Proces Instytucjonalizacji Partii Politycznych W Republice Mołdawii (The Process of Institutionalization of Political Parties in The Republic of Moldova)

PROCES INSTYTUCJONALIZACJI PARTII POLITYCZNYCH W REPUBLICE MODAWII
1|Strona
MAGORZATA SIKORA-GACA
POLITECHNIKA KOSZALISKA
PROCES INSTYTUCJONALIZACJI
PARTII POLITYCZNYCH
W REPUBLICE MODAWII
Koszalin 2013
2|Strona
Monografia nr 247
Instytut Polityki Spoecznej i Stosunkw Midzynarodowych
ISSN 0239-7129
ISBN 978-83-7365-307-8
Przewodniczcy Uczelnianej Rady Wydawniczej

Mirosaw Maliski
Recenzja
Piotr Grochmalski
Waldemar ebrowski
Redakcja
Agnieszka Czajkowska
Projekt okadki
Tomasz Cielik
Skad
Tomasz Cielik
Copyright by Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszaliskiej

Koszalin 2013
WYDAWNICTWO UCZELNIANE POLITECHNIKI KOSZALISKIEJ

75-620 Koszalin, ul. Racawicka 15-17
Koszalin 2013, wyd. I, ark. wyd. 6,6, nakad 120 egz., format B-5
Druk: INTRO-DRUK, Koszalin
3|Strona
Spis treci
Od autora ........................................................................................... 5
Wstp ........................................................................................... 9
I. Teoretyczne ujcie partii politycznych .......................................... 13

II. Partie polityczne a proces transformacji systemowej ................... 19
III. Instytucjonalizacja modawskich partii politycznych .................... 25
IV. Pierwsze partie polityczne ........................................................... 33
V. Ewolucja i klasyfikacja partii politycznych .................................... 41
VI. Gabinety rzdzce, koalicje i partie opozycyjne ........................... 55
VII. Partie polityczne a postawy spoeczne......................................... 65
Zakoczenie ...................................................................................... 71
Bibliografia ....................................................................................... 73
Aneks I. Ustawa o partiach politycznych i organizacjach spoeczno-

politycznych......................................................................... 85
Aneks II. Konstytucja Republiki Modawii .......................................... 99
4|Strona
5|Strona
Od autora
System partyjny danego pastwa jest zagadnieniem zoonym. Funkcjonowa-
nie partii politycznych, a szczeglnie proces ich instytucjonalizacji to zjawiska,
ktre znaczco wpywaj na ksztat systemu politycznego jako caoci. Niniej-
sza monografia nawizuje do treci zawartych w pierwotnej czci rozprawy,
poniewa wyniki bada i wnioski nadal pozostaj tosame. Zmianie uleg kon-
tekst, w ktrym przedstawiono poszczeglne zagadnienia. Celem niniejszej
monografii jest ukazanie istotnej pozycji jak partie polityczne zajmuj w sze-
roko pojtym systemie politycznym Republiki Modawii. Analiza procesu ich
instytucjonalizacji ma przeprowadzi czytelnika przez ewolucj tych podmio-
tw tak charakterystyczn dla pastw Europy Wschodniej. Jest to jednoczenie
gos w dyskusji nad transformacj regionu.
6|Strona
7|Strona
Ludzie ucz si w 25 procentach od mistrza,

w 25 procentach suchajc samych siebie,
w 25 procentach od przyjaci,
a w 25 procentach uczy ich czas.
Paulo Coelho
Mojemu mistrzowi, rodzinie i przyjacioom
8|Strona
9|Strona
Wstp
Partie polityczne i proces ich instytucjonalizacji s punktem wyjcia niniejszej

monografii. To podmioty, w ktrych wszelakie sprzenia zwrotne, sprzyjajce
osigniciu czynnikw wartociujcych, tworz pewn wizj konkretnych pod-
miotw. Aktywno partii politycznych jest zatem dziaaniem globalnym, uza-
sadniajcym caoksztat poczyna zwanych polityk. Partie polityczne stanowi
i sprawuj wadz. Tworz normy, odpowiadaj za ich ochron i dystrybucj.
Daj praktyczne i teoretyczne podstawy wszelkim procesom politycznym. Wy-
razem ich dziaalnoci jest udzia w procesie afirmacji wadzy.
Przedmiotem niniejszej monografii jest proces instytucjonalizacji
modawskich partii politycznych i ich rzeczywista funkcjonalno w systemie
politycznym kraju. Niniejsze opracowanie porusza zagadnienia, ktre jako au-
tonomiczna kategoria analityczna nie byy do tej pory rozwaane. W literaturze
politologicznej nie wystpuje bowiem pene ujcie problematyki instytucjonali-
zacji partii politycznych w odniesieniu do Republiki Modawii.
Istnieje rwnie niedosyt w badaniach nad problematyk partii politycznych
w odniesieniu do pastwa modawskiego. Publikacja, ktrej tyczy si niniejszy
wstp, zawiera analizy procesu instytucjonalizacji partii politycznych od mo-
mentu zaistnienia w Republice Modawii ruchu niepodlegociowego po rok
2008. Wybory w 2009 roku zostay przedstawione tylko w formie prognozy,
ktra jak pokaza czas okazaa si cakiem trafnym studium przypadku. Du
warto badawcz maj rwnie aneksy, zawierajce samodzielne przekady
podstawowych aktw prawnych zwizanych z instytucjonalizacj partii poli-
tycznych w Republice Modawii.
Zasadniczym elementem, ktry ksztatuje system partyjny w krajach Euro-
py Wschodniej jest klasyfikacja partii politycznych poprzez stworzenie gene-
tycznej osi komunizm-antykomunizm. Immanentn cech tych systemw jest
brak rwnowagi wewntrznej midzy partiami zakorzenionymi w starych struk-
turach pastwowej nomenklatury, a ugrupowaniami, ktre dopiero powstaj.
Pierwsze z wymienionych, po uzyskaniu przewagi strategicznej, dysponuj
rozbudowan struktur i znacznym majtkiem. Inna jest kondycja partii anty-
10 | S t r o n a
komunistycznych, majcych najczciej charakter elitarny, sabo zakorzenio-

nych w strukturze grupowej spoeczestwa.
Problemem modawskiego systemu partyjnego jest namnaanie si partii
i ugrupowa politycznych, z ktrych adnemu nie udao si uzyska masowego
czonkostwa lub sta si organizacj oglnopastwow.
W Republice Modawii moemy wyszczeglni cztery etapy ksztatowania
systemu partyjnego. Pierwszy (1989-1991) koczy si przyjciem Deklaracji
Niepodlegoci. Drugi (1991-1994) obejmuje pierwsze wybory parlamentarne
i prezydenckie w suwerennym pastwie oraz ustanowienie konstytucji. Trzeci
(1994-2000) to okres ksztatowania podstawowych mechanizmw regulujcych
funkcjonowanie systemu politycznego. Ostatni trwa po dzie dzisiejszy. Wy-
daje si jednak, i skala zmian jakie dokonay si w Republice w wyniku zwy-
cistwa w wyborach w 2009 roku ugrupowa prozachodnich, zdecydowanie
przeksztacia cay system polityczny. Kady z tych etapw jest niezwykle
istotny z punktu widzenia zjawiska jakim jest proces instytucjonalizacji partii
politycznych.
Niniejsz publikacj rozpoczynaj rozwaania nad teoretycznym ujciem
partii politycznych. Stanowi wprowadzenie do zagadnie zwizanych z insty-
tucjonalizacj. Rozdzia drugi powicono problematyce partii politycznych
i transformacji systemowej, ktra czy w sobie przemiany rnych dziedzin
ycia obywateli, a take wiadomoci, mentalnoci i postaw obywatelskich.
Stanowi to swojego rodzaju wprowadzenie do ycia i funkcjonowania w nowej
rzeczywistoci, opartej o nieznane dotychczas wzorce. Jednym z najwaniej-
szych elementw dokonujcej si transformacji w Modawii jest prba stworze-
nia nowoczesnego pastwa narodowego, a to w istocie jeden z najbardziej in-
trygujcych, a przy tym mao rozpoznanych obszarw badawczych dotyczcych
wielu pastw powstaych w wyniku rozpadu ZSRR. Jest to te realny problem
o daleko idcych konsekwencjach dla Starego Kontynentu i Unii Europejskiej.
W kolejnych rozdziaach zawarto informacje zwizane z wieloaspektow insty-
tucjonalizacj modawskich partii politycznych, poczwszy od ruchu niepodle-
gociowego i Frontu Narodowego po zagadnienia cile analityczne. Do tych
ostatnich nale przede wszystkim ewolucja i klasyfikacja modawskich partii
politycznych, charakterystyka gabinetw i koalicji rzdzcych czy partii opozy-
cyjnych.
Problemy Modawian z narodow samoidentyfikacj zostay ujte w roz-
dziale sidmym. Wzrastajce wrd spoeczestwa poparcie dla idei zjednocze-
nia z Rumuni, sprawia, i okrelenie dalszych losw jednego z najmniejszych
pastw europejskich jest naprawd trudne. Skal problemw potguje separaty-
styczne Naddniestrze, w ktrym pojawiaj si koncepcje wykreowania Nad-
dniestrzan jako nowego narodu, a take istnienie w ramach Modawii, Republiki
11 | S t r o n a
Gagauskiej, ktra zachowuje atrybuty suwerennego pastwa zamieszkaego

przez spoeczno Gagauzw.
W Europie Poudniowo-Wschodniej Republika Modawii oddziela wiat
romaski i sowiaskiego. Rnorodno kultur, jak spotyka si w tym kraju,
jest konsekwencj jego pozycji geograficznej1. Modawia graniczy na zachodzie
z Rumuni, a na pnocnym wschodzie i poudniu z Ukrain. Obejmuje Wyy-
n Besarabsk oraz Wyyn Woysko-Podolsk. Republik Modawii tworz
ziemie dwch autonomicznych republik gagauskiej i naddniestrzaskiej. Hi-
storia Modawii to historia imperiw, ktre kontroloway ten region w przeszo-
ci2. W wyniku zaszoci cywilizacyjnych i skomplikowanej geografii etnicznej,
Modawianie poczuwaj si do wizi historycznych z wicej ni jednym naro-
dem. Modawia pozostaje jedynym krajem w Europie Wschodniej, w ktrym
istniej powane spory wrd politykw i kulturoznawcw co do podstaw to-
samoci narodowej3. Swoimi korzeniami historycznymi pastwo to nawizywa-
o do jzyka i obyczajw Besarabii, byej prowincji rumuskiej, ktra staa si
podstaw pastwowoci modawskiej. W 1940 roku prowincja besarabska zo-
staa poczona z Modawsk Socjalistyczn Republik Radzieck, a utworzone
terytorium okrelano mianem Modawii. Z perspektywy geograficznej przed-
miotem niniejszej monografii jest zatem terytorium suwerennego niepodlege-
go pastwa, jakim jest Republika Modawii. Z historycznego punktu widzenia
s to tereny pastwa rumuskiego jego prowincji Besarabii.
W wyniku zaszoci historycznych, pojawia si czsto problem zwizany
z nazewnictwem, a mianowicie Republika Modawii czy Modowy? Wspcze-
sna Republika jest prawnym nastpc Autonomicznej Republiki Modawskiej
ustanowionej w padzierniku 1924 roku i nastpnie przeksztaconej w 1940
roku w Modawsk Socjalistyczn Republik Radzieck, a nie Ksistwa Mo-
dowy, ktre poczyo si z Rumuni w styczniu 1862 roku4. W zwizku z tym
termin Republika Modawii naley uzna za prawidowy, cho oficjalna nazwa,
ktra obowizuje we wszystkich dokumentach krajowych, to Republika Mo-
dowy.
1
O. Serebian, Geopolityczne uwarunkowania Republiki Modawii, Zeszyty Naukowe Koa
Wschodnioeuropejskiego Stosunkw Midzynarodowych 2003, nr 2, s. 10.
2
Ch. King, The Moldovans: Romania, Russian, and the Politics of Culture, Hoover Institution
Press, Stanford 2000, s. 12.
3
Tame, s. 229; Zob.: I. Rurac, Separatismul Si impactul lui Supra procesului de edificare a
statalitatii in Republica Modova, Chisinau 2002; Ch. King, Marking time in the middle ground:
Contested identities and Moldovan foreign policy, The Journal of Comumunist Studies and
Transition politics 2003, nr 19; W. van Meurs, Moldova-nationale Identyfitat als politisches
Programm, Studosteuropa Mitteilungen 2003, nr 4-5; S. Proporscic, Cel mai mare roman
simbolul statalitatii Republicii Moldova, Cotidian National 2006, nr 150.
4
O. Serebian, Geopolityczne uwarunkowania Republikidz.cyt., s. 11.
12 | S t r o n a
Literatur przedmiotu mona podzieli na dwie kategorie. Pierwsz z nich

stanowi opracowania modawskich i rumuskich politologw Valeriu
Mongi i Radu Tansy. Za pomoc schematycznych danych, opieraj si na
historycznej prezentacji tematu, nie zawierajcej analizy empirycznej. Drug
stanowi prace naukowcw polskich, francuskich, angielskich i amerykaskich,
ujmujce problematyk wszystkich pastw Europy Wschodniej. Kwestie mo-
dawskie pojawiaj si w nich w postaci oglnej analizy regionu.
Materiay, ktre posuyy do napisania niniejszej publikacji, zebrano
w gwnej mierze w Pastwowym Uniwersytecie w Kiszyniowie, na postawie
informacji zawartych w Zeszytach Naukowych Moldoscopie w Centrum Analiz
Politologicznych. Inspiracj stay si rwnie spotkania z miejscowymi elitami
politycznymi i polonijnymi, umoliwione dziki przychylnoci i zaangaowaniu
Radcy Ekonomicznego Ambasady RP w Kiszyniowie Andrzeja Krasnodb-
skiego. rdem podstawowym, ktre dao inspiracj do napisania teje pracy,
byy opracowania Zbigniewa Zakowskiego nieyjcego ju Radcy Ekono-
micznego Ambasady RP w Kiszyniowie. Cennym rdem informacji stay si
konwersacje z dr Dian Etco pracownikiem Modawskiej Akademii Nauk
w Kiszyniowie. Jej wiedza praktyczna jest nieocenion wartoci dla niniejszej
monografii. Przede wszystkim jednak chciaabym podzikowa profesorowi
Jackowi Knopkowi za wszystko, co zrobi dla mnie, poczynajc od studiw
magisterskich, a po dzi dzie. Zarwno Jego merytoryczne rady, jak i wiara
we mnie oraz troska s wartociami zasugujcymi na niezmiern wdziczno.
Kolejnymi osobami, ktre przesdziy o ostatecznym ksztacie tej pracy s:
profesor Roman Bcker (Jego wkad metodologiczny w formuowanie celw
oraz ksztatowanie struktury owej pracy jest doprawdy trudny do przecenienia),
profesor Bogusaw Polak (bez Jego dowiadczenia naukowego i wsparcia praca
ta nie powstaaby), profesor Piotr Grochmalski i profesor Waldemar ebrowski.
Szybko zmieniajca si rzeczywisto polityczna wymusza konieczno
cigej analizy rnych jej aspektw. Problemy badawcze niniejszej publikacji
wynikaj zatem z jej struktury i posiadaj charakter wielowymiarowy.
W Republice Modawii definiuje si nowa konfiguracja polityczna, co jest od-
zwierciedleniem zmiany wizji politycznej wrd obywateli. Jak pokazay wybo-
ry parlamentarne w 2009 roku, niektre z tych tendencji nie s przypadkowe
i stanowi pocztek zarysowania si nowych zmian systemowych. Nastpuje
stopniowa rewizja mentalnoci politycznej, w kontekcie szerszym od interesw
partyjnych. Spoeczestwo Republiki Modawii charakteryzuje bierno w dzia-
aniu, wynikajca z jednoczesnego funkcjonowania demokratycznej teraniej-
szoci i komunistycznych wspomnie radzieckiej przeszoci. Fakt ten jest
gwnym powodem destabilizacji caego systemu partyjnego i partii politycz-
nych.
13 | S t r o n a
Teoretyczne ujcie
partii politycznych
Punktem wyjcia rozwaa nad procesem instytucjonalizacji modawskich

partii politycznych jest okrelenie teoretycznego aspektu ich funkcjonowania.
Rozwaania naley rozpocz od wskazania historycznego kontekstu ksztato-
wania si wspomnianych podmiotw polityki. W kadym systemie politycznym
partie s jednym z gwnych aktorw ycia politycznego. To one nadaj rytm
pozostaym dziaaniom.
W Republice Modawii partyjnych ruchw politycznych moemy dopatrzy
si ju w latach 80. XX wieku, jednak fizyczna wielopartyjno pojawia si
dopiero dziesi lat pniej. Dokonanie interpretacji podziaw politycznych,
jakie miay miejsce w tym czasie, cile wie si z historycznym kontekstem
osi lewica-prawica, czyli postkomunizm-antykomunizm. Taki ukad systemu
partyjnego opiera si na cigoci zmian, wynikajcych z rotacji ugrupowa, ich
liderw, pogldw i idei.
Patrzc na partie polityczne jak na aktorw ycia politycznego mona
stwierdzi, i s one jednym z najistotniejszych elementw kadego systemu
politycznego. Zawdziczaj to przyjtej strukturze agregacji5, wynikajcej de
facto z zasad korporacjonizmu. Nie zawsze ide ich dziaalnoci jest zachowa-
nie demokratycznej umowy spoecznej, jednak wpyw na tendencje odrodkowe
wrd obywateli6 jest znaczny. Na instytucjonalizm partii politycznych w ujciu
funkcjonalnym moemy spojrze w kontekcie caociowego systemu politycz-
nego, a wic celw, zasad, norm i struktur. Tylko w taki sposb mona zauwa-
y wartoci warunkujce polityczn interakcj.
5
G. Almond, B. Powell, Comparative Politics: A Developmental Approach, Little Brown, Boston
1966, s. 99.
6
C. Rosisiter, Parties and Politics in America, Signet Books, New York 1964, s. 61.
14 | S t r o n a
Partie polityczne stanowi przeduenie demokracji przedstawicielskiej.

Odpowiedzialne s za czno midzy obywatelami a pastwem. Odgrywaj
zatem znaczn rol w komunikowaniu politycznym. Demokracja to przede
wszystkim wielo, a wielo to pluralizm. W tym kontekcie reim demokra-
tyczny bez wtpienia mona nazwa partyjnym7.
Partie to podmioty spoeczne i polityczne i to w tym kontekcie naley ana-
lizowa ich instytucjonalizacj. Cele dziaania partii politycznych s z gry
okrelone8, a orientacja podmiotw skierowana na ich osignicie9. Denie do
zrealizowania politycznych celw prowadzi rwnie do przyjcia wyborczych
konsekwencji swoich dziaa10. Role odgrywane przez partie polityczne zmieni-
y si bardzo dynamicznie11. Benjamin R. Barber pisa, i pastwo nie jest ju
samowystarczalne w tworzeniu polityki12, traci ono bowiem swoj podmioto-
wo na rzecz integralnych elementw, ktre wyksztatowao podczas histo-
rycznej ewolucji13. Erhard Cziomer i Lubomir W. Zyblikiewicz zauwayli, e
dzieje si to za wyranym przyzwoleniem pastwa oraz z korzyci dla niego14.
Z jednej strony obserwujemy niecisoci midzy wymienionymi tendencjami,
z drugiej natomiast zjawiska te uzupeniaj si i wzmacniaj nawzajem15. Pa-
stwo zmierza zatem do ugruntowania pewnej asymetrii zalenoci, do zrwno-
waenia roli podmiotw systemu politycznego16. Ta szeroka debata naukowa
7
H. Kelsen, O istocie i wartoci demokracji, prze. F. Turynowa, Warszawa-Wrocaw 1985, s. 34.
8
P. Dunleavy, Democracy, Bureaucracy and the Public Choise, Harvester Wheatsheaf, New
York 1991, s. 3-4.
9
J. Schlesinger, On the Theory of Party Organization, Jurnal of Politics 1984, nr 46, s. 375.
10
Tame, s. 383; Zob.: C. Schmitt, Politische Theologie. Vier Kapitel zur Lehre von der
Souvertt, Berlin 1922; R. Aron, Paix et guerre entre les nations, Paris 1962; J. Freund,
Lessence du politique, Paris 1986; F. Ryszka, O pojciu polityki, Warszawa 1992; L. Strauss,
Czym jest filozofia polityki [w:] L. Strauss, Sokratejskie pytania, prze. P. Maciejko, Warszawa
1998, s. 61-106.
11
T. o-Nowak, Pastwo jako uczestnik stosunkw midzynarodowych, [w:] A.W. Jaboski, L.
Sobkowiak (red.), Studia z Teorii Polityki, T. II, Wrocaw 1998, s. 84.
12
B.R. Barber, Dihad kontra Mcwiat, prze. H. Jankowska, Warszawa 1997, s. 31.
13
S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy ksztat adu wiatowego, prze. H. Jankowska,
Warszawa 1997, s. 32.
14
E. Cziomer, L.W. Zyblikiewicz, Zarys wspczesnych stosunkw midzynarodowych, Warsza-
wa 2005, s. 41; S. Sulowski, Pastwo narodowe w procesie integracji europejskiej, Przegld
Europejski 2003, nr 2, s. 27-28; M. E. Porter, Strategie konkurencji, Warszawa 1992, s. 13; K.
Jasiecki, M. Molda-Zdziech, U. Kurczewska, Lobbying. Sztuka skutecznego wywierania wpywu,
Krakw 2000, s. 113; J. Flis, O strategii i polityce w kontekcie si zbrojnych, Zeszyty Naukowe
AON 2003, nr 4; D. Skrzypiski, Strategie partii politycznych, [w:] A. W. Jaboski, L. Sobko-
wiak (red.), Marketing polityczny w teorii i praktyce, Wrocaw 2002, s. 128; H. Kissinger, Dy-
plomacja, Warszawa 1996.
15
E. Polak, Integracja i dezintegracja jako wspzalene procesy wspczesnych przemian cywili-
zacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask 2001, s. 223-224.
16
J. Kukuka, Procesy internacjonalizacji i wspzalenoci w stosunkach midzynarodowych
[w:] E. Halizak, R. Kuniar (red.), Stosunki midzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, War-
15 | S t r o n a
podejmuje problematyk partii politycznych we wspczesnych demokracjach17.

Zarwno pastwo jak i partie polityczne s jednak wspzalene od siebie,
zrnicowane s tylko stopnie tych relacji18. Pastwo ustpuje miejsca istotniej-
szym aktorom politycznym partie polityczne steruj wic pastwem, kreujc
jego wizerunek na zewntrz19.
Narastajce trudnoci w porozumiewaniu si elit krajw postradzieckich
tworz wartoci wyzwolone z wizw, ktre nadaj nowy sens znaczeniu
pastwa i partii politycznych20. Andrzej Chodubski wyjania to zjawisko jako
zderzenie przestrzeni kulturowej z wyzwaniami wspczesnoci. Podzia, jaki
nastpi w wiecie ideologii partii politycznych, sta si odzwierciedleniem kon-
trastu zachodnioeuropejskiego i radzieckiego21.
Istot dziaania partii politycznych jest wadza i denie do jej zdobycia22.
Wadza jest gwnym mechanizmem funkcjonowania partii politycznych. Ry-
walizacja o ni odkrywa problemy istotne dla elektoratu23, przedstawia-
jc jednoczenie rne koncepcje ich rozwizania. Wpywa to rwnie
na wielowymiarowo ujcia partii politycznych, ktre przybieraj rne formy
i programy24. Partie polityczne s zatem odpowiedzialne za wyanianie elit,
bdc czsto jedyn moliwoci dotarcia do czoowych stanowisk pastwo-
wych. Czonkowie kadej partii politycznej, a w szczeglnoci dziaacze ak-
tywni, tworz elity polityczne. Te za odgrywaj istotn rol w kreowaniu poli-
tyki pastwa i decyzji podejmowanych przez rzd. Partie polityczne naturalnie
selekcjonuj kandydatw do sprawowania funkcji politycznych.
Kwestia partii politycznych i systemw partyjnych jest istotnym tematem
dyskursu politycznego i politologicznego. Ustalenie jednoznacznej definicji
szawa 2000, s. 229-230; T. o-Nowak, Stosunki midzynarodowe. Teorie, systemy, uczestnicy,

