1

OPTK SPEKTROSKOPS CHAZLARI

IIN KAYNAKLARI

In Kaynaklar, Dalga Boyu Seiciler, rnek Kaplar,

Dedektrler
Spektroskopik almalara uygun olmas iin, bir kaynan kolay alglanabilecek
ve llebilecek yeterli gte bir n demeti retmesi gerekir. Ayrca k da
kararl olmaldr. Bir kaynan n gc, tipik olarak, onu besleyen elektrik gc
ile stel fonksiyonla deiir. Bu nedenle istenilen kararllkta n gc almak iin
dzeltilmi gce gereksinim vardr. Veya, baz cihazlarda, kaynak k bir refe-
rans demeti ve bir rnek demeti olarak ikiye blnr. Birinci demet dorudan bir
transdusere gider, ikinci demet nce rnekten geer ve sonra kyaslama
transduserine gelir. (Baz cihazlarda bir transduser bulunur, ve rnek ve referans
demetleri ile srayla nlandrlr.) ki transduser knn oran analitik parametre
olarak kullanlr. Bylece kaynak kndaki dalgalanmalar byk lde yok e-
dilmi olur.

Dalga
100 200 400 700 103 2x103 4x103 7x103 104 2x104 4x104
boyu, nm
Spektral VAC UV Grnr Yakn IR IR Uzak IR
blge

(a) Im Ar lamba
kaynaklar
Xe lamba
H2 veya D2 lamba
Srekli Tungsten lamba
Nernst glower (ZrO2 + Y2O3)
Nikrom tel (Ni + Cr)
Globar (SiC)

Hallow katot lamba

Hat
Lazerler

http://www2.fiu.edu/~cai/index_files/Chapter%207%20Components%20of%20Optical%20Instruments.ppt

Optik spektroskopide kullanlan srekli ve hat kaynaklar

 2

Termal Ik Kaynaklar
8 h3 1
Planck kanunu: (T) = J s/m3 I = c/4 J/m2
c3 eh/kT-1
Stefan Boltzmann kanunu: I = 5.6705 x 10-8 T4 W/m2

Wien displacement kanunu: maks T = 2.898 10-3 m K

Kirchhoff kanunu: Termal dengede bir cismin (veya yzeyin) emissiviyesi, onun
absorbtivitesine eittir. Siyah cisim: emissivite = 1 Gri cisim: emissivite < 1

UV Grnr IR
10

8
6000 K
iddet

6
maks.
5000 K
4
maks. 4000 K
3000 K
(a) 2

0
500 1000 1500 2000 2500 3000
http://physics.schooltool.nl/
irspectroscopy/method.php dalga boyu, (nm)

104

ksenon ark
103
Relatif enerji

karbon ark
102 6000 K
tungsten
4000 K
10 3000 K
(b) nerst glower
2000 K
1
500 1000 1500 2000 2500 3000
SPECTROSCOPY University of
the Philippines Manila dalga boyu, (nm)

(a) Siyah cisim, ve (b) termal n kaynaklar spektrumlar

 3

Srekli Kaynaklar

1. Termal In Kaynaklar
IR Blge Termal In Kaynaklar
a. Nernst glower 400-20000 nm IR molekler absorbsiyon
b. Globar (SiC) 1200-40000 nm IR molekler absorbsiyon
c. Nikrom tel 750-20000 nm IR molekler absorbsiyon
Grnr Blge Termal In Kaynaklar
a. Tungsten (W) filament grnr/ yakn-IR molekler
350-2200 nm
lambalar absorbsiyon
b. Tungsten halogen UV/grnr/yakn-IR molek-
240-2500 nm
lambalar ler absorbsiyon
2. Gaz Dearj Lambalar
a. H2 ark lambalar 160-380 nm UV molekler absorbsiyon
b. D2 ark lambalar 160-380 nm UV molekler absorbsiyon
c. Ksenon ark lambalar 250-600 nm molekler fluoresans
d. Civa ark lambalar <300-700 nm grnr, UV

Hat-Kaynaklar

1. Gaz (buhar) dearj

atomic absorbsiyon, atomic
lambalar (civa, pen-ray, UV/ grnr
fluoresans, Raman
sodyum)
2. Hollow katot lambalar atomic absorbsiyon, atomic
UV/grnr
(HCL) fluoresans
3. Elektrotsuz dearj atomic absorbsiyon, atomic
UV/ grnr
lambalar (EDL) fluoresans
Raman, molekler
4. Lazerler UV/ grnr /IR absorbsiyon, molekler
fluoresans
 4

