MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

Klasifikacija, oznake i sastav obinih cemenata (nastavak)

Finija klasifikacija obinih cemenata je izvrena u okviru glavnih vrsta. Po ovoj

klasifikaciji cementi su na osnovu sastava podeljeni po tipovima. U standardu JUS
B.C1.011:2000 postoji 22 tipa cementa. U tabeli 1 dati su glavne vrste i sastavi
(tipovi) obinih cemenata prema JUS B.C1.011:2001.
Tabela 1- Glavne vrste, tipovi, sastav i oznake cementa prema JUS B.C1.011:2001
Tip cementa Glavni sastojci cementa
Vetaki pucolani
Vrsta Oznaka Pucolani
Klinker (letei pepeo) Krenjak
cementa Naziv Zgura Z Punilo
JUS K Prirodni Aktivirani Karbomatni L
EN 197-1 Slikatni V
B.C1.011 P Q W
CEM I Portland-cement PC CEM I 95-100 - - - - - - 0-5

Portland-cement sa PC 20S CEM II/A-S 80-94 6-20 - - - - - 0-5

dodatkom zgure PC 35S CEM II/B-S 65-79 21-35 - - - - - 0-5
PC 20P CEM II/A-P 80-94 - 6-20 - - - - 0-5
Portland-cement sa PC 35P CEM II/B-P 65-79 - 21-35 - - - - 0-5
dodatkom prirodnog
pucolana PC20Q CEM II/A-Q 80-94 - - 6-20 - - - 0-5
PC 35Q CEM II/B-Q 65-79 - - 21-35 - - - 0-5
PC 20V CEM II/A-V 80-94 - - - 6-20 - - 0-5
CEM II
Portland-cement sa PC 35V CEM II/B-V 65-79 - - - 21-35 - - 0-5
dodatkom vetakog
pucolana PC20W CEM II/A-W 80-94 - - - - 6-20 - 0-5
PC 35W CEM II/B-W 65-79 - - - - 21-35 - 0-5

Portland-cement sa PC 20L CEM II/A-L 80-94 - - - - 6-20 0-5

dodatkom krenjaka PC 35L CEM II/B-L 65-79 - - - - - 21-35 0-5

Portland-kompozitni PC 20M CEM II/A-M 80-94 6-20 0-5

cement PC 35M CEM II/B-M 65-79 21-35 0-5
M 35K CEM III/A 35-64 36-65 0-5
CEM III Metalurki cemet M 20K CEM III/B 20-34 66-80 0-5
M 5K CEM III/C 5-19 81-95 0-5
P 35 CEM IV/A 68-89 - 11-35 0-5
CEM IV Pucolanski cement
P 55 CEM IV/B 45-64 - 36-55 0-5
CEM V MP 30 CEM V/A 40-64 18-30 18-30 0-5
Kompozitni cementt
MP 50 CEM V/B 20-38 31-50 31-50 0-5
Vrednosti u tabeli se odnose na estice cementa bez gipsa i drugih aditiva

Dalja podela obinih cemenata je izvrena na osnovu mehanikih karakteristika. U

tom smislu svaki tip cementa je izdeljen na klase. Cementi se dele na klase:

prema standardnoj vrstoi i

prema poetnoj vrstoi.

Pod standardnom vstoom podrazumeva se vrstoa pri pritisku cementnih

epruveta, odreena prema JUS EN 196-1, pri starosti od 28 dana.

Postoje tri klase standardne vrstoe cementa:

klasa 32.5

klasa 42.5 i

klasa 52.5

PREDAVANJE br. 15 1
V. Radonjanin & M. Maleev
 MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

Poetna vrstoa cementa je vrstoa pri pritisku, odreena prema JUS EN 196-1,
za strosti od 2 ili 7 dana.

Na osnovu vrednosti poetne vrstoe, u okviru svake klase standardne vrstoe,

definisane su po dve klase poetne vrstoe:

klasa sa obinom poetnom vrstoom N i

klasa sa visokom poetnom vrstoom R.

