1

LEM AMPLFKATRLER

Enstrmantal Analiz

Bir transduserden alnan elektrik sinyali normal halde ok kktr, metreler, kay-
dediciler, ve dier ksmlara gnderilmeden nce milyon kat kadar kuvvetlendiril-
meleri gerekir. Tek kademeli bir kuvvetlendirme nadiren uygun olur, yeterli bir
k sadece birka kuvvetlendirme kademesiyle salanabilir.
lem amplifikatrleri adn bu devrelerin, analog bilgisayarlardaki uygulamalarn-
dan almtr. Analog bilgisayarlar, toplama, karma, arpma, ve integral alma gibi
matematiksel hesaplarn yaplmasnda kullanlan elektronik hesap makineleridir.
Bu ilemler modern enstrmantasyonda da nemli bir blm oluturur; bu ne-
denle, ilem amplifikatrleri enstrman dizaynlarnda geni bir kullanm alanna
sahiptir. lem amplifikatrlerinden, matematiksel rolnn dnda, hassas voltaj,
akm, ve diren lmlerinde de yararlanlr. Transduserlerden alnan tipik sinyal-
ler kimyasal lmelerde kullanlr.

lem amplifikatrleri, enstrmantasyonda geni bir uygulama alan olan, bir

diferensiyal amplifikatrler snfdr.
Bu aletler ok eitli ekillerde dizayn edilirler. Bunlarn performans zellikleri
yle sralanabilir:

Byk kazan (amplifikasyon) (104-106 kez).

Yksek giri impedans (1012 veya daha byk).
Dk k impedans (tipik olarak 1-10 ).

Sfr giri iin sfr k (ideal olarak < 0.1 mV k).

lem amplifikatrlerinin ou, devre zellikleri veya paralarn kararszlklar ne-
deniyle, sfr giri iin kk bir k voltaj gsterirler. Bir ilem amplifikatrnn
"engel voltaj", sfr k voltaj alnmas iin gereken giri voltajdr. lem amplifi-
katrlerine, ou zaman, bir "denge" ayar konularak engel deeri ok kltlr.
2

lem amplifikatrlerinde direnler, kapasitrler, ve transistrler ieren birka kuv-

vetlendirme kademesi bulunur. Bunlarn dizaynnda i negatif geri besleme devre-
leri ok kullanlr. lk yaplan ilem amplifikatrlerinde vakum tpleri kullanlmtr.
bu nedenle retilen aletler byk ve pahal idi. Modern ticari ilem amplifikatrleri
ise ok incedir; bir taraf 0.05 in kadar kalnlkta olan tek bir ince silikon ipten
yaplmaktadr. ip yzeyi zerinde fotolitografik teknikle direnler, kapasitrler, ve
transistrler oluturulur. Balantlar yapldktan sonra amplifikatr 1 cm (veya
daha kk) boyutlarndaki plastik bir kasa iine yerletirilir; pakette g kayna
bulunmaz.
Gnmzdeki ampflikatrler hem ok kk ve salam hem de pahal deildir.
Kazan, giri ve k impedans, alma voltajlar, ve maksimum gc farkl pek
ok ampflikatr bulunmaktadr.

lem Amplifikatrlerin Sembolleri

6
1
8
denge 1 8 kazan
- 2
5 -giri 2 7 bypas
+ 3 +giri 3 6 V+
7 toprak 4 5 k
4
(a) (b)

+VC
faz eviren giri
(inverting), - Vk = a (V+ - V-)
-
faz evimeyen giri
V-
Vk a = 104 to 106
(noninverting), + +
V+ a = ak evrim
-VC kazanc
(c)

lem amplifikatr sembolleri

 3

lem amplifikatrleri devre diyagramlarnda bir genle gsterilir; gende, en az

bir giri, bir k ve bir toprak u bulunur (ekil-a).

ekil-bde bir amplifikatrn tm ular ve bunlarn tanmlar verilmitir. ekil-cde

detayl bir sembol grlmektedir; bu tip sembollere nadiren rastlanr. Burada g
kayna balantlar da gsterilmitir; oysa g kayna girii sembolde verilmez,
ama olduu kabul edilir.
En ok karlalan ilem amplifikatr sembol ekil-ada grlen tiptedir; burada
evirmeyen u (+ile gsterilmitir) topraklanmtr. Giri ve k potansiyelleri
topraa gredir.

