Tajemnica

damasceskiej stali
Przed setkami lat rzemielnicy wykuwali stalowe
ostrza o niezrwnanej jakoci. Jak to robili?
Naukowiec i kowal wsplnie znaleli odpowied

John D. Verhoeven

P
oczwszy od epoki brzu a
po XX wiek uywano miecza
czy te szabli jako broni. Armie
wyposaone w lepsz bro zy-
skiway od razu wyran przewag tak-
tyczn. Damasceskie szable, z ktry-
mi rycerze z zachodniej Europy zetknli
si w czasach wypraw krzyowych,
miay, jak si powszechnie uwaa, naj-
lepsze klingi1 na wiecie.
Te szable, pocztkowo wytwarzane
w Damaszku2 (pooonym dzi na tere-
nie Syrii), cechoway si dwiema wa-
ciwociami niespotykanymi w euro-
pejskiej broni siecznej. Jedn z nich by
falisty wzr dekorujcy ich powierzch-
Pomimo sawy i uytecznoci tych riaw wyjciowych, co oryginay; ko-
ostrzy Europejczycy nigdy nie zdoali od- cowe wyroby musz mie ten sam da-
kry, jak wytwarzano stal damascesk, masceski wzr; ten sam skad chemicz-
uywan rwnie do wyrobu sztyletw, ny i tak sam mikrostruktur widoczn
toporw i grotw wczni. Najznakomit- pod mikroskopem.
si europejscy metalurdzy i kowale nie po-
trafili jej odtworzy nawet wwczas, gdy Prawdziwa damasceska stal
dokadnie zbadali oryginalne egzempla-
rze. Ta sztuka zostaa zapomniana nawet Oryginaln damascesk bro wytwa-
w krajach, z ktrych pochodziy. Eksper- rzano w wielu miejscach muzumaskie-
ci s raczej zgodni, e ostatnie damasce- go Bliskiego i Dalekiego Wschodu, z nie-
skie ostrza wysokiej jakoci wytworzono wielkich wlewkw stali (stopu elaza
na pocztku XIX stulecia. Jednak nie- z wglem) dostarczanych z Indii. Te ma-
dawno udao si nam, znakomitemu ko- teriay wyjciowe nazywano od okoo
walowi i mnie, jak wierzymy, odkry se- pocztku XIX wieku wlewkami wootz,
kret dawnych mistrzw. lub plackami wootz (jest to zanglicy-
1985 METROPOLITAN MUSEUM OF ART

ni, znany dzi jako wzr damasceski
[ilustracja powyej]. Drug, znacznie wa-
niejsz bya niewiarygodnie ostra kra-
wd gowni. Legendy mwi o dama-
sceskich szablach przecinajcych jed-
wabn chustk frunc w powietrzu,
czego nie mona byo dokona adnym
z europejskich mieczy.
Nie jestemy pierwszymi, ktrzy
twierdz, e znaleli rozwizanie. My
jednak wytworzylimy wierne repliki
legendarnej broni. Dowd jakiejkolwiek
teorii dotyczcej wytwarzania dama-
sceskich szabel i sztyletw powinien
spenia kilka warunkw: repliki mu-
sz by zrobione z tych samych mate-
zowana wersja lokalnej nazwy ukku,
uywanej w indyjskich stanach Karna-
taka i Andhra Pradesh przyp. tum.).
Miay one ksztat podobny do krka ho-
kejowego o rednicy okoo 10 cm i wyso-
koci troch mniejszej ni 5 cm. Z naj-
dawniejszych przekazw angielskich
obserwatorw w Indiach wiemy, e da-

