Studia Religiologica 48 (2) 2015, s.

259270
doi:10.4467/20844077SR.15.019.3790
www.ejournals.eu/Studia-Religiologica

Nie-religia w Yogyakarcie (Jawa Centralna).

Historia, problemy i wyzwania kejawen

Joanna Wacawek
Instytut Sztuki
Polska Akademia Nauk

Abstract
Non-religion in Yogyakarta (Central Java). The History, Problems
and Challenges of Kejawen

The aim of this article is to explore the perceptions and understanding of the term kejawen, not only
in academic publications (from Geertz to Mulder), but first and foremost in terms of changes to
Indonesian law and society. Kejawen, traditional Javanese beliefs and traditions, are officially not
recognised in Indonesia as a true religion (agama). This paper discusses the definitions as well as
the interpretations of religion in contemporary Indonesia in the context of religious discrimination,
especially non-official religions and beliefs in the worlds largest Muslim but formally still not
Islamic state.

Key words: Java, Islam in Indonesia, Javanism, kejawen, kebatinan, religion, religious freedom in
Indonesia, Yogyakarta
Sowa kluczowe: Jawa, islam w Indonezji, jawanizm, kejawen, kebatinan, religia, wolno religij-
na w Indonezji, Yogyakarta

Historia, problemy i wyzwania, a take niektre wtki czce si z kejawen1 zostan

omwione w niniejszym artykule na przykadzie Yogyakarty. Miejsce nie zostao
wybrane przypadkowo pooona w rodkowej czci Jawy Yogyakarta2, wraz z s-
siedni Surakart, jest uwaana kolebk kultury i sztuki jawajskiej3. Ma w Indonezji

W jzyku jawajskim: kejawn.

1

Take: Jogjakarta.
2

3
W poowie XVIII w. sutanat Mataram zosta podzielony na dwory w Yogyakarcie (odtd pod
panowaniem sutana) i Surakarcie (pod panowaniem susuhunana).
260

status specjalnej prowincji4. To take tutaj doszo do wydarzenia, ktre uznaam za

symptomatyczne.
15 wrzenia 2013 roku po 22 w nocy na jeden z cmentarzy Yogyakarty przyjechaa
grupa zamaskowanych motocyklistw, liczca okoo 30 osb5. Cz z nich wesza
do budynku wzniesionego wok kilku grobw. Wrd nich najwikszym szacunkiem
otaczano grb Kyai lub kiai, wyraajcy szacunek tytu lub zwrot honorowy stosowany
w odniesieniu do nauczycieli islamu / duchowych, uczonych. Uzbrojeni w maczety
przybysze przez p godziny niszczyli nagrobki i otoczenie. Obalili pyty nagrobne,
rzucili na ziemi i poamali parasole, w tradycji jawajskiej chronice miejsce, przed-
miot bd osob, zwizane ze sfer sacrum. Zerwali take ustawiony nad grobem kyai
Prawiropurbo baldachim. Zanim odjechali niezatrzymani przez nikogo, pozostawili
napisy: syirik6, haram7, a take podpis: Brigade Muslim Al Haq Muzumaska Bry-
gada Al Hag8. W relacjach prasowych z tego wydarzenia czsto cytowano wypowied,
jak opiekun cmentarza, juru kunci9 wyznaczony przez sutana, usysza od jednego
z nielicznych wiadkw, ktrzy zbiegli si na miejsce, cho nie odwayli si interwe-
niowa: Nie wolno wierzy w grb, a w Boga. Bdzi ten, ktry wierzy w nagrobki10.
To niezwykle znamienna uwaga wygoszona w sercu kultury jawajskiej, poniewa jej
tradycja uznaje groby przodkw, krlw i nauczycieli duchowych takim by w po-
tomek sutana za miejsca wite (keramat)11.
Indonezja, najliczniejszy kraj muzumaski na wiecie12, nie jest krajem wyzna-
niowym, nie jest jednak take krajem laickim. Konstytucja z 1945 roku opiera si
na piciu zasadach, tzw. Pancasila13, zaproponowanych przez Sukarno, pierwszego
prezydenta Indonezji. Pierwsza z nich stanowi, e kady obywatel Indonezji wyznaje

4
Daerah Istimewa Yogyakarta (DIY).
5
Preman obrak-abrik makam cucu HB VI, Tribun Jogja, 18.09.2013; Perusak makam cucu
HB VI sempat berteriak haram, Tribunnews.com, http://www.tribunnews.com/regional/2013/09/17/
perusak-makam-cucu-hb-vi-sempat-berteriak-haram [dostp: 15.10.2014].
6
Isl. politeizm.
7
W islamie okrelenie oznaczajce co, co jest zabronione.
8
Kelompok bercadar rusak makam, Muslimedianews, http://www.muslimedianews.com/2013/09/
kelompok-bercadar-rusak-makam-gp-ansor.html [dostp: 16.10.2014].
9
Juru kunci to okrelenie sugi (bd sug) paacu, ktry jest wyznaczony do opieki nad miejscem
wanym/witym dla tradycji/religii, a pozostajcym pod wadz sutana Yogyakarty. Najczciej s to
cmentarze, ale take naturalne miejsca mocy, m.in. wulkan Merapi oraz plaa Parangkusumo.
10
Preman obrak-abrik makam cucu HB VI, s. 1.
11
Pielgrzymowanie do grobw przodkw w tradycji jawajskiej okrela si jako nyekar. Zob.
Koentjaraningrat, Javanese Culture, Singapore 1985, s. 365266. Pielgrzymowanie do grobw wi-
tych mw jest znane take w islamie pod terminem ziarah. Wicej na temat praktyk ziarah na Jawie
zob. J.J.Fox, Ziarah Visits to the Tombs of the Wali, the Founders of Islam on Java [w:] Islam in the
Indonesian Social Context, M.C.Ricklefs (red.), Clayton 1991, s. 1938.
12
Z 251,2 mln mieszkacw Indonezji muzumanie stanowi ok. 87% (w wikszoci sunnici), prote-
stanci 7%, katolicy 3%, hinduici 1,5%. Buddyci, konfucjanici oraz wyznawcy pozostaych religii
to ok. 1,25% caej populacji. Dane z: International Religious Freedom Report for 2013, http://www.state.
gov/j/drl/rls/irf/religiousfreedom/index.htm?year=2013&dlid=222133#wrapper [dostp: 16.10.2014].
13
Sowo panca w sanskrycie oznacza cyfr 5, sila zasad, fundament, filar.
 261

