Herta Kuna

Izraz XXXVI / god. XVIII, br. 10, oktobar, 1974.

ISTORIJA LITERARNOG (KNJIEVNOG) JEZIKA - STANDARDNI JEZIK,
NJEGOVA ISTORIJA I PREDSTANDARDNI IDIOMI
Da bi se uspostavile korelacije izmeu pojmova istorija literarnog
(knjievnog) jezika, s jedne strane, te
istorije stamdardnog iezika u njenom obuhvatnijem i uem znaenju,
ukljuujui i predstandardne idiome,414
neophodno je najprije razmotriti svu nagomilanu terminoloku problematiku
povezanu s ovim pojmovima.
Na teritoriji srpskohrvatskog jezika, u stvari, ni do danas nisu potpuno
preieni pojmovi u vezi s terminom
knjievni jezik u odnosu prema jeziku knjievnosti i njegovoj istoriji.415
Naime, na jednom dijelu teritorije, i
kod veeg broja strunjaka, ovaj je termin u potpunosti izjednaen s
terminom standardni jezik i predstavlja
samo njegov sinonim, tako da se u diskusijama oko knjievnog jezika
podrazumijeva, u stvari,
standardoloka problematika.416
S obzirom na to da je D. Brozovi u svojoj knjizi Standardni jezik dao itav
niz argumenata za preferiranje
termina standardni jezik u odnosu prema terminu knjievni jezik417
nesumnjivo je da je suvino da se ovdje
posebno raspravlja o istoj problematici. elim, meutim, da skrenem panju
na injenicu da je u osnovi
termina knjievni jezik sadrana, u sutini, istorijska podloga njegovog
formiranja, impulsi i shvatanja koja
su djelovala na njegovo uobiiavanje, te njegova prvobitna glavna namjena.
Tek kasnije nastaje proirenje
njegovih funkcija na podruja upotreba koja nadaleko premauju njegovo
prvobitno odreenje.
Kada se formirao srpskohrvatski standardni jezik, on je u oba kulturna
centra koja su ga inicirala zamiljen i
formiran, u prvom redu, kao jezik nacionalne knjievnosti i, na drugom
mjestu, kao jezik kole i
administracije. Polivalentnost do koje je izrastao kasnije u prvi mah je
izmicala njegovim tvorcima, to je i
objanjenje zbog ega se u Zagrebu, kao hrvatskom kulturnom centru,
moglo pomiljati na neka rjeenja
koja su bila normativna jedino u svojoj pisanoj realizaciji (kao npr. , tzv.
rogato e).418 U prvoj eposi
stvaranja naeg standardnog jezika diskutovao se o njemu prevashodno kao
o jeziku knjievnosti, o jeziku
knjievnih djela, on je odmjeravan, uglavnom, prema svojoj sposobnosti za
umjetniko izraavanje, druge
njegove funkcije su se, manje-vie, podrazumijevala, ali su potiskivane u
drugi plan.419 Odatle i porijeklo
termina knjievni jezik; uostalom, taj termin je prihvatan i na drugim
jezikim podrujima (v. npr. njem.
Literatursprache, rus. Literaturnyj jazyk, franc. langue litteraire i dr.).
Meutim, termin knjievni jezik nije
bio ni u doba svoga nastanka, a pogotovo ne danas, ni dovoljno pun ni
precizan,
U svakom sluaju, jezik knjievnih djela je istovremeno i iri i ui od
standardnog jezika. S jedne strane, u
knjievnom djelu se pojavljuju idiomi, npr. dijalekatski, koji nisu u direktnoj
vezi sa standardnim jezikom ni
kao njegova supstandardna ili kakva druga deteriorna forma, a, s druge
strane, standardni jezik je po svojoj
funkciji daleko ira kategorija od knjievnog jezika. U prvom redu, on
pretenduje da bude i kolokvijalni jezik
najveeg dijela urbanog stanovnitva, a sa sve veom industrijalizacijom i
opim podizanjem kulturnog i
obrazovnog nivoa i velikog dijela seoskog. Na taj nain norma, koja je
osnovni preduslov za nastanak i
funkcioniranje standardnog jezika, ukljuila je pored gramatike, leksike i
fonoloke razine jezika i njegovu
ortoepiju, s jedne, a, naravno, grafiju i ortografiju, s druge strane. Meutim,
koliko je u prvi mah bila
pretenija njegova pisana forma, dokaz je, u prvom redu, u injenici da se
pri normiranju standardnog
srpskohrvatskog jezika najvie kopalja lomilo upravo oko grafije i ortografije
i rjeavanje tih problema, u
kojima se standardni jezik i vrlo odluno obraunao sa tradicijom ranijeg
literarnog jezika420 dalo je privid da
je u pitanju prvenstveno jezik knjievnosti, jezik knjiga, te jezik pismenosti
uope.
Meutim, dok je u pitanju samo ua problematika standardnog jezika u
njegovoj sinhroniji, ova terminoloka
razlika, pa i nepreciznost nije od takvog kardinalnog znaaja da bi bila
presudna za potrebu definitivnog
odbacivanja termina knjievni jezik. Problemi se pojavljuju kada pokuamo
da cijelu problematiku stan-
414 Termin idiom upotrebljavam u znaenju kao u knjizi D. Brozovia,
Standardni jezik, Matica hrvatska, Zagreb,
1970.
415 V. l. Grickat, Jezik knjievnosti i knjievni jezik na osnovu srpskog
pisanog naslea iz starijih epoha, JF
XXVIII sv. 12, Beograd, 1969, str, 136.
416 Za termin standardoloki v. D. Brozovi, Sociolingvistika situacija i
problemi jezine standardizacije u
slavenskom svijetu XVIII stoljea, Radovi Filozofskog fakulteta u Zadru, sv.
11, Zadar, 1973, str. 17.
417 V. D. Brozovi, Standardni jezik, str. 1418; M. Ivi, Dananji aspekti
prouavanja srpskohrvatskog knjievnog
jezika, Zbornik za filologiju i lingvistiku IVV, Novi Sad, 1961/62, str. 110
115.
418 V. Lj. Jonke, Knjievni jezik u teoriji i praksi, Zagreb, 1965, str. 2830.
419 U polemikama Vuka i njegovih protivnika uvijek je u prvom planu
podesnost Vukovog jezika za knjievno
izraavanje (v. o tom Vuk St. Karadi, Skupljeni gramatiki i polemiki
spisi, Beograd. 1896; A. Beli o Vukovim
pogledima na srpske dijalekte, Glas SKA LXXXII, Beograd, 1910, str. 101. i
d. Slian stav je bio i kod eha/ v. A.
Jedlika, Teorija prake kole o knjinem jeziku, Jezik in slovstvo X,
Ljubljana 1965, str. 183 i d. i tamo navedenu
literaturu).
420 V. P. Ivi, O Vukovom rjeniku iz 1818. godine, Beograd, 1966, str- 64 i
d.