70 WIAT NAUKI Kwiecie 2001

masceskie ostrza wytwarzano z tych
wlewkw bezporednio przez wielo-
krotne nagrzewanie i przekuwanie. Stal
wootz zawiera okoo 1.5% wgla i nie-
wielkie iloci domieszek, takich jak
krzem, mangan, fosfor i siarka.
Przycigajcy oko wzr powierzchnio-
wy widoczny na damasceskich gow-
niach mona jednak otrzyma rwnie
w inny sposb. Wspczeni kowale arty-
ci potrafi poczy ze sob (zespoli) sma wydziele wglika elaza Fe3C,
wiele warstw nisko- i wysokowglowej
stali przez kolejne operacje nagrzewania
i kucia, tworzc zoone kompozyty.
Takie zespawanie przez przekuwanie
zespawanie wzorzyste ma na Zacho-
dzie tradycj sigajc staroytnego Rzy-
mu; podobne metody stosowano w Ja-
ponii i Indonezji. Jednak struktura we-
wntrzna powstajca w wyniku takiej ob-
rbki jest cakowicie inna od tej w dama-
sceskich ostrzach. Dla odrnienia tych
dwch sposobw wytwarzania ostrzy b-
d uywa nazwy spajana damasceska
stal w odniesieniu do tej, ktr otrzymy-
wano, przekuwajc razem rne gatunki
stali, a nazwy stal wootz dla materiau,
z ktrego wytwarzano ostrza omawiane
w tym artykule.
Ju w 1824 roku Jean Robert Brant
we Francji, a nieco pniej Pawe Ano-
sow w Rosji ogosili, e udao im si
odkry sekretn sztuk muzumaskich
kowali; obydwaj twierdzili, e wytwo-
rzyli repliki. W XX wieku pojawiy si
inne doniesienia, jedno z ostatnich au-
torstwa Jeffreya Wadswortha i Olega D.
Sherbyego [Damascus Steels; Scienti-
fic American, luty 1985]. Jednak w ad-
nym z tych przypadkw wspczeni
rzemielnicy nie byli w stanie wytwo-
rzy zadowalajcych ostrzy, majcych
wygld zewntrzny i wewntrzn struk-
tur jak dawne oryginay.
Przez dugi czas nie moglimy porw-
na skadu chemicznego i mikrostruk-
tury wspczesnych ostrzy wytworzo-
nych ze stali wootz z ich dawnymi
odpowiednikami. Damasceska bro
muzealnej jakoci jest wartociowym
dzieem sztuki i rzadko powica si j
na naukowe badania struktury we-
wntrznej. Jednak w 1924 roku znany
europejski kolekcjoner Henri Moser po-
darowa cztery gownie B. Zschok-
keemu, ktry po ich przeciciu dokona
analiz chemicznych i zbada mikrostruk-
tur. Resztki ostrzy znalazy si w Mu-
zeum w Bernie w Szwajcarii, a ono z ko-
lei podarowao mi niedawno niektre
z nich do dalszych bada.
Po zbadaniu tych cennych prbek
stwierdziem, e znajduj si w nich pa-
zwanego cementytem. Te czstki wgli-
ka maj zwykle 69 m rednicy, s ku-
liste i ciasno uoone w pasmach znaj-
dujcych si w odlegoci 3070 m od
siebie, rwnolegych do powierzchni
ostrza niczym wkna w desce. Po wy-
trawieniu ostrza kwasem wgliki wi-
doczne s jako jasne obszary w ciemnej
osnowie. Podobnie jak soje wzrostu pnia
drzewa staj si widoczne na wycitej
z niego desce, tak pofadowania warstw
wglikw powoduj pojawianie si za-
wiego damasceskiego wzoru na po-
wierzchni broni. Czstki wglika s bar-
dzo twarde. Prawdopodobnie wanie
takie rozmieszczenie warstewek wg-
likw w bardziej elastycznej osnowie
sprawia, e damasceska gownia czy
ostro twardej krawdzi tncej ze spr-
ystoci i odpornoci na pkanie. w zasadzie podobna do tej, ktr opisy-
Pocztkowo prbowaem uzyska
mikrostruktur damasceskiej stali
wootz w laboratorium uniwersytec-
kim. Jednak szybko si zorientowaem,
e powinienem wsppracowa z kim
biegym w wykuwaniu stalowych ostrzy.
Okazao si, e mistrz kowalski Alfred
H. Pendray te prbowa rozwiza za-
gadk stali damasceskiej. Sporzdza
niewielkie wlewki ze stali topionej w pie-
cu ogrzewanym gazem i wykuwa z nich
rnego rodzaju ostrza majce czsto mi-
krostruktur zadziwiajco podobn do
tej, ktr odznaczay si najlepsze da-
masceskie gownie.
W 1988 roku zaczlimy wsppraco-
