalje bojimo

biti u vezi sa onima meu nama koje su zaista skrajnute iz drutva.
Kako priati o feminizmu uope ukoliko nemamo hrabrosti podrati
ili barem razumjeti razliite pozicije ena u BiH?
ZABILJEENE
Postoji mnogo znaajnih aktivistkinja koje bi trebalo spomenuti

u ovoj publikaciji, ali sve dok postoji toliko velik jaz izmeu donese-
nog Zakona o zabrani diskriminacije i njegove implementacije, te
dok traju napadi na LGBTTIQ aktiviste i aktivistkinje, spominjanje
posebnih imena nije sigurno. Stoga se treba zadovoljiti time da se
jo jednom naglasi vanost podravanja inicijativa lezbejskog aktiv-
izma, te da se apeluje na sve aktivistkinje i aktiviste da se angauju
oko ostvarivanja prava za one meu nama koje su najvie izoptene.
Romkinje i borba za ivot bez nasilja
Romkinje su u bh. drutvu podlone diskriminaciji na dva nivoa:

kao ene se, zajedno sa lezbejkama i enama sa invaliditetom, nal-
aze na marginama drutva i kaopripadnice romske zajednice, koja
jeopenito u BiH i dalje jedna odnajmarginalizovanijih grupa.
Iako je socioekonomska situacija teka za veinu graana BiH,
Romi se nalaze na margini drutva. Neosporne su injenice da
preko 65% Roma nema krov nad glavom, da ih 70% nema pristup
zdravstvenoj i socijalnoj zatiti, da je preko 90% Roma nezaposle-
no, da romska djeca naputaju obavezno osnovno obrazovanje zbog
siromatva. Ako svemu ovom dodamo predrasude i diskriminaciju
koja prati Rome, teko je pripadati romskoj zajednici.Romkinje su
diskriminirane na osnovu pripadnosti romskoj nacionalnoj manjini,
na osnovu spola i na osnovu svog socijalnog porijekla ili statusa.737
Ugroavanja prava na ivot bez nasilja, viestruka diskriminaci-
ja, oteani pristup pravu na obrazovanje, visoki procent nezaposle-
nosti, drutvena i osobito politika marginalizacija, samo su neki od
problema sa kojima se Romkinje svakodnevno suoavaju, a kojima
se dravni organi i institucije skoro nikako ili veoma povrno bave
uprkos injenici da BiH uestvuje u Dekadi inkluzije Roma 2005
737 Romkinje za ivot bez nasilja: odgovor institucija na nasilje u porodici, (2011), Sarajevo,
Prava za sve: http://www.rightsforall.ba/publikacije-bs/docs-bs/Romkinje_za_zivot_bez_
nasilja-BH.pdf (30. juni 2014)

2015, te e predsjedavati zavrnim ciklusom Dekade Roma (1. juli
201430. juni 2015).
Situacija ni u civilnom sektoru nije mnogo bolja, pogotovo kada
ZABILJEENE
uzmemo u obzir injenicu da su programi namijenjeni osnaivanju
i ostvarivanju ravnopravnosti Romkinja rijetki i umnogome frag-
mentirani. Samo je nekolicina romskih nevladinih organizacija koje
imaju programe fokusirane na prava romskih ena, borbu protiv dis-
kriminacije i/ili nasilja nad enama. Rijetke su i Romkinje liderice koje
svojim angamanom pokuavaju da uestvuju u donoenju zakona i
politika o statusu Roma/kinja i/ili ena u BiH, te su ak i te inicijative
indirektne i prikrivene. Naalost, ak su i feministkinje i borkinje i
borci za ravnopravnost spolova tek odnedavno poeli da razmiljaju i
govore o problemima sa kojima se Romkinje suoavaju.
Jedna od istaknutih borkinja za prava Romkinja jeste i Hedina
Tahirovi Sijeri, koja je bila dravna koordinatorica za Rome, is-
ticala je pitanja eksterne diskriminacije i nasilja, te unutranje podi-
jeljenosti meu Romima naglaavajui pozitivne i negativne efekte
Dekade Roma u BiH: od stavljanja u fokus pitanja statusa Roma u bh. i
evropskom drutvu do poveavanja razdora izmeu romske i nerom-
ske populacije.738 Meutim, da ne bude zavaravanja, pozicija dravne
koordinatorice nije inicijativa lokalnih politiara. Naprotiv, CARE je fi-
nansirao poziciju pri Ministarstvu ljudskih prava i izbjeglica oekujui
da e drava prepoznati znaaj tog posla i da e Hedinu stalno zaposli-
ti. Naalost, za to nema naznaka. Ova injenica indicira da je bilo koji
pomak po pitanju statusa Roma, a osobito Romkinja, veoma nestabi-
lan i uglavnom uinjen pod eksternim pritiscima. Hedina je roena
1960. godine u Sarajevu gdje je diplomirala novinarstvo na Fakultetu
politikih nauka. Svojevremeno je radila kao prva romska novinarka i
TV producentica u BiH. Nakon toga Hedina se seli u Toronto, Kanadu
gdje je radila kako nastavnica u Toronto District School Board, te kao
urednica prvog kanadsko-romskog biltena Romano Lil (19982001).
Danas je profesorica romskog jezika, kulture i knjievnosti Roma na
Filozofskom fakultetu Sveuilita u Zagrebu na Katedri za indologiju i
738 Izvor: http://www.oslobodjenje.ba/vijesti/bih/hedina-tahirovic-sijercic-bh-koordinatori-

ca-za-rome-dekada-je-pokrenula-lavinu (30. juni 2014)

dalekoistone studije. Knjievnica, prevoditeljica i novinarka, napisala
je 16 autorskih djela te upisala doktorski studij u Levenu u Belgiji. Os-
vojila je Nagradu za najbolju promociju, za prezentaciju svoje knjige
ZABILJEENE
Kako je Bog kreirao Rome na 21. internacionalnom sajmu knjige u Sa-

rajevu. Potom je 2010. osvojila nagradu za najbolje literarno djelo za
knjigu poezije Aun, haar dukh (Sluaj, osjeti bol), te internacionalnu
nagradu za poeziju: Zlatno pero Papusza, Tarnw, Poland.739
Indira Bajramovi je roena 1968. godine u Jajcu. Iako je
po zanimanju ekonomska tehniarka trenutno djeluje kao ak-
tivistkinja i predsjednica Udruenja ena Romkinja Bolja
budunost Tuzla. Angaovana je i u sekretarijatu Foruma jed-
nakosti, lanica je Upravnog odbora Helsinkog komiteta
za ljudska prava BiH i Upravnog odbora mree RING, te je
kandidatkinja ispred Udruenja ena Romkinja Bolja budunost
za vijenicu u Opinskom vijeu Tuzla. Kroz svoje aktivnosti i ak-
tivnosti Udruenja ena Romkinja uspjeno je saraivala sa mnogo-
brojnim dravnim institucijama i nevladinim organizacijama. Tako
Ministarstvo zdravstva na inicijativu Udruenja ve pet godina or-
ganizuje zajedniku akciju Sedmica brige zdravlja za Rome na Tu-
zlanskom kantonu u kojoj svi Romi i Romkinje imaju mogunost da
obave preglede i izvade nalaze u domovima zdravlja u Tuzlanskom
kantonu bez obzira imaju li zdravstveno osiguranje ili ne.Tokom nje-
nog dugogodinjeg aktivizma u podruju prava Romkinja otkrila je
da je najvei problem ustvari svakodnevna borba protiv mukaraca
Roma koji enski romski aktivizam posmatraju kao prijetnju. Indira
i njene kolegice su formirale jo devet organizacija koje su program-
ski orijentisane prema borbi za prava ena Romkinja. Ove organizai-
cije su izrodile i prvu ensku romsku mreu Uspjeh.740 Trenutno je
predsjedavajua Odbora za Rome pri Vijeu ministara BiH.
739 Izvor: http://magoriabooks.com/authors/hedina_sijercic/ (30. juni 2014)

740 Izvor: http://data.zenskaposla.ba/node/26 (30. juni 2014)

Briga o zdravlju
Sve vie je pojedinki i udruenja iji je cilj da motiviraju ene da
ZABILJEENE
vode rauna o svom zdravlju. Ovdje navodimo samo nekoliko ena
koje su mijenjale prilike u svojoj okolini.
Rada Nii (19582013) sa grupom ena osniva udruenje Bi-
oplod gdje radi na ekonomskom osnaivanju ena kroz proizvodnju
zdrave hrane. Ostala je zapamena u Jajcu kao borkinja za ljudska
prava i promotorka zdravog ivljenja. Devahira ehovi (1951.)
i Zagorka Hamza (19532012) osnovale su udruenje oboljelih
od karcinoma Nada. Ove dvije ene zbog svoje hrabrosti ostat e
upamene u Jajcu kao velike humanistkinje jer su prve javno pro-
govorile o tabu temi raka i jer su utjecale na osvjeivanje ena o
vanosti redovnog zdravstvenog pregleda dojki i materice.
Cyber feministkinje poeci jedne subkulture
U posljednjoj deceniji dvadesetog stoljea kreira se podpokret

feminizma cyberfeminizam kao direktni utjecaj razvoja tehnologi-
ja, informatike revolucije i poveanog pristupa tehnologijama. Prvi
feministiki teorijski tekst nastao je 1984. godine, esej Donne Hara-
way, Manifest za kiborge: nauka, tehnologija i socijalistiki feminizam
u 1980-tim. U njemu Donna Haraway kreira figuru kiborga kao
ironian politiki mit u funkciji feministikog prisvajanja tehnologi-
je. Cyberfeminizam polazi od ideje da je tehnologija prostor u kojem
se binarne podjele roda i spola mogu razgraivati i dekonstruirati. S
obzirom da razvoj drutva uslovljava sve veu ovisnost o tehnologiji,
to direktno utjee na razvoj kulture, umjetnosti, ali i na pomjeranja u
drutvenom stanju svijesti. Cyberfeminizam kree od utopijske ideje
interneta kao prostora osloboenog od drutvenih konstrukata. Iako
se danas ve teoretizira o smrti tog pokreta, za bh. kontekst se moe
rei da jo uvijek postoji potreba za njim cyberfeministica Selma
Keetovi smatra da u bh. drutvu i danas postoji strah od tehnologi-
je, te da taj pokret jo ima mogunosti za razvoj u dravi. I pored ve-
likog truda uloenog u istraivanje ove feministike forme, naalost,

moe se izdvojiti samo nekoliko imena bosanskih cyberfeministica.
Selma Keetovi je feministkinja, knjievnica i autorica iz Tuzle.
Autorica je romana Mihael i knjige poezije Bog ima miris vanilije.
ZABILJEENE
Njen teorijski rad najvie istrauje dekonstrukciju i konstrukciju sa

naglaskom na postmodernistiko nadilaenje historijskog shvatanja
determiniranosti tijela i naine realizacije udnje kao ostatka subjek-
tiviteta. Zavrila je rodne studije (Centar za interdisciplinarne post-
diplomske studije Univerziteta u Sarajevu). Sebe opisuje kao femi-
nistkinju, liberalku, pedera, cyborg fairy.741 Njene tekstove moete
itati na dva bloga.742
valentina pelizzer je feministkinja i direktorica organizacije
OneWorldSee, koja zapravo tei da kreira mree civilnog drutva u
virtuelnom prostoru.743 Jedna od njenih zapaenijih kampanja je bila
take back the tech.
Leila eper je feministkinja, cyberaktivistkinja i politika ak-
tivistkinja. Njen najvei doprinos cyberaktivizmu je rad na portalu
enskaposla.ba. Odrala je brojne radionice na temu cyber nasilja,
sigurnosti, identiteta i sl. Fokus joj je na koritenju novih tehnologija
s ciljem da se postignu pozitivne drutvene promjene, te posebno
zagovara koritenje slobodnih i otvorenih alata i programa, kao i
njihovu promociju. Leila potuje blog kao formu izraaja vlastitog
stava i miljenja i aktivna je na socijalnim mreama. Trenutno pie
o temama vezanim za politiku situaciju, a bila je i glas protesta na
socijalnim mreama.
Najnovija medijska inicijativa je KRIVA - Feministika Medijs-
ka Produkcija projekt kojim se kreira multimedijalni sadraj, koji
svojim feministikim politikama otvara prostor marginaliziranim
idejama i praksama u drutvu: otvoreno govori o seksu, seksualnosti,
rodu, kulturi, umjetnosti i marginaliziranim drutvenim pokretima i
aktivizmu.744 Inicijativu su pokrenule Berina Demailovi, Sadida
Hadi, Nemanja Popovi i Danilo Markovi.
741 Izvor: http://www.malosutra.org/magazin/index.php?option=com_k2&view=itemlist&la
yout=category&task=category&id=54&Itemid=32 (10. juli 2014)
742 Izvori: http://arhitetka.wordpress.com/, te http://www.malosutra.org/magazin/index.
php?option=com_k2&view=itemlist&layout=category&task=category&id=54&Itemid=32
743 http://oneworldsee.org/content/mission (30. juni 2014)
744 Izvor: http://www.krivazine.com/ (30. juni 2014)

Umjetnice otvaranje vlastitih prostora
Savremena umjetnost u BiH moda nije najprofitabilnija pro-
ZABILJEENE
fesija, ali zaista jeste produktivna forma sa znaajnim uspjesima, od
kojih su mnogi zasluga umjetnica. Percepcija umjetnosti u savre-
menom bh. drutvu, ba kao i u ostalim dravama u regionu, nije na
zavidnom nivou umjetnost je ostala zanimljiva i stimulativna samo
rijetkim intelektualcima, a generalni interes javnosti gotovo pa i ne
postoji.745 Oiti dokaz pada interesa za umjetnost jeste injenica da se
gotovo sve institucije kulture bore za ivot, da se finansijska sredstva
za kulturu gotovo i ne izdvajaju iz budeta te da je veliki broj institucija
kulture trenutno zatvoren. Posljedica nedostatka interesa za umjetnost
jeste da danas gotovo i ne postoji umjetnika kritika, te da je teorijski
umjetniki diskurs u svojoj minimalnoj produkciji, i vrlo esto usm-
jeren samo na zajednicu unutar koje se producira.
Postoji naravno i itav ideoloko-nacionalistiki aparat koji
pokuava produkciju kulture i umjetnosti svesti unutar vlastitih
politikih agendi, te koji se posredno moe kriviti za katastrofalno
stanje stvari u umjetnosti (kao i u drugim sferama ivota). Bez obzira
to se ovdje nee teoretizirati i problematizovati politizacija umjet-
nosti, vano je naglasiti da je taj faktor jedan od znaajnijih faktora
koji utjeu na opu poziciju institucija kulture danas.
Bez obzira na navodnu letargiju i nezainteresovanost za umjet-
nost, kao i na ideoloke postavke oko nje, od 1995. godine naovamo
pojavio se znaajan broj ena umjetnica u razliitim sferama umjet-
nosti. Meutim, prije nego to se pone govoriti o njima samima,
vrlo je bitno odmah na poetku naglasiti razliku izmeu ena umjet-
nica generalno govorei i onih kroz iji se rad proima feministika
kritika pozicioniranost. Shodno tome, teoretiarke i historiarke
umjetnosti Bojana Peji i Sarita Vujkovi u svojoj knjizi razlikuju
dva termina feministika umjetnost i enska umjetnost autorice
feministiku umjetnost definiu kao onu u kojoj se autorice jasno
identificiraju i pozicioniraju svoje radove unutar feministikih poli-
745 Izuzetak su naravno, undovski odmaci od estetike koji se nazivaju popularnom kulturom
i koji su itekako interesantni publici.

tika, a ensku umjetnost kao onu u kojoj se, logino, autorice ne
predstavljaju kao da zastupaju feministike vrijednosti, bez obzira
to se njihov rad moe jasno pozicionirati kao takav.746 Naalost,
ZABILJEENE
oito je, a sa time se slau i Bojana Peji i Sarita Vujkovi, da se

veina bh. autorica ne odreuju kao feministkinje niti tako postavl-
jaju svoj rad. Razlozi za to naravno lee u dominantnoj antienskoj i
antifeministikoj retorici bh. drutva, ali i u injenici da se prethodne
umjetnice nikada nisu identificirale sa feminizmom, to u jednu
ruku liava nove generacije umjetnica teorijskih modela na osnovu
kojih bi gradile i nadgraivale svoje pozicije. Naalost, bez obzira na
umjetniku praksu u prolosti, mlade umjetnice su danas ostavljene
da same kreiraju i postavljaju svoje teorijske, politiko-feministike
modele. Jedno drugo istraivanje pokazuje nam da mnoge umjet-
nice danas i dalje ne razmiljaju o kritikoj poziciji feminizma, niti
su osvijetene u dovoljnoj mjeri kako bi mogle odrediti ta je to
feministiki angaman.
Od ispitanica se trailo da objasne na koji nain feminizam utie
na njihov rad. Odgovarajui na ovo pitanje umjetnice su navele da
ne ive u sredini u kojoj je uticaj feminizma izraen i da rijetko
razmiljaju o tome kako feminizam utie na njihov rad. Iako se sma-
traju pobornicama ljudskih prava one se najee ne smatraju femi-
nistkinjama.747
Ukoliko govorimo o savremenoj umjetnosti u BiH, period tek na-
kon rata obiljeen je radovima Alme Suljevi, ejle Kameri, Dunje
Blaevi, Gordane Aneli Gali, Maje Bajevi i Danice Daki. Nji-
hovo stvaralatvo proeto je iskustvima iz rata, ili na bilo koji drugi
nain povezano sa ratom izbjeglitvo, odnos prema drugom, nasilje i
sl., to je sluaj i sa mlaom generacijom umjetnica. O svakoj od nave-
denih umjetnica moglo bi se dosta govoriti. Meutim, zbog ogranienja
u ovoj knjizi istai e se dvije stvari. Prvo, svaka od njih izlagala je van
BiH. Poto su njihovi radovi zapaeni na meunarodnoj umjetnikoj
sceni, to je dovelo i do toga da svaka od njih gradi meunarodnu
746 Vujkovi, S; Peji, B. (2012) Microstories: konteksti savremene enske umjetnike prakse
nakon 2000, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske
747 enski glasovi u izvedbenim umjetnostima Zapadnog Balkana 1990-2010, Podgorica,
NOVA Centar za feministiku kulturu

umjetniku karijeru. Drugo, u fusnoti se navode neke od stranica za
dalje itanje koje se preporuuju za dalje istraivanje.748
Novije generacije umjetnica jasnije su u svojoj politiko-
ZABILJEENE
feministikoj artikulaciji. Adela Jui749 je jedna od osnivaica
Udruenja za kulturu i umjetnost Crvena,750 organizacije ko-
joj su feminizam i rodna jednakost definisani prostori za akci-
ju. Pored Adele, tu su jo Lala Rai,751 Nela Hasanbegovi,752
Emina Kujundi,753 Leila majanin, Armina Pilav,754 Lana
majanin755 i Sandra Duki.756 Crvena je udruenje za kulturu i
umjetnost osnovano 8. marta 2010. godine, a oko sebe okuplja um-
jetnike/ce, kustose/ice, arhitekte/ce, muziare/ke, aktiviste/ice i ima
za misiju afirmaciju postojeih i kreiranje novih prostora za kul-
turnu i umjetniku produkciju u BiH i svijetu,757 kao i poboljanje
pozicija ena u kulturi i umjetnosti. Iako relativno mlada, organi-
zacija Crvena je do sada napravila nekoliko znaajnih projekata, koji
je postavljaju kao vodeu organizaciju koja povezuje feminizam,
aktivizam i umjetnost. Jedan od najznaajnijih projekata Crvene je
projekt ta je nama naa borba dala? u kojem autorice Adela Jui,
Lana majanin, Leila majanin, Andreja Dugandi i Danijela
Dugandi ivanovi kroz izlobe, predavanja, diskusije i akcije
u javnom prostoru mapiraju stogodinjicu borbe za ravnopravnost
spolova, posebice se fokusirajui na aktivnosti Antifaistikog fronta
748 ejla Kameri. Izvor: http://sejlakameric.com/; Alma Suljevi. Izvor: http://bs.wikipedia.

