Dobr zaworw regulacyjnych
EWA FIGIEL
WADYSAW SZAFLIK
Politechnika Szczeciska
Celem artykuu nie jest podanie nowych informacji dotycz-
cych doboru zaworw regulacyjnych, a jedynie przedstawie-
nie i przypomnienie wybranych aspektw tego zagadnienia
na podstawie funkcjonujcych ju p wieku zasad, nie
zawsze w sposb waciwy stosowanych w praktyce. W ar-
tykule przedstawiono podstawowe parametry uwzgldniane
przy doborze zaworw regulacyjnych takie jak:
- wspczynnik przepywu k
- charakterystyka zaworu i odwodu regulacji,
- autorytet zaworu,
- dopuszczalna strata cinienia na zaworze,
- stosunek regulacji.
Wspczynnik przepywu kv
Do prawidowego doboru zaworu regulacyjnego, oprcz
przepywu obliczeniowego, konieczna jest informacja o oporno-
ci zaworu. Do opisu tej wielkoci uywane jest w technice kilka
sposobw. Przy doborze zaworw regulacyjnych oporno
zaworu jest okrelana za pomoc wspczynnika przepywu.
Pojcie wspczynnika przepywu stworzono w USA, a w litera-
turze technicznej pojawio si po raz pierwszy w listopadzie
1953 roku [1]. Pojcie to zostao wprowadzone przez firm
Mason-Neilan Regulator Co. z Bostonu. Nie bya to jednak
wielko okrelana symbolem kv, ale cv (Valve Flow Coef-
ficient). Obecnie w krajach anglojzycznych funkcjonuje pod
nazw cv -factor lub flow factor. Wielko cv jest wielkoci
wyraan w US Galion/min (jednostkach nie nalecych do
systemu metrycznego), w zwizku z czym, jako taka nie moga
zosta przejta bezporednio w krajach o innym ni w USA
systemie miar i wag. Wspczynnik przepywu dla ukadu
metrycznego wprowadzi w 1957 roku Niemiec Friih [2], ktry
po raz pierwszy uy oznaczenia kv. Pochodzi ono od pierw-
szych liter niemieckich wyrazw Koeffizient (wspczynnik)
i Yentil (zawr).
Przez pojcie wspczynnika przepywu kv rozumie si
przepyw objtociowy wody V o temperaturze od 5 do 30 C
przez zawr, wyraony w m3/h, jeeli spadek cinienia na
zaworze wynosi Ap = P2-Pi = l bar przy okrelonym wznio-
sie grzybka zaworu H. Pierwotnie jednak jego definicja wpro-
wadzona przez Friih [2] bya nieco inna, okrelaa kv jako
H,.,
H,
Rys. 1. Schemat obrazujcy wielkoci pomocnicze w okrelaniu wspczyn-
nikw kv: P, - cinienie przed zaworem, P2 - cinienie za zaworem, Hm
- maksymalny wznios grzybka zaworu, H0 - zawr zamknity, V - przepyw
objtociowy
12
przepyw w l/min przy spadku cinienia na zaworze wynosz-
2
cym l kp/cm (l atm. techn.). Wielkoci pomocnicze uywane
przy okrelaniu wspczynnikw kv pokazano na rys. l.
Oprcz tej podstawowej definicji wspczynnika przepywu
kv, funkcjonuj take inne okrelone nastpujcymi oznaczenia-
mi:
- wspczynnik przepywu kvs okrelany, dla tzw. seryj-
nego zaworu przy wzniosie nominalnym H100 (praktycznie
cakowicie otwarty) podawany przez producenta dla caej serii
zaworw. Jest to wspczynnik miarodajny do doboru wikszo-
ci zaworw regulacyjnych.
- wspczynnik przepywu kvvx> zaworu przy wzniosie
nominalnym grzybka zaworu Hloo. Nie powinien si rni
wicej ni o + 10% od deklarowanej przez producenta wartoci
jf
"VS'
- wspczynnika przepywu kvo wyraajcy ekstrapolowa-
n warto przy wzniosie grzybka zaworu H0 = 0. Jest to
warto teoretyczna, stosowana wycznie w opisach matematy-
cznych charakterystyk zaworw,
- wspczynnik przepywu kVr jest to najmniejsza warto