wa. Pendray jako chopiec nauczy si
kowalstwa od swego ojca i w sztuce wy-
kuwania stali przejawia cierpliwo
i zrozumienie. Jednak aby odtworzy
staroytn technik, musielimy wes-
prze nasze koncepcje dokadnymi wy-
nikami bada naukowych i bardzo
uwanie ledzi przebieg dowiadcze.
W roku 1993 wraz z jednym ze studen-
tw z Iowa State University pojechaem
do Gainesville na Florydzie, do warsz-
tatu Pendraya, gdzie zainstalowalimy
termopar i pirometr kontrolowane
przez komputer, do rejestrowania tem-
peratur podczas topienia i przekuwania
stali w naszych eksperymentach.
Pocztkowo prbowalimy wykona
ostrza w sposb zaproponowany przez
Wadstwortha i Sherbyego, ale nie uda-
wao nam si uzyska ani waciwej mi-
krostruktury, ani damasceskiego wzo-
ru na powierzchni. Nastpnie w cigu
kilku lat opracowalimy metod, ktr
dzi Pendray z powodzeniem stosuje do
wytwarzania replik broni z damasce-
skiej stali wootz. Udaje mu si rwnie
odtworzy wzr znany jako drabina Ma-
hometa [ilustracja na stronie 75], spotyka-
ny na niektrych, najlepszych egzem-
plarzach starej muzumaskiej broni.
Zafalowania w tym wzorze ukadaj si,
podobnie jak szczeble drabiny, wzdu
ostrza. Uznawano je za symbol drogi,
ktr wierny wspina si do nieba.
SZTYLET ze stali damasceskiej wykona-
ny w Indiach w czasach panowania dyna-
stii Mogow okoo 1585 roku. Ostrze tej
znakomitej broni jest cienione, aby a-
twiej przebijao pancerz, zocona rkoje
wysadzana jest rubinami i szmaragdami.
Nasza metoda [opis na stronie 74] jest
wali wczeniejsi badacze, s jednak zna-
czce rnice. Skadniki naszego wlew-
ka topilimy w zamknitym tyglu, a po-
tem wykuwalimy wlewek, nadajc mu
ostateczny ksztat ostrza. Nasz sukces
i to, e moglimy si posun dalej ni
nasi poprzednicy, zaleay w istotny spo-
sb od uytego stopu elaza, wgla i in-
nych pierwiastkw (takich jak wanad
i molibden, ktre na nasze potrzeby b-
dziemy nazywa domieszkami), wzi-
tych do wytworzenia stali, od tego, jak
dugo i w jakiej temperaturze wygrze-
wany by tygiel, a take od temperatury
wielokrotnie przekuwanego elementu
i kunsztu kowala.
Opowie o stali
Jeli wemiesz stal zawierajc okoo
1.5% wgla, dodasz do niej jeden lub kil-
ka innych metali (w zadziwiajco maych
WIAT NAUKI Kwiecie 2001 71
ilociach, okoo 0.03%), potem poddasz j
piciu lub szeciu cyklom nagrzewania a
do osignicia okrelonej temperatury
i chodzenia do temperatury pokojowej, to
moesz uzyska mikrostruktur ze zgru-
powaniami wglikw. To wanie te czst-
ki wglikw powoduj pojawienie si cha-
rakterystycznego wzoru na powierzchni
wykuwanych elementw. Dowiadczenia
ze staroytn i wspczesn broni wska-
zuj na to, e tworzenie si pasm wgli-
kw zwizane jest w mikroskopowej ska-
li z segregacj pierwiastkw domieszek
podczas krzepnicia stygncego wlewka.
A oto jak zachodzi taka mikrosegrega-
cja: podczas chodzenia gorcego tygla, kie-
dy jego zawarto zaczyna krzepn, front
krystalizujcego si stopu zwiksza swo-
j powierzchni, przyjmujc pofadowany
ksztat choinki. Nazywa si go dendrytem.
W przypadku stali zawierajcej 1.5% wgla
bezporednio po zakrzepniciu stop ma
struktur austenitu (roztworu staego w-
gla w elazie gamma). Reszta ciekego me-
talu zostaje chwilowo uwiziona w prze-
strzeniach midzydendrytycznych. elazo
w stanie staym moe przyj mniej ato-
mw wgla i atomw domieszek ni cieke
elazo, dlatego podczas krzepnicia stopu
w postaci dendrytw austenitu wgiel i in-
ne domieszki maj tendencj do groma-
dzenia si (segregacji) w pozostaej jeszcze
cieczy. Dlatego w tych midzydendrytycz-
nych obszarach, ktre krzepn najpniej,
stenie pierwiastkw domieszki moe by