eviren (nvetring) ve evirmeyen (Noninverting) Ular

"Pozitif ve negatif iaretler", amplifikatrn "eviren ve evirmeyen ularn" gste-
rir, fakat bunlarn pozitif ve negatif girilere bal olduunu gstermez. Bir batar-
yann negatif ucu, negatif veya eviren uca balanmsa, amplifikatrn k ona
gre pozitiftir; tersine, bataryann pozitif ucu amplifikatrn negatif ucuna balan-
msa, k negatif olur. eviren utaki bir AC sinyali "180 derece dzlem d" bir
k verir. Bir amplifikatrn pozitif ucu ise bir faz-ii k sinyali veya girile ayni
polaritede bir DC sinyali oluturur.

Vgiri
Vk
Rf
Rf
Vgiri
Ri Vk Ri
Rf Ri + Rf
a = - a =
Ri Ri
(a) (b)

(a) faz eviren amplifikatr devresi, (b) faz evirmeyen amplifikatr devresi
4

Topraklama Balantlar
Elektronik devrelerde, normal olarak, her sinyal kaynann bir ucu ve g kayna-
n birletiren dk-direnli bir tel veya ince bir yaprak bulunur; devrenin dier
bileenleri bu basit hatta balanabilir, buna sistemin "topra" denir. Toprak, tm
akmlarn kaynaklarna geri dnmesini salar. Bu nedenle devredeki tm voltajlar
toprak referansna gredir; kaynann ucu dorudan doruya topraa balanr;
bu durum ekillerde alt ksmda kk paralel izgiyle gsterilir. Giri ve k
sinyallerinin birer ular ve transistrn evirmeyen ucu da, ayni ekilde toprakla-
nr, bu nedenle de toprak potansiyelindedirler.

lem Amplifikatrlerinin Kullanld Devreler

lem amplifikatrleri, kapasitrler, direnler, ve dier elektriksel bileenlerin eitli
ekillerde birarada bulunduu devre alarnda kullanlr. deal koullar altnda
amplifikatrn kn devre a ve devredeki bileenler belirler, k "ilem amp-
lifikatrnn kendisine baml deildir". Bu nedenle, ilem amplifikatrlerinin kul-
lanld baz devre alarn incelemek yararl olacaktr.

Negatif Geribesleme Devreleri

ekilde bir ilem amplifikatrnn kullanld bir evirmenin devre diyagram
verilmitir. Kuvvetlendirilmi V0 k Vi giriine gre 180 derece faz dndadr.
kn bir ksm Rf direnci zerinden geri beslenmektedir; Faz kaymas nedeniy-
le, geribesleme negatiftir. Bu sistem, ilem amplifikatrl tm devre alarnda
bulunur.

Rf
Vi
S V0
Ri
giri sinyali
k sinyali

Negatif geri beslemeli inverting devre

 5

Amplifikatrnn kazanc a, aadaki eitlikle verilir.

V0
a =
V+ - V-
Art topraklanm olduundan, V+ = 0 dr; bu durumda, Vs = V- olacandan
kazan, a,
V0
a= - dir.
Vs
negatif geri besleme devrenin zellikleri Kirchhoff akm kanununa gre,
ii = is +if

Bir ilem amplifikatrnn impedans daima ok yksektir, yani, is << if dir, ve,
ii if
olur. Bu eitlie Ohm kanunu uygulanarak aadaki ifade yazlr.
Vi - Vs Vs - V0
=
Ri Rf
Amplifikatrn kazanc
- Vi (Rf / Ri)
V0 =
1+(1+ Rf / Ri) / a
Bir ilem amplifikatr iin a ou zaman 104 den byktr. Rf ve Ri deerleri de
Rf / Ri oran 100 den kk olacak ekilde seilir. Bu durumda, normal koullar
altnda (1 + Rf / Ri)/a << 1 olacandan, yukardaki ifade sadeleir,
Rf
V0 = - Vi
Ri
Buna gre, yksek-kazanl bir amplifikatr kullanldnda ve Rf / Ri ok byk
olmadnda, ekildeki devreden alnan kazan sadece Rf / Ri oranna baldr ve
amplifikatrn kazanc a daki "dalgalanmalardan etkilenmez".
Negatif geri beslemeli inverting devredeki S noktasndaki voltaj (topraa gre) Vi
veya V0 ile kyaslandnda ihmal edilebilir bir dzeydedir. Bu yorum sadece Vs <<
V0 ve Vi olduu zaman dorudur. Bylece S noktasndaki potansiyel toprak po-
6