1. Termal In Kaynaklar

IR Blge Termal In Kaynaklar

a. Nernst Glower
Nernst glower infrared spektroskopide kullanlr; alma aral ~400- 20000 nm
dir.
Nerst glower (ZrO2, Y2O3, ThO2, CsO gibi), nadir toprak metal oksitlerinin ergitilip
sktrlmasyla hazrlanm 1-2 mm apnda ve 20 mm kadar uzunluunda, silin-
dir eklinde bir malzemedir. Silindirin iki ucuna, akm gemesi iin platin teller
kaynatlmtr. Malzemenin elektrik diren katsays negatiftir, ve nce krmzya
dnnceye kadar d bir kaynakla (elektrikle) stlr ve sonra istenilen scakln
salanmas iin yeterli miktarda akm geirilir. Scakln artmasyla (~2000 K)
diren azalacandan kaynak devresi akm snrlayacak ekilde dizayn edilmeli-
dir; aksi halde, glower hzla ok snr ve bozulur.

reflektr
1000 ergitilmi
Zr, Th ve Cs
platin
oksitler karm
100
Enerji

scaklk: 1800 K
glower

10
platin
Pt elektrotlar

0 2 4 6 8 10
platin tel
stc Dalga boyu, m

Nernst Glowerin ematik diyagram ve 2200 K scaklktaki spektrumu

 5

b. Globar (SiC)
IR spektroskopide en ok kullanlan n kaynaklarndan olan globarlarn dalga
boyu aral, genellikle 1200-40000 nmdir.
Globarlar ~1100 K scaklkta alan silisyum karbrden yaplm ve bir d stma
devresine gerek olmayan kaynaklardr. Bu da Nerst globar gibi elektrikle stlr,
ancak diren katsaysnn pozitif olmas avantajna sahiptir. Ark olumamas iin,
elektrik balant noktalarnn su ile soutulmas gerekir.
Globar da Nernst Glower gibi siyah cisim emisyon erisi verir, ancak eitli dalga
boylarndaki relatif enerjilerinin deiik olmas nedeniyle bu iki kaynan erilerin-
de biraz farkllk vardr. Genellikle daha yksek dalga boylarnda globarn enerjile-
ri Nernst gloweren daha yksektir. Bu kaynaklar arasndaki seim uygulamann
zelliklerine gre yaplr. Globar ve Nerst glowerin spektral enerjileri 5 mnin
altndaki blgeye kadar birbiriyle kyaslanabilir seviyededir. Bu blgede Globarn
verdii nn iddeti daha yksektir.

10-1
silikon karbr ubuk
scaklk: 1500 K
G, mW/m2/nm

10-2

10-3

10-4
1 4 8 12 16 20 24
dalga boyu, , m

c. Nikrom Tel
Nikrom tel (veya akkor tel) kaynak infrared spektroskopide kullanlr; alma ara-
l ~750- 20000 nm dir. Bu kaynan iddeti, Globar veya Nerst glowere gre
biraz dktr, fakat kullanm sresi onlardan daha uzundur. Kaynak skca sa-
rlm spiral eklinde akm geirilerek stlan bir nikrom (Ni+Cr) veya rodyum tel-
dir, Seramik bir silindire kaynatlm rodyum bir tel de benzer zellikte bir kaynak
grevi yapar.
 6

Grnr Blge Termal In Kaynaklar

a. Tungsten (W) Filament Lambalar

Grnr k ve yakn-infrared n iin en ok kullanlan kaynak tungsten filament
lambalardr. Bu kaynan enerji dalm bir siyah cisme yakndr ve bu nedenle
de scakla bamldr. Enerji pikleri, artan scaklklarda daha ksa dalga boylar-
na doru kaymaktadr. Ultraviyole n elde edilebilmesi iin ok yksek scaklk-
larda uyarlan bir kaynaa gereksinim vardr; rnein, tungsten/halojen lambalar
240-2500 nmde alabilen ve UV, grnr ve yakn IR absorbsiyonda kullanla-
bilen bir kaynaktr.
Absorbsiyon cihazlarnn ounda, tungsten filament alma scakl ~3000 0K
dolayndadr. Bir tungsten lambann alma aral 350-2500 nm dir. Spektrumun
yakn IR blgesinde iddet maksimum deere ular. Aadaki ekilde grld
gibi maksimum deer yaklak 1200 nm dolayndadr.
Grnr k blgesinde, bir tungsten lambann enerji k alma voltajnn
yaklak drdnc kuvveti ile deiir. Bu nedenle kararl bir n kayna iin volta-
jn yakndan kontrol edilmesi gerekir. Bu amala sabit voltaj transformerleri veya
elektronik voltaj reglatrleri (voltaj dzenleyiciler) kullanlr. Veya, lamba 6 Vluk
bir pil ile altrlr, pil iyi koullarda bulundurulursa olduka kararl bir voltaj alnr.