org/wiki/Alma_Suljevi%C4%87; Gordana Aneli-Gali. Izvor: http://bs.wikipedia.org/
wiki/Gordana_An%C4%91eli%C4%87-Gali%C4%87; Maja Bajevi: http://performingth-
eeast.com/maja-bajevic/; Danica Daki: http://www.danicadakic.com/ (18. juni 2014)
749 Izvor: http://adelajusic.wordpress.com/ (01. juli 2014)
750 Izvor: www.crvena.ba (01. juli 2014)
751 Izvor: http://lalarascic.com/ (01. juli 2014)
752 Izvor: http://www.nelahasanbegovic.com/ (01. juli 2014)
753 Izvor: http://www.emina.ba/ (01. juli 2014)
754 Izvor: http://imagingborders.wordpress.com/ (01. juli 2014)
755 Izvor: http://www.lanacmajcanin.com/ (01. juli 2014)
756 Borjana Mra. Izvor: http://borjanamrdja.info/; Irma Markulin: http://www.irma-marku
lin.com/; Irena Sladoje http://www.cee-art.com/bosnia-herz/sladoje-irena.html; Sandra
Duki http://www.sandradjukic.com/ (01. juli 2014)
757 Izvor: www.crvena.ba (16. juli 2014)

ena (AF).758 Projekt The Bring In Take Out Living Archive759 pi-
onirska je inicijativa arhiviranja feministike umjetnost u postju-
goslavenskom prostoru, koji od 2010. realizuje kustoski kolektiv
ZABILJEENE
Red Min(e)d760 nastao unutar Crvene. Ova platforma danas okuplja

zajednicu umjetnica i umjetnika koji svojim radom doprinose pro-
mociji savremene umjetnosti regije, ali i kreira nove metodologije
kustoskih praksi bazirane na feministikim principima.
PitchWise je prvi festival enske angaovane umjetnosti u BiH.
Festival je napravljen u organizaciji Fondacije CURE i tei povezi-
vanju feministike umjetnike produkcije. Festival je poeo iz potrebe
da zauzmemo naputen i zanemaren prostor i da ga transformiemo
u mjesto susreta koje e okupiti drutveno anagaovane umjetnice,
aktiviskinje, teoretiarke, feministkinje i sve zainteresovane za enska
pitanja u BiH i regiji.761
Starke je elektro kabare bend iz Sarajeva koji svojim tekstovima
kritikuje i ironizira bh. realnost, sa posebnim osvrtom na upotrebu
tehnologije. Starke svojim imenom, tekstovima i scenskim nastupom
izlaze iz uobiajenih muzikih formi ponaanja i u tom smislu znaajno
odstupaju od uobiajenih matrica i muzikih stilova u BiH. Iako bend
nikada nije imao znaajne nastupe na mainstream sceni, jedan je od
najznaajnijih u artikulaciji alternativnih feministikih muzikih pra-
vaca. lanice Starki bile su Andreja Dugandi, Jelena Milui i Jas-
mina Mameledija, koja je i prva bosanskohercegovaka DJane.
Sarita Vujkovi, doktorica istorije umjetnosti, od marta 2014.
godine vri dunosti direktorice Muzeja savremene umjetnosti Re-
publike Srpske.
Dunja Blaevi jedna je od najznaajnijih ena koje su obiljeile
kreiranje umjetnikog prostora u postratnoj BiH. Od 1971. do 1980.
godine Dunja je bila direktorica i glavna i odgovorna za programe
Studentskog kulturnog centra beogradskog Univerziteta pr-
vog centra za promociju umjetnosti i novih medija u bivoj Jugo-
758 Izvor: http://www.crvena.ba/wp-content/uploads/2011/07/CRVENA-PORTFOLIO.pdf

(16. juli 2014) (01. juli 2014)
759 Izvor: http://bringintakeout.wordpress.com/ (01. juli 2014)
760 Izvor: http://bringintakeout.wordpress.com/about-red-mined/ (01. juli 2014)
761 Izvor: http://www.fondacijacure.org/index.php?do=article&article_id=492 (16. juli 2014)

slaviji. Od 1980. do 1991. godine bila je glavna urednica vizuelnog
umjetnikog programa na Televiziji Beograd.762 Iako je svoju karijeru
poela u Beogradu i nastavila u Parizu, Dunja je od 1996. godine
ZABILJEENE
direktorica centra SCCA (Soro centar za savremenu umjetnost) koji
je osnovao Fond Otvoreno drutvo BiH. Od 2000, SCCA (Sarajevo
Centar za savremenu umjetnost) djeluje kao samostalna, neprofitna
profesionalna organizacija.763 SCCA je jedna od najznaajnijih in-
stitucija za savremenu umjetnost u BiH. Pored rada i razvoja SCCA
kao institucije, Dunja je i znaajna teoretiarka umjetnosti i produ-
centica za savremenu umjetnost i nove medije, kao i kustosica. Jedan
od njenih zapaenijih projekata jeste izloba Miraz koje je proizala
iz projekta ensko naslijee - doprinos jednakosti u kulturi.764 Od
2004. do 2007. godine supervizirala je interdisciplinarni regionalni
projekt De/konstrukcija spomenika u BiH. Trenutno ivi u Beogradu.
Pored Dunje Blaevi, u SCCA radi cijeli niz mladih, talento-
vanih ena.765 Tokom 1998. godine SCCA uspostavlja jo jedan odjel
koji se bavi video, TV i filmskom produkcijom pro.ba. Jednako kao
i u SCCA jedna od osnivaica pro.be je izuzetna ena Amra Baki
amo. Amra je uspjena filmska producentica, radi za CineLink,
projekat Sarajevo Film Festivala, predaje na Akademiji scenskih um-
jetnosti u Sarajevu, te je predsjednica Udruenja filmskih radnika
BiH, to je ini jednom od najznaajnijih ena u svijetu bh. filma.766
Film je trenutno najpopularniji vid umjetnikog izraza u svijetu,
a zahvaljujui ve kanoniziranoj poziciji medija s kojima film blisko
sarauje, njegove anse da komunicira sa publikom razliitih profila
svakodnevno se uveavaju. Time on vrlo lako moe da postane mjes-
to upisa diskursa dominantnih formi, koje ovaj medij mogu iskoris-
titi da prenose razliite stavove publici, pakujui ih u razliite filmske
iskaze. Prepoznavanje vanosti analize politikog upliva u filmsku
762 Izvor: http://www.erstestiftung.org/gender-check/bosnia-and-herzegovina-

dunja-blazevic/ (24. juni 2014)
763 Izvor: http://scca.ba/about-scca/ (1. juli 2014)
764 Za vie informacija o Dunji Blaevi pogeldajte: http://www.erstestiftung.org/gender-
check/bosnia-and-herzegovina-dunja-blazevic/;http://balkans.aljazeera.net/vijesti/
zensko-naslijede-doprinos-jednakosti
765 Izvor: http://scca.ba/team/ (18. juni 2014)
766 Izvor: http://www.bhfilm.ba/udruzenje.php?kat=1&clan=77 (6. juli 2014)

naraciju, posebno u kontekstu roda i seksualnosti, sa rastuom
popularnou filma postaje izuzetno vaan zadatak.
Kada govorimo o filmu, jasno je da je ta umjetnika forma pretrpi-
ZABILJEENE
la najvei internacionalni uspjeh (Oskar za najbolji strani film za film

Niija zemlja, te Zlatni i Srebrni medvjedi na Berlinaleu osvojeni za
filmove Grbavica i Epizoda u ivotu beraa eljeza), te da je zbog toga
jedina umjetnika forma u BiH koja uiva odreenu popularnost i za
koju postoji makar odreeni interes. Ipak, razvoj filma ne analizira se
u BiH ni u kojem smislu, ime se veoma lako deava da se mizogini
patrijarhalni stavovi vladajuih neonacionalistikih politika direktno
oitavaju u filmu, ali se zbog nedostatka kritike filma i drutva u cjelini
ti problemi naprosto previaju, ili se postavljaju kao normalan kon-
tekst drutvenog diskursa. S druge strane, evidentan je porast ena koje
se bave filmom, i koje svojim filmskim radom propituju specifinost
ratnih i postratnih enskih identiteta.
Pored producentica, oni koji imaju najveu mo na filmskom
setu su reditelji i rediteljice. I u ovom segmentu umjetnosti pojavile
su se znaajne enske figure od 1995. naovamo. Izdvajamo Jasmilu
bani koja sa svojim filmom Grbavica osvaja Grand Prix na Berli-
naleu. Grbavica zasluuje poseban spomen u ovoj ediciji s obzirom
da je to umjetnika intervencija, i prva javna intervencija, koja prob-
lematizuje pitanja ena rtava seksualnog nasilja u ratu. Bez obzira
na politiku manipulaciju napravljenu od strane aktuelnih vlasti u
oba entiteta,767 i dalje ostaje jedan od rijetkih javnih pokuaja da se
govori o problemima sa kojima se rtve nose.
Pored Jasmile, tu su Aida Begi,768 rediteljica dva dugometrana,
nekoliko kratkih i nekoliko dokumentarnih filmova, te Ines Tanovi,
scenaristica i rediteljica.769
767 Vie o tome moete itati u Husanovi, J. (2010), Izmeu traume, imaginacije i nade:
Kritiki ogledi o kulturnoj produkciji i emancipativnoj politici, Beograd, Edicija RE
768 Izvor: http://www.bhfilm.ba/udruzenje.php?kat=1&clan=75 (19. juni 2014)
769 Izvor: http://www.bhfilm.ba/udruzenje.php?kat=1&clan=13 (18. juni 2014)

Knjievnost
U ovom dijelu rezimiramo ensko iskustvo stvaralatva i njegove
ZABILJEENE
uinke u sistemima obrazovanja i proizvodnji znanja unutar kojih
su knjievnice iskljuene. Tako emo istaknuti knjievne poetike au-
torica koje pripadaju savremenoj bosanskohercegovakoj literaturi
Nermina Omerbegovi (1964), Tatjana Bjeli (1974), Aleksandra
vorovi (1976), ejla ehabovi (1977), Tanja Stupar Trifunovi
(1977), Adisa Bai (1979), Lamija Begagi (1980) tzv. knjievnosti
nakon genocida, kako je razumijeva Arsenijevi.770 Savremene i os-
tale izdvojene autorice esto su u kolskim udbenicima navedene
bez reda i smisla, jer u nekim hronologijama unutar kojih se nalaze
ne pripadaju ni vremenski niti po konceptima koje su obraivale u
svojim tekstovima. Nije rijetkost da se stavljaju unutar knjievnosti
za djecu, gdje najee i bivaju nagraene, jer se smatra da je za
knjievnicu najbolje da bude s jedne strane djeija ili s druge samo
enska, nikad naprosto samo knjievna kao kolega knjievnik kojeg
se ne izuava kao mukog, nego kao knjievnika.
Klasifikacijama autorica unutar bosanskohercegovakih aka-
demskih diskursa mogu se mapirati krivljenja diskursa, sainjavanja
pozicija moi koje odluuju gdje je enama mjesto i zapravo uvid-
jeti da su univerziteti duboko mizogini i nacionalistiki, samim tim i
iskljuivalaki. Meutim, bez obzira na zvanine kanonske i institu-
cionalizovane oblike klasifikacije knjievnosti, savremena enska
proza i poezija kao knjievnost razlika intertekstualno se nastavlja
na modele prethodnih knjievnica i kreira nove knjievne i eman-
cipatorne politike. Knjievnice iz ovog perioda nisu izabrale roman,
nego poeziju i priu kako bi se razraunale sa postratnim stanjem
i njegovim posljedicama. Stoga je zanimljivo kako se otpor velikoj
prii sainjavao ne samo putem struktura samoga teksta (fabule i
konstituisanja likova), nego je izabrana mala forma pripovijedanja.
770 Vidi: Arsenijevi, D. (2012), Ljubav nakon genocida, u Sarajevske sveske, 39-40, Sarajevo,
Mediacentar, str. 75-89. Osim autorica koje su navedene u ovom savremenom histori-
jskom periodu, Arsenijevi konceptom knjievnost nakon genocida obuhvata i autorice
kao to su Ferida Durakovi, Jozefina Dautbegovi i Marina Trumi, koje su smjetene u
period devedesetih i SFRJ razdoblja knjievna stvaralatva.

Danas, u savremenoj BiH, upravo knjievnice piu ponajvie kritinu
i emancipativnu knjievnost. One problematizuju ideoloke datosti na
najizravniji nain, a istovremeno otvoreno i eksplicitno potrauju glas
ZABILJEENE
kako za ene, tako i za, i to po prvi puta u bosanskohercegovakoj

knjievnosti, homoseksualce, te stvaraju drutveni prostor za sve njih.771
Drugim rijeima, takva politika posjeduje potencijal da izazove prom-
jene u BiH danas, i to tako to izaziva i redefinira, da iskoristimo Sin-
fieldov termin, kriterij vjerodostojnosti dominantnog.772
Traumatski susret sa ratnim razaranjima, kao i sam koncept
traume kod ovih se knjievnica artikulie na nain da su stereotipi
ironino stavljeni u pitanje, a trauma je prigrljena, i to ne kao izvor
samoviktizirajueg uitka, nego kao najdublje i najvrijednije iskustvo
koje imamo.773 Savremene bh. knjievnice svojim knjievnim kon-
ceptima naputaju granice itanja iz uglova, knjievnost ne mora biti
samo feministika, to ne znai da su se distancirale od toga, napro-
tiv, ne ele biti svedene unutar samo jednog tumaenja, niti samo na
ensku knjievnost, nego na knjievnost uope.
Sto godina enske historije u BiH posmatrano kao 100 godina
enske knjievnosti ili enskog knjievnog stvaralatva reprezentuje
stanje u kojem je evidentno da su ene dosta pisale unutar tog perioda
i da su svakako ostavile neizbrisiv trag u knjievnosti i knjievnoj te-
oriji, ali su i dalje epistemoloki iskljuene iz samog univerzalnog pojma
knjievnosti i svega onoga to se pod njim samorazumljivo, u drutvu
ili unutar teksta, prihvata. Taj pojam i danas pripada knjievnicima,
mukarcima, jer kada pomislimo na bosanskohercegovaku ili
junoslavensku knjievnost uvijek se taj pojam odnosi na velika im-
ena kao to su Andri, Selimovi, Krlea, opi ili u novije vrijeme
nastavljae njihovih poetika Kovaa, Ibriimovia, Pekia, Karahasana i
771 Arsenijevi, D. (2006), Prema politici nade: poezija i postratni period u BiH, u Na tragu
novih politika: kultura i obrazovanje u BiH, Tuzla, Centar za istraivaki, stvaralaki i
graanski angaman Grad, str. 275-299.
772 Arsenijevi, D. (2006), Prema politici nade: poezija i postratni period u BiH, u Na tragu
novih politika: kultura i obrazovanje u BiH, Tuzla, centar za istraivaki, stvaralaki i
773 Arsenijevi, D. (2006), Prema politici nade: poezija i postratni period u BiH u Na tragu
novih politika: kultura i obrazovanje u BiH, Tuzla, Centar za istraivaki, stvaralaki i