tansiyeline yaklar, ve S noktasna devredeki "fiili (gerek) toprak" denir. S nok-

tas ve toprak arasndaki etkin impedans Zs aadaki gibi saptanr. Bu deer,
Vs
Zs =
ii
eitlii ile verilir. ii = if olduuna gre,
Vs - V0
ii = if =
Rf
bants yazlr ve iki eitlik birletirilir.
Vs Rf Rf
Zs = =
Vs - V0 1 - V0 / Vs
Daha nce grld gibi paydadaki ikinci terim amplifikatr kazanc a ya eittir.
Rf
Zs =
1+a
Tipik deerler Rf iin 105 , a iin 104 dr. Bu durumda, S ve toprak arasndaki
impedans 10 olur. Devrenin bu zellii akm lmesinde nemlidir.

Pozitif Geribeslemeli Devreler

Bu ampifier inverting ampliere benzer; fark
Vi
sinyali dntrmemesidir. Kazan aada- V0
ki gibi hesaplanr.
Rf
Vi
i =
Rf Ri
V0 = Vi + i Rf

Rf Pozitif geribeslemeli devre

V0 = Vi (1 + )
Ri
 7

Negatif Geribesleme Devresinin Frekans Responsu (Tepkisi)

Tipik bir ilem amplifikatrnn kazancnn responsu yksek-frekansl giri sinyal-
lerinde hzla der. Frekansa kar olan bu bamllk pn balantlarnda oluan
kk kapasitanslardan dolaydr. Tipik bir amplifikatr iin gzlenen etki aa-
daki ekilde gsterilmitir.

6
A, ak devre kazanc
5

4 B, kapal devre
log kazan

kazanc
3

2 band genilii
1
1 2 3 4 5 6 7
log frekans

Tipik bir ilem ampliferinin frekans responsu

ekilde "ak-devre kazanc" olarak iaretlenmi eri, amplifikatrn negatif geri

beslemeli inverting devredeki "geribesleme direnci Rf nin bulunmad" haldeki
davrann gsterir. Absis ve ordinat eksenlerinin logaritmik skalada olduunu ve
bu zel amplifikatr iin ak-devre kazancnn, 100 Hz den byk frekanslarda
hzla dtn belirtmek gerekir.

D negatif geribeslemenin bulunduu bir ilem amplifikatrnn kazanc veya

"band genilii", negatif geri beslemeli inverting devredeki rnein tersine, DC
den 105 Hz e kadar uzanan bir blgede sabittir. Bu blgede, kazan sadece Rf / Ri
ye bamldr. Pek ok amalar iin, negatif geribesleme evirme devresinin fre-
kanstan bamsz olmas ok nemlidir.

Voltaj - zleyici Devresi

Aada bir "voltaj-izleyici" devre grlmektedir. Devrede, giri "evirmeyen" uca
balanmtr ve bir eviren ula balantl bir geribesleme devresi vardr. Bylece
hazrlanan kazanc 1 kadar olan bir amplifikatrdr. Giri deitirilmedii iin,
8

k potansiyeli girile aynidir. Giri impedans,amplifikatr iin ak-devre

impedansdr, ve bir alan etki transistr kullanldnda ok byk (100 M ) olur.
k impedans ise dktr (<1 ). Daha sonraki ksmlarda grlecei gibi,
dk impedansl aletlerle yksek-impedans kaynaklarnn llmesinde bu
impedans dnm deerli bir zelliktir.

Vgiri
Vk

Voltaj izleyici devre

Transduser Sinyallerinin Kuvvetlendirilmesi ve llmesi

lem amplifikatrlerinin genel uygulama alan transduserlerden kan elektrik
sinyallerini kuvvetlendirmek ve lmektir. Bu sinyaller, ounlukla, konsantrasyo-
na bamldrlar ve akm, potansiyel, ve direnci (veya iletkenlii) kapsarlar. Bu
ksmda, ilem amplifikatrleri ile bu sinyal tiplerinin llmesi basit rneklerle
aklanacaktr.