10-1

~1200 nm
Enerji, W/cm2/nm

10-2

10-3
500 1000 1500 2000
http://chem.ncue.edu.tw/liumy/contents/Ch13_2007.ppt Dalga boyu, nm

Bir tungsten flament lamba ve spektrumu

 7

b. Tungsten-Halojen Lambalar
Tungsten-halojen lambalar grnr ve yakn UV blgede (240-2500 nm) ok kul-
lanlan k kaynaklardr. Lamba filamenti, halojen olmayan lambalardan daha
yksek scaklklara ( ~ 3500 K) kadar ykseltilebilir.
Halojen lambalarda az miktarda iyot veya brom gibi bir halojen bulunur. alma
srasnda meydana gelen uucu tungsten halojen bileii, tungsten zerinde biri-
kerek yksek scaklkta tungstenin yanmasn engelleyen bir deposit oluturur.

product.aspx?id=378263&lang=1033
0.10

http://www.newport.com/store/
G, W/m2/nm
(0.5 mde)

0.01

0.001

0.0001
0.2 0.5 1.0 1.5 2 2.5
Dalga boyu, m

Bir tungsten halojen lambann spektrumu

100
fluoresans lamba
Relatif iddet

halojen lamba
50
ark lambas

0
400 500 600 700 800 900 1000
Dalga boyu, nm

ok kullanlan baz fluoresans, halojen ve ark lambalarn spektrumlar

 8

2. Gaz Dearj Lambalar

Ark lambalar srekli n kaynaklardr. ki tip ark lambas vardr; dorusal ve ksa-
ark lambalar.
Dorusal ark lambalar silindir eklindedir; delik ap 4-7 mm, ark uzunluu 5-15
cm dolayndadr. 1-3 atm. gazla doldurulur. Bu lambalar, spektral emisyon ekille-
ri lazer ubuklarn aborbsiyonlaryla kyaslanabilir olduundan, kat-hal lazerler
iin pompa kaynak gibi davranrlar. Aadaki ekilde dorusal bir ark lamba ile
kat-hal lazer pompalama iin tipik bir sistem gsterilmitir.

pompa kavite ark lamba

ayna

ayna
lazer ubuk

Bir kat hal lazerin srekli ark lamba pompalama konfigrasyonu

Ksa-ark lambalarda elektrotlar arasndaki mesafe daha ksadr, 1 mmden daha

azdr. Bu nedenle de nokta kaynaklar gibi davranrlar.

(a)

(b)

Tipik bir dorusal (stte) ve ksa (altta) ark lamba emalar

Ark lambalar eitli gazlarla doldurulabilir; rnein, kripton, ksenon, civa, ve civa-
ksenon gibi.
 9

a. Hidrojen Ark Lambalar

Ultraviyole blgede srekli bir spektrum, hidrojenin (veya deutryumun) elektrikle
uyarlmasyla elde edilir. Kullanlan ceketle 160-380 nm dalga boyu aral emis-
yonu snrlandrlr.
ki tip hidrojen lambas vardr. Bunlardan yksek-voltaj lambalarn potansiyeli
2000-6000 V arasndadr ve aluminyum elektrotlar arasnda bir elektrik dearj
(boaltmas) yaparlar; yksek iddette n retilmesi halinde lambalarn su ile
soutulmas gerekir. Dk-voltaj lambalarda, stlm oksit-kapl bir filament ile
bir metal elektrot arasnda ark oluturulur. Istlan filament, 40 V kadar bir voltaj
uygulandnda bir dc akm veren elektronlar karr; sabit iddetler elde edilmesi
iin bir dzeltilmi gce gereksinim vardr.
Hidrojen dearj lambalarnn en nemli zellii iki elektrot arasndaki akln
eklidir; bu, dearj dar bir alana sktrr. Sonuta 1-1.5 mm apnda yksek
iddette bir n topu retilir.

4.0
6000

3.0
4000
iddet

2.0
2000
MgF2
1.00
kuvartz
0
100 120
150 140 200 160 250180 200
300
(a) Dalga boyu, nm

MgF2 ve kuvartz pencereli hidrojen dearj lambann 150-300 nm aralndaki e-

misyon spektrumlar
 10

4.0

Relatif iddet 3.0

2.0

1.0

0
100 120 140 160 180 200
Dalga boyu, nm

Hidrojen lambann 100-200 nm aralndaki spektrumu

100
656.7
80

486.1
Relatif iddet

60

40 434.5
410.2
20

0
http://www2.uni-siegen.de/~pci/ 350 450 550 650 750
versuche/english/v27-2.html
Dalga boyu, nm

Hidrojen lambann 350-750 nm aralndaki spektrumu

 11

b. Deutryum Ark Lambalar

Hidrojen yerine deutryum kullanlmas durumunda oluan k topu biraz daha
byk olur. Yksek-voltaj ve dk-voltaj D2 lambalarnn ikisi de 160-380 nm
aralndaki UV blgede srekli bir spektrum verirler. Bu blgede cam kuvvetli
absorbsiyon yaptndan tplerin kuvartzdan yaplmas gerekir. Deuteryum lam-
bann maksimum iddeti ~225 nm dolayndadr.