kv, przy ktrej moe by jeszcze zachowana tolerancja na-
chylenia charakterystyki podstawowej zaworu. Mona j rw-
nie zdefiniowa jako najmniejsz regulowan warto kv.
Wznios grzybka zaworu H okrela skok dawicego organu
regulujcego. Podawany jest w mm i mierzony od pooenia
- zawr zamknity.
Wznios nominalny HIOO podawany jest dla serii zaworw
i okrela skok organu dawicego, przy ktrym zawr jest
cakowicie otwarty. Jest to warto katalogowa.
Zaleno na wspczynnik przepywu kv mona otrzyma
wychodzc z przeksztaconego rwnania Bernoulliego okre-
lajcego przepyw cieczy nieciliwej przez organ dawicy:
(1)
gdzie:
V - przepyw objtociowy,
A - przekrj przepywowy zaworu (pole swobodnego
przepywu strumienia),
Ap - cakowity spadek cinienia na organie dawicym,
p - gsto przepywajcego czynnika,
a - wspczynnik przepywu.
Poniewa, przy doborze zaworu przepyw Vjest wielkoci
znan, szukan za A, rwnanie mona przeksztaci do postaci:
l
A = V-- (2)
Jeeli znane s wszystkie wielkoci z prawej strony rwnania
(2) mona obliczy przekrj przepywowy zaworu A i w ten
sposb okreli wielko zaworu.
CIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA nr 1/2006
 Niestety metoda ta ma podstawow wad, wynikajc z faktu,
i przy staej stracie cinienia i gstoci medium nie istnieje
bezporednia proporcjonalna zaleno midzy wielkociami
A i V, bowiem wspczynnik a jest zaleny od konstrukcji
zaworu i wartoci A. Jest to wic rwnanie uwikane, ktre
mona byoby rozwiza tylko przy zastosowaniu metod itera-
cyjnych.
Tak wic, dla kadego rozwizania konstrukcyjnego i warto-
ci A trzeba wzi pod uwag inny wspczynnik a. Z tego
wanie powodu wprowadzone zostao pojcie wspczynnika
przepywu kv, ktry to zawiera liczb a.
Wspczynnik kv wyraa przepyw przy przyjtych zaoe- Charakterystyka instalacji z zaworami regulacyjnymi
niach dotyczcych staoci straty cinienia i gstoci oraz
rodzaju medium. Przyjt do jego okrelenia definicj podano
na wstpie rozdziau. Przy tych zaoeniach obowizuje:
gdzie:
Ap0 - cakowity spadek cinienia na organie dawicym
Ap0 = l bar,
p0 - gsto wody w przedziale temperatury 5-^30C.
Dzielc rwnanie (1) przez (3) otrzymuje si:
W technice grzewczej najczciej stosowanym nonikiem
ciepa jest woda. Przyjmujc upraszczajce zaoenie, i w do
szerokim zakresie temperatury jej gsto mona przyj za
wielko sta otrzymujemy czsto spotykan w literaturze
technicznej uproszczon zaleno na kv w bardzo praktycznej
postaci:
kv =
Ap
do ktrej to strat cinienia podstawiamy w barach, a przepyw
3
w m /h.
Charakterystyki przepywowe zaworw regulacyjnych
Charakterystyka przepywowa zaworu regulacyjnego opisuje
w jaki sposb, przy staym cinieniu dyspozycyjnym, zmienia
si przepyw przez zawr w funkcji wzniosu grzybka zaworu.
Przy rnicy cinienia l bar opisuje zaleno midzy wsp- powodujce spadek cinienia oznaczony jako ApL. Strata
czynnikiem kv (lub ky/kvs), a skokiem grzybka zaworu H (lub
te H/H100). Kady typ zaworu ma okrelon charakterystyk
uzyskan w wyniku pomiarw przeprowadzanych przez produ-
centa w staych, tzw. normalnych warunkach. Warunki normal-
ne przy pomiarach wystpuj wtedy, gdy spadek cinienia na
zaworze przy dowolnym jego otwarciu jest stay i wynosi l bar.
O wyborze zaworu, oprcz wspczynnika przepywu, decyduje