176
dardnog jezika sagledamo na dijahronom planu, uzimajui u obzir ne samo
tokove njegovog razvoja od
prvih normativnih zahvata do konane kodifikacije nego i atavu
problematiku predstandardnih idioma, koji
su s njom neraskidivo povezani.421 U tom sluaju, da bi se uope razumjeli
procesi i da bi se mogla dati
araumentovana objektivna nauna ocjena, valja u razmatranje ukljuiti sve
one tokove jezikog razvoja koji
su bili preduslov za stvaranje standardnog jezika upravo takvog kakvog
imamo, sa svim manjkavostima i
unutranjom nekoherentnou i varijantskom polarizacijom. A upravo u
takvom razmatranju javija se
potreba da se strogo razgranii ono to je neposredno vezano za
problematiku standardnog jezika, tj. sve
one jezike fenomene iji je neposredni kontinuitet standardni jezik od
opcije i ire problematike jezika
knjievnosti uope.422
Osim toga, postoji i pitanje koliko duboko u prolost treba pratiti tokove
predstandarda. Da li je mogue i da
li je potrebno traiti istorijsku komponentu savremenog standardnog jezika
ak u srednjem vijeku, u
pismenosti koja je, bar u glavnim potezima, predstavnik istorijskih tokova
ivih govora prirodnog jezika, u
sutini najveim dijelom nezavisnih od knjievnojezike djelatnosti.423
Time ne mislim rei da je nastanak standardnog jezika vezan iskljuivo za
razvoj jezika literature i da
proizlazi iz njega, mada je udio literarnog jezika u njegovom nastanku
relativno znatan, nego samo da je
razvoj centralnih novotokavskih govora koji su legli u osnovu
srpskohrvatskog standardnog jezika potpuno
nezavisan od procesa normiranja standardnog jezika. Naime, kada uzimamo
u obzir razvoj, treba rei da se,
kad je u pitanju standardni jezik i predstandardni idiomi, ne moe govoriti o
isto intralingvistikom razvoju,
jednoznanom u smislu razvoja jezike strukture po njenim unutranjim
zakonitostima. Standardni jezik je,
nesumnjivo, sociolingvistika pojava, tavie, ima autora koji smatraju da
standardni jezik treba prouavati
u okviru sociologije, kao posebna njezina grana sociologija jezika, pri emu
se, u prvom redu, standardni
jezik prouava kao drutveni fenomen sa reperkusijama na planu socijalnih
struktura, socijalnog prestia i
svih sociolokih implikacija koje sadri stepen vladanja standardnim jezikom
odreene socijalne grupacije.424
Meutim, i pored toga to je standardni jezik nesumnjivo najue povezan sa
politikim, ekonomskim i socijalnim
ustrojstvom drutva, te kao takav pripada kategoriji sociolokih pojava, on
je istovremeno i istorijska
pojava i, napokon, po svojoj sutini i lingvistika, jer njegova konkretna
realizacija zavisi, s jedne strane, od
postojee jezike stvarnosti, a s druge, od dijahrone razvojne linije
odreenih jezikih fenomena.
Standardni jezik je vrlo kompleksna pojava, gledano u oba plana, sinhronom
i dijahronom. Dok je na
sinhronom planu usko vezan za drutvenu i politiku sferu, u kojoj se
odraava kao socijalni faktor po svome
prestiu i po svojoj povezanosti sa socijalnim kategorijama drutva, dotle u
svojoj dijahronoj komponenti, uz
vezanost za sociopolitiku sferu, predstavlja i sastavni dio kulturne
nadgradnje, pa je kao takav u znatnoj
mjeri povezan sa kulturnom tradicijom. Ovo posljednje proizlazi iz injenice
da konkretna jezika situacija u
literaturi i pismenosti bilo kojeg podruja moe biti dvojaka. Ona ili na neki
nain kontinuira raniju
iiterarnojeziku tradiciju, produavajui neke njezine pravce i tendencije, ili
je prema njoj u aktivnoj
opoziciji, pri emu opet karakter tradicije uslovljava indirektno nove
tendencije i odreuje idiome u kojima
se trai lingvistiki osnov standardnog jezika.425 U tom smislu se ova
kretanja uklapaju u ope tokove
kulturnog razvitka, mada e kao regulativ odreenu ulogu igrati i konkretna
situacija u prirodnom jeziku.426
Prema tome, i predstandardni idiomi mogu se razmatrati samo u tome
kontekstu, a istorija standardnog
jezika mora uzimati u obzir sve ove injenice.
U modernom smislu standardni jezik je standardan upravo po svojoj
relativno strogoj kodificiranosti, zbog
ega on jedini predstavlja, pored lokalnih govora, konkretni jeziki idiom.427
Inae u lingvistikom smislu
svaki prirodni jezik je po svojoj sutini dijasistem, i po tome nekonkretan,
jer se nuno raspada na nizove
raznovrsnih, vie ili manje bliskih jezikih idioma, od kojih svaki ima svoju
sopstvenu strukturu i u jezikoj
421 Tom se problematikom u posljednje vrijeme bavilo vie autora koji su
termin standardni, odnosno, knjievni
jezik upotrebljavali vrlo razliito s obzirom na njegovu dijahronu
komponentu (v. Z Vince, Udio Slavonije i
Dalmacije u oblikovanju hrvatskog knjievnog jezika, VII meunarodni
kongres slavista, Warszawa, Hrvatsko
filoloko drutvo, Zagreb, 1973; J. Vonina, - O kontinuitetu hrvatskoga
knjievnog jezika od 15. do 18. stoljea,
VIl meunarodni kongres slavista, Warszawa, Hrvatsko filoloko drutvo,
Zagreb, 1973; Mladenovi A., Tipovi
knjievnog jezika kod Srba u drugoj polovini XVIII i poetkom XIX veka,
Referati za VII meunarodni kongres
slavista u Varavi, Novi Sad, 1973; H. Kuna, Udio franjevake knjievnosti
XVIII vijeka u stvaranju literarnog
jezika zapadnog srpskohrvatskog podruja, Knjievni jezik, 34, Sarajevo,
1972; B. A. Stolz, On the History of the
Serbo-Croatian Diplomatic Language and Its Role In the Formatlon of the
Contemporary Standard, American
Contributions to the Seventh International Congress of Slavists, Volume l,
315332.)
422 Ovu vrstu povezanosti ne treba mijeati sa sukcesivnou, npr.
slavjanosrpski neposredno vremenski prethodi
Vukovom normiranju, ali ipak ne spada u predstandardnu problematiku.
423 V. I. Grickat, n.d., str. 13 i d., te isti autor: Aktuelni jezlki l tekstoloki
problemi u starim srpskim irilskim
spomenicima, Beograd, 1972.
424 V. D. Brozovi., Sociolingvistika situacija; P. Brang, Uber die Aufgaben
der Sprachsoziologlschen Forschung,
vornemlich am Beispiel der russischen Llteratursprache, Schweizerische
Beitrage zum VII Internationalen
Slavistenkongress in VVarschau, August, 1973; K. Gutschmidt, Parallele und
divergente Entwicklungstendenzen in
jungen slawischen Literatursprachen aus soziolinguistischer Sicht, Zeitschrift
fur Slawistik, knj. XVIII, 1973, sv. 4.
425 V. D. Brozovi, Standardni jezik, str. 85 i d., te B A. Stolz, n. d.
426 Up. B. irmunskij, Nacional'nyj jazyk i social'nye dialekty. Lenjingrad,
1936, str. 40 i d.