wiar w jednego i jedynego Boga (Ketuhanan Yang Maha Esa)14. Wiele aktw praw-
nych gwarantuje wolno wyznania. Midzy innymi artyku 28E paragraf 1 Konsty-
tucji wskazuje, e kady ma prawo do wolnoci przekona i praktyk religijnych,
odrniajc je jednak od wspomnianego w paragrafie drugim prawa do wolnoci
wierze15. Artyku 28I w paragrafie 1 Konstytucji gwarantuje midzy innymi pra-
wo do wolnoci religijnej, w paragrafie 2 za prawo do wolnoci od dyskrymina-
cji. Wreszcie artyku 29 w paragrafie 1 stanowi, e pastwo opiera si na wierze
w jednego i jedynego Boga, a w paragrafie 2, e: gwarantuje kademu obywa-
telowi wolno religii oraz prawo do jej praktykowania. Wiara w Boga jest wic
podkrelana zarwno przez Pancasil, jak i Konstytucj Indonezji16. Prawo do wol-
noci wyznania i swobody wypowiedzi gwarantuj take artykuy 156 i 157 Kodek-
su karnego, oraz Prawo Przeciw Dyskryminacji na Tle Rasowym nr 40/2008 itd.17,
a jednak te prawa s czsto ograniczane i amane18. Ograniczeniami bywaj chocia-
by niektre dekrety prezydenta, ministrw i lokalnych samorzdw dotyczce tej
kwestii, a take Ustawa przeciwko blunierstwu z 1965 roku, podtrzymana na mocy
postanowienia Trybunau Konstytucyjnego z kwietnia 2010 roku. Ustawa ta zabrania
publicznego rozwaania lub wypowiadania si, wspierania oraz szukania poparcia
dla interpretacji jednej z uznanych przez rzd indonezyjski religii, jak te czynnoci
religijnych majcych je naladowa, jeli takie wypowiedzi albo zachowania naru-
szaj zasady wiary danej religii. Oznacza to midzy innymi, e kejawen, podobnie
jak inne kepercayaan wierzenia, nie mog by nazywane zgodnie z prawem reli-
gi. Ustawa przeciwko blunierstwu od wielu lat stanowi narzdzie ograniczajce
prawa do wolnoci religijnej19. Problemem nie wydaje si jednak niedostatek praw,
14
Ta zasada pierwotnie bya ostatnia, i nie precyzowaa, e Bg ma by jeden; ich kolejno zmie-
niono w toku prac nad przysz konstytucj Indonezji. Dopiero po jej proklamacji pojawio si okrelenie
wskazujce na obowizek wiary w jednego Boga jako zasad lec u podstaw pastwa indonezyjskiego.
Sukarno zaproponowa zasady: nacjonalizmu, (kebangsaan), internacjonalizmu lub humanitaryzmu (in-
ternasionalisme atau demokrasi), jednomylnoci lub demokracji (mufakat atau demokrasi), sprawiedli-
woci spoecznej (kesejahteraan sosial) oraz zwierzchnoci boskiej (ketuhanan). Wicej m.in. w: B.F.In-
tan, Public Religion and the Pancasila-Based State of Indonesia, New York 2006, s. 3143; S.Butt,
T.Lindsey, The Constitution of Indonesia: A Contextual Analysis, OxfordPortland, OR 2012, s. 1314.
15
Sowo oznaczajce religi to agama, podczas gdy wierzenia w jzyku indonezyjskim tumaczone
s jako kepercayaan. W tym znaczeniu midzy innymi opisano najwaniejsze religie i wierzenia Indone-
zji w albumowym wydawnictwie majcym popularyzowa wiedz na ich temat: L.Turangan, R.Willy-
anto, R.Fadhilla, Seni budaya & warisan Indonesia: Agama dan kepercayaan, Jakarta 2014.
16
The 1945 Constitution of the Republic of Indonesia: As Amended by the First Amendment of 1999,
the Second Amendment of 2000, the Third Amendment of 2001 and the Fourth Amendment of 2002 (un-
official translation), http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_protect/---protrav/-ilo_aids/docu-
ments/legaldocument/wcms_174556.pdf [dostp: 16.10.2014]; J.C.T.Simorangkir, B.Mang Reng Say,
Around and about the Indonesian Constitution of 1945, Jakarta 1980.
17
R.Djamin, The Paradox of Freedom of Religion and Belief in Indonesia, http://www2.ohchr.org/
english/issues/opinion/articles1920_iccpr/docs/expert_papers_Bangkok/RAFENDI%20DJAMIN.pdf
[dostp: 16.10.2014].
18
Raport The WAHID Institute za rok 2013, http://www.wahidinstitute.org/wi-id/laporan-dan-pub-
likasi/laporan-tahunan-kebebasan-beragama-dan-berkeyakinan.html [dostp: 16.10.2014].
19
M.A.Crouch, Law and Religion in Indonesia: The Constitutional Court and the Blasphemy Law,
Asian Journal of Comparative Law 2012, nr 7, iss. 1, http://www.degruyter.com/view/j/asjcl.2012.7.is-
sue-1/1932-0205.1391/1932-0205.1391.xml [dostp: 16.10.2014].
262