Wrocaw 2000, s. 110-111; I. Popiuk-Rysiska, Uczestnicy stosunkw midzynarodowych, ich
interesy i oddziaywania [w:] E. Haliak, R. Kuniar (red.), Stosunki midzynarodowe. Geneza,
struktura, dynamika, Warszawa 2000, s. 106; S. Ehrlich, Wstp do nauki o pastwie i prawie,
17
Zob.: Z. Leszczyski, S. Sadowski (red.), Suwerenno pastwa we wspczesnych stosunkach
midzynarodowych, Warszawa 2005.
18
J. Kukuka, Teoria stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2000, s. 236.
19
T. o-Nowak, Stosunki midzynarodowedz.cyt., s. 83.
20
Z. Baumann, Globalizacja, Warszawa 2000, s. 7; Zob.: A. Korybski, Funkcje pastwa [w:] B.
Szmulik, M. migrodzki (red.), Wprowadzenie do nauki o pastwie i polityce, Lublin 2002, s.
107; G. Gierszewska, M. Romanowska, Analiza strategiczna przedsibiorstwa, Warszawa 1995;
D. Skrzypiski, Strategie partii politycznych [w:] A. W. Jaboski, L. Sobkowiak, Marketing
polityczny w teorii i praktyce, Wrocaw 2002; K. Obj, Strategia organizacji, Warszawa 1999.
21
A. Chodubski, Instytucjonalizacja jako proces historyczny i kulturowy, [w:] L. Rubisz (red.),
Idee-Instytucje-Demokracja. Instytucjonalizacja polskiej transformacji ustrojowej, Wydawnictwo
Adam Marszaek, Toru 2006, s. 25.
22
P. Deszczyski, K. Goata, Demokratyczne systemy polityczne, Pozna 2000, s. 15-16.
23
C. Mudde, The Paradox of the Anti- Party, Party Politics 1999, nr 2, s. 183.
24
R. Herbut, Teoria...dz.cyt., s. 7.
16 | S t r o n a
partii politycznej jest zagadnieniem skomplikowanym, gdy podlegaj one ci-

gej ewolucji25. Wskazujc na zamierzony cel partii politycznej, s to zbiorowo-
ci zorganizowane dla utrzymania i zdobycia wadzy politycznej26. Bazujc na
definicji Wiesawa Skrzydo partia polityczna to zorganizowana grupa osb
dobrowolnie zrzeszonych, wyznajcych podobne zasady polityczne wyraone
w programie, ktry stanowi podstaw dziaalnoci zmierzajcej do zdobycia lub
utrzymania wadzy w pastwie i zrealizowania t drog swoich interesw27.
Giovanni Sartori okrela parti polityczn jako grup opart na zasadach, zo-
rientowan na dobro wsplne, odrnia je w ten sposb od frakcji dziaajcych
w oparciu o interesy i emocje28.
wiadomo istnienia zasad, w oparciu o ktre dziaaj partie polityczne,
czyni z nich organizacje walczce o legitymizacj spoeczn. W poparciu oby-
wateli wyraony jest sukces wyborczy danej organizacji politycznej, co prze-
kada si na rol w podejmowaniu decyzji w pastwie. Taki ukad zalenoci
wymusza na partiach politycznych uwzgldnianie zasad, ktrymi kieruj si
obywatele, by w oparciu o nie i swoje wasne koncepcje stworzy front poli-
tyczny popierany przez og obywateli. Juan Linz stwierdzi, e w pastwach
realnego socjalizmu komunizm wywoa efekt spaszczonego krajobrazu29.
Zdaniem Ryszarda Herbuta oznacza to, e istniay grupy spoeczne, ale nie dys-
ponoway one spjn i kolektywn tosamoci, na poziomie przetargw poli-
tycznych, co w konsekwencji nie organizowao ich jako elektoratu30.
Partia polityczna skada si z ludzi, ktrzy pragn realizowa interes naro-
du, zgodnie z zasadami akceptowanymi przez wszystkich31. Interes ten realizo-
wany jest przede wszystkim poprzez udzia w wyborach32, w walce o wadz
polityczn33. Partie polityczne wypeniaj istotne funkcje publiczne, cile
zwizane z wadz pastwow34. W rny sposb komunikuj si ze spoecze-
25
K. Sobolewska-Mylik, Partie i systemy partyjne na wiecie, Wydawnictwo naukowe PWN,
26
J. Kowalski, W. Lamentowicz, P. Winczorek, Teoria pastwa i prawa, Warszawa 1979, s. 227.
27
W. Skrzydo, O partii i systemach partyjnych, Warszawa 1976, s. 31.
28
Zob.: G. Sartori, Parties and Party System. A Framework for Analysis, Rozdzial I, New York
1976.
29
J. Linz, A. Stepan, R. Gunther, Democratic Transition and Consolidation in Southern Europe,
with Reflections on Latin America and Estern Europe, [w:] R. Gunter, N. Diamandouros, H.J.
Puhle (red.), The Politics of Democratic Consolidation: Southern Europe in Comparative Per-
spective, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1995.
30
A. Antoszewski, R. Herbut, dz.cyt., s. 56.
31
P. A. Beck, Party Politics in America, New York 1976, s. 8.
32
T. yro, Wstp do politologii, Warszawa 2004, s. 254.
33
J. Schumpeter, Capitalism, Socjalism, and Democracy, Harper and Row, New York 1962,
s. 283.
34
W. Sokolewicz, Partie polityczne w polskim prawie konstytucyjnym: wczoraj, dzi, jutro, Stu-
dia Prawnicze 1991, nr 4, s. 4.
17 | S t r o n a
stwem, jednak nadal najbardziej efektywnym komunikatorem jest program35,

penicy jednoczenie istot ich bezporedniej definicji i klasyfikacji36.
Partie polityczne integruj jednostki37, s najlepszym ze znanych mechani-
zmw selekcji aktorw i programw politycznych38. Gwnym walorem partii
politycznych jest to, i s one nonikiem idei, ktre z kolei stanowi czynnik
rozbudowy spoeczestw39. Ich sia tkwi w umiejtnoci nawizania wizi ze
swoim elektoratem, narodem, masami40, w prbie pogodzenia wymaga, jakie
stawia ustrj demokratyczny41 i interes narodowy. Partie polityczne s efektem
upowszechnienia si praw wyborczych odwoujcych si do spoeczestwa42.
Analiza instytucjonalnego ksztatu sceny politycznej ujawnia zarwno sa-
boci, jak i mocne strony partii politycznych. Relacje midzy systemem partyj-
nym a ksztatem sceny politycznej rysuj model rywalizacji, wpywajc jedno-
czenie na otoczenie systemu politycznego. Ksztat rywalizacji wyborczej
i parlamentarnej wpywa natomiast na praktyk funkcjonowania wadzy wyko-
nawczej. W XVII wieku Tomasz Hobbes uzna, i warunkiem podstawowym
istnienia suwerennej wadzy jest zapewnienie wewntrznej stabilizacji sceny
politycznej43. Myl Hobbesa skania do refleksji filozoficznej nad rol partii
politycznych w utrzymaniu stabilizacji. W pastwach, ktre niedawno odzyska-
y niepodlego, wiedza na ten temat jest nadal znikoma.
35
R. Herbut, Teoria i praktyka... dz.cyt., s. 9.
36
M. Chmaj, Wolno tworzenia...dz.cyt.
37
O. Kirchheimer, The Transformation of Western European Party System, [w:] Political Parties
and Political Development, J. LaPalombara, M. Weiner (red.), Princeton University Press, Cam-
bridge 1994, s. 188.
38
B. Banaszak, System konstytucyjny Niemiec, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s. 54.
39
B. Bierut, O partii, Ksika i Wiedza, Warszawa 1954, s. 323.
40
Tame, s. 322.
41
I. Borowik, Odbudowywanie pamici. Przemiany religijne w Europie rodkowo-Wschodniej po
upadku komunizmu, Zakad Wydawniczy Nomos, Krakw 2000, s. 89.
42
J. Baszkiewicz, Powszechna historia ustrojw pastwowych, Arche, Gdask 2002, s. 304.
43
Zob.: P. Zaski, Publiczne ciao: Koncepcja cywilizowanego stowarzyszenia w dobie klasycy-
zmu, Studia Socjologiczne 2005, nr 3.
18 | S t r o n a
19 | S t r o n a
II
Partie polityczne a proces

transformacji systemowej
Transformacja systemowa ma istotny wpyw na ksztatowanie scen partyjnych

wielu pastw. To nie tylko zastpienie monopartyjnoci pluralizmem, to rw-
nie liczne zmienne integracyjne, midzynarodowe czy te zwizane z tranzycj
ustrojow. Podkreli naley, i transformacja sama w sobie wyksztacia liczne
odmiany tak indywidualne jak charakterystyczne s regiony, w ktrych jest ona
przeprowadzana. Nie wystarczy bowiem mwi dzi o transformacji samej
w sobie. Kade stwierdzenie naley ucili, okreli czego konkretnie dotyczy.
Nie mona bowiem kategoryzowa, i wszystkie bye republiki radzieckie prze-
szy czy te przechodz jednakow tranzycj. Transformacja Europy rodkowej
posiada zupenie inne cechy ni ta zachodzca w Kaukazie Poudniowym.
Zmiany w Azji Centralnej44 nigdy nie bd porwnywalne do tych w Europie
Poudniowo-Wschodniej. Wynika to z faktu, i kad zmian transformacyjn
cechuje instrumentalne traktowanie demokracji45. Tym samym interesy
panujcych elit s odniesieniem dla realizowanych lub poszukiwanych
paradygmatw modernizacji a nie odwrotnie46. Partie polityczne w wielu
przypadkach przesiknite s trybalizmem i zasadami polityki klanowej, ktre
przekadaj si na efekty dziaa transformacyjnych. Przemiany w regionach s
bezporednim nastpstwem kreowania partykularnych interesw tyche elit.
Transformacja systemowa to czsto przejcie od nierozwinitego
socjalizmu do nierozwinitego kapitalizmu47, ktre moe rodzi rnego
rodzaju formy reimw pastwowych. Jednake osobliwoci historyczno-
kulturowe i polityczno-gospodarcze, a take trybalne48 problemy
44
M. Sikora-Gaca, Proces demokratyzacji i budowy spoeczestwa obywatelskiego w Azji Cen-
tralnej, [w:] L. Kacprzak, B. Koszel, A. Marcinkowski, Spoeczestwo obywatelskie jako dobro
wsplne, Pia 2012, s. 89-105.
45
Zob. T. Bodio, P. Zaski, Elity wadzy w Azji Centralnej. Tradycja. Modernizacja. Etnopolity-
ka, Warszawa 2008, s. 160.
46
Tame, s. 192.
47
Tame, s. 199.
48
Tame, s. 163.
20 | S t r o n a
transformujcych si pastw, prowadz do nowej optyki postrzegania pojcia

i roli partii politycznych.
Zmiany inicjowane przez partie polityczne s w pastwach regionu
w wikszoci adaptacyjne, nie kreacyjne49. Transformujcym si partiom
politycznym daleko bowiem do wzorcw europejskich, bliej natomiast do
tendencji azjatyckich.
Partyjne interesy ksztatuj proces decydowania politycznego, szczeglnie
w zakresie centralizacji i pesonalizacji wadzy. Trybalizm wyklucza poczucie
cywilizacyjnej i narodowo-politycznej misji, ktra integrowaaby cae
spoeczestwo. W demokracjach nieskonsolidowanych partie polityczne
nastawione s czsto na realizacj celw jednostkowych50, nie grupowych,
opartych na spersonalizowanych sektorach przemysowych51 i o korporacjonizm
klanowy52.
Partie polityczne podejmuj czsto decyzj nie uwzgldniajce we
waciwych proporcjach interesw wszystkich grup spoecznych53. Jednake
demokracja, ktra nie znalazla miejca w kulturze wielu narodw nie moe by
skadnikiem ich ycia; do niej po prostu trzeba doj, nie mona ustanowi jej
dekretem54. Na pozycj partii politycznych w sytemie partyjnym Republiki
Modawii skadaj si nastpujce czynniki55: 1) mentalno spoeczestwa,
2) niska kultura polityczna, 3) anomia, wyobcowanie i bezsilno obywateli,
4) tradycjonalizm, 5) trybalizm, 6) stereotypowo, 7) alienacja i izolacjonizm
oraz inne. Tym samym partie polityczne czsto nie podlegaj kontroli, to one
kontroluj.
Reformy pocztku i koca transformacji s tak samo istotne. Socjalistyczny
model pastwa nie tworzy moliwoci penego wykorzystania szans rozwoju,
jakie daje ustrj demokratyczny. System budowany przez Zwizek Radziecki
przez kilkadziesit lat wychowa kilka pokole ludzi, ktrzy przyjli jego zao-
enia i wychowywali swoich nastpcw. Kultywowanie historii Zwizku Ra-
dzieckiego utrwalio w pamici wielu narodw okrelone zasady postpowania,
ktre wychoway liczne pokolenia spoeczestw.
Wraz z kocem 1991 roku Zwizek Radziecki przesta istnie. Pitnacie
pastw ogosio deklaracje niepodlegociowe. Przed kadym z nich stano
due wyzwanie przeprowadzenia transformacji systemowej. Powstae republiki
49
Tame, s. 200, 204.
50
I.V. Paceva, Formirovanie regionalnoj politikodz.cyt.
51
S.M. Eliseev, A.G. Markarn, Vzaimootnoeni biznesa i vlasti v Armenii (oenkach eksper-
tov), www.isras.ru, dostp dnia: 17.06.2012.
52
S.P. Peregubov, Krupna korporai kak subekt publinoj polityki, Moskwa 2006, s. 130.
53
Zob. T. Bodio, P. Zaski, Elity wadzy wdz.cyt., s. 205.
54
Tame, s. 198.
55
Tame, s. 205, 207, 210.
21 | S t r o n a
o demokracji miay nike pojcie. W wikszoci z nich ideologia komunistyczna

bya nadal obecna. Dawna nomenklatura komunistyczna staa si bowiem pod-
staw dla budowania demokratycznych elit politycznych. Wadza koncentrowa-
a si w rkach byych przywdcw komunistycznych i ich otoczenia. Decyzje
podejmowane z lekcewaeniem demokratycznego pastwa prawa, zatwierdzane
byy przez parlamenty wyonione w bezporednich wyborach. Legitymizacja
spoeczestwa dla starej-nowej wadzy staa si rdem wielu prerogatyw,
ktre po dzie dzisiejszy maj realny wpyw na polityk tych pastw. Nieefek-
tywne funkcjonowanie systemw politycznych doprowadzio do wytworzenia
autorytarnych systemw wadzy. Opieray si one w gwnej mierze o aparat
przymusu i dziaalno sub bezpieczestwa. Na jawnych przeciwnikach poli-
tycznych systemu wymuszano posuszestwo wobec dzieryciela wadzy56.
Istota zmian instytucjonalnych wyraona jest zatem dowiadczeniem histo-
rycznym, moliwociami narodw, a take polityk pastwa. Due znaczenie
odgrywaj rwnie wiadomo obywateli, ugruntowana mentalno i kultura
polityczna. Istotnym elementem, ktry wpyn na zmiany systemowe w Repu-
blice Modawii, by okres od 1989 do 1991 roku, ktry w praktyce spoecznej
oznacza upadek doktryny komunizmu i ZSRR. Od tego momentu nastpia
ekspansja procesw zmian demokratycznych w Republice Modawii.
Liberalizacja ycia gospodarczego, harmonizacja prawa z normami mi-
dzynarodowymi i demokratyzacja spoeczno-polityczna, to pierwsze efekty
zmian systemowych zauwaalne w Modawii od 1993 roku. Zostay one przy-
piecztowane ogoszon w 1994 roku konstytucj rozpoczynajc nowy etap
transformacji kraju, w ktrym wpyw dowiadczenia midzynarodowego ode-
gra szczeglnie wan rol. Pocztkowy projekt konstytucji zaproponowany
przez prezydium parlamentarne czy w sobie zasady pastwa demokratyczne-
go i socjalistycznego. Nawizanie do polemiki radzieckiej odnajduje si rw-
nie w stwierdzeniu, i wadza pochodzi od pastwa, a nie od spoeczestwa -
ludu.
Konstytucja modawska gwarantuje szereg praw i wolnoci obywatelskich,
cile okrelajc tym samym ramy ich funkcjonowania w postaci obowizkw.
Dokument ten posiada rwnie wiele uchybie, pozostawiajc czonkom parla-
mentu moliwo uchylenia ustanowionego prawa bez potrzeby zmian konsty-
tucji. Istnieje bowiem szereg zapisw gwarantujcych swobody demokratyczne,
ktre pastwo moe ograniczy w sytuacjach przewidzianych w ustawach regu-
lujcych kwestie szczegowe. Tak jest w przypadku mniejszoci narodowych,
ktrym konstytucja nie zapewnia odpowiedniej ochrony. Art 15, pkt. 2 przewi-
duje stosowanie ogranicze praw mniejszoci, daje tym samym szerokie upraw-
56
M. Weber, Gospodarka i spoeczestwo. Zarys socjologii rozumiejcej, Warszawa 2002,
s. 1023-1026; W. Marciniak, Rozgrabione Imperium. Upadek Zwizku Sowieckiego i powstanie
Federacji Rosyjskiej, Krakw 2001, s. 71.
22 | S t r o n a
nienia dla rzdu, ktry poprzez nieujednolicone ustawodawstwo tworzy raczej

precedensy prawne ni stae prawo. Projekt modawskiej konstytucji jest kro-
kiem w kierunku demokratyzacji z jednej strony i elementarnym zachowaniem
uprawnie pastwa z drugiej. Konstytucja Republiki Modawii powinna zosta
uzupeniona o wiele rozwiza indywidualnych, w warunkach ograniczonych
kompetencji pastwa.
Dla zrozumienia istoty zmian systemowych w Republice Modawii, bardzo
wany jest fakt, i kraj ten zmuszony zosta do przyjcia i wprowadzenia warto-
ci demokratycznych i do jednogonego uznania ich jako podstaw dziaania
ycia politycznego. Podobne czynniki miay wpyw na uznanie statusu Gagauzji
i ofiarowanie jej autonomii z duymi uprawnieniami. Kwestia Naddniestrza nie
bya ju tak oczywista. Tendencje nacjonalistyczne wpywaj z pewnoci na
cz spektrum politycznego i radykalnie szkodz procesowi tworzenia instytu-
cji demokratycznych oraz wprowadzeniu mechanizmw pastwa prawa. Kom-
promisem politycznym jest uznawalno jzyka rosyjskiego jako drugiego
urzdowego i walka opozycji o podniesienie statusu jzyka narodowego.
W obliczu zakce zmian systemowych nastpuje konieczno narzucenia
przez organizacje midzynarodowe poszanowania zasad demokratycznych.
Prowadzi to do promowania polityki umiarkowanej w okresie przejciowym,
rosncych destruktywnych si ze strony Naddniestrza i negatywnych skutkw
rozwoju sceny politycznej. Konieczne staje si analizowanie stopnia interakcji
wewntrznych procesw w Modawii, szczeglnie w kontekcie regionalnym.
Proces odbudowy pastwa modawskiego jest konieczny dla zagwaranto-
wania niezalenoci wasnych wartoci i wzmocnienia ich roli w spoe-
czestwie.
Ksztatowanie si doktryny komunistycznej i podzia kontynentu na Zachd
i Wschd doprowadziy do wyodrbnienia dwch odmiennych typw pastw.
W systemie socjalistycznym wychowao si wiele pokole spoeczestw. Gdy
w 1991 roku Zwizek Radziecki przesta istnie, upragniona wolno staa si
faktem dla wielu krajw, co zaowocowao stopniowym ogaszaniem deklaracji
niepodlegociowych. Jednak sama suwerenno to nie wszystko, przed kadym
z tych pastw stano due wyzwanie przeprowadzenia transformacji systemo-
wej.
Wspczesna Republika Modawii od 1991 roku jest pastwem demokra-
tycznym57 i unitarnym58 z republikask form rzdw59. Parlament Republiki
Modawii jest nadrzdnym organem reprezentujcym spoeczestwo i wadz
57
The Constitution of the Republic of Moldova, Adopted on 29 July 1994, Monitorul Oficial al
Republic Moldova, No 1, 18.08.1994, Title I, General Principles, Article 1, The State of the Re-
public of Moldova, 3.
58
Tame, 1.
59
Tame, 2.
23 | S t r o n a
ustawodawcz60, skada si ze 101 czonkw61 wybieranych w gosowaniu po-

wszechnym, rwnym, bezporednim, opartym na wolnym prawie wyborczym62,
na okres 4 lat63. Rzd skada si z premiera, pierwszego wicepremiera, wice-
premierw i ministrw. Prezydent, po konsultacji z frakcjami parlamentarnymi,
wyznacza kandydata na premiera, ktry w cigu 15 dni od desygnowania zwra-
ca si do parlamentu o uzyskanie wotum zaufania. Parlament udziela zaufania
bezwzgldn wikszoci gosw oglnej liczbie deputowanych. Ministrw
powouje prezydent na wniosek premiera.
Gow pastwa jest prezydent64, wybierany od lipca 2000 roku przez par-
lament na kadencj 5-letni z moliwoci jednej reelekcji. Wadz wykonaw-
cz sprawuje rzd, na ktrego czele stoi premier powoywany przez parlament
na wniosek prezydenta. Kandydata na urzd prezydenta zgasza co najmniej
grupa 15 deputowanych. Za wybranego uwaa si kandydata, ktry uzyska
wikszo kwalifikowan 3/5 gosw oglnej liczby deputowanych. Prezy-
dent jest gow pastwa, reprezentuje jego interesy na zewntrz oraz wystpuje
w roli gwaranta suwerennoci, jednoci i integralnoci terytorialnej65.
W latach 1991-1996 prezydentem Modawii by Mircea Snegur. Petru Lu-
czinski sprawowa t funkcj w latach 1996-2001. Wybory wygra jako kandy-
dat Agrarno-Demokratycznej Partii Modawii. W 2001 roku ubiega si
o reelekcj, jednak zosta pokonany przez lidera Komunistycznej Partii Moda-
wii66. Wadimir Woronin po raz pierwszy kandydowa w wyborach prezydenc-
kich w 1996 roku.
Wrd zmian, jakie dokonay si w Republice Modawii od momentu odzy-
skania niepodlegoci, fakt wprowadzenia demokratycznych zasad ustrojowych,
na ktrych opiera ona swoj dziaalno, jest niezaprzeczalny. Mwic o trans-
formacji sceny politycznej tego kraju, naley wskaza celowo i etapy kolej-
nych zmian, wyraone przede wszystkim poziomem rozwoju elit politycznych
i wyborami parlamentarnymi.
Podstawowym ugrupowaniem politycznym w kraju jest zreformowana par-
tia komunistyczna, ktra odcina si od wpyww Rosji, opierajc swoj polity-
k na Unii Europejskiej, Stanach Zjednoczonych i pastwach Europy Zachod-
60
The Constitution of the Republic of Moldovadz.cyt., Chapter IV-Parliament, Section 1. Struc-
ture and Functioning, Article 60-Parliament as the Supreme Representative Body and Legislative
Authority, 1.
61
Tame, 2.
62
The Constitution of the Republic of Moldovadz.cyt., Article 61-Parliament Elections, 1.
63
The Constitution....dz.cyt., Article 63-Mandate Duration, 1.
64
The Constitution of the Republic of Moldovadz.cyt.., Chapter V, The President of the Repub-
lic of Moldova, Article 77-The President of the Republic of Moldova-the Head of the State, 1.
65
T. Godu, M. Cygnarowski, S. Dudek, P. Iwaniszczuk, dz.cyt., s. 298-300.
66
. Wrblewski, Petru uczinski, www.psz.pl, dostp dnia: 20.10.2006; www.president.md,
dostp dnia: 26.04.2008.
24 | S t r o n a
niej. Przyjcie takiego kursu polityki kraju uwaane jest za jedyn moliwo
wyjcia z kryzysu przede wszystkim ekonomicznego i spoecznego, gdy te
dwa czynniki w chwili obecnej s w Modawii najistotniejsze. Ksztatowanie
sceny politycznej opartej na pluralizmie i demokracji, to gwny kurs polityki
wewntrznej i zagranicznej. Polityka Rosji i zaangaowanie Kremla w konflikt
w Naddniestrzu, to podstawowe czynniki destabilizujce procesy transforma-
cyjne w Republice Modawii. Sprzeczno polega na tym, e przyjty kurs poli-
tyki prozachodniej jest gwn przyczyn zapaci ekonomicznej kraju bdcej
efektem pogorszenia si stosunkw z Rosj. Rozwj sceny politycznej budowa-
ny jest poprzez tworzenie procedur prawnych opartych na wzorcach zachodnio-
europejskich. Systematyczne wybory parlamentarne ksztatuj i rozwijaj ycie
polityczne kraju, natomiast rdem wszelkich zmian demokratycznych w Mo-
dawii s partie polityczne.
25 | S t r o n a
III
Instytucjonalizacja modawskich partii

politycznych
Instytucjonalizacja partii politycznych prowadzi do zmian w jej strukturach

i stopniowego przechodzenia z formy organizacji do prawnej instytucji67. Zda-
niem Ryszarda Herbuta instytucja polityczna to forma dynamicznej stabilizacji
ycia politycznego68, ktr Mancur Olson tumaczy jako zdefiniowanie okrelo-
nych zachowa69, natomiast Giovan Lanzara jako usankcjonowanie przeszoci
w teraniejszoci70. W krajach Europy rodkowej i Wschodniej partie politycz-
ne miay zapewni funkcjonowanie pluralistycznego systemu partyjne-
go, dlatego ustrojodawcy du wag przykadali do ustaw o partiach politycz-
nych, zapisw o wolnoci zrzeszania i gwarancjach pluralizmu politycznego
w prawodawstwie. Dowiadczenia pastw realnego socjalizmu znalazy swo-
je odzwierciedlenie w do szczegowych przepisach konstytucyjnych, doty-
czcych celw i funkcji partii politycznych oraz w oddzielnych ustawach
o partiach politycznych71. Instytucjonalizacja partii w pastwach realnego socja-
lizmu, z uwagi na instrumentalne traktowanie prawa, nie miaa adnego znacze-
nia72. Jej niski poziom zwizany by z nierozwinit demokracj wewntrzpar-
67
R. Herbut, Kategoria systemu partyjnego, [w:] W. Jednaka (red.), Wstp do teorii partii i sys-
temw partyjnych, Pozna-Wrocaw 2000, s. 180.
68
R. Herbut, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocawskiego, Wrocaw 2002, s. 44.
69
Zob.: M. Olson, The Logic of Collective Action, Harvard University Press, Cambridge 1966.
70
G. Lanzara, Self-Destructive Processes in Institution Building and Some Modest Countervailing
Mechanisms, European Journal of Political Research 1998, nr 33, s. 20.
71
J. Wojnicki, Partie polityczne i systemy partyjne w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej
po 1989 roku, [w:] T. Godlewski, Koseski A., K.A. Wojtaszczyk (red.), Transformacja systemo-
wa w krajach Europy rodkowej i Wschodniej 1989-2002, Bydgoszcz- Putusk 2003, s. 115.
72
M. Chmaj, W. Sok, M. migrodzki, dz.cyt., s. 159.
26 | S t r o n a
tyjn73, wynikajc z braku tradycji budowania i funkcjonowania pastwa de-

mokratycznego74.
Partie dziaajce w Europie rodkowej i Wschodniej s sabo zinstytucjona-
lizowane, a przez to niezdolne do radzenia sobie z wyzwaniami otoczenia75.
Instytucjonalizacja partii politycznych wie si z istnieniem zasad, ktre przy-
bieraj ramy formalno-prawne w postaci nadanych praw i obowizkw76, co jest
gwarantem przetrwania organizacji politycznej77. Prawo do tworzenia partii
i organizacji jest czci praw obywatelskich, goszon przez Powszechn De-
klaracj Praw Czowieka. Zostay one ujte rwnie w Konstytucji Republiki
Modawii i specjalnej ustawie regulujcej wszelkie kwestie z tym tematem
zwizane. Podstaw prawn dziaalnoci partii politycznych w Republice Mo-
dawii jest ustawa z 17 wrzenia 1991 roku Prawo Republiki Modawii doty-
czce partii oraz organizacji spoeczno-politycznych. Reguluje ona warunki
i podstawy dla tworzenia, organizowania i rozwizywania partii, bd te in-
nych organizacji spoeczno-politycznych, tworzc tym samym ramy dziaania
poprzez ograniczenie swobody podmiotw politycznych78. Instytucjonalizacja
ma na celu zjednanie sobie elektoratu celem dziaa politycznych 79. Stanowi
prb nadania aktorom politycznym konkretnego znaczenia80 i powizania pro-
cesw transformacyjnych z instytucjonalizacj81 poprzez powstanie nowych
rde wpyww i wadzy, ktre tworz rne sploty suwerennoci pastwo-
wej82.
Partie i inne organizacje spoeczno-polityczne tworzone s z dobrej woli
obywateli i oparte s na wsplnych ideaach i celach, ktre przyczyniaj si do
wypenienia politycznej woli ludnoci przez zdobywanie wadzy pastwowej
73
F.L. Wilson, Sources of Party Transformation: The Case of France, [w:] P. Merkl, (red.),
Western European Party Systems, Western European Party Systems, Free Press, New York 1980,
s. 250.
74
R. Herbut, dz.cyt., s. 65.
75
Organizacyjna sabo partii politycznych, zostaa w nie wbudowana jako genetyczna tenden-
cja. Zob.: E. Nalewajko, Protopartie czy protosystem? Szkic do obrazu polskiej wielopartyjnoci,
76
J. Sroka, Proces instytucjonalizacji partii politycznych, [w:] W. Jednaka (red.), Wstp do teorii
partii i systemw partyjnych, Pozna-Wrocaw 2000, s. 80-81.
77
S. Huntington, Political Order in Changing Societies, Yale Univessity Press, New Haven 1968,
s. 15.
78
G. ODonnell, Delegative Democracy, Journal of Democracy 1994, nr 7, s. 57.
79
M. Kamrava, Politics and Society in the Developing World, Routledge, London and New York
2000, s. 2-3.
80
S. Biele, Tosamo midzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 229.
81
Zob.: K. ukowska, Powizania instytucjonalne Polski z gospodark wiatow, Instytut Roz-
woju i Studiw Strategicznych, Warszawa 1994.
82
Zob.: L. Sklair, Sociology of the global System, Harvester Wheatsheafeaf, Londyn 1991.
27 | S t r o n a
i udzia w yciu politycznym83. Wg art.1, Kodeksu Wyborczego Republiki