10-1
Enerji, W/cm2/nm

10-2

10-3
200 300 400
http://chem.ncue.edu.tw/liumy/contents/Ch13_2007.ppt Dalga boyu, nm

UV blgede alan bir deuteryum lambas ve spektrumu

100
http://www.sussex.ac.uk/Users/qc25/

tungsten
teaching/QCanalytic1_files/

deuteryum lamba
Relatif iddet

lambas
50
QCanalytic1.ppt

0
200 400 600 800 1000
Dalga boyu, nm

Bir tungsten ve deuteryum lambann spektrumlar

 12

104 ksenon

103

Relatif iddet
tungsten

102

eitli lambalarn relatif

klar deutryum
101

200 400 600 800 1000

Dalga boyu, nm

c. KsenonArk Lambalar
Ksenon ark lamba, genellikle molekler fluoresans almalarda kullanlan srekli
bir k kaynadr; lamba, bir ksenon atmosferinden akm geirilmesiyle iddetli
n retir. Spektrum 250-600 nm aralnda sreklidir ve ~500 nm'de iddetli piki
bulunur. Baz cihazlarda lamba, yksek basnta (10-20 atm.), bir kapasitrden
dzenli dearjlar yaplarak aralkl olarak altrlr; bylece yksek iddetler elde
edilir.

1.0

0.8
http://www.oceanoptics.com/
products/spectraloutput.asp
Relatif iddet

0.6

0.4

0.2

0.0
300 400 500 600 700 800 900 1000
Dalga boyu, nm

Bir ksenon lambann emisyon spektrumu

 13

d. Civa Ark Lambalar (Yksek Basn)

Civa ark lambalar ultraviyole (kuvvetli) ve grnr blgelerde k verirler.Emisyon
spektrumu <300 nm dalga boylarna kadar uzanr. ok yksek basnlarda bile
(100 atm. gibi) baz elektronik gei bantlar tamamen yok edilemez.
Lambada, oda scaklnda az miktarda argon veya ksenon gibi uyarc bir gazla
sv civa bulunur. Dearj uyarc gazla balar, lamba sndnda civa buharlar ve
be-on dakikalk snma periyodundan sonra civa emisyon spektrumu tamamlanr.

1.0

0.8
Relatif iddet

0.6

0.4

0.2

0.0
300 400 500 600 700
Dalga boyu, nm

Yksek basn civa ark lambas

1.0
course04_mod05/mod04_05.htm
http://utopia.cord.org/cm/leot/
Relatif iddet

0.5

0
200 300 400 500 600 700 800 900
Dalga boyu, nm

Srekli bir civa ark lambann emisyon spektrumu

 14

HAT KAYNAKLARI
Hat kaynaklar birka ayr hat emitleyen kaynaklardr; atomik absorbsiyon
spektroskopisi, Raman spektroskopisi, refraktometre, ve polarimetrede kullanlr-
lar.

1. Gaz (Buhar) Dearj Lambalar

Hat kaynaklar olarak kullanlan gaz dearj lambalar dk basnlarda alr;
dk basn arpma etkileimimi azaltacandan spektrum hat eklini alr.
Bir buhar lambas dk basnta bir gaz element ieren effaf bir zarftr. Zarf
iindeki bir ift sabit elektrot arasna bir potansiyel uygulandnda elementin zel
hat spektrumu uyarlr. Metalin iyonlamas elektronlar ve iyonlarn meydana
gelmesini ve bylece iletimin olumasn salar. Yeteri kadar metal buhar
retilmesi iin bir n stmaya gereksinim vardr; bir kere balatldktan sonra akm
kendi kendini besler.
En ok kullanlan gaz dearj lambaar civa buhar, spektroskopik cihazlarn dalga
boyu kalibrasyonunda kullanlan civa-kalem (Hg pen-lamp), be sodyum buhar
kaynaklardr. Ayrca, HPLCde UV dedektr olarak da kullanlrlar.

a. Civa Buhar Lambas (Dk Basn)

Dk basn civa lambalar ok kullanlan bir UV hat kaynadr; bunlar, ksa
dalga boyunda (~254 nm dolaynda) k emitlerken, yksek basn civa lambalar
tm UV-grnr blge spektrumunda k emisyonu yapar. Bu kaynaklar,
fluoresans ve germisidal (ozon verir) lambalarla ayn grupta bulunur.
 15