Jergovia; ene su nekako iz svega toga iskljuene. Autorice (knjievnice,
pjesnikinje, spisateljice ili publicistkinje) koje su bile izdvojene u ovom
pregledu enskog knjievnog stvaralatva u zadnjih sto godina, nemaju
ZABILJEENE
objavljena sabrana djela od izdavakih kua ak i danas kada imamo
unutar knjievnog diskursa jasno artikulisanu feministiku strategiju i
knjievnice koje dobijaju meunarodna priznanja i prevode se na preko
dvadeset svjetskih jezika.
U junoslavenskim knjievnim sredinama knjievnici su upueni
jedni na druge, polemiziraju jedni sa drugima, mjere se i omjeravaju
jedni sa drugima, oduevljavaju se jedni drugima, tapaju jedni druge,
piu si dugaka javna pisma, bacaju kamena sa knjievnog ramena
i posveuju jedni drugima svoje knjievne uratke. enama nikada ne
posveuju nita, ak i kada piu ljubavne pjesme. Ako se koji ipak osm-
jeli, onda pjesmu posveti inicijalu. (...) U junoslavenskim knjievnim
sredinama knjievnici ne citiraju knjievnice, ak i kada se radi o
glasovitim strankinjama. Uvijek se pozivaju na glasovite strance. (...)
U junoslavenskim knjievnim sredinama knjievnou se uglavnom
bave mukarci. Mukarci su direktori izdavakih kua, urednici, lanovi
irija, lanovi urednikih odbora, sastavljai antologija i udbenika,
urednici knjievnih asopisa, predavai nacionalne knjievnosti na
fakultetima, autori povijesti domae knjievnosti, knjievni kritiari,
lanovi knjievnih udruga, predsjednici tih udruga, knjievni kolumn-
isti i recenzenti. Ako ena i zauzme kakvu funkciju u knjievnom ivotu,
onda razlog treba traiti u njezinoj lojalnosti muki ureenom svijetu.774
I za kraj napominjemo da za nas postoje tri vrste teksta koji piu
ene.775 Tekstovi po svojoj narativnoj strukturi i toposima koje obrauju
odgovaraju pojmovima ensko, feminilno i feministiko. Termin enski
tekst je naprosto tekst koji piu ene, veinom za ene, jer autorice
veinom itaju ene, mukarci navodno rijetko itaju tu vrstu literature.
Iako ti tekstovi nerijetko nemaju knjievno-umjetnike vrijednosti, ipak
ispisuju odreeno politiko stajalite, jer su to tekstovi to ih piu ene,
najee za ene, to znai onda i jednu vrstu svijesti o posebnosti enske
pozicije koja samim tim to uope i postoji nastoji patrijarhalni diskurs
774 Ugrei, D. (2001), ivot je bajka, Zagreb, Konzor

775 Vidi: Grosz, E. (1995), Space, Time, Perversion, New York i London, Routledge

unutar knjievnoga stvaralatva reprezentovati kao mimikriju, igru
rijeima, a ne naturalistiku datost. Feminilni tekst prevazilazi odliku
enskoga teksta, jer ima artikuliraniju politiku namjeru da reprezentuje
ZABILJEENE
ensko iskustvo, da ga suprotstavi vladajuim idejama i kanonizacijama,

dok feministiki tekst ima jasnu strategiju propitivanja metoda, objekata,
ciljeva ili principa glavnih tokova patrijarhalnih kanona, on strategijama
rainjavanja dovodi u pitanje samorazumljivo poimanje patrijarhata i
knjievnosti same. Koristei se ovim konceptima, pojasnile su se poetike
knjievnog teksta bosanskohercegovakih autorica, uvidjelo se koliko su
dovodile u pitanje postojee obrasce vlasti, moi znanja u tekstu ili u
drutvu, a koliko su tim patrijarhalnim obrascima podilazile.
Treba svakako imati na umu da ovu podjelu nije uvijek mogue ra-
zumijevati na ovaj nain, jer interpretacije knjievnoga teksta ne odgo-
varaju nuno ovim kategorizacijama, odnosno jasno definisanim grani-
cama izmeu njih, te je ovakva kategorizacija samo jedna od moguih, a
ne konana ili iskljuujua, jer knjievnost kao oblik izraavanja ili nap-
rosto samo kao tekst u bartovskom smislu, prevazilazi odrednice koje se
iskljuivo mogu svoditi na spol, rod, rasu, naciju, seksualnu orijentaciju
i slino. Knjievnost posmatrana kao tekst odvojiva je od autorice/a ili
svih njenih/njegovih odlika, jer takve odlike su za naunu interpretaciju
nebitne, a analize koje knjievne tekstove posmatraju iz uglova, nacion-
alnih ili bilo kojih drugih, zapravo ne obogauju znanje, nego ga reduku-
ju i epistemoloki knjievnost osiromauju. S druge strane, ponekad je
knjievnost potrebno posmatrati skupa sa kontekstom unutar kojeg se
javlja, u protivnom mnoga knjievna djela bi bila odbaena kao bezvri-
jedna kada se ne bi sagledali uslovi njihova nastanka, pogotovu kada se
radi o mapiranjima neke vrste poetka stvaralatva, u ovom kontekstu
enskoga stvaralatva.
Pozorite
Savremene bosanskohercegovake rediteljice naruavaju histori-

jski kontinuitet unutar kojeg je rediteljsko zanimanje muki posao,
ime nastoje osvojiti pozicije koje su enama ideoloki uskraivane.
One kreiraju osobna dramska iskustva, rainjavaju samorazumljivo

poimanje pozorine tradicije, kreiraju nove poetike i emancipatorne
politike unutar pozorinog izriaja. Pojavom rediteljica na pozorinoj
sceni postjugoslavenske BiH i njihovim subvertirajuim angamanom,
ZABILJEENE
reija prestaje biti razumijevana samo kao muka djelatnost.
Tanja Mileti Oruevi (1970), univerzitetska profesorica i
pozorina rediteljica, roena je u Sarajevu. kolovala se u Sarajevu,
Mostaru i Poljskoj. Bavi se pozorinom i radio reijom, predavakim
i pedagokim radom u oblasti glume, te prevodi naune ra-
dove u oblasti teatrologije. Pie i objavljuje teatroloke studije
o bosanskohercegovakoj i junoslavenskoj savremenoj drami.
Najznaajnije predstave: Jean Genet, Slukinje; BNP Zenica, Mark
Ravenhill, Shopping & F***ing; MESS Sarajevo Nikolaj Koljada,
Koko; NP Tuzla, Gina Moxley, Danti-Dan; Pozorite mladih Saraje-
vo D. Lati/H. Dafi, Srebreniki inferno; BNP Zenica, Sarah Kane,
Proieni; MESS Sarajevo, Maksim Gorki, Do dna; BNP Zenica,
koreija sa Seadom uliem, Ibrahim Kajan: Katarina Kosaa; MTM
Mostar, Irfan Horozovi, Prie iz adrvanskog vrta; Festival Diony-
sia Rim, Bertold Brecht, Pir malograana; Fakultet humanistikih
nauka Mostar, Almir Imirevi, Kad bi ovo bila predstava. Radila je
sedam radionovela u produkciji Radija Federacije. Dobitnica je Prve
nagrade na konkursu BH Radija 1 za dramu amil i ja, prema prozi
knjievnice ejle ehabovi.
Selma Spahi, pozorina rediteljica, roena je u Foi 1986. go-
dine. Njene predstave su postavljane u BiH, Srbiji, Hrvatskoj, Crnoj
Gori, Velikoj Britaniji. Rediteljski rad ukljuuje postavke dramskih
klasika, savremenih svjetskih i bosanskohercegovakih dramskih
tekstova, kao i dokumentarne predstave. Predstave su joj viestruko
nagraivane na festivalima u BiH i postjugoslavenskoj regiji, te
biljee uee na nekim od najznaajnijih evropskih festivala pop-
ut Neue Theater Stcke aus Europa u Wiesbadenu u Njemakoj.
Od 2010. je selektorica Future MESS programa za mlade reditelje
i rediteljice, a od 2012. i rukovoditeljica umjetnikog programa In-
ternacionalnog teatarskog festivala MESS Sarajevo. ivi u Sarajevu.
Njene predstave se odlikuju drutvenom angaovanou, propiti-
vanjem politika i obrazaca kreiranja subjektiviteta i iskustva iz poz-

icije postjugoslavenskih generacija. Selma Spahi nastoji predstaviti
i ispitati iskustvo generacije koja u jeku kolektivne nacionalistike
paranoje, u trenutku raspada SFRJ i sainjavanja etniki istih pros-
ZABILJEENE
tora, nije mogla uiniti nita. Ona propituje odnose i relacije, te nas-
toji premostiti traumatsku prazninu nastalu raspadom zajednikog
kulturnog prostora koja je toj generaciji oduzeta.
Rediteljica koja danas aktivno radi u Zenici i Sarajevu i u ijim dje-
lima postoji snaan emancipatorski potencijal jeste i Lajla Kaikija
(1976). Nakon to je diplomirala na Akademiji scenskih umjetnosti
u Sarajevu, poinje raditi u Bosanskom narodnom pozoritu Zenica,
u kojem je bila i umjetnika direktorica 2008/09. godine. Reirala je
brojne predstave, a posebno zanimljivi tekstovi i reija vezuju se za
drame: Play S. Becketta i Zatvorenih oiju feministike spisateljice
April de Angelis.
Znaajna je pojava i djelo Kae Dori, glumice i rediteljice.776
Sevdah kao umjetnika forma
Fascinaciju sevdahom, tradicionalnom ljubavnom bosanskom

pjesmom, ponovo popularnom formom u dananjoj BiH, poela
je Farah Tahirbegovi, knjievnica i teoretiarka. Njen rad na sev-
dahu bio je teoretski i istraivaki objavila je monografiju Zaima
Imamovia, ali i umjetniki zajedno sa Eminom Dini, Erolom
Hadimuoviem i Benjaminom Begoviem osniva grupu Dertum
1995. godine, u kojoj istrauju mogunosti i rearaniraju sevdalinke
dodajui im jazz varijacije. Bez obzira na preuranjenu smrt Farah
Tahirbegovi, ona je ipak i u ovom domenu svog rada, ba kao i u
knjievnosti ostavila nevjerovatan utjecaj. Nemogue je govoriti o
Farah a ne spomenuti njen angaman u knjievnosti bila je izvrna
urednica i urednica za odnose s javnou u izdavakoj kui Buy-
book, knjievnica i knjievna kritiarka. U Buybooku je uredila ve-
liki broj knjiga, pokrenula nove edicije, poput edicijeSufistan gdje su
bili okupljeni naslovi koji su se ticali sufizma, teBuyFeminaBooku
776 Preporuujemo intervju sa Kaom Dori, koji je uradila Vedrana Seksan. Izvor: http://
www.gracija.ba/novost/10616/vazno-je-znati-da-te-tijelo-nece-izdati (2. juli 2014)

kojoj je izala knjiga Zaboravljene vladarice u svijetu Islama.
Prilagoavanje sevdalinke modernom uhu ponajvie u tonovima
jazza nastavili su dalje i drugi umjetnici, to je rezultovalo reanimaci-
ZABILJEENE
jom sevdaha kao veoma popularne forme. Jedna od znaajnijih ena
autorica i izvoaica je Amira Medunjanin, koja takoer svoj in-
teres za sevdah proiruje i na teoretsko-istraivaki plan. Amira je
danas jedna od najznaajnijih izvoaica, zasluna za to to se sev-
dah izvodi na najpoznatijim svjetskim muzikim scenama.
U ovom poglavlju navode se samo neke od znaajnih ena u bh.
umjetnosti. Oito je da je svaka od njih ostvarila izuzetnu umjetniku
karijeru, te da mnoge svojim radom mijenjaju internacionalnu per-
cepciju o bosanskohercegovakom umjetnikom diskursu. Ipak, ove
ene, bez obzira na svoj izuzetni rad i dalje nisu rijeile osnovne prob-
leme dijelom zato to se bave tom neprofitabilnom profesijom, a dije-
lom zato to su ene.
Primjer: ni jedna ena umjetnica, od rata do danas, nije usp-
jela rijeiti problem radnog prostora ni privatno (nepremostive bi-
rokratsko-administrativne prepreke pri pokuaju dobivanja dozvole
za nadgradnju, izgradnju, adaptaciju...) ni putem bodovnih listi za
dodjelu ateljea pristrukovnim udruenjima.777
Iako je situacija u domenu produkcije umjetnosti veoma dobra,
naalost veina umjetnica i dalje pokuava izboriti osnovne uslove za rad.
ivjeti od umjetnosti koja ne korespondira sa zvaninim politikama, ve
ih analizira i propituje u dananjem sistemu, naalost, teko je mogue.
Zbog toga veina umjetnica danas i tei za karijerom izvan BiH u tre-
nutnoj apsolutnoj nezainteresovanosti za umjetnost, one ne mogu nai ne
samo publiku ve ni barem osnovni profit od kojeg bi mogle ivjeti.
777 Blaevi, D. (2011), Da li ensko pitanje jo postoji, U: Dolje ti rijeka, dolje ti je pruga,
Sarajevo, Buybook, str. 20-21.

O enama koje su umrle da bismo mi neto dobile
U novembru 2004. godine, na 27. no ramazana, pred mostar-

ZABILJEENE
sku bolnicu dovezena je i ostavljena dvadesetjednogodinja

Olena Popik, Ukrajinka, majka trogodinjeg djeteta. Pred vra-
tima bolnice ostavili su je mukarci koji su na njoj zaraivali
novac do njenog posljednjeg daha. Umrla je od AIDS-a, sifili-
sa, upale plua, predoziranja i tuberkuloze.
Ferida Durakovi
Olena Popik je ukrajinska dravljanka, rtva trgovine ljudima.

Dovedena je u Bosnu i Hercegovinu gdje je boravila u vie gradova
i bila prisiljena na pruanje seksualnih usluga. Tokom 2004. godine
primljena je u bolnicu u Mostaru u tekom zdravstvenom stanju,
gdje je umrla nekoliko dana kasnije. Slubeni uzrok smrti bila je tu-
berkuloza, sifilis, hepatitis C i AIDS. Brutalnost ovog sluaja potresla
je cijelu regiju i imala je ogromnu medijsku panju. Na kraju proc-
esa, od etiri osumnjiene samo dvije osobe su dobile kaznu od
dvije i jedne i po godine zatvora. Odgovornost drave analizira se u
razliitim izvjetajima, evaluacijama, itd. S druge strane, enske nev-
ladine organizacije uz pomo ovog sluaja pokreu proces promjene
zakonodavstva, radei na osvjetavanju drutva o trgovini ljudima i
pokuavajui razbiti stigmu oko rtve. Organizacije takoer kreiraju
servisne centre i sigurne kue za rtve trgovine i pokuavaju izlo-
birati da one postanu prvo mjesto gdje se rtva dovodi, nakon to
biva uhvaena (ili u rijetkim sluajevima kada sama uspjeva doi do
policije). Na taj nain obezbjeuje se siguran prostor za rtvu i ona
vie, to je esto bio sluaj, ne biva proslijeena na razgovor istim oni-
ma koji su esto i korisnici usluga. Ogroman lobi i veliki rad enskih
nevladinih organizacija, kao i zalaganja i pritisci meunarodnih in-
stitucija doveli su do razbijanja lanca trgovine ljudima. Bosna i Her-
cegovina je vrlo brzo od zemlje destinacije postala zemlja porijekla.
Iako ovaj problem i dalje mora da se rjeava, on je danas definitivno
mnogo manji nego to je to bio sluaj u novembru 2004.

Sanela Redepagi, operska pjevaica iz BiH, jeste ena koja
je ostvarila znaajan uspjeh na svjetskoj muzikoj sceni. Sanela je
porijeklom iz Zenice, i svoju karijeru je gradila u Sloveniji i BiH.
ZABILJEENE
Tokom 2007. godine Saneli je dijagnosticiran rak dojke. Nekoliko
mjeseci kasnije, 2008. godine u 37. godini ivota Sanela umire. Na
web-stranici Fonadacije Sanela Redepagi, koju je njena porodica
osnovala nakon njene smrti navodi se:
Mlada operska pjevaica Sanela Redepagi, ije ime nosi
Fondacija, to se sada moe konstatirati, izgubila je svoj mladi
ivot nakon neadekvatnog dijagnosticiranja - kao i koji su us-
lijedili sa kanjenjem tretmana u KCU Sarajevo. Zatim skoro
ignorantnog odnosa osoblja Fondacije Salvatore Maudjeri iz
Pavie (Italija), gdje je upuena i primljena da bude operirana,
nakon ciklusa kemoterapije koju je primila u KCU Sarajevo.778
Fondacija danas edukuje ene o problemu raka dojke, radi osvjetavanje
i potie ene na preglede, te materijalno pomae ene kojima je potrebno
lijeenje. Takoer pruaju pomo enama tokom dijagnosticiranja, priman-
ja lijenike podrke, a sve s ciljem da bi se smanjila mogunost pogrenog
postavljanja dijagnoze.
Obje ove ene samo su neke od onih koje su umrle zbog odreenih
greaka i propusta u sistemu. Bez obzira to se danas deklarativno govori o
ostvarivanju odreenih prava za sve ene, samo iz ova dva primjera jasno
je da se svakodnevno otvaraju novi prostori koji zahtijevaju osvjetavanje i
rad na enskim ljudskim pravima. Pitanje trgovine ljudima nije nikada bila
stvar koju su mediji zapazili prije sluaja Popik. Pa ak i nakon njega, analiza
medijskih prikazivanja Olene Popik pokazuje da je ona esto u medijima
predstavljana kao ena lakog morala, da se razboljela zbog svog raskalanog
stila ivota, za razliku od potenih korisnika njenih usluga, koji sada pate
zbog svih bolesti koje im je ta zloesta ena prenijela. Sluaj Popik i dalje
je primjer stereotipnog i patrijarhalnog odnosa bh. javnosti prema enama.
Sami medijski naslovi i podnaslovi koji su se oko toga sluaja pojavljivali
u javnosti jasan su pokazatelj: Ukrajinka zarazila HIV-om desetine osoba u
BiH, Dok policajci hvataju i putaju na slobodu prostitutke i strane lopove,
drava nema para za izgradnju sabirnog centra za strance i sl.
778 Izvor: http://www.fondacijasanelaredzepagic.org.ba/index.php/ciljevi-i-zadaci (12. juli 2014)