bardzo due.
Podczas krzepnicia stopu i wzrostu
dendrytw w obszarach pomidzy nimi
pozostaje sie atomw domieszek za-
mroona w austenicie, w miejscu wy-
krystalizowania (jak sznur paciorkw).
Kiedy pniej wlewek poddany zostaje
wielokrotnym cyklom nagrzewania i cho-
dzenia, te wanie atomy domieszek
sprzyjaj wzrostowi szeregw twardych
czstek cementytu tworzcych jasne pa-
sma w stali. Mona wykaza, e rozmiesz-
czenie takich pasm uwidocznia si jako
jasne i ciemne pasma w stali wootz. Od-
legoci pomidzy gaziami dendrytw
wynosz okoo p milimetra; podczas
kucia wlewka, a wic i redukowania jego
gruboci, odlegoci te rwnie si zmniej-
szaj. Ostateczna odlego pomidzy ga-
ziami dendrytw cile odpowiada od-
legoci pasm w stali damasceskiej.
Wane jest, aby podczas przekuwania
stali utrzymywa waciw temperatur
dla uzyskania struktury austenitu z tkwi-
cymi w niej czstkami wglikw. Kiedy
temperatura wlewka spada poniej war-
toci krytycznej, zaczynaj si tworzy
czstki wglika elaza (czstki cementytu,
jakie zaobserwowaem w gowniach Mo-
sera). Najnisza temperatura, w ktrej wy-
stpuje jeszcze tylko austenit, nazywana
72 WIAT NAUKI Kwiecie 2001
jest oglnie temperatur A. Dla stali z za-
wartoci wgla powyej 0.77% tempera-
tura ta nosi nazw temperatury Acm. Poni-
ej temperatury Acm zaczynaj si w
austenicie w przestrzeniach midzyden-
drytycznych pojawia czstki cementytu.
To wanie one tworz jasne pasma tak
wane dla waciwoci kocowego wyro-
bu. (Po ochodzeniu przekuwanego ele-
mentu do temperatury pokojowej elazo
wystpuje w jeszcze innej odmianie fazo-
wej nazywanej ferrytem roztworze sta-
ym wgla w elazie alfa. Czstki cementy-
tu rozmieszczone s wwczas w ferrycie
przyp. tum.).
Sztuczka z pasemkami
Najwiksz tajemnic damasceskich
ostrzy ze stali wootz byo to, w jaki spo-
sb przekuwanie niewielkich wlewkw
stali w ostateczny ksztat gowni powodo-
wao uoenie si wglikw w wyranie
widoczne pasma. Badalimy systematycz-
nie przekroje naszych wlewkw na r-
nych etapach przekuwania od stanu wyj-
ciowego do kocowego ostrza. Aby wy-
woa odpowiednie zmiany, ogrzewalimy
wlewek do temperatury, w ktrej powsta-
waa w stali mieszanina austenitu z czst-
kami cementytu, i poddawalimy kuciu.
Podczas kucia wlewek ochadza si od
temperatury pocztkowej niszej o okoo
50C od Acm do temperatury niszej o oko-
o 250C od Acm. Podczas tego chodzenia
zwiksza si udzia czstek cementytu.
Nastpnie poddawalimy wlewek kolej-
nemu cyklowi nagrzewania i kucia w tym
samym zakresie temperatur. Na podsta-
wie naszych dowiadcze doszlimy do
wniosku, e potrzeba okoo 50 takich cy-
kli przekuwania, eby uzyska gownie
o wymiarach zblionych do oryginalnych
45 mm szerokoci i 5 mm gruboci.
Wydaje nam si, e pasmowo powstaje
w nastpujcy sposb: podczas pierwszych
mniej wicej 20 cykli twarde czstki wgli-
kw powstaj w przypadkowych miej-
scach, potem natomiast wraz z kadym
kolejnym cyklem zaczynaj si ukada
wzdu sieci punktw wyznaczonych
przez midzydendrytyczne obszary. Taka
zmiana struktury zwizana jest z rozpusz-
czaniem si niektrych czstek wglikw
podczas kadego cyklu nagrzewania sta-
li. Atomy domieszek spowalniaj proces
rozpuszczania, przyczyniajc si do pozo-
stania wikszych czstek. Kady cykl na-
SZABLA ze stali damasceskiej (fragment
ZA ZGOD BUTTERFIELDS
gowni) z XVII wieku majca na powierzchni
klasyczny damasceski wzr wijcych si ja-
snych i ciemnych pasemek. Z napisu dowia-
dujemy si, e t znakomit bro wykona
w 1691 lub 1692 roku Assad Allah, najznako-
mitszy wwczas perski patnerz.
 ATOMY DOMIESZEK
SEGREGUJCE SI
Z ZESTALAJCEGO SI METALU