100

3
Relatif iddet

100 200 300 400 500

Dalga boyu, nm

Bir dk basn civa lambann hat spektrumu

b. Hg-Kalem-Lambalar (Pen-Ray)
Spektroskopik cihazlarn dalga boyu kalibrasyonunda ulanlan eitli lamba tipleri
arasnda (Xe, Ar, Ne ve Kr) en hassas ve ekonomik olan pen-ray hat kaynaklar-
dr; scakla kar hassas deildir ve yaam sresi 5000 saat dolayndadr.
Civann buharlamaya balamas iin lambann 2 dakika, tam kararl hale gelmesi
iin 30 dakika stlmas yeterlidir; bu srenin sonunda ortalama iddet sabittir.
Civann tamam buharlatktan sonra spektrumda sadece civa hatlar grnr,
argon hatlar kaybolur.

10
G, W/cm2/0.5m

0.1

0.01
200 300 400 500 600
Dalga boyu, nm

Bir dk basn civa(argon) lambann hat spektrumu

 16

c. Sodyum Buhar Lambas

Alak basn sodyum lambas, kat sodyum ile az miktarda neon ve argon gaz
ieren bir gaz dearj tpdr. Lamba altrlmaya balandnda gazdan kk
bir akm geer ve zayf bir krmzlk oluur; birka dakika sonra sodyum buharla-
r. Sodyum buhar sardr; tam monokromatik emisyon zelliindedir ve 589-
589.6 nmde bir ift bant verir.

100
589-589.6
80
Relatif iddet

60

40

20

0
400 500 600 700 800
Dalga boyu, nm

Bir alak basn sodyum lambas spektrumu

 17

2. Hollow Katot Lambalar (HCL)

Hallow katot lambalar ok sayda elementin hat spektrasn verir. UV, grnr,
atomik absorbsiyon ve atomik fluoresans spektroskopide kullanlr
Bunlarda kapal bir cam tp iinde tungsten bir anot ile silindirik bir katot bulunur.
Cam tp 1-5 torr basnta helyum, neon veya argon gibi gazlarla doldurulmutur,
katot, spektrumu alnacak metalden yaplmtr.

kuvartz
izolasyon veya pyreks
diski
pencere
(-)
(+)
hollow katot anot ince katot
malzemesi

Elektrodlar arasna bir potansiyel uygulandnda gaz iyonlar ve iyonlarn

elektrodlara doru hareket etmesiyle 5-10 mA dolaylarnda bir akm doar. Eer
potansiyel yeteri kadar bykse gaz halindeki katyonlarn kinetik enerjisi katot
yzeyinden baz metal atomlarn karabilecek ve bir atomik bulut yaratabilecek
seviyededir; bu ileme "pskrtme" denir. Pskrtlen metal atomlarnn bir ksm
uyarlm haldedirler ve bilinen ekilde kendi karakteristik nn yayarlar. Sonun-
da metal atomlar katot yzeyine veya tpn cam duvarlarna geri dfzlenir. Ka-
todun silindirik yaps n tpn belirli bir blgesinde younlatrr; bu dizayn geri
dnen metal atomlarnn cam duvarlar yerine katoda ynelmelerini de salar.
Hallow katot lambann verimi geometrisine ve alma potansiyeline baldr.
Yksek potansiyeller, dolaysyla yksek akmlar daha byk iddette n yaratr-
lar. Bu avantaj, emisyon hatlarnda Doppler genilemesi etkisinin art nedeniyle
ksmen azalr. Ayrca, yksek akmlar atom bulutundaki uyarlmam atomlarn
saysn da artrr; bunlar ise uyarlm atomlardan kan n absorblama yetene-
indedirler. Bu kendini-absorblama, zellikle emisyon bandnn merkezinde, nn
iddetini drr.

Hallow katot tpleri eitli ekillerde retilir. Bazlarnn katotlar bir ka metal ka-
rmndan hazrlanr; bu tip lambalarla bir elementten daha fazla elementin anali-
zi yaplabilir.
 18

100
helyum II serisi hatlar

lightsources/model629lightsource.htm
80
Relatif iddet

http://www.mcphersoninc.com/
60

40

20

(a) 22 24 26 28 30 32 nm
100
hidrojen gaz dearj
hat spektrumu
80
Relatif iddet

60

40

20

(b) 100 120 140 160 180 200 nm

Ne (%90 ve
He (%10) gaz
hat spektrumu

(c) 25 45 65 85 105 125 145 165 185 nm

Bir hallow katottan elde edilen: (a) helyum II serisi hatlar, (b) hidrojen gaz dearj
hat spektrumu, (c) Ne (%90 ve He (%10) gaz hat spektrumu
 19