427 O terminu konkretan v. Brozovi, Standardni jezik, str. 12.
177
realizaciji svoj posebni kod. Prema tome, potpuno stoji Brozoviev zakljuak
da je svaki vii rang jezika
apstraktniji od prethodnog, tj. dijalekti od lokalnih govora, a jezik od
dijalekata. Svaki od tih stupnjeva
objedinjuje manji broj identinih osobina; prema tome, svaki za sebe
predstavlja stupanj u sistemu, ali to
nije istovremeno i stupanj realizacije, jer za vie stupnjeve konkretne
realizacije i ne postoje. Ujedno da
napomenem i praktinu stranu problema. Ukoliko je rang vii, utoliko je
manja sporazumijivost svih
njegovih predstavnika, jer je u principu manji broj istih osobina; na nivou
jezika ona je manja izmeu
predstavnika raznih dijalekata, a vea unutar jednog dijalekta, tj.
predstavnika raznih lokalnih govora
unutar istog dijalekta.
Ako se jezik posmatra kao dijasistem i kao apstraktna jedinica koja na
izvjestan nain identificira one
strukturalne osobine koje povezuju razliite postojee konkretne govore u
jednu cjelinu, onda je raanje
jednog strogo kodificiranog jezikog sistema mogue samo ako su prethodno
prevladani problemi nivoa
objedinjavanja, ako su drutvenopolitike i kulturne prilike jednog drutva
sazrele za njegovu pojavu i
drutvo to osjea kao imperativni zadatak, te ako postoji izvjesna tradicija
jezikog izraavanja koji je opciji,
univerzalniji barem od lokalnih govora, ako ne ve od jezika lokalne iii ue
pokrajinske knjievnosti i koji je,
naravno, prikladan za usvajanje na irem podruju bez veih tekoa.428
Ako se standardni jezik posmatra na taj nain, tj. kao istorijski uvjetovana
injenica koja ima svoju
drutvenu bazu, oito je da se on mora posmatrati, prije svega, polazei od
teoretskih sociolingvistikih
polazita.429 Pri tome treba imati naroito u vidu da je jezik sredstvo
komunikacije, te da, prema tome, u
njemu na neki nain bivaju odraene sve promjene u drutvu, samo to je
njegova komunikaciona funkcija
ujedno i faktor usporavanja, faktor kontinuiteta i, prema tome,
konzervativnosti. Da bi se obezbijedila
komunikacija izmeu generacija, promjene u jeziku nuno ne smiju i ne
mogu biti takve da ih u toku ivota
bilo koji predstavnik moe osjetiti i ocijeniti kao bitne promjene strukture.
Upravo u jeziku je, meutim,
najprisutnije dijalektiko jedinstvo prelaza kvantiteta u kvalitet, neprekidno
nagomilavanje kvantitativnih
promjena koje neosjetno dovode do kvalitetnog skoka, to je mogue
sagledati jedino u jednoj vremenski
veoj jedinici od one koju predstavlja jedan ljudski vijek, ili vijek ak i dviju
ljudskih generacija.430 Meutim,
s druge strane, pogreno je jezike promjeno posmatrati kao homologne
prema strukturalnim promjenama
drutva, jer bez obzira na svoju komunikacionu funkciju i na injenicu da se
jezikom izraava postojea
stvarnost i postojei odnosi, on upravo zbog toga ne moe direktno odraziti
promjene u tim odnosima.431
Prije svega, jezik po nekim svojim funkcijama ulazi u sferu drutvene
nadgradnje kao sastavni dio kulture,
koja nije direktni odraz promjene u bazi drutva; drugo, kako jezik
obezbjeuje komunikacione procese
unutar ljudskog drutva i po vremenskoj, a ne samo po prostornoj osi, on
nuno zadrava svoj identitet i u
vremenu, a i svoje unutarlingvistike razvojne tendencije imanentne samoj
jezikoj materiji. Uloga
drutvenih promjena u mijenjanju njegove strukture realizira se samo u
skladu sa zakonitostima
imanentnim njegovoj strukturi u vrlo sporim procesima. Tako, kada
govorimo, npr, o ujednaavanju dva
reda afrikata u pojedinim srpskohrvatskim govorima, navode se, vrlo
argumentovano, kao bitna komponenta
takvog razvoja, sociolingvistiki uzroci: bilingvizam sa socijalno uslovijenim
prestinim momentom;432
takoe, kada je u savremenom jeziku rije o gubljenju postakcenatskih
duina, onda bi trebalo ispitati nije li
tome procesu, izmeu ostalih razloga, doprinijela urbanizacija i
industrijalizacija koja namee drugi tempo
ivota, pa, prema tome, i drugi tempo govora, to potpomae proces koji je
mogao biti zaet na nekom od
podruja zajednikog jezika iz drugih, isto artikulacionih uzroka.
Ovakvih injenica ima, nesumnjivo vie u savremenom jeziku, a bilo ih je i u
njegovoj prolosti. Meutim,
ovakva istraivanja zahtijevaju detaljno poznavanje svih sociopolitikih
stanja i istorijskih uslova razvoja,
kao i specifinosti svakodnevnog drutvenog ivota svih slojeva, to je
veoma teko ustanoviti kad su u
pitanju stariji, davno protekli periodi. Mi, uglavnom, ne znamo koji su
ekstralingvistiki razlozi uticali na
mijenjanje nekih bitnih crta jezika ne zato to se ne moe utvrditi nikakva
zakonitost u tim procesima i
odnosima, nego prosto zato to nam nedostaju ve pominjani precizni
podaci.433 Meutim, ovo ima svoju
punu vanost kada je u pitanju istorijska dijaloktologija, koja identificira
posebne promjene pojedinih
dijalekata i govora i prati, manje-vie, spontano razvojne procese, koje
istorijska gramatika uopava na nivo
zajednikog jezika kao istorijsku projekciju savremenog stanja jezika,
njegovih dijalekata i konkretnih
lokalnih govora. Meutim, kad je rije o standardnom jeziku i njegovom
razvoju, u tom sluaju ie situacija
bitno drukija, kao to proizlazi iz ve utvrenog karaktera samog
standardnog jezika. Upravo na toj taki
428 Up. irmunskij, n.d., str. 40 i d.; M. M. Guhman, Nekotorye obie
zakonomemosti formirovanija i razvitija
nacional'nyh jazykov, Voprosy formirovanija i razvitija nacional'nyh jazykov,
Moskva, 1960; V. V. Vinogradov,
Diskusije o terminima l historijsko-lingvistikim pojmovima u suvremenoj
nauci o knjievnom jeziku i njegovoj
historiji, Umjetnost rijei, X. Zagreb, 1968. 155181.
429 V. L. B. Nikol'skij, O predmete sociolingvistiki, Voprosy jazykoznanija 1,
Moskva, 1974, str. 6067, i tamo
navedenu literaturu.
430 Up. O. Jespersen, ovjeanstvo, narod i pojedinac sa lingvistikog
stanovita, Sarajevo, 1970, str. 30 i d.; E.
Benvenist, Struktura jezika i struktura drutva, Trei program, Radio
Beograd, 1973, str. 121.
