1

DGTAL ELEKTRONKLER

Enstrmantal Analiz, Mikrobilgisayarlar ve Mikroilemciler

Kimyasal sinyaller iki tiptir: (1) Analog sinyaller; srekli sinyallerdir, rnein, pH
metreler, molekler spektroskopi gibi. (2) Digital sinyaller; kesikli sinyallerdir, r-
nek olarak radioaktif bozunma, radyasyonun atomik absorbsiyonu gsterilebilir.
Deer

Deer

Zaman Zaman

www.anvari.net/ (a) (b)

14_NW/ch03.ppt

(a) Analog ve, (b) digital sinyallerin kyaslamas

Digital devrelerin, kart olan analog devrelere gre baz avantajlar vardr: bun-
larda,

110 V luk g kaynandan oluan 60 Hz kadar evresel grltye kar

hassasiyeti dktr.
ok kararldr, ekme veya flicker grltsnden daha az etkilenirler.
Uzun mesafelerden daha kolay geerler ve sonraki ilemler iin saklana-
bilirler; rnein, Saturnn uydu fotoraflar yeryzne digital olarak gn-
derilmi, saklanm, ve sonra analog bilgiler eklinde baslmtr.

Digital bilgiler ve aletler bilgisayarlarla uyumludur.

ster analog ister digital olsun, her iki halde de nemli olan bilginin elde edilme
mekanizmasna bal olmasdr. rnein, sodyum iyonlarnn alevde stlmasyla
2

kan sar n ou zaman bir fotodedektr ile llr. Fotodedektr n enerjisini

bir aralk iinde srekli olarak deien analog bir elektrik akmna evirir. Bilindii
gibi bu n kuvantizedir ve bu nedenle her biri bir atomik olay sonucu kan ve
fotonlar denilen enerji pulslar eklinde emitlenir. Tipik dedektr alglama zaman
ok ksa olduundan herbir foton saptanamaz. Bunun yerine, verilen bir zaman
aralndaki sadece ortalama say llr. Dk n iddetinde, yine de, zel
olarak dizayn edilmi bir dedektrle herbir foton alglanabilir; burada, bir seri elekt-
rik pulslarndan oluan ve saylan digital bir sinyal retilir.

Digital sinyallerin pek ok avantajlar vardr. Bu nedenle, bir analog veya srekli
sinyal digital bir sinyale evrilerek eit-byklkte bir seri voltaj pulslar saptanr;
bu pulslarn says orijinal sinyalin bykl ile doru orantldr. Alnan pulslar
sonra elektronik olarak saylr veya digital halde grntlenir, veya tekrar analog
bir sinyale dntrlerek metrelere veya analog kaydedicilere gnderilir. Her iki
durumda da digital aletlerin en nemli ksm puls saycsdr.

Tipik bir digital lmede, belirtilen snr koullar iinde oluan sinyalleri saymak
iin, yksek-hzl bir "elektronik sayc" kullanlr.Sinyaller ve snr koullarna r-
nek olarak analitten bir saniyede emitlenen fotonlarn veya taneciklerinin says,
bir mol analit iin harcanan titrantn damla says, veya bir rngadan verilen bir
mililitre reagent iin hareketli motorun adm says gsterilebilir.

Bu gibi sinyallerin elektronik olarak saylmasnda bunlarn nce birbirine eit vol-
tajda (yaklak olarak) bir seri pulsa dntrlmesi gerekir. Bu pulslar grnt
alnmas iin sayc ile bir ondalk sayya dntrlr. Sayma ileminde saylar
dorudan ondalk sistemle tanmlamak uygun deildir, nk bu sistemde 0 dan
9 a kadar olan rakamlar iin 10 deiik elektrik sinyaline gereksinim vardr. Bu
nedenle elektronik saymada ikili saylar kullanlr; bunda, herhangi bir sayy ta-
nmlamak iin sadece iki rakam (0 ve 1) yeterlidir. Elektronik sayclarda sfr, 0
0.5 V luk bir voltaj sinyali ile, bir ise 5 1 V luk bir voltaj sinyali ile tanmlanr;
veya bunun tersi de olabilir.
 3

kili (Binary) Say Sistemi

Ondalk say sistemindeki her rakam 10 un baz katsaylarn gsterir. Buna gre
5078 says aadaki gibi yazlabilir.