rwnie jego charakterystyka. W praktyce w dziedzinie ciepo-
wnictwa, ogrzewnictwa, wentylacji i klimatyzacji najczciej
stosowane s zawory o charakterystyce liniowej i staoprocen-
towej (logarytmicznej). S rwnie stosowane zawory o innych
charakterystykach, takich jak paraboliczna, liniowo - liniowa
czy liniowo - logarytmiczna. O rodzaju charakterystyki decydu-
je ksztat elementu dawicego zaworu (grzybek).
W przypadku charakterystyki liniowej, jednakowym zmia-
nom skoku grzybka zaworu odpowiadaj proporcjonalne jed-
nakowe zmiany wspczynnika kv. Charakterystyki te znane s
w technice od zawsze".
CIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA nr 1/2006
Dla zaworw o charakterystyce staoprocentowej (logaryt-
micznej), jednakowym zmianom skoku grzybka odpowiadaj
jednakowe, ale procentowe zmiany wspczynnika przepywu,
a tym samym jednakowe procentowe zmiany strumienia objto-
ci. Zawr staoprocentowy zosta po raz pierwszy na wiecie
wyprodukowany przez amerykask firm Foxboro w roku
1933. Firma Foxboro zostaa zaoona w roku 1908 i istnieje po
dzie dzisiejszy. Jest znana z produkcji urzdze do automatyki
przemysowej. Obecnie wchodzi w skad wikszego konglome-
ratu brytyjskiego pod nazwa Invensys [5].
Do dalszych rozwaa zwizanych z analiz przebiegu
charakterystyk zaworw w instalacji, celowe jest podanie
podstawowych wiadomoci, wprowadzajcych do tej tematyki.
(3) W warunkach pracy w regulowanym obwodzie tylko cz
cinienia dyspozycyjnego tracona jest na samym zaworze
regulacyjnym, pozostaa za na innych elementach, takich jak
np. przewody i rnego rodzaju opory miejscowe, co powoduje
i przebieg zmian przepywu w obwodzie w funkcji skoku
grzybka zaworu nie pokrywa si z podstawow charakterystyk
zaworu regulacyjnego. Mwimy wwczas o tak zwanej charak-
terystyce roboczej.
(4)
A p -const
A-zawr regulacyjny
B-zawr do regulacji rcznej
(5)
Rys. 2. Spadki cinienia w uproszczonym obwodzie regulacji: Ap - cinienie
dyspozycyjne, Apv - spadek cinienia na zaworze regulacyjnym, Ap - spadek
cinienia na pozostaych elementach obwodu przedstawiony umownie w for-
mie spadku na zaworze do regulacji rcznej
Na rysunku 2 przedstawiono w sposb uproszczony spadki
cinie w regulowanym obwodzie przy zaoeniu staego
cinienia dyspozycyjnego Ap. Na rurocigu zamontowany jest
zawr regulacyjny i jeden zawr do regulacji rcznej, ktry
przedstawia umownie wszystkie pozostae elementy obwodu,
cinienia na zaworze regulacyjnym wynosi Apv. Obowizuje
wic zaleno:
Ap = Apv + ApL. (6)
W przypadku czysto teoretycznym, gdy ApL = O cakowity
spadek cinienia w obwodzie Ap rwny jest spadkowi na
zworze regulacyjnym. Wwczas to charakterystyka robocza
pokrywa si z charakterystyk podstawow zaworu. W rzeczy-
wistoci mamy zawsze do czynienia tylko z pewnym udzia-
em strat cinienia na zaworze regulacyjnym, w stosunku do
cakowitej straty cinienia w regulowanym obwodzie. Im
wikszy jest ten udzia, tym mniejsze jest odchylenie charak-
terystyki roboczej od przebiegu charakterystyki podstawowej
zaworu.
Wyprowadzenie zalenoci pozwalajcej na okrelenie prze-
biegu charakterystyk roboczych w funkcji stopnia otwarcia
zaworu przedstawi w 1963 roku Calame i Hengst [4]. Wy-
prowadzono j zakadajc dla gazi z zaworem regulacyjnym
13