431 V. E. Benvenist, n.d., str. 119. i d.
432 V. P. Ivi, Die serbokroatische Dialekte, Gravenhage, 196, str. 161.
433 V. o ovoj problematici L. B. Nikol'skij, n. d., str. 6567.
178
mi se sreemo sa kompleksnom problematikom predstandardnih idioma i sa
cijelim kompleksom pitanja
koja se tiu razgranienja sfere istorije standardnog jezika i predstandardnih
idioma i problematike istorije
literarnog jezika, drukije reeno, Istorije jezika literature.434
Naime, za dijahrono prouavanje jezika, kao i za prouavanje jezikih
struktura uope, presudni su korpusi,
koji su materijalna osnova za prouavanje, pa, prema tome, i njihov izbor po
kriterijumima relevantnosti za
svaki jeziki idiom ili za pojedinani koine ima primarni znaaj. Izbor korpusa
i njegova stroga precizacija
jest, ujedno, i izbor metodologije i teoretskih premisa za istraivanje. Naime,
odbir tekstova koji ulaze u
korpus je zasnovan na teoretskom konceptu istraivaa. Ukoliko, npr.,
istraiva ne razdvaja literarni jezik
od jezika kao dijasistema ili od konkretnih govora, on e u korpus ukljuiti
sve tekstove jednog podruja i
vremena bez vee distinkcije bez obzira na to ta izuava. Dok sinhronijska
prouavanja pored pisanog
korpusa imaju i govorene korpuse, koji mogu da slue kao vrlo bitan
korektiv, zatim u svakom sluaju i
idiolekt samog istraivaa, kad su u pitanju dijahrona izuavanja, ova
komponenta u potpunosti nedostaje.
Istraivau jedino preostaje da govoreni jezik, a u svakom sluaju i pisani,
rekonstruie na temelju tekstova,
sluei se komparativnim istraivanjima kao svojevrsnom irom bazom, tako
da teoretski koncept
istraivanja dolazi u prvi plan ve pri konstituisanju korpusa.
S druge strane, sam karakter svakog pojedinog korpusa zavisi od itavog
niza objektivnih, pa i subjektivnih
komponenti. Prije svega, razni ekstralingvistiki razlozi odreuju brojnost
sauvanih spomenika, njihovu
raznovrsnost, nivo ouvanosti, mogunost utvrivanja identiteta:
vremenskog, autorskog i regionalnog
samih spomenika, materijal na kome su pisani i sl., to sve moe da ima
znaaja za rjeavanje odreenih
pitanja u raznim sferama jezika. Zatim, kako je ve pomenuto, u prvi plan
izbija konceptualni stav samog
autora, piemise od kojih polazi, ope teoretsko shvatanje lingvistike
problematike, to sve utie na
kriterijume izbora tekstova koji ulaze u korpus zavisno od cilja lingvistikih
istraivanja. Prema tome, kod
istog istraivaa i kad polazi sa istih lingvistikih pozicija korpus bi trebalo da
se razlikuje prema svrsi
istraivanja, jer je iz istog korpusa zapravo nemogue istraivati razliite
jezike fenomene. Posmatrano sa
te linije, neprihvatljiv je stav da se problematika istorije literarnog jezika,
istorijske gramatike, istorijske
dijalektologije i istorije standardnog jezika prouavaju iz istog korpusa.435
Naravno, to jo ne znai da za sve
ove discipline korpusi moraju da budu apsolutno razliiti, ali je u svakom
sluaju neophodno razgraniavanje
po kriterijumima relevantnosti samog teksta za tip jezikog idioma koji se
istrauje, a i po vremenskom
kriterijumu kad su u pitanju takvi jeziki idiomi koji su na izvjestan nain
povezani po istorijskoj
suksesivnosti.436
Iz ovog nuno proizlazi da je od presudnog znaaja, da bi se utvrdila sutina
istorije literarnog jezika, ne
samo utvrditi znaenje termina i sadraj prouavanja ove discipline nego i
razgraniiti korpus tekstova koji
ulaze u njeno prouavanje od ostalih srodnih korpusa. Da bi se, meutim,
strogo precizirali zadaci, neophodno
je razmotriti odnos pisanih tekstova koji pripadaju dijahroniji prema
istorijskoj gramatici i
istorijskoj dijalektologiji. Obje ove jezike discipline upravljene su prema
govorenom aspektu jezika, prema
jeziku kao sredstvu neposredne ljudske komunikacije, te prema strukturi i
supstanciji konkretnog jezikog
dijasistema. Postavlja se pitanje: da li su pisani tekstovi vjeran odraz stanja
govorenog jezika, da li su to svi
tekstovi podjednaki, te od ega zavisi nivo jezike unifikacije koji je
proveden u tekstovima pisaca, kao i
njegove konkretne regionalne granice, zatim, da li karakter jezika zavisi od
tematskog karaktera teksta. Ovo
su naelna pitanja i trae da se na njih tako i odgovori.
Na prvo pitanje odgovor je mogu ve i sa stanovita sinhrone jezike
prakse, S obzirom na iskustvo,
mogue je rei da se govoreni jezik i njegov pisani aspekt gotovo nikad ne
podudaraju u potpunosti, i te
razlike nisu samo ortografsko-grafijske prirode nego upravo sutinski
lingvistike. Naime, samo prenoenje
komunikacije iz artikulaciono-akustike sfere u manuelno-vizuelnu nuno
namee drukiji tretman jedinica
razliitih lingvistikih nivoi, neophodna dinamika suksesivnost ivog govora
biva zamijenjena statikim
nizom grafikih znakova koje je mogue percipirati i u ponovljenim
vremenskim intervalima, i to vizuelno,
to uslovljava drukije strukturiranje pojedinih jezikih cjelina. Osim toga, u
pisanom tekstu uvijek postoji
mogunost vanjskih (lektorskih, cenzorskih i dr.) intervencija na svim
jezikim nivoima.437
Ukoliko se ide dalje u dijahroniju, ove razlike su sve vee u veini pisanih
spomenika, jer je pismenost uope
ograniena na sve manji broj pripadnika jedne govorne zajednice, i ti su
predstavnici u veini socijalno
diferencirani po liniji prestia od ostalih lanova zajednice. Kako je
pismenost prestini momenat u drutvu,
a po tome ujedno i klasno obiljeje u veini sluajeva, nuno se u literaturi
nametala i jezika distinkcija
prema ostaloj jezikoj komunikaciji dostupnoj svim slojevima.438 Uostalom,
u sociolingvistici je ve davno
434 Up. V. V. Vinogradov, n. d.
435 V. i. Grickat, Jezik knjievnosti i knjievni jezik, JF XXVIII, sv. 12,
Beograd, 1969, str. 136; B. Unbegaun,
Les dbuts de la langue litteraire chez les Serbes, Paris, 1935, str. 15 i d.
436 V. Junkovi Z., Jezik Antuna Vramca i podrijetlo kajkavskoga dijalekta,
Rad JAZU, knj. 363, Zagreb, 1972, str.
65 i d.; Unbegaun B., n.d., str. 14 i d.; Kuna H., Djela bosanskih tranjevaca
s gledita istorijske dijalektologije,
Jezik V, Zagreb, 1962/63.
437 U starijim epohama je velik uticaj i izdavaa, zatim tehnikih
mogunosti, kod posthumnih izdanja redaktora (v.
npr. Solarieve intervencije u Dositejevom Mezimcu i dr.).