ATOMY DOMIESZEK
TKWICE W OSNOWIE

GORCY PYNNY METAL

ZESTALONY
OCHODZONY METAL

DENDRYT

FRONT KRYSTALIZACJI krzepncego wlewka stali damasceskiej wykazuje w skali mikroskopowej obecno dendrytw, czyli choinko-
podobnych obszarw wykrystalizowanego stopu wchodzcych w ciecz. Atomy domieszek (czerwony), takich jak wanad, podlegaj segrega-
cji, gromadzc si w przestrzeniach midzy ramionami dendrytw, gdzie pozostaj w zestalonej osnowie w regularnych odstpach jak pa-
ciorki korali. W nastpujcych potem operacjach nagrzewania i chodzenia atomy domieszek s orodkami wzrostu twardych czstek wglikw
elaza, ktre staj si widoczne jako jasne pasma na powierzchni damasceskiej gowni. Na grnej mikrofotografii widoczne s jasne i ciem-
ne pasma na przekroju oryginalnej damasceskiej szabli. Dolna mikrofotografia pokazuje przekrj brzeszczota wykonanego wspczenie
pod kierunkiem autora. Podobiestwo obydwu obrazw wiadczy o tym, e mona obecnie dokadnie odtworzy dawny proces.

grzewania i chodzenia powoduje jedy-
nie nieznaczny wzrost tych czstek i dla-
tego potrzeba tak wielu cykli do utwo-
rzenia wyranych pasm. Poniewa
atomy domieszek rozmieszczone s
gwnie w obszarach midzy dendry-
tami, to wanie tam koncentruj si w-
gliki. Uwydatnianiu si sieci wglikw
towarzyszy jej deformacja w miar prze-
kuwania wlewka.
Sprawdzanie teorii
Chocia od dawna podejrzewalimy,
e pierwiastki domieszek graj gwn
rol w tworzeniu si pasm, nie bylimy
pewni, ktre z nich byy najwaniejsze.
Szybko okazao si, e krzem, siarka
i fosfor, o ktrych wiedziano od daw-
na, e znajduj si w stali wootz, nie
maj w tym procesie wikszego znacze-
nia. Ta informacja nie rozwizywaa jed-
nak naszego problemu.
Szczliwym przeomem okazao si
CLEO VILETT (rysunki); HAL SAILSBURY (mikrofotografie)
0.014%. Pocztkowo nie zwracalimy
na ni uwagi, bo nie sdzilimy, aby tak
niewielka ilo domieszki miaa jakie
znaczenie. Jednak stopniowo (po dwu
latach bezowocnych prb) dotaro do
nas, e nawet tak maa zawarto mo-
e by istotna.
Wprowadzenie wanadu w tak zniko-
mej iloci, jak 0.003% do czystych sto-
pw elaza z wglem powodowao po-
jawienie si wyranej pasmowoci.
Molibden rwnie dawa podany
efekt. Podobnie, cho w mniejszym stop-
niu, dziaay domieszki chromu, niobu
i manganu. Pierwiastkami, ktre nie
sprzyjay powstawaniu pasm wglikw,
okazay si mied i nikiel. Analizy prze-
prowadzone mikrosond rentgenow-
sk potwierdziy fakt, e skutecznie
dziaajce domieszki, w iloci rzdu
0.02% skadu wlewka, podlegay mikro-
segregacji do przestrzeni midzyden-
drytycznych, gdzie wystpoway w
znacznie wikszym steniu.
kling wykazujcych adn pasmowo
i ogrzewalimy je do temperatury wy-
szej o okoo 50C od temperatury Acm.
W tej temperaturze wszystkie czstki
cementytu rozpuszczay si w austeni-
cie. Potem prbki szybko chodzilimy
w wodzie. Szybkie chodzenie powodo-
wao w stali powstanie fazy martenzy-
tycznej bardzo twardej i wytrzymaej,
pozbawionej czstek wglika elaza.
A poniewa zniky wgliki, nie byo
rwnie zwizanej z nimi pasmowoci.
Chcc odtworzy czstki cementytu,
poddawalimy ostrza wielokrotnym cy-
klom nagrzewania do temperatury o
50C niszej od temperatury Acm z nast-
pujcym potem chodzeniem w powie-
trzu, co dawao wglikom czas na po-
wstanie i niejednorodne rozmieszczenie
w osnowie. Po pierwszym cyklu pojawi-
y si wgliki, ale byy rozmieszczone
przypadkowo. Jednak po dalszych dwu
cyklach uwidocznia si sabo zaznaczo-
na pasmowo, ktra po szeciuomiu