3. Elektrotsuz Dearj Lambalar (EDL)

Elektrotsuz dearj lambalar UV, grnr, atomik absorbsiyon ve atomik fluoresan
spektroskopide kullanlan k kaynaklardr.
EDL lambalar hallow katot lambaya benzer. Hallow katot lamba atomik
absorbsiyon spektroskopik uygulamalarda ok yeterli bir k kayna olmasna
karn, baz hallerde kullanlmas olanakszlar. ok uucu maddelerle alma-
larda hallow katot lambann dk iddeti ve yaam srecinin ksa oluu sorun
yaratr. Bu durumda, elektrotsuz dearj lambalar gibi, daha parlak ve daha kararl
kaynaklar gerekir
EDL, birka torr basnta bir inert gaz ile az miktarda analizi yaplacak metal (ve-
ya matal tuzu) ieren, szdrmazlk salanm bir kuvartz tptr. Bir radyo frekan-
syla veya mikrodalga gl bir sarmla nce inert gaz (rnein, argon)
iyonilatrlr; iyonlaan argon metale arpar ve metalin atomlarn uyarr.
Elektrotsuz dearj lambalarn k, hallow katot lambalardan daha yksektir; yine
de kullanm onlar kadar yaygn deildir.

radyo frekans
sarm
kuvartz
pencere
lamba
metal tuzunun seramik tutucu
radyo frekans
sarm bulunduu ampul
http://www.cem.msu.edu/~cem333/Week03.pdf
 20

4. Lazer Kaynaklar

kripton KTP
CO2 Nd YAG 647 nm 532 nm
10600 nm 1060 nm He-Ne pulslu boya Argon
633 nm 577 veya 585 nm 488 ve 514 nm

infrared krmz turuncu sar yeil mavi viyole ultraviyole

ayarlanabilir boya
630-570 nm
http://medical-
dictionary.thefreedictionary.com/
potassium+titanyl+phosphate+laser

eitli lazer tiplerinin elektromagneik spektrumdaki relatif konumlar

lk lazer 1960'da yapld. O zamandan bu gne kadar kimyaclar yksek

resolusyonlu spektroskopide, yaam sreci 10-9-10-12 s olan kinetik almalarda,
atmosferdeki fevkalade kk maddelerin saptanmas ve tayin edilmesinde, ve
izotopik seici reaksiyonlarn incelenmesinde bu kaynaklarn kullanld ok say-
da yntem gelitirdi. Lazer kaynaklar, ayrca, Raman spektroskopisi, emisyon
spektroskopisi ve Fourier transform infrared spektroskopisi ile yaplan birka rutin
analitik yntemde de nemli kaynaklardr.
Lazer (Laser) szc "Light Amplification by Stimulated Emisyon of Radiation"
(uyarlm n emisyonu ile n kuvvetlendirilmesi) tarifindeki kelimelerin ba
harflerini bir araya getirerek tretilmitir. I-kuvvetlendirme zellii nedeni ile
lazer ok dar, ve fevkalade kuvvetli n demetleri retir. Uyarlm emisyon ile-
miyle yksek derecede monokromatik (band genilikleri 0.01 nm veya daha az)
ve ok ahenkli (uyumlu) bir n demeti elde edilir. Bu esiz zellikleri ile lazerler
spektrumun ultraviyole, grnr, ve infrared blgelerinde kullanlan nemli kay-
naklardr. Bir kaynaktan gelen nn olduka az sayda dalga boyu veya bandlar
iermesi zorunluluu lazerleri de snrlamt (ilk lazerler). Son zamanlarda bulu-
 21

nan boya lazerleri ile bu snrlama zlmtr; lazer kaynann "ayarlanabilir"

olmasyla, alma aral iindeki herhangi bir dalga boyunda dar bir n band
alnabilmektedir.
ekilde tipik bir lazer kayna ksmlarnn ematik grnm verilmitir. Sistemin
kalbi bir "lazerleyici ortam" dr. Bu ortam yakut gibi bir kat kristal, galyum arsenr
gibi bir yar iletken, bir organik boya zeltisi, veya bir gaz olabilir. Lazerleyici
malzeme bir d kaynaktan gelen nla aktiflendirilir veya "pompalanr", bylece
oluan zel enerjili birka foton, ayni enerjili bir fotonlar elalesinin retimini bala-
tr. Pompalama, bir elektrik akm ile veya bir elektrik dearj ile yaplabilir. "Gaz
laserler"in aadaki ekilde grld gibi, d n kaynaklar yoktur; bunun ye-
rine g kayna, gaz dolu bir hcredeki bir ift elektroda balanr.

paralel olmayan n

lazer demeti
ayna aktif lazerleme ortam

ksmen
n geirgen ayna

pompalama g
kayna kayna
http://faculty.atu.edu/abhuiyan/Course/
Chem%204414/Chapter%207.ppt#20