Modawii pojcie partii odnosi si do dobrowolnych organizacji obywatelskich,
zorganizowanych i zarejestrowanych zgodnie z prawem partyjnym i innych
organizacji spoeczno-politycznych84.
Pojcie organizacji spoeczno-politycznej odnosi si rwnie do: frontw,
unii i masowych ruchw politycznych. Ustawa ta nie reguluje natomiast dzia-
alnoci niezalenych organizacji obywatelskich, nieuczestniczcych w dziaal-
noci pastwowej85.
Obywatele Republiki Modawii maj prawo do dobrowolnego uczestnictwa
w partiach i organizacjach spoeczno-politycznych86. Czonkami partii lub orga-
nizacji mog zosta obywatele, ktrzy ukoczyli osiemnasty rok ycia. Obywa-
tele speniajcy te kryteria mog uczestniczy w strukturach tylko jednej partii
lub organizacji. Czonkiem innej partii lub organizacji mona sta si dopiero
po rezygnacji z czonkostwa w poprzedniej partii lub organizacji87. Partie i or-
ganizacje spoeczno-polityczne Republiki Modawii mogy do 2007 roku zgod-
nie z wasn wol czy si w bloki, unie, federacje i stowarzyszenia88. Status
czonka partii lub organizacji okrelany jest przez kade ugrupowanie samo-
dzielnie89. Po nowelizacji ustawy wprowadzono zakaz tworzenia blokw
wyborczych. Jest to rozwizanie sprzyjajce PKRM, poniewa wielu ugrupo-
waniom wystpujcym w blokach droga do parlamentu zostaa zamknita.
Komunici maj du szans na uzyskanie wikszoci w wyniku przejcia man-
datw ugrupowa, ktre nie przekroczyy koniecznego progu. W ten sposb
PKRM moe uzyska gosy wyborcw, ktrzy wybior ugrupowania nie wcho-
dzce w skad parlamentu. Maym partiom politycznym trudno jest pokona
podwyszony z 4 do 6% prg wyborczy90, umoliwiajcy wejcie do parlamen-
tu.
Partie i organizacje spoeczno-polityczne dziaaj w oparciu o Konstytucj
Republiki Modawii i inne reguy pastwa prawa obowizujce w kraju91. Or-
gany przedstawicielskie partii lub organizacji musz znajdowa si na terenie
Republiki Modawii92. Istnieje zakaz dziaalnoci partii lub organizacji zagra-
83
Law of the Republic of Moldova on, Parties and Other Socio-Political Organizations, No 718-
XII of 17.09.91, Vestile No 11-12/106, 1991, art. 1.
84
Electoral Code, No 1381-XIII of 21.11.97, Monitorul Oficial al R.Moldova No 81/667 of
08.12.1997, art. 1.
85
Law of the Republic of Moldova on, Parties...dz.cyt., art. 1, 1.
86
Tame, art. 2, 1.
87
Tame, art. 2, 2.
88
Tame, art. 2, 3.
89
Tame, art. 3.
90
Dane na rok 2008.
91
Tame, art. 4, 1.
92
Tame, art. 4, 2.
28 | S t r o n a
nicznych i przedstawicielstw93, a take powoywania ugrupowa zmilitaryzo-

wanych94.
Partia, zanim zyska poparcie w wyborach, musi rozwin ywotn organi-
zacj, treciwy program polityczny i efektywne strategie dziaania95. Kada
z partii lub organizacji spoeczno-politycznych przed zarejestrowaniem swojej
dziaalnoci musi przedstawi nastpujce informacje: nazw partii lub organi-
zacji, cel i drog realizowania swoich zamierze programowych, kryteria uzy-
skiwania czonkostwa i pozbawiania go, prawa i obowizki czonkw, proces
ksztatowania wadz partyjnych lub organizacyjnych, ich kompetencje
i uprawnienia, strategi uchwalania prawa i zasad dziaalnoci, rda finanso-
wania, zasady, na podstawie ktrych partie lub organizacje mog by reorgani-
zowane i rozwizywane oraz sposb wyznaczania kandydatw startujcych
w wyborach96.
Partia lub organizacja spoeczno-polityczna musi posiada co najmniej
200097 aktywnych czonkw98, program i okrelone struktury wadzy99. Nazwy
i symbole partii lub organizacji spoeczno-politycznych nie mog si powiela.
Kada zmiana w nazwie wie si z potrzeb ponownej rejestracji100.
Pastwo jest gwarantem przestrzegania praw i legitymizacji interesw partii
oraz organizacji spoeczno-politycznych poprzez weryfikacj ich dziaalnoci
z Konstytucj. Ingerencja wadz pastwa w dziaalno partii lub organizacji
jest cakowicie zakazana, oprcz sytuacji wyjtkowych, przewidzianych pra-
wem101. Czonkami partii nie mog by: onierze, pracownicy Departamentu
Spraw Wewntrznych, Departamentu Bezpieczestwa, Urzdu Celnego, s-
dziowie, prokuratorzy, inspektorzy pastwowi, pracownicy mediw prasy,
radia, telewizji. Czonkowie partii lub organizacji, powoani na jedno
z wymienionych stanowisk, zobowizani s do zawieszenia swojego czonko-
stwa na czas sprawowania funkcji, najpniej do 10 dni po uzyskaniu nomina-
cji102. W Republice Modawii istnieje zakaz propagowania idei partyjnych lub
93
Tame, art. 4, 3.
94
Tame, art. 4, 4.
95
M. Grabowska, Partie i systemy partyjne w demokracjach a przypadek Polski [w:] M. Grabow-
ska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziay spoeczne, partie polityczne i spoeczestwo
obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, Warszawa 2001, s. 46.
96
Law of the Republic of Moldova on, Parties...dz.cyt, art. 5, 1.
97
Pierwotna ustawa z 1991 r., mwia o 5000 minimalnej liczby czonkw.
98
Tame, art. 5, 2; J. Wolnicki, Nowa ustawa o partiach politycznych i jej wpyw na modawsk
scen polityczn, Infotag News Agency, www.infotag.md, dostp dnia: 10-11.01.2008.
99
Law of the Republic of Moldova on, Parties...dz.cyt., art. 5, 3.
100
Tame, art. 7.
101
Tame, art. 9.
102
Tame, art. 10.
29 | S t r o n a
organizacji spoeczno-politycznych w jakichkolwiek pastwowych placwkach

naukowych, na kadym poziomie edukacji103.
Finansowanie partii i organizacji spoeczno-politycznych nie moe pocho-
dzi od innych pastw, zagranicznych instytucji i przedsibiorstw, osb nie
posiadajcych obywatelstwa, pastwa i jego instytucji, w sposb inny ni ten
przewidziany prawem, przedsibiorstw, ktre posiadaj wicej ni 20% kapitau
zagranicznego, nie zarejestrowanych organizacji obywatelskich, ofiarodawcw
anonimowych. Partie i organizacje spoeczno-polityczne nie maj prawa do
otwierania kont w bankach zagranicznych i lokowania na nich pienidzy, musz
posiada konta w instytucjach finansowych dziaajcych na terenie Republiki
Modawii104.
rodki finansowe partii i organizacji mog pochodzi z: opat czonkow-
skich, korzyci finansowych otrzymywanych od rodkw informacji masowej,
sprzeday literatury i innych materiaw propagandowych, posiadajcych sym-
bol partii, wystaw, wykadw, ofiar od osb fizycznych i osb prawnych,
oprcz przypadkw wskazanych prawem (art.12), a take z innych rde nie
zabronionych przez prawo105. Zgodnie ze znowelizowan ustaw z 2007 roku,
partie polityczne bd otrzymyway z budetu pastwa 0,2% jego dochodw
(ok. 30 mln lei). Pocztkowo zapis o finansowaniu partii mia wej w ycie
1 stycznia 2008 roku, ale ostatecznie stao si to 1 lipca 2009. Opozycja prote-
stowaa przeciwko przesuniciu tego terminu, gdy pozbawio j to w duej
mierze rodkw na prowadzenie kampanii wyborczej przed wyborami parla-
mentarnymi w 2009 roku. Sytuacja finansowa opozycji pogorszya si rwnie
w wyniku wprowadzenia zakazu finansowania ze strony podmiotw zagranicz-
nych.
Partie i organizacje spoeczno-polityczne uzyskuj osobowo prawn
z chwil ich rejestracji. O rejestracji partii lub organizacji decyduje Minister-
stwo Sprawiedliwoci na podstawie dokumentw zoonych przez poszczeglne
ugrupowania106. Ministerstwo musi przedstawi swoj decyzj w cigu miesica
od daty zoenia wniosku o rejestracj107. W przypadku braku zgody na reje-
stracj partia lub organizacja ma prawo odwoa si od tej decyzji do Najwy-
szego Trybunau Sprawiedliwoci, jednak nie pniej ni 10 dni od wydania tej
decyzji108. Wszystkie symbole, znaki i flagi wykorzystywane przez partie i or-
ganizacje musz rwnie przej procedur rejestracji109.
103
Tame, art. 11.
104
Tame, art. 12.
105
Tame, art. 23.
106
Tame, art. 15, 1.
107
Tame, art. 15, 2.
108
Tame, art. 15, 3.
109
Tame, art. 17.
30 | S t r o n a
Dziaajce i zarejestrowane partie polityczne zobowizane s do: udostp-

niania informacji o swojej dziaalnoci, posiadania w swoich strukturach insty-
tucji zajmujcej si przekazywaniem tych informacji, uczestniczenia
w wyborach wszystkich szczebli administracyjnych, wykorzystywania pa-
stwowych rodkw informacji masowej zgodnie z obowizujcym prawem,
przestrzegania wszelkich praw Republiki Modawii. W przypadku ich modyfi-
kacji, dostosowywania swoich uregulowa prawnych do uregulowa pastwo-
wych w cigu 15 dni. W przypadku nie wpynicia dokumentw pastwo ma
prawo zawiesi dziaalno partii110.
Organami rzdzcymi partii lub organizacji s: Kongres, Konferencja oraz
przedstawicielski organ rzdzcy w okresie midzy posiedzeniami kongresw
lub konferencji. Status partii lub organizacji moe zapewnia rzdzenie take
innym ciaom partyjnym. W tym wypadku ich obowizki powinny by jasno
okrelone przez status. Kongres lub konferencja zwoywane s przynajmniej co
4 lata przez organ upowaniony do tego zgodnie ze statutem111.
Czonkostwo w partii lub organizacji jest dobrowolne. Czonkowie partii
lub organizacji maj takie samo prawo do gosowania, a wszystkie gosy s
sobie rwne112. Prawo do posiadania majtku przez partie i organizacje jest
uregulowane przez prawo. Partie i organizacje nie mog posiada ziemi, przed-
sibiorstw przemysowych oraz nie mog prowadzi dziaalnoci reklamowej
i ekonomicznej. Zabronione przez pastwo jest rwnie posiadanie i depono-
wanie, bd utrzymywanie broni, substancji wybuchowych lub innych materia-
w zagraajcych bezpieczestwu i yciu obywateli113. Partie i organizacje
maj prawo ujawnia informacje o swojej dziaalnoci dla rozpowszechniania
swoich idei, celw i programu. Mog powoywa wasne rodki informacji ma-
sowej, za wyjtkiem radia i telewizji, i korzysta z mediw pastwowych zgod-
nie z obowizujcym prawem114.
Partie i organizacje, ktre szkodz interesowi pastwa przez swoje niele-
galne dziaania, musz zrekompensowa powstae straty stronom poszkodowa-
nym z wasnych rde zgodnie z obowizujcymi przepisami115. Ministerstwo
Sprawiedliwoci zawiesza dziaalno partii lub organizacji spoeczno-
politycznej w przypadku, gdy dziaalno ta naruszya Konstytucj, bd nie
dostosowaa si do wymaga postawionych w rozporzdzeniu. Podczas kampa-
nii wyborczej dziaalno partii lub organizacji moe zawiesza Sd Najwyszy.
Partia lub organizacja z zawieszon dziaalnoci nie moe korzysta ze rod-
110
Tame, art. 18.
111
Tame, art. 19.
112
Tame, art. 21.
113
Tame, art. 22.
114
Tame, art. 25.
115
Tame, art. 28.
31 | S t r o n a
kw informacji masowej, agitacji, wykonywa operacji bankowych albo innych

dziaa dotyczcych posiadania majtku i uczestnictwa w wyborach116.
Przerwanie dziaalnoci partii lub organizacji nastpuje w przypadkach:
podjcia decyzji o samorozwizaniu zgodnie ze statutem oraz w momencie
wydania decyzji przez Sd Najwyszy. Partia lub organizacja koczy swoj
dziaalno po zakoczeniu procedury likwidacji i wykluczenia z Rejestru Partii
i Organizacji117. Zgodnie ze statutem i obowizujcym prawem, partie
i organizacje maj prawo uczestnictwa w stowarzyszeniach midzynarodo-
wych, utrzymywania kontaktw z organizacjami midzynarodowymi i podpi-
sywania porozumie118. W nowelizacji ustawy z 2007 roku zrezygnowano
z zapisu zakazujcego promocji przez partie idei sprzecznych z konstytucj. Jest
to zapis korzystny dla opozycji, ktra opowiada si za przystpieniem neutral-
nej Modawii do NATO. Ministerstwo sprawiedliwoci nie ma prawa zawiesza
dziaalnoci partii, jest to moliwe tylko w oparciu o decyzj sdu.
116
Tame, art. 29.
117
Tame, art. 30.
118
Tame, art. 35.
32 | S t r o n a
33 | S t r o n a
IV
Pierwsze partie polityczne
W czasie swojej stosunkowo dugiej i burzliwej historii, Modawia pooona

bya na styku kilku sfer wpyww119 Europy rodkowej, Poudniowo -
Wschodniej i Wschodniej120, z czego najistotniejsze w dzisiejszych czasach
wydaj si te, ktre podporzdkoway to pastwo Zwizkowi Radzieckiemu.
Modawia jest typowym przykadem pastwa, ktre zostao, jak pisa Karen
Crawford porwane i zwizane z Rosj121. Samuel Huntington stwierdzi, e
zmiana systemu w Republice Modawii nastpia tylko i wycznie w wyniku
upadku ZSRR122. Nie byo w tym kraju odrodkowych i samoistnych przesa-
nek, ktre doprowadziy do upadku realnego socjalizmu. Komunizm w Moda-
wii zamieniono na demokracj, gdy rozpady si fundamenty, ktre go tworzy-
y i budoway. Skutki polityki etno-kulturalnej ZSRR w byych republikach
radzieckich w duym stopniu wyznaczyy drog do ich niepodlegoci123.
Europa rodkowa i Wschodnia, czujc agoni imperium radzieckiego, or-
ganizowaa ruchy protestu, w ktrych potpiano ideologi totalitarn, jako co
przeciwnego demokracji. W Kiszyniowie natomiast protesty organizowane
przez studentw i intelektualistw miay na celu odrodzenie narodowe, odzy-
skanie wiadomoci historycznej, prawo do mwienia i pisania w jzyku ojczy-
stym124.
W grupie narodw Europy rodkowo-Wschodniej125, nard modawski kla-
syfikujemy jako ten, ktry nigdy nie mia samodzielnego pastwa126 lub okresy
119
M. Kuczyski, Krwawica Europa-konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1999-2000. To
historyczne i stan obecny, Warszawa 2001, s. 151-170.
120
O. Serebian, Geopolityczne uwarunkowania Republiki Modawii, Zeszyty Naukowe Koa
Wschodnioeuropejskiego Stosunkw Midzynarodowych 2003, nr 2, s. 10.
121
K. Cawford, East Central European Politics Today, Manchester 1996, s. 3.
122
S.P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995, s. 112-113.
123
G. Cojocaru, Ruch niepodlegociowy i przemiany spoeczno-polityczne w Modawii (Modo-
wie), Zeszyty Naukowe Koa Wschodnioeuropejskiego Stosunkw Midzynarodowych 2003,
nr 2, s. 7.
124
Tame.
125
J. arnowski wyrnia jeszcze pastwa, ktre utraciy niepodlego w czasach nowoytnych
i narody, ktre utraciy niepodlego w czasie redniowiecza; J. arnowski, W sprawie genezy
34 | S t r o n a
te byy na tyle krtkie, e wyksztacenie indywidualnych struktur spoecznych

i pastwowych byo niemoliwe. Ogoszenie w 1917 roku Modawskiej Repu-
bliki Demokratycznej byo prawdopodobnie jedynym dowiadczeniem pa-
stwowo-twrczym Republiki Modawii do czasu zaistnienia suwerennego pa-
stwa 27 sierpnia 1991 roku.
W 1918 roku Modawska Republika Demokratyczna zostaa zjednoczona
z Rumuni. W 1940 roku ZSRR zaanektowao i przyczyo Besarabi. Od tego
momentu a do pocztku ruchu niepodlegociowego (koniec lat 80.) kraj ce-
choway: brak wasnoci prywatnej, rusyfikacja, deportacje, komunizacja pro-
wincji oraz nacjonalizacja127. System komunistyczny wyklucza wartoci, zasa-
dy i instytucje charakterystyczne dla demokracji, w tym przede wszystkim
uniemoliwia konkurencyjno ycia politycznego128. Przez to proces formo-
wania systemw partyjnych w pastwach Europy rodkowo-Wschodniej trwa
nadal129, dajc rezultat prowizorycznego spoeczestwa obywatelskiego130. Li-
beralizacja reimu komunistycznego, rozpoczta przez Gorbaczowa, daa im-
puls do powstawania rnych struktur spoecznych131, stopniowego formowania
si spoeczestwa obywatelskiego, a take uregulowania kwestii jzyka naro-
dowego.
Historia ruchu niepodlegociowego w Republice Modawii moe by po-
dzielona na dwa etapy. Pierwszy to koniec lat 80., bdcy okresem nacjonali-
zmu modawskiego, w ktrym wystpuje tendencja do wyodrbniania Moda-
wian jako nacji politycznej z tak zwanego narodu radzieckiego. Rwnie w tym
czasie utworzyy si przesanki do powstania organizacji, ktre miay stan na
czele ruchu niepodlegociowego. 27 maja 1988 roku na zebraniu generalnym
Zwizku Pisarzy Modawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wystpio-
no z inicjatyw utworzenia Modawskiego Ruchu Demokratycznego w celu
podtrzymania restrukturyzacji, swobody wypowiedzi, stabilizacji i pluralizmu
partyjnego, wstpienia na drog przemian, wyjcia ze skadu ZSRR, uzyskania
systemu pastw narodowych w Europie rodkowej i Poudniowo-Wschodniej po 1918 roku,

Kwartalnik Historyczny 1970, nr 3, s. 585-602.
126
W. Paruch, K. Trembicka, Wsplnota czy rozbieno dowiadcze. O historycznych ze-
wntrznych uwarunkowaniach przebudowy w Europie rodkowo-Wschodniej po 1989 roku [w:] J.
Rybczyska (red.) Europa rodkowo-Wschodnia. Region, pastwa i spoeczestwa w czasie
transformacji, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000, s. 17.
127
G. Cojocaru, dz.cyt., s. 7, 8.
128
Tame.
129
W. Sok, Ksztatowanie si partii politycznych i systemw partyjnych w rodkowoeuropej-
skich pastwach postkomunistycznych, Atheneum 1998, nr 6, s. 95-110.
130
E. Wnuk-Lipiski, Osobowo struktury monocentrycznego spoeczestwa masowego [w:] J.
Mucha i in. (red.), Spoeczestwo polskie u progu przemian, Wrocaw 1991, s. 143-155.
131
V.V. Bakatin, Izbawlenie ot KGB, Moskwa 1992, s. 49.
35 | S t r o n a
cakowitej suwerennoci, przyjcia ustawy dotyczcej funkcjonowania jzy-

kw132.
Drugi etap ksztatowania ruchu niepodlegociowego obejmuje pocztek lat
90. XX wieku i tworzenie Frontu Politycznego Modawii, pniejszego Frontu
Narodowego133, ktry po delegalizacji partii komunistycznej w 1991 roku sta
si jedyn suszn parti w kraju. Idea wyzwolenia narodowego, przewaaa nad
ideami odrodzenia demokracji134.
Tendencje niepodlegociowe ujawniy si w Modawii po zainicjowaniu
reform politycznych przez Michaia Gorbaczowa. Deklaracj Niepodlegoci
ogoszono 27 sierpnia 1991 roku135. Przyjcie ustawy o partiach politycznych
i innych organizacjach spoeczno-politycznych dao pocztek i prawne podsta-
wy do tworzenia i rozwoju wielopartyjnoci w Republice Modawii. Siy poli-
tyczne tego kraju byy sabe, poszukiway wasnej tosamoci. Narastaa
potrzeba stworzenia zupenie nowej organizacji, tradycji, ktra uwzgldni za-
szoci historyczne i oglnie przyjte normy postpowania136. Donald Kelly
okrela to zjawisko jako istnienie i zachowanie pluralizmu, ale brak jego insty-
tucjonalizacji, ktra pomogaby stworzy prawdziwy system wielopartyjny137.
Pocztkowo Zachd podchodzi do tego faktu z rezerw, nadal uwaajc
Modawi za cz ZSRR138. Po jego upadku w grudniu 1991 roku Wsplnota
Europejska uznaa suwerenno Republiki Modawii. Potwierdzia tym samym
niezaleno kraju nad caym terytorium byej Modawskiej Socjalistycznej
Republiki Radzieckiej139. Do wadzy dosza elita140, uksztatowana w procesie
emancypacji narodowej, ktra nie potrafia utrzyma wadzy, poniewa przy-
braa prozachodni kierunek polityki, co szybko wywoao objcie modawskiej
gospodarki rosyjsk blokad ekonomiczn.
To zdarzenie jeszcze bardziej podzielio ludno Modawii i elity, wyod-
rbniajc dwie grupy: reformistw (chccych niepodlegoci lub zjednoczenia
132
G. Cojocaru, dz.cyt., s. 6-9.
133
Front Narodowy dziaa w Republice Modawii w latach 1989-1992. Czonkowie tego ugru-
powania wraz z Demokratycznym Ruchem Modawii z lat 1988-1989 i Chrzecijasko-
Narodowym Frontem Modawii (1992-1999), utworzyli w latach pniejszych Chrzecijasko-
Ludowa Parti Demokratyczn, ktra w 1998 roku wraz z Sojuszem dla Przeksztace i Reform
i Demokratyczn Parti Modawii utworzya Modawsk Parti Demokratyczn (2000).
134
135
J. Wrbel, UE a Modowa, Prace OSW 2003, nr 13, s. 17.
136
D.R. Kelley, The Democratic Revolution in the U.S.S.R.: Can the System Cope with Plural-
ism? Midsouth Political Science Journal 1992, nr 13, s. 31.
137
Tame, s. 31.
138
O. Serebrian, dz.cyt., s. 17.
139
Zob.: J. Wrbel, UE a Modowa, Prace OSW 2003, nr 13.
140
Starano si zwrci szczegln uwag na fakt istnienia wrd modawskich elit politycznych
wyranych tendencji nacjonalistycznych; Por. G. Simon, Die Desintegration der Sowjetunion
durch die Nationen und Republiken, Berichte des BIOSt 1991, nr 25, s. 33.
36 | S t r o n a
z Rumuni141) i konserwatystw (dziaajcych na korzy interesw rosyjskich).