Bilo da je rije o rtvama trgovine ljudima, pogrenoj dijagnostici
i neadekvatnom lijeenju, jasno je da ene i danas, kao i prije stotinu go-
dina i dalje ne uivaju sva prava i suoavaju se sa diskriminacijom kada se
ZABILJEENE
govori o pristupu servisima i njihovom koritenju. injenica je da mnoge

ene umiru dok ekaju da se mnogi od tih servisa poprave Olena dok
je ekala da drava prepozna injenicu da postoji trgovina ljudima u BiH,
Sanela zbog sporog i neadekvatnog sistema zdravstvenih usluga, i mnoge
druge ene koje ovdje nisu spomenute a koje zaista jesu rtve ovog sistema.
Ovim poglavljem nije bila namjera pozivanjem na smrt govoriti o katastro-
falnom stanju enskih prava u BiH, jer to danas i nije sluaj svjedoci/kinje
smo toga da se stvari pokreu prema naprijed. Ali naalost dok se pisalo o
mnogim ovim enama, uvidjelo se da su mnoge od njih rano umrle i nije
bilo mogue ne osvrnuti se na tu injenicu.
Ope napomene za doba u kojem ivimo
Osjetna percepcija ene kao ometajue buke ili uma, kao neega
to ne moe da postoji izvan nacionalnog diskursa, upravo je ono to
diskursivni kontekst u kojem se razvija bh. drutvo smjeta daleko
u poetke emancipacije, u progresivnom i evolucijskome vremenu.
Iako navedene aktivnosti, kao i mnogobrojne feminstkinje i aktiv-
istkinje nastoje pruiti nadu za ponovnu ensku emancipaciju, u
trenutnoj situaciji nacionalistike politike skrajnule su enskost
na marginu. Drutveni uslovi u kojima se odvija borba za ravno-
pravnost daleko su od idealnih, bez obzira to se stvaraju u kontek-
stima u kojima bi emancipacija trebala biti neminovnost. Naalost,
emancipacija danas odvija se samo u podrujima koja su neophodna
za razvoj drave ili ispunjavanje uslova koje nam postavlja neolib-
eralni poredak. Emancipacija je tumaena rijeima Rosi Braidotti,
koja smatra da je potpuna emancipacija jedino ona koja preispituje
postojee drutvene postavke, a ne ona koja jednostavno ukljuuje
enu u ve postavljene patrijarhalne vrijednosti.
Ako emancipacija znai prilagoavanje standardima, mjera-
ma, vrijednostima drutva koje je stoljeima bilo pod dominacijom
mukarca, prihvatanje istih materijala i simbolikih vrijednosti kao

i dominantnih grupa, onda emancipacija nije dovoljna. Moramo
odbaciti pojednostavljenu ideju da moemo nadomjestiti stoljea
iskljuenja i diskvalifikacije ene sa njenom iznenadnom, od drave
ZABILJEENE
sponzorisanom, integracijom u radne snage, u simbolike institucije i
simbole reprezentacije. Putajui ene unutra, dozvoljavajui im neko-
liko sjedita u prethodno segregiranim klubovima nije dovoljno. Ono
to novodolazei trebaju jeste da budu ovlateni da redefiniraju pravila
igre, kako bi napravili razliku, ali i uinili tu razliku osjetnom.779
Ne trebamo, dakle, zaboraviti Olenu Popik, ija smrt je izbavila BiH
iz ralja trgovaca enama, i koja je napokon pokrenula prie u BiH o
problemu koji smo imali. Ne trebamo zaboraviti ni aranu Papi, Nir-
man Moranjak-Bambura, Farah Tahirbegovi i sve ostale ene koje
vie nisu sa nama, a koje su znaajno doprinijele razvoju kulture i prava,
poboljanju uslova za ene u BiH i koje su pokrenule emancipaciju.
BiH je nakon Dejtona nastavila svoj razvoj politiki prema produ-
bljivanju nacionalistikih ideologija, a drutveno prema kreiranju krajn-
jeg unda. Zbog toga se ovaj tekst ponajvie bavi onim enama koje su
van te kulture, enama koje su svojim doprinosom, makar i sa periferije
pokuale mijenjati patrijarhalno stanje svijesti. Ostvarivanje prava, lobi-
ranje za promjene zakona, artikulisanje enskog pokreta, mirovni aktivi-
zam, pokretanje rodnih studija, borba protiv traffickinga, itd. sve su pro-
cesi koje su ene u BiH pokrenule (a mnoge i zavrile) za samo dvadeset
godina. Prostor za emancipaciju je veliki, i mnogo je toga to se mora mi-
jenjati, ali je jasno da ga ene danas polako osvajaju te nam ostaje nadati
se da e njihova borba ostati jasno zapisana u historiji enskog pokreta.
I za kraj lini osvrt. Pisati o savremenom dobu nosi sa sobom

odreenu nelagodu danima sam razmiljala o ovom tekstu i kako da
ga uobliim a da ne zaboravim sve one koje su u posljednjih dvadeset
i neto godina uradile znaajne stvari za emancipaciju. Sada na kraju
ovoga teksta znam da sam izostavila veinu njih u svakoj maloj zajed-
nici, u svakom gradu bilo je na stotine ena koje su napravile izuzetne
stvari i koje su uspjele makar na kratko pomjeriti granice koje su nam
779 Braidotti, R. (1991), The Subject in Feminism, Hypatia, YSTOR str. 155-172, (prevod El-
maja Bavi)

postavljene. Svaka aktivistkinja koja je djelovala u nekoj od organizaci-
ja uinila je mnogo, a pretpostavlja se da ima oko 150 aktivnih enskih
organizacija u dravi. Moja svjesna odluka bila je ne govoriti o aktiv-
ZABILJEENE
istkinjama pojedinano s obzirom da ne postoji zvanina baza poda-

taka, morala bih sama raditi selekciju koga staviti u tekst a koga ne, a
u takvoj odgovornosti nisam eljela da participiram. Zato sam navela
one koje su ve bile dio nekih publikacija, te se koncentrisala na ene u
drugim segmentima drutva. Namjerno sam pisala o enama koje su u
dananjem dobu ve prepoznate i o kojima moda mislite da ne treba
pisati. Ali pouena iskustvima iz prolosti znam da je bolje zapisati
moda ve sljedea generacija kae da nije postojala ni jedna znaajna
teoretiarka, umjetnica niti bilo kakav znaajan enski pokret u naem
dobu. Zbog toga je ovaj tekst metodoloki drugaiji od ostalih um-
jesto razotkrivanja sjeanja on se bavi pokuajem nezaboravljanja.

Umjesto zakljuka
Ovu knjigu zatvara govor profesorice doktorice Zlate Grebo koji
ZABILJEENE
je odrala na konferenciji povodom obiljeavanja desetogodinjice
potpisivanja Pekinke deklaracije. Konferenciju su organizovale ene
enama u Sarajevu od 25. do 27. novembra 2005. godine. Ovakvim
zavretkom knjige elimo, prije svega, da pokaemo beskrajno
potovanje prema misli i zalaganju Zlate Grebo, jedne od najveih
naunih radnica BiH, kao i da ukaemo potovanje i solidarnost
Udruenju ene enama, koje su nam sestrinski ustupile ovaj govor.
enska civilna scena u Bosni i Hercegovini
Drutveni poloaj ene je tema prisutna u svim razmatranjima o

kretanjima u drutvu i njegovom razvoju.
Ovom prilikom pokuavamo da odgovorimo na pitanja:

ta je ena postigla svojim ueem u drutvenim
zbivanjima u periodu iza nas;
svojim ueem u ratu i
gdje je ena danas.
Taj put je nesumnjivo obiljeen znaajnim ostvarenjima u no-

vom poloaju ene ali ne bez zastanka i novih upitnika pri tome.
Poseban znaaj ovog skupa, izmeu ostalog, vidim i u tome to se
poklonila panja pitanjima o statusu ene u periodu od 1919. godine.
Naalost, rjee smo govorili o tome, kao da smo moda zanemarili
vane pomake i postignua u statusu ene u drutvu u tom vremenu.
U dananjim uslovima kada smo suoeni sa mnogim socijalnim i
ekonomskim tekoama, a posebno glasnogovornicima nacion-
alizma i faizma, valja se vratiti argumentovanoj besjedi i borbi za
slobodu uopte, svjesni da je sloboda integralna i da nje nema ako
postoji nesloboda, bilo koja nacionalna, vjerska, rodno/ spolna,
politika, ekonomska itd. Naa stvarnost to potvruje. Bosna i Her-
cegovina je predstavljala i predstavlja sloeni drutveni, kulturni i

ekonomski kontekst znai kako u prolosti tako i danas. Moda se
moe postaviti pitanje Da li je mogue govoriti o nekom jedinst-
venom poloaju ene u Bosni i Hercegovini?
ZABILJEENE
Danas na poetku ovog milenija osvremo se na proteklo stoljee.

Tome u prilog govore bar dva razloga:
zato to smo neke od nas proivjele taj period, svjedoci smo i
uesnici dogaaja koji su se odvijali te su ve generacije sve manje
brojne.
zato to su se na ovim prostorima u to vrijeme odvijali burni pro-
cesi. Proli vijek je obiljeen ratovima, smjenama razliitih drutvenih
sistema, mijenjali su se oblici drave sa svim posebnostima njenog
unutranjeg ureenja, obiljeen je borbom naih naroda za slobodu,
nacionalnu i socijalnu emancipaciju. To je vrijeme kada su se nae
ene poele aktivnije ukljuivati u drutveno-politiki ivot. Biljee
se prvi koraci u zapoljavanju i politikom angamanu.780 Ne moe se
zanemariti ni aktivnost enskih kulturno-prosvjetnih i humanitarnih
drutava, najee sa nacionalnim predznakom, i njihov znaaj u radu
sa enama.
Poetak XX vijeka oznaen je izuzetnom borbom muslimanske
inteligencije za kolovanje enske omladine (Safvet-beg Baagi, dr.
Hamdija Karamehmedovi i drugi). Tako se, na primjer, na Dvadese-
toj sjednici Zemaljskog sabora 1910. godine trai da vie djevojake
dravne kole mogu pohaati i Muslimanke. U tom smislu intere-
santna je objavljena polemika voena 1911. godine izmeu dr. Ham-
dije Karamehmedovia i Sofije Pletikosi, koja je pisala pod pseu-
donimom Safije-hanume, a odnosi se na kolovanje i emancipaciju
muslimanske enske djece. Sofija Pletikosi (Safija-hanuma) tvrdi:
Pou li vaa muslimanska djeca u kole, nastae crni dani i po vas, i
780 ene se zapoljavaju najee u duhanskoj i tekstilnoj industriji (Fabrike duhana u Sa-
rajevu i Mostaru, u ilimari u Sarajevu, Platnari itd.); aktivno uee u organizovanim
tajkovima, 1890; 1906, obiljeavanju pojedinih datuma 1. maj, a ve 1913. godine ene
BiH obiljeavaju 8. mart Meunarodni dan ena. Politika aktivnost ena se odvijala
u okviru socijaldemokratije. Prema podacima koje navodi Nevenka Baji u svom radu:
Uloga ene u socijalistikom pokretu u Bosni i Hercegovini, str. 1-10; Danica Peri u radu:
(1950), Borba ene za socijalizam u okviru radnikog pokreta Jugoslavije, Republika
konferencija za drutvenu aktivnost ena, Sarajevo, tom II, Beograd, Istorijski arhiv KPJ,
str. 1-24.

po njih i po cio narod. Dr. Karamehmedovi je veoma otro reagovao
na njene stavove i sa aljenjem navodi da se takvi i slini stavovi ob-
javljuju pod firmom Muallima, organa naih vjerouitelja i organa
ZABILJEENE
muallimsko-imamskog udruenja.781 Navedeni primjeri govore da
se borba za emancipaciju ene vodila ne samo u irim okvirima
bosanskohercegovakog drutva, nego i unutar samog bonjakog
korpusa, pa i u samoj eni. Sve su to napori na koje se treba pod-
sjetiti, posebno stoga to se, nerijetko, prihvata stereotip o zaostalosti
muslimanske ene, posebno u prolosti, iako su one esto zavravale
vjerske kole mektebe, rudije i sl. Podsjeanje na ove napore jeste
pokuaj da ih izvuemo iz zaborava.
Ako bih pokuala da napravim neku grubu periodizaciju enskog

pokreta u nas, moda bi se uslovno moglo rei da:
prvi period obuhvata vrijeme do zavretka Prvog svjetskog rata.
O tome smo ve neto rekli;
drugi period bi obuhvatao vrijeme do Drugog svjetskog rata i vri-
jeme Narodnooslobodilake borbe i Revolucije 19141945;
trei period od 1945. godine do 90-ih godina prolog stoljea;
etvrti period, moda najtei i najkrvaviji period nae istorije, od
90-ih godina prolog stoljea do danas.
Svaki od ovih perioda ima znaaj i svoje specifinosti. Nadam se

da nisam napravila vie materijalne greke i da ete u tom pogledu
imati razumijevanje. Imala sam u vidu Bosnu i Hercegovinu u njen-
im historijskim granicama sa svim specifinostima njenog postojan-
ja. U svakom ovom periodu ene su pravile korak naprijed nekada
sporije, nekada bre. Ratovi su bili esti i nisu zaobilazili ene. Rat
od 1941. do 1945. godine obiljeen je masovnim ueem ena u
oruanim jedinicama i na mnogim drugim zadacima. To je sluaj i
781 Broura: Safije-hanume: Pisma u obranu muslimanskog enskinja, izdanje urednitva
Muallima, izdanje Islamske dionike tiskare, Sarajevo, avgusta 1911. Dr. Hamdija
Karamehmedovi: Odgovor na pisma Safije-hanume, naklada Zemen, tamparija Bosan-
ska pota. Pisano u Berlinu, 25. avgusta 1911. Safija-hanuma Sofija Pletikosi, (1911),
Polemika o emnacipaciji ene u obranu muslimanskog enskinja, (ujedno odgovor dok-
toru Kamdiji Karamehmedoviu i drugima), Naklada spisateljske tiskare V. Tomi i dr.
Opatija

u ovom posljednjem ratu 19921995. godine. ene su podnosile na-
dljudski napor sa mnogo due. Najvei napredak u svom drutvenom
poloaju bosanska ena je postigla u periodu od 1945. godine do
ZABILJEENE
90-ih godina prolog stoljea. Prvih godina u ratom opustoenoj

zemlji trebalo je prevladati optu zaostalost u mnogim segmentima
svakodnevnog ivota na primjer u nainu ishrane, stanovanja, u
borbi protiv raznih bolesti, pa i zaraznih oboljenja i sl. Demografski
pokazatelji ukazuju na znaajno postignuti napredak. On se ogleda
u smanjenoj smrtnosti, posebno smrtnosti odojadi i ena u fer-
tilnoj dobi, produetku ljudskog vijeka, promjenama u strukturama
stanovnitva, na primjer u obrazovanju. Prema popisu stanovnitva
1991. nepismenost je ostala uglavnom obiljeje starijih generacija
ena. Ipak, to je vei stepen obrazovanja razlike meu spolovima
unutar obrazovanja su uoljivije u korist mukarca.782 Posebno treba
ukazati na porast zaposlenosti enskog stanovnitva.783 Sve ovo go-
vori da nisu izostali pozitivni rezultati u rjeavanju svakodnevnih
ivotnih problema. Normativno je napravljen iskorak. Uklonjene su
mnoge zakonske prepreke koje su dovodile do diskriminacije ena u
drutvu. To je uinjeno ve odlukom ZAVNOBIH-a na zasjedanju
u Mrkonji Gradu 1943. godine, kao i docnije donijetim zakonskim
odlukama. ene iz Bosne i Hercegovine su aktivne uesnice na svjet-
skim konferencijama (Helsinki, Meksiko, Najrobi, Pekinkg), kao i
inae na mnogim meunarodnim skupovima. Socijalna evolucija je
povukla mnoge transformacije u drutvu, u porodici i u samoj eni.
Najpouzdaniji pokazatelj drutvene afirmacije i ravnopravnosti ene
782 Npr. broj umrlih na 1000 stanovnika u period 195054. godine iznosio je 13,9, a u period
198084. godine 6,6. Broj umrle dojenadi (djece starosne dobi do 1. godine) na 1000
ivoroenih u oznaenim periodima iznosio je 135,5, da bi opao na 27,6 ili u 1984. go-
dini umrlo je 22 djece na 1000 roenih, Statistiki godinjak BH 1980, str. 63; Statistiki
godinjak 1985. str. 64.
Ljudski vijek je znatno poduen, to predstavlja izvanredan napredak. Oekivano trajanje
ivota muarca roenog 1948. g. iznosio je 48,6 godina, a roenog 1980. g. 67,7 godina. Isti
podaci za ene kreu se od 43,4 do 72,6 godina. Znai da se ljudski vijek produio za 27,
odnosno 28 godina. Porast trajanja ivota nosi odlike savremenog demografskog sistema
u kome je ivot ena dui od ivota mukaraca Saoptenje SZS br. 387, (1982), Beograd,
783 Tako npr: 1990. godini uee ena u ukupnom broju radnika iznosi 36,9% u privredi
32,7%, u vanprivredi 60,3%. U nekim granama to je uee bilo natpolovino, ili ak tri
etvrtine u trgovini 51,9%, u obrazovanju 53,1%, u zdravstvu 74,0%, u pravosuu 66,9%
Statistiki godinjak 1991, str. 64. i 65.

u drutvu su njeno obrazovanje i zaposlenost, njeno uee u sferi
rada i odluivanja. Bez ire drutvene intervencije ili bismo sigurno
daljem prdubljivanju razlika izmeu mukaraca i ena.
ZABILJEENE
Period o kome smo neto vie govorili je period koji je meni,
kao sudioniku mnogih dogaaja, najpoznatiji, a najblii dananjem
vremenu. Osvremo se na to vrijeme ne samo zbog toga da bismo
sagledali to ga je obiljeilo, ve i da bismo mogli ocijeniti to bi bilo
dobro da se danas ini, polazei iz iskustva. Vrijeme koje je nepo-
sredno prolo, ili koje jo traje, ima bez sumnje svoje specifinosti.
Ratne godine su zapamene po brutalnosti koje su se dogaale na
ovim prostorima. ene su ih doivljavale kao nikada radnije u tom
omjeru i na takav nain silovanja, ubijanja najmilijih, protjerivanja
iz vlastitog doma i zaviaja. O tim dogaajima ispriane su mnoge
prie istinite i teke.
U toku rata, a i poslije, osnovana su mnoga drutva sa nacion-
alnim ili vjerskim predznakom, mnoge nestranake i nevladine
organizacije i dravne institucije, iji su programi rada obuhvatali
pitanja o eni i njenom statusu u drutvu i u porodici. Moda se
moe pretpostaviti da prevelika organizovanost ne doprinosi efikas-
nijem rjeavanju prisutnih problema, da zakljuci mnogih skupova
ne dopiru do onih na koje se odnose ili do onih koji bi ih morali uti
i raditi na njihovoj realizaciji. Ipak sam uvjerena da svi ti napori nisu
bili bezuspjeni.
Napominjem da se moja saznanja temelje uglavnom na onome
to je objavljeno u sredstvima informisanja. Moda izostaje ak-
tivnost, pa i rezultati koji bi se mogli oekivati, u rjeavanju konkret-
nih pitanja svakodnevnog ivota. Veoma su izraeni egzistencijalni
problemi kojima je obuhvaeno stanovnitvo, znai i ene, poseb-
no u manje razvijenim sredinama, meu izbjeglim i povratnikim
stanovnitvom, nekim socijalnim grupama (npr. Romima, nezapos-
lenim stanovnitvom, djeci bez roditelja itd.)
Empirijska istraivanja, kako u prethodnim periodima tako i danas,
potvruju da postoji nesklad izmeu proklamovanih stavova i stvarnog
stanja u drutvu. U isto vrijeme to govori o svijesti koja se teko mijenja,

kako u drutvu tako i u samoj eni.784
itav drutveni razvoj pouio je svojom istorijskom logikom nje-
gove nosioce da se drutveni odnosi ne mijenjaju apelima na centre
ZABILJEENE
politike moi i da samo preuzimanje uloge subjekta u drutvenim

procesima dovodi do faktike izmjene njihove situacije. Nove gener-
acije nose i novu snagu i nove odgovore u datom vremenu. Uvjerena
sam da e u tome istrajati.
Dr. Zlata Grebo

Sarajevo, 25. novembra 2005.
784 Govorei o eni u ratu Carol Mann upozorava: ...ene su rtve mira kao i rata. One su
odmah zaboravljene u postratnom periodu i za njihova iskustva se ne eli uti () poseb-
no je znaajno da se pie o razliitim oblicima enske viktimizacije, kao i o strategijama
preivljavanja i otpora, Revija slobodne misli, br. 39, (januar-mart 2003), str.4.