lecz ich nieprzestrzeganie oraz mniej lub bardziej jawna dyskryminacja mniejszoci
wyznaniowych i religijnych, przy jednoczesnych prbach przeksztacenia Indone-
zji w kraj islamski. Prby te sigaj pocztkw opracowywania ksztatu konstytucji
jeszcze w pierwszej poowie XX wieku. Kompromisem w konfrontacji wieckich
i muzumaskich nacjonalistw stao si wwczas przyjcie i zastosowanie zasad
Pancasila jako podstawy tworzenia zrbw nowej pastwowoci, co jednak muzu-
manie dcy do ustanowienia pastwa opartego na islamie odebrali jako porak
i symbol ogromnego powicenia si wikszoci muzumaskiej dla dobra pastwa
oraz przedstawicieli innych wyzna. W toku dalszych dyskusji podpisano porozu-
mienie, w ktrym znalaza si wzmianka dodajca do zasady ketuhanan dopisek
o obowizku podporzdkowania si zasadom szariatu dla wyznawcw islamu20.
Zosta on jednak uniewaniony dzie po proklamacji niepodlegoci 17 sierpnia 1945
roku, co spotgowao w ortodoksyjnych muzumanach poczucie niesprawiedliwo-
ci21. Swego rodzaju rekompensat dla wyznawcw islamu stao si utworzenie na
pocztku stycznia 1946 roku Ministerstwa Religii, pocztkowo majcego si zajmo-
wa wyznawcami islamu i zarazem podkrela specjalny status religii wyznawanej
przez wikszo mieszkacw kraju22. W konsekwencji ministerstwo stao si plat-
form do prb zmiany kruchego stanu rwnowagi przez decyzje prawne uderzajce
w pozycje pozostaych religii w teorii rwnych pozycji islamu w Indonezji. Ju na
pocztku lat pidziesitych zdominowane przez muzumanw Ministerstwo Religii
podjo pierwsze znaczce prby wprowadzenia wskiej definicji religii, ktra mia-
aby obowizywa, ostatecznie jako jej niezbdne elementy wymieniajc posiadanie
witej ksigi, proroka i deklarowanie wiary w jednego Boga. Opierajc si na takim
rozumieniu pojcia, w 1961 roku Sukarno ogosi dekret. Jedynie pi religii zostao
oficjalnie uznanych przez rzd Indonezji. Byy to: islam, protestantyzm, katolicyzm,
buddyzm i hinduizm (pniej dodano take konfucjanizm). Tym samym Minister-
stwo Religii stao si jak pisze Benyamin Fleming Intan narzdziem, za pomo-
c ktrego ortodoksyjni muzumanie w kolejnych latach wprowadzali ograniczenia
bd zakazywali innych praktyk religijnych, w tym abangan, czyli kebatinan23.
W publikacji The Religion of Java24 Cliford Geertz jako podstawow dychotomi
w yciu religijnym spoeczestwa jawajskiego okreli opozycj santri ortodok-
syjnych muzumanw do abangan czcych w swoich tradycjach religijnych

20
Sowa z tzw. Pgam Jakarta (Karty Dakarckiej), okrelane do dzi po prostu jako tujuh kata
(siedem sw), brzmi: dengan kewajiban menjalankan syariat Islam bagi pemeluk-pemeluknya.
Zob. m.in. B.F.Intan, op.cit., s. 40. Wicej na ten temat: R.E.Elson, Another Look at the Jakarta Charter
Controversy of 1945, Indonesia 2009, nr 88, s. 105130; J.Wacawek, Dlaczego Indonezja nie jest
krajem wyznaniowym? [w:] Religie Azji Poudniowo-Wschodniej, A.Mianecki (red.), Toru (w przygo-
towaniu).
21
Muhammad Hatta, pniejszy premier Indonezji, otrzyma informacj, e w przypadku podtrzy-
mania tego zapisu wschodnie tereny Indonezji, zamieszkane w wikszoci przez chrzecijan, mog zo-
sta odczone od kraju. Por. m.in. B.F.Intan, op.cit., s. 42.
22
R.A.Surbakti, Interrelation between Religious and Political Power under New Order Indonesia,
rozprawa doktorska, Nothern Illinois University, 1991, s. 125, za: B.F.Intan, op.cit., s. 44.
23
B.F.Intan, op.cit., s. 44. O rozrnieniu poj abangan, kejawen i kebatinan wspominam poniej.
24
C.Geertz, The Religion of Java, Chicago 1960.
 263

animizm i elementy kultury hinduistyczno-buddyjskiej oraz islamu25. Przez kolejne