Podzia ten spowodowa, e w Republice Modawii nie byo adnych przedsi-
wzi zmierzajcych do ostatecznego ksztatowania pastwowoci, a konstytu-
cj przyjto dopiero trzy lata pniej, po dojciu do wadzy Agrarnej Partii De-
mokratycznej. Rosncy nacjonalizm rumuski na pocztku lat 90. XX wieku
sta si czciow przyczyn wybuchu konfliktw separatystycznych w Gagau-
zji i Naddniestrzu142.
Polityka, prowadzona przez Front Narodowy w pierwszych latach po ogo-
szeniu niepodlegoci, odbia si na i tak napitej sytuacji w pastwie, powodu-
jc powstanie kontrelity, ktra dosza do wadzy na fali ruchu niepodlegocio-
wego. W 1992 roku wraz z eskalacj konfliktu w Naddniestrzu nastpi upadek
Frontu Narodowego, ktry obarczono win za zaistnia sytuacj. W tym te
roku Republika Modawii wstpia do ONZ, a w 1993 roku kraj wprowadzi
wasn walut leja modawskiego. W 1994 roku, gdy w wyborach parlamen-
tarnych zwyciya Agrarna Partia Demokratyczna, idee ruchu niepodlego-
ciowego nie miay ju takiego powodzenia, jak pod koniec lat 80.
i na pocztku lat 90. XX wieku. Jednake odegray one szczeglnie wan rol
w odrodzeniu narodowym Republiki Modawii, sprzeciwie zjednoczenia z Ru-
muni143, dajc prawo do mwienia w jzyku ojczystym, do pisania w alfabecie
aciskim, do odkrycia prawdy historycznej, o ktrej w Modawii nie dyskuto-
wao si otwarcie144. Wyrazem elementarnych de do zjednoczenia z Rumu-
ni byo przyjcie w niezmienionej formie rumuskiego hymnu i flagi, ktra
rni si tylko centralnie umieszczonym godem145.
Przyjcie reimu demokratycznego stao si niejako ide i wzorem146, do
ktrego ksztatujce si pastwo modawskie usilnie dyo. Stopniowo pod
wpywem ksztatowania wzorcw rywalizacji wyborczych i ustaw prawnych,
partie polityczne, ktre zaczy powstawa w Republice Modawii, przybieray
form coraz to bardziej profesjonalnych ugrupowa, posiadajcych swoje elity
141
Wspczenie uwaa si, i zbyt due zaangaowanie pastwa rumuskiego w konflikt
w Modowie oraz wspieranie idei zjednoczenia, suy wycznie odwrceniu uwagi spoecze-
stwa od problemw wewntrznych kraju oraz stanowi zagroenie dla bezpieczestwa regionu;
Por. B. Koszel, Mitelleuropa rediviva? Europa rodkowo i Poudniowo-Wschodnia w polityce
zjednoczonych Niemiec, Pozna 1999, s. 230.
142
S.J. Chinn, S. Ropers, Ethnic Mobilization and Reactive Nationalism: The Case of Moldova,
Nationalities Papers 1995, nr 23, s. 291-325; W. Crowther, Ethnic Politics and the Post-
Communist Transition in Moldova, Nationalities Papers 1998, nr 26, s. 147-64.
143
A.U. Gabanyi, Moldova im Spannungsfeld zwischen Ruland, Rumnien und der Ukraine,
Berichte des BIOSt 1996, nr 16, s. 28.
144
145
P. Szot, Modawska Myszka Mickey, Polityka 2004, nr 41, s. 58.
146
C. Znamierowski, Szkoa prawa-rozwaania o pastwie, Warszawa 1988, s. 470-472.
37 | S t r o n a
i wpywy w spoeczestwie147. Rozwijajce si prawodawstwo zaowocowao

tendencje zmiany, optymalizujc tym samym ycie polityczne w kraju148
i ksztatujc proces instytucjonalizacji partii politycznych Modawii poprzez
wybory149.
W 2008 roku na modawskiej scenie politycznej byo zarejestrowanych
i dziaao 15 partii politycznych, wrd ktrych tylko 8 przeszo proces instytu-
cjonalizacji. Do 17 wrzenia 1991 roku w Republice Modawii odnotowano 13
ugrupowa o charakterze spoecznym i politycznym. Przeomem w tworzeniu
organizacji byo przyjcie Ustawy o partiach politycznych i innych organiza-
cjach spoeczno-politycznych. Do 30 wrzenia 1998 roku pojawio si 55 ugru-
powa spoeczno-politycznych, charakteryzowanych w wikszoci jako partie
polityczne. Spord nich przetrwao 30 ugrupowa. Dane dla lat 1991 i 1998
pokazuj liczb zarejestrowanych ugrupowa politycznych przed i po przyjciu
Ustawy o partiach politycznych w Republice Modawii. Najwiksza tendencja
wzrostowa bya widoczna przed wyborami parlamentarnymi w roku 1993
i 1997. Wprowadzenie ram prawnych w stosunku do ksztatowania ugrupowa
politycznych, uregulowao tendencje wzrostowe i instytucjonalizacj partii poli-
tycznych w Modawii150. Duym problemem systemu partyjnego Republiki jest
pochodzenie ugrupowa. W tym aspekcie wyrniamy tzw. ugrupowania
z wewntrz, wyksztatowane na bazie Frontu Narodowego i z zewntrz,
niebdce spadkobiercami pierwszych, demokratycznych elit politycznych.
Kwestie tworzenia ugrupowa politycznych wynikaj z pewnych zaszoci
historycznych i pierwotnych kwalifikacji systemu151. Szczeglnie istotna jest tu
utworzona przez krajow rewolucj elit Frontu Narodowego opcja centrowa,
majca swe odbicie w kocu lat 80. i poowie lat 90. XX wieku. Okres ten wy-
raony jest za porednictwem intensywnie ksztatujcego si wpywu spoe-
czestwa na polityk kraju. Z tego etapu wyksztatoway si aktualne wymiary
polityki kulturowej i zagranicznej Republiki Modawii, wynikajce niejako
z pomiaru istniejcego obecnie systemu partyjnego152.
147
D. Ilauk, Partijnye politieskie lity v Respublike Moldova: problemy formirowani, MOL-
DOSCOPIE (Problemy politieskovo analiza), Kiinev 1995, s. 27-44.
148
J.E. Lane, S.O. Ersson, Politics and Society in Western Europe, Sage Publications 2-nd ed,
London 1991, s. 113.
149
R. Rose, T.M. Mackie, Do Parties Persist or Fail? The Big Trade-Off Facing Organizations,
[w:] K. Lawson and P.H. Merkl (red.), When Parties Fail: Emerging Alternative Organizations,
Princeton Univ. Press, Princeton 1988, s. 536.
150
M. Duverger, Political Parties, Metuen, London 1964, s. 13-14.
151
V. Cujb, Geneza partidelor politice n Republica Moldova: general i particular
Pluripartidismul n Moldova: esena i specificul formrii, CAPTES, Chiinu 2000, s. 47-51.
152
Do wnioskw tych dochodzi Monga na podstawie teorii Lipseta i Rokkana; S. Lipset,
S. Rokkan, Cleavages Structures, Party Systems and Voter Aligments [w:] S. Lipset, S. Rokkan,
Party Systems and Voter Aligments, Free Press, New York 1967, s. 1-84.
38 | S t r o n a
Elementy, o ktrych mowa, cechuje wielopoziomowo w ksztatowaniu,

wynikajca przede wszystkim z braku dowiadczenia pastwowoci modaw-
skiej i zgodnoci teorii pastwa wrd modawskich elit politycznych. Spek-
trum konfrontacji politycznej prowadzi do wyonienia dwch koncepcji przy-
szociowych dla rozwoju Modawii. Pierwsza oscyluje w kierunku Zachodu,
wzywajc Modawi do poczenia z Rumuni, druga natomiast odnosi si do
korzeni sowieckich i wsppracy z Rosj, bez koniecznoci walki o niezale-
no Republiki153. Ogromne znaczenie w ukadzie si politycznych od poowy
lat 90. XX wieku maj rwnie stosunki spoeczno-gospodarcze. Wikszo
obywateli Republiki Modawii kwalifikuje si jako ubogich154. Sytuacja ta bez-
porednio wpywa na ksztat programw partii, ktre w wikszoci za gwny
cel stawiaj popraw warunkw bytowych spoeczestwa. Szczeglnie jest to
widoczne w hasach lewicy, dajc tym samym skuteczne poparcie komunistom.
Nazewnictwo partii politycznych w Republice Modawii czsto jest od-
zwierciedleniem orientacji ideologicznych ugrupowa155. Wnioski te wysnuwa
V. Monga na podstawie typologii Daniela Seilera156, biorc pod uwag kore-
lacje partii politycznych z ukierunkowaniem na wpywy ideologii zachodnich
bd ich brak. Na podstawie prowadzonych bada zauwaa157, e w Republice
Modawii istnieje tendencja do zwikszania korelacji midzy nazwami partii
a nawizaniem do tradycji i ideologii zachodnich. Na podstawie przeprowadzo-
nej analizy, charakter partii politycznych okrela jako wielozadaniowy.
W okresie istnienia Modawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
praktyki radzieckiego totalitaryzmu cakowicie zdominoway to pastwo. Istnia-
a tylko partia komunistyczna, penica rol kierownicz politycznie i ideolo-
giczne, co znalazo swoje potwierdzenie w konstytucji158. Liczne organizacje
pozarzdowe i te typu non-profit podlegay systematycznej kontroli swojej dzia-
153
V. Moniga, D. Plauk, T. Spinej, A. Zavtur, Konflikt v Moldove: opyt tnopolitilogieskogo
analiza, Kiinev 1992, s. 11-13.
154
Ubstwo Modawian i walka z nim pozostaje sporym obszarem zainteresowa Unii Europej-
skiej w ramach prowadzonej Wschodniej Polityki Ssiedztwa. Zob. R. Gabryszak, D. Magierek
(red.), Wstp do polityki spoecznej, Warszawa 2011; R. Gabryszak, D. Magierek (red.), Europej-
ska polityka spoeczna, Warszawa 2011.
155
Za: V. Monga, Partijno-politiczeskoje razwitie Modawii za dziesiat ljet niezawisimosti,
politoogiczeskij analiz, Uniwesitatea de stat din Moldova, Chisinau 2002, s. 35.
156
D. L. Seiler, Politique comparee, Armand Colin, Paris 1982, s. 18-46.
157
Do 1991 roku 7 spord 13 partii tworzyo swoje programy na wzr ugrupowa zachodnich.
W latach 1991-1998 na 55 partii dziaaniom tym podday si 23 ugrupowania, natomiast po roku
1998 a 17 ugrupowa na 30.
158
Zob.: Konstitui (Le Fundamental)a Republiij Sovetie Soialiste Moldovenet, Adopta-
t la sesi a opta a Sovetulij Suprem al. R.S.S.M. de leislatura a houa la 15 aprilie 1978, Kart
Moldovenck, Kiinu 1984, art. 6.
39 | S t r o n a
alnoci159. Odwil polityczna, wywoana rozwojem Frontu Narodowego, daa

im moliwo rozwoju i rozkwitu160, uwieczonego w 1989 roku rejestracj
i oficjaln akceptacj przez wadze161. By to pierwszy krok w kierunku tworze-
nia systemu wielopartyjnego w Republice Modawii, uczyniony bez udziau
kierownictwa Partii Komunistycznej162. Wadze moskiewskiego Komitetu Cen-
tralnego KPZR nie traktoway powstaych ugrupowa jako formacji spoeczno-
politycznych163, co doprowadzio do konfliktu interesw i utraty roli i poparcia
spoecznego.
Pierwsze konstytucyjne podstawy dla rozwoju systemu wielopartyjnego po-
jawiy si w art. 6 krajowej ustawy zasadniczej, gdzie uyto okrelenia partie
polityczne w stosunku do istniejcych ugrupowa, oddzielajc je tym samym od
organizacji publicznych (art.7). Podjto rwnie dziaania, majce na ce-
lu wyeliminowanie uprzywilejowanej roli partii kierowniczej i jej wpyww
w spoeczestwie. W lipcu 1990 roku zosta przyjty dekret zakazujcy tworze-
nia organizacji politycznych w zakadach pracy i instytucjach publicznych 164.
Rozgrywki na szczeblu wadzy, prowadzone midzy komunistami a czonkami
Frontu Narodowego, przybieray form ostrej gry politycznej. We wrzeniu
1990 roku liderw Frontu Narodowego zmuszono do wyboru pomidzy wyso-
kimi stanowiskami w parlamencie a czonkostwem we Froncie Narodowym.
Wikszo z nich wybraa bezporednie sprawowanie wadzy jako form inten-
sywniejszej walki z komunistami, przyjmujc pozycj antypartyjn165, opozy-
cyjn w stosunku do komunistw, ale i mniejszociow. Problem ten ujawni si
podczas przyjmowania tymczasowego Regulaminu Parlamentu Modawii
159
A. Coman, Formaiunile sociale ale Moldovei: particularitile constituirii, Pluripartidismul
n Moldova: esena i specificul formrii, CAPTES, Chiinau 2000, s. 36-41.
160
Zob.: V. Michajlov, V. Monga, Obestvenno-politieskie formirovani Respubliki Moldova,
Kiinev 1991.
161
W sierpniu 1989 roku Modawska Socjalistyczna Republika Radziecka przyja dekret
w sprawie czasowej rejestracji stowarzysze publicznych obywateli w MSSR. 26 padziernika
1989 roku zostay zarejestrowane pierwsze 4 organizacje wyaniajce si z Frontu Narodowego,
m.in.: Midzynarodowy Ruch Jedno, Ruch Ludowy Gagauz, Bugarski Ruch Spoeczno
Kulturalny (Arhiva curent a Guvernului Republicii Moldova, 1989). Dekretul Prezibiuluj Sove-
tuluj Suprem al R.S.S.M. Ku privire la modul provizoriu de ynreistrare a asoiaciilor obtet
ale etcenilor yn RSS Moldovensk bin 25 sugust 1989, Nr 3459-X, Vetile Sovetuluj Suprem
i ale Guvernuluj P.S.S.M., 1989, Nr 8, art. 204.
162
V. Michajlov, V. Monga, V. Rusnak, G. Rusnak, Partii i obestvenno-politieskie bieni v
Moldove, MOLDOSCOPIE (Problemy politieskovo analiza), Kiinev 1992, s. 3-20.
163
Programul, statutul, rezoluiile Congresului de Constituire FP, Argedava, Chiinu
1989, s. 3.
164
Decretul Cu privire la puterea de stat, nr 201, 27 iulie 1990, Vetile Sovietului Suprem i
ale Guvernului R.S.S.M., 1990, nr 8, art. 208.
165
V. Monga, G. Rusnak, Politieskie partii i obestvenno-politieskie bvieni na fone
stanovleni politieskoj nezavisimosti Respubliki Moldova, MOLDOSCOPIE (Problemy
politieskovo analiza), Kiinev 1993, s. 75.
40 | S t r o n a
w czerwcu 1991 roku. W dokumencie tym brakowao dokadnych zapisw,

ktre regulowayby funkcjonowanie orodka sprawowania wadzy166.
Walka z uprzywilejowan rol partii komunistycznej trwaa do momentu
wydarze sierpniowych z 1991 roku. Pucz zorganizowany w Moskwie pokaza,
e stracia ona swoj czoow pozycj oraz formaln, konstytucyjn rol
w yciu spoeczestwa i pastwa. Komunici zachowali jednak wystarczajce
wpywy na podmioty ycia politycznego, co w przyszoci miao ich sprowo-
kowa do ponownego przejcia wadzy. W Republice Modawii, tak jak w in-
nych byych republikach sowieckich, majtek partii komunistycznej zosta
skonfiskowany przez pastwo167. Zniknicie komunistycznego monopolu na
wadz byo pierwszym krokiem do impetu zmian konstytucyjnych168, skutkuj-
cym powstaniem w spoeczestwie realnej alternatywy starego systemu169. By
to dla Modawii potny impuls do tworzenia wielopartyjnego pluralizmu poli-
tycznego i spoeczestwa obywatelskiego, ktry doprowadzi do przyjcia przez
Parlament Republiki Modawii Ustawy o partiach politycznych i innych organi-
zacjach spoeczno-politycznych170.
166
Hotrrea Sovietului Suprem al R.S.S.M. pentru modificarea unor prevederi din Decretul Pre-
zidiului Sovietului Suprem Suprem al R.S.S.M. din 25 august 1989 Cu privire la modul
provizoriu de nrejistrare a asociaiilor obteti ale cetenilor n R.S.S. Moldoveneasc, Legi,
hotrri i alte acte, adoptate la sesiunea a cincea a Sovietului Suprem al R.S.S.M. de legislatura a
dousprezecea, Volumul 3, Universitas, Chiinu 1991, s. 191.
167
Decretul Preedintelui Republicii Moldova Privind suspendarea activitii structurilor
organizatorice ale partidelor politice, organizaiilor obteti i micrilor de mas n organele de
stat, instituiile i organizaiile republicii, nr 164, 22.08.1991, Monitorul Oficial, 1991, nr 11,12,
art. 133.
168
R. Dahrendorf, Reflecii asupra revoluiei n Europa, Humanitas, Bucureti 1993, s. 63-64.
169
R. Aron, Democratie et totalitarisme, Gallimard, Paris 1965, s. 98.
170
Legea Cu privire la partidele politice i alte organizaii social-politice Republica Moldova,
nr 718, 17.01.1991, Monitorul Oficial 1991, nr 11,12, art. 106.
41 | S t r o n a
Ewolucja i klasyfikacja
partii politycznych
Partie polityczne Republiki Modawii istniej bez wzajemnego ukadu powi-

za midzy poszczeglnymi ugrupowaniami. Tkwi w zdekoncentrowanym
systemie partyjnym jako podmioty sowa nie dziaania. Rozdrobnienie sceny
partyjnej powoduje, e 25% spoeczestwa nie potrafi zidentyfikowa si
z konkretnym ugrupowaniem politycznym, a zaledwie 19,8% obywateli ma
zaufanie do politykw171.
Geneza Partii Komunistycznej siga pocztkw XX wieku, Rewolucji Pa-
dziernikowej i zwizanego z ni rozamu ruchu robotniczego, skupionego wcze-
niej wok partii socjalistycznej172. Ostatecznym bodcem dla utworzenia no-
wych partii staa si Midzynarodwka Komunistyczna w 1919 roku, goszca
m.in. funkcjonowanie na zasadach centralizmu demokratycznego, wykluczaj-
cego demokracj wewntrzpartyjn173. Maurice Duverger sklasyfikowa partie
komunistyczne jako partie zakonu174, ktre stay si w pniejszym czasie zwar-
tymi i zamknitymi strukturami. Utwierdzay one wpywy ZSRR w poszcze-
glnych krajach za wyjtkiem pastw zachodnich. Po II wojnie wiatowej sta-
nowiy one paszczyzn wsppracy rozmaitych si politycznych175.
Stworzenie sztywnego podziau Europy i umocnienie wpyww ZSRR w jej
wschodniej czci przyczynio si do stworzenia schematycznych ugrupowa
komunistycznych, dziaajcych w cisym porozumieniu partii naczelnej, czyli
Komunistycznej Partii ZSRR. Doktryna Eurokomunizmu lat 60. i 70. XX wieku
daa partiom komunistycznym pewn swobod dziaania i samodzielno
w dochodzeniu do zaoe programowych poprzez now interpretacj interna-
171
Poparcie dla partii politycznych, Claris merytoryczny Ambasady RP w Kiszyniowie nr 923
z 14.09.2007.
172
K. Sobolewska-Mylik, dz.cyt.
173
W. Kozub-Ciembroniewicz, Doktryna socjaldemokracji, [w:] W. Kozub-Ciembroniewicz,
(red.), Doktryny polityczne XIX i XX wieku, Krakw 2000, s. 231.
174
M. Duverger, Political Parties, New York 1965, s. 129, 130.
175
J. Janicki, Wpywy wyborcze zachodnio-europejskiej lewicy, Warszawa 1982, s. 148.
42 | S t r o n a
cjonalizmu176. Niezmiennym celem komunistw pozostaa jednak nadal walka

z kapitalizmem, a nie jego reforma. By to element rnicujcy ich od socjal-
demokratw177. Nastpia formalna zmiana ideologiczna i doktrynalna. Nazwa
ugrupowania nie zmienia si jednak, ewolucja od nurtu komunistycznego do
socjaldemokratycznego pozwolia na zachowanie platformy wyborczej178.
Po upadku Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich wikszo by-
ych republik radzieckich w tym Modawia nie bya zdolne do samodzielne-
go funkcjonowania pod wzgldem ekonomicznym, spoecznym, a przede
wszystkim politycznym179. Nomenklatura komunistyczna posiadaa bardzo roz-
lege wpywy w caym kraju, w oparciu o ktre zbudowano zasady pastwa
demokratycznego. Partia Komunistw Republiki Modawii to przykad ugru-
powania, ktre po upadku socjalizmu chciao go nadal kontynuowa
w warunkach demokracji, nie wprowadzajc przy tym wikszych zmian180.
Powstaa w padzierniku 1993 roku. Pocztkowo prawo demokratycznej ju
Modawii uniemoliwiao komunistom zarejestrowanie swojego ugrupowania.
Wynikao to z Ustawy o partiach politycznych i innych organizacjach spoecz-
no-politycznych z 17 wrzenia 1991 roku. Ugrupowanie zawizane po to, aby
walczy o uniewanienie prawa warunkujcego wstrzymanie rejestracji teje
partii, dao pocztek nowej Partii Komunistw Republiki Modawii. Ostatecznie
ustawa zostaa zmieniona, a zjazd zaoycielski odby si w padzierniku 1993
roku181. Na pierwszym zjedzie zaaprobowano statut i wybrano trzech prze-
wodniczcych, wrd ktrych znalaz si Wadimir Woronin. Rozpoczto rw-
nie ksztatowanie partyjnych organw. Drugi zjazd partii odby si w kwietniu
1994 roku. W tym te czasie Partia Komunistw Republiki Modawii zostaa
oficjalnie zarejestrowana. Kongres zaaprobowa Program partii i wybra Cen-
tralny Komitet i Centraln Komisj Rewizyjn Partii Komunistw Republiki
Modawii. Zjazd Plenarny Centralnego Komitetu wybra Polityczny Komitet
Wykonawczy i desygnowa Wadimira Woronina na swojego sekretarza. Partia
176
K. Sobolewska-Mylik, dz.cyt., s. 60.
177
Zob.: M. Jasklski, Sownik historii doktryn politycznych, Warszawa 1999, t. 2.
178
Zob.: M. Migalski, M. Mazur, W. Wojtasik, Polski system partyjny, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2006; P. Sztompka, Kulturowe imponderabilia szybkich zmian spoecznych.
Zaufanie, lojalno, solidarno, Studia Socjologiczne 1997, nr 4 (147); M. Migalski, Czeski
i polski system partyjny, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2008; M. Migalski, Koncepcja
mostu midzy Wschodem a Zachodem Edwarda Benesza, Wydawnictwo Wyszej Szkoy
Zarzdzania i Marketingu, Sosnowiec 2004.
179
Zob.: S. Biele, Patrzc na Wschd, Warszawa 1997.
180
M. Bull, The West European Communist Movement in the Late Twientieth Century, West
European Politics 1995, t. 18, nr 1, s. 78-87.
181
Podczas zjazdu wybrano 179 delegatw, a take komitety przedstawicielskie w poszczegl-
nych regionach, m.in. w Kiszyniowie, Balti, Comrat, Cahul, Soroca, Drochia, Straseni.
43 | S t r o n a
Komunistw wielokrotnie braa udzia w wyborach parlamentarnych, wyzna-

czaa take swojego kandydata na prezydenta w 1996, 2000 i 2001 roku182.
W rezultacie wygrania w 2005 roku wyborw, Partia Komunistw Republi-
ki Modawii otrzymaa 56 miejsc w parlamencie183. To pomogo w promowaniu
jej przywdcy Wadimira Woronina, na drug kadencj prezydenck. 19
kwietnia 2005 roku PKRM zaaprobowaa program dziaania i skad drugiego
rzdu184, wywierajc tym samym istotny wpyw na przebieg pastwowego pro-
cesu decyzyjnego, poprzez systematyczne uczestnictwo w przetargach koalicyj-
nych185.
Najliczniejsz grup partii w Republice Modawii w latach 1989-2009 sta-
nowiy te, wywodzce si z ruchu socjaldemokratycznego. Zaliczamy do nich:
Demokratyczn Parti Modawii, Socjalistyczn Parti Modawii, Ruch Nadzie-
ja, Uni Pracownicz Ojczyzna, Ruch Ravnopravie, Parti Socjalistw Repu-
bliki Modawii, Parti Spoeczno-Ekonomicznej Sprawiedliwoci, ugrupowanie
Zjednoczona Modawia i Parti Socjaldemokratyczn. Istot ugrupowa o cha-
rakterze socjaldemokratycznym jest zaoenie ewolucyjnej drogi dla zmian,
jakie zaistniay w Modawii po upadku Zwizku Radzieckiego.
Demokratyczna Partia Modawii powstaa 8 lutego 1997 roku w oparciu
o haso: Modawia kraj przeksztacony i demokratyczny. W konferencji zao-
ycielskiej wzio udzia 860 delegatw, a jej inicjatorami byli czonkowie blo-
ku popierajcego prezydenta Petru Luczinskiego186. Wspieranie polityki gowy
pastwa stao si pierwszym priorytetem w dziaalnoci partii187. Drugim nato-
182
Po wyborach parlamentarnych w 1998 roku Frakcja Komunistyczna staa w opozycji do Soju-
szu na rzecz Demokracji i Reform i daa votum nieufnoci dla tego rzdu. W 2000 roku PKRM
gosowaa za parlamentarnym systemem rzdzenia w Republice Modawii. Dziki temu, podczas
kolejnych wyborw w lutym 2005 roku uzyskaa 71 ze 101 miejsc w Parlamencie, co dawao
wikszo zdoln zmienia Konstytucj i wybiera prezydenta. Komunici wykorzystali t sytu-
acje do szybko, dziki czemu ju 4 kwietnia 2001 roku I sekretarz partii zosta wybrany na
prezydenta kraju. Woronina powoano rwnie w roku 2002 na stanowisko przewodniczcego
partii, natomiast I sekretarzem zosta Victor Stepaniuk lider frakcji komunistycznej
w parlamencie. W skad Wykonawczego Biura Politycznego weszli m.in.: Eugenia Ostapciuc,
Vasile Iovv, Valerian Cristea, Iurie Stoicov, Valerie Garev, Wiktoria Novic, i inni. W roku 2004
podczas kolejnego Kongresu Partii, Woronin ponownie zosta wybrany przewodniczcym, nato-
miast na stanowisko I Sekretarzy mianowano: Valeriu Save i Victora Stepaniuka.
183
Zob. M. Sikora-Gaca, Przywdztwo Partii Komunistycznej w Republice Modawii, [w:] J.
Knopek (red.), Przywdztwo polityczne a przywdztwo polonijne. Midzy teori a praktyk,
Koszalin 2011, s. 59-68.
184
Political parties of the Republic of Moldova, Party of Comunistis of Moldova, Historic back-
ground, www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 03.13.2008.
185
R. Herbut, Systemy partyjne w Europie Zachodniej-cigo i zmiana. Studium porwnawcze,
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 1996, s. 219.
186
Political parties of the Republic of Moldova, Democratic Party of Moldova, Historic backgro-
und, www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 16.11.2008.
187
. Wrblewski, Petru uczinski, www.psz.pl, dostp dnia: 20.10.2006.
44 | S t r o n a
miast byo stworzenie ruchu centrowego, zdolnego do rywalizowania z frakcj