Akm llmesi
Voltammetre, fotometre, ve gaz kromatografisi gibi analitik yntemlerdeki kk
akmlarn doru olarak llmesi ok nemlidir.
Akmn da bulunduu tm fiziksel lmelerde, lme ileminin kendisi llecek
sinyali nemli derecede deitirerek hataya neden olur. Herhangi bir lme ile-
minin lmn yaplaca sistemin zelliini, gerek deerinden farkl bir deer
elde edilecek ekilde bozmas kanlmaz bir olaydr. Bu nedenle baz nlemlerle
bu bozulmann en az seviyede olmas salanmaldr. Bir akm llmesinde, l-
me aletinin i direncinin kk olmas gerekir.
Bir dk-direnli akm lme aleti, negatif geri beslemeli inverting devredeki Ri
direncinin karlp yerine sinyal girii olarak llecek akmn konulmasyla hazr-
 9

lanr. Bu tip bir sistem ekil-16da grlmektedir. Burada bir fototple kk bir Ix
doru akm yaratlr, fototp k gibi bir n enerjisini elektrik akmna eviren bir
transdserdir. Fototpn katoduna -90 V dolaynda srekli bir potansiyel uygulan-
dnda, katot yzeyinde absorblanan n elektron kna neden olur; bu elekt-
ronlar tel anoda doru hzlandrlrlar; bylece n demetinin gc ile doru oran-
tl bir akm oluur. Bu devre iin, 4.2. ksmdaki yorumlara gre, aadaki eitlik
yazlabilir.
Ix = If +I s If

Ayrca, S noktas fiili topraktadr ve bu durumda V0 potansiyeli Rf direncindeki

potansiyel dmesini gsterir. Ohm kanununa gre,
V0 = - If Rf = - Ix Rf
V0
Ix = - = k V0
Rf
eitlikleri yazlr. Bylece, Rf bilinirse V0 potansiyel lmnden akm bulunur. Rf
ok byk yaplarak kk akm lmelerinin hassasiyeti artrlabilir. rnein, Rf =
100 k ise, 1 A lik bir akm 0.1 V potansiyel yaratr, bu deer ise ok doru
olarak llebilir.

Rf

anot If
foto tp S V0
k Ix Is
kayna

metre V0
katot
_
rnek 90 V
+

Bir zeltiden geen nn zayflamasn len

bir fotometrenin ematik grnm
10

ekilde grlen devrenin nemli bir zellii transduserdeki dk direncidir; bu

llen hatay en aza indirir. S, fiili toprak noktas olduundan, lme aletinin di-
renci de kk olur.

Potansiyel llmesi
Potansiyel llmesi, scaklk llmesinde ve bir zeltideki iyonlarn konsant-
rasyonu tayin iin ok kullanlan bir yntemdir. Birinci uygulamada transdser bir
termokupldur, ikincide bir ift elektroddur.

Doru potansiyel lmeleri iin lme aletinin direncinin, llecek voltaj kayna-
nn i direncine gre daha byk olmas gerekir. Bu yksek-direnli lme aleti,
zellikle, cam elektrodla pH llmesinde ok nemlidir. Bu nedenle, negatif geri
beslemeli i direnci 105 kadar olan temel evirme devresi voltaj lmleri iin
yeterli deildir. Bu devre voltaj-izleyici devreyle birletirilerek ok-yksek
impedansl bir voltaj lme aleti yaplabilir. Byle bir devre aadaki ekilde gs-
terilmitir. Birinci kademe bir voltaj-izleyicidir, impedans 1012 dur. Bunu
takibeden devre bir evirme amplifikatr devresidir; burada giri Rf / Ri kadar veya
20 kat kuvvetlendirilir. 100 M luk (veya daha byk) bir direncin bulunduu
amplifikatre "elektrometre" denir.