dziesiciolecia ten podzia i jego znaczenie byy przedmiotem analiz, a same okrele-
nia santri i abangan znalazy stae miejsce w pimiennictwie naukowym26. Zarazem
jednak utrwalio si przekonanie, e pojcie abangan mona stosowa wymiennie
z kejawen oraz kebatinan. Mark Woodward uywa okrelenia kejawen jako opo-
zycyjnego dla santri, uwaajc, e to drugie oznacza muzumanina praktykujce-
go islamski mistycyzm27. Analizy praktyk kejawen mona znale w publikacjach
Merlea Calvina Ricklefsa i Nielsa Muldera28, cho autorzy rnie rozumiej znacze-
nie tego okrelenia.
Termin kejawen pochodzi od nazwy Jawa i jest tumaczony jako jawanizm; od-
nosi si do praktyk zwizanych z tradycj, mitologi i wierzeniami jawajskimi. Przy
omawianiu jawanizmu problematyczne staje si dziedzictwo kilkudziesiciu lat prac
badaczy sprowadzajcych go do terminu abangan, a tym samym najczciej definiu-
jcych jego wyznawcw jako muzumanw (jedynie nominalnych) o nieradykalnych
pogldach, pielgnujcych tradycje i rytuay jawajskie spojone z wierzeniami hin-
duistyczno-buddyjskimi oraz elementami islamu. Niejednoznaczno w rozumieniu
tego pojcia jest spowodowana brakiem w literaturze jasnej i powszechnie przyjtej
definicji tego terminu. Badania prowadzone w Yogyakarcie w latach 20132014 po-
zwalaj na doprecyzowanie terminologii i wycignicie wnioskw, e w najszerszym
ujciu kejawen z jednej strony oznacza praktykowanie obrzdw oraz podtrzymy-
wanie tradycji rozpoznawanych jako rdzennie jawajskie i rozumienie samego poj-
cia kejawen jako religii, a tym samym odrzucanie innych, na przykad islamu, jako
obcych29, z drugiej za oznacza podtrzymywanie jawajskich tradycji, kult przod-
kw i znaczenie przypisywane waciwemu postpowaniu, ale w poczeniu z inn
religi, najczciej islamem, splecionym z kejawen w wze synkretyzmu, w ktrym
obca religia jest znaturalizowana przez wtopienie jej w tkank wczeniejszych
wierze30. W tym wypadku osoby praktykujce tak rozumiany kejawen zwykle iden-
tyfikuj same siebie jako wyznawcw jednej z oficjalnie uznawanych przez rzd In-
25
Geertz wskazywa take na znajdujcych si pomidzy tymi przeciwiestwami priyayi, wywodz-
cych si z arystokracji jawajskiej, ktrzy w swoich obrzdach akcentuj elementy hinduistyczne.
26
Cennym opracowaniem badajcym histori opozycji abanganputihan jest: M.C. Ricklefs,
The Birth of the Abangan, Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 2006, nr 1, s. 3555.
27
M. Woodward, Religious Conflict and the Globalization of Knowledge in Indonesian History
[w:] Religion and Conflict in South and Southeast Asia, L.E.Cady, S.W.Simon (red.), LondonNew York
2007, s. 85. Por. take: M.Woodward, Islam in Java. Normative Piety and Mysticism in the Sultanate of
Yogyakarta, Tuscon 1989.
28
Zob. m.in. N.Mulder, Mysticism & Everyday Life in Contemporary Java: Cultural Persistence
and Change, Singapore 1978.
29
Islam pojawi si na Jawie najprawdopodobniej w XIV w. W literaturze czsto jest stosowane
okrelenie Agami Jawi religia jawajska, cho naukowcy do dowolnie interpretuj je jako wanie
religi jawajsk lub synkretyzm jawajski. Agami Jawi w znaczeniu synkretyzmu zob. m.in. Koentjara-
ningrat, op.cit., s. 398.
30
Na ten temat: N.Mulder, Mysticism in Java: Ideology in Indonesia, Yogakarta 2005, s. 84. Autor
podtrzymuje swoj koncepcj, zgodnie z ktr kejawen nie jest kategori religijn, lecz odsya do etyki
i stylu ycia inspirowanego jawajskim myleniem. Por. ibidem, s. 17. Jawajczycy okrelaj si czsto
w kontekcie kultury bd/i tradycji jako wong Jawa, czyli w jzyku jawajskim dosownie czowiek/
ludzie Jawy.
264

donezji religii, ale w jej zjawanizowanej wersji31. Termin kejawen bywa uywany,
chocia rzadko, w odniesieniu do jawajskiej wiedzy i kultury. Problematyczne oka-
zuje si rwnie okrelenie kebatinan, stosowane przez wielu badaczy wymiennie
z kejawen, jednak nieprawidowo, gdy nie jest z nim tosame. Ruchy kebatinan (od
sowa batin wntrze) stanowi rozlege pole badawcze, obejmujce cae spectrum
praktyk, od mistycyzmu do mesjanizmu, praktyk magicznych i okultyzmu32.
W kejawen, rozumianym jako religia, najczciej postrzega si Boga jako byt
wszechobecny, zarazem natur, nieskoczono, a take najmniejsz czstk istniej-
c we wszechwiecie. Istnieje take koncepcja duszy (jiwa). Kejawen nie rozpoznaje
czowieka jako najdoskonalszego ze stworze, dlatego za istotn uznana jest koncep-
cja szacunku okazywanego innym, take naturze, duchom, przodkom i starszym33.
Z tej relacji ze wszechwiatem, innymi ludmi i innymi stworzeniami wynika kult
przodkw oraz szacunek, jakim s otaczane szczeglnie cenne przedmioty, uznane
za posiadajce nadnaturalne moce, tzw. pusaka wite dziedzictwo. W osigniciu
szczerego i bezporedniego kontaktu z Bogiem mog pomc pewne praktyki, ktre
jednak nie powinny zosta narzucone, a maj wypywa ze szczerej chci, takie jak
post czy asceza34. Czowiek jest nieodczn czci wiata i w tym kontekcie po-
winien zwraca uwag na swoje zachowanie: ma okazywa szacunek innym i nie
robi nikomu krzywdy (take naturze i istotom nadprzyrodzonym). Z t ide czy
si rwnie pojcie grzechu rozumianego jako wyrzdzenie krzywdy35.
Wedug kejawen ycie ludzkie to manifestacja Jednoci36. Szerzej natur ludzk,
przez kosmiczn analogi, wyjania zjawanizowana wersja Mahabharaty i Ramay-
any, przedstawiana jako opowieci teatru cieni, wayang kulit37. Oprcz prezentacji
podstawowych sposobw zachowa, ktre Jawajczyk powinien naladowa bd
ktrych ma unika, ilustracji historii wyjaniajcych okrelone porzdki lub zjawiska
we wszechwiecie przez kontekst kosmiczny, wayang kulit jest uwaany za posiada-
jcy moc sprawcz i do dzi przedstawienia te s elementem niektrych uroczystoci
nie tylko po to, aby zapewni rozrywk, ale rwnie po to, aby odpdzi zo i zapew-
ni pomylno38.