stae cinienie dyspozycyjne. Zaleno ta ma nastpujc
posta:
V 1
-a
(kv/kvloo)
gdzie:
a - autorytet zaworu,
C,,
a =
~ strata cinienia na zaworze regulacyjnym ca-
kowicie otwartym,
Ap0 - rnica cinienia w instalacji midzy krcem
wlotowym i wylotowym przy cakowicie za-
mknitym zaworze regulacyjnym (dla instalacji
jednogaziowej odpowiada cinieniu dyspozy-
cyjnemu),
C z l o o - oporno hydrauliczna zaworu regulacyjnego
cakowicie otwartego,
C0 - cakowita oporno hydrauliczna (zaworu regu-
lacyjnego i pozostaych elementw gazi),
kv/kvloo - wartoci okrelane w zalenoci od stopnia
otwarcia zaworu z podstawowej charakterys-
tyki zaworu kv/kvioo = f (H/Hloo).
Z przedstawionej zalenoci wynika, e w ukadzie hyd-
raulicznym zaleno zmian przepywu od skoku grzybka
zaworu regulacyjnego nie jest zgodna z jego charakterystyk
podstawow. Spadek ten jest wielkoci zmienn, zalen od
straty cinienia na pozostaych elementach ukadu i stanowi
tylko cz cakowitej straty cinienia w regulowanym ob-
wodzie.
W wyprowadzonej zalenoci wystpuje wielko auto-
rytetu zaworu, jest to tzw. zewntrzny autorytet zaworu,
stanowicy stosunek spadku cinienia na zaworze maksymalnie
otwartym do spadku cinienia na zaworze cakowicie zam-
knitym (rwnanie 8). Okrelenie autorytet" charakteryzuje
stopie uzalenienia zaworu regulacyjnego od pozostaych
elementw ukadu. Autorytet zewntrzny zaworu jest tym
wikszy im mniejszy jest wpyw przebiegu charakterystyki
instalacji na spadek cinienia na zaworze.
Przedstawione wczeniej przepywowe charakterystyki za-
woru dotycz sytuacji idealnej przy zaoeniu, e cakowity
spadek cinienia na zaworze jest spowodowany wycznie
oporem gniazda i grzyba zaworu i zaley od skoku H. Aby
zapewni takie warunki, opr hydrauliczny korpusu zaworu
musiaby by rwny zeru. Opr korpusu mona doliczy do
oporu pozostaych elementw obwodu regulacji (poza zaworem
- zawr cakowicie otwarty zawr zamknity
Rys. 3. Schemat przedstawiajcy obwody regulacji z zaworami regulacyjnymi
o rnych wartociach autorytetu a wraz z przebiegiem rozkadu cinie:
(wariant A - zawr o maym autorytecie, wariant B - zawr o duym
autorytecie)
14
TABELA
Wariant A B
Udzia spadku cinienia na zaworze Ap
(7) v im w cakowitej stracie cinienia w may duy
obwodzie
Autorytet zaworu a = Ap^ioo /Apo maiy duy
Wzrost wartoci cinienia dziaajcego
na zawr w fazie zamykania
duy mary
regulacyjnym), powodujcych wypaczenie charakterystyki
(8) podstawowej. W zwizku z tym funkcjonuje te pojcie
wewntrznego autorytetu zaworu aw. Jest to stosunek spadku
cinienia w regulowanym polu przekroju zaworu (szczelinie
midzy grzybkiem a gniazdem) do cakowitej straty cinienia na
zaworze. Opisuje go rwnanie
(9)
gdzie:
ApR - strata cinienia w regulowanym polu przekroju
zaworu,
Apvloo - cakowita strata cinienia na zaworze.
Przy doborze zaworw regulacyjnych powinno si wic
zwrci uwag na to, by wytracanie cinienia nastpowao
moliwie w duym stopniu w regulowanym przekroju zaworu
(gniazdo - grzybek). Jak dalece jest to moliwe zaley w duym
stopniu od konstrukcji zaworu. Niektrzy producenci zaworw
podaj warto wewntrznego autorytetu zaworu. Mona go te
obliczy, korzystajc z (podanych przez producentw zaworw)
charakterystyk zalenoci straty cinienia od przepywu dla
rnych wartoci nastawy. Autorytet wewntrzny powinien by
moliwie jak najwikszy.
W rezultacie jako regulacji zalena, jest zarwno od
autorytetu zewntrznego, jak i wewntrznego. Iloczyn auto-
rytetu zewntrznego a i wewntrznego aw stanowi cakowity
autorytet zaworu ac
ApR Apvioo ApR
- A
- (10)
/>o
Cakowity autorytet zaworu jest ostatecznie odpowiedzialny
za odksztacenie charakterystyki podstawowej i tym samym za
hydrauliczn rwnowag w obwodzie regulacji. Jego warto
dla zaworw o charakterystyce liniowej powinna mieci si
w zakresie od 0,4 do 0,7.
Aby wyjani znaczenie tej wanej w doborze zaworw
regulacyjnych wielkoci, przedstawiono na rys. 3 oraz w tabeli
dwa obwody regulacji, w ktrych wystpuj zawory o rnych
autorytetach.
Strata cinienia na zaworze cakowicie otwartym Apvloo
w wariancie A jest znacznie mniejsza ni w wariancie B . Zawr
ten charakteryzuje si ma wartoci autorytetu a. W fazie
zamykania spadek cinienia na zaworach w obu przypadkach
ronie, ale w wikszym stopniu ma to miejsce w przypadku
zaworu w wariancie A . Ten zawr charakteryzuje maa warto
autorytetu a.
Na rysunkach 4 i 5 przedstawiono przebiegi charakterystyk
roboczych w przypadku zaworw o liniowej oraz staoprocen-
towej charakterystyce podstawowej, w zalenoci od autorytetu
zewntrznego zaworu a, obliczone na podstawie rwnania (8).
Wida, e im wiksza jest warto autorytetu zaworu a, tym
bardziej charakterystyka robocza zblia si do charakterys-
tyki podstawowej zaworu (dla a = l otrzymuje si charak-
terystyk podstawow zaworu). Powodem deformacji charak-
CIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA nr 1/2006
 Wioo
1.0