438 V. irmunskij B., n. d., str. 29. i d., str. 68 i d.
179
zapaena prestina vrijednost pojedinih jezikih idioma u direktnoj zavisnosti
od pripadnosti odreenom
sloju socijalne strukture njegovih nosilaca. Pored toga, kako je literatura, a s
njom i pismenost, sastavni dio
drutvene nadgradnje u sferi kulture, jedan od bitnih elemenata u
pismenosti uope, a u literaturi posebno,
bila je kulturna tradicija, a to znai sa stanovita jezika naslijeeni jeziki
potencijal u njegovoj pisanoj
formi, koji je u zavisnosti od sociopolitikih momenata u odreenoj mjeri
integriran u pisani jezik, mada vrlo
nejednako s obzirom na njegove razliite anrove,439 Iz svega dosad
reenog jasno slijedi zakljuak da je
odraavanje konkretnih govora u pisanom tekstu obrnuto srazmjerno sa
literarnim karakterom teksta, bolje
reeno, s njegovim literarnim pretenzijama.
Pitanje nivoa unifikacije je kompleksnije utoliko to je odgovor na to pitanje
jae nego u prethodnom sluaju
uslovljen istorijskim momentima, s obzirom na to da jedino konkretna
istorijska i socijalna situacija
uslovljava jeziko ponaanje pisaca (u najirem smislu rijei) samim tim to
ona definira, izmeu ostalog, i
jeziku situaciju,440 emu se pridruuju i ostali sociolingvistiki korektivi,
kao to je znaaj socijalnog sloja iz
kojeg potjee veina pisaca, te nivo njihove prosjene obrazovanosti,
obiajni jezik kolovanja i dr. Ovo
znai da je bez detaljnijeg izuavanja razliitih jezikih situacija nemogue
dati lingvistiki argumentovanu
opu definiciju odnosa zavisnosti. Ipak ostaje fakat da prouavanje istorijske
situacije i njenih relacija prema
pisanim tekstovima datog korpusa pridonosi ne samo razjanjavanju
konkretnog problema nego je i korak
blie utvrivanju zakonitosti u tom domenu. Slino je mogue rei i za
utvrivanje regionalnih granica bilo
kojeg literarnog koinea. One, meutim, nisu odreene ni stanjem dravne,
pa ni dijalekatske granice nego,
u prvom redu, sklopom dalih istorijskih i istorijskojezikih injenica, te
kulturnom istorijom i tradicijom.
Ipak, ve se i pri povrnom razmatranju moe uoiti da regionalna
rascjepkanost literarnog jezika prati,
manje-vie, politiko-regionalnu rascjepkanost drutva koje se slui jednim
prirodnim jezikom, i to
ukljuujui i socijalnu stratifikaciju.441
Naprijed su ve pominjani anrovi pisanog jezika, to je, zapravo, samo
jedan od naina izraavanja
tematske diferencijacije, a cijelo pitanje se svodi, u stvari, na problem
funkcionalnih stilova, o emu e biti
jo posebno govora. Ovdje, ipak, treba rei da je mjera zavisnosti jezika od
tematike obrnuto proporcionalna
stepenu normiranosti jezika; ukoliko je normiraniji, diferencijacije prema
tematskom sadraju bie sve
manje izraene. U standardnom jeziku diferencijacija ostaje na sintaksiko-
stilistikom i leksikom planu, u
ranijim epohama ona moe da obuhvata i ostale jezike planove.
Prema tome, u strogom smislu rijei nijedan pisani tekst se ne odnosi prema
jeziku obine usmene
komunikacije, tj. prema lokalnom govoru, interdijalektu, ili ak kulturnom
jeziku vieg sloja, kao njegov
adekvatan odraz. Ipak., prethodno izloena shvatanja dozvoljavaju
pretpostavku da izvjestan broj pisanih
spomenika koji nemaju prestini karakter u svojim vremenskim relacijama,
tj. koji pripadaju niim slojevima
pismenosti, a ne literaturi, mogu da po slue kao baza za prouavanje
konkretnih jezikih idioma odreenog
podruja i vremena.442 Naime, mora se pretpostaviti, a za to ima i dovoljan
broj egzaktnih primjera, da ona
pismena komunikacija koja nije u socijalnom pogledu vezana iskljuivo za
gornje slojeve drutva, bilo po
realizaciji, bilo po iroj namjeni, proporcionalno svojoj demokratinosti
odraava konkretni jeziki idiom ueg
prostora i vremena.443 Prema tome, kao baza za odreivanja korpusa
tekstova istorijske dijaiektologije
posluie onaj tip pisanih tekstova koji nemaju izrazitiji literarni karakter,
drugim rijeima, onaj koji je po
svojoj funkciji ili namjeni u datom vremenskom periodu i na datom prostoru
smatran neliterarnim,
praktinim i utilitarnim i, osim toga, ili nema univerzalniji karakter, ili,
ukoliko ga ima, onda je strogo vezan
za praktinu stranu ivota. ta e od korpusa tekstova istorijske
dijaiektologije ui u korpus istorijske
gramatike zavisie u svakom pojedinom sluaju od karaktera dijasistema
koji je predstavljen jednim
lingvistikim identitetom, jednim jezikom.
Ovakvo odreivanje osnovnog korpusa tekstova za dvije lingvistike
istorijske discipline ne znai,
istovremeno, da se ostali tekstovi ne mogu uope upotrijebiti za ovakva
izuavanja. Meutim, navedeni
korpus predstavlja etalon za odmjeravanje svih ostalih pisanih tekstova istih
vremenskih i prostornih
koordinata, pa se pri takvom odmjeravanju, u veini sluajeva, lako
konstatuju vea ili manja odstupanja,
koja veinom nije mogue svesti na specifinosti autorovog idiolekta. U
stvari, pokazae se da isti prostor i
isto vrijeme, a ponekad ni isti autor, nisu ni u kom sluaju garancija za
identinost jezika razliitih tipova
pismenosti i literature, i to ne samo u oblasti strukturiranja reenice nego
openito na svim jezikim
nivoima, pa ak i u fonolokom sistemu, koliko ga je mogue identifikovat: iz
grafijsko-ortografskih uzusa.444
439 Up. N. I. Tolstoj, Rol' drevneslavjanskogo literaturnogo jazyka v istorii
russkogo, serbskogo i bolgarskogo
literaturnyh jazykov v XVIIXVIII v., Voprosy obrazovanija vostono-
slavjanskih nacional'nyh jazykov, Moskva,
1962, str. 5. i d.;,A. l. Efimov, Istorija russkogo literaturnogo jazyka,
Moskva, 1954, str. 76. i d.
440 O terminima jezika situacija i jeziko ponaanje v. L. B, Nikol'skij n.
d., str. 62-63.
441 V. irmunsklj, n.d., str. 31. i d.; S. Jankovi, Fenomen diglosije u
jeziku, Trei program Radio Beograda, 1973,
str. 195. i d.
442 V. o tom Unbegaun B n.d., str. 15; P. Ivi, Srpski narod i njegov jezik,
Beograd, 1971, str. 129. i d. i O nekim
problemima nae istorijske dijaiektologije, JF XXI, str. 100.
443 U tom je pogledu ilustrativan odnos izmeu jezika razliitih literarnih
anrova, npr. Drievih graanskih
komedija i ljubavne lirike, Rajieve Istorije slavenskih narodov i Boja zmaja s
orlovi i dr.