20 k

Rf
- 1 k
-
+ Ri
izleyici +
Vx Vm

Vm = 20 Vx

Yksek impedansl bir voltaj lme devresi

 11

Diren veya letkenlik llmesi

Elektrolitik hcreler ve scakla-hassas aletler (termistrler ve bolometreler gibi),
elektrik direnci veya iletkenlii bir kimyasal sinyale gre deien transduserlerdir.
Bunlar kondktometrik ve termometrik titrasyonlarda, infrared absorbsiyon ve
emisyon yntemlerinde, ve analitik lmelerdeki scaklk kontrollerinde kullanlr-
lar.
Negatif geri beslemeli bir inverting devre bir transduserin direncini veya iletkenli-
ini lmede kullanlabilir. Burada, Vi iin sabit bir potansiyel kaynandan yarar-
lanlmtr. Transduser, devredeki Ri veya Rf den birinin yerine konulur. Kuvvet-
lendirilmi k potansiyeli V0 uygun bir metre, potansiyometre, veya kaydedici ile
llr.
Diren yerine iletkenliin llmesi istendiinde
1 V0
= Gx = - = k V
Rx Vi Rf
eitlii kullanlr. Gx, istenilen iletkenliktir. Her iki tip lmede de k nn deeri, do-
laysyla llen deerlerin aral Ri ve Rf gibi deiken bir direnle deitirilebilir.
letkenlik veya diren lmesinde kullanlan ilem amplifikatrlerinin iki basit uygu-
lamas ekil-18de verilmitir. (a) daki, diagram bir kondktometrik titrasyon hc-
resinin iletkenliinin llmesini gsterir. Buradaki 5-10 V kadarlk vi alternatif
akm sinyali bir filament transformatrn ikincil devresinden alnr. k sinyali
sonra dorultulur ve potansiyel olarak llr. Deiken Rf direnci, kaydedilen
veya okunan iletkenlik araln deitirmede kullanlr. Kalibrasyon, devredeki
iletkenlik hcresi yerine standart Rs direncinin konulmasyla yaplr.

Aadaki ekilde, direnlerin veya iletkenliklerin bir orann lmek iin negatif
geri beslemeli bir inverting devrenin nasl uygulanaca gsterilmitir. Burada, bir
rnein enerji absorbsiyonu, bir referans zeltininki ile kyaslanr. Negatif geri
beslemeli inverting devredeki Rf ve Ri yerine iki fotoiletken transduser konulur.
G kayna olarak bir batarya kullanlr ve k potansiyeli aadaki ekilde
verilir.
R0 P0
M = k = k
R P
12

Bir fotoiletken hcrenin direnci, kendisine arpan nn gc P ile doru orantl-

dr. Bu nedenle, metrede okunan deeri iki demetin gleri ile orantl olur.

iletkenlik hcresi deiken diren

transformatr GC Rf

100 V AC Vi Rs
redresr
standart redresr
diren
M = k GC
kaydedici

(a)

n kayna

rnek referans zelti

fotodiod fotodiod
R0 P0
R R0 M = k = k'
R P
Vi

kaydedici

(b)
 13

Transduser klarnn Kyaslamas

ou zaman bir analitin yaratt sinyalin referans bir sinyale kar kyaslanmas
istenir. Bu amala, bir fark amplifikatr de kullanlabilir. Burada amplifikatr s-
caklk ler. ki giri direnci (Ri) eittir; benzer ekilde, geribesleme direnci ve
evirmeyen u ile toprak arasndaki diren de birbirinin aynisidir (her ikisi de Rk ile
gsterilmitir).

Rk

V1 Ri
bakr If
I1 V-
V0
konstantan I2
V+
V2 Ri Rk

bakr

Rk
referans rnek V0 = (V2 - V1)
Ri

Bir fark amplifikatr

ekildeki devreye Ohm kanunu uygulanarak aadaki eitlikler yazlr.

V1 V-
I1 =
Ri
V- - V0
If =
Rk
Fakat Denklem(5) a gre I1 ve If birbirine eittir. Bu durumda,
V1 V- V- - V0
=
Ri Rk
S noktas fiili toprakta olduundan ekildeki devreye uygulanabilir,
14