uycie metalu Sorela jako jednego z ma-
teriaw wyjciowych do wykonania
wlewka. Metal ten jest stopem elaza z
wglem, zawiera od 3.9 do 4.7% wgla
i znikom ilo domieszek, a wytwarza
si go z wielkich z ilmenitowej rudy
z okolic Lac Tio nad Rzek witego
Wawrzyca w Quebecu. Zoa rudy za-
wieraj ladow domieszk wanadu
i std w metalu Sorela znajduje si te
domieszka wanadu w iloci 0.003
eby sprawdzi prawdziwo na-
szych wnioskw pasmowo zwiza-
na jest z mikrosegregacj pierwiastkw
domieszek prowadzc do niejedno-
rodnego rozmieszczenia czstek cemen-
tytu zaplanowalimy dowiadczenia
majce wykaza, e wykluczenie mikro-
segregacji domieszek (i czstek cemen-
tytu) prowadzioby do zaniku pasmo-
woci struktury. Bralimy niewielkie
kawaki antycznych i wspczesnych
cyklach staa si zupenie wyrana.
W jednym z dowiadcze podnie-
limy temperatur znacznie powyej
Acm do 1200C, tu poniej tempera-
tury topnienia stali i przetrzymalimy
prbki w tej temperaturze przez 18
godz. Nastpujce potem cykle wygrze-
wa nie doprowadziy do pojawienia
si pasmowoci w rozmieszczeniu cz-
stek cementytu. Obliczenia wskazuj,
e podczas takiej wysokotemperatu-

WIAT NAUKI Kwiecie 2001 73

JAK WYKONA 1 2

OSTRZE ZE STALI
DAMASCESKIEJ
Pokaz mistrza kowalskiego
Alfreda H. Pendraya w jego kuni
nieopodal Gainesville na Florydzie.

Zgromad materiay potrzebne do wy-

1 topu w tyglu, tj. czyste elazo, metal
Sorela, wgiel drzewny, odamki szka 3 4
i troch zielonych lici. Ilo wgla i do-
mieszek wprowadzonych do wytopu za-
ley od proporcji czystego elaza, meta-
lu Sorela i wgla drzewnego woonych
do tygla.

Ogrzewaj tygiel szko topi si, two-

2 rzc uel, ktrego warstwa zapo-
biega utlenieniu wlewka. Licie stanowi
poduszk, ktra na pocztku utrzymu-
je szko ponad reszt wsadu. Licie s
rwnie rdem wodoru, o ktrym wiado-
mo, e przypiesza nawglanie elaza.
Wgliki elaza s wane gromadzc
si w pasma, nadaj damasceskiej sta-
li charakterystyczne, wijce si wzory na
powierzchni. Licie i szko mona pomi-
n, ale uzyskane bez nich wlewki cz- 5
ciej pkaj podczas kucia.

Po ostygniciu tygla wyjmij wlewek,

3 ktry przypomina placki stali wootz
wytwarzanej w dawnych Indiach.