Oznaavanje cementa

U tehnikoj, komercijalnoj i drugoj dokumentaciji i na vreama, cementi se, prema

JUS B.C1.011:2001, oznaavaju na sledei nain:

XY, JUS B.C1.011

gde je:

X tip cementa prema tabeli 1

Y klasa cementa prema tabeli 4

Primeri:
Portland cement klase vrstoe 42.5 sa visokom poetnom vrstoom:

PC 42.5 R, JUS B.C1.011

Portland-kompozitni cement sa dodatkom krenjaka (L) u koliini od 6 do 20%, klase

vrstoe 32.5 sa obinom poetnom vrstoom:

PC 20L 32.5 N, JUS B.C1.011

Portland-cement sa dodatkom zgure (S), silikatnog leteeg pepela (V) i krenjaka (L)
u koliini od 21 do 35%, klase vrstoe 32.5 sa visokom poetnom vrstoom:

PC 35M(S-V-L) 32.5 R, JUS B.C1.011

Pucolanski cement sa dodatkom prirodnih pucolana (P) i karbonatnog leteeg

pepela (W) u koliini od 11 - 35%, klase vrstoe 32.5 sa obinom poetnom
vrstoom:

P 35(P-W) 32.5 N, JUS B.C1.011

Kompozitni cement sa dodatkom zgure (S) i silikatnog leteeg pepela (V) u koliini
od 18 - 30%, klase vrstoe 32.5 sa obinom poetnom vrstoom:

MP 30(S-V) 32.5 N, JUS B.C1.011

PREDAVANJE br. 15 2
V. Radonjanin & M. Maleev
 MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

Cementi iz standarda JUS B.C1.011:2001, mogu se oznaavati i oznakom po

evropskom standardu EN 197-1:2000:

CEM II/A-S 42.5 N

Poetna vrstoa

Standardna klasa vrstoe

Tip cementa - vrsta drugog po veliini

glavnog sastojka cementa

Koliina portlandcementnog klinkera

Glavna vrsta cementa

koliina portland-cementnog klinkera se oznaava slovima:

A (visok), B (umeren) i C (nizak ) sadraj klinkera

U tom sluaju, tipovi cemenata iz navedenih primera oznaavaju se na sledei nain,

a u skladu sa oznakama datim u tabeli 1 (kolona: oznaka prema EN 197-1:2000).
Primeri:
Portland cement klase vrstoe 42.5 sa visokom poetnom vrstoom:
CEM I 42.5 R, EN 197-1:2000

Portland cement sa dodatkom krenjaka (L) u koliini od 6 do 20%, klase vrstoe

32.5 sa obinom poetnom vrstoom:
CEM II A-L 32.5 N, EN 197-1:2000

Portland kompozitni cement sa dodatkom zgure (S), silikatnog leteeg pepela (V) i
krenjaka (L) u koliini od 21 - 35%, klase vrstoe 32.5 sa visokom poetnom
vrstoom:
CEM II B-M(S-V-L) 32.5 R, EN 197-1:2000

Pucolanski cement sa dodatkom prirodnih pucolana (P) i karbonatnog leteeg

pepela (W) u koliini od 11 - 35%, klase vrstoe 32.5 sa obinom poetnom
vrstoom:
CEM IV A(P-W) 32.5 N, EN 197-1:2000

Kompozitni cement sa dodatkom zgure (S) i silikatnog leteeg pepela (V) u koliini
od 18 - 30%, klase vrstoe 32.5 sa obinom poetnom vrstoom:
CEM V A(S-V) 32.5 N, EN 197-1:2000

Uslovi kvaliteta

PREDAVANJE br. 15 3
V. Radonjanin & M. Maleev
 MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

Za obine cemente prema JUS B.C1.011:2001 propisani su uslovi kvaliteta u

pogledu:

hemijskog sastava,

fizikih osobina i

u pogledu mehanikih osobina.
Navedeni uslovi kvaliteta su prikazani u tabelama 2, 3 i 4.