komunistyczn. Prezesem partii zosta Dymitru Diakov.
Demokratyczna Partia Modawii (FDPM) w poczeniu z Sojuszem na
rzecz Demokracji i Reform (ADR) uksztatowaa pierwszy koalicyjny rzd
w historii kraju. W skad rzdu wchodzili przedstawiciele wszystkich partii
politycznych tworzcych koalicj. Demokratyczna Partia Modawii odegraa
du rol w tworzeniu opozycyjnego bloku centrowego. Denia te ujawniy si
przede wszystkim podczas Kongresu Partii 17 padziernika 1998 roku, kiedy to
wysunito inicjatyw poczenia wszystkich patii centrowych, reprezentujcych
Sojusz na rzecz Demokracji i Reform w jeden podmiot polityczny. Na stanowi-
sko Prezesa wyznaczono Dymitru Diakova. Formalizacja tych zamiarw nast-
pia podczas drugiego kongresu w 2000 roku. Wtedy wanie przeksztacono
Centrowy Sojusz na rzecz Demokracji i Reform oraz Demokratyczn Parti
Modawii w jedn organizacj pod nazw Modawska Partia Demokratyczna.
Prezesem tego ugrupowania mianowano Dymitru Diakova, wczeniejszego
Prezesa Demokratycznej Partii Modawii.
Scalenie ugrupowa centrowych w jeden twr sprawio, e liczba czonkw
wzrosa z 8 tys. w 1997 roku do 25 tys. w roku 2000188. Gwne organy Mo-
dawskiej Partii Demokratycznej stanowi: Kongres Partii, Rada Narodowa,
Centralne Biuro Wykonawcze Rady Narodowej oraz Komisja ds. Cenzury189.
Socjalistyczna Partia Modawii zostaa zaoona przez byych dziaaczy
Partii Komunistycznej 11 sierpnia 1992 roku. Przed wyborami w 1994 roku
Socjalistyczna Partia Modawii zjednoczya si z Ruchem Unitate-Edinstwo
w tzw. Uni Socjalistyczn. Bya to pierwsza w historii kraju koalicja lewicowa
popierana przez Parti Komunistyczn. Wsplny blok wyborczy otrzyma 28
miejsc w Parlamencie. Dziaalno Unii Socjalistycznej w Parlamencie opieraa
si przede wszystkim na wspieraniu i wsppracy z Agrarn Parti Modawii.
Trwao to do wyborw prezydenckich w 1996 roku, a przerwane zostao
w wyniku sporu o kandydata na prezydenta.
Wewntrzne nieporozumienia z 1996 roku byy przyczyn rozamu Socjali-
stycznej Partii Modawii na dwa obozy. Pierwszy z nich, pod przewodnictwem
Eduarda Smirnova, Veronici Abramcius i Valentina Krilova w czerwcu 1997
roku, utworzy Socjalistyczn Parti Republiki Modawii. Na czele drugiego
obozu stan Aureoli Cepow, a utworzona pod jego przewodnictwem Socjali-
styczna Partia Dziaania popara w wyborach prezydenckich Petru Luczinskie-
go. Po zwycistwie Luczinskiego utworzono rzd, na ktrego czele stan Ion
188
Political parties of the Republic of Moldova, Democratic Party of Moldova, Historic back-
189
Political parties of the Republic of Moldova, Democratic Party of Moldova, Governing bodies
of the Democratic Party of Moldova (DPM), www.parties.e-democracy.md, dostp dnia:
22.10.2008.
45 | S t r o n a
Ciubuk, natomiast sojusz Unia Socjalistyczna przeszed do opozycji parlamen-

tarnej.
Socjalistyczna Partia Modawii startowaa w wyborach parlamentarnych
w 1998 roku wsplnie z innymi trzema partiami, ktre uksztatowa Blok Wy-
borczy Socjalistyczna Unia. Ugrupowanie nie uzyskao dostatecznej iloci go-
sw aby przekroczy prg wyborczy. W roku 2001 Socjalistyczna Partia Mo-
dawii zapewnia sobie miejsce w Parlamencie dziki udziaowi w wyborach
w ramach Bloku Wyborczego Braghis Sojusz. Blok odnis sukces dziki wa-
dzy poprzedniego Premiera Dymitru Braghisa. Socjalistyczna Partia Modawii
braa rwnie udzia w wyborach lokalnych w latach: 1995, 1999 i 2003190.
Gwne organy partii to Kongres i Komisja191.
Ruch Nadzieja czsto nazywany jest te Ruchem Profesjonalistw. Zosta
zaoony 30 kwietnia 1997 roku. Celem powstania byo wspieranie rozwoju
wartoci demokratycznych, polityki i spoeczestwa obywatelskiego, ekonomii
i praw socjalnych. Ruch ten startowa w wyborach parlamentarnych w 1998
i 2001 roku. Deputowani Ruchu Nadzieja uzyskali miejsca w Parlamencie
w wyborach w 2001 roku, dziki udziaowi w bloku Braghis Sojusz192. Gwne
organy partii to: Kongres, Rada i Komitet Wykonawczy193.
Unia Pracownicza Ojczyzna zostaa zaoona 25 wrzenia 1999 roku. Jej
gwnym celem jest budowanie pastwa socjalnego, wspierajcego godne
i wolne ycie obywateli. Przewodniczcym partii jest Gheorghe Sima194. Gw-
ne organy partii to: Kongres, Narodowa Rada Decyzyjna, Przewodniczcy Par-
tii i Rada Polityczna195.
Ruch Ravnopravie powsta 13 czerwca 1998 roku. Nazwa wzia si
z gwnego celu, jaki stawia sobie w swojej dziaalnoci, a mianowicie promo-
wanie rwnoci obywateli niezalenie od ich narodowoci, statusu spoecznego,
religii czy zaplecza socjalnego, wzmacniania spoeczestwa obywatelskiego,
budowania rzdw prawa i pastwa demokratycznego196. Gwne organy partii
190
Political parties of the Republic of Moldova, Socialist Party of Moldova, Historic background
www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 15.09.2008.
191
Political parties of the Republic of Moldova, Socialist Party of Moldova, Governing bodies
192
Political parties of the Republic of Moldova, Professionals' Movement "Speranta-Nadejda",
Historic background, www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 21.11.2008.
193
Political parties of the Republic of Moldova, Professionals' Movement "Speranta-Nadejda",
Governing bodies, www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 15.11.2008.
194
Political parties of the Republic of Moldova, Labor Union "Patria-Rodina", Historical over-
view, www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 02.03.2008.
195
Political parties of the Republic of Moldova, Labor Union "Patria-Rodina", Leadership bodies
196
Socio-political Movement "Ravnopravie" (Equality), Political Parties of the Republic of Mol-
dova, Historic background; www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 15.11.2008.
46 | S t r o n a
to: Kongres, Rada, Przewodniczcy, Komitet Wykonawczy i Przewodniczcy

komitetu Wykonawczego.
Partia Socjalistw Republiki Modawii Ojczyzna powstaa po oddzieleniu
si czci Socjalistycznej Partii Modawii w 1996 roku. Na przewodniczc
partii zostaa zarekomendowana i wybrana Veronica Abramciuc197 (przewodni-
czca departamentu stosunkw midzynarodowych Republiki Modawii) oraz
Eduard Smirnov (burmistrz Kiszyniowa). Partia ta jest czonkiem Midzynaro-
dowej Unii Socjalistycznej. Duo uwagi powica problemom etnicznym kraju,
wzmacnianiu pastwowoci modawskiej i uregulowaniu konfliktu w Naddnie-
strzu198. Gwnymi organami partii s: Kongres, Rada Partii i Gwny Organ
Wykonawczy199.
Partia Spoeczno-Ekonomicznej Sprawiedliwoci zostaa zaoona 25 lipca
1997 roku. Jej przewodniczc zostaa wtedy Marina Livitchi, ktra wczeniej
bya znaczcym czonkiem Agrarnej Partii Modawii200. Strategicznym celem
partii byo sprzyjanie idei socjalnej sprawiedliwoci i inicjowanie regulacji
prawnych w tym zakresie, walka z korupcj, biurokracj i niekompetencj
urzdnikw pastwowych. Partia Spoeczno-Ekonomicznej Sprawiedliwoci
wystartowaa w wyborach w 1998 roku, uzyskujc zaledwie 1,95% gosw201.
Partia Socjaldemokratyczna powstaa 13 maja 1990 roku. Partia ta walczy
o rozwj Modawii w oparciu o polityczne, ekonomiczne i socjalne przesanki
demokracji. Przewodniczcymi partii byli: Alexandru Coselev, Oazu Nantoi
i Jon Negura. Pocztkowe dziaania Socjaldemokratycznej Partii Modawii sku-
piay si przede wszystkim na walce o suwerenno pastwa. W 1992 roku
wyrazia swj gboki sprzeciw wobec zbrojnemu uregulowaniu konfliktu
w Naddniestrzu. Partia Socjaldemokratyczna posiada swoj organizacj mo-
dzieow. W ramach struktury funkcjonuje rwnie Socjaldemokratyczna Unia
Kobiet202. Gwnymi organami partii s: Kongres, Przewodniczcy, Narodowy
Komitet Wykonawczy, Rada Polityczna, Komisja Etyki, Komisja Rewizyjna
i Komisja Kontrolna203.
197
W 1996 roku startowaa w wyborach prezydenckich jako kandydat niezaleny.
198
Political parties of the Republic of Moldova, Party of Socialists of the Republic of Moldova
"Patria-Rodina", Historic background, www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 07.08.2008.
199
Political parties of the Republic of Moldova, Party of Socialists of the Republic of Moldova
"Patria-Rodina", Governing bodies, www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 11.06.2008.
200
Reprezentowaa t parti w Parlamencie w latach 1994-1998.
201
Political parties of the Republic of Moldova, Party of Law and Justice, Historic background
202
Political parties of the Republic of Moldova, Social Democracy Party of Moldova,
203
Political parties of the Republic of Moldova, Social Democracy Party of Moldova, Governing
bodies, www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 21.10.2008.
47 | S t r o n a
W Republice Modawii istniej rwnie ugrupowania chadeckie, do ktrych

zaliczamy Chrzecijasko-Demokratyczn Parti Ludow i Republikask Par-
ti Ludow. Chrzecijasko-Demokratyczna Partia Ludowa jest jedn
z gwnych partii opozycyjnych. Partia ta to nastpczyni Demokratycznego
Ruchu Modawii z lat 1988-1989, Narodowego Frontu Modawii z lat 1989-
1992 i Chrzecijasko-Narodowego Frontu Modawii z lat 1992-1999. Ugru-
powanie to jest penoprawnym czonkiem organizacji Midzynarodowych De-
mokratycznych Narodw Chrzecijaskich. Chrzecijasko-Demokratyczna
Partia Ludowa w swoich zaoeniach programowych propaguje przede wszyst-
kim hasa dekomunizacji Modawii, otwartego i demokratycznego spoecze-
stwa, a take reform agrarnych i samorzdowych. Postulaty te maj na celu
wzmocnienie niezalenoci Republiki Modawii.
Po wyborach w 1998 roku, Chrzecijasko-Demokratyczna Partia Ludowa
poczya swoje struktury z Sojuszem dla Demokracji i Przeksztace, ktrego
gwnym celem byo przerwanie rzdw partii komunistycznej i kontynuowanie
reform w kraju. W tym celu partia ta popara wotum nieufnoci dla rzdu Ion
Sturza i popara rzd Dymitru Braghisa. 9 stycznia 2002 roku Chrzecijascy
Demokraci zaczli protestowa przeciwko decyzji Ministra Edukacji Ilie
Vancea o obowizkowym nauczaniu jzyka rosyjskiego w szkoach. 22 stycz-
nia 2002 roku minister sprawiedliwoci Jon Morei tymczasowo zawiesi dzia-
alno partii chrzecijaskich demokratw za naruszanie obowizujcego
prawodawstwa legislacyjnego204. W wyniku naciskw rodowiska midzynaro-
dowego odwoa jednak swoj decyzj, partia wznowia dziaalno, oskarajc
rzdzcych o ataki na zasady demokratyczne205. Gwnymi organami Chrzeci-
jasko-Demokratycznej Partii Ludowej s: Kongres, Rada Narodowa i Biuro
Partii206.
Republikaska Partia Ludowa zostaa zaoona 16 kwietnia 1999 roku.
Pierwotnie partia ta nosia nazw Chopskiej Chrzecijasko-Demokratycznej
Partii Modawii. Przewodniczcym Republikaskiej Partii Ludowej zosta Vla-
dimir Reus, a w 2004 roku wybrano na to stanowisko Nicolae Andronica.
Gwnym celem dziaalnoci partii jest budowanie nowej strategii w polityce
i ekonomii kraju. Uczestniczy w wyborach parlamentarnych od 2001 roku, jed-
nak nigdy nie udao si jej przekroczy progu wyborczego. Partia ta wyraa
204
Z demokracj fasadow mamy do czynienia w krajach demokracji nieskonsolidowanej. De-
mokracja fasadowa tosama jest z pojciem politycznej mistyfikacji. Nadaje ustrojowi pastwo-
wemu charakter fikcyjny. Demokracja fasadowa dopuszcza zazwyczaj do wadzy wskie grono
uprzywilejowanych, zachowujc pozory pastwa prawa.
205
Political parties of the Republic of Moldova, People's Christian Democratic Party, Historic
background, www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 03.12.2008.
206
Political parties of the Republic of Moldova, People's Christian Democratic Party, Governing
bodies, www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 03.12.2008.
48 | S t r o n a
ch wsppracy z innymi ugrupowaniami opozycyjnymi przeciwko komuni-

stom207. Gwnymi organami partii s: Konferencja Narodowa, Rada Wyko-
nawcza, Komitet Wykonawczy i Komitet Cenzury208.
Moldova Noastra jest parti o charakterze socjalno-liberalnym i stanowi so-
jusz partii. Powstaa 19 lipca 2003 roku, a w jej skad wchodziy m.in.: Socjal-
demokratyczny Sojusz Modawia, Partia Liberalna, Sojusz Niezaleno Mo-
dawii209, Demokratyczna Partia Narodw Modawii210. Poczenie nastpio tu
przed wyborami lokalnymi w 2003 roku, aby zwikszy szans na zdobycie
wikszej liczby mandatw. Scalenie tych wszystkich ugrupowa nastpio pod
szyldem Socjaldemokratycznego Sojuszu Modawia. By on nastpc politycz-
nym Ruchu Obywatelski Sojusz dla Reform i zosta powoany przez decyzj
kongresu z 19 kwietnia 1997 roku. Kongres zaakceptowa program, statut
i wybra czciowe wadze partii. Drugi Kongres z 29 listopada 1998 roku opo-
wiedzia si za zmian i zakoczeniem prac nad statutem, ktre take byy zre-
widowane podczas trzeciego Kongresu z 27 Listopada 1999. Podczas ostatniego
kongresu ustanowiono now nazw partii Partia Spoecznej Demokracji. Dwa
lata pniej, 15 grudnia 2001 roku, na zjedzie IV kongresu 645 z 647 delega-
tw gosowao za inn nazw partii Socjaldemokratyczny Sojusz Modawii.
Kongres jednomylnie wybra poprzedniego premiera i przywdc sojuszu Dy-
mitru Braghisa jako przewodniczcego partii. W styczniu 2002 roku do Socjal-
demokratycznego Sojuszu Modawii przyczono Ruch Plai Natal.
Partia Liberalna211, ktra wesza w skad Socjaldemokratycznego Sojuszu
Modawia, powstaa rwnie z poczenia kilku mniejszych ugrupowa.
207
Political parties of the Republic of Moldova, Republican Popular Party, Brief history
208
Political parties of the Republic of Moldova, Republican Popular Party, Leadership Bodies
209
13 padziernika 2001 Kongres Zaoycielski Sojuszu Niezalenoci Republiki Modawii ze-
bra 400 delegatw ze wszystkich administracyjnych terytorialnych jednostek Republiki. Kongres
wybra Serafima Urcheana na Burmistrza miasta Kiszyniowa oraz na przewodniczcego Sojuszu.
Kongres postanowi nie opowiada si za adn platform polityczn, a za kierowaniem swojej
orientacji na demokratyczne ruchy socjo-polityczne, przez co bezporednim celem byby udzia
w zbliajcych si wyborach w obrbie szeroko pojtej demokratycznej koalicji. Na przeomie
listopada i grudnia 2001 roku Sojusz Niezalenoci Republiki Modawii przedsiwzi powoy-
wanie do ycia podstawowych struktur na poszczeglnych obszarach.
210
Partia Demokratycznych Narodw Modawii (DPPM) zostaa powoana w 1997 r. Trzeci
Kongres z 19 Lipca 2003 roku podj decyzj o poczeniu si z sojuszem "Moldova Noastra".
211
Partia Liberalna skupia swj program na doktrynie liberalnej i na najwaniejszych osigni-
ciach doktryny neoliberalnej. W znacznym stopniu jest prezentowana w miejscowej administracji
publicznej. Wrd przywdcw partii mona wymieni: Mircea Snegur, pierwszy Prezydent
Republiki Modawii (1991-1996), Valeriu Muravschi, byy premier (1991-1992), Vlad Ciobanu,
poprzedni wiceprezes Parlamentu (1999-2000), Mircea Rusu poprzedni zastpca Parlamentu,
Prezydent Unii Przemysu i Przedsibiorcw, Mihai Cimpoi, poprzedni zastpca Prezesa Unii
Pisarzy. Czonkami Partii Liberalnej s osoby z rozmaitych przestrzeni ycia publicznego. Poza
49 | S t r o n a
W 1995 Partia Liberalna wchona Parti Odrodzenia i Zgody Modawii,

w 1993 Chrzecijasko-Demokratyczn Narodow Parti Wiejsk oraz Uni
Spoeczno-Liberaln Moc i Sia Modawii212. Stworzenie Sojuszu Partii Mol-
dova Noastra byo wynikiem dugiego rozwoju centroprawicowych partii poli-
tycznych i reakcj na zwycistwo komunistw w wyborach parlamentarnych
w 2001 roku. We wadzach partii zasiadali m.in.: Dumitru Braghis, Serafim
Urechean, Veaceslav Untila. Sojusz Moldova Noastra przyj doktryn spoecz-
no-liberaln. Gwne organy zarzdzajce ugrupowaniem to: Kongres, Prze-
wodniczcy, Rada Najwysza, Polityczna Rada Centralna, Trwae Biuro Poli-
tyczne Rady, Aparat, Centralna Komisja Cenzury, Sd Etyki i Arbitrau213.
Sojusz Nasza Modawia w swoim programie prezentuje si jako organizacja
wpywowa, o duym zasigu, zorientowana w kierunkach rozwoju
i modernizacji, jakie powinna przej Republika Modawii. Gwne cele okre-
lone przez to ugrupowanie to: demokracja, gospodarka rynkowa, suwerenno
narodowa, likwidowanie konfliktw etnicznych i integracja europejska. czc
w sobie te wszystkie zagadnienia, partia opiera si na koncepcjach doktryny
wspczesnego socjalnego liberalizmu, czc w sobie trendy socjaldemokra-
tyczne i liberalne214, dc do poczenia indywidualnej wolnoci jednostki
z socjaln solidarnoci. Na powstanie tego ugrupowania wpyny zjawiska
zachodzce w Europie Zachodniej, a w szczeglnoci wysiki liberaw i poli-
tyka socjaldemokratw. Te czynniki stay si podstaw nowego mylenia poli-
tycznego, czcego w sobie oglne dobro - silne liberalne reformy poczone
ze stabilnym skadnikiem socjalnym.
Wrd partii skrajnej prawicy wyrniamy w Modawii dwa ugrupowania:
Now Obywatelsk Parti Modawii i Rumusk Parti Narodow. Pierwsza
z nich Nowa Obywatelska Partia Modawii powstaa 23 kwietnia 1998 roku.
W swoich gwnych zamierzeniach umiecia postulaty: ksztatowania
i konsolidacji spoeczestwa obywatelskiego, a take wspierania narodowej
tym partia posiada organizacje modzieowe i organizacje kobiece, ktre s budowane w oparciu
o poziom lokalny i narodowy. Partia Liberalna utrzymuje stosunki z partiami m.in. z Belgii,
Danii, Wgier, Niderlandw, Rumunii, Rosji, Ukrainy.
212
Powstaa z poczenia m.in. Narodowej Partii Liberalnej (1993).
213
Political parties of the Republic of Moldova, "Moldova Noastra (Our Moldova)" Alliance,
Governing borders, www.parties.e-democracy.md, dostp dnia: 27.10.2008.
214
M. Sikora, Idee liberalne w programach partii politycznych Republiki Modawii, [w:] Para-
doksy liberalizmu, (red.) D. Karnowska, A. Modrzejewski, Europejskie Centrum Edukacyjne,
Toru 2009, s. 176-186.
50 | S t r o n a
odrbnoci pastwa215. Gwne organy partii to: Kongres, Narodowy Komitet

Wykonawczy, Przewodniczcy i Sekretarz Partii216.
Rumuska Partia Narodowa to nastpczyni Stowarzyszenia Ofiar Ustroju
Komunistycznego i Weteranw Wojennych Armii Rumuskiej, zaoonego
w 1992 roku. Stowarzyszenie to powstao w wyniku poczenia: Organizacji
Ofiar Komunistycznej Represji (1990), Stowarzyszenia Winiw Politycznych
i Uczestnikw II Wojny wiatowej z Armii Rumuskiej (1991). Rumuska
Partia Narodowa powstaa po IV kongresie Stowarzyszenia w czerwcu 2000
roku. Jako jego prawny nastpca, NRP reprezentuje interesy winiw poli-
tycznych i osb deportowanych, weteranw Armii Rumuskiej, a take obywa-
teli Republiki Modawii. Partia wzia udzia w wyborach w 1994 i 2001 roku,
jednak nie zdoaa przekroczy progu wyborczego 217. Gwnymi organami par-
tii s: Kongres, Rada Partii, Prezydium Rady i Komisja Cenzury218.
Jedynym ugrupowaniem chopskim w Republice Modawii jest Agrarna
Partia Modawii. Powstaa w wyniku przeksztacenia wczeniejszej Agrarnej
Demokratycznej Partii Modawii 19 padziernika 1991 roku. Przewodniczcym
zosta Dymitru Motopan. Inicjatywa powstania partii wysza od deputowanych
zrzeszonych w klub parlamentarny pod nazw ycie ludnoci wiejskiej.
W wyniku dziaalnoci tej samej grupy parlament Republiki Modawii zosta
zmuszony do rozpisania wczeniejszych wyborw na 27 lutego 1994 roku219.
Kolejne wybory okazay si sukcesem teje partii, ktra otrzymaa 43,18%
gosw, co zagwarantowao jej 54 ze 101 miejsc w Parlamencie. Utworzono
gabinet kierowany przez Andrei Sangheliego. By on pniej kandydatem Patii
Agrarnej w wyborach prezydenckich w 1996 roku, jednak nie odnis zwyci-
stwa. W szeregach partii znalaz si m.in.: Mircea Snegur gwny rywal Petru
uczinskiego. Sukcesu Snegura upatruje si w jego sprzeciwie w stosunku do
decyzji Ministerstwa Edukacji, zwizanej z zespoleniem historii Rumunii
z histori Modawii.
Rozam w partii wywoaa kwestia nazewnictwa jzyka pastwowego.
W efekcie Snegur zosta usunity ze sceny politycznej, a poraka Agrarnej Par-
215
Political parties of the Republic of Moldova, New National Moldovan Party, Historic back-
216
Political parties of the Republic of Moldova, New National Moldovan Party, Governing bor-
ders, www.parties.e-democracy.md, dostp dnia:16.05.2008.
217
Political parties of the Republic of Moldova, National Romanian Party, Historic background
218
Political parties of the Republic of Moldova, National Romanian Party, Governing borders,
219
Bezporedni przyczyn rozpisania wyborw w lutym 1994 r, byy oskarenia wysunite
w kierunku Narodowego Frontu Modawskiego, o zaniedbania podczas ratyfikowania Traktatu
o utworzeniu Wsplnoty Niepodlegych Pastw (4 sierpnia 1993), a w szczeglnoci jego czci
ekonomicznej.
51 | S t r o n a
tii w wyborach prezydenckich doprowadzia do marginalizacji jej roli w skali