Crtica o Rozi785
Moderni feminizam je jedva neto stariji od dva veka. Sam ter-
ZABILJEENE
min je jo mlai, tako da u nevolji definisanja, istoriarke za starije
periode esto upotrebljavaju termin feminizmi pre feminizma.
Ve tu je jasno da feminizam ima jaku potrebu za preciznou
i samoograniavanjem, koje svedoe o dugoj borbi za ulazak u
prihvaeno podruje politikog renika, naune terminologije, i
istorije ideja. U situaciji stalnog ispitivanja i samoispitivanja iznu-
tra, i stalnog poricanja i preutkivanja spolja, moda bi zaista bilo
jednostavnije nazvati feminizmom sve politike pokrete, krugove i
situacije u kojima se proizvodila ideja jednakosti polova, promocija
enskih kvaliteta, i slavljenje enskog doprinosa razvoju ljudskoga
roda. ()
Grotesknost antifeminizma XX veka bledi jedino pred uasom
represalija nad enama. Umesto uoptavanja, moda vredi podsetiti
se nekih primera. Roza Luksemburg, ikona levice, u dobroj meri
cenzurisana u sovjetizovanoj istoriji radnikog pokreta, oliavala
je na poetku XX veka sve politike ciljeve i sve strategije femin-
izma: iroko idejno polje, vrhunska intelektualnost, osetljivost na
socijalnu nepravdu, lino ivljenje politikih ideala, nedvosmisleno
feministiko ponaanje i razmiljanje, pacifizam, revolucionarnost,
otpor protiv ideolokih ogranienja. Provela je dosta godina po zat-
vorima, prvo zbog uea u ruskoj revoluciji 1905, onda zbog protiv-
ljenja I svetskom ratu, u Nemakoj. Ostavila je za sobom uzbudljivo
polemiko, teorijsko i knjievno delo. Posle neuspelog pokuaja rev-
olucije u Berlinu, vojnici su nju i kolegu Karla Libknehta ubili i bacili
u kanal. Mnogima u meunarodnoj levici ovakav je rasplet odgo-
varao koliko i nemakim militaristima. Zato, umesto patetinosti,
istaknimo kvalitet doslednosti. Nije bez znaaja i to da su kult Roze
Luksemburg u XX veku negovali ponajvie na neregularnoj levici,
meu anarhistima, kritiarima staljinizma, utopistima, ekolozima, i
... feministkinjama. ()
Zavrimo, dakle, sa potrebama: Roza se radi sticanja dravljanstva
785 Slapak, S. (2001), enske ikone XX veka, Beograd, Biblioteka XX vek, FEMINISTKINJA

udala za nemakog radnika. Feministkinja danas, sem saveznitva
sa svima koji ele da svoju polnost sami odreuju, ima preku
potrebu za jo uvek retkim pripadnikom vrste koja je zabeleena
ZABILJEENE
u prolosti, i eljena u budunosti: feministom.
Crtica o usisivau786
Usisiva je maina koja se u XX veku razvila kao jedno od mnogih

pomagala koja su eni tedela vreme za druge poslove. Manipulaci-
ja je vie nego providna: okruena gomilom kunih aparata koji joj
navodno daju vie vremena za bavljenje sobom, moderna ena ne
samo da troi skoro isto toliko vremena kao i ranije na rad u kui,
uraunavajui i uenje da se aparatima rukuje, nego jo treba da se
bavi napretkom tehnologije i razvojem trita (popravke, zamena zas-
tarelih aparata, nadmetanje sa susedima), uz paralelno postizanje be-
sprekornog izgleda, karijere i brige o porodici. (...)
Usisiva meu paklenim mainama enske podjarmljenosti ima
posebno mesto. On je najblii opasnom kontaktu sa prljavim. Sfera
prljavog u veini kultura koje poznajemo, pripada enama, koje su
takoe u veini kultura manje iste od mukaraca. Dvosmisleni oblik
tradicionalnog usisivaa, koji podsea na skrivene funkcije enskoga
tela, povlai kulturni kompleks mukih strahova od enske seksual-
nosti. Na drugome nivou stereotipskih slika iz kulture, usisiva spada
u tajanstvene instrumente posebne enske kompetentnosti, kao to
je ranije bila vetija metla. Bie izmeu dva sveta, prljavog i istog,
sposobno da se snalazi u oba, ena sa usisivaem ili metlom, istaica,
tako u javnome prostoru ima poseban status. Ona raspolae posebnim
znanjima, i premda je liena enstvenosti, ona ima druge sposobnosti.
Nije li omiljeni komiki lik jugoslovenske socijalistike kulture bila
Nela Erinik, o metlu oslonjena proroica koja svojim jednostavnim
jezikom, inae teko razumljivim lokalnim dijalektom, uspeva da
izgovori istine kojih se drugi boje ak i samome vladaru, Titu? U
izuzetno uspenom slovenakom filmu U leru, istaica Bosanka
jedina junaku uspeva da jasno predoi njegovu ivotnu situaciju, u
786 Slapak, S. n.d., ENA SA USISIVAEM

svome dijalektu i uz svoje uobiajene magijske dodatke kafu i cig-
aretu. Obe imaju i svoju sobicu, tajanstveni prostor u kojem govore
svoje istine, okruene sredstvima za ienje, u sibilinskoj peini
ZABILJEENE
izmeu soba i kabineta normalnih pripadnika drutva. Profesion-
alna istaica pripada evropskoj knjievno-kulturnoj tradiciji slugu
pametnijih od gospodara, ali kao enski lik ima i svoju uznemirujuu
polno-ritualnu tradiciju, koja se s druge strane povezuje sa veticama:
seksualna neprivlanost, najee starost, kompenzirana je znanjem,
tehnikom, seanjem. Nije sluajno to je takva mitska pomagaica vrlo
esto odreena kao strankinja, kao drugo po definiciji. Izdvojena, ona
vidi bolje od savreno uklopljenih. Njena glavna sposobnost, koja se
granii sa uspenim proricanjem, jeste itanje jednostavnih uslovnos-
ti, prirodnih istina koje ostali, optereeni kulturom i socijalnom kodi-
fikacijom, vie nisu u stanju da vide.

Biobiljeke o autoricama, autorima,
saradnici i prireivaici
ZABILJEENE
Aida Spahi je feministkinja i aktivistkinja roena 1982. godine u Sa-

rajevu. Zavrila je engleski jezik i knjievnost na Filozofskom fakultetu u
Sarajevu, a magistrirala na rodnim studijama u Centru za interdisciplinarne
postdiplomske studije Univerziteta u Sarajevu. Profesionalno se bavi konfer-
encijskim i pismenim prevoenjem, a aktivno uestvuje u inicijativama koje
promoviraju ravnopravost i ljudska prava. Koautorica je niza publikacija o
ovim temama. ivi i radi u Sarajevu. E-mail: aida.spahic@gmail.com
Amila dralovi je diplomirala na Filozofskom fakultetu u Sarajevu,
Odsjek za filozofiju i sociologiju. Magistrirala je na Fakultetu politikih
nauka u Sarajevu i stekla zvanje magistrice sociolokih nauka. Zaposlena
je na Pravnom fakultetu u Sarajevu. Izmeu ostalog, objavila je sljedee
radove: enski mirovni aktivizam i njegov utjecaj na mir i sigurnost (u ko-
autorstvu sa Mirelom Roajac-Zuli), Oblikovanje roda u tranzicijskim
procesima sa osvrtom na BiH (u: Godinjak Pravnog fakulteta u Sarajevu,
LII/2009), Simboliko nasilje i rodni odnosi (u: Godinjak Pravnog fakulteta
u Sarajevu, LI/2008), Drutveni aspekti politikog sistema BiH (u: Drava,
politika i drutvo u BiH, 2011), itanje Rawlsove teorije prvobitnog poloaja
iz perspektive rasprave o pravednosti I. M. Young (u: Godinjak Pravnog
fakulteta u Sarajevu, LIII/2010). E-mail: zdralovicamila@gmail.com
Arijana Aganovi je roena 1984. godine u Sarajevu, diplomirala je
komparativnu knjievnost i bibliotekarstvo na Filozofskom fakultetu Uni-
verziteta u Sarajevu. Magistrirala je religijske studije u Centru za interdis-
ciplinarne postdiplomske studije Univerziteta u Sarajevu. U periodu 2007
2012. radila je u oblasti pozorita i knjievnosti. Od 2010. godine radi u
Sarajevskom otvorenom centru na razliitim projektima iz oblasti ljudskih
prava i politike participacije. Jedna je od prireivaica zbornikaPolitika
participacija u BiH Sarajevskog otvorenog centra. Prevela je knjigu Born
to be gay. Historija homoseksualnostina b/h/s jezik. Trenutno je direktor-
ica Fondacije Boris Divkovi. Aktivno se bavi politikom i lanica je Nae
stranke. E-mail: arijana.aganovic@gmail.com
Bojana okanovi je roena 1981, ivi i radi u Sarajevu. Diplomirala
je medije i komunikacije na Univerzitetu na Malti, a magistrirala rodne
studije u Centru za interdisciplinarne postdiplomske studije Univerziteta
uSarajevu. Bavi se ljudskim pravima, fotografijom, rodnim odnosima na
Balkanu, feminizmom i maskulinitetima, kao i rodom i advertisingom. E-

mail: bojana.djokanovic@gmail.com
Elmaja Bavi je roena 1983. godine u Sarajevu, gdje je zavrila studij
komparativne knjievnosti i bibliotekarstva na Filozofskom fakultetu. Mag-
ZABILJEENE
istrirala je na Odsjeku za rodne studije Centra za interdisciplinarne post-
diplomske studije Univerziteta u Sarajevu.Bavi se pitanjima obrazovanja,
feministikom teorijom ipolitikim aktivizmom. ivi i radi u Sarajevu. E-
mail: elmajab@gmail.com
Emina una pie novinske i prozne tekstove. Objavljivala je u knjievnim
i asopisima za kulturu (Sarajevske sveske, Zarez, Odjek, Tema, Bosna francis-
cana, Avlija, Behar i dr.), u online asopisima (Afirmator, Etna) i internet por-
talima u regiji (e-novine, Radio Sarajevo, Media centar, voxfeminae, H-alter),
radiju (BH radio 1, Radio Federacije) i u dnevnim novinama (Osloboenje).
Kratke prie su joj objavljivane i u zajednikim zbornicima (Da sam ejn,
Tragovim bosanskog kraljevstva). Diplomirala je na Odsjeku za kompara-
tivnu knjievnost i bibliotekarstvo, te na Odsjeku za psihologiju u Sarajevu
2006, a magistrirala je evropsku kulturu i knjievnost na Univerzitetima u
Bolonji i Strazburu 2011. Dobitnica je priznanja za akademski uspjeh (Karim
Zaimovi 2004, dvogodinja stipendija Evropske komisije 20092011), kao i
nagrada i priznanja za kratke prie. Prevodi sa francuskog, engleskog i talija-
nskog jezika. E-mail: ezunam@gmail.com
Fabio Giomi je doktor nauka, bavi se drutvenom i kulturalnom his-
torijom jugoistone Evrope sredinom XIX i XX vijeka, sa posebnim osvrtom
na jugoslavenski prostor. U junu 2011. godine zavrio je zajedniki doktorski
program iz historije cole des Hautes tudes en Sciences Sociales (EHESS
Francuska) i Univerziteta u Bolonji (Italija). Od oktobra 2014. godine lan je
Centre dtudes turques, ottomanes, balkaniques et centrasiatiques (CETOBaC) u
Parizu, gdje je koordinirao ciklus seminara iz historije jugoistone Evrope. Tre-
nutno sprema rad o muslimankama i dobrovoljnim udruenjima u BiH nakon
osmanske vladavine (18781914) koji e objaviti Central European University
Press u jesen 2015. godine. E-mail: fabio.giomi@gmail.com
Ivana Drao je roena 1982. godine u Sarajevu. Zavrila je studij
psihologije na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, a zatim mag-
istrirala na rodnim studijama Centra za interdisciplinarne postdiplomske
studije Univerziteta u Sarajevu. Objavljivala je strune i naune radove iz
podruja feministike, queer i rodne teorije. Bavila se analizom medijskog
izvjetavanja o marginalizovanim grupama te koncipiranjem i voenjem
radionica i treninga iz oblasti rodne ravnopravnosti i osnaivanja LGBT
osoba. Uestvovala je u realizaciji nauno-istraivakih studija. Podruja
interesovanja: cyber kultura, vizualna kultura, queer teorija, teorije tijela,

marginalizovane grupe, socijalna psihologija. E-mail: ivanadraco@gmail.
com
Zlatan Deli je roen 1987. godine u Tuzli, gdje je zavrio studij knjievnosti
ZABILJEENE
(svjetska i junoslavenska) i b/h/s jezika na Filozofskom fakultetu. Magistrirao

je na Odsjeku za rodne studije Centra za interdisciplinarne postdiplomske
studije Univerziteta u Sarajevu. Autor je knjige Turbo-folk zvijezda (konstru-
iranje enskog subjekta u pjesmama/tekstovima Lepe Brene, Svetlane Cece
Ranatovi, Severine Vukovi i Jelene Karleue). lan je redakcije asopisa za
feministike i rodne teorije, kritiku i drutvena pitanja Patchwork i godinjaka
Muzeja knjievnosti i pozorine umjetnosti BiH, Batina. Bavi se pitanjima sub-
jektiviteta, knjievnom i feministikom teorijom, rodnim i kulturalnim studi-
jama. ivi i radi u Sarajevu. E-mail: delic.zlatan@gmail.com
Zlatiborka Popov Mominovi (Vrac, 1975) je doktorica nauka i docen-
tica na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Istonom Sarajevu, na naunoj
oblasti Politika teorija. Studij sociologije zavrila je u Novom Sadu, a dok-
torirala je na Fakultetu politikih nauka u Beogradu sa temom enski pokret u
post-dejtonskoj BiH: dometi, inicijative, kontroverze, juna 2013. Ukljuena je u
vie segmenata oblasti naunog i uope edukativnog rada s fokusom na gen-
der, civilno drutvo, religiju i politiku i procese izgradnje pomirenja. Sarauje
sa velikim brojem nevladinih organizacija u BiH u navedenim poljima,
pokuavajui da uskladi nauni i aktivistiki angaman. lanica je albene
komisije Vijea za tampu i on-line medije BiH i ukljuena u stvaranje al-
ternativnih akademskih prostora (Otvoreni univerzitet). Objavila je oko 60
naunih radova, a nedavno je objavila knjigu enski pokret u Bosni i Hercego-
vini: Artikulacija jedne kontrakulture. E-mail: pozlata75@gmail.com
Maja Kaljanac, magistrirala je bibliotekarstvo 2010. godine na Odjelu
za knjiniarstvo Sveuilita u Zadru. Deset godina radila je u Centru za
ljudska prava Univerziteta u Sarajevu kao bibliotekarka i informacijska
strunjakinja, te istraivaica u nekoliko projekata. E-mail: majakaljanac@
yahoo.com
Jasmina uevi (1976). Diplomirala je knjievnost u Beogradu, magis-
trirala rodne studije u Sarajevu. Urednica, autorica ili koautorica u brojnim
publikacijama. Drala obuke, radionice i predavanja vezana za feministiku
lingvistiku, kulturu i ljudska prava ena i LGBT osoba. ivi i radi u Sarajevu.
E-mail: jasminacausevic@gmail.com