Tabela 2 Uslovi kvaliteta u pogledu hemijskih svojstava cementa

Tabela 3 Uslovi kvaliteta u pogledu fizikih svojstava cementa

Tabela 4 Uslovi kvaliteta u pogledu mehanikih svojstava cementa

PREDAVANJE br. 15 4
V. Radonjanin & M. Maleev
 MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

Neke osobine cemenata na bazi portland cementnog klinkera

Portland cement sa dodatkom granulisane zgure - Ove cemente karakterie nia

vrstoa cementnog kamena posle 28 dana, zbog usporenog prirasta vrstoe u
poetnom periodu (sporija hidratacija) i manja koliina osloboene hidratacione
toplote. Uticaj na konane vrstoe se posle cca godinu dana praktino gubi. Brzina
hidratacije zavisi od koliine dodataka: vea koliina zgure - sporija hidratacija. Zbog
sporije hidratacije ne treba ih koristiti kada je niska spoljanja temperatura. Cementi
sa dodatkom zgure su otporniji na uticaj agresivnih materija od istog cementa.

Portland cement sa dodatkom prirodnih ili vetakih pucolana - Ove cemente

karakterie sporije vezivanje i ovravanje, mala koliina osloboene hidratacione
toplote, nie vrstoe u poetnom periodu, otpornost prema delovanju mekih i
sulfatnih voda, poveana potreba za vodom i mala otpornost na dejstvo mraza.

Portland-kompozitni cement - Ova vrsta cementa ima osobine i cemenata sa

dodatkom zgure i cemenata sa dodatkom pucolana. Preovlauju osobine onog
dodatka kog ima vie.

Metalurki cement - U odnosu na PC sa dodatkom zgure ovaj cement jo sporije

hidratie,ima nie vrstoe posle 28 dana, ali je otponiji u agresivnim sredinama
(otporan je na uticaj vode koja sadri hloride, sulfate, alkalije i na uticaj morske
vode).

Pucolanski cement - U odnosu na PC sa dodatkom pucolana ova vrsta cementa jo

sporije hidratie, ima sporiji prirast vrstoa i oslobaa manje hidratacione toplote,
ima veu specifinu povrinu i otporniji je na uticaj morske vode.

Kompozitni cement - Ova vrsta cementa ima osobine i pucolanskih i metalurkih

cemenata. Preovlauju osobine onog dodatka kog ima vie.

Opisane razlike u mehanikim svojstvima cemenata, u zavisnosti od vrste i koliine

dodataka, kod cemenata koji se danas proizvode, ispoljavaju se na sledei nain:

cementi CEM I se proizvode u klasama 32.5, 42.5 i 52.5 (N ili R)

cementi CEM II se proizvode u klasama 32.5 i 42.5 (N ili R)

cementi CEM III, CEM IV i CEM V se proizvode uglavnom u klasi 32.5

PREDAVANJE br. 15 5
V. Radonjanin & M. Maleev
 MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

Beli portland cement - ne predstavlja specijalnu vrstu cementa. To je portland

cement (CEM I) koji se dobija mlevenjem belog PC klinkera, gipsa, dodataka za
korekciju beline i pomonih sredstava za mlevenje. Ovaj cement ima ista fizika i
mehanika svojstva kao i "sivi" portland cement, a ima istiji hemijski sastav.

KALCIJUM-ALUMINATNI CEMENTI

Kalcijum-aluminatni cement je mineralno hidraulino vezivo. Kao osnovne sirovine

za proizvodnju ovog cementa koriste se krenjak i boksit, a kao korektivna sirovina
koristi se isti aluminijum oksid.

Prvu industrijsku proizvodnju kalcijum-aluminatnog cementa zapoeo je francuski

koncern "LAFARGE" 1908 godine. U tom periodu nisu bili poznati svi aspekti
ponaanja kalcijum-aluminatnog cementa tokom vremena, pa su isticane samo
njegove prednosti u odnosu na portland cement, kao to je podatak da je
jednodnevna vrstoa kalcijum-aluminatnog cementa vea od 28-dnevne vrstoe
portland cementa i da ima visoku otornost na sulfatnu koroziju. Zbog toga se
proizvodnja i primena kalcijum-aluminatnog cementa brzo proirila na sve delove
sveta. Kao jedini nedostatak ovog cementa navodila se samo njegova cena.