31
W tym przypadku kejawen naleaoby rozumie jako pokrewny inkulturacji lub interkulturacji,
pozwalajcy zachowa tradycje i zwyczaje jawajskie, niebdce otwarcie sprzeczne z religiami (gwnie
islamem) napywajcymi na Jaw. Takie znaczenie terminu kejawen jednak rwnie podlega dalszym
podziaom jest uzalenione od odwrotnie proporcjonalnego stosunku stopnia ortodoksji do przywiza-
nia do tradycji. W przypadkach kiedy owo przywizanie okazuje si silniejsze, bardziej wyrane staj si
praktyki kejawen odstajce od zasad islamu bd innej religii.
32
Zob. Koentjaraningrat, op.cit., s. 398406.
33
Wywiad z pak Slamet, Yogyakarta 23.10.2013. Por. N.Mulder, Mysticism & Everyday..., s. 100104.
34
Szerzej o znaczeniu, odmianach i sposobach odbywania postu w tradycji kejawen zob. Aulia,
Ritual puasa orang Jawa, Yogyakarta 2009.
35
Wywiad z pak Slamet, Yogyakarta 26.10.2013.
36
N.Mulder, Abangan Javanese Religious thought and Practice, Bijdragen tot de Taal-, Land- en
Volkenkunde 1983, nr 2/3, s. 260; idem, Mysticism & Everyday..., s. 100.
37
N.Mulder, Mysticism & Everyday..., s. xiv.
38
O praktyce ruwatan m.in. V.Groenendael, Released from Kalas Grip: A Wayang Exorcism Per-
formance from East Java, Jakarta 1998.
 265

Wan cz praktyk kejawen stanowi tradycja slametan39, rytualnego posiku

majcego jednoczy okrelon spoeczno, towarzyszcego wszystkim waniej-
szym wydarzeniom, jak narodziny, mitoni (sidmy miesic ciy), lub, pogrzeb
itp. O ile tradycja slametan na Jawie jest tak silnie zakorzeniona, e poddaj si jej
w okrelonych sytuacjach take niektrzy muzumanie santri, nie dostrzegajc w niej
sprzecznoci z zasadami islamu, o tyle cz innych praktyk bywa ju kojarzona je-
dynie z kejawen. Tak jest w przypadku sesaji bd sajen niewielkich (najczciej)
darw ofiarowywanych stworzeniom nadnaturalnym, duchom przodkw bd innym
bytom niematerialnym40. Podobnie szacunek, jakim s otaczane przedmioty pusaka,
a zwaszcza obrzdy zwizane z ich rytualnym oczyszczaniem, w oczach ortodoksyj-
nych muzumanw nosz znamiona pogastwa i zostay zakazane dla wyznawcw
islamu41.
Okresem szczeglnej euforii i rozkwitu kejawen okazay si lata po uzyskaniu
przez Indonezj niepodlegoci. Fakt, e uznawaa ona wolno religijn, nie na-
rzucajc adnego wyznania narodowego, by jak ju wspomniano zwycistwem
nacjonalistw, czsto wiecko- i jawajskozorientowanych, przeciwnych stworzeniu
pastwa islamskiego. Powstaway liczne odamy ruchw mistycznych, organizowa-
no konferencje i seminaria42.
Nawet zaakceptowanie przez rzd definicji religii, ktra nie pozwalaa na uzna-
nie kejawen za kolejn oficjaln religi Indonezji, nie wydawao si zagroeniem
dla ruchw kejawen i kebatinan. Sytuacja ulega zmianie po roku 1965 jesieni,
w nastpstwie zamachu stanu, grupy muzumanw, przy wsparciu armii, rozpoczy
trwajc kilkanacie miesicy rze komunistw oraz podejrzewanych o ateizm bd
animizm43. Wyznanie mogo decydowa o yciu bd mierci tysicy ludzi na Jawie,
Sumatrze i Bali. Do 1965 roku zamordowano ponad p miliona wspobywateli,
w duej czci praktykujcych kejawen. Te wydarzenia pozostawiy po sobie trway
lad trauma jest odczuwana do dzi. Wprowadzono te obowizek wpisywania
wyznawanej religii w jednej z rubryk dowodu osobistego. Mona byo wybra jedn
z oficjalnie uznanych przez rzd religii. Praktykujcy kejawen poczuli si zagroeni,
podobnie jak wielu innych wyznawcw mniejszych, nieoficjalnych religii i wierze.
Fala antykomunistycznej histerii, ktra przetoczya si przez kraj, oraz jej reperkusje,
zmieniy religijny krajobraz. Z jednej strony strach przed utrat ycia, wizieniem
lub torturami, z drugiej za pniejsza intensywna akcja majca nawrci muzu-
manw abangan na drog prawdziwej wiary stay si przyczyn licznych konwersji,
pocztkowo w wielu przypadkach na protestantyzm, a w pniejszej fazie dziaalno-
ci misyjnej na obszarach wiejskich na islam.
39
Na temat slametan zob. m.in. C.Geertz, op.cit., s. 1185.
40
Na temat sesaji zob. J.Wacawek, Sesaji w tradycji prowincji Yogyakarta na Jawie Centralnej
[w:] Religie Azji Poudniowo-Wschodniej, A.Mianecki (red.), Toru (w przygotowaniu).
41
Praktykujcy kejawen czsto spotykaj si z zarzutem, e oddaj cze przedmiotom: sztyletom,
drzewom, kamieniom, a take dinom.
42
N.Mulder, Mysticism & Everyday..., s. 410.
43
Obszernymi opracowaniami analizujcymi zagadnienie mordw 1965/1966 w Indonezji s:
The Indonesian Killings 19651966: Studies from Java and Bali, R.Cribb (red.), Clayton 1990; D.Kam-
men, K.McGregor, The Contours of Mass Violence in Indonesia, 196568, Singapore 2012.
266