LITERATURA
O zaboravljenim vladaricama
ZABILJEENE
Buljina, H. (1984), Jajce i damija sultanije Esme, u Glasnik Vrhovnog starjeinstva
Islamske zajednice u SFRJ (br. 5, str. 579-589), Beograd
Esma sultan, (23. mart 2014) http://goo.gl/Jvj5yQ (14. maj 2014)
Jelena Brankovi (Mara), (14. oktobar 2013) http://goo.gl/BeFQj0 (14. maj 2014)
Kajan, I. (2004), Katarina, kraljica bosanska, Tuzla, Bosanska rije
Legenda o Esmihuani, (27. februar 2014) http://goo.gl/Fv9Fbf (14. maj 2014)
Lovrenovi, I. (2002), Bosanski Hrvati: esej o agoniji jedne evropsko-orijentalne mik-
rokulture, Zagreb, Durieux
Mulaosmanovi, A. (2004), Kraljica Katarina mit u nastajanju. Historijski mitovi u zemljama
nasljednicama Jugoslavije http://goo.gl/FFfM7I (15. maj 2014)
Toi, . (1998), Ponaanje bosanske kraljice Mare (Jelene) u izbjeglitvu, Zbornik radova X kon-
gresa Saveza istoriara Jugoslavije, Beograd
Toi, . (2002), Posljednja bosanska kraljica Mara (Jelena), Zbornik za istoriju BiH, Beograd
UVOD
Bal, M. (2002), itanje pogleda: Konstrukcija roda u Rembrandta, u Uvod u
feministike teorije slike (prir. Anelkovi, B.), Beograd, Centar za savremenu
umetnost
Begi, A. (1978) Prilike, u Umjetnost BiH 18941923. (Hozi, Arfan) Sarajevo,
Umjetnika galerija BiH
Begi, A. (1978) Slikarstvo, u Umjetnost BiH 18941923. (Hozi, Arfan) Sarajevo,
Umjetnika galerija BiH
Beljkai-Hadidedi, Lj. (1997), Uee muslimanskih ena u tradicionalnim
privrednim djelatnostima u Sarajevu krajem XIX i poetkom XX vijeka, u Sve
bih zemlje za Sarajvo dala. ene piu i itaju grad (ur. Tomaevi, D.), Sarajevo,
Fondacija za izdavatvo
Boinovi, N. (2006), ensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, Beograd,
Devedesetetvrta i ene u crnom
Giljferding, A. (1972), Putovanje po Bosni, Hercegovini i staroj Srbiji, Sarajevo,
Izdavako preduzee Veselin Maslea
Grupa autora (1978), Umjetnost BiH 18941923, Sarajevo, Umjetnika galerija BiH
Gume-Peterson, T, Metjus, P. (2002), Feministika kritika istorije umetnosti, u Uvod
u feministike teorije slike (prir. Anelkovi, B.), Beograd, Centar za savre-
menu umetnost
Hadibegovi, I; Kamberovi, H. (1997), Organizacije civilnog drutva u BiH- pori-
jeklo i kontekst, Revija slobodne misli, (br. 9-10), Sarajevo, Asocijacija nezavis-
nih intelektualaca KRUG 99
Hadiosmanovi, L., (1980), Biblioteke u BiH za vrijeme austrougarske vladavine,
Sarajevo, Izdavako preduzee Veselin Maslea
Hawkesworth, C. (2000), Women and Verbal Art in Serbia and Bosnia, Budimpeta
i New York, Central European University

Krzovi, I. (1978), Crte i grafika, u Umjetnost BiH 18941923. (Hozi, Arfan) Sara-
jevo, Umjetnika galerija BiH
Lazi, T. (2012), ene u istoriji Semberije (dopunjeno izdanje), Bijeljina, Organizacija
ena Lara
ZABILJEENE
Milakovi, J. (1895), Majka u naoj narodnoj pjesmi, Nada (god. I, br.2, str. 33-34),
Sarajevo
Milakovi, J. (1895), Majka u naoj narodnoj pjesmi. Gragja za narodnu pedagogiju,
Nada (god. I, br. 2, str. 7-8), Sarajevo
Naki, G. (2010), kolstvo i pedagoko naslijee iz razdoblja turske vladavine livan-
jskim krajem, Suvremena pitanja 10, asopis za kulturu i prosvjetu, Mostar
Papi, M. (1972), kolstvo u BiH za vrijeme austrougarske okupacije (1878-1918),
Sarajevo, Izdavako preduzee Veselin Maslea
Pui-Pletikosi, S., ena i stid njezin, Bosanska Vila (god. 16, br. 1, str. 12-13), Sa-
rajevo
Roger, N. (2010), Bosanska arolija, u Sve bih zemlje za Sarajvo dala (Tomaevi,
D.), Sarajevo, Fondacija za izdavatvo
Sejfija, I. (2008), Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u
BiH, Sarajevo, Friedrich-Ebert-Stiftung
kolski glasnik, 1912.
Tomaevi, D. (2002), Sve bih zemlje za Sarajvo daka, ene piu i itaju grad, Sara-
jevo, Fondacija za izdavatvo
Vujkovi, S. (2009), U graanskom ogledalu: identiteti ena bosanskohercegovake
graanske kulture 18791941, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Re-
publike Srpske
Zdero, J. (2006), Belovi-Bernadzikovska, Jelica (18701946), u A Biographical Dic-
tionary of Womens Movement and Feminism (Francisca de Haan), Central,
Eastern and South-Eastern Europe, 19th and 20th Century, Budimpeta i New
York: CEU Press (str. 51-53)
Zdero, J. (2006), Kaikovi, Stoja (1865), u A Biographical Dictionary of Womens
Movement and Feminism (Francisca de Haan), Central, Eastern and South-
Eastern Europe, 19th and 20th Century, Budimpeta i New York: CEU Press
(str. 241-243)
Zdero, J. (2006), Skenderova, Staka (1831-1891), u A Biographical Dictionary of
Womens Movement and Feminism (Francisca de Haan), Central, Eastern and
South-Eastern Europe, 19th and 20th Century, Budimpeta i New York: CEU
Press (str. 514-516)
I DIO
Ademovi, F. (1998), Bosanskohercegovaka tampa (19181941), Nezavisna unija
profesionalnih novinara BiH, Sarajevo, Soros media centar
Baji, N. (1962), Pregled uea ena u radnikom pokretu BiH do Obznane 1921.
godine, Glasnik arhiva i drutva arhivista BiH, Godina II, Knjiga II, Sarajevo
Begi, A. (1978), Umjetnost BiH 18941923, Sarajevo, Umjetnika galerija BiH
Begi, A. (april-septembar, 2004), Prve likovne umjetnice BiH, Sarajevo, PEN centar

BiH, Bosanska knjiga
Boinovi, N., Nekoliko osnovnih podataka o enskom pokretu u Jugoslaviji izmeu dva
rata, Autonomni enski centar, http://goo.gl/xf7ygC (mart, 2014)
ZABILJEENE
auevi, J. (2013), Sufraetski pokret(i) u svijetu i BiH, u Zbornik radova enske
politike akademije, , Banja Luka, Helsinki parlament graana Banja Luka
Doubt, K. (2014), Elopment and Ego-Identity in the Narratives of Bosnian Women
u Young Women in Post-Yugoslav Societies: Research, Practice and Policy
(Adamovi, Mirjana ), Zagreb, Institut za drutvena istraivanja u Zagrebu
Draki, G. (2011), Prekid trudnoe prema Krivinom zakoniku Kraljevine Jugo-
slavije i projektima koji su mu prethodili, u Zbornik radova Pravnog fakulteta,
vol. 45, br. 3, Novi Sad
Erlich, V. (1966), Family in Transition: A Study of 300 Yugoslav Villages, Princeton,
Princeton University Press
Freidenreich, H. (2009), Yugoslavia. Jewish Women: A Comprehensive Historical En-
cyclopedia, Jewish Womens Archive, http://goo.gl/bYBD1v (1. juni 2014)
Gaji, D., Buran ivot Sofke Nikoli, http://goo.gl/FWaJhR (april, 2014)
Grebovi-Lendo, N., Tragom enskog aktivizma... (13. decembar 2011) http://nahla.
ba/tekstovi10.aspx?tid=213 (20. maj 2014)
Hawkesworth, C. (2000), Voices in the Shadows, Women and Verbal Art in Serbia
and Bosnia, Budimpeta, Central European University Press
Islamovi, E. (2004), Neki aspekti razvoja obrazovanja ena u BiH za vrijeme aus-
trougarske okupacije, Ljudska prava asopis za sve pravno-politike probleme
(god. V, broj 2-4) Sarajevo
Jergovi, M., Bahrija Nuri Hadi (11. mart 2013) http://goo.gl/LzlDfj (mart, 2014)
Kecman, J. (1978), ene Jugoslavije u radnikom pokretu i enskim organizacijama
19181941, Beograd, Narodna knjiga, Institut za savremenu istoriju
Kovaevi, D. (1972), Borbeni put ena Jugoslavije, Beograd, Leksikografski zavod
Sveznanje
Kujrakovi, N. (april, 2010), ulistan, prvi bonjaki enski asopis, u Diwan (god.
XIII, br. 29-30, str. 150-155), JU Javna biblioteka Alija Isakovi,
Malcolm, N. (2002), Bosnia A Short History, London, Pan Books
Milii, S. (1996), Emancipacija muslimanske ene u BiH, u Urbano bie BiH, Sara-
jevo, Meunarodni centar za mir, Institut za istoriju
Mustafi, M. (2010), ene u vremenu, Bratunac, Bratunac, Forum ena Bratunac
Odabrani lanci o muslimankama iz periodike (19002010); http://goo.gl/nhavr3
Panteli, I. (2011), Partizanke kao graanke, Beograd, Institut za savremenu istoriju
Papo Bohoreta, L. (2005), Sefardska ena u Bosni, Sarajevo, Connnectum
Penava, S. (1981), Izvori i literatura o problemima emancipacije muslimanske ene u
BiH, u Prilozi Instituta za istoriju (sv. 18, str. 273-284), Sarajevo
Popov-Mominovi, Z. (2013), enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija
jedne kontrakulture, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska
istraivanja religije u BiH, Fondacija CURE
ari, S. (2004), Dvije zaboravljene gospoe, u Most, asopis za obrazovanje, nauku i

kulturu, (god. XXIX, broj 173), Mostar, http://goo.gl/V8maLM
Seifija, I. (2008), Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u
BiH, Sarajevo, Friedrich-Ebert-Stiftung http://goo.gl/AvycKz
eta, . (2011), Zato marama? Bosanskohercegovake muslimanke o ivotu i radu
ZABILJEENE
pod maramom, Sarajevo, Centar za napredne studije, Centar za interdiscipli-

narne postdiplomske studije
Stojakovi, G., Reproductive Work and Maternity in Yugoslavia in time of AF, http://
goo.gl/3blRFF (juni, 2014)
Stojakovi, G. (2011), Rodna perspektiva novina Antifaistikog fronta ena (1945
1953) doktorska teza na Univerzitetu u Novom Sadu, Novi Sad, Acimsi Aso-
cijacija centara za interdisciplinarne i multidisciplinarne studije: rodne studije
Tomi, M., Muzej knjievnosti i pozorine umjetnosti http://www.katolicki-tjednik.
com/vijest.asp?n_UID=1231
Vince, Z. (1954/55), Drugarica direktor, gospoa profesor ili drugarica, direktorica,
gospoa profesorica, Zagreb, Jezik (3/4)
graanske kulture 18781941, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Re-
publike Srpske
Zbigniew, D. (1970), Teodora Krajewska, tom XV, Polski Sownik Biograficzny
uti, F., Sofija Pletikosi, Safijja-hanum, i rasprava o emancipaciji i kolovanju mus-
limanke http://goo.gl/p5gwqL
Internet izvori:
Bonjaka preporodna knjievnost (25. februar 2011) http://goo.gl/oCVBTT
lanak Nagrada Anka Topi http://goo.gl/FYqjn0 i lanak Dodijeljene nagrade
Anka Topi http://www.postaja.ba/index.php/vijesti/epe/648-
Heroina Vahida Maglajli uzor palestinskim enama http://goo.gl/02FBSJ
Muzej Sofke Nikoli http://muzej-sofke-nikolic.blogspot.com/ (april, 2014)
Razgovor sa Ivanom Lovrenoviem za Dane (18. april 2013), Knjige, pjesme, us-
pomene: http://ivanlovrenovic.com/2014/02/knjige-pjesme-uspomene/
Upoznajte ene iz prolosti koje su zaduile Banja Luku (10. decembar 2013) http://
goo.gl/A1hGKo
II DIO
(1972), Borbeni put ena Jugoslavije, Beograd, Leksikografski zavod Sveznanje
(1984) Graa za povijest narodnooslodilake borbe u sjeverozapadnoj Hrvatskoj, Kn-
jiga II (januarjuni 1942), Zagreb
Heroji jugoslovenske Narodnooslobodilake borbe (19411945)
(1982), Jedanaesta krajika brigada, Bosanska Gradika
(1957), Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije (19411945) Od sloma stare Jugoslavije
do drugog zadjedanja AVNOJ-a, Knjiga I, Beograd, Vojni institut JNA
Partizanke Hrvatske u NOB-u, Savet antifaistikih boraca i antifaista Republike Hrvatske
(1976), Sarajevo u revoluciji: Revolucionarni radniki pokret (19371941), Knjiga I,
Sarajevo, Historijski arhiv Sarajevo
(1977), Sarajevo u revoluciji: Komunistika parija Jugoslavije u pripremama i organi-

zaciji ustanka, Knjiga II, Sarajevo, Historijski arhiv Sarajevo
(1979), Sarajevo u revoluciji: Uspjesi i prevazilaenje potekoa u razvoju NOP-a (ok-
tobra, 1941. novembar, 1943.), Knjiga III, Sarajevo, Historijski arhiv Sarajevo
ZABILJEENE
(1981), Sarajevo u revoluciji: U borbi do punog osloboenja (novembar, 1943 april,
1945), Knjiga IV, Sarajevo, Historijski arhiv Sarajevo
(1951), Zbornik dokumenta i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslaven-
skih naroda, tom IV/knjiga I, Beograd, Vojni istorijski institut Jugoslovenske
narodne armije,
skih naroda, tom II/knjiga VII, Beograd, Vojni istorijski institut Jugoslovenske
narodne armije
skih naroda, tom I/knjiga II, Beograd, Vojni istorijski institut Jugoslovenske
narodne armije.
Beokovi, M. (1967), ene heroji, Sarajevo, Svjetlost
Biser-Taso, N. (2008), ene BiH i narodnooslobodilake borbe, u ena u ratu 1992
1995: zbornik radova sa okruglog stola ena u ratu 19921995, (odranog 26.
juna 2008. godine u Sarajevu), Sarajevo, Udruenje za zatitu tekovina borbe za
BiH, Kantonalni odbor
Bosto, S; Cipek, M; Milosavljevi, O. (2008), Kultura sjeanja:1941/ Povijesni lomovi
i svladavanje prolosti, Zagreb, Dispunt
Brajovi, P; onlagi, A; urkovi, B; Kovaevi, V; Kun, V; Ljubii, N; Perovi,
B; Solter, F; Savkovi, S. (1965), Neretva: Proleterske i udarne divizije u bici na
Neretvi, Beograd, Vojno-izdavaki zavod
Coli, M. (1988), Pregled operacija na jugoslovenskom ratitu 19411945, Beograd,
Vojno-istorijski institut
epo, Z; Jeli, I. (1972), Peta zemaljska konferencija KPJ, u Zbornik radova, Zagreb,
Institut za historiju radnikog pokreta Hrvatske / kolska knjiga
iri Bogeti, Lj. (1972), Odluke pete zemaljske konferencije KPJ o radu meu
enama i njihova realizacija u periodu 1940 1941, u Peta zemaljska konfer-
encija KPJ (epo; Z; Jeli; I.), Zagreb, Institut za historiju radnikog pokreta
Hrvatske/kolska knjiga
Deklaracija Drugog zasjedanja AVNOJ-a (30. novembar 1943) Jajce, http://goo.
gl/1TN936 (25. maja 2014)
Direktivno pismo CK KPJ o zadacima AF-a, (2. novembar 1942), http://www.
znaci.net/00001/138_52.pdf (27. februara 2014)
urovi, M. (1959), Sutjeska: zbornik radova/ piu uesnici, Knjiga III, Beograd,
Vojnoizdavaki zavod JNA
Filipovi, M. (2007), BiH prije i nakon ZAVNOBiH-a, Sarajevo, Akademija nauka i
umjetnosti BiH
Jambrei Kirin, R; Senjkovi, R. (2005), Puno puta bi vas bili izbacili kroz vrata,
biste bila ila kroz kroz prozor nutra: preispitivanje povijesti ena u Drugom
svjetskom ratu, Narodna umjetnost, 42/2

Kamberovi, H. (2006), 60 godina od zavretka Drugog svjetskog rata: kako se sjeati
1945. godine, Sarajevo, Institut za istoriju
Karabegovi, I; Kovaevi, M; Krili, A; Tepi, I; Niveli, B; Dani, A; unji, M; Zla-
tar, B. (1994), BiH: od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Sara-
ZABILJEENE
jevo, tab Vrhovne komande Oruanih snaga RBiH