kraju. Fakt ten doprowadzi do odwoania Rzdu Sangheliego i wyjcia kolejnej
grupy deputowanych, kierowanych przez Dymitru Diacova220. Partia prbowaa
jeszcze raz wystartowa w rywalizacji wyborczej w 1998 roku, jednak nie bya
w stanie odbudowa swojego wizerunku. W wyborach z 1998 roku nie przekro-
czya 4% progu wyborczego, stracia wielu czonkw, elektorat i znaczenie
polityczne221. Gwnymi organami Agrarnej Partii Modawii s: Kongres, Rada
Republikaska, Komitet Wykonawczy222.
Proces ksztatowania ugrupowa politycznych w Republice Modawii od-
zwierciedlaj sondae opinii publicznej. Wrd ugrupowa politycznych naj-
wikszym zaufaniem spoecznym w 2007 roku cieszya si Partia Komunistw
Republiki Modawii 34%, Alians Nasza Modawia 24%, Partia Demokra-
tyczna i Partia Liberalna po 14%, Partia Socjaldemokratyczna 12%, Partia
Demokracji Spoecznej 11%, natomiast Chrzecijasko-Demokratyczna Partia
Ludowa 10%223.
Wyniki te zmieniaj si bardzo szybko w krtkim okresie224, podobnie jak
programy i zaoenia modawskich partii politycznych. Ksztatowanie podmio-
tw politycznych w Republice Modawii powinno zmierza w kierunku rwno-
ci i wolnoci obywateli225, bez ktrych to demokracja nie istnieje226. Ewolucja
modawskich partii politycznych powinna by drogowskazem i staym punktem
odniesienia zarwno dla obywateli, jak i tworzonych przez nie wadz227.
Ksztatowanie partii politycznych bez typowego historycznego rodowiska
sprawio, e w krajach Europy Wschodniej i rodkowej, w tym rwnie
w Republice Modawii, pojawiy si tzw. partie elitystyczne, sabo zakorzenione
220
Political parties of the Republic of Moldova, Agrarian Party of Moldova, Historic back-
221
Tame.
222
Political parties of the Republic of Moldova, Agrarian Party of Moldova, Governing borders,
223
Sonda Instytutu Marketingu i Sonday IMAS-INC Kiszyniw, przeprowadzony na grupie
1097 osb z wyczeniem Naddniestrza. Granica bdu wynosi 3%. Claris merytoryczny Amba-
sady RP w Kiszyniowie nr 847 z dn. 21.08.2008.
224
PKRM-52,2%, ANM-10,7%, PD-8,8%, ChDPM-6,9%, PS-5,6%, PL-4,5%.
Sonda opinii publicznej przeprowadzony przez Centrum Bada Socjologicznych i Marketingo-
wych CBS AXA, przeprowadzony od 25.08-03.09.2007 w 60 miejscowociach Republiki Mo-
dawii (bez Naddniestrza) na grupie 1094 osb. Granica bdu wynosi 3%. Claris merytoryczny
Ambasady RP w Kiszyniowie nr 923 z dn. 14.09.2007.
225
W. Osiatyski, Powstanie i ewolucja praw czowieka [w:] A. Rzepliski (red.), Prawa i wol-
no czowieka, Wydawnictwo Centralnego Orodka Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 1993,
s. 12-13.
226
E. towska, Po co ludziom konstytucja, Dom wydawniczy ABC, Warszawa 1995, s. 89-91.
227
M. Dobrowolski, Zasada dwuizbowoci parlamentu w polskim prawie konstytucyjnym, Wy-
dawnictwo Sejmowe, Warszawa 2003, s. 10.
52 | S t r o n a
w strukturze grupowej spoeczestwa228. Ich dziaanie oparte byo przede

wszystkim na hasach potrzeby zmian kierowanych do spoeczestwa, a nie na
budowaniu spoecznych podstaw swojej dziaalnoci. Zasadniczym elementem,
ksztatujcym system partyjny w krajach Europy rodkowo-Wschodniej, bya
klasyfikacja partii politycznych poprzez stworzenie genetycznej osi komunizm -
antykomunizm229. Stworzenie w Republice Modawii sytemu rywalizacji par-
tyjnej miao przyczyni si do budowy nowego typu pastwa opartego na war-
tociach demokratycznych.
Do najbardziej znanych rodzin partii politycznych w literaturze przedmiotu
nale: partie komunistyczne, socjaldemokratyczne, chadeckie, liberalne, kon-
serwatywne i lewicowo-libertariaskie230. Ryszard Herbut poszerzy t klasyfi-
kacj o partie chopskie231 i inne, ktre nie kwalifikuj si do adnej z wymie-
nionych grup232. Klasyfikacja partii politycznych Republiki Modawii
jest niekiedy sztuczna, gdy wynika z analizy postulatw wyborczych i ich pro-
gramw233. W pastwie tym dokonanie jednoznacznej kategoryzacji partii poli-
tycznych jest czsto niemoliwe, szczeglnie ze wzgldu na zbyt zoon struk-
tur programow.
Wrd rodziny partii komunistycznych wyrniamy w Republice Modawii
jedno ugrupowanie Parti Komunistw Republiki Modawii. Biorc pod uwa-
g klasyfikacj tego ugrupowania, dokonan na podstawie osi lewica prawica,
ksztatuje si ono jako ugrupowanie lewicowe z elementami prawicowymi
i centrolewicowymi.
Do rodzin partii chadeckich zaliczamy w Modawii dwa ugrupowania:
Chrzecijasko-Demokratyczn Parti Ludow i Republikask Parti Ludow.
Partie chadeckie nale do ugrupowa zdecydowanie prawicowych. Chrzeci-
jasko-Demokratyczna Partia Ludowa posiada tendencje centroprawicowe
i lewicowe, wczajc w to rwnie pewn liberalizacj. Republikaska Partia
Modawii jest ugrupowaniem prawicowym z tendencjami centroprawicowymi
i lewicowymi.
Najliczniejsz rodzin partii w Republice Modawii s ugrupowania socjal-
demokratyczne. Na podstawie analizy programw politycznych do rodziny
228
B. Lomax, Obstacles to the Development of Democratic Politics [w:] T. Cox, A. Furlong,
Hungary: The Politics of Transitions, Franc Cass, London 1995.
229
W. Jednaka, dz.cyt., s. 109.
230
M. Gallagher, M. Laver, P. Mair, Representative Government in Westen Europe, New York-
St. Louis-San Francisco 1992, s. 59.
231
Zob.: R. Herbut, Rodziny partii politycznych, [w:] A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demo-
kracje zachodnioeuropejskie. Analiza porwnawcza, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskie-
go, Wrocaw 1997.
232
Zob.: R. Herbut, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2002.
233
Tame, s. 11.
53 | S t r o n a
partii socjaldemokratycznych zaliczono 9 ugrupowa. S to: Demokratyczna

Partia Modawii, Socjalistyczna Partia Modawii, Ruch Nadzieja, Unia Pracow-
nicza Ojczyzna, Ruch Ravnoprawie, Partia Socjalistw Republiki Modawii
Ojczyzna, Partia Spoeczno-Ekonomicznej Sprawiedliwoci, Zjednoczona Mo-
dowa, Partia Socjaldemokratyczna. Mimo licznej reprezentacji na scenie poli-
tycznej, wikszo partii socjaldemokratycznych ma marginalny wpyw na
ksztat polityki pastwa. Wikszo z nich nigdy nie przekroczya wymaganego
progu wyborczego podczas kolejnych rywalizacji wyborczych, a tym samym
nigdy nie zasiadaa w Parlamencie.
W przypadku ugrupowa zakwalifikowanych jako socjaldemokratyczne,
ugrupowaniem o najwyszym stopniu lewicowoci jest Unia Pracownicza Oj-
czyzna i Partia Socjalistw Republiki Modawii Ojczyzna. Elementy prawicowe
wystpujce w tych ugrupowaniach s marginalne, nawizuj tylko i wycznie
do tradycji narodowych. Demokratyczna Partia Modawii jest typowym przy-
kadem ugrupowania socjaldemokratycznego czcego w sobie zarwno po-
gldy lewicowe jak i prawicowe, bez przewagi adnej ze stron. Ruch Nadzieja,
Partia Spoeczno-Ekonomicznej Sprawiedliwoci i Zjednoczona Modowa s
ugrupowaniami marginalnymi, w ktrych zdecydowanie przewaaj pogldy
lewicowe. Szczegln uwag naley zwrci na Parti Socjalistw Republiki
Modawii Ojczyzna, ktra cho zakwalifikowana w struktury socjaldemokra-
tyczne, zawiera marginalne elementy prawicowe, bdce w istocie centroprawi-
cowymi. Pogldy tego ugrupowania s przykadem wielu skrajnoci. Jest to
formacja zdecydowanie lewicowa z siln tendencj do centrolewicy, a nawet
i ultralewicy. Analogicznie do tego ugrupowania zachowuje si Unia Pracowni-
cza Ojczyzna, ktra prezentuje rwnie silne tendencje lewicowe z ukierunko-
waniem zarwno na centrolewic jak i prawic. Sztandarowym przykadem
ugrupowania socjaldemokratycznego jest Demokratyczna Partia Modawii,
ktra rwnoway w swoim programie politycznym pogldy lewicowe i prawi-
cowe z lekkim odchyleniem w stron centroprawicy.
Do rodziny partii liberalnych zaliczamy trzy ugrupowania polityczne. S to:
Modowa Noastra, Partia Liberalna i Narodowa Partia Liberalna. Pogldy Na-
rodowej Partii Liberalnej i Partii Liberalnej s bardzo zblione i dotycz libera-
lizacji spoeczestwa. Modowa Noastra charakteryzuje si duym odchyleniem
postulatw liberalnych w stron pogldw prawicowych, te natomiast zachowu-
j rwnie tendencje centroprawicowe. Narodowa Partia Liberalna i Partia Li-
beralna zmierzaj w kierunku lewicowym, zachowujc rwnie tendencj do
dziaa centroprawicowych.
Wrd partii konserwatywnych w Modawii wyrniamy dwie partie
polityczne Centrow Uni Modawii i Konserwatywn Parti Modawii. Kon-
serwatyzm tych ugrupowa wyraony jest za pomoc ideologii prawicowej,
zmierzajcej w kierunku pogldw centroprawicy. Program Centrowej Unii
54 | S t r o n a
Modawii zawiera wicej pogldw lewicowych, dotyczcych polityki socjalnej

i gospodarki. Natomiast pogldy Konserwatywnej Partii Modawii s zdecydo-
wanie bardziej centroprawicowe, elementy lewicowe ujawniaj si tylko
w przypadku postulatw dotyczcych polityki socjalnej.
W Modawii do rodzin partii skrajnej prawicy zaliczymy dwa ugrupowania
Now Obywatelsk Parti Modawii i Rumusk Parti Narodow. Z kolei do
rodziny partii chopskich zaliczamy tylko jedno ugrupowanie, ktrym jest
Agrarna Partia Modawii. Nowa Obywatelska Partia Modawii jest ugrupowa-
niem silnie skrajnie prawicowym. Zakres programowy partii czy w sobie
w gwnej mierze tendencje ultraprawicowe z minimalnym wskazaniem na
centroprawic. Rumuska Partia Narodowa zawiera w swoim programie poli-
tycznym elementy przede wszystkim centroprawicowe z lekkim odchyleniem
na ultraprawic. W przeciwiestwie do Nowej Obywatelskiej Partii Modawii
pogldy skrajnie prawicowe s w pewnym stopniu rwnowaone przez lewico-
we w zakresie gospodarki i pastwa wielonarodowego. Agrarna Partia Moda-
wii, klasyfikowana jako partia chopska, w swoim programie politycznym za-
wiera przede wszystkim pogldy lewicowe, rwnowaone w kwestiach spo-
ecznych przez myl centroprawicow.
W systemie partyjnym Republiki Modawii partie polityczne nie posiadaj
genetycznego zakorzenienia w spoeczestwie i w samym pastwie. Swoimi
dziaaniami d to tworzenia zalenoci pastwo spoeczestwo. Organizacje
polityczne prbuj tworzy swoje struktury w oparciu o legitymizacje spoeczn
i poparcie ogu. Dziaania te staj si nieudolne w wyniku niskiej wiadomoci
spoeczestwa i poczucia odpowiedzialnoci za podejmowanie decyzji poli-
tycznych. Konkurencja ideologiczna midzy poszczeglnymi partiami zapewnia
pluralizm idei234, co ksztatuje si napdow rozwoju pastwa.
234
J. Albin, J.M. Kupczak (red.), Z bada nad wspczesna problematyk pastw Europy rod-
kowej i Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2000, s. 19.
55 | S t r o n a
VI
Gabinety rzdzce, koalicje

i partie opozycyjne
Partie rzdzce i gabinety koalicyjne to gwna sia napdowa systemu partyj-

nego stymulujca teori gier politycznych235. Przedstawienie partii rzdzcych
i gabinetw koalicyjnych w Republice Modawii pozwala zrozumie profil sys-
temu partyjnego tego kraju. Wolne wybory wykazuj konkurencyjno partii
politycznych w przestrzeni czasowej. W ten sposb zostaj ujawniane interakcje
wyborcze, ktre charakteryzuj stan i rozwj systemu partyjnego.
Rozwj pastwowoci modawskiej i aktorw sceny politycznej wynika
z prby i koncepcji rozwizania powstajcych problemw spoeczno-
gospodarczych. Siy polityczne reaguj na te kwestie, wykazujc pragnienie
integracji ze spoeczestwem, prowokujc jednoczenie wrogie stanowisko do
pozostaych ugrupowa politycznych. System partyjny Republiki Modawii jest
rdem ekstremalnego pluralizmu politycznego, w ktrym partie polityczne
z zaoenia przyjmuj pozycj przeciwnikw z siln tendencj odrodkow,
dc do zminimalizowania wpywu politycznego centrum. Strategie koalicyj-
ne partii politycznych w mniejszym stopniu uwzgldniaj styczno ideolo-
giczn koalicji gabinetowych236, w wikszym za kieruj si zasad podziau
upw (office-seeking strategy)237.
Okrelenie systemu partyjnego Republiki Modawii jako pluralizmu eks-
tremalnego nie wynika z analizy wyborw, a ze statycznej obserwacji, ktra
w aden sposb nie identyfikuje si z kierunkiem rozwoju systemu partyjne-
go238. Wybory parlamentarne w roku 1990 prezentuj specyficzn rywalizacj
wyborcz. Miay miejsce w momencie, kiedy Republika Modawii bya jeszcze
Modawsk Socjalistyczn Republik Radzieck. Ponadto wybory te odbyway
si w warunkach mobilizacji etnicznej i wzrostu nacjonalizmw narodowych.
235
J.Z. Pietra, Teoria decyzji politycznych, Lublin 1990, s. 118.
236
A. Lijphart, Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in Thirty-Six De-
mocracies, New Haven 1999, s. 95.
237
W. Jednaka, Gabinety koalicyjne w III RP, Wrocaw 2004, s. 37-38.
238
V. Rusnak, Partijna sistema w Respublike Moldova: problemy klassifikaii,
MOLDOSCOPIE (Problemy politieskogo analiza), Kiinev 1993, s. 11-21.
56 | S t r o n a
Do kampanii wyborczej stawao tylko jedno ugrupowanie partia komuni-

styczna i utworzony w 1989 roku Narodowy Front Modawii.
Ostatnim elementem wyborw parlamentarnych z 1990 roku by fakt, e
odbyy si one we wszystkich z 380 powiatw. W wyniku rywalizacji wybor-
czej partia komunistyczna zasiada w parlamencie, dzielc si legislatyw
z NFM i Ruchem Unitate-Jedinstwo (Jedno). Przez pierwsze 1,5 roku
w parlamencie dominoway wpywy NFM. Jego przedstawiciele, przy wsp-
pracy frakcji parlamentarnych wybrali rzd Mircea Druca (maj 1990). Powo-
anie przez NFM rzdu uczynio z tego ugrupowania prawdziwych obrocw
interesw Modawian. Pokazao rwnie, e moliwe jest dziaanie parlamentu
wyonionego w wyborach kontrolowanych przez ZSRR. Wybory z 1990 roku
uformoway pierwsze legislacyjne struktury Republiki. Wikszo elit politycz-
nych terenowych w obawie przed utrat przywdztwa odmwia wsppracy
z nowym parlamentem. Gwn zasug rzdu NFM, byo przyjcie symboli
narodowych i rozpoczcie pracy nad prawodawstwem, ktre w przyszoci mia-
o da podstaw do demokratyzacji narodu. Rzd Mircea Druca skupi si na
walce z monopartyjnoci komunistw, zbudowaniu opozycji przeciwko ZSRR
w postaci deklaracji o suwerennoci i o wadzy pastwowej, a take na wprowa-
dzeniu poprawek do wczesnej konstytucji.
W lipcu 1990 roku przedstawiciele NFM zaprezentowali nowy program,
mniej umiarkowany, zdecydowanie bardziej radykalny, stymulujc rozwj
struktur partyjnych, prowadzc do rozdrobnienia parlamentu. Celem strategicz-
nym stao si przyczenie do Rumunii. W wyniku zmian statutowych, cz
dziaaczy Narodowego Frontu Modawii zrezygnowaa z mandatw parlamenta-
rzystw. Jesieni 1990 roku parlament MSRR skada si z 8 grup parlamentar-
nych: Budak, Zgoda, Demokraci, Kongres Intelektualistw, Front Chrzecija-
sko-Demokratyczny, Niezalenych, ycie Wsi, Demokratyczna Partia Pracy239.
Poparcie dla NFM systematycznie spadao, rosy natomiast separatystyczne
tendencje Gagauzw i ludnoci rosyjskojzycznej z Naddniestrza.
Na przeomie sierpnia i wrzenia 1990 roku w Republice Modawii powsta-
y separatystyczne republiki. Rzd nie zdoa opanowa sytuacji w kraju.
W skad rzdu Mircea Druca wchodzili przede wszystkim zwolennicy wsp-
pracy z Rumuni. Zosta on zdymisjonowany pod nieoficjalnym wpywem
Kremla, a przede wszystkim rosyjskich sub specjalnych, ktre prboway go
skompromitowa informacjami o nielegalnym kapitale w Republice. Przez
modawskich politologw rzd Druca nie jest traktowany jako pierwsza wadza
parlamentarna kraju. Oficjalnie za pierwszego premiera uznaje si Valeriu Mu-
ravskiego. Mircea Druc sprawowa swoje stanowisko nieoficjalnie, majc
239
V. Rusnak, G. Rusnak, Partijna sistema Moldovy: sunost i osobiennosti,
MOLDOSCOPIE (Problemy politieskovo analiza), Kiyniev 1993, s. 14-19.
57 | S t r o n a
przyzwolenie wczesnych elit. Osobami, ktre wspomagay go w ksztatowaniu

systemu politycznego kraju, byli: Andrei Moshanu i Valeriu Matei. W roku
1990 Druc wraz ze swoimi wsppracownikami stanowi trzon elity politycznej
kraju.
Andrei Moshanu posiada stopie naukowy doktora habilitowanego. Uwa-
ano go za specjalist i rdo informacji na temat teoretycznych uwarunkowa
systemu politycznego. W czasach Zwizku Radzieckiego pracowa dla wywia-
du rumuskiego. Jako historyk mia dostp do archiww pastwowych i wa-
nych dokumentw, ktre w postaci mikrofilmw przewozi na teren Rumunii.
Valeriu Matei uwaany by za czowieka Moskwy. W Rosji zdoby wyksztace-
nie urzdnicze. W latach 90. XX wieku ludzie ksztaccy si w Zwizku Ra-
dzieckim cieszyli si w Modawii ogromnym uznaniem. Matei by politykiem
charyzmatycznym, czowiekiem wysoce utalentowanym. W nim, podobnie jak
w Andrei Moshanu, politycy Narodowego Frontu Modawii upatrywali ludzi,
ktrzy pozwol odrodzi si elicie. Funkcje przewodniczcego parlamentu obj
po nim Andrei Moshanu, przedstawiciel FNM.
Wrd elity politycznej pojawiy si obawy, i kolejny premier pochodzcy
ze struktur frontowych nie zapanuje nad parlamentem. Andrei Moshnau zastpi
na stanowisku premiera Valeriu Murawski, wczeniejszy minister finansw lat
1990-1991. Sprawowa stanowiska od 28 maja 1991 do 4 lipca 1992 roku. Va-
leriu Murawski prowadzi umiarkowan polityk kraju dy do uzyskania
przez Republik Modawii niezalenoci i przywdztwa nad swoim wasnym
narodem240. Deklaracja niepodlegoci z 27 sierpnia 1991 roku doprowadzia do
konfrontacji Kiszyniw Moskwa, przyczyniajc si jednoczenie do zakazu
dziaalnoci Partii Komunistycznej. Podczas spotkania Zgromadzenia Narodo-
wego, Narodowy Front Modawii podtrzyma swoje idee i tendencje do zjedno-
czenia z Rumuni. Przyczynio si to do wyodrbnienia w modawskim parla-
mencie grup dcych do suwerennoci pastwowej.
Konflikt interesw doprowadzi do przyjcia przez prezydenta elekta usta-
wy, dotyczcej wyborw prezydenckich. Dziki poparciu Partii Demokratycz-
nej Republiki Modawii, a wic z inicjatywy modawskiego parlamentu,
w grudniu 1991 roku Mirca Snegur zosta wybrany prezydentem Republiki
Modawii. W pierwszej poowie 1992 roku we wschodniej czci kraju wybuch
konflikt. Valeriu Murawski nie zdoa pokona ruchw i tendencji separaty-
stycznych, ani przywrci konstytucyjnej wadzy we wschodniej Modawii,
wobec czego zrezygnowa ze stanowiska241.
Kolejny gabinet utworzy Andrei Sangeli (od 4 sierpnia 1992 do 5 kwietnia
1994). W skad rzdu weszli gwnie zwolennicy Narodowego Frontu Moda-
240
V. Moniaga, zyk, etnonacionalna identinost i uproenie nezavisimoj moldavskoj
gosudarstviennosti, MOLDOSCOPIE (Problemy politieskovo analiza), Kiyniev 1995, s. 4-82.
241
Tame.
58 | S t r o n a
wii i propagatorzy niepodlegej Modawii gwnie przedstawiciele Agrarno-

Demokratycznej Partii Modawii (ADPM). Andrei Sangeli sprawowa swoje
stanowisko dwukrotnie, drugi raz powierzono mu je po wyborach parlamentar-
nych w 1994 roku. Wyoniono wtedy nowy rzd wspierany przez Mircea Sne-
gura tzw. Sangeli 2 od 5 kwietnia 1994 do 24 stycznia 1997 roku. Wygraa
Agrarno-Demokratyczna Partia Modawii, uzyskujc 43,18% gosw i 53,85%
mandatw w parlamencie, a gwnym tematem kampanii byo haso: centrum-
peryferia i niezaleno pastwowoci modawskiej.
Przed nowym rzdem stano wyzwanie przeprowadzenia reform
i demokratyzacji kraju. W wielu kwestiach Agrarno-Demokratyczna Partia
Modawii wspierana bya gosami Bloku wyborczego Partii Socjalistycznej
i Ruchu Jedno (Socjalistyczna Jedno), dziki czemu zostaa m.in. przyjta
konstytucja. Po wyborach rzd Sangeli 2 powrci do hasa wyborczego cen-
trum-peryferia, regulujc tym samym kwestie Gagauzji. Modawi jako Repu-
blik uznano za konstytucyjne centrum, ktre powinno suy swoim regionom-
peryferiom. Rnice co do tempa modawskiej transformacji doprowadziy do
rozamu w szeregach rzdzcej partii i pojawienia si przed wyborami prezy-
denckimi w 1996 roku, trzech nowych partii242. Prezydent i przewodniczcy
parlamentu dziaali wsplnie w jednym ugrupowaniu, prbujc pogodzi rywali
w wyborach prezydenckich, ktre uksztatoway tak naprawd scen polityczn
na wybory parlamentarne w 1998 roku.
Nastpc Sangeli zosta Ion Ciubuk. Podobnie jak poprzednik, rwnie
sprawowa swoj funkcj dwukrotnie. Pierwszy raz od 24 stycznia 1997 roku
do 22 maja 1998 roku, drugi raz od 22 maja 1998 roku do 12 marca 1999 roku.
Kolejnym premierem zosta Ion Sturza, od 12 marca 1999 do 21 grudnia 1999,
polityk o orientacji prozachodniej. Ion Sturza nalea do elity biznesu, dziki
czemu posiada liczne udziay w przemyle modawskim. Jego rzdy wywoay
w Modawii kryzys, ktrego skutki widoczne s po dzie dzisiejszy. Rzdy
Sturza doprowadziy do ekonomicznej zapaci kraju. Fabryki, ktrych by wa-
cicielem lub udziaowcem, nie wypacay pracownikom wynagrodze przez
okoo 6 miesicy. W tym samym czasie ceny benzyny i energii wzrosy kilka-
krotnie. W okresach zimowych elektrociepownie dostarczajce ogrzewanie do
blokw mieszkalnych przestay funkcjonowa. Stan transport, a w efekcie
cay kraj zosta sparaliowany.
W tym czasie prezydentem Republiki Modawii by Petru Luczinski, ktry
pod koniec 1999 roku odwoa rzd Sturza i powoa nowy gabinet pod prze-
wodnictwem Dymitru Braghisa (od 21 grudnia 1999 roku do 19 kwietnia 2001
roku). W trakcie rzdw Dymitru Braghisa zmieniono sposb wyboru gowy
242
V. Monga, Partijno-politieskoe razvitie Moldovy za dest let nezavisimosti:
politologieskij analiz, MOLDSKOPIE, Kiiniev 2002, s. 23-83.
59 | S t r o n a
pastwa. W 2000 roku parlament podj decyzj o powszechnym wyborze pre-