Okres dyktatury prezydenta Suharto, w szczeglnoci przeom lat siedemdzie-

sitych i osiemdziesitych, a do upadku reimu w 1999 roku, znaczyy kroki zmie-
niajce kruchy status quo w midzyreligijnych stosunkach w Indonezji. Z funduszy
Ministerstwa Religii lub te fundacji wspieranej przez rodzin Suharto zbudowano
tysice meczetw44, prezydent za rozpocz intensywn kampani podkrelajc
jego oddanie religii. Sam odby pielgrzymk do Mekki, a jego crka zacza nosi
chust zakrywajc wosy, co byo odbiciem wczesnych tendencji i przeoyo si
na zmian w modzie oraz upowszechnienie chust45. W 1990 roku z inicjatywy Suhar-
to utworzono islamski bank46.
Umacnianie pozycji islamu przebiegao przy rwnoczesnej marginalizacji pozo-
staych religii47, pogbiajcym si rozamie w dialogu midzyreligijnym, a take
przy liczniejszych aktach przemocy, ktrych dowiadczay z rk radykalnych wy-
znawcw islamu. W 1974 roku uchwalono Prawo maeskie. Za wane uznane od-
td miay zosta jedynie zwizki zawierane zgodnie z przepisami religijnymi maon-
kw48. Ograniczyo to moliwoci zawierania maestw midzyreligijnych49 i tak
obcionych niechci ugrupowa muzumaskich, na przykad Nahdlatul Ulama
(NU), najwikszej muzumaskiej organizacji Indonezji, ktra wydaa fatw (w la-
tach 1962, 1968 i 1989) uznajc takie maestwa za zabronione dla muzumanw50.
Niezarejestrowanie maestwa moe spowodowa midzy innymi kopot z aktem
urodzenia dziecka z takiego zwizku. Akt urodzenia dziecka zrodzonego ze zwizku,
w ktrym para nie ma wydanego aktu lubu, pitnuje dziecko jako nielubne, czyli
w konsekwencji take niemajce praw na przykad do spadku po ojcu. Podobnie

44
M.Woodward, Religious Conflict and the Globalization of Knowledge..., s. 90.
45
W Indonezji chusta zakrywajca wosy i spinana pod szyj nazywa si jilbab. Pomimo sporadycz-
nej obecnoci chust muzumaskich w modzie lat czterdziestych i pidziesitych wikszo kobiet prefe-
rowaa stroje zachodnie i odsaniaa wosy lub nosia szal przerzucany przez gow, niespinany pod szyj.
Dopiero schykowe lata prezydentury Suharto byy okresem stopniowych narodzin mody wzorowanej na
arabskiej. Dian Maya Safitri wskazuje (za Suzanne Brenner) na trend, ktry w latach siedemdziesitych
i osiemdziesitych obj swoim wpywem wiat muzumaski i ktry spowodowa, e w wielu krajach
muzumanki zaczy nosi rne modele chust. Zob. D.M.Safitri, What Went Wrong with the Veil? A Com-
parative Analysis of the Discourse of the Veil in France, Iran, and Indonesia, Al-Jamiah: Journal of
Islamic Studies 2010, nr 48, s. 82. O odradzaniu si praktyk i symboli w wiecie islamu (w kontekcie
wspczesnej Indonezji i kwestii jilbabu) szerzej take w: N.J.Smith-Hefner, Javanese Women and the
Veil in Post-Soeharto Indonesia, The Journal of Asian Studies 2007, nr 2 (66), s. 389420.
46
M.Woodward, Religious Conflict and the Globalization of Knowledge..., s. 90.
47
Najbardziej jaskrawym przykadem jest wprowadzenie szariatu w stanie Aceh na Sumatrze
w 2003 r.
48
M.Seo, Falling in Love and Changing Gods: Inter-religious Marriage and Religious Conversion
in Java, Indonesia, Indonesia and the Malay World 2013, nr 41 (119), s. 7696; N.Aini, Inter-Religious
Marriage from Socio Historical Islamic Perspectives, Brigham Young University, 2008, http://digitalc-
ommons.law.byu.edu/lawreview/vol2008/iss3/1/ [dostp: 16.10.2014].
49
Maestwo, aby byo wane w wietle prawa, musi zosta zarejestrowane: w przypadku muzu-
manw w Biurze do Spraw Religii (Kantor Urusan Agama) albo w przypadku osb innych wyzna
w Urzdzie Stanu Cywilnego (Kantor Catatan Sipil). Maestwa religijne nie mog zosta zarejestro-
wane.
50
M.Seo, op.cit., s. 82.
 267