// x // 7\
==
0.*- s-
0,9 ^- """" l ^
o>- -^5 przy n = 3

/ / A// z
oa X
s2
/ y
/,//

stosunek strumieni ob

/ /
' /

/,//
// ~~ a = 1.0
-

f S

y/ / /
//
c
"> ui b)
G

My
1
/1 /
oooo o

//
"ro ej

H /

'//
|F
|V/J
'-i

O 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10
3 0.1 0,2 0,3 04 0.5 0,6 0.7 0.8 0.9 10
nominalny skok zaworu
nominalny skok zaworu

Rys. 4. Charakterystyki robocze zaworu o liniowej charakterystyce pod- Rys. 5. Charakterystyki robocze zaworu regulacyjnego o staoprocentowej
stawowej w funkcji autorytetu zaworu a [6] charakterystyce podstawowej dla rnych wartoci autorytetu zaworu a [6]

terystyki roboczej w stosunku do podstawowej zaworu jest Na decyzj o wyborze zaworu liniowego lub staoprocen-
przyrost spadku cinienia na zaworze, w przypadku dawienia towego w instalacjach dostarczajcych energi do celw grzew-
przepywu na skutek tego, i przy malejcym przepywie maleje czych i chodniczych maj wpyw nie tylko warunki hydraulicz-
udzia pozostaych strat cinienia w obwodzie regulacji (zaoe- ne pracy zaworu, ale przede wszystkim przebieg cakowitej
nie staego cinienia dyspozycyjnego Ap). charakterystyki obwodu regulacji. Oddaje ona zaleno
Charakterystyka robocza wskazuje wiec na zaleno midzy midzy moc ciepln, a stopniem otwarcia zaworu regulacyj-
otwarciem zaworu wbudowanego w obwd regulacji, a prze- nego. Zamierzonym skutkiem stosowania zaworw regulacyj-
pywem. Na przebieg charakterystyki roboczej maj wpyw nych w instalacjach grzewczych i chodniczych jest bowiem
tylko te elementy instalacji, w ktrych na skutek dziaania zmiana mocy wymiennika. Zmiana strumienia objtoci czyn-
zaworu regulacyjnego dochodzi do zmiany przepywu, a te jej nika w zalenoci od skoku zaworu, o czym bya mowa
czci, w ktrych przepyw jest stay, nie s powodem zmiany wczeniej, jest jedynie rodkiem do uzyskania zmiany mocy.
tej charakterystyki. Aby obwd regulacji pracowa bez zakce w caym zakresie
Oglnie mona stwierdzi, e do przebiegu regulacji korzyst- otwarcia zaworu, cakowita charakterystyka regulacji powinna
ne jest zachowanie odpowiednio wysokiego autorytetu zawo- mie moliwie liniowy przebieg. Jest ona wypadkow charak-
ru regulacyjnego. Maksymalna jego warto wynosi l, co terystyki roboczej i charakterystyki cieplnej wymiennika. Jej
oznacza, e strata cinienia ma miejsce tylko na zaworze konstrukcj dla zaworu o charakterystyce liniowej przedstawio-
regulacyjnym. Jest to warto teoretyczna, ktra w praktyce nie no na rys. 6, a dla charakterystyki staoprocentowej na rys. 7.
wystpuje. Przez odpowiedni dobr zaworu mamy wpyw na Wida, e w przypadku zaworu o charakterystyce liniowej
wielko autorytetu a. Im wiksz zaoymy strat cinienia na nawet w przypadku autorytetu zaworu a = l, nie jest moliwe
zaworze, tym wikszy bdzie jego autorytet zewntrzny, a tym uzyskanie liniowej cakowitej charakterystyki obwodu regula-
samym niniejsza deformacja charakterystyki zaworu i lepsza cji. W dolnym zakresie regulacji (dla maych wartoci H/Hloo)
jako regulacji. Naley mie jednak na uwadze, e pociga to ju niewielka zmiana stopnia otwarcia powoduje znaczn
za sob wikszy pobr energii potrzebnej do napdu pomp. zmian wydajnoci cieplnej, w grnym zakresie za odwrotnie,
Z tego wzgldu zalecanymi w doborze zaworw s wartoci dua zmiana stopnia otwarcia powoduje stosunkowo niewielk
autorytetu z zakresu a = 0,3 -=- 0,5. zmian mocy. Oba zjawiska s z punktu widzenia techniki

O/O.oo

Rys. 6. Konstrukcja charakterystyki cakowitej obwodu regulacji w przypad- Rys. 7. Konstrukcja charakterystyki cakowitej obwodu regulacji w przypad-
ku liniowej charakterystyki zaworu regulacyjnego [6] ku staoprocentowej charakterystyki zaworu regulacyjnego [6]

CIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA nr 1/2006 15

regulacji niekorzystne. Szczeglnie niepodany przebieg uwi-
docznia si w przypadku maych wartoci autorytetu zaworu
regulacyjnego, a ze wzgldu na zbyt due nachylenie charak-
terystyki cakowitej w dolnym zakresie regulacji istnieje niebez-
pieczestwo cigego otwierania i zamykania organu dawice-
go. W dolnym zakresie regulacji korzystniejsze warunki uzys-
kuje si przez zastosowanie charakterystyki staoprocentowej.
Przedstawione na rys. 7 charakterystyki cakowite dla zaworu
o charakterystyce staoprocentowej zarwno w przypadku
maej, jak i wysokiej wartoci autorytetu wykazuj przebieg
zbliony do liniowego. W przypadku maych wartoci auto-
rytetu wikszy jest jednak niemoliwy do regulacji przyrost
mocy Q/Q100.
W konkretnym przypadku moe to spowodowa, i regulacja
w zakresie niskich obcie cieplnych bdzie gorsza ni
w przypadku zastosowania zaworu o charakterystyce liniowej.
Przebieg cakowitej charakterystyki obwodu regulacji zaley
nie tylko od autorytetu zaworu, ale take od wielkoci <P,
zwanej parametrem wykadniczym wymiennika [3, 6, 7, 9].
Im mniejsza warto tego parametru, tym wiksze zakrzywienie
charakterystyki wymiennika. Jego wielko zaley od rodzaju
wymiennika (inny dla wymiennikw o przepywie krzyowym,
wspprdowym, przeciwprdowym) oraz od temperatury
czynnikw wymieniajcych ciepo. Odnonie do temperatury
czynnika grzejnego obowizuje nastpujca zaleno: im
wiksze schodzenie czynnika grzejnego i nisza temperatura
zasilania wymiennika, tym wiksza jest warto parametru
wykadniczego <> i tym samym mniejsze jest zakrzywienie
Rys. 8. Przykadowe przebiegi charakterystyk cieplnych wymiennikw dla
rnych wartoci parametru wykadniczego wymiennika <P [6]
charakterystyki wymiennika (rys. 8). Dla konkretnego przebie-
gu charakterystyki cieplnej mona wic teoretycznie dobra
najbardziej korzystny autorytet zaworu staoprocentowego po-
zwalajcy uzyska moliwie liniow charakterystyk cakowit
obwodu.
Naley jeszcze podkreli, e charakterystyki cakowite
przedstawione na rys. 6 i 7 uzyskano przy zaoeniu staego
cinienia dyspozycyjnego. W przypadkach obwodw, w kt-
rych to zaoenie nie jest suszne (cinienie nie jest stabilizowa-
ne), zmiany cinienia powoduj zupenie inne przebiegi charak-
terystyk. W tym aspekcie dobr odpowiedniego zaworu regula-
cyjnego nie jest zadaniem atwym.
Oglnie jednak mona sformuowa wniosek, e w in-
stalacjach grzewczych, naley preferowa zawory o charak-
terystyce staoprocentowej.
S take stosowane zawory o napdzie elektrycznym, majce
elektronicznie nastawion charakterystyk, pozwalajc si
przecza z liniowej na staoprocentow.
16
Maksymalna dopuszczalna rnica cinienia
W doborze zaworu regulacyjnego naley zwrci uwag na
wielko maksymalnej, dopuszczalnej rnicy cinienia, jaka
moe dziaa na zawr, gwnie ze wzgldu na:
- niebezpieczestwo wystpienia zjawiska kawitacji i erozji,
- bardzo due siy nastawcze w przypadku zaworw o du-
ych DN,
- moliwo powstania efektw akustycznych (szumw).
W wyniku duej prdkoci medium, w miejscu najmniej-
szego przekroju poprzecznego zaworu, powstaje podcinienie.
Jeli jego warto przekroczy warto cinienia wrzenia orod-
ka, to na ciankach wytworz si pcherzyki pary. Zjawisko to
okrela si mianem kawitacji. W miejscach wzrastajcego
cinienia pcherzyki pary, tworzce puste przestrzenie, zanikaj
i ciecz ponownie uderza o cianki zaworu z si podobn jak
podczas oczyszczania strumieniem piasku. Najbardziej sprzyja-
jc okolicznoci wystpienia zjawiska kawitacji jest sytuacja,
gdy zawr jest w pozycji bliskiej zamknicia. Spadek cinienia