zydenta przez spoeczestwo modawskie. Gabinet Dymitru Braghisa peni
funkcje techniczne i przejciowe. Po wyborach parlamentarnych w 2001 roku
zosta zastpiony przez Vasile Tarleva. Pierwszy rzd Vasile Tarleva sprawo-
wa swoj funkcj od 19 kwietnia 2001 roku243 do 19 kwietnia 2005 roku, drugi
raz powoano go na to stanowisko w okresie od 19 kwietnia 2005 roku do 20
marca 2008 roku. Po upywie kadencji drugiego rzdu Vasile Tarleva funkcj
premiera od 31 marca 2008 roku sprawuje Zinadia Greceani.
Trzeci etap procesu demokratycznej transformacji rozpocz si wraz
z wejciem w ycie Umowy o Partnerstwie i Wsppracy midzy Uni Europej-
sk i Modawi (1998), podpisaniem deklaracji w sprawie integracji europej-
skiej przez wikszo si politycznych w Modawii (1999), wspln deklaracj
frakcji parlamentarnych w sprawie przystpienia Modawii do Unii Europejskiej
(2003), koncepcj integracji Modawii z Uni Europejsk (2003) oraz Indywi-
dualnym planem dziaania Unia Europejska244 Modawia (2004).
Pierestrojka rozbudzia w Europie wiksze nadzieje na zmiany, dostarczya
rwnie opozycji wygodnej legitymizacji taktycznej245. Terminem opozycja
okrela si przeciwiestwo, antagonizm, kwestionowanie przyjtych pogldw
lub sprzeciw wobec kogo lub czego246. Opozycj cechuje zrnicowanie pro-
gramowe w stosunku do ugrupowa rzdzcych, wyraone wartociami ustro-
jowymi i ideowo-politycznymi247, ktrych celem jest ewentualna i legalna
zmiana istniejcego systemu politycznego i spoeczno-gospodarczego lub re-
forma i zmiana ekipy sprawujcej wadz248. Istnienie opozycji stao si swoist
konsekwencj funkcjonalnego podziau wadzy249. Czsto opozycj okrela si
243
V. Monga, G. Rusnak, Prezidentskie (2000) vybory v Respublike Moldova: osobiennosti
i rezultaty, MOLDOSCOPIE (Probleme de analiz politic), Kiinev 2001, s. 59-94; Zob.
rwnie: V. Monga, G. Rusnak, Parlamentskie (2001) vybory v Respublike Mold: speifika,
rezultaty, lektoralnye strategii i technologii, MOLDOSCOPIE (Probleme de analiz politic),
Kiinev 2001.
244
M. Sikora, Unia Europejska Rosja. Dylematy modawskiej polityki [w:] J. Knopek (red.)
Unia Europejska jako aktor stosunkw midzynarodowych, Toru 2009, s. 273-285.
245
Z. Brzeziski, Wielkie bankructwo. Narodziny i mier komunizmu w XX wieku, prze. K.
Tarnowska, A. Kanarek, Instytut Literacki, Pary 1990, s. 139.
246
E. Zwierzchowski, Opozycja parlamentarna, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2000, s. 9.
247
K. Grzybowska, Instytucjonalizacja partii politycznych, ZNUJ, Prace z nauk politycznych
1972, z. 3, s. 36.
248
E. Zwierzchowski, Wybrane problemy opozycji politycznej [w:] W. Skrzydo, R. Mojaka
(red.), Ustrj polityczny Rzeczypospolitej Polskiej w Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r., Wydawnic-
two UMCS, Lublin 1998, s. 124; A. Antoszewski, Opozycja polityczna [w:] A. Antoszewski,
R. Herbut (red.), Encyklopedia politologii, t.3, Krakw 1999, s. 118.
249
P. Sarnecki, Zaoenia systemu rzdw zgromadzenia i moliwoci ich adaptacji do przy-
szej Konstytucji RP [w:] A. Gwid, Konstytucyjny system rzdw, moliwoci adaptacji do
warunkw polskich, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997, s. 138.
60 | S t r o n a
jako bliej niesprecyzowan ide250, bd te form przybierajc posta teje

idei251 lub demokratycznej filozofii politycznej252.
Ukad modawskiej sceny politycznej na osi partia rzdzca i opozycja
mona okreli sowami Dahrendorfa: rywalizacja pomidzy tymi, ktrym po-
wodzi si lepiej, z tymi, ktrym powodzi si lepiej253. Tumaczy to powd, dla
ktrego opozycja staa si wyrnikiem rozwijajcych si demokracji, przyjmu-
jc form kooperacji w rywalizacji254. Opozycja podkrela konkurencyjno,
warunkujc istot dziaania systemu partyjnego255, w sferze stosunkw si rz-
dzcych i stylu wyraania interesw256.
W Republice Modawii moemy wyrni trzy rodzaje opozycji. Pierwsza
to opozycja parlamentarna nazywana konstruktywn, znajdujca si
w nieoficjalnej koalicji parlamentarnej z Parti Komunistw Republiki Moda-
wii Chrzecijasko-Demokratyczna Partia Ludowa i Partia Demokratyczna.
Druga, to opozycja parlamentarna aktywna - Alians Nasza Modawia, Par-
tia Demokracji Spoecznej i Partia Socjalliberalna. Trzeci rodzaj opozycji
w Republice Modawii to pozaparlamentarna, na ktr skadaj si pozostae
partie zarejestrowane przez Ministerstwo Sprawiedliwoci z wyjtkiem Ruchu
Spoeczno-Politycznego Nowa Sia i Partii Prawo i Sprawiedliwo, ktrych
liderzy s byymi funkcjonariuszami pastwowymi. Liderzy opozycji aktywnej
publicznie oskaraj konstruktywistw o zdrad i wspudzia w rzdzeniu kra-
jem, nie widzc dla niej szans powrotu w swoje szeregi. Prowadzi to z kolei do
czstszych sojuszy midzy konstruktywistami a PKRM. Ze stosunki midzy
ugrupowaniami opozycji aktywnej i konstruktywnej nios ryzyko antagoni-
zmw, przynoszc korzyci komunistom. Istotne jest, by ugrupowania opozy-
cyjne zrewidoway swoje strategie wyborcze na takie, ktre pozwoliyby sta
si jej optymalnym przeciwnikiem dla PKRM. Opozycja modawska silnie ak-
centuje integralno z przemianami demokratycznymi 257, tworzc programow
blisko w stosunku do tych idei, ktre warunkuje trwae wspdziaanie258.
250
R. Dahl, Demokracja i jej krytycy, tum. S. Amsterdamski, Krakw 1995, s. 8.
251
A. Jamrz, Demokracja, Biaystok 1995, s. 5.
252
A. Jamrz, Demokracja wspczesna. Wprowadzenie, Biaystok 1993, s. 25.
253
A. Dahrendorf, Nowoczesny konflikt spoeczny, tum. B. Orowski, Warszawa 1993, s. 174.
254
A. Dumaa, Mechanizmy decyzyjne w demokracji konstytucyjnej, Lublin 1998, s. 23.
255
Z. Machelski, Opozycja w systemie demokracji parlamentarnej Wielka Brytania, Niemcy,
Wochy, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s. 36; Zob.: S. Kaliciuk, Systemy partyjne
Europy Zachodniej, Warszawa 1991; Z. Kiemiski, Koalicje rzdzce w systemie parlamentar-
nym, Warszawa 1986; K. Kik, Komunistyczna Partia Hiszpanii. Ewolucja programowa i polityka
w latach 1939-1985, Warszawa 1986.
256
G. Smith, ycie polityczne w Europie Zachodniej, tum. L. Dorn, Warszawa 1992, s. 132.
257
G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1994, s. 194.
258
A. Jamrz, System partyjny wspczesnej Francji, Warszawa 1990, s. 351; Zob.: K. Kik, Mi-
dzynarodwka Socjalistyczna 1951-1992. Zarys dziaalnoci, Warszawa 1994; S.G. Kozowski,
Wspczesna Ameryka, Lublin 2001; K. Krzywicka, Chrzecijaska demokracja we wspcze-
61 | S t r o n a
Rwnie z tego powodu w pastwach takich jak Modawia, rzdy okrelane s

czsto mianem kombinacji, a nie koalicji259.
Wymienione trzy opozycje, poza walk wyborcz z PKRM, zwalczay sie-
bie nawzajem, co dawao szans komunistom na utrzymanie dominujcej pozy-
cji na modawskiej scenie politycznej. Nieumiejtno ustalenia wsplnych
koncepcji i list wyborczych sprawiaa, e wszelkie konfrontacje wygrywane
byy przez kandydatw komunistw, ktrych byo stosunkowo niewielu,
w porwnaniu z nadmiarem przedstawicieli opozycyjnych. Analizujc morfolo-
gi elektoratu modawskiego, mona stwierdzi, i w latach 1998-2008 kady
kandydat Partii Komunistycznej, nawet zupenie nieznany, mg wygra wybo-
ry ju w pierwszej turze, majc co najmniej 30-40% poparcie spoeczestwa.
Partie opozycyjne nie chciay wsplnie uczestniczy w walce wyborczej, co
negatywnie wpywao na ich wizerunek spoeczny. Brak minimalnego poziomu
komunikowania si midzy ugrupowaniami opozycyjnymi sceptycznie prezen-
towa ich zdolno do konkurowania z Parti Komunistw Republiki Modawii.
Istnienie opozycji i prowadzone przez ni dziaania uznaje si za niezbdny
element funkcjonowania demokratycznego systemu rzdw260. Niezwykle wa-
na i potrzebna jest rwnie aktywna i umiejtna dziaalno. Z tego powodu
inicjatywy opozycji traktowane s czsto jako antyreformatorskie, zagraajce
systemowi politycznemu pastwa261.
W modawskich rodkach masowego przekazu262 systematycznie pojawiaj
si informacje o powstawaniu nowych ugrupowa opozycyjnych, czeniu sta-
rych itd. Nastpuj prby poczenia opozycji wsplnymi i wzgldnie trwaymi
interesami politycznymi263, deformowanymi czsto odmiennymi celami wyni-
kajcymi z proceduralnego i merytorycznego funkcjonowania poszczeglnych
ugrupowa264. Koalicje opozycyjne systematycznie si zmieniaj, cz, dziel,
wprowadzajc tak naprawd dezorientacj wrd potencjalnego elektoratu. Ta-
ka sytuacja miaa miejsce w 2007 roku w przypadku Partii Socjalliberalnej
i Liberalnej Partii Narodowej, ktre postanowiy stworzy nowe ugrupowanie
wraz z liczn grup czonkw Partii Demokratycznej. Do nowej formacji opo-
snym wiecie, Warszawa 1999; I. Rusinowa, Z dziejw amerykaskich partii politycznych, War-
szawa 1994; F. Ryszka, Pastwo stanu wyjtkowego, Wrocaw 1985.
259
M. Grzybowska, A. Ziba, Wspczesne systemy partyjne wybranych pastw europejskich,
Krakw 1996, s. 85.
260
Z. Machelski, Ustrojowe znaczenie opozycji parlamentarnej, Pastwo i Prawo 1997, z. 2, s.
13.
261
E.K. Nowak, Funkcja rzdzenia partii i ugrupowa politycznych w Polsce (zagadnienia wy-
brane), Pastwo i Prawo 1993, z. 6, s. 54.
262
A w szczeglnoci: Jurnal de Chisinau, Info Prim Neo, Timpul i Flux.
263
Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo parlamentarne w Polsce, Warszawa 1997, s. 162.
264
A. Szmyt, Partie polityczne a parlament, [w:] A. Gwid (red.), Zaoenia ustrojowe, struktu-
ra i funkcjonowanie parlamentu, Warszawa 1997, s. 145-146.
62 | S t r o n a
zycyjnej miaa doczy rwnie Akcja Europejska265 Andrei Petrenku. Funkcj

lidera zamierzano powierzy Vadimirowi Filatowi. Partie opozycyjne liczyy,
i powstanie nowego ugrupowania wzmocni modawsk opozycj, szczeglnie
dziki pozycji lidera, ktry szczeglnie w Kiszyniowie cieszy si bardzo du-
ym poparciem spoecznym266. Prby podejmowania aktywnych dziaa daj
modawskiej opozycji stopniowy wpyw na polityk realizowan w pastwie.
Czsto jednak porczaj one wasnym autorytetem decyzje w spoeczestwie
niepopularne267, oddajc tym samym poparcie PKRM. Silny i wyrazisty podzia
modawskiej sceny politycznej, doprowadzi do konfliktu midzy egzekutyw
a legislatyw268, co sprawio, i aktywno opozycji skierowana jest przede
wszystkim na uzyskanie popularnoci politycznej, na polepszenie szans wybor-
czych w kolejnych rywalizacjach269.
Rok 2008 opozycja modawska rozpocza po raz kolejny bez wsplnego
projektu politycznego. Obniyo to w znaczny sposb jej szans na osignicie
sukcesu w wyborach parlamentarnych w 2009 roku. Objcie stanowiska mera
Kiszyniowa przez kandydata Partii Liberalnej, pokrzyowao plany nie tylko
komunistom, ale i pozostaym partiom opozycyjnym. Wielu przedstawicieli
modawskiej opozycji zdao sobie spraw z rosncego poparcia dla Partii Libe-
ralnej wrd spoeczestwa modawskiego, co czyni j aktualnie jedn
z czoowych partii w tym kraju. Wprowadzenie przez komunistw zmian do
Ustawy o partiach politycznych i do ordynacji wyborczej, w sprawie zakazu
tworzenia blokw wyborczych, doprowadzio do wewntrznej, bratobjczej
265
Kongres zaoycielski Akcji Europejskiej odby si 22.10.2006 r. Gwnym celem ruchu jest
integracja Republiki Modawii z Uni Europejsk. Dla osignicia tego celu Akcja Europejska
zamierza zrealizowa nastpujce postulaty: zmodyfikowanie gospodarki, sfery socjalnej, infra-
struktury oraz szkolnictwa. Akcja Europejska dziaa poprzez organizowanie debat, w ktrych
porusza tematyk zwizan z przystpieniem Modawii do Unii Europejskiej, dostosowania pra-
wa do standardw europejskich, intensyfikacji negocjacji stowarzyszeniowych RM z UE i wypo-
wiedzenia czonkostwa ze Wsplnoty Niepodlegych Pastw. W momencie powoania Akcja
Europejska liczy 6 tys. czonkw. Jest to partia intelektualistw, ktra zamierza werbowa przed-
stawicieli tradycyjnych ugrupowa politycznych.
266
P. Bogatu, Czyby rodzia si partia, ktra wygra z komunistami?, Jurnal de Chisinau
z 20.07.2007.
267
K. Complak, Opozycja parlamentarna w obowizujcej i w przyszej Konstytucji, Przegld
Sejmowy 1995, nr 2, s. 29.
268
E. Gdulewicz, Parlament a rzd w V Republice Francuskiej. Sfera ustawodawcza, Lublin
1990, s. 35; Zob.: Z. Machelski, Systemy partyjne Europy Zachodniej, Warszawa 1991; Z. Ma-
cig, System partyjny RFN, Warszawa 1979; S. Markiewicz, Ruch chrzecijaskiej demokracji
w wiecie wspczesnym, Warszawa 1988; S. Markiewicz, CSU-historia i teraniejszo, War-
szawa 1981; S. Markiewicz, Wspczesna chrzecijaska demokracja, Warszawa 1977; A. Mar-
kowski, Kryzys czeskiej socjaldemokracji, Dzi 2005, nr 1; M. Migalski (red.), Partie i systemy
partyjne Europy rodkowej i Wschodniej, Sosnowiec 2005.
269
E. Zwierzchowski, Wybrane problemy opozycji politycznej, XL Oglnopolska konferencja
Katedr i Zakadw Prawa Konstytucyjnego, Kazimierz Dolny n. Wis, 4-6.06.1998, s. 10-13.
63 | S t r o n a
walki midzy opozycj. Jedyn szans na zwycistwo w wyborach parlamen-

tarnych w 2009 roku byo opracowanie przez ugrupowania opozycyjne wspl-
nego planu dziaania i poczenie elektoratu270. Fakt ten uczyniby z opozycji
modawskiej t waciw, przyjmujc form krytyki korygujcej, na tyle siln,
by skutecznie spenia przypisane jej funkcje271.
W Republice Modawii konflikty lokuj si zawsze na jednej osi opozycja
partia komunistyczna. Animozje te wynikaj z konfliktw wok polityki cen-
tralnej pastwa. Opozycja modawska wystpuje w roli opozycji lokalnej
w stosunku do wadzy centralnej272.
Podstawowym celem dziaalnoci opozycji modawskiej jest zmiana syste-
mu politycznego i kultury centralnej kraju. Wszystkie ugrupowania opozycyjne
czy wsplny protest w stosunku do idei pastwa ksztatowanej i promowanej
przez Parti Komunistw Republiki Modawii. Wrd opozycji modawskiej
pojawiaj si wartoci nacjonalistyczne, szczeglnie wrd ugrupowa mniej-
szoci rosyjskiej i rumuskiej, nie wywieraj one jednak zbyt silnej presji na
polityk kraju. Wikszo przetargw politycznych w ugrupowaniach opozy-
cyjnych sprowadza si do globalizacji interesw w skali caego kraju. Opozycja
modawska nie potrafi skupi si zatem na dziaaniu, a jedynie na postulatach
i oglnym sprzeciwie wobec wszelkich dziaa partii komunistycznej. Brak
wsplnego planu dziaania sprawia, e dziaania opozycji wymierzone w parti
komunistw dziaaj tylko na ich korzy.
W Republice Modawii opozycja prezentuje wyranie pogldy liberalizacji
ycia politycznego i spoecznego zarwno pod wzgldem wiatopogldowym
jak i gospodarczym. Kategori podziau jest tradycjonalizm wiatopogldowy,
ktry stanowi podstawow granic ideologiczn. Przekroczenie jej warunkuje
pogldy zmierzajce w stron liberalizmu gospodarczego. Stworzenie trwaej
opozycji modawskiej dopinguje silne lobby w postaci USA. Kwesti sporn
pozostaje nadal stanowisko wobec NATO i WNP, a take tendencje zjednocze-
niowe z ssiadujc Rumuni.
270
K. Tafraise, Opositia, in cotoro?, Timpul nr 787, 16.01.2008.
271
M. Sobolewski, Rola systemw partyjnych w kontroli wadzy pastwowej, Zeszyty Naukowe
UJ. Prace Prawnicze 1966, nr 25, s. 271; J. Pawowicz (red.), Komunici Europy Zachodniej,
Warszawa 1983; S. Rudnik, Partia Zielonych w systemie politycznym RFN, Supsk 1994; R.
Rudziski, Partie polityczne, Warszawa 1973; M. Sadowski, System partyjny wspczesnej Fran-
cji, Warszawa 1991.
272
Z. Machelski, Opozycja w systemie demokracji parlamentarnej Wielka Brytania, Niemcy,
Wochy, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s. 61; Zob.: J. Stefanowicz, Chrzecijaska
demokracja, Warszawa 1991; A. Stpie (red.), Wspczesna Rosja, d 1999; J. Zakrzewska,
Wochy. Zarys ustroju, Warszawa 1974; E. Zieliski, Wspczesna Rosja. Studium polityczno-
ustrojowe, Warszawa 1995; A. Ziba, Wspczesny konserwatyzm brytyjski, Warszawa 1990.
64 | S t r o n a
65 | S t r o n a
VII
Partie polityczne
a postawy spoeczne
Spoeczestwo obywatelskie ma decydujc rol w tworzeniu i afirmacji

273
partii politycznych. Uczestnictwo obywateli w walce wyborczej jest elementem

zasadniczym w przypadku konsolidacji caego porzdku spoecznego274. Partie
polityczne s rwnie kluczowym elementem nowoczesnej demokracji. Odgry-
waj wan rol mediatora midzy spoeczestwem obywatelskim a instytucja-
mi publicznymi275.
Tematyka zwizana ze spoeczestwem obywatelskim w Republice Mo-
dawii nie bya do tej pory poruszana. Fakt istnienia jego struktur jest niezaprze-
czalny, kwesti dyskusyjn natomiast jest korelacja zalenoci midzy funkcjo-
nowaniem partii politycznych a posiadan przez nie legitymizacj spoeczn.
Wystpuj rne sposoby tworzenia partii politycznych, jednak jedynym gwa-
rantem ich istnienia jest reprezentacja spoeczna, promowanie interesw, po-
trzeb, wizji i idei obywateli, wyraonym pluralizmem spoeczno-
politycznym276. Zaleno ta wynika z samej definicji partii politycznych, ktre
w zaoeniu istniej tylko i wycznie po to, by realizowa spoeczne, gospo-
darcze, kulturalne i duchowe inicjatywy swojego elektoratu.
W Republice Modawii kwestia spoeczestwa obywatelskiego zwizana
jest nie tylko z czynnikami, ktre doprowadziy do jego powstania, ale przede
wszystkim z genez ksztatowania suwerennego pastwa277. Zjawisko ksztato-
wania partii politycznych w Republice Modawii jest wynikiem demokratyzacji
273
M. Sikora, Spoeczestwo obywatelskie, jako warto podjtej transformacji systemowej
w Republice Modawii, [w:] L. Kacprzak, J. Knopek, D. Mierzejewski (red.) Wartoci a wsp-
czesne pastwo, Pia 2009, s. 331-334.
274
P. Braud, Rozkosze demokracji, Warszawa 1995, s. 64.
275
J. LaPalombara, M. Weiner, Political Parties and Political Development, Princeton: Princeton
Univ. Press, 1966, s. 30.
276
Zob.: A. Michnik, Takie czasy...Rzecz o kompromisie, Londyn 1985.
277
M. Sikora-Gaca, Podstawy spoeczestwa obywatelskiego w Republice Modawii, [w:] Spoe-
czestwo obywatelskie w Polsce a instytucjonalna rzeczywisto demokracji w jednoczcej si
Europie, (red.) A. Chodubski, L. Kacprzak, Pia 2010, s. 341-351.
66 | S t r o n a
ycia politycznego i katastrofy reimu totalitarnego. Badajc rozwj ugrupowa

politycznych, naley zwrci uwag na to, kiedy s to sztuczne twory, a kiedy
powstaj w wyniku ambicji liderw czy odrodkowych tendencji w spoecze-
stwie. Odpowiedzi na te pytania s wyniki wyborw. Stanowi one dowd na
to, i wikszo partii politycznych w Republice Modawii nie posiada swojego
elektoratu, a ich powstanie jest znacznie bardziej wynikiem dziaalnoci elit, nie
mas278. Mae partie polityczne nie s brane pod uwag, gdy zapewniaj repre-
zentacj interesw tylko swoim czonkom i liderom. Nie s to instytucje spo-
ecznie wiarygodne. Podczas wyborw parlamentarnych w latach 1994-2001
spord 13 partii 7 byo ugrupowaniami pochodzcymi z zewntrz, a tylko
6 z nich okrelano jako wewntrzne279.
Na postsocjalistycznej scenie politycznej Republiki Modawii wikszo
podmiotw politycznych wyonio si w efekcie cyrkulacji elit, a nie dziaa
spoecznych. Wrd partii politycznych Republiki Modawii mona wyrni
partie historyczne powstae na bazie Frontu Narodowego i postkomunistyczne.
Wikszo ugrupowa politycznych istniejcych i powstajcych w Republice
Modawii to ugrupowania postfrontowe i postkomunistyczne280. Wikszoci
z nich nie udao si przekroczy progw wyborczych. Te, ktre dostay si do
parlamentu startoway wsplnie z innymi partiami w blokach wyborczych.
Jak zauway Peter Denken, powstanie systemu partyjnego jest efektem
wiadomoci dziaa i zaangaowania podmiotw polityki, a take udziau spo-
eczestwa w ksztatowaniu instytucji politycznych281. Ten ostatni czynnik wy-
nika z uwarunkowa i interesw spoecznych i historycznych, ktry realizuje
si poprzez dziaalno instytucjonaln282. W pewnym sensie partie polityczne
Modawii przybieraj posta ugrupowa spoecznego antagonizmu. W ostatnich
latach przemiany, ktre miay miejsce na scenie politycznej, wiadcz o anar-
chistycznym oddziaywaniu niektrych ugrupowa politycznych. Swoj ideolo-
gi i teoretyczn prb realizacji interesw spoecznych, wpywaj na obywateli
zmuszajc elektorat do dziaania.
Rozwarstwienie modawskiego spoeczestwa rodzi interesy licznych grup,
co bezporednio wpywa na ksztat systemu partyjnego283. Interesy klas i grup
spoecznych skupione s przede wszystkim wok kwestii ekonomicznych,
okoo 80-90% obywateli Republiki Modawii, posiada dochd niszy od mini-
malnego poziomu konsumpcji. Podwyszenie poziomu ycia spoeczestwa jest
278
V. Monga, Prtijno-politieskoje razwitie, dz.cyt., s. 31-33.
279
Tame.
280
S. Sokolskij, Postavtoritarnye parlamentskie vybory v Rossii, stranach Vostonoj Evropy
i Baltii, Mirova Ekonomika i Miedunarodnye Otnoeni 1995, no 3, s. 78.
281
.P. Denken, Politieska nauka, Moskva 1994, s. 51.
282
Tame.
283
Ph. Beneton, Les classes sociales, Paris 1991, s. 12.
67 | S t r o n a
podstawowym hasem wyborczym, wysuwanym przez ugrupowania polityczne

startujce w wyborach.
Rne grupy spoeczne posiadaj wasne preferencje wyborcze. Prawica
zdominowana jest przede wszystkim przez studentw, obywateli pochodzenia
rumuskiego i intelektualistw dziaajcych na rzecz integracji europejskiej.
Zwolennikw ugrupowa centrowych wyrnia liniowa zaleno midzy wie-
kiem i sympatiami wyborcw. Preferuj oni rwnie prawic w wyniku blisko-
znacznych uwarunkowa politycznych. Ugrupowania centrowe zyskuj sobie
zwolennikw charakterystycznymi elementami programowymi, tj.: sprawiedli-
wo spoeczna, rwno, praworzdno, porzdek publiczny i solidarno
ludzka. Przykadem ugrupowania, z ktrym sympatyzuj modzi wyborcy, jest
Partia Liberalno-Demokratyczna, ktra oprcz doktryny liberalnej zawiera
w sobie elementy centroprawicowe.
Ukad preferencji wyborczych uzaleniony jest od wieku wyborcw i miej-
sca ich zamieszkania. Partia Komunistw Republiki Modawii swoje zaoenia
programowe konstruuje w sposb prosty i jasny, czsto populistycznie prowa-
dzc polityk dwutorow na linii wschodniej i zachodniej. Duy trzon elektora-
tu PCRM, stanowi zwolennicy polityki Kremla. Poparcie dla Komunistw
wynikao (i wynika nadal) ze specyficznych relacji czcych ten kraj z Rosj.
Wikszo obywateli modawskich upatruje w stosunkach z tym krajem
szans na popraw warunkw bytowych, jednak hasa integracji z UE i Rumu-
ni rwnie ciesz si duym poparciem. Dowodem takiego dziaania by rok
2003, kiedy Wadimir Woronin odmwi podpisania Memorandum Kozaka,
regulujcego konflikt naddniestrzaski. Wadimir Putin okreli wtedy to dzia-
anie jako lekkomylno wadzy, natomiast Rada Europy jako polityczn m-
dro. Skutkiem tego dziaania by brak poparcia ze strony Rosji dla komuni-
stw w wyborach w 2005 roku. PKRM szczeglnie ostronie pochodzi
do tendencji zblienia z Rumuni, wychodzc z zaoenia, e Europa nie po-
winna dopuci do istnienia dwch pastw o tej samej narodowoci i tosamo-
ci, tak jak miao to miejsce w przypadku Niemiec284.
Republika Modawii charakteryzuje si bardzo niskim poziomem rozwoju
spoeczno-gospodarczego. W takiej sytuacji w latach 1998-2008 wysze byo
poparcie spoeczne dla ugrupowa lewicowych. Uwarunkowania ekonomiczne
sprawiy, e wybory w 2005 roku nacechowane byy odgrn niechci do
ugrupowa prawicowych. Z tego powodu w programach kadego z ugrupowa
politycznych funkcjonujcych w Republice Modawii mona odnale postulaty
wyrwnania dochodw spoeczestwa i walki z ubstwem.
Specyfika tego narodu wynika z faktu, e spora cz obywateli urodzia si
w czasach ZSRR lub doskonale je pamita. Ta kwestia w poczeniu z niechci
284
Ravnopravie-Obestvenno-Politieskoe Dvienie, wydanie specjalne, s. 1.
68 | S t r o n a
do demokracji, ktra przyniosa wysoki wskanik ubstwa w kraju, daje tak