w przypadku gdy narzeczeni nie wyznaj jednej z oficjalnych religii, a nie chc
zmieni wyznania na potrzeby ceremonii lubnej51.
Praktykujcy kejawen chwilowo nie mog liczy na zmian w polityce, umo-
liwiajc poszerzenie listy religii uznanych przez rzd Indonezji. Problemem jest
przede wszystkim brak struktury, zinstytucjonalizowania oraz bardzo osobiste rozu-
mienie kejawen przez kadego z wyznawcw bd zwolennikw. Brakuje witych
pism konstytuujcych podstawowe zaoenia, a system edukacji religijnej opiera si
na prywatnych naukach u wybranego nauczyciela (guru kejawen).
Grupy wyznawcw religii nierozpoznanych jako oficjalne mog si zarejestro-
wa w Indonezji w Ministerstwie Kultury i Turystyki jako organizacje spoeczne
i kulturalne. Ich dziaalno religijna jest kontrolowana i ograniczana. Cho od kilku
lat istnieje moliwo wpisania w rubryk dowodu osobistego wyznania innego ni
jednego z oficjalnych lub pozostawienia pustego miejsca, w praktyce rzadko kto de-
cyduje si na takie rozwizanie. Pozostawienie pustego miejsca wizaoby si mi-
dzy innymi z trudnociami, o ile nie z brakiem moliwoci, uzyskania aktu lubu
i aktu urodzenia dziecka. Niezwykle trudne byoby zatem zapisanie dziecka do szko-
y. Wielu problemw przysparzayby take trudnoci ze zdobyciem pracy.
Wielkim wyzwaniem stojcym przed kejawen staaby si prba ostatecznego zde-
finiowania si. Obecnie jak zostao to w najwikszym skrcie omwione wyej
termin kejawen wykorzystywany jest do okrelenia dwch zupenie odmiennych
postaw. Pierwsza traktuje kejawen jako jawajsk tradycj, mona wic by muzu-
maninem, katolikiem, buddyst itd., a zarazem praktykowa kejawen, wzbogacajc
swoje praktyki religijne o elementy rdzennie jawajskie. Druga rozumie kejawen jako
religi, zoony system idei dotyczcych natury czowieka i spoeczestwa oraz ich
roli w ksztatowaniu wszechwiata, ktre przenikny do etyki i zwyczajw. Dla
przedstawicieli obydwu tych pogldw kultura jawajska jest rdem dumy i to-
samoci, a patrzc jedynie na praktyki kejawen, niekiedy trudno rozpozna, z ktr
postaw mamy do czynienia.
Co jednak charakterystyczne, przedstawiciele obydwu tych koncepcji kejawen
s dyskryminowani przez ortodoksyjnych muzumanw52. Ci bowiem uwaaj, e
kejawen, jeli jest praktykowane przez wyznawc oficjalnej religii, zanieczyszcza
j elementami pogaskimi, niezgodnymi z doktryn. Za bluniercze uwaaj nawet
praktyki medytacji i modlitw przed grobami szeroko pojtych przodkw, pomimo
islamskiej tradycji ziarah. Kejawen czsto wybieraj si do tego rodzaju witych
miejsc w dni szczeglnie wane w kalendarzu jawajskim. Popularne s: pielgrzy-
mowanie tam zwaszcza w malam selasa kliwon oraz jumat kliwon, czyli nocami
przed wtorkami i pitkami zwanymi kliwon, wypadajcymi w kalendarzu jawajskim
co 35 dni, palenie kadzide i medytacja w intencji uzyskania mdroci, okrelonych
zdolnoci, powodzenia przedstawienia wayang itp. Praktykujcy kejawen zazwyczaj
51
Zob. Indonesia: Minoritas Agama Sasaran Kekerasan, Human Rights Watch, http://www.hrw.org/
id/news/2013/02/25/indonesia-minoritas-agama-sasaran-kekerasan [dostp: 16.10.2014].
52
Podano tu wzmiank o dyskryminacji przez muzumanw, poniewa chocia zdarzaj si spora-
dyczne przypadki ostrego wyraania dezaprobaty dla praktyk kejawen przez przedstawicieli innych re-
ligii, z reguy pozostaj one wyjtkami i nie daj si porwna z reakcjami ortodoksyjnych wyznawcw
islamu.
268

przynosz z sob niewielkie ofiary sesaji. Sesaji s rwnie regularnie rozkadane

w wyznaczonych miejscach domu, a nieco inne w formie sesaji powstaj na potrzeby
wielu ceremonii, midzy innymi lubnych.
Za niegodne prawdziwego muzumanina uwaa si zarwno obchodzone przez
dwr sutana obrzdy wizane z kejawen: rytualne oczyszczanie przedmiotw pusa-
ka czy ofiarowanie darw Ratu Kidul, Bogini Morza (Labuhan), jak i wspomniane
ju, a praktykowane bardziej prywatnie, sesaji. Wielokrotnie byam wiadkiem, jak
pozostawione na grobach niewielkie sesaji lub kadzida staway si celem osb, ktre
uznaway je za blunierstwo i uwaay, e naley je zlikwidowa, czyli zniszczy,
rozdepta lub rozrzuci.

Podsumowanie

Kejawen budzi emocje nie tylko wwczas, kiedy dyskusja dotyczy jej statusu jako
ewentualnej religii, ale nawet pozycji jako elementu kultury. Biorc pod uwag status
kejawen na Jawie od czasu proklamacji niepodlegoci w 1945 roku, na zbezczesz-
czenie grobw na cmentarzu w Yogyakarcie w sierpniu 2013 roku naley spojrze
przede wszystkim jako na jeden z owocw trwajcego kilka dziesicioleci sporu o to,
jakie siy religijne maj ksztatowa pastwowo Indonezji. Pancasila pozostaje do
dzi jedyn alternatyw dla impasu, w jakim znajduj si z jednej strony przedsta-
wiciele ortodoksyjnych rodowisk muzumaskich, z drugiej za nie tyle zwolenni-
cy pastwa laickiego, ile raczej przeciwnicy stworzenia pastwa islamskiego. Agre-
sja na tle religijnym wyranie narasta, podsycana przede wszystkim obojtnoci
rzdu oraz dziaalnoci radykalnych ugrupowa muzumaskich niezainteresowa-
nych wspistnieniem z przedstawicielami innych wyzna w Indonezji na rwnych
prawach. Ofiar padaj nie tylko kamienne pyty nagrobkw bd kwiatowe sesaji.
Coraz bardziej nierealnie brzmi motto Indonezji bhinneka tunggal ika jedno
w rnorodnoci, bezporednio nawizujce do tradycji krlestwa Majapahit53 i ma-
jce by symbolem zjednoczenia mieszkacw archipelagu ponad rnicami jzyko-
wymi, kulturowymi i religijnymi, zarwno wwczas, w XIV stuleciu, zotym wieku
Majapahit, jak i w niepodlegej Indonezji.