Ovaj cement je poeo da se koristi za spravljanje betona od 1920 godine. Prvi

primeri su izgradnja mosta u Eseksu u Velikoj Britaniji. Prvi podaci o smanjenju
vrstoe pri pritisku kalcijum-aluminatnog cementa objavljeni su 1929 godine.

Ova pojava je delimino objanjena 6 godina kasnije (formirani hidrati nisu stabilni
0
na temperaturama iznad 20 C). Tek 1950 godine je potpuno objanjen mehanizam
promene vrstoe kalcijum-aluminatnog cementa i uveden je pojam "konverzija".

Kao posledica novih saznanja preporueno je bilo da se za spravljanje armiranog

betona vodocementni faktor smanji na 0.5.

Od pedestih godina prolog veka kalcijum-aluminatni cementi su se poeli koristiti i

za prethodno napregnute konstrukcije (atheziono prednapregnute) zbog visokih
poetnih vrstoa, koje su omoguavale prednaprezanje nakon 18 sati. Za te
primene preporuivalo se da vodocementni faktor bude 0.4.

Sa primenom kalcijum-aluminatnih cementa je sve ilo dobro sve dok se 1974

godine u Velikoj Britaniji nisu sruile tri krova napravljena od prethodno napregnutih
greda. Istovremeno su i u paniji otkriveni sluajevi pojave slinih oteenja.

Od tog vremena uvedena je zabrana upotrebe kalcijum-aluminatnog cementa za

izvoenje noseih elemenata konstrukcije, iako je utvreno da je veina oteenja

PREDAVANJE br. 15 6
V. Radonjanin & M. Maleev
 MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

bila posledica ne pridravanja pravila u projektovanju konstrukcija od betona

spravljenih sa kalcijum-aluminatnim cementom.

Proizvodnja kalcijum-aluminatnog cementa

Razlikuju se dva tehnoloka postupka proizvodnje kalcijum-aluminatnog cementa:

topljenjem sirovine na (kada je sadraj Al2O3 manji od 50%)

sinterovanjem sirovine (kada je sadraj Al2O3 vei od 50%)

Obini kalcijum-aluminatni cementi se dobijaju topljenjem meavine krenjaka i

0
boksita u vertikalnim peima (slika 1), na temperaturama oko 1600 C. Nakon
hlaenja dobija se klinker, koji se zatim melje do odreene finoe. Sadraj aluminjum
oksida je vei od 35%. Boja ovog cementa je tamno siva.

Slika 1 - Vertikalna pe za proizvodnju kalcijum-aluminatnog cementa postupkom

topljenja

Visoko aluminatni cement (kalcijum-aluminatni cement sa visokim sadrajem

aluminijum oksida) se proizvodi zagrevanjem do temperature sinterovanja meavine
krenjaka visoke istoe i boksita visoke istoe u rotacionim peima (slika 2).

Sadraj aluminjum oksida u ovoj vrsti cementa je vei od 70% i ima svetlo sivu do
bele boje.

PREDAVANJE br. 15 7
V. Radonjanin & M. Maleev
 MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

Slika 2 - Rotaciona pe za proizvodnju kalcijum-aluminatnog cementa postupkom

sinterovanja

Kao proizvod topljenja, odnosno sinterovanja, dobija se kalcijum-aluminat u oblicima

klinkera, koji su prikazani na slici 3.

topljenje sinterovanje

Slika 3 - Oblici klinkera dobijeni razliitim postupcima proizvodnje

Hemijski sastav kalcijum-aluminatnog cementa ine oksidi, prikazani u tabeli 1.

Tabela 1 - Osnovni hemijski sastav kalcijum-aluminatnog cementa

Oznaka Hemijski sastav
A Al2O3
C CaO
S SiO2
F* Fe2O3
* javlja se samo u sluaju kada je u boksitu prisutna velika koliina oksida gvoa

Mineraloki sastav kalcijum-aluminatnog cementa prikazan je u tabeli 2.