444 O vanosti razrjeavanja grafije v. Junkovi Z., n. d., str. 20, 25, i d.
180
Ovakvo posmatranje dovodi nas direktno do tekstova koji predstavijaju
specifian korpus istorije literarnog
jezika kao onog jezikog realiteta koji je najee ostvaren jedino u svojoj
pisanoj formi445 i odnosi se na
priblino slian nain prema korpusu tekstova istorijske gramatike i
dijalektologije kao to se danas odnosi
standardni jezik prema raznim supstandardnim idiomima ili dijalektima.
Drugim rijeima, pismenost koja u
bilo kojoj eposi prije pojave standardnog jezika ima literarni karakter prema
mjerilima onog vremena, koja u
svojoj sociopolitikoj realnosti ima prestini karakter kao fenomen kulturne
nadgradnje, pa se zbog toga
nalazi u sferi specifine i ograniene komunikacije, mada je upravo zbog
toga i sposobna da prelazi granice
koje omedavaju konkretne govore, pa i cijele regije povezane irom
jezikom komunikacijom na bazi veeg
broja relevantnih a istovrsnih opozicija, takva pismenost je baza za
izuavanje onih jezikih idioma koji se
uklapaju u sistematska prouavanja istorije literarnog jezika kao
dijahronijske i sociolingvistike discipline.
Kao to je razumljivo iz prethodne definicije korpusa istorijske dijalektologije
i gramatike, mada su
kriterijumi za odbir tekstova korpusa istorije literarnog jezika stabilni i
konstantni, bie ipak za svaki period i
za svaku regiju potrebno posebno utvrivati karakter samih tekstova koji
ulaze u ui korpus istorije
literarnog jezika.446 Naime, u svakom pojedinom momentu je stvarni
sadraj toga korpusa sociolingvistiki
uslovljen prema tome, promjenljiv, zavisan od itavog niza
ekstralingvistikih fakata, s jedne strane, kao i
od konkretne jezike strukture ne samo sinhronog tipa jezika direktne
komunikacije nego i od strukture
jezika literarnog nasljea, elementa koji je prevashodno vezan za
kulturnoistorijsku sferu. Osim toga, iz
date definicije proizlazi i potreba da se u svakom konkretnom sluaju utvrdi,
makar u najgrubljim potezima,
osnovni drutvenopolitiki i kulturnoistorijski karakter epohe one jezike
zajednice iji literarni jezik
razmatramo, jer se samo na bazi takvih analiza mogu utvrditi relevantni
kriterijumi za obrazovanje korpusa.
Ovo, u krajnjoj liniji, znai da se i za istu jeziku zajednicu, pa i za isti
prostor, na vremenskoj osi mijenja
karakter tekstova koji ulaze u korpus ove lingvistike discipline, u prvom
redu, u zavisnosti od drutvenog
vrednovanja pojedinih anrova pismenosti u tematskom smislu te rijei.
Ovakvim suavanjem dolazimo, u krajnjoj konzekvenci, do sutinskog
pitanja istorije literarnog jezika:
utvrditi kako se u pojedinim jezikim zajednicama kroz sve periode
pismenosti kreirao jezik pismene
komunikacije na nivou umjetnikog, kultnog i kulturnog izraza. Bitna je
karakteristika ovog jezika da je
univerzalniji od konkretnih lokalnih govora i nuno ih prevazilazi, a da pri
tome, iako tei objedinjavanju u
izvjesnom irokom smislu rijei, ipak ne normira i ne dobiva status
standardnog jezika, mada postoji, u
veoj ili manjoj mjeri, labilna norma, ili bar izvjesni jeziki uzusi, maniri, koji
predstavljaju proizvod
neposredne literarnojezike tradicije i konkretnih potreba onih slojeva koji
neposredno uestvuju u kreiranju
i konzumiranju literarnih proizvoda. Prema tome, ako se moe govoriti i ako
se govori o standardnom jeziku
kao sociolingvistikoj disciplini, pa ak i disciplini ire sociologije jezika, onda
se sociolingvistlki prosede
namee kao neposredna nunost upravo i za istoriju literarnog jezika u
naprijed navedenom smislu.447
Iz ovakve definicije istorije literarnog jezika proizlazi jo jedan aspekt
izuavanja korpusa njenih tekstova, a
to je prouavanje jezika funkcionalnih stilova unutar istorije literarnog jezika
kao njen sastavni dio. Naime,
literarna produkcija ni u jednom istorijskom momentu nije jedinstvena po
tematici, obliku i namjeni, a to
izaziva veu ili manju diferencijaciju u jeziku. Na koji e nain ta
diferencijacija biti izraena zavisie od
supstancije i strukture naslijeenog jezika odgovarajueg tipa literature,
zatim od jezika ivih govora, a
jednim dijelom i od ekstralingvistikih faktora. Meutim, izvjesnu, i to ne
nebitnu ulogu pri oblikovanju
jezika funkcionalnih stilova igraju i subjektivni, autorski momenti.
Funkcionalni stilovi su neposredni odraz
tematske raznovrsnosti literature datog vremena i prostora, te, prema tome,
i literarna kategorija. S druge
strane, kakav e jeziki izraz vezati za sebe pojedini funkcionalni stil, da li e
se razlike izmeu pojedinih
funkcionalnih stilova kretati u okviru jednog jezika, ili e se polarizovati ak
na raznim jezicima, dakle, da li
e dolaziti do diglosije i u pisanom jeziku, da li e biti u upotrebi neke vrste
hibridnog jezika, kod koga e
osnovna supstancija i struktura vezana za konkretni stil zavisiti, u prvom
redu, od tematskog sadraja, s tim
to e dolaziti do jaeg ili slabijeg izraza jedna od dvije jezike komponente
hibridnog jezika na sve to
treba traiti odgovor u okviru sociolingvistikog prouavanja istorije
literarnog jezika, jer je svako od tih
pitanja koliko lingvistiki toliko i socioloki problem.448 Problematika
funkcionalnih stilova u okviru
problematike istorije literarnog jezika je isto tako strogo istorijska disciplina,
te, prema tome, funkcionalni
stilovi su promjenljive kategorije. Razliite istorijske epohe preferirae
razliite sadraje, razliitu tematiku,
u zavisnosti od razliitih interesa nosilaca kulture i slojeva kojima je
namijenjena. Zbog toga e se pojedini
literarni anrovi gasiti, a drugi nastajati, a to e kretanje pratiti i promjene
jezika u postojeim
funkcionalnim stilovima, i to ne samo u zavisnosti od intralingvistikog
razvoja nego i od vladajuih
445 Usmena narodna knjievnost dostupna je lingvistikom prouavanju tek
u relativno novijem vremenu, a i tada
je ve podvrgnuta retuima i intervencijama skupljaa i prireivaa.
446 To je razumljivo s obzirom na promjenljivost kriterijuma kojima sa
vrednuje ta spada a ta ne spada u
knjievnost u raznim istorijskim epohama. Up. Hamm J., Hrvatski tip
crkvenoslavenskog jezika, Slovo 13, Zagreb,
1963, str. 54, 58, 60. i d.; Katii R., Jezikoslovni ogledi, Zagreb, 1971, str.
243, i d.
447 Up. V. V. Vinogradov, Oerki po istorii russkogo literaturnogo jazyka
XVIIXIX vv.; Moskva, 1938; A. l.