V- = - V+
Bu bant bir nceki denklemde yerine konulur ve eitlik dzenlenerek -V+ bulu-
nur.
V1 Rk + V0 Ri
- V+ =
R1 + Rk
V+ potansiyeli, voltaj-blc denkleminden yararlanlarak V2 terimiyle de yazlabi-
lir.
V2 Rk
-V+ =
Ri R k
Son iki denklem birletirilir ve dzenlenerek V0 karlr.
Rk
V0 = (V2 - V1)
Ri
Buna gre, kuvvetlendirilen sinyal, iki sinyal arasndaki farktr.
"ki giri ucuna verilen" herhangi bir d potansiyel yok edilmitir ve kta
grlmez. Yani, transdureslerin kndaki herhangi bir hafif srklenme veya
laboratuvar g kaynaklarndan alnan 60 saykllk akmlar V0 dan karlacaktr.
Bu ok faydal zellik cihazlarn birinci amplifikatr devresinde diferensiyal devre-
lerin kullanlmasn yaygnlatrmtr.
ekilde grlen transdserler, biri rnek dieri referans zeltilere (sabit scaklk-
taki) daldrlm bir ift "termokupl balant" dr. Bakr ve konstantan denilen bir
alm telin birletirilmesiyle oluturulan iki balantnn her birinde scakla-
baml bir balant potansiyeli doar (Ayni amala baka metal iftleri de kullan-
labilir). Doan potansiyel her 100 0C lik scaklk fark iin kabaca 5 mV kadardr.
 15

LEM AMPLFKATRLERNN
BAZI KULLANIM ALANLARI

lem Amplifikatrnn Sabit Voltaj Kayna Olarak Kullanm

eitli enstrumantal yntemlerde, potansiyeli hassas olarak bilinen ve potansiyel
deiikliine neden olmadan uygun akmlarn alnabildii bir g kaynana ge-
reksinim olur. Bu zellikleri gsteren bir devreye "potansiyostat" denir.
Tam olarak doru bir voltajn alnabilecei baz referans hcreler vardr. Bunlar-
dan biri Weston hcresidir. Bu kaynaklardan hi biri, akm ekildii zaman, mev-
cut potansiyellerini devam ettiremezler.
ekilde, byk akmlar ekildii zaman bir Weston hcresi veya dier bir referans
hcrenin standart bir voltaj kayna olarak kullanl gsterilmektedir. Her iki dev-
rede de standart kaynak bir ilem amplifikatrnn geribesleme devresindedir.
ekil-adaki S noktas fiili topraktadr. Bu nedenle V0 = VStd dr. Ykdeki akm da
IRL =VStd olmaldr.

standart potansiyel standart potansiyel

VS VS
AB
V0 = VS V0 = VS
CB
S
A
V0 RL
V0 RL
yk
C yk

(a) (b)

Weston hcresi veya bir referans hcrenin standart

bir voltaj kayna olarak kullanl
16

Bu akm "standart hcre" den deil, ilem amplifikatrnn g kaynandan do-

ar. Bylece, standart hcre, iinden nemli bir akm gemeden, V0 kontrol e-
der.
ekil-bdeki devre, (a) daki devrenin ksmen deitirilmi bir halidir. Bunda
potansiyostatn k voltaj, standart hcrenin k voltajnn bilinen bir kat ka-
darki bir seviyede sabit tutulur.

lem Amplifikatrnn Sabit Akm Kayna Olarak Kullanm

Sabit akm kaynaklarna "amperostatlar" denir; bunlar eitli analitik cihazlarda
kullanrlar. Bu aletler bir elektrokimyasal hcreden sabit akm geiini salarlar.
Bir amperostat, giri gcndeki bir deiiklie engel olur veya hcrenin i diren-
cindeki bir deiiklii, hcrenin k potansiyelini nceden belirlenen seviyede
akm alnabilecek ekilde deitirerek, nler.
ekilde iki amperostat grlmektedir. Birinci devrede voltaj girii Vi dir. Daha n-
ceki bilgilere gre,
Vi
IL = Ii =
Ri
Bylece, akm sabit olur ve hcrenin direncinden bamszdr, bu durumda Vi ve
Ri sabit kalr.
ekil-b, sabit akmn salanmas iin standart bir hcrenin (VStd) bulunduu bir
amperostat devresini gsterir; standarttan ekilen akm nemsizdir. evirmeyen
voltaj ykseltici amplifikatr hcreden olduka byk akmlar gemesini salar.

hcre RL
hcre RL
IL
Vi
Vi IL IL = Ri Vstd
Ri

Ii Ii
evirmeyen
amplifikatr
(a) (b)

ki amperostat devresi emas

 17

Matematiksel lemler
Negatif geribeslemeli inverting bir devrede Ri ve Rf yerine eitli direnler ve
kapasitrler konularak giri sinyalinde eitli matematik ilemler yaplabilir. ou
zaman, analit konsantrasyonu k ile daha kolay ilikiye sokulabilir.