Katz, V. (2011), O drutvenom poloaju ena u BiH 19421953, Prilozi, 40, Sarajevo
Katz, V. (1996) O utjecaju 1945. na urbano bie BiH (Crtice iz graanskog ivota, u
Urbano bie BiH, Sarajevo, Meunarodni centar za mir/Institut za istoriju
Kuan, V. (1996), Borci Sutjeske, Beograd, Zavod za udbenike i nastavna sredstva
Malcom, N., Povijest BiH
Milinovi, D; Petakov, Z. (2010), Partizanke: ene u narodnooslobodilakoj borbi,
Novi Sad, Cenzura
Milosavljevi, D. (1975), ene Srbije u NOB, Beograd, Nolit
Milosavljevi, O. (2006), Potisnuta istina: Kolaboracija u Srbiji 19411944, Ogledi
(br. 7), Beograd, Helsinki komitet za ljudska prava u Srbiji
Mitraevi, N., Formiranje inicijatinih odbora AF-a i njihov rad na Kozari u prvoj
polovini 1943. godine, http://www.znaci.net/00001/165_34.pdf
Panteli, I. (2011), Partizanke kao graanke: drutvena emancijipacija artizanki u
Srbiji 194 1953, Beograd, Institut za savremenu istoriju, Evoluta
Pekovi, S., enski asopisi u Srbiji na poetu 20. veka, http://www.openstarts.units.
it/dspace/bitstream/10077/2423/1/05.pdf (1. april 2014)
Peraica, Ana (2007), ena na raskriju ideologija, Split, Hrvatsko drutvo likovnih umjetnika
Petri, N. (1982), ovjekove slobode, raanje, samoupravljanje, Sarajevo, Svjetlost
OOUR Zavod za udbenike i nastavna sredstva/ Banja Luka, NIGRO Glas
OOUR Izdavaka djelatnost
Popov Mominovi, Z. (2013), enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija
istraivanja religije u BiH, Fondacija Cure
Petrovi, J; Arsenijevi, D. (2011), Jugoslavenski feminizmi, Beograd, ProFemina
(specijalni br. 2)
Rezolucija o osnivanju AVNOJ-a, 27. novembar 1942, Biha, http://goo.gl/VM-
W88v (25. maj 2014)
Roksandi, V; Javorina-Cvijovi, I. (2013), Intelektualci i rat 19391947, u Zbornik ra-
dova s Desniarskih susreta 2012, Zagreb, Filozofski fakultet Sveuilita u Zagrebu
Sklevicky, L. (januar, 1984), Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme
narodooslobodilake borbe 19411945, Historical Contributions, Vol 3/No. 3.
Sklevicky, L. (1996), Konji, ene, ratovi, Zagreb, enska infoteka
Sklevicky, L. (2022. decembar 1984), AF kao potencijalni imbenik procesa kul-
turne mijene tijekom razdoblja NOB-e, Ljubljana, Vloga in obmeje razlike v
materijalistinoj teoriji/ II, idovsko vpraanje
Sklevicky, L. (1986), Modeli integracije emancipatorskog procesa, Antifaistika fronta
ena Jugoslavije 1945-1953, Problemi (god. XXIV, br. 9, str. 2023), Ljubljana
Sklevicky, L. (1976), Od borbe za prava do prave borbe, ena, (god. XXXIV, br. 3), Zagreb

Sklevicky, L. (1986), Prvi kongres AF-a Hrvatske: putovi integracije ena u novo
drutvo, u Zbornik IHRPH, Zagreb, Osloboenje Hrvatske 1945
Stoji, M. (2009), Proleteri svih emalja Ko vam pere arape? Feministiki pokret u
ZABILJEENE
Jugoslaviji 19781989, u Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas,
(Tomi, ; Atanackovi, P.), Novi Sad, Cenzura
Stoji, D. (1987), Prva enska partizanska eta, Karlovac, Historijski arhiv u Karlovcu
apec, S. (2013), Partizanke Hrvatske u Narodnooslobodilakoj borbi, Savez
antifaistikih boraca i antifaista Hrvatske
Vasiljevi, L. (2012), Rod i levica, Beograd, enski informacioni trening centar
graanske culture 18781941, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Repub-
like Srpske/ Beograd, Kulturni centar
Vukevi S. (1985), Borbe i otpori u okupiranim gradovima Jugoslavije, Beograd,
Vojno-istorijski institut
Vuksanovi, M. (1987), Prva proleterska brigade, Beograd, Narodna knjiga/ Institut
za savremenu istoriju, Titograd, Pobjeda
Wiesinger, B. (2009), Rat partizanki ene u oruanom otporu u Jugoslaviji, u His-
torijska traganja (br. 4)
III DIO
Batovi, A. (2010), Od ekonomske reforme do Brijunskog plenuma Ameriki i bri-
tanski izvjetaji o Jugoslaviji (1964-1966), Historijski zbornik (god. LXIII, br. 2,
str. 539558)
Biagiarelli, R; Behlulovi, M; Biava, M; Huseji, M. (2010), ene u vremenu Bratu-
nac, Bratunac, NVO Forum ena Bratunac
Boinovi, N. (1996), ensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, Beograd,
Devedesetetvrta i ene u crnom
Devi, A., Redefining the Public-Private boundary: Nationalism and Womens Activ-
ism in Former Yugoslavia, u The Anthropology of East Europe Review, vol.15/
no.2.
Dijani, D; Merunka-Golubi M; Niemi, I; Stani, D., enski biografski leksikon.
Sjeanje ena na ivot u socijalizmu (str. 302336)
Dobrivojevi, I. (2011), Od ruralnog ka urbanom, Modernizacija RBiH u FNRJ 1945-
1955, u Identitet BiH kroz historiju, zbornik radova 2, Sarajevo, Institut za is-
toriju u Sarajevu
Dr. Silajdi, A. (1971), Borba ene za ravnopravnost jedan od uzroka razvoda braka,
u Godinjak pravnog fakulteta u Sarajevu XIX, Sarajevo, Univerzitet u Sarajevu.
Dugandi ivanovi, D. (2011), Fragmenti enskih sjeanja 1978. i danas, Beograd, Pro-
Femina asopis za ensku i knjievnost i kulturu (specijalni br. 2)
Gavri, S; Stoji, H. (2011), ene u Bosni i Hercegovini: Dolje ti rijeka, dolje ti je
pruga, Sarajevo, Buybook
Koul, Franjo (1973), Samoupravni i radni status ene u Jugoslaviji (rezultati
istraivanja), Sarajevo, Univerzitet u Sarajevu, Fakultet politikih nauka
Mikovska-Kajevska, A. (2006), Communistis, Feminists and Nationalists: A journey into

the Former Yugoslavia (1941-1991). Masters Thesis. University of Amsterdam, Fac-
ulty of Social and Behavioural Sciences, Amsterdam
Panteli, I. (2011), Partizanke kao graanke, Institut za savremenu istoriju, Beograd, Evolut
Papi, . (1994), Nationalism, patriarchy and war in ex-Yugoslavia. Womens History
ZABILJEENE
Review ( str. 115-117)

Papi, . (2002), Europe after 1989: Ethnic wars, the Fascistization of Civil Society and
Body Politics in Serbia, u Thinking Differently: A Reader in European Womens
Studies (Griffin, G; Braidotti, R.), London i New York, Zed Books, (str. 127-144)
jedne kontrakulture, Sarajevo, Sarajevski Otvoreni Centar, Centar za empirijska
istraivanja religije u BiH, Fondacija CURE
Ramet, P. Sabrina (1999), In Titos Time, u Gender Politics in the Western Balkans,
University Park, (P. Ramet, Sabrina), Pennsylvania: the Pennsylvania State Uni-
versity Press, (str. 89-100)
Saki, Ljiljana (2010), Kako sam uvala Brigitte Monhaupt. Sarajevo
Sklevicky, Lydia (2000), ene Hrvatske u NOB, u Hawkesworth.C. Voices in the Shad-
ows Women and Verbal Art in Serbia and Bosnia, Central European University
Slobodna Bosna, (17. septembar 2009, str. 58-62)
Spahi-iljak, Z. (2012), Propitivanje enskih, feministikih i muslimanskih identite-
ta; Postsocijalistiki konteksti u BiH i na Kosovu, Sarajevo
Stojakovi, Gordana (2012), Rodna perspektiva u novinama Antifaistikog frona
ena (19451953), Novi Sad, Zavod za ravnopravnost polova
Stojakovi, G. (2011), Rodna perspektiva u novinama Antifaistikog fronta ena (1945-
1953) doktorska teza, Asocijacija centara za interdisciplinarne i multidiscipli-
narne postdiplomkse studije: rodne studije, Novi Sad, Univerzitet u Novom Sadu
Tomaevi, D. (2010), Sve bih zemlje za Sarajvo dala, Sarajevo, Dobra knjiga
Tomi, ; Atanackovi, P. (2009), Drutvo u pokretu: Novi drutveni pokreti u Jugo-
slaviji od 1968 do danas, Novi Sad, Cenzura
Tralji, N. (1965), Ravnopravnost ene u odnosu na razvod braka, u Godinjak Pravnog
fakulteta u Sarajevu, XIII, Sarajevo, Univerzitet u Sarajevu
Vojvodi, N. (maj, 2012), Gender Analysis in Ethnic Conflict:Causes and Conse-
quences in the case of Yugoslavia, School of Slavonic and Eastern European
Studies, London, University College London
Vujkovi, S. (2009), U graanskom ogledalu: identiteti ena BiH graanske kul-
ture18781941, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske
Internet izvori:
Arhiv Jugoslavije (31. januar 1946), Constitution of the Federative Peoples Republic
of Yugoslavia, http://goo.gl/L8sN2Q (31. mart 2014)
Mareti, I., Ekonomija njege i brige izgradila je zemlju, Intervju sa Gordanom
Stojakovi, http://goo.gl/THUzwa (24. maj 2014)
Stojakovi, G., Antifaistiki front ena Vojvodine 1942-1953. Iskustvo masovnog organizo-
vanja ena, Beograd, Rekonstrukcija enski fond http://goo.gl/WcKtNO (30. juni 2014)
Vuji, J., Sve po spisku: o Golom Otoku (ekskluzivni spiskovi rtava), http://goo.

gl/0zlJGU (31. maj 2014)
ilnik, . (2009), Yugoslavia: Down with the Red Bourgeoisie, u 1968: Memories and
Legacies of a Global Revolt (Gassert, Philipp; Klimke, Martin) http://goo.gl/
ZABILJEENE
gkfnmG (29. juni 2014)
Azulaj, K. (2001), Invervju sa Rahelom Perii, http://goo.gl/ZOsrFI (28. juni 2014)
Izloba slika Nade Pivac Memento, u galeriji Kristijan Krekovi http://goo.gl/
ddrO7h ( 28. juni 2014)
Primarske Novice, http://goo.gl/yxPpJ8 (28. juni 2014)
http://www.zenskestudije.org.rs/01_o_nama/biografije.html (24. juni 2014)
http://goo.gl/HcTgVA (24. juni 2014)
http://bs.wikipedia.org/wiki/Nafija_Sarajli%C4%87> (29. juni 2014)
http://bs.wikipedia.org/wiki/Memnuna_Vila_Bogdani%C4%87 (26. juni 2014)
http://bs.wikipedia.org/wiki/Ljiljana_Molnar-Talaji%C4%87> (26. juni 2014)
http://bs.wikipedia.org/wiki/Jasmina_Musabegovi%C4%87
http://goo.gl/3kF3md (29. juni 2014)
http://hr.wikipedia.org/wiki/Bisera_Alikadi%C4%87 (28. juni 2014)
http://www.sveske.ba/bs/autori/b/bisera-alikadic. (28. juni 2014)
http://www.safetaobhodjas.de/index.html (29. juni 2014)
http://www.penbih.ba/kojeko/djikicv.html. (29. juni 2014)
http://radiotrebinje.com/pjesnikinja-dara-sekulic-zena-zmaj/ (29. juni 2014)
http://goo.gl/hTGGzq (29. juni 2014)
http://goo.gl/DiTeI0 (28. juni 2014)
http://bs.wikipedia.org/wiki/Marija_Kon (1. juni 2014)
http://goo.gl/po69yJ (24. juni 2014)
http://sh.wikipedia.org/wiki/Lepa_Radi%C4%87 (1. juni 2014)
http://goo.gl/haCLOU (12. juni 2014)
http://sh.wikipedia.org/wiki/Olga_Humo (24. juni 2014)
http://goo.gl/eB3QDG (24. juni 2014)
IV DIO
(2013), Okrugli sto, Uloga ene u odbrani BiH, Zbornik radova: Okrugli sto Uloga
ene u odbrani BiH, (Sarajevo, 21. maja 2013), Sarajevo, Udruenje za zatitu
istorijskih vrijednosti BiH Haber
Baki-Mufti, J. (2006), enska prava u sistemu ljudskih prava, Sarajevo, Pravni
fakultet Univerziteta u Sarajevu
Berman, D. (2004), Heroji Trece gimnazije: ratna kola u Sarajevu 19921995, Sara-
jevo, Institut za istoriju,
Bosanske heroine: ene koje su branile BiH, http://radiosarajevo.ba/novost/87876
(28. februar 2014)
Dautbegovi-Bonjakovi, S. (2013), Zaboravljena dimenzija rata u BiH vojnikinje, u
Kojeg je roda sigurnost, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar,.
Drao, I. (2013), Sigurnost za koga? Feministiko redefiniranje koncepta sigurnosti, u
Kojeg je roda sigurnost, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar
Drezgi, R; arkov, D. (2005), Feministike nevolje sa Balkanom, u: Sociologija Vol. XLVII/ No. 4.

ugum-Huki, A., Malo ko Akademiju nauka BiH doivljava kao svoju, http://goo.
gl/aysJ2H (12. juni 2014)
Fransioli-Garcia, E., Godinji izvjetaj o stanju prava ena u BiH tokom 2013.
Gavri, S; Stoji, H. (2011), ene u Bosni i Hercegovini: Dolje ti rijeka, dolje ti je
ZABILJEENE
pruga, Sarajevo, Buybook

Hadiahmi, L. (oktobar, 2010), Women-combatants in defense of Sarajevo: agents
or victims, Masters Dissertation, University of Sarajevo, CIPS, Masters pro-
gramme in gender studies, Sarajevo
Hadiahmi, L. (januarapril 2011), Women-combatants in defense of Sarajevo: Agents or
Victims u: WBSO, Gender identity in security vocations, No 19
Hunt, S., Ovo nije bio na rat: Bosanke obnavljaju mir, Biblioteka Dani
Hauser, M., Ne prestajati poinjati, http://goo.gl/fEiMDM
Ivekovi, R., ene, nacionalizam i rat: Vodite ljubav a ne rat, http://goo.gl/mQgau8
Kaldor, M. (1999), New and Old Wars: Organized Violence in a Global Era. Stanford,
CA: Stanford University Press.
Laevi, F. (2008), Uloga ene u odbrani Sarajeva: Duhovno-povijesne pretpostavke
nezapamenog otpora eneopsadi i udu snage u odbrani Sarajeva, u Okrugli sto
Opsada i odbrana Sarajeva 19921995, Referati Okruglog stola (odranog 23.
novembra 2005), Sarajevo, Institu za istraivanje zloina protiv ovjenosti i
meunarodnog prava Univerziteta
Meintjes, S; Pillay, A; Turshen, M. (2001), The Aftermath: Women in Post Conflict
Transformation, London, Zed Books
Mlinarevi, G; auevi, J; auevi, J. (2012), Procesuiranje ratnog seksualiziranog
nasilja na Sudu BiH: ta se dogodilo sa interesom pravde? Analiza i preporuke u
vezi sa rodno osjetljivim praenjem suenja za ratno seksualizirano nasilje u BiH
u periodu 23. maj 201125. maj 2012, Sarajevo, ACIPS
Muinbegovi, H. (2000), Monografija Zlatni ljiljani, Odlikovani pripadnici Armije
RBiH 19921995, Zenica, Dom tampe
Monografija Osnovna kola Edhem Mulabdi 18902010, Sarajevo, 2010
Omani, A; Serdarevi, M; Ovina, A; Omani, H; Omani, J. (2009), Participation of Women
in War in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995 . Materia Socio Medica 21.3,
Omanic A., u Zdravstvo u okruenom/ opsjednutom Sarajevu. Dokumentacioni ma-
terijal istraivackog projekta, Medicinski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Mini-
starstvo zdravstva Kantona Sarajevo
jedne kontrakulture, Sarajevo, Sarajevski otovreni centar, Centar za empirijska
istraivanja religije u BiH, Fondacija Cure
Revidirani osnovni dokument koji predstavlja dio izvjetaja drave lanice BiH (2010),
Sarajevo, Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice
Serdarevi, M; Omani, A. (2008), ene u opkoljenom Sarajevu u: Okrugli sto Op-
sada i odbrana Sarajeva 1992-1995, Referati Okruglog stola (odranog 23.
novembra 2005), Sarajevo, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i
meunarodnog prava Univerziteta

Simi, O. (2010), Rod, konflikt i pomirenje: Gde su mukarci? A ta je sa enama?
asopis za politiku teoriju i istraivanja globalizacije, razvoja i rodnosti,
http://postjugo.filg.uj.edu.pl/baza/texts_display.php?id=329
ZABILJEENE
Slapsek, S. (2000), Hunting, ruling, sacrificing: traditional male practicies in contemporary
Balkan cultures, u: I Breines, R. Connell and I Eide., Male roles, masculinities and
violence, Paris A culture of peace perspective, UNESCO
Spahi-iljak, Z. (2013), Sjaj ljudskosti: ivotne prie mirotvorki u BiH, Sarajevo,
TPO fondacija
Sviri, J., Feministiki raskol devedesetih: takozvane nacionalistkinje i samoproglaene
antinacionalistikinje, http://goo.gl/yCclnI
Taljanovi, A. (2010), ena u politici BiH, Sarajevo
Tokaa, Mirsad, Spolna i nacionalna struktura rtava i ljudski gubitci vojnih formacija (1991
1996), prema Bosanskoj knjizi mrtvih, IDC http://goo.gl/zTw8Og (10. juni 2014)
Zahirovi, A. (2012), Neko je rekao feminizam: kako je feminizam uticao na ene XXI
veka, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, Fondacija Heinrich Boll, Ured u BiH,
Fondacija CURE
Zarkov, Dubravka (2000), Feminism and the disintegration of Yugolsavia: on the
politics of gender and ethnicity
ili, D., Rodni esencijalizmi, politizacija i mirovni aktivizam na prostoru bive Jugoslavije
Yuval-Davis, N. (2004), Rod i nacija, Zagreb, enska infoteka
Yuval-Davis, N. (2003) Nacionalistiki projekti i rodni odnosi, Trea, asopis Centra
za enske studije, (broj 1-2/vol. V/2003, str. 208)
ene u BiH izmeu valova: moe li specifino kontekstualni feminizam pomoi, (str. 85)
enski glasovi u izvedbenim unjetnostima Zapadnong Balkana 19902010, (str. 90)
Internet izvori:
Sakic-Hatibovic, M; Saracevic, A., (1993), Courage in Journalism Award, http://goo.
gl/2Q3h6L
Kurspahi, K; Kneevi, G., 1992 Courage in Journalism Award, Oslobodjenje, Bos-
nia and Herzegovina, http://goo.gl/yScQF5
http://goo.gl/XWd3yJ
http://www.famacollection.org/bhs/
Abadi-Hodi, A., Osvrt na neke aspekte umjetnike produkcije u BiH 1990-ih,
http://goo.gl/sZWUzp
lanci:
Baki-Mufti, J. (ljeto-jesen-zima, 2003), Zloin silovanja u BiH, Odjek, http://
www.odjek.ba/index.php?broj=03&id=21 (10. juni 2014)
engi, E. (april, 2008), Metak u haljinici, Dani (specijalno izdanje), Civitas
Haman, A. (9. maj 2014), Kadira Mujanovi, ena koja je ivjela u Vijenici, Front
slobode, http://goo.gl/bWRecn (10. juni 2014)
Muli-Buatlija, S. (april, 2008), Vrbanja most, Tri, Nora, tri! O mostu, Suadi i Olgi,
Dani (specijalno izdanje, str.3), Civitas
Paovi, H. (april, 2008), Za ta smo se borili, Dani (specijalno izdanje), Civitas
Seksan, V. (april, 2008), Trijumf volje, Dani (specijalno izdanje), Civitas