8 x 100 = 0008
7 x 101 = 0070
0 x 102 = 0000

5 x 103 = 5000
Toplam = 5078

Benzer ekilde ikili say sistemindeki her rakam da ikinin katlarn gsterir. kili
saylar 0 veya 1 ile tanmlanr.
28 = 256 mmkn deeri gsterir. rnein, 255 deeri 256dan kk olduun-
dan, ikili sistemdeki deeri 255 = 0 dr. 8 BIT ikili veri sistemi 28 deil, 27 den ba-
layarak yazlr.
27 26 25 24 23 22 21 20

128 64 32 16 8 4 2 1

kili Saylarn Ondalk Sayya Dnm

00010111 ikili says ka ondalk saydr?
27 26 25 24 23 22 21 20
128 64 32 16 8 4 2 1

0 0 0 1 0 1 1 1
0 + 0 + 0 + 16 + 0 + 4 + 2 + 1
ondalk say = 23
4

Ondalk Saylarn kili Sayya Dnm

144 ondalk says ka ikili saydr?
lk olarak 144 dan kk olan 2 nin kuvveti bulunur. 27 =128 olduuna gre,

27 = 128 144 - 128 = 16 1

26 = 64 16da 64 yoktur 0
25 = 32 16da 32 yoktur 0
24 = 16 16 - 16 = 0 1
23 = 8 0da 8 yoktur 0
22 = 4 0da 4 yoktur 0
21 =2 0da 2 yoktur 0
20 =1 0da 2 yoktur 0
ikili say: 10010000

kili Aritmetik
kili saylarla aritmetik ilem ondalk saylarla yaplan ileme benzer, fakat daha
basittir. Toplamada sadece drt olaslk bulunur.
0 0 1 1
+0 +1 +0 +1

0 1 1 10
arpmada da benzer bir durum vardr,
0 0 1 1
x0 x1 x0 x1

0 0 0 1
 5

Sayclar
ekilde, bir transduserden birim zamanda alnan elektrik pulslarn sayan bir ciha-
zn blok diagram grlmektedir. Transduserden gelen voltaj sinyali nce bir e-
kilden diriciye girer; burada kk taban sinyalleri uzaklatrrken byk pulslar,
giri sinyali ile ayni frekansta, kare dalgalara dntrlr. Sinyal ou kez bu
ilemle evrilir. Sonu sinyal sonra bir girie girer, burada bir dahili saatten alnan
k sayma sresince geen zaman araln (t) tam olarak belirler. Son olarak
saycnn ikili say sistemli k bir ondalk sayya dntrlerek okuyucuya
gnderilir.

sinyal ondalk
ekillendirici kap ikili sayc okuma
transduserden
giri

1 1
0 0 3
0 0 0 saym
t 3/t
zaman i saat zaman zaman

1
potansiyel t
0 Principles of Instrumental Analysis, Douglas
zaman A. Skoog, James J. Leary, IV. Ed. 1992

Saniyedeki voltaj pulslarn sayan bir saycnn diagram

Sinyal ekillendiriciler
Bir sinyal ekillendirme devresinde giri sinyallerini kare dalga ekline eviren
(ekil-c) bir voltaj kyaslayc bulunur. Voltaj kyaslaycnn k iki voltaj seviye-
sinden (yksek veya dk; rnein, +5 V veya, 0 V) birindedir; bu iki seviyeye
"lojik (mantki) haller" denir. Bu haller arasndaki potansiyel fark, tipik olarak, 5 V
dur. Kyaslayc giri voltaj Vi, referans voltaj Vref den byk olduunda k lojik
hal 1dedir. Dier taraftan, Vi, Vref den kk olduunda k lojik hal 0 olur. K-
yaslayc sadece Vref den byk olan sinyallere tepki verir, taban sinyalindeki
dalgalanmalar grmez.
6

Principles of Instrumental Analysis, Douglas

A. Skoog, James J. Leary, IV. Ed. 1992
(a)
Vref
_
V0
Vi +

1
Vi Vref
0
0

zaman zaman
(b) (c)