Ogrzej wlewek do odpowiedniej tem-

4 peratury. Pendray uywa pieca opa-
lanego gazem, w ktrym odpowiednio
dobrana proporcja propanu i powietrza
minimalizuje tworzenie si powierzchnio-
wej warstwy tlenkw podczas kucia. Po-
zostaa po przekuwaniu warstwa tlenkw
na powierzchni ma okoo p milimetra
gruboci i musi by zeszlifowana.

Przekuwaj wlewek (ksztatujc go Usu nadmiar stali na krawdziach

5 przez uderzenia motkiem, gdy jest
jeszcze wystarczajco gorcy). Kiedy
7 klingi i odwglon warstw powierzch-
niow. Pendray uywa tu wspczesnej
6

wlewek staje si zbyt chodny, by go od- szlifierki tamowej.

ksztaca bez pkania, nagrzej go po-
nownie i przekuwaj dalej. Pokazano tu Jeli chcesz, natnij rowki i wywier za-
cztery stadia przekuwania wlewka; mi- 8 gbienia na powierzchni ostrza, aby
WSZYSTKIE ZDJCIA: WILLIAM ROSENTHAL

dzy kadym z nich nastpowao kilka cy-
kli nagrzewania i kucia. Do uzyskania
ostatecznego ksztatu ostrza potrzeba
okoo 50 cykli proces jest pracochon-
ny. Pendray uywa mota pneumatycz-
nego. Mona uywa rcznego mota,
ale cay proces trwa wtedy duej.
uzyska wzory w ksztacie drabiny Maho-
meta i kwiatu ry. Wykuwaj dalej ostrze a
do uzyskania z powrotem paskiej po-
wierzchni, a potem poleruj j, nadajc pra-
wie ostateczn form.
Wytraw powierzchni ostrza w kwa-

Wytnij ostateczny ksztat ostrza i rcz-

9 sie, aby ujawni wzr na powierzchni
mikka struktura ciemnieje, a twarda sta-
6 nie kujc, uksztatuj jego detale. je si widoczna jako jasne pasma.

74 WIAT NAUKI Kwiecie 2001

7 8 9

WYKOCZONE OSTRZE ze wzorami

drabiny Mahometa i kwiatu ry.