Bir Sabitle arpma ve Blme

Aadaki ekil, Vi giri sinyalinin - Rf / Ri byklndeki bir sabitle nasl arpl-
dn gstermektedir. Bu oran birden kk olursa ilem, sinyalin bir sabitle b-
lnmesine eit olur.

Rf

+V
Ri
Vi -
Vk
+
Rf
-V Vk = Ii = - Vi
Ri

arpma veya blme ileminde kullanlan bir amplifikatr devresi

Toplama lemi
ekildeki devrede bir ilem amplifikatrnn birka giri sinyalinin toplam olan bir
k sinyali vermesi iin nasl kullanld gsterilmitir. S noktas fiili toprakta
bulunur. Bu durumda eitli giri sinyalleri birbirine giriim yapmaz; hepsi bam-
sz olarak fiili topraa akar. Bylece Sdeki akm tek tek akmlarn toplamdr.
Amplifikatrn impedans byk olduundan, yine de,
18

I1
If
V1 V2 V3
I2 Vk = - Rf ( + + )
S R1 R2 R3
Vk
Vk = - Rf (I1 + I2 + I3)
I3

Toplama amplifikatr devresi

If = I1 + I2 + I3
VIKI
If = -
Rf
olduundan, VIKI ,
VIKI = - Rf (I1 +I2 +I3 +I4)
V1 V2 V3
VIKI = - Rf ( + + )
R1 R2 R3
Eer giri direnci ve geri besleme direnci ayni ise (Rf = R = R1 = R2 = R3), k
potansiyeli, drt giri potansiyelinin toplamna eittir.
V0 = V1 + V2 +V3

Dier ilgin bir durum da R1 = R2 = R3 = R4 = 3 Rf olduu zaman ortaya kar.

R V1 V2 V3 V1 + V2 + V3
Vk = - ( + + ) =
3 R R R 3
ve k sinyalin "ortalamasn" verir. Giri direnlerinin deerleri deitirildiin-
de bir arlk ortalamasnn elde edilecei aktr.
 19

karma (veya Fark) lemi

ou zaman bir analitin yaratt sinyalin referans bir sinyale kar kyaslanmas
istenir. Bu amala, bir fark amplifikatr de kullanlabilir. Burada amplifikatr s-
caklk ler. ki giri direnci (R1) eittir; benzer ekilde, geribesleme direnci ve
evirmeyen u ile toprak arasndaki diren de birbirinin aynisidir (her ikisi de R2 ile
gsterilmitir).

Vk

R2
Vk = - (V1 - V2)
R1

karma (fark) amplifikatr devresi

Devreye Ohm kanunu uygulanarak aadaki eitlikler yazlr.

V1 V-
I1 =
R1
V- - V0
If =
R2
I1 ve If birbirine eittir. Bu durumda,
V1 V- V- - V0
=
R1 R2
V- = - V+
V1 R2 + V0 R1
- V+ =
R1 + R 2
20

V+ potansiyeli, voltaj-blc denkleminden yararlanlarak V2 terimiyle de yazlabi-

lir.
V2 R2
-V+ =
R1 R 2
Son iki denklem birletirilir ve dzenlenerek Vk karlr.
R2
Vk = (V2 - V1)
R1
Buna gre, kuvvetlendirilen sinyal, iki sinyal arasndaki farktr.
"ki giri ucuna verilen" herhangi bir d potansiyel yok edilmitir ve kta grl-
mez. Yani, transdureslerin kndaki herhangi bir hafif srklenme veya
laboratuvar g kaynaklarndan alnan 60 saykllk akmlar Vk dan karlacak-
tr.

ntegrasyon lemi

Cf
Ri if
Vgiri
giri
Vk
giri i S k
k

1 t
Vk = - Vgiri dt
RC 0

ntegratr amplifikatr devresi

ekil, bir deiken-giri sinyalinin integrasyonunda kullanlan bir devreyi gsterir.