Tabela 2 - Mineraloki sastav kalcijum-aluminatnog cementa

PREDAVANJE br. 15 8
V. Radonjanin & M. Maleev
 MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

Osnovini mineral kalcijum-aluminatnih cemenata je monokalcijum-aluminat (CA).

Ovaj mineral daje cement njegova specifina svojstva, kao to su sporo vezivanje i
veoma brzo ovravanje. Ostali minerali su minornog karaktera i ne javljaju se u
svim vrstama kalcijum-aluminatnih cemenata.

Na slici 4 prikazan je dopronos pojedinih klinkernih minerala razvoju vrstoe pri

pritisku.

Slika 4 - Doprinos vrstoi pri pritisku proizvoda hidratacije klinkernih minerala

kalcijum-aluminatnog cementa

Kalcijum-aluminatni cementi dobijaju se mlevenjem kalcijum-aluminatnog klinkera u

horizontalnim mlinovima (slika 5).

PREDAVANJE br. 15 9
V. Radonjanin & M. Maleev
 MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

Slika 5 - Izgled mlina za mlevenje kalcijum-aluminatnog klinkera

Osnovne karakteristike kalcijum-aluminatnih cemenata su:

Brz prirast vrstoa (visoke poetne vrstoe), posle 24 sata dostie vrstou
pri pritisku i do 80MPa,

Znaajan pad vrstoe pri pritisku nakon izvesnog vremena,

Velika koliina osloboene toplote pri hidrataciji,

Otpornost na dejstvo visokih temperatura (u zavisnosti od primenjenog
0
agregata, temperature topljenja se kreu od 1200 - 2000 C, tabela 3).

Hemijska otpornost na slabe kiseline (pH>4) i istu vodu (zbog nedostatka
kalcijum-hidroksida),

Hemijska otpornost na dejstvo sulfata (morska i sulfatne vode) i

Hemijska osetljivost na dejstvo alkalija.

Tabela 3 - Temperature topljenja u zavisnosti od primenjenog agregata i vrste

kalcijum-aluminatnog cementa (sadraj Al203 40% ili 70%)

Hidratacija kalcijum-aluminatnog cementa

Kada se kalcijum-aluminatni cement pomea sa vodom, dolazi do trenutnog

rastvaranja kalcijum-aluminatnih komponenti (1 minut) i oslobaanje male koliine

PREDAVANJE br. 15 10
V. Radonjanin & M. Maleev
 MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

toplote. U narednih 2 - 3 sata ne poinje proces hidratacije i taj period se naziva

"uspavani" period. U narednih 24 sata skoro sva voda reaguje sa cementom, uz
oslobaanje velike koliine toplote.

Primer: ako se meavina kalcijum-aluminatnog cementa i vode stavi u plastini sud,

nakon poetka reakcije doi e do zagrevanja, koje e izazvati topljenje plastike!

Za kompletnu hidrataciju aluminatnog cementa potrebno je 80% vode, za razliku od

portland cementa kome je bilo potrebno 40% vode.

U zavisnosti od temperature, dobijaju se razliiti produkti hidratacije:

T<200C CA + 10H=CAH10
0 0
20 C <T<60 C 2CA + 11H=C2AH8+AH3
0
T>60 C 3CA + 12H=C3AH6+2AH3

U prikazanim reakcijama jedinjenje C3AH6 je stabilno, dok su jedinjenja CAH10 i

C2AH8 nestabilna (metastabilna), pa se na temperaturama iznad 200C, razlau sve
do dobijanja hemijski stabilnih jedinjenja, kao to su C3AH6 i AH3:
2CAH10 C2AH8+AH3+9H
3C2AH8 2C3AH6+AH3+9H

Ove reakcije se ubrzavaju na viim temperaturama (>250C) i poznate su kao

konverzija.

Kao rezultat konverzije dolazi do poveanja poroznosti i propustljivosti, to ima za

posledicu znaajno smanjenje vrstoe i trajnosti kalcijum-aluminatnih cemenata.