Gorkov, Istorija russkogo literaturnogo jazyka, Moskva, 1961, str. 11 i d.
448 Up. o problematici funkcionalnih stilova V. V. Vinogradov, n.d.; Gorkov
A. I., n.d.; Vinogradov V. V., O zadaah
stilistiki, Russkaja re, l, Petrograd, 1923, str. 197. i d.; Efimov A. l., n.d,,
str. 21 i d.
181
shvatanja o jeziku. Prema tome, istorija literarnog jezika nuno ukljuuje u
svoja razmatranja i istoriju
funkcionalnih stilova, koji ine sastavni dio njenog sadraja. S obzirom na to
da razliiti funkcionalni stilovi
mogu kao svoju jeziku bazu da imaju i razliite idiome, koji ne moraju ni da
pripadaju istom jeziku, lingvistiki
raspon funkcionalnih stilova moe da bude izvanredno velik.
23. U ruskoj lingvistici postoji tendencija da se u okviru funkcionalnih stilova,
kao anrovi pismenosti, a time
i literarnog jezika, prouavaju i oni korpusi koji po naoj definiciji ne ulaze u
strogom smislu rijei u korpus
prouavanja istorije literarnog jezika, nego kao baza za istorijsku gramatiku i
dijalektologiju.449 U samoj
stvari, ukoliko njihovo prouavanje ostaje u okvirima posebnih funkcionalnih
stilova i strogo razgranieno,
ono bitno ne mijenja rezultate prouavanja u istoriji literarnog jezika, jer se
anrovi ne mijeaju. Meutim,
na taj se nain naruava teoretsko jedinstvo same discipline uvlaei u njen
okvir oblasti koje joj u strogom
smislu rijei ne pripadaju. Ukoliko se, onda, prouavanja iz istorije literarnog
jezika neposredno vezuju za
prouavanje predstandardnih idioma i standardnog jezika, u izvjesnim
sluajevima je pri takvom tretmanu
tee sagledati tokove evolucije i prerastanja literarnog jezika u standardni,
taku prekida, ukoliko je ima,
prelome u shvatanjima i realizacijama literarnog jezika, korpuse u kojima
treba traiti poetke
standardizacije, a koji mogu biti, u datim specifinim istorijskim uslovima, i
potpuno izvan korpusa literarnog
jezika, te predstavljaju po sebi izraz novih socijalnih snaga.450
Openito uzeto, sama problematika prerastanja literarnog jezika u
standardni je, u sutini, nedovoljno
istraena oblast, iz ega proizlaze i terminoloke nepreciznosti i lutanja.
esto je sporno koju fazu u razvoju
pisanog jezika (ne samo literarnog) treba smatrati poetkom standardnog
jezika, to je razumljivo s obzirom
na injenicu da je svaki standardni jezik sluaj za sebe, te da
sociolingvistika problematika u istorijskim
konkretizacijama pokazuje uope vrlo veliku raznovrsnost. U stvari, ako
poemo od definicije standardnog
jezika kao strogo normiranog, kodificiranog jezikog sistema, i po tome
konkretnog, bie jasno da se o
njegovoj pojavi moe govoriti tek od momenta kada su se preduzeli prvi
konkretni koraci u pravcu svjesnog
normiranja, kad je otpoela sistematska gramatika, fonoloko-prozodijska i
leksika normalizacija. Tano
je, meutim, da su odreene tendencije jezikog ujednaavanja, unifikacije i
izbora u pravcu standardnog
jezika postojale i u prethodnom periodu, da je bilo i moglo biti u jeziku
takvih pravaca razvoja koji se,
gledajui unatrag iz perspektive standardnog jezika, neposredno ulijevaju u
standardoloke procese takvi
jeziki idiomi, pisani ili govoreni, mogu se smatrati predstandardnim. Ovo je
termin koji sve idiome ne
ukljuuje jo u uu standardoloku problematiku, ali ih odreuje kao
izvjesnu predistoriju standardnog
jezika.
U ruskoj je lingvistici manje-vie usvojen za cjelokupni obim pojava istorije
literarnog jezika termin
donacionalni literarni jezik, to onda, po logici stvari, identificira termin
standardni jezik sa terminom
nacionalni literarni jezik.451 Sam termin donacionalni literarni jezik, uzet za
sebe, moe da zadovolji osnovne
kriterije koji su izneseni u prethodnom razmatranju, a uz to precizira i jednu
od bitnih komponenata istorije
literarnog jezika, a to je njenu direktnu istorijsku zavisnost od drutvenih
kretanja time to je vezuje za
epohe koje prethode formiranju nacije, to implicira pojavu standardnog
jezika kao instrumenta nacionalnog
drutva, baziranog na kapitalistikoj privredi.452 Meutim, s druge strane,
standardni jezik ne mora da bude,
a esto i nije nacionalni jezik i mada je njegova pojava vezana za pojavu
nacija drutveno-politikim, a
djelomino i lingvistikim uslovima e ovisiti da li e jedan standardni jezik
biti prihvaen od jedne ili vie
nacija, iil e se jedna nacija nai raspodijeljena na dva standardna jezika.
Prema tome, u korelaciji donacionalni
literarni jezik : nacionalni literarni jezik moe se kao termin prihvatiti samo
prvi dio para, jer je
njegov korelativ neadekvatan sociolingvistikoj stvarnosti.
Osim toga, kao to je jasno iz prethodnih izlaganja, standardni jezik
najee nije direktni kontinuant
donacionalnog literarnog jezika, ve i zbog toga to ovaj sam u sebi ne mora
biti jedinstven, a najee to i
nije. Standardni jezik se moe pojaviti, sa stanovita literarnog jezika, kao
sasvim nova tvorevina, kao produetak
izvjesnog literarnog stvaralatva koje nije moralo imati pismene forme, kao
to su najrazliitije
vrste narodnog folklora, ili, u drugom sluaju, kao dalji razvoj jednog
funkcionalnog stila koji u ranijim
periodima nije imao vei znaaj unutar literarnog jezika, ili kao proirivanje
granice funkcionisanja jezikog
idioma koji je u ranijim periodima stajao izvan sfere literarnog jezika uope.
Pri tome moe doi do razliitih
uzajamnih djelovanja izmeu razliitih funkcionalnih stilova literarnog jezika,
do potpunog izumiranja jednih,
a razvoja drugih, i njihovog uopavanja na nivo univerzalnog standardnog
jezika, pri emu ostali iezavaju
bez traga, ili se do izvjesne mjere infiltriraju, nejednako na razliitim
jezikim nivoima, u osnovnu jeziku
supstanciju i strukturu, pri emu ovakvi infiltrati mogu da imaju i samo
stilsku funkciju. Posebnu vanost u
tim kretanjima ima regionalni aspekt istorije literarnog jezika, regionalna
razbijenost ili povezanost na nivou
449 V. Efimov A. I., n.d., str. 22, 77; Gorkov A. l., n.d., 41, 49 i d.; v.
suprotno miljenje kod Unbegauna B., n.d.,
str. 15.
450 Klasian je pimjer pojava Vuka Karadia, koji nesumnjivo predstavlja
interese nove srpske buroazije, koja se
tek formira iz bogatijih seljakih slojeva i u opoziciji je prema razvijenijoj
gradskoj vojvoanskoj buroaziji.