Burada, temel evirme devresindeki Rf direnci yerine bir Cf kapasitr konulmu-
tur. Bu devreyi incelemek iin tm pratik uygulamada yararlanlan,
 21

i = if
Vgiri dV0
= - C
R dt
Vgiri
dVk = - dt
RC
veya,
1 t2
Vk2 - Vk1 = Vgiri dt
R C t1
t1 = 0 olduunda, Vk1 = 0 dr. Bu durumda eitlik aadaki basit ekli alr.
1 t
Vk = Vgiri dt
Ri C 0
Buna gre k, giri voltajnn zamana gre integralidir. Snrl integral sfr za-
manda ayar anahtarn ap devre anahtarn kapatarak elde edilir. Sonra, t za-
manda devre anahtar aldnda, integrasyon sonra erer, lme ileminde 0
sabit bir seviyede tutulur. Ayar anahtarnn kapatlmasyla kapasitr dearj olarak
yeni bir integrasyon ilemi balar.

Diferensiyal lemi
Diferensiyal ileminin yapld basit bir devre ekilde verilmitir. Devre, bir
integrasyon devresinden sadece C ve R noktasnn ters oluu bakmndan farkl-
dr. Burada, aadaki eitlikler yazlabilir.
Rf

i
Vgiri S Vk
giri k

dVgiri
Vk - dt
R fCi

Diferensiyal amplifikatr devresi

22

dVgiri Vk
C = -
dt Rf
dV giri
Vk = - Rf C
dt

Logaritmalar ve Antilogaritmalar

V0

+V
Vi
- V0
+V
Vi +
-

+ -V

-V V0 = K1 log Vi + K2 V0 = K1 antilog K2V2

(a) (b)

(a) logaritma amplifikatr devresi, (b) antilogaritma amplifikatr devresi

Baz transduserler konsantrasyonla stel (eksponensiyal) fonksiyonla ilikili bir

elektrik responsu verirler. Bu durumda, sinyalin logaritmas konsantrasyonla do-
ru orantl olur. Logaritma ve antilogaritma devrelerdeki giri voltajnn sabit bir
polaritede olmas gerekir.
Bir k voltajn elde etmenin en basit yolu yaklatrc polarizasyon gerilimli bir
pn balantdaki akm ve voltaj arasndaki logaritmik ilikiye dayanan giri sinyali-
nin logaritmasnn alnmasdr.
 23

Devre Anahtar Olarak lem Amplifikatrleri

Transistrler ve ilem amplifikatrlerinin dier bir nemli uygulamas devre anah-
tar olarak kullanlmasdr.
ekil-a ve bde iki kyaslama devresi grlmektedir. Birincide giri potansiyeli
toprakla, ikincide bir Eref potansiyeli ile kyaslanmaktadr. Geribesleme bulunma-
d zaman giri ve k potansiyelleri arasndaki dorusal davran blgesi sa-
dece V aralnda snrlanr.
Birinci durumda bu aralk sfr veya toprak potansiyeline, ikinci durumda referans
potansiyele gredir. Bu kk araln dnda amplifikatr "doygun" dur ve giri
potansiyelinden bamszdr. Doygunluun olutuu potansiyel amplifikatrn
zelliklerine ve g kaynann potansiyeline baldr; tipik olarak doygunluk po-
tansiyeli 10 V kadardr.
ekil-c de, geribesleme devresine kopma voltaj 5 V olan bir Zener diodu konula-
rak potansiyel snr daraltlm bir kyaslama devresi grlmektedir. Bu durumda
giri potansiyelindeki deiiklik 5 V dan kk olduunda devre iletken halden
iletmeyen hale geer. Yani devre, bir eit iki konumlu elektronik bir anahtardr:
birinci konumda k 5 V, ikincide onda birka volttur.
Elektronik devre anahtarlar, ekilde grld gibi, mekanik anahtardan daha
byk hzlarda tepki verirler; bu zellikleri nedeniyle digital elektronik ve bilgisa-
yarlarda ok kullanlrlar.

V0
10 V

Vin 5 V
V0 Vin

- 10 V

(a)
24

V0
10 V

V0 5 V
Vin
Vin
Vref

- 10 V
(b) Vref

V0
Vz = 5 V 10 V

5V

Vin 2.5 V
V0 Vin

(c)

Yararlanlan Kaynaklar

Principles of Instrumental Analysis, D.A.Skoog, D.M. West, II. Ed. 1981

http://webpages.ursinus.edu/lriley/ref/circuits/node5.html

http://www2.renesas.com/faq/en/f_op.html
http://hades.mech.northwestern.edu/index.php/Operational_Amplifiers_%28Op-
Amps%29