Razvoj vrstoe

Zbog brzog procesa hidratacije kalcijum-aluminatni cementi imaju visoke poetne

vrstoe. Najvee poveanje vrstoe se postie u periodu od 3 do 9 sati nakon
meanja sa vodom. Tokom ovog perioda vrstoa pri pritisku se moe poveati ak i
za vie od 30MPa po satu. Dalji razvoj vrstoe kalcijum-aluminatnih cemenata
zavisi od temperature sredine. Ako je tempertura manja od 200C, vrstoa e se i
dalje postepeno poveavati, a u sluaju temperataura veih od 380C vrstoa poinje
naglo da opada. Na slici 6 prikazana je promena vrstoe kalcijum-aluminatnog
cementa koji je prvih 24h ovravao na temperaturi od 200C, a zatim je temperatura
sredine promenjena na 380C i 150C.

PREDAVANJE br. 15 11
V. Radonjanin & M. Maleev
 MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

Slika 6 - Promena vrstoe pri pritisku kalcijum-aluminatnog cementa u zavisnosti od

temperature sredine

Promena vrstoe pri pritisku kalcijum-aluminatnih cemenata u zavisnosti od

vodocementnog faktora i temperature prikazana je na slici 7.

Slika 7 - Promena vrstoe pri pritisku kalcijum-aluminatnih cemenata

u zavisnosti od vodocementnog faktora i temperature

Sa dijagrama se uoava da se sa poveanjem vodocementnog odnosa i sa

poveanjem temperature vrstoa pri pritisku znaajno smanjuje. Proces smanjenja
vrstoe na temperaturi od 380C zapoinje pri starosti od 7 dana, a na temperaturi
od 180C zapoinje pri starosti od cca godinu dana.

Konani pad vrstoe pri pritisku u odnosu na jednodnevnu vrstou iznosi:

cca 50% za temperaturu 380C i vodocementni faktor 0.4
0

cca 5% za temperaturu 18 C i vodocementni faktor 0.4

PREDAVANJE br. 15 12
V. Radonjanin & M. Maleev
 MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

Konverzija se moe kontrolisano obaviti ako se ovravanje odvija na viim

temperaturama, jer stabini C3AH6 nastaje direktno na temperaturama iznad 600C.

Totalna konverzija se moe postii i zaparivanjem u prva 24 sata, ime se dobijaju

nie, ali stabilne vrstoe.

Primena kalcijum-aluminatnog cementa

Kalcijum-aluminatni cementi se koriste u specijalne svrhe, kao to su:

dobijanje vatrostalnih betona i maltera,

dobijanje maltera i betona sa visokim poetnim vrstoama (jednodnevne
vrstoe kalcijum-aluminatnih cemenata su vee od 28-dnevnih vrstoa
portland cemenata)

dobijanje hemijski otpornih maltera i betona (otporni na blage kiseline i sulfate)

dobijanje brzovezujuih maltera i betona za privremene sanacione radove i
"zatvaranje" prodora vode,

izrada "brzovezujuih" podloga i izravnavajuih slojeva (kouljica),

proizvodnja maltera za lepljenje ploica,

za izvoenje odvodnih kanala i cevi (zbog hemijske otpornosti i otpornosti na
abraziju),

za spravljanje torkret betona i maltera.

Kalcijum-aluminatni cementi se ne koriste za izradu betona za nosee konstrukcijske

elemente. Pojedine zemlje su praktino zabranile upotrebu ove vrste cementa
(Nemaka, Holandija, itd.), mada poslednjih godina proizvoai kalcijum-aluminatnih
cemenata preporuuju njihovu primenu i za spravljanje konstrukcijskih betona, ali uz
preduzimanje odreenih mera opreza (vodocementni faktori <0.40 i koliina cementa
3
> 400kg/m ).

Standard JUS B.C1.011

PREDAVANJE br. 15 13
V. Radonjanin & M. Maleev
MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

PREDAVANJE br. 15 14
V. Radonjanin & M. Maleev
MATERIJALI U GRAEVINARSTVU II

PREDAVANJE br. 15 15
V. Radonjanin & M. Maleev