na tym zaworze jest wtedy najwikszy i bliski cinieniu
dyspozycyjnemu. Jeeli wic cinienie dyspozycyjne w regulo-
wanym obwodzie jest wiksze ni warto maksymalnego
dopuszczalnego spadku cinienia na zaworze, naley rozway
moliwo stabilizacji rnicy cinienia na niszym poziomie
lub te dobra inny zawr odporniejszy na kawitacj. Czsto to
drugie rozwizanie, polegajce na zastosowaniu zaworu o zwi-
kszonej odpornoci na kawitacj, okazuje si rozwizaniem
taszym. Warto podkreli, e im niniejsza jest temperatura
przepywajcego czynnika, tym mniejsze jest ryzyko kawitacji
(wikszy dopuszczalny spadek cinienia na zaworze), tak wic
zamontowanie zaworu regulacyjnego na przewodzie powrot-
nym jest w tym aspekcie korzystniejsze.
Stosunek regulacji Sv
Rzeczywiste charakterystyki zaworw odbiegaj troch od
przebiegw podstawowych.szczeglnie w pobliu punktu zam-
knicia. Poniej skoku H = 10% nachylenie krzywej nie musi
by dotrzymane z uwagi na wymaganie szczelnego zaniknicia.
Zawr jest w stanie regulowa w sposb cigy tylko w zakresie
midzy kVr a kvs. Poniej kYr regulacja jest niestabilna (ze
wzgldw konstrukcyjnych). Stosunek tych dwch wielkoci
wspczynnikw przepywu kvs/kVr (zdefiniowanych na wst-
pie) nosi nazw stosunku regulacji lub stosunku przestawienia
i oznaczany jest najczciej jako wspczynnik Sv. Zwykle
stosunek ten w przypadku dostpnych na rynku zaworw
wynosi od 30 do 100.
Ma on kluczowe znaczenie do jakoci regulacji. Jak wiadomo
w systemach grzewczych, wentylacyjnych i klimatyzacyjnych
obcienie zmienia si w zakresie od O do 100%. Czsto
wystpuj sytuacje, w ktrych zawr pracuje przy maym
stopniu otwarcia, np. w dwustopniowych ukadach regulacji
temperatury c.w.u. Zawr dobrany wwczas na warunki letnie
jest przewymiarowany dla warunkw zimowych i czsto pracu-
je w dolnych granicach otwarcia. Stwarza to due problemy ze
stabilnoci regulacji.
Majc na wzgldzie moliwoci regulacji, najlepsze s
zawory o duym stosunku regulacji. Im jest on wikszy, tym
lepsze s moliwoci regulacji w zakresie maego obcienia,
a wic wtedy, gdy otwarcie zaworu musi by niewielkie.
Wynika z tego rwnie, e przewymiarowanie zaworu moe
doprowadzi do zakce w czasie jego pracy, poniewa zawr
CIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA nr 1/2006
o zbyt duych rozmiarach przez duszy czas moe pracowa
tylko w dolnym zakresie otwarcia. Jeli przy maej mocy
warto kv spadnie poniej kVr, to nachylenie charakterystyki
zaworu bdzie zbyt mae, aby zapewni stabiln regulacj.
Praktyka wykazaa, e stosunek regulacji powinien by wikszy
ni 50, ale dobr zaworu o Sv wikszym ni 100, tylko
nieznacznie wpywa na popraw zakresu regulacji mocy odbior-
nika. W sytuacjach wymagajcych duego stosunku regulacji,
mona stosowa ukady z dwoma zaworami regulacyjnymi,
poczonymi rwnolegle pracujcymi sekwencyjnie (pene ob-
cienie - pracuj oba zawory, mae obcienie odbiornika
- pracuje jeden zawr przy przepywie maksymalnym rwnym
50% wartoci V 100 ).
Przepyw minimalny Vmin i skok mocy Qmin
Jeeli zawr zamknity zacznie si otwiera, to w pewnym
momencie pojawi si skokowo niewielki przepyw Vmin, ktre-
mu odpowiada warto najmniejszej regulowanej mocy Qmia
odbiornika. Ten skok mocy w punkcie otwarcia jest tym
wikszy, im:
- mniejszy jest stosunek regulacji Sv,
- mniejszy jest autorytet zaworu a,
- mniejsza jest warto parametru wykadniczego wymien-
nika <P.
Jeli zapotrzebowanie na moc w danym obwodzie regulacji
jest mniejsze ni skok mocy, to zawr musi pracowa w trybie
pracy dwustanowym (otwrz/zamknij), co moe powodowa
niepodane wahania temperatury po stronie czynnika ogrzewa-