rowej obrbki cieplnej dyfuzja atomw
jest na tyle intensywna, e usuwa mi-
krosegregacj atomw domieszek.
Wraz z Pendrayem wykonalimy
rwnie dobrze kontrolowane dowiad-
czenia, w ktrych cakowicie usun-
limy domieszki. Wtedy nawet po wie-
lu cyklach grzania i wolnego chodze-
nia wlewki nie wykazyway ani obec-
noci zgrupowa czstek wglikw,
ani pasmowoci. Kiedy do tych samych
wlewkw dodalimy domieszk i pod-
dalimy je takim samym cyklom ogrze-
wania i chodzenia pojawiaa si
pasmowo.
Drabina Mahometa
Nasz sukces w odtworzeniu dama-
sceskich ostrzy pomg nam odpowie-
dzie na inne pytanie w jaki sposb
dawni kowale uzyskiwali wzr drabi-
ny Mahometa? Uzyskane przez nas wy-
niki potwierdzaj jedn z dwu wcze-
niejszych teorii drabiniasty wzr
otrzymywano, nacinajc niewielkie row-
ki w brzeszczocie prawie cakowicie wy-
kutym [zdjcie 8 powyej], a potem dalej
go wykuwajc, a do zniknicia nierw-
noci. Takie kucie zmniejsza odlego
pomidzy jasnymi i ciemnymi pasma-
mi na powierzchni finalnej, zwaszcza
w okolicy brzegw rowkw. Na gow-
niach wykonanych przez dawnych pat-
nerzy spotyka si rwnie okrge wzo-
ry okrelane mianem r. Pochodz one
z okrgych zagbie wierconych w
ostrzu na tym samym etapie obrbki,
w ktrym nacinano rowki.
Dlaczego sztuka wytwarzania tej
broni zagina prawie 200 lat temu? By
moe nie wszystkie rudy w Indiach
zawieray potrzebne wglikotwrcze
pierwiastki. Cztery staroytne gownie
Mosera, ktre badalimy, zawieray
domieszk wanadu i pewnie dlatego
utworzya si w nich pasmowa struk-
tura. Jeli zmieniy si warunki handlu
i z Indii nie dostarczano ju wlewkw
zawierajcych potrzebne domieszki, ko-
wale, a potem ich synowie, nie wiedzc
dlaczego, nie potrafili ju wytwarza
broni ozdobionej piknymi wzorami.
Jeli taki stan utrzyma si przez jedno
czy dwa pokolenia, to sekret wytwa-
rzania legendarnych damasceskich
kling mg zagin.3 I dopiero teraz
dziki partnerstwu nauki i rzemiosa
artystycznego opada zasona skrywa-
jca tajemnic.
Tumaczy
Jan Kozubowski
Przypisy redakcji:
1
Bro biaa sieczna miecz, szabla, szpada, sztylet
itd. skada si z gowni (po staropolsku: gwnia,
brzeszczot, elazo; z niemieckiego: klinga; potocz-
nie ostrze) i rkojeci zwykle zawierajcej jelec
(z francuskiego: garda) chronicy rk wadajc
broni. Miecz przeznaczony do rbania na krtkiej
powierzchni ma prost obosieczn gowni i otwar-
t rkoje o jelcu krzyowym. Szabla uywana
przede wszystkim do cicia na duej powierzchni
ma jednosieczn, zawsze zakrzywion gowni.
Szpada suy wycznie do kucia, ma zamknit
rkoje oraz sztywn, prost, wsk i koczyst
gowni. Sztylet przeznaczony do kucia wykona-
ny jest w caoci z elaza, ma krtk profilowan
gowni przechodzc w krtki jelec i profilowa-
n rkoje.
2
Zdaniem Wodzimierza Kwaniewicza, znawcy
broni biaej, jest to mylny stereotyp mylowy wyni-
kajcy ze zbienoci nazw w Damaszku nie produ-
kowano ani stali damasceskiej (damast, po staro-
polsku buat, z perskiego pulad), ani broni z niej.
W miecie tym rozkwita sztuka zdobienia broni,
tzw. damaskina, polegajca na inkrustowaniu, tak-
e gowni szabel, zotem lub srebrem, miedzi lub
mosidzem. Do perfekcji doprowadzili j patnerze
woscy i francuscy; w Hiszpanii zdobiono w ten spo-
sb gownie ze stali toledaskiej.
3
Istniej te pogldy, e damast europejski zosta
wyparty przez wysokogatunkow stal wspcze-
sn, znacznie atwiejsz w obrbce.

Informacje o autorze: Literatura uzupeniajca

JOHN D. VERHOEVEN jest honorowym
profesorem Materials Science and Engi-
neering w Iowa State University. Tajemnic
stali wootz interesuje si od czasu studiw
w University of Michigan. W 1982 roku roz-
pocz badania zmierzajce do odtworzenia
stali damasceskiej. Ta dziaalno, pocztko-
wo hobbystyczna, nabraa powaniejszego
charakteru w wyniku wieloletniej wsp-
pracy z Alfredem H. Pendrayem mistrzem
kowalskim.
DZIEJE SZABLI W POLSCE. W. Kwaniewicz; Dom Wydawniczy Bellona, 2001.
1000 SW O BRONI BIAEJ I UZBROJENIU OCHRONNYM. W. Kwaniewicz; Wyd. MON, 1990.
O STALI DAMASCESKIEJ. J. Piaskowski; Wyd. Zak. Nar. Ossoliskich PAN, 1974.
LEGENDA DAMASTW. W. Podoski; Bro i Barwa, R. II: 1935, nr 12, s. 269-275.
HISTORY OF METALLOGRAPHY: THE DEVELOPMENT OF IDEAS ON THE STRUCTURE OF METALS BEFORE 1890.
Cyril S. Smith; MIT Press, 1988.
ON DAMASCUS STEEL. Leo S. Figiel; Atlantis Arts Press, 1991.
ARCHAEOTECHNOLOGY: THE KEY ROLE OF IMPURITIES IN ANCIENT DAMASCUS STEEL BLADES. J. D. Verho-
even, A. H. Pendray i W. E. Dauksch; JOM: A Publication of the Minerals, Metals and Mate-
rials Society, tom 50, nr 9, s. 58-64; IX/1998. Praca dostpna na stronach internetowych
www.tms.org/pubs/journals/JOM/9809/Verhoeven-9809.html

WIAT NAUKI Kwiecie 2001 75