Tipik bir lazer kaynann ematik grnm

Bir lazer, normal olarak bir osilatr gibi alr; retilen n, bir ift ayna aracl
ile ortamdan saysz kere ileri-geri gider gelir. Her geite yeni fotonlar oluur ve
byk bir kuvvetlenme meydana gelir. Tekrarlanan geilerle yksek derecede
parelel bir demet elde edilir (paralel olmayan n birka kez yansdktan sonra
ortamn kenarlarndan kaarak uzaklar). Kullanlabilir bir lazer demeti elde ede-
bilmek iin aynalardan biri yeteri kadar ince bir yanstc madde ile kaplanr; by-
lece demetin bir blm yanstlmaz, fakat geirilir.
Lazerin etkisi drt ilemin incelenmesiyle anlalabilir,
 22

pompalama,
kendiliinden emisyon (fluoresans),

uyarlm emisyon, ve
absorbsiyon.
Olay aklamak amacyla, lazer malzemesinin yapld molekller, iyonlar, veya
atomlardaki eitli elektronik enerji seviyelerinden sadece ikisi zerinde duralm;
ekilde grld gibi, iki elektronik seviyenin enerjileri Ey ve Ex dir. ekilde, yk-
sek elektronik seviyede, birbirinden biraz farkl titreim enerji seviyelerinden bir
ka da (Ey , Ey, Ey, E, gibi,) gsterilmitir. Dk elektronik halin (Ex), ilave
seviyeleri ise, gerekte bulunmasna ramen, ekilde gsterilmemitir.

Pompalama
Lazer olay iin gerekli olan pompalama ilemi, bir lazerin aktif taneciklerini bir
elektrik dearj, bir elektrik akm geirilmesi, iddetli bir n kaynayla karla-
trma, veya bir kimyasal tanecikle etkiletirerek uyarma ilemidir. Pompalama
srasnda, aktif taneciklerin birka yksek elektronik ve titreim enerji seviyeleri
oluur. ekil-a1 diyagramnda bir atomun (veya molekl) Ey enerji seviyesine
ykselmesi gsterilmitir; ikinci bir tanesi, birinciden biraz daha yksekte bulunan
Ey titreim seviyesine uyarlmtr. Uyarlm "titreim" hallerinin yaam sresi
ksadr; 10-13 10-14 s sonra, saptanamayacak miktarda bir s k ile, en dk
uyarlm titreim seviyesine (a3 diyagramndaki Eyye) relaksasyon olur. Lazer
malzemelerinin baz uyarlm hallerinin yaam sreleri kart olan uyarlm titre-
im hallerinden olduka uzundur (10-3 s veya daha fazla). Uzun-yaam hallerine
"yar kararl" hal denir.

(1) (2) (3)

Ey
Ey
Ey
Ey Ey
pompalama
enerjisi
Ex Ex
Uyarma Ksmi relaksasyon Yar kararl uyarlm hal

(a) Pompalama (elektriksel, n, veya kimyasal enerjiyle uyarma)

 23

Kendiliinden Emisyon (Fluoresans)

Fluoresansn incelenmesinde de anlatld gibi, uyarlm bir elektronik haldeki bir
tanecik kendiliinden n emisyonu ile, fazla enerjisinin bir ksmn veya hepsini
kaybedebilir. Bu ilem, aadaki diyagramda gsterilmitir. Fluoresans nn
dalga boyu iki elektronik hal, (Ey Ex) arasndaki enerji fark ile dorudan ilikilidir.
Ayni zamanda, fotonun emitlendii an ve yn de uyarlm her elektron iin farkl-
dr. Yani kendiliinden emisyon rasgele bir ilemdir; buna gre, b1 diyagramnda-
ki taneciklerden biri tarafndan retilen fluoresans n, ikinci tanecik tarafndan
retilenden yn ve faz bakmndan farkldr (b2 diyagram). Bu nedenle kendiliin-
den emisyonla "ahenksiz" n alnr.

(1) (2) (3)

Ey
Ey
Ey
Ey Ey

Ex Ex
hc
=
Ey - Ex

(b) Kendiliinden (spontane) emisyon

Uyarlm Emisyon
Lazer davrann temeli olan uyarlm emisyon ekil-c'de gsterilmitir. Burada
uyarlm lazer tanecikleri ile, kendiliinden emisyonla kan fotonlarla ayni enerji-
deki (Ey- Ex) fotonlar (d bir kaynaktan retilen) arptrlr. Bu tip arpmalar
uyarlm taneciin "hemen" daha dk enerji haline gemesine, ve aniden ile-
mi uyaran fotonun enerjisine tam eit enerjisine bir foton emitlenmesine yol aar-
lar. ok nemli bir nokta, "emitlenen foton, olay balatan fotonla ayni fazdadr.
Yan, uyarlm emisyon gelen nla tmyle ahenklidir".