Sumeja, magazin za enu i porodicu (2009), No. 8-5 2002, No. 23-2007, No. 32. Tuzla, UGM
Obrazovanje
D.G. (1973), Da li je nepismenost aktualnost BiH, Prosvjetni list (br. 418, str. 4)
Kadri, H. (1967), Konzervativno shvatanje jo prisutno, Prosvjetni list (br. 308, str. 8)
ZABILJEENE
Kadri, M. (1965), Gdje je izvor nepismenih u naoj Republici, Prosvjetni list (br. 258 str. 5)
Kadri, O. (1967), Pedagoko predavanje nepismene ene, Prosvjetni list (br. 308, str. 8)
Kovaevi, D. (1961), kolska sprema i struno obrazovanje ena u Jugoslaviji, Beo-
grad, Izdavako preduzee Rad
Kruni, I. (1967), Jo o osipanju uenika u starijim razredima osnovne kole, Pros-
vjetni list, (br. 306, str. 3)
N.N. (1959), Daleko vea razlika je u viim razredima, Prosvjetni list, (br. 130, str. 2)
Papi, M. (1981), kolstvo u BiH (19411945), Sarajevo: Svjetlost
Petri, N. (1976), Pokretanje odgovornih snaga, Porodica i dijete, (br. 3, str. 10-11)
Svrdlin, . (1984), Porodica i dijete Znaajan asopis za porodino vaspitanje,
Uitelj, (br. 6, str. 123)
unjara, S. (2013), Razvoj specijalnog kolstva u BiH: od 1958. do 1990. godine, Za-
greb-Sarajevo, Synopsis
Vukasovi, A. (1981), Pedagoki tretman humanizacije odnosa meu spolovima, Zagreb,
Zavod za pedagogiju Filozofskog fakulteta Sveuilita u Zagrebu
Film
Aitken, I. (2011), The Concise Routledge Encyclopedia of the Documentary Film, New
York, Routledge
Bogojevi, M. (2012), The Beauty of Gender Sin: Politics of Representation and Gen-
der Masquerading in Yugoslav Auteur Film, Camera Lucida (br. 8, str. 10-14)
Braidotti, R. (2011), Mothers, Monsters and Machines, Nomadic Subjects: Embodi-
ment and Sexual Difference in Contemporary Feminist Theory, New York, Co-
lumbia University Press,
Mulvey, L. (2003), Vizuelno zadovoljstvo i narativni film, Razlika (br. 3-4, str. 1-11)
Slapak, S. (2000), ensko telo u jugoslovenskom filmu: status ene, paradigma femi-
nizma. ene, slike, izmiljaji, (prir. Arsi, B.), Beograd, Centar za enske studije
(str. 121-137)
Slapak, S. (2002), Idenitities Under Threat on the Eastern Borders. Thinking Differ-
ently: A Reader in European Womens Studies, (prir. Griffin, G; Braidotti, R.),
London i New York, Zed Books (str. 145-158)
Omeragi, M. (2013), Da li je mogua de/balkanizacija rodova? Kaenjene progovaraju,
Sarajevske sveske (str. 41-42) http://goo.gl/6ApkrJ (28. maj 2014)
Ugrei, D. (1994), Jer mi smo deki, Kruh i rue (br. 1 str. 30-35)
V DIO
Agencija za statistiku BiH (2013): ene i mukarci u BiH
Agencija za statistiku BiH (2013), ene i mukarci u BiH, Tematski Bilten 3, Sara-
jevo, http://goo.gl/h6zgfF
Babi-Avdispahi, J. (2004), Izazovi Feminizma(The Challenges of Feminism), Sara-
jevo, IF Bosnae

Baki Mufti, J. ( 2012), Pravni fakultet u Sarajevu Iskuenja u vremenu, Godinjak
Pravnog fakulteta u Sarajevu, LV, Sarajevo
Baki-Mufti, J. (2004), Zloin silovanja u BiH lokalna i meunarodna dimenzija,
ZABILJEENE
Izazovi feminizma (br. 26/04. str. 49-54)
Blaevi, D. (2011), Da li ensko pitanje jo postoji u Dolje ti rijeka, dolje ti je pruga,
Sarajevo, Buybook
Bori, Besima (2012), Socijalna pravda u BiH, Poltika participacija u BIH, Sarajevo,
Sarajevski Otvoreni Centar (str. 119-133)
Husanovi, J. (2010), Izmeu traume, imaginacije i nade: Kritiki ogledi o kulturnoj
produkciji i emancipativnoj politici, Beograd, Edicija RE
Ivekovi, R. (2000), (Ne)predstavljivost enskog u simbolikoj ekonomiji: ene, nacija
i rat nakon 1989. godine, u ene, slike, izmiljaji (prir. Arsi, B.), Beograd, Cen-
tar za enske studije (str. 9-30)
Jambrei Kirin, R; koki, T. (2004), Izmeu roda i naroda: etnoloke i folkoristike
studije, Zagreb, Institut za etnologiju i folkloristiku: Centar za enske studije
Spahi-iljak, Z; Spahi, A; Bavi, E. (2012), Baseline studija: ene i mirotvorstvo u
BiH, Sarajevo, TPO fondacija Sarajevo
Jambrei Kirin, R. (2004), Heroine ili egzekutorice: partizanke u 1990-ima, Izmeu
roda i naroda: etnoloke i folkoristike studije, Zagreb, Institut za etnologiju i
folkloristiku: Centar za enske studije
Karapetrovi, M. (2014), The View from Semi-periphery About Feminism and Gen-
der Education in Bosnia and Herzegovina, u Young Women in Post-Yugoslav
Societies: Research, Practice and Policy, Zagreb i Sarajevo, Institute for Social
Research in Zagreb, Human Rights Centre, University of Sarajevo (str. 43-67)
Ler-Sofroni, N. (2002), Kraj tranzicijske paradigme rodna perspektiva, Women and
Politics: Gender and Political Theory, Dubrovnik, ensla infoteka (str. 24-25)
Lokar, Sonja (6. juni 2009), Politika i rod u tranziciji predavanje posdiplomcima
enske studije Sarajevo (Powerpoint presentation)
Lara Bijeljina; HO Horizonti Tuzla (2013), Mir sa enskim licem osnaivanje ena
za suoavanje s prolou, Kvinna till Kvinna,
Mlinarevi, G; Kosovi, L. (2011), Womens Movements and Gender Studies in Bosnia
and Herzegovina, Womens and Gender Studies in Central, Easternand South-
eastern Europe, Part II, aspasia (Vol. 5, str. 128-203)
Mlinarevi, G. (2008), Seksualno nasilje nad enama kao ratni zloin, Dijalog,
asopis za filozofiju i drutvenu teoriju (br. 3-4. str. 53-85)
Mlinarevi, G; Kosovi, L. Womens Movements and Gender Studies in Bosnia and
Herzegovina (str 134)
istraivanja religije u Bosni i Hercevogovini, Fonacija CURE
Potkonjak S. (2008), u Izmeu politike pokreta i politike znanja: Feminizam i enski/
rodni studiji u Hrvatskoj, BiH i Sloveniji, Zagreb, Stud. ethnol. Croat. (vol. 20,
str. 57-96)

Spahi-iljak, Z. (2013), Sjaj ljudskosti ivotne prie mirotvorki u BiH, Sarajevo, TPO fondacija
Spahi-iljak, Z. Popitivanje enskih, feministikih i muslimanskih identiteta (str. 103)
Topi, T; ivanovi, A; Zolja, A. Mirovni aktivizam u BiH, http://www.zenezenama.
org/bos/info/Studija-mir.pdf str 49
ZABILJEENE
Vujkovi, S; Peji, B. (2012), Microstories: konteksti savremene enske umjetnike prakse

nakon dvijehiljadite, Banja Luka: Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske
Zaharijevi, Adrijana (2013), Being an Activist: Feminist citizenship through trans-
formations of Yugoslav and post-Yugoslav citizenship regimes, Edinburgh,
CITSEE Working Paper Series 2013/28
enski glasovi u izvedbenim umjetnositma Zapadnog Balkana 1990 2010, Podgor-
ica, NOVA Centar za feministiku kulturu
Internet izvori:
Braidotti, R. (17. novembar 2010), The Subject in Feminism, YSTOR (str. 155-172)
http://www.jstor.org.
http://scca.ba/about-scca/ (1. juli 2014)
http://goo.gl/JH9tTr (6. juli 2014)
http://goo.gl/zjzQ0f (6. juli 2014)
http://www.bhfilm.ba/udruzenje.php?kat=1&clan=77 (6. juli 2014)
http://goo.gl/UE3YBJ (6. juli 2014)
http://goo.gl/dW8Iuw (6. juli 2014)
http://data.zenskaposla.ba/node/26 (30. juni 2014)
http://goo.gl/fns3ql (30. juni 2014)
http://library.fes.de/pdf-files/bueros/sarajevo/09706.pdf (20. juni 2014)
http://goo.gl/3rmYFE (30. juni 2014)
http://repub.eur.nl/pub/23361 (30. juni 2014)
http://goo.gl/rLL0cB (28. juni 2014)
http://goo.gl/84vkjf (28. juni 2014)
http://goo.gl/sO2Uzk (30. juni 2014)
Knjievnost
Arsenijevi, D. (2006), Prema politici nade: poezija i postratni period u BiH, u Na
tragu novih politika: kultura i obrazovanje u BiH, Tuzla, Centar za istraivaki,
stvaralaki i graanski angaman Grad (str. 275-299)
Arsenijevi, D. (2012), Ljubav nakon genocida, Sarajevske sveske, (str. 39-40, str. 75-
89), Sarajevo, Mediacentar
Avdagi, A. (2003), Pripitomljeni diskurz, Patchwork (br. 1, str. 123-135), Sarajevo,
Rodne studije
Demiragi, A. (2006), Revizija romana Larva i Krug Bisere Alikadi, Sarajevske
sveske (br. 13, str. 369-379), Sarajevo, Mediacentar
Deni-Grabi, A. (2010), Bosanskohercegovakih roman na kraju 20. stoljea, Brko, Preporod
Gazeti, E. (2003), Fenomen enskoga pisma/identiteta u bosanskohercegovakoj
knjievnosti, Patchwork (br.1, str. 99-111), Sarajevo, Rodne studije
Grosz, E. (1995), Space, Time, Perversion, New York i London, Routledge
Lei, Z. (2003), Nova itanja: poststrukturalistika itanka, Sarajevo, Buybook (str. 96-110)

Moranjak-Bambura, N. (2003), Signature smrti i etinost enskog pisma, Sarajevske
sveske (br. 2, str. 113-123), Sarajevo, Mediacentar
Moranjak-Bambura, N. (2004), Ima li rata u ratnom pismu?, Sarajevske sveske (br.
ZABILJEENE
5, str. 79-93), Sarajevo, Mediacentar
Republika (1983), asopis za knjievnost (str. 11-12), Zagreb
Said, W. E. (1999), Orijentalizam, Zagreb, Konzor
ehabovi, . (2004), Mit o Hasanaginici, kulturalne matrice i rodna iskljuivanja,
Razlika/ Differance (br. 9, str. 283-291), Tuzla, Drutvo za knjievna i kultur-
alna istraivanja
Ugrei, D. (2001), ivot je bajka, Zagreb, Konzor
Uice nekad i sad, Uice od 19451997. Proza (19451997), http://www.graduzice.
org/userfiles/files/prozaod1945do1997.pdf
Wachtel, B. A. (2001), Stvaranje nacije, razaranje nacije: knjievnost i kulturna poli-
tika u Jugoslaviji, Beograd, Stubovi kulture
Pozorite
Abdievi A. (2002), Scena i kostim, Sarajevo, Muzej knjievnosti i pozorine um-
jetnosti BiH
Lei, J. (1971), Lada Mansvjetova, u: Narodno pozorite Sarajevo 19211971
(Ubavi, V.), Novi Sad (316-317)
Moranjak-Bambura, N. (2003), Signature smrti i etinost enskog pisma, u Saraje-
vske sveske (br. 2, str. 113-123), Sarajevo, Mediacentar
Muzaferija, G; Rizvanbegovi F; Vujanovi, V. (1995), Antologija bosanskohercegovake
drame XX vijeka, Sarajevo, Alef

Te ene su uradile dosta toga i makar doprinosile tome
da se potreba obrazovanja enske populacije tematizira,
to je, zbog niskog obrazovnog nivoa muke populaci-
je, teko dopiralo do svijesti naeg ovjeka. (...) Ja sam
blie istraivala rad jedne uiteljice katolkinje u Fojnici,
poetkom dvadesetog vijeka. Zvala se Marija Kulijer.
Evo jednog citata iz njenog izvjetaja koji je 1903. upu-
tila Zemaljskoj vladi. Nakon opisa druenja musliman-
skih i katolikih djevojaka (...) navodi stav muslimanske
arije prema redovnom kolovanju muslimanskih cura:
"(...) Valja se boriti proti fanatizma, valja uz vodu plivati.
Na ovu su kolu vazda uprte oi ovdanjih muslimanskih
graana, te se oni nikako pomiriti ne mogu da se njihove
djevojice vie naobraze. Pa i najodluniji, pa i oni, koji
su ve naobrazili dobacuju mi neumjesne satirine ale
pokupljene iz humoristinih listova o enskoj naobrazbi.
Dapae se hvale dosadanjim uspjesima koje su musli-
mani poluili, kao to ve imaju svoja dva lista: Bonjak i
Behar, pa drutvo Gajret i sve to i bez naobraenih ena.
Kad sam jednu uenicu pohvalila, da dobro rauna, do-
bila sam odgovor: E, Esma moe biti ininir - pa ako ne
moe to ona e biti uiteljica u svom domu, u svojoj kui,
pa moe odgojiti ininira. ....tako se valja boriti i meni i
uenicama muslimankama (...)." Ko god ne vjeruje da je
bilo tako, moe doi kod mene u Arhiv, ja u mu pokazati
dokumentaciju o prvim kolama.
Iz razgovora sa Minom Kujovi, Viom strunom sarad-

nicom u Arhivu BiH, koji je vodila Safeta Obhoa
21.06.2006. godine

Zabiljezene Zene I Javni Zivot Bosne I Hercegovine PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zabiljezene Zene I Javni Zivot Bosne I Hercegovine PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZABILJEENE

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

Naslov: Naslov: Zabiljeene - ene i javni

Sarajevski otvoreni centar/autorice

ZABILJEENE. ene i javni ivot Bosne i

Biobiljeke o autoricama, autorima, saradnici i

ISBN 978-9958-536-18-2 (Sarajevski otvoreni

Dvije zaboravljene vladarice 12

UVOD Period austrougarske uprave 16

I DIO: 19141941. ene kroz smjenjivanje epoha 39

II DIO: 19411945. Drugi svjetski rat i iskustva

III DIO: 19451990. ene u socijalizmu od ubrzane

IV DIO: Devedesete, rat i nakon rata u Bosni i Hercegovini 177

V DIO: Granice milenija, sadanjost 226

UMJESTO ZAKLJUKA: enska civilna scena u

Crtica o Rozi 273

Crtica o usisivau 274

Biobiljeke o autoricama, autorima, saradnici i prireivaici 276

naprosto eufemizam: re je o manje ili vie institucionalizovanoj cen-

Knjiga koja je pred vama pokuava predstaviti sliku svijeta ena

8 ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

2 Citat sa predavanja Gorane Mlinarevi Feministika kritika militarizacije

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku 9

formacije o dobijanju/osvajanju prava, o enskim udruivanjima

10 ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

Ti i ja imamo ast upoznati se sa tim enama, makar i na ovaj

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku 11

Dvije zaboravljene vladarice

Iako su prie o bosanskim kraljicama brojne i interesantne, u

3 Toi, . (1998), Ponaanje bosanske kraljice Mare (Jelene) u izbjeglitvu,

12 ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku 13

Esma sultanija. U Jajcu postoji legenda o Esmi sultaniji, po kojoj

8 Izvor: http://en.wikipedia.org/wiki/Esma_Sultan_%281726-1788%29 (14. maj 2014)

14 ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

9 Spisak bosanskih sandak-begova i paa. Izvor: http://bs.wikipedia.org/wiki/Spisak_bosan-

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku 15

Razmee koje e se ovdje obraditi tie se smjene dvije imperije na

Drutvene i kulturne prilike

U periodu Osmanske imperije, ene su bile vezane za kuu,

16 ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku 17

budue uiteljice, pa su neke djevojke ostajale da rade u koli. kola

18 ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku 19

kao to su Skice iz bosanskog ivota, s ciljem da se stekne uvid u duh

20 ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku 21

ene koje su objavljivale u tadanjoj tampi i uope se bavile

22 ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku 23

rava s jedne strane radi na njenom unapreenju, a u isto vrijeme vidi

Prilike u obrazovanju muslimanki

etrdesetogodinja integracija BiH u Habsburkom carstvu

24 ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku 25

ci i irilici.54 Habsburke vlasti su 1897. godine odluile da naprave

26 ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku 27

biti usmeno a ne pismeno, i trebalo bi dolaziti od majke, mua i mua-

Kroz pitanje obrazovanja najbolje se iitivaju namjere okupa-

28 ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku 29