Tipik bir sinyal ekillendirme devres; (a) devre, (b) giri sinyali, (c) k sinyali

kili Sayclar
Elektronik sayclarda elektrik pulslarn sayan bir seri ikili devre vardr. Bu devre-
ler ama ve kapama veya 0 ve 1 lojik halleri bulunan elektronik anahtarlardr. Her
ift bir ikili saynn bir rakamn tanmlar (veya 2 nin bir st katsaysn). Seri veya
paralel, iki ikili devrenin drt olas k vardr, bunlar 0/0, 0/1, 1/0, ve 1/1 dir.
ikili devrede bu olaslk 8e, drt ikili devrede 16ya kar. Buna gre n ikili devre-
nin 2n k olasl bulunur. Uygun ikili sistemler kullanlarak bir saymdaki ra-
kamlarn says istenildii kadar artrlabilir. Yedi ikili devrede 128 hal vardr ve
128 de bir veya relatif olarak %1 den daha iyi doru bir saym alnabilir.
Sayma ileminde kullanlan ikili devrelerin en uygun ekli ok bilinen "J-K flip-flop"
eklidir. Bu devre, giri sinyali lojik hal 1den 0a deitiinde k seviyesini de-
itirir; giriin 0dan 1e deimesinde ise "kta bir deiiklik olmaz". Flip-flop
devreler diodlar ve/veya transistrlerin uygun bir ekilde birletirilmesiyle hazr-
lanm anahtarlardr.
 7

giri saat 1 SET

pulslar J XQ0

CLK
1
K CLR
Q

1
J
SET
XQ1
J Q
CLK
1
_ K Q
CLR
K Q
1 SET
J-K tip flip-flop J XQ2

CLK
1
K CLR
Q

1 SET
XQ3
J
CLK
1
K CLR
Q
http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/
hbase/electronic/counter.html#c1

J-K flip-floplu bir ikili sayma devesi.

Ondalk Sayma
Sayclarn ounda grnt ikili sistemde deil, ondalk sisteme evrilerek verilir.
kili-ondalk evrimi iin birka sistem gelitirilmitir. Bunlardan en yaygn olan
"ikili kodlu ondalk sistem" di (BCD; binary coded decimal). Bunda ondalk sistem-
deki herbir rakam, drt ikili sistemle tanmlanr. Bu durumda olas 16 halden sa-
dece 9 u kullanlr. Sistem o ekilde hazrlanmtr ki, bir 9 saym alndktan sonra
ikili devrelerin hepsinin k sfra dner; bu ilem, bir sonraki drt ikili sistemin
ilk ikilisine beslenen son ikilisinden 1 0 geiiyle gerekleir. Ondalk sistemin
bir onlu grubu iin drtl bir ikili sistem takmna gereksinim olduundan bir tak-
ma "onlu sayma birimi (decade counting unit) DCU" veya BCD denir.
8

SET
1 SET
1 SET
1 SET
1 giri saat
X3
Q J X2
Q JJ X1
Q J X0
Q J pulslar
CLK CLK CLK CLK
1 1 1 1
QCLR
CLR
K QCLR
CLR
K QCLR
CLR
K QCLR
CLR
K

NAND
A B k

A _ 0 0 1
AB 0 1 1
B
1 0 1
http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/
electronic/bincount.html NAND GATE 1 1 0

Bir ondalk sayc (veya, BCD: Binary Coded Decimal ) ve NAND kapnn ematik
grnm

Veri Toplama Sistemleri

Fizik dnyas ve kontrol sinyalleri genellikle analogdur veya srekli olarak deien
veriler eklindedir.

fiziksel fiziksel
deikenlerin analog / digital / deikenlerin
digital
llmesi digital analog kontrol
logic
dntrc dntrc
sistem
(ADC) (DAC) Kontrol
dedektr
sistemi

fiziksel deikenlerin kontrol iin analog

analog elektriksel elektriksel k
grnts
http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/electronic/datahand.html

Bir veri toplama sisteminin ematik grnm

 9

Digital elektroniin gcnden yararlanabilmek iin deneysel lme sonularnn

analogdan digitale, ve bir laboratuar sisteminin ktlarn digitalden analog verile-
re dntrlmesi gerekir. Veri toplama sistemlerinde eitli elemanlar bulunur;
rnein, digital-analog ve analog-digital eviriciler, ayarlarclar (scaler), saatler
gibi. ekilde basitletirilmi bir veri toplama sisteminin diyagram verilmitir.

Digital-Analog eviriciler (DAC)

4-Bit D/A Konverter
Metreler, analog kaydediciler gibi aletlerle grnt almak iin digital sinyaller kar-
t olan analog sinyallere evrilir.
Veriler ikili digital ekilde ise, bir toplama amplifikatr kullanlarak analog ekle
dntrlebilir. rnein, basit bir 4-bit D/A (digital/analog) konverter, drt-giri
toplama amplifieri ile hazrlanr.