(1) (2) (3)

Ey
Ey
Ey
Ey Ey

hc Ex Ex
=
E y - Ex

(c) Uyarlm (stimulated) emisyon

 24

Absorbsiyon
Absorbsiyon, uyarlm emisyon ilemine rakip bir ilemdir. Burada, enerjileri tam
(Ey- Ex)'e eit olan iki foton, d3'deki gibi yar-kararl uyarlm hale geerek
absorblanrlar; d3'deki diyagram, a3'deki diyagramla aynidir.

(1) (2) (3)

Ey
Ey
Ey
Ey Ey

Ex Ex
hc
=
E y - Ex (d) Absorbsiyon

Yerleimin Tersyz Olmas ve In Kuvvetlendirilmesi

Bir lazerde n kuvvetlendirilmesi iin uyarlm emisyonla retilen fotonlarn
saysnn absorbsiyonla kaybolanlardan daha fazla olmas gerekir. Bu koul sa-
dece daha yksek enerji halindeki taneciklerin saysnn daha dk haldekinden
fazla olmasyla gerekleebilir; bu durum, normal enerji halleri dalmnn tersine
dnmesi, yani "yerleimin tersyz" olmas demektir. Yerleimin tersine dnmesi
pompalama ilemiyle meydana getirilir.
uyarlm emisyon
Ey
absorbsiyon
absorbsiyonla n
zayflatlmas

hc Ex
= (a)
Ey - E x

Ey

uyarlm emisyonla
n iddetlendirilmesi
uyarlm emisyon
Ex
absorbsiyon
(b)

Inn, (a) normal bir yerleimden, ve (b) tersyz bir yerleimden, geii
 25

- ve Drt - Seviyeli Lazer Sistemleri

ekilde ok kullanlan iki lazer sisteminin basitletirilmi enerji diyagramlar veril-
mitir. -seviyeli sistemde lazer n, uyarlm Ey halinden temel E0 haline ge-
ile retilir; drt-seviyeli bir sistemde ise gei Ey halinden, Ex halinedir (Ex, temel
hal E0dan daha byk bir enerjiye sahiptir). Ayrca, Ex ile E0 arasndaki geiin
hzl olmas da nemlidir.

Eh Eh
hzl masz
gei
tersyz olma
Ey Ey

Ex
E0 E0 hzl gei
(a) seviye (b) drt seviye

ki tip lazer sistemi iin enerji seviye diyagramlar

Drt-geili sistemde, lazer hareketi iin gerekli olan yerleimin tersyz olmas
durumuna daha abuk ulalr. Bunu daha iyi aklamaya alalm: Lazer tanecik-
lerinin byk bir ksm, her iki sistemde de (oda scaklnda), temel-hal olan E0
enerji seviyesinde bulunur. Bunlarn %50'den fazlasn - seviyeli sistemin E y
seviyesine karmak iin, yeterli miktarda enerjiye gereksinim vardr. Tersine,
drt-seviyeli sistemin Ey seviyesindeki lazerleyici taneciklerin saysnn Ex seviye-
sindekilerden daha fazla olmas iin sadece yeteri derecede pompalama ilemi
kafidir. Ancak bir taneciin Ex halindeki yaam sresi ksa olduundan E0'a gei
hzl olur; bu nedenle de Ex halindeki tanecik says E0 ve Ey' ye kyasla ihmal
edilebilir. Bu durum, drt-seviyeli lazer durumunda pompalama enerjisinin az mik-
tarda artrlmasyla yerleimin tersyz haline ulalr.
 26

Baz Tipik Lazer Dalga Boylar

Lazer tipi Dalga boyu, nm

Argon fluorr (UV) 193
Kripton fluorr (UV) 248
Ksenon klorr (UV) 308
Nitrojen (UV) 337
Argon (mavi) 488
Argon (yeil) 514
Helyum neon (yeil) 543
Helyum neon (krmz) 633
Rodamin 6G boya (ayarlanr) 570-630
Yakut (CrAlO3) (krmz) 694
Nd:Yag (NIR) 1060
Karbon dioksit (FIR) 10600

Yararlanlan Kaynaklar
Principles of Instrumental Analysis, D.A.Skoog, D.M. West, II. Ed. 1981
http://faculty.atu.edu/abhuiyan/Course/Chem%204414/Chapter%207.ppt#20
http://faculty.uml.edu/david_ryan/84.314/Instrumental%20Lecture%204.pdf
http://physics.schooltool.nl/irspectroscopy/method.php
http://utopia.cord.org/cm/leot/course04_mod05/mod04_05.htm
http://www.mcphersoninc.com/lightsources/model629lightsource.htm
http://www.oceanoptics.com/products/spectraloutput.asp