Bibliografia

Aini N., Inter-Religious Marriage from Socio-Historical Islamic Perspectives, Brigham Young
University, 2008, http://digitalcommons.law.byu.edu/lawreview/vol2008/iss3/1/ [dostp:
16.10.2014].
Aulia, Ritual puasa orang Jawa, Yogyakarta 2009.
Butt S., Lindsey T., The Constitution of Indonesia: A Contextual Analysis, OxfordPortland, OR
2012.

53
B.Wiryomartono, Perspectives on Tradisional Settlements and Communities: Home, Form and
Culture in Indonesia, Singapore 2014, s. 10.
 269

Crouch M.A., Law and Religion in Indonesia: The Constitutional Court and the Blasphemy Law,
Asian Journal of Comparative Law 2012, nr 7, iss. 1, http://www.degruyter.com/view/j/asjcl.
2012.7.issue-1/1932-0205.1391/1932-0205.1391.xml [dostp: 16.10.2014].
Djamin R., The Paradox of Freedom of Religion and Belief in Indonesia, http://www2.ohchr.org/
english/issues/opinion/articles1920_iccpr/docs/expert_papers_Bangkok/RAFENDI%20DJA-
MIN.pdf [dostp: 16.10.2014].
Elson R.E., Another Look at the Jakarta Charter Controversy of 1945, Indonesia 2009, nr 88,
s. 105130.
Fox J.J., Ziarah Visits to the Tombs of the Wali, the Founders of Islam on Java [w:] Islam in the
Indonesian Social Context, M.C.Ricklefs (red.), Clayton 1991, s. 1938.
Geertz C., The Religion of Java, Chicago 1960.
Groenendael V., Released from Kalas Grip: A Wayang Exorcism Performance from East Java,
Jakarta 1998.
Indonesia: Minoritas Agama Sasaran Kekerasan, Human Rights Watch, http://www.hrw.org/id/
news/2013/02/25/indonesia-minoritas-agama-sasaran-kekerasan [dostp: 16.10.2014].
Intan B.F., Public Religion and the Pancasila-Based State of Indonesia, New York 2006.
International Religious Freedom Report for 2013, http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/religiousfree-
dom/index.htm?year=2013&dlid=222133#wrapper [dostp: 16.10.2014].
Kammen D., McGregor K., The Contours of Mass Violence in Indonesia, 196568, Singapore 2012.
Kelompok bercadar rusak makam, Muslimedianews, http://www.muslimedianews.com/2013/09/
kelompok-bercadar-rusak-makam-gp-ansor.html [dostp: 16.10.2014].
Koentjaraningrat, Javanese Culture, Singapore 1985.
Mulder N., Abangan Javanese Religious thought and Practice, Bijdragen tot de Taal-, Land- en
Volkenkunde 1983, nr 2/3 (139), s. 260267.
Mulder N., Mysticism & Everyday Life in Contemporary Java: Cultural Persistence and Change,
Singapore 1978.
Mulder N., Mysticism in Java: Ideology in Indonesia, Yogakarta 2005.
Perusak makam cucu HB VI sempat berteriak haram, Tribunnews.com, http://www.tribunnews.com/
regional/2013/09/17/perusak-makam-cucu-hb-vi-sempat-berteriak-haram [dostp: 15.10.2014].
Preman obrak-abrik makam cucu HB VI, Tribun Jogja, 18.09.2013.
Report for 2013, The WAHID Institute, http://www.wahidinstitute.org/wi-id/laporan-dan-publika-
si/laporan-tahunan-kebebasan-beragama-dan-berkeyakinan.html [dostp: 16.10.2014].
Ricklefs M.C., The Birth of the Abangan, Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 2006,
nr 1 (162), s. 3555.
Safitri D.M., What Went Wrong with the Veil? A Comparative Analysis of the Discourse of the Veil in
France, Iran, and Indonesia, Al-Jamiah: Journal of Islamic Studies 2010, nr 48, s. 81100.
Seo M., Falling in Love and Changing Gods: Inter-religious Marriage and Religious Conversion in
Java, Indonesia, Indonesia and the Malay World 2013, nr 41 (119), s. 7696.
Simorangkir J.C.T., Mang Reng Say B., Around and about the Indonesian Constitution of 1945,
Jakarta 1980.
Smith-Hefner N.J., Javanese Women and the Veil in Post-Soeharto Indonesia, The Journal of
Asian Studies 2007, nr 2 (66), s. 389420.
The Indonesian Killings 19651966: Studies from Java and Bali, R.Cribb (red.), Clayton 1990.
The 1945 Constitution of the Republic of Indonesia: As Amended by the First Amendment of 1999,
the Second Amendment of 2000, the Third Amendment of 2001 and the Fourth Amendment
of 2002, http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_protect/---protrav/--ilo_aids/docu-
ments/legaldocument/wcms_174556.pdf [dostp: 16.10.2014].
Turangan L., Willyanto R., Fadhilla R., Seni budaya & warisan Indonesia: Agama dan kepercayaan,
Jakarta 2014.
Wacawek J., Dlaczego Indonezja nie jest krajem wyznaniowym? [w:] Religie Azji Poudniowo-
-Wschodniej, A.Mianecki (red.), Toru (w przygotowaniu).
270

Wacawek J., Sesaji w tradycji prowincji Yogyakarta na Jawie Centralnej [w:] Religie Azji Pou-
dniowo-Wschodniej, A.Mianecki (red.), Toru (w przygotowaniu).
Wiryomartono B., Perspectives on Tradisional Settlements and Communities: Home, Form and
Culture in Indonesia, Singapore 2014.
Woodward M., Islam in Java. Normative Piety and Mysticism in the Sultanate of Yogyakarta, Tus-
con 1989.
Woodward M., Religious Conflict and the Globalization of Knowledge in Indonesian History
[w:] Religion and Conflict in South and Southeast Asia, L.E.Cady, S.W.Simon (eds.), London
New York 2007, s. 85104.
Reproduced with permission of the copyright owner. Further reproduction prohibited without
permission.