nego i szybkie zuycie siownikw. Naley rwnie podkreli,
e na wielko przepywu minimalnego ma take wpyw
precyzja dziaania siownika.
Podsumowanie
Przedstawione informacje stanowi tylko pewien wycinek
z rozlegej problematyki doboru zaworw regulacyjnych, nie-
mniej jednak zdaniem autorw bardzo istotny. Celem artykuu
byo uatwienie zrozumienia podstawowych zasad, ktrymi
naley kierowa si w praktyce projektowej, po to, by dobr
zaworu nie by przypadkowy lub nieprzemylany.
Na podstawie przedstawionych informacji mona wnios-
kowa, i naley:
- przyjmowa w obliczeniach odpowiednio du strat
cinienia na zaworze regulacyjnym, tak aby autorytet zaworu
mieci si w zalecanym zakresie od 0,3 do 0,5. Najwygodniej
jest zakada spadek cinienia na zaworze w wysokoci rwnej
wszystkim pozostaym stratom cinienia w regulowanym ob-
wodzie, co pozwala na uzyskanie autorytetu zaworu na pozio-
mie fl = 0,5. Pod uwag, przy okrelaniu tych strat, naley bra
tylko te czci ukadu, w ktrych na skutek dziaania zaworu
dochodzi do zmiany przepywu,
- w doborze zaworu nie kierowa si zasad - pierwszy
wikszy, czyli o kv wikszym ni obliczeniowy. Nawet w przy-
padku doboru zaworu o wspczynniku przepywu o 20%
mniejszym ni obliczeniowy nie dochodzi bowiem do znacz-
nego deficytu mocy odbiornika, co mona zauway analizujc
przebieg charakterystyki cakowitej obwodu, w grnym za-
kresie regulacji (rys. 6 i 7). Mniejsze kv, to zawr mniejszy,
a wic taszy i o wikszym autorytecie,
- w ukadach dostarczajcych energi do celw grzewczych
i chodniczych, naley preferowa zawory o staoprocentowej
charakterystyce podstawowej,
CIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA nr 1/2006
- stosowa zawory o stosunku regulacji z zakresu Sv 50 do
100.
LITERATURA
[1] Mason-Neilan Regulator Co. (Bosston. Mass.. USA): Development of Basic
Cv-Formulas, Technical Data Series No 10-9 (1953)
[2] Friih K.H.: Berechnung des Durchflusses in Regehentilen mit Hilfe des
kv-Koeffizienten". Regelungstechnik 5 (1957). Heft 9, str. 307-310
[3] Arbeitskreis der Dozenten fiir Regelungstechnik: Regelungstechnik in der
Yersargungstechnik. Yerlag C.F. Muller. 2. Auflage. 1988
[4] Calame H.. Hengst K.: Die Bemessung von Stellventillen. Regulungstechnik
2 (1963), str. 50-56"
[5] http://www.foxboro.com/us/eng/aboutus/historyandfacts/Historyand-
Facts.htm
[6] Roos H.: Zagadnienia hydrauliczne w instalacjach ogrzewania wodnego. PNT
CIBET Sp. z o.o.. Warszawa 1997
[7] Buderus: Handbuch fur Heizungstechnik. Beuth Yerlag GmbH. Berlin. Wien,
Ziirich. 2002
[8] Buka H.: Automatyzacja wzw cieplnych. Problemy i sposoby ich roz-
wizania. Rynek Instalacyjny 9 (1998), W-wa, 1998
[9] Wiirstlin D.: Regulacja urzdze ogrzewczych, wentylacyjnych i klimatyzacyj-
nych. Arkady. Warszawa 1978
Zapraszamy
do odwiedzenia naszej strony -w Internecie
http://www.cieplogaz.com.pl
LPM
Danfoss LPM Sp. z o.o.
Tuchom 147
80-209 Chwaszczyno k/Gdaska
tel. (058) 512 91 00, fax (058) 512 91 05
e-mail: lpmpoland@danfoss.com
www.danfoss.pl
Ddnfoss LPM SD z o o
jest producentem i sprzedawc
Kompaktowych wzw cieplnych, w skad ktrych wchodz:
Q Pytowe wymienniki ciepa: lutowane lub skrcane,
Q Ukady automatyki regulacji temperatury,
Q Pompy obiegowe i cyrkulacyjne,
Q Ukady sterowania pracy pomp,
a Elementy wyposaenia elektrycznego, zasilania pomp
i automatyki.
Wymiennikw ciepa (lutowanych i skrcanych) Danfoss
Automatyki ciepowniczej:
9001
Q Regulatory rnicy cinie
Q Regulatory przepywu
a Regulatory automatyczne
Q Zawory regulacyjne z napdami
Q Ciepomierze
Oferujemy nieodpatnie komputerowy program doboru
urzdze wohodzspych w skad wza cieplnego
17