451 V. Vinogradov V. V., Razliija medu zakonomernostjami razvitija
slavjanskih literaturnyh jazykov v
donacional'nuju i nacional'nuju epohu, Moskva, 1963; Rusanovski V. M.,
Voprosy normy na raznyh etapah istorii
literaturnogo jazyka, Voprosuy jazykoznanija 4, Moskva, 1970, str. 57.
452 V. irmunski, n.d., str. 40. i d.; Jespersen O., n.d., str. 67 i d.
182
literarnog jezika, te zatim jeziki karakter funkcionalnih stilova, njihov odnos
prema konkretnim govorima
podruja koja imaju centralni znaaj u etapi formiranja standardnog jezika.
Na taj nain, istorija literarnog jezika jeste preduvjet za prouavanje
predstandardnih idioma i same istorije
standardnog jezika, jer je i standardni jezik nuno istorijska kategorija, ve i
kao vid drutveno uslovijene
ljudske aktivnosti. Meutim, s druge strane, poetak standardizacije ne
uvjetuje i apsolutni kraj kretanja u
istoriji literarnog jezika. Naime, neki funkcionalni stilovi literarnog jezika
mogu egzistirati istovremeno i
paralelno ne samo sa predstandardnim idiomima nego i sa tokovima istorije
standardnog jezika, a da pri
tome stoje sasvim izvan tokova standardizacije. Ipak su to, po samoj prirodi
stvari, u datom periodu
najee marginalne pojave koje predstavljaju relikte starijih stanja, mada
se ponekad uklapaju i u direktnu
borbenu opoziciju prema tokovima inauguracije standardnog jezika. Iz toga
proizlazi da je istorija literarnog
jezika disciplina koja je relativno nezavisna od prouavanja standardnog
jezika i njegovog istorijskog
razvoja, dok je razvoj predstandardnih idioma, a i samu istoriju standardnog
jezika nemogue potpuno
rasvijetliti bez onih saznanja kojima raspolae istorija literarnog jezika. U
tom je smislu npr. mogue govoriti
o raznim tipovima purizma u procesima standardizacije kod Hrvata i Srba, s
obzirom na razliite
drutvenoistorijske okolnosti, s jedne, i literarnojezike datosti, s druge
strane.453 Dok je kod Hrvata purizam
uperen uglavnom prema tuicama iz njemakog i talijanskog jezika, pa i
protiv internacionalizama, to
proizlazi iz konkretnih istorijskih uslova, poto se nacija oslobaa pritiska
vladaiuih inojezinih nacija u
dravnom sistemu u kojem se nalazila, dotle je kod Srba purizam uperen, u
prvom redu, protiv dotad
viadajueg tipa literarnog jezika, koji je na jezikom planu predstavnik
jednog starijeg graanskog
vojvoanskog sloja, koji se povlai pred naletom nove, po porijeklu seljake
buroazije ue Srbije.
lako je istorija literarnog jezika prvenstveno sociolingvistika disciplina, o
emu je ve dosta reeno, za
ocjenjivanje pojedinih pojava u njenom domenu nuno je uzeti u obzir i
subjektivni momenat, ulogu i znaaj
stvaraoca, a to znai izvjestan iako dosta ogranien psiholingvistiki aspekt,
ogranien zbog toga to i stvaraoca
jednim dijelom posmatramo na koordinatama njegovog drutvenog bitisanja.
Ipak, koliko je znaajan
ovaj subjektivni momenat, pokazuje i injenica da se izvjesni bitni zaokreti u
toku istorije literarnog jezika
neposredno vezuju za pojedine u literarnom smislu znaajne stvaraoce,
originalne literarne pojave sa jakom
kreativnom moi, pa se onda ta kreativnost u izvjesnom smislu reprodukuje i
na planu jezika. S dsuge
strane, ipak je svaki stvaralac ogranien svojom epohom i regijom, pa se i
znaajni zaokreti odvijaju unutar
unaprijed datih okvira realnih mogunosti. Meutim, nesumnjivo je da u
svakom pojedinom sluaju izbor
mogunosti unutar jednog funkcionalnog stila, ak sa izvjesnim
prekoraenjima u susjedne stilove, zavisi u
velikoj mjeri od subjektivnih osobina, kao to je autorova ideoloka
orijentacija, nivo obrazovanosti, obim
literarnih pretenzija, stav prema literaturi svog vremena, te prema literarnoj
i kulturnoj tradiciji,
konzervativnost ili nedostatak tradicionalizma, akribinost ili nonalantnost,
bojaljivost ili odlunost, sklonost
prema polemici ili spremnost na kompromis, introvertiranost ili otvorenost
prema ljudima i sl.454
Ovo znai da iako se istorija literarnog jezika posmatra, u prvom redu, kao
socioiingvistika disciplina koja
prati razvoj jezika odreenih literarnih korpusa u njihovoj kompleksnosti,
nastojei da pronae, s jedne
strane, nit razvoja i pokretake momente, a, s druge, da ustanovi glavne
relevantne jezike osobine svakog
korpusa kao jezike posebnosti odreene sa funkcionalnog stanovita, i to po
kriterijumu unutranje labilne
norme, koju moemo u veini sluajeva nazvati i knjievnojezikim
manirom, ostaje uvijek mogunost da se
ocijeni unutar funkcionalnih stilova i pojedini pisac, i to sa stanovita istorije
literarnog jezika u svoj
njegovoj sve stranosti. Naime, autorska linost moe da se pojavi, a to je i
vrlo est sluaj, ne u jednom
nego u vie funkcionalnih stilova, to proizlazi iz injenice da pisac svojim
djelima uestvuje u nekoliko
nekad ak i vrlo razliitih literarnih anrova, koji su veoma daleko po svojim
funkcionalnim stilovima.455 I
dalje, razliiti funkcionalni stilovi mogu da se pojave i unutar istog djela,
najee u direktnoj zavisnosti od
tematike i namjene, a koliko e biti mjera jezikog ujednaavanja raznih
funkcionalnih stilova, zavisie opet,
uglavnom, od subjektivnih pievih osobina.456
Prema tome, na temelju svega dosad izloenog moe se zakljuiti da je
istorija srpskohrvatskog literarnog
jezika lingvistika disciplina koja se bavi jezikom iiterature od najstarijih
vremena u svoj njegovoj
kompleksnosti, pratei na jezikom planu pojedine epohe, regije i pisce u
njihovoj posebnosti i uzajamnosti,
i to polazei sa sociolingvistikih pozicija, da bi kao svoju zavrnu fazu
osvijetlila i one tokova i jezike
idiome koji se neposredno ili posredno ulijevaju u predstandard i time kre
put standardizaciji
srpskohrvatskog jezika.
453 V. Jonke Lj., n.d., str. 125. i d.; P. Ivi, Srpski narod i njegov jezik, str.
193. i d.; R. Auty, The Role of Purism in
the Development of the Siavonic Literary Languages, The Slavonic and East
European Review, LI, br. 124,
Cambridge, 1973.
454 O individualnom stilu v. V. V. Vinogradov, O zadaah stilistiki, str. 196.
455 V. Unbegaun B., n.d., str. 56. i d.
456 V. Kuna H., O Jeziku bosanske franjevake knjievnosti, Pregled br. LXII, Sarajevo, 1973, str. 543