1.25 K
1 R3 10K
giri voltaj: 2.5 K
1
DGTALl: 1101 5K
0 +V
10 K
1 -
Vk = -13 V
+

-V k voltaj, ANALOG:
R4 1K
1x8+1x4+0x2+
http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/ 1 x 1 = 13
hbase/electronic/dac.html#c1

Drt-bit digital-analog konverter (DAC)

10

Analog-Digital eviriciler (ADC)

Analitik cihazlarda kullanlan dedektrlerin ounun k analog bir sinyaldir.
Digital elektroniklerin avantajlarn gsterebilmek iin analog sinyalin digital bir
sinyale evrilmesi gerekir. Bu tip evirmeler eitli yntemlerle yaplabilir. Burada
voltaj lmlerine uygun bir evirme yntemi anlatlacaktr.
Aada grld gibi, 8-bit bir dntrc 256 farkl 8-bit k sinyali retir;
sinyallerin her biri 256 giri voltajn temsil eder. rnein, bir vanann konumunu
gsteren alglayc (sensr) voltajnn 0 - 5 volt arasnda deitiini varsayalm; 5
volt 256 paraya blndnde her bir voltajdaki art 0.0195 volt veya yaklak
olarak 0.2 mV olur. Bu art, vanann dn deerini gsteren bir ekranda grlr.
ekilde giriteki 1 numaral rnein voltaj 1 volttur.
1.00 V / 0.0195 = 51

51 saysnn ikili sistemdeki karl = 00110011 dir.

Mikroilemci, 51 saysnn karl ortalama 1.00 volt olacak ekilde programlanr.

rnek numaras

analog sinyal giri MSB

8-bit analog-digital

4.5 volt
evirici

digital sinyal
0.5 volt k
rnek
numaras
LSB ikili deer
rnek alma noktalar

http://ocw.weber.edu/automotive-technology/
ausv-1320-automotive-electronics/15-input-
devices/analog-to-digital-conversion

Sekiz-bitlik bir analog-digial konvertr (ADC)

 11

Ayarlayclar: Bir sinyalin frekans bir sayma aletininkinden bykse ayarlama

ilemine gereksinim olur. Bu durumda sinyal kayna ve sayc arasna bir "ayar-
layc (scaler)" konulur. Ayarlayclar elektromekanik sayclarla birlikte kullanlrlar.
Bunlar sadece, mesela, saniyede 100 pulsa tepki verirler.
Saatler: Digital uygulamalarn ounda tekrarlanabilirlii yksek ve doru olarak
bilinen frekans kayna zaman lm ile bir arada kullanlr. Elektronik frekans
kaynaklar ounlukla, "pizoelektrik etki" gsteren kuvartz kristallere dayanr.
Pizoelektrik kristaller bir elektrik alanna tutulduunda mekanik olarak bozulur.
Bunun tersi de olabilir; kristal mekanik bir kuvvetle bozulursa kristal boyunca bir
potansiyel doar. letici elektrotlar arasna sktrlm ince bir kuvartz levha, e-
lektrotlar bir AC kaynana balandnda titreir. Bu titreimler, kaynaktan gelen
akmla etkileen bir elektrik akm oluturur. Titreimler ve sinyaller kristalin doal
resonant frekansnda bir maksimuma ular. Resonant frekans kristalin ktlesine
ve boyutlarna baldr. Bu parametreler deitirilerek 10 kHz den 10 MHz e ka-
dar veya daha byk elektriksel k frekanslar elde edilebilir. Bu frekanslar 100
ppm e kadar sabittir. zel nlemler alnarak doruluu 0.1 ppm olan zaman stan-
dartlar iin kristal osilatrler yaplabilir.

Bir takm ondalk ayarlayc ile bir kuvartz osilatr kullanlarak frekans rnein,
0.1 Hz-1 MHz aralnda kademeli olarak deiebilen bir saat yaplabilir.

Yararlanlan Kaynaklar

Principles of Instrumental Analysis, D.A.Skoog, D.M. West, II. Ed. 1981

Principles of Instrumental Analysis, Douglas A. Skoog, James J. Leary, IV. Ed.

1992
www.anvari.net/14_NW/ch03.ppt
http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/electronic/counter.html#c1
http://ocw.weber.edu/automotive-technology/ausv-1320-automotive-
electronics/15-input-devices/analog-to-digital-conversion