due poparcie komunistom. W spoeczestwie Republiki Modawii brakuje
ugruntowanej kultury politycznej, opartej o tradycje obywatelskie. Tym samym
to pragmatyzm spoeczny, czynniki wewntrzne i zewntrzne ksztatuj popar-
cie spoeczne dla partii.
W literaturze przedmiotu wystpuje niedosyt w badaniach nad charakterem
ideologicznym partii politycznych Republiki Modawii. Ugrupowania te nie
mog by postrzegane w perspektywie doktryn zachodnich, ktre istniej
w Republice Modawii w teorii, a nie w praktyce. Ewolucja i trendy polityczne
rozwijaj si, jako zapoyczone. Idee te s obojtne spoeczestwu modaw-
skiemu, a promuje si je w wyniku populistycznego brzmienia. W tym miejscu
po raz kolejny pojawia si dyskusja nad modelem transformacyjnym przyjtym
przez poszczeglne bye republiki radzieckie. Tutaj rwnie naley podkreli
jak kada tranzycja systemowa jest odmienna i jak rne zmiany w systemach
politycznych implikuje.
W Republice Modawii wan rol odgrywa ocena przeszoci. Ma ona
istotny wpyw na obecn i przysz polityk kraju. Olga Malinova uwaa, e
badania systemu partyjnego w krajach posiadajcych przeszo sowieck po-
winny zosta skorelowane z praktykami sprzed reform tego systemu 285. Klu-
czem do wyjanienia struktury systemu partyjnego Republiki Modawii jest
ocena przeszoci historycznej i aktualnego modelu spoeczestwa obywatel-
skiego w tym kraju286. Te dwa wymiary reprezentowania zoonych konstrukcji
zawierajcych szereg czynnikw, okrelaj wzr biecej sceny politycznej
w Republice Modawii. Drugi element modawskiej ideologii zwizany jest
z celem rozwizywania problemw spoecznych przez rzd. W Republice Mo-
dawii zasady i sposoby przekazywania da obywateli w stosunku do systemu
politycznego, s tradycyjne i zblione do tych w pozostaych pastwach demo-
kratycznych.
Wrd charakterystycznych elementw dziaalnoci spoeczestwa mo-
dawskiego wyrniamy udzia w wyborach i inicjowanie referendw. Partie
polityczne s najbardziej efektywnymi jednostkami w realizacji woli obywateli,
szczeglnie te zasiadajce w parlamencie. Warunkiem sukcesu jest zbudowanie
mechanizmu komunikacji midzy elitami i masami za pomoc grup interesw
i rodowiska mediw. Mechanizm wiadomoci obywateli modawskich kszta-
towany jest przez elity partyjne, specyfik sceny politycznej, zaszoci histo-
ryczne, skupienie wadzy w rkach jednego ugrupowania komunistw.
285
. Malinova, Partijnye idelogii v Rossii: atrybut ili antura? Politieskie issledovani 2001,
nr 5, s. 82.
286
M. Sikora-Gaca, R. Herba, Kultura polityczna jako wyznacznik spoeczestwa obywatelskiego
w pastwach wschodnioeuropejskich, [w:] L. Kacprzak, B. Koszel, A. Marcinkowski, Spoecze-
stwo obywatelskie jako dobro wsplne, Pia 2012, s. 137-151.
69 | S t r o n a
Ugrupowania polityczne w Republice Modawii to makrostruktury nied-

ce do umasowienia ani uspoecznienia287. Partie polityczne Republiki Modawii
powinny zacz korzysta ze struktur spoeczestwa obywatelskiego288, z kt-
rych wyaniaj si grupy nacisku i organizacje pozarzdowe. W Republice
Modawii relacje midzy partiami politycznymi i grupami nacisku przekadaj
si w formie wywierania presji tych drugich na pierwsze.
W Modawii jak w kadym kraju demokratycznym odzwierciedleniem suk-
cesw partii politycznych jest zdolno do pozyskiwania poparcia spoecznego
i ukazania swojej skutecznoci w sprawowaniu wadzy.
287
V. Moniaga, Politieskie partii i partijna sistema Respubliki Moldova: transformacionnyj
kontekst, MOLDOSCOPIE XXIII USM, Kiiniev 2003, str. 20.
288
I. Buctaru, Partidele politice i organizaiile neguvernamentale: modaliti de interaciune
(cazul Republicii Moldova), [w:] Organizaiile nonguvernamentale i impactul lor asupra
proceselor de transformare, (cord.) V. Moneaga, V. Teosa, Gh. Mohammadifard, Business-Elita,
Chiinu 2004, s. 105-116.
70 | S t r o n a
71 | S t r o n a
Zakoczenie
Procesy polityczne w krajach, w ktrych transformacja przebiega ywioowo,

s czsto trudne do zdefiniowania. Do grupy tyche pastw bez wtpienia mo-
emy zaliczy Republik Modawii. Zmiany systemowe w Republice Modawii
wynikaj z faktu, i kraj ten zosta zmuszony do przyjcia, wprowadzenia i do
jednogonego uznania wartoci demokratycznych. Specyficzna zaleno od
podmiotw midzynarodowych i tendencje nacjonalistyczne radykalnie szkodz
procesowi tworzenia instytucji demokratycznych.
Ewolucja wzorcw rywalizacji wyborczych i ustaw prawnych doprowadzia
do powstania wrd partii politycznych ugrupowa profesjonalnych. Ch
optymalizacji ycia politycznego wyksztatowaa za pomoc wyborw proces
jego instytucjonalizacji. Potnym impulsem do tworzenia wielopartyjnego
pluralizmu politycznego byo przyjcie przez Parlament Republiki Modawii
Ustawy o partiach politycznych i innych organizacjach spoeczno-politycznych.
Celowo i etapy kolejnych zmian w Modawii wyraone s przede wszyst-
kim poziomem rozwoju elit politycznych i wyborami parlamentarnymi. Rywa-
lizacje wyborcze ksztatuj ycie polityczne kraju, jednak to partie polityczne s
rdem wszelkich zmian demokratycznych. Odgrywaj one istotn rol
w funkcjonowaniu parlamentu, reguluj proces sprawowania jego funkcji, za-
pewniaj istnienie dialogu spoecznego. Kartelizacja interesw przyczynia si
do urynkowienia partii politycznych w szczeglnoci tych nowopowstajcych.
Zoone wspzalenoci midzy partiami peni w praktyce modawskiej
kluczow rol w organizacji sposobu funkcjonowania systemu politycznego.
Ustalenie roli partii w formowaniu rzdw jest zatem szans na przejcie przez
ni wadzy lub te uatwieniem dla obywateli we wspdecydowaniu. Najistot-
niejsz form podziaw politycznie doniosych s zatem rnice midzy ugru-
powaniami postkomunistycznymi i wywodzcymi si z opozycji demokratycz-
nej, a take te midzy ugrupowaniami prawicowymi i lewicowymi. Ustalenie
lojalnoci wyborcw wobec konkretnych formacji politycznych w wyniku ci-
gej zmiany tosamoci ofert programowych oraz personalnych, jest aktualnie
niemoliwe i wymaga dalszych bada. Precedensowy staje si fakt, i komuni-
ci nadal ciesz si duym poparciem spoecznym.
Ksztatowanie podmiotw partyjnych w Republice Modawii zmierza
w kierunku rwnoci i wolnoci politycznych. Etap tworzenia pewnej rwno-
72 | S t r o n a
wagi politycznej wskazuje, e spoeczestwo nie ma zaufania do partii poli-

tycznych, uwaajc jednoczenie elity za zainteresowane dobrem swoim wa-
snym, a nie spoecznym. Zaufanie obywateli jest tu wyznacznikiem pluralizmu
politycznego, bdcego wykadnikiem poziomu funkcjonowania i realizacji
elementw demokratycznego systemu politycznego, budujcego podsta-
wy systemu partyjnego. Obserwatorzy zagraniczni zauwayli uchybienia cha-
rakterystyczne dla rozwijajcych si demokracji, wynikajce przede wszystkim
z niskiej wiadomoci spoeczestwa i braku poczucia odpowiedzialnoci za
podejmowanie decyzji politycznych.
Struktura partyjna w Republice Modawii ulega transformacji. Wyodrb-
nienie systemu partyjnego w kraju byo efektem pojawienia si pierwszych
swobd demokratycznych, powstania pierwszych ruchw i partii politycznych,
potwierdzenia suwerennoci i niezalenoci. Dalszym krokiem byo ustanowie-
nie demokratycznego pastwa prawa, wprowadzenie semiprezydenckiego sys-
temu rzdw, przyjcie konstytucji i zorganizowanie pierwszych wyborw par-
lamentarnych. Praktyka funkcjonowania parlamentaryzmu modawskiego jest
charakterystyczna dla modych demokracji.
Legitymizacja spoeczestwa dla wadzy jest rdem wielu prerogatyw,
ktre realnie wpywaj na modawsk polityk. Problemem jest jednak fakt, i
Rosja pozostaje nadal gwnym gwarantem bezpieczestwa geopolitycznego,
a nade wszystko ekonomicznego dla Modawii. Kraje te czy bowiem nie tylko
historia. W gr wchodz gboko zakorzenione w systemach obu pastw warto-
ci, powodujce odwrt od reform, ktre udao si przeprowadzi w latach 90.
XX w. Wspczesna Rosja uywa bardzo silnych argumentw w polityce za-
granicznej, wykorzystujc do mediacji argument energetyczny. Republika
Modawii staje si bezsilnym partnerem w tym dialogu. Gospodarka kraju jest
cakowicie zalena od Rosji, ktra jest najwikszym rynkiem eksportowym dla
tego pastwa.
Dalszy proces odbudowy pastwa modawskiego jest konieczny dla konty-
nuowania procesu liberalizacji ycia spoeczno-politycznego. Republika Mo-
dawii formalnie korzysta z zalece organw unijnych, stosujc si do wytycz-
nych w zakresie budowania demokracji i spoeczestwa obywatelskiego. Inn
kwesti jest jednak praktyka ich stosowania. Oddziaywanie polityki zagranicz-
nej pastw ociennych, w tym przede wszystkim Kremla, powoduje zachwianie
procesw demokratyzacji kraju, na ktre Unia Europejska kadzie tak duy
nacisk. Pojawia si zasadnicze pytanie dotyczce praktyki funkcjonowania za-
sad demokratycznego pastwa prawa i jego rzeczywistego stosowania przez
wadze kraju.
73 | S t r o n a
Bibliografia
1. Albin J., Kupczak J.M. (red.), Z bada nad wspczesn problematyk

pastw Europy rodkowej i Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocawskiego, Wrocaw 2000.
2. Almond G., Powell B., Comparative Politics: A Developmental Ap-
proach, Little Brown, Boston 1966.
3. Antoszewski A., Opozycja polityczna [w:] Antoszewski A., Herbut R.
(red.), Encyklopedia politologii, t.3, Krakw 1999.
4. Aron R., Democratie et totalitarisme, Gallimard, Paris 1965.
5. Aron R., Paix et guerre entre les nations, Paris 1962.
6. Bakatin V.V., Izbawlenie ot KGB, Moskwa 1992.
7. Banaszak B., System konstytucyjny Niemiec, Wydawnictwo Sejmowe,
Warszawa 2001.
8. Barber B.R., Dihad kontra Mcwiat, prze. Jankowska H., Warszawa
1997.
9. Baszkiewicz J., Powszechna historia ustrojw pastwowych, Arche,
Gdask 2002.
10. Baumann Z., Globalizacja, Warszawa 2000.
11. Beck P.A., Party Politics in America, New York 1976.
12. Beneton Ph., Les classes sociales, Paris 1991.
13. Biele S., Patrzc na Wschd, Warszawa 1997.
14. Biele S., Tosamo midzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa
2006.
15. Bierut B., O partii, Ksika i Wiedza, Warszawa 1954.
16. Bodio T., Zaski P., Elity wadzy w Azji Centralnej. Tradycja. Moderni-
zacja. Etnopolityka, Warszawa 2008.
17. Bogatu P., Czyby rodzia si partia, ktra wygra z komunistami?, Jur-
nal de Chisinau z 20.07.2007.
18. Borowik I., Odbudowywanie pamici. Przemiany religijne w Europie
rodkowo-Wschodniej po upadku komunizmu, Zakad Wydawniczy No-
mos, Krakw 2000.
19. Braud P., Rozkosze demokracji, Warszawa 1995.
20. Brzeziski Z., Wielkie bankructwo. Narodziny i mier komunizmu w XX
wieku, prze. Tarnowska K., Kanarek A., Instytut Literacki, Pary 1990.
21. Buctaru I., Partidele politice i organizaiile neguvernamentale: mo-
daliti de interaciune (cazul Republicii Moldova), [w:] Moneaga V.,
74 | S t r o n a
Teosa V., Mohammadifard Gh. (cord.), Organizaiile nonguvernamentale

i impactul lor asupra proceselor de transformare, Business-Elita,
Chiinu 2004.
22. Bull M., The West European Communist Movement in the Late
Twientieth Century, West European Politics 1995, t. 18, nr 1.
23. Cawford K., East Central European Politics Today, Manchester 1996.
24. Chinn S.J., Ropers S., Ethnic Mobilization and Reactive Nationalism:
The Case of Moldova, Nationalities Papers 1995, nr 23.
25. Chodubski A., Instytucjonalizacja jako proces historyczny i kulturowy,
[w:] Rubisz L. (red.), Idee-Instytucje-Demokracja. Instytucjonalizacja
polskiej transformacji ustrojowej, Wydawnictwo Adam Marszaek, To-
ru 2006.
26. Claris merytoryczny Ambasady RP w Kiszyniowie nr 923.
27. Cojocaru G., Ruch niepodlegociowy i przemiany spoeczno-polityczne
w Modawii (Modowie), Zeszyty Naukowe Koa Wschodnioeuropej-
skiego Stosunkw Midzynarodowych 2003, nr 2.
28. Coman A., Formaiunile sociale ale Moldovei: particularitile
constituirii, Pluripartidismul n Moldova: esena i specificul formrii,
CAPTES, Chiinau 2000.
29. Complak K., Opozycja parlamentarna w obowizujcej i w przyszej
Konstytucji, Przegld Sejmowy 1995, nr 2.
30. Crowther W., Ethnic Politics and the Post-Communist Transition in Mol-
dova, Nationalities Papers 1998, nr 26.
31. Cujb V., Geneza partidelor politice n Republica Moldova: general i
particular Pluripartidismul n Moldova: esena i specificul formrii,
CAPTES, Chiinu 2000.
32. Czeszejko-Sochacki Z., Prawo parlamentarne w Polsce, Warszawa 1997.
33. Cziomer E., Zyblikiewicz L.W., Zarys wspczesnych stosunkw midzy-
narodowych, Warszawa 2005.
34. Dahl R., Demokracja i jej krytycy, tum. Amsterdamski S., Krakw 1995.
35. Dahrendorf A., Nowoczesny konflikt spoeczny, tum. Orowski B., War-
szawa 1993.
36. Dahrendorf R., Reflecii asupra revoluiei n Europa, Humanitas,
Bucureti 1993.
37. Decretul Cu privire la puterea de stat, nr 201, 27 Iulie 1990, Vetile
Sovietului Suprem i ale Guvernului R.S.S.M., 1990, nr 8.
38. Decretul Preedintelui Republicii Moldova Privind suspendarea
activitii structurilor organizatorice ale partidelor politice,
organizaiilor obteti i micrilor de mas n organele de stat,
instituiile i organizaiile republicii, nr 164, 22.08.1991, Monitorul
Oficial, 1991, nr 11, 12.
75 | S t r o n a
39. Dekretul Prezibiuluj Sovetuluj Suprem al R.S.S.M. Ku privire la modul

provizoriu de ynreistrare a asoiaciilor obtet ale etcenilor yn RSS
Moldovensk bin 25 sugust 1989, Nr 3459-X, Vetile Sovetuluj
Suprem i ale Guvernuluj P.S.S.M., 1989, nr 8.
40. Denken .P., Politieska nauka, Moskva 1994.
41. Deszczyski P., Goata K., Demokratyczne systemy polityczne, Pozna
2000.
42. Dobrowolski M., Zasada dwuizbowoci parlamentu w polskim prawie
konstytucyjnym, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2003.
43. Dumaa A., Mechanizmy decyzyjne w demokracji konstytucyjnej, Lublin
1998.
44. Dunleavy P., Democracy, Bureaucracy and the Public Choise, Harvester
Wheatsheaf, New York 1991.
45. Duverger M., Political Parties, Metuen, London 1964.
46. Duverger M., Political Parties, New York 1965.
47. Ehrlich S., Wstp do nauki o pastwie i prawie, Warszawa 1979.
48. Electoral Code, No 1381-XIII of 21.11.97, Monitorul Oficial al
R.Moldova No 81/667 of 08.12.1997.
49. Eliseev S.M., Markarn A.G., Vzaimootnoeni biznesa i vlasti v Armenii
(oenkach ekspertov), www.isras.ru, dostp dnia: 17.06.2012.
50. Flis J., O strategii i polityce w kontekcie si zbrojnych, Zeszyty Nauko-
we AON 2003, nr 4.
51. Freund J., Lessence du politique, Paris 1986.
52. G.ODonnell, Delegative Democracy, Journal of Democracy 1994, nr
7.
53. Gabanyi A.U., Moldova im Spannungsfeld zwischen Ruland, Rumnien
und der Ukraine, Berichte des BIOSt 1996, nr 16.
54. Gabryszak R., Magierek D. (red.), Europejska polityka spoeczna, War-
szawa 2011.
55. Gabryszak R., Magierek D. (red.), Wstp do polityki spoecznej, Warsza-
wa 2011.
56. Gallagher M., Laver M., Mair P., Representative Government in Westen
Europe, New York-St. Louis-San Francisco 1992.
57. Gdulewicz E., Parlament a rzd w V Republice Francuskiej. Sfera usta-
wodawcza, Lublin 1990.
58. Gierszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsibior-
stwa, Warszawa 1995.
59. Grabowska M., Partie i systemy partyjne w demokracjach a przypadek
Polski [w:] M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziay
spoeczne, partie polityczne i spoeczestwo obywatelskie w postkomuni-
stycznej Polsce, Warszawa 2001.
76 | S t r o n a
60. Grzybowska K., Instytucjonalizacja partii politycznych, ZNUJ, Prace

z nauk politycznych 1972, z. 3.
61. Grzybowska M., Ziba A., Wspczesne systemy partyjne wybranych
pastw europejskich, Krakw 1996.
62. Herbut R., Kategoria systemu partyjnego, [w:] Jednaka W. (red.), Wstp
do teorii partii i systemw partyjnych, Pozna-Wrocaw 2000.
63. Herbut R., Rodziny partii politycznych, [w:] Antoszewski A., Herbut R.
(red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porwnawcza, Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 1997.
64. Herbut R., Systemy partyjne w Europie Zachodniej cigo i zmiana.
Studium porwnawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego,
Wrocaw 1996.
65. Herbut R., Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wy-
66. Herbut R., Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wy-
67. Hotrrea Sovietului Suprem al R.S.S.M. pentru modificarea unor
prevederi din Decretul Prezidiului Sovietului Suprem Suprem al R.S.S.M.
din 25 august 1989 Cu privire la modul provizoriu de nrejistrare a
asociaiilor obteti ale cetenilor n R.S.S. Moldoveneasc, Legi,
hotrri i alte acte, adoptate la sesiunea a cincea a Sovietului Suprem al
R.S.S.M. de legislatura a dousprezecea, Volumul 3, Universitas,
Chiinu 1991.
68. Huntington S., Political Order in Changing Societies, Yale Univessity
Press, New Haven 1968.
69. Huntington S.P., Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995.
70. Huntington S.P., Zderzenie cywilizacji i nowy ksztat adu wiatowego,
prze. Jankowska H., Warszawa 1997.
71. Ilauk D., Partijnye politieskie lity v Respublike Moldova: problemy
formirowani, MOLDOSCOPIE (Problemy politieskovo analiza), Ki-
inev 1995.
72. Jamrz A., Demokracja wspczesna. Wprowadzenie, Biaystok 1993.
73. Jamrz A., Demokracja, Biaystok 1995.
74. Jamrz A., System partyjny wspczesnej Francji, Warszawa 1990.
75. Janicki J., Wpywy wyborcze zachodnio-europejskiej lewicy, Warszawa
1982.
76. Jasiecki K., Molda-Zdziech M., Kurczewska U., Lobbying. Sztuka sku-
tecznego wywierania wpywu, Krakw 2000.
77. Jasklski M., Sownik historii doktryn politycznych, Warszawa 1999, t. 2.
78. Jednaka W., Gabinety koalicyjne w III RP, Wrocaw 2004.
79. Kaliciuk S., Systemy partyjne Europy Zachodniej, Warszawa 1991.
77 | S t r o n a
80. Kamrava M., Politics and Society in the Developing World, Routledge,
London and New York 2000.
81. Kelley D.R., The Democratic Revolution in the U.S.S.R.: Can the System
Cope with Pluralism? Midsouth Political Science Journal 1992, nr 13.
82. Kelsen H., O istocie i wartoci demokracji, prze. Turynowa F., Warsza-
wa-Wrocaw 1985.
83. Kiemiski Z., Koalicje rzdzce w systemie parlamentarnym, Warszawa
1986.
84. Kik K., Komunistyczna Partia Hiszpanii. Ewolucja programowa
i polityka w latach 1939-1985, Warszawa 1986.
85. Kik K., Midzynarodwka Socjalistyczna 1951-1992. Zarys dziaalnoci,
Warszawa 1994.
86. King Ch., Marking time in the middle ground: Contested identities and
Moldovan foreign policy, The Journal of Comumunist Studies and Tran-
sition politics 2003, nr 19.
87. King Ch., The Moldovans: Romania, Russian, and the Politics of Culture,
Hoover Institution Press, Stanford 2000.
88. Kirchheimer O., The Transformation of Western European Party System,
[w:] Political Parties and Political Development, LaPalombara J., Weiner
M. (red.), Princeton University Press, Cambridge 1994.
89. Kissinger H., Dyplomacja, Warszawa 1996.
90. Konstitui (Le Fundamental)a Republiij Sovetie Soialiste
Moldovenet, Adoptat la sesi a opta a Sovetulij Suprem al. R.S.S.M. de
leislatura a houa la 15 aprilie 1978, Kart Moldovenck, Kiinu
1984.
91. Korybski A., Funkcje pastwa [w:] Szmulik B., migrodzki M. (red.),
Wprowadzenie do nauki o pastwie i polityce, Lublin 2002.
92. Koszel B., Mitelleuropa rediviva? Europa rodkowo i Poudniowo-
Wschodnia w polityce zjednoczonych Niemiec, Pozna 1999.
93. Kowalski J., Lamentowicz W., Winczorek P., Teoria pastwa i prawa,
Warszawa 1979.
94. Kozowski S.G., Wspczesna Ameryka, Lublin 2001.
95. Kozub-Ciembroniewicz W., Doktryna socjaldemokracji, [w:] W. Kozub-
Ciembroniewicz, (red.), Doktryny polityczne XIX i XX wieku, Krakw
2000.
96. Krzywicka K., Chrzecijaska demokracja we wspczesnym wiecie,
Warszawa 1999.
97. Kuczyski M., Krwawica Europa konflikty zbrojne i punkty zapalne
w latach 1999-2000. To historyczne i stan obecny, Warszawa 2001.
78 | S t r o n a
98. Kukuka J., Procesy internacjonalizacji i wspzalenoci w stosunkach

midzynarodowych [w:] Halizak E., Kuniar R. (red.), Stosunki midzy-
narodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2000.
99. Kukuka J., Teoria stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2000.
100. Lane J.E., Ersson S.O., Politics and Society in Western Europe, Sage
Publications 2-nd ed, London 1991.
101. Lanzara G., Self-Destructive Processes in Institution Building and Some
Modest Countervailing Mechanisms, European Journal of Political Re-
search 1998, nr 33.
102. LaPalombara J., Weiner M., Political Parties and Political Development,
Princeton: Princeton Univ. Press, 1966.
101. Law of the Republic of Moldova on, Parties and Other Socio-Political
Organizations, No 718-XII of 17.09.91, Vestile No 11-12/106, 1991.
102. Legea Cu privire la partidele politice i alte organizaii social-
politice Republica Moldova, nr 718, 17.01.1991, Monitorul Oficial
1991, nr 11, 12.
103. Leszczyski Z., Sadowski S. (red.), Suwerenno pastwa we wsp-
czesnych stosunkach midzynarodowych, Warszawa 2005.
104. Lijphart A., Patterns of Democracy. Government Forms and Perfor-
mance in Thirty-Six Democracies, New Haven 1999.
105. Linz J., Stepan A., Gunther R., Democratic Transition and Consolida-
tion in Southern Europe, with Reflections on Latin America and Estern
Europe, [w:] Gunter R., Diamandouros N., Puhle H.J. (red.), The Politics
of Democratic Consolidation: Southern Europe in Comparative Perspec-
tive, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1995.
106. Lipset S., Rokkan S., Cleavages Structures, Party Systems and Voter
Aligments [w:] Lipset S., Rokkan S., Party Systems and Voter Aligments,
Free Press, New York 1967.
107. Lomax B., Obstacles to the Development of Democratic Politics [w:]
Cox T., Furlong A., Hungary: The Politics of Transitions, Franc Cass,
London 1995.
108. towska E., Po co ludziom konstytucja, Dom wydawniczy ABC,
Warszawa 1995.
109. o-Nowak T., Pastwo jako uczestnik stosunkw midzynarodowych,
[w:] Jaboski A.W., Sobkowiak L. (red.), Studia z Teorii Polityki, T. II,
Wrocaw 1998.
110. o-Nowak T., Stosunki midzynarodowe. Teorie, systemy, uczestnicy,
Wrocaw 2000.
111. Machelski Z., Opozycja w systemie demokracji parlamentarnej Wiel-
ka Brytania, Niemcy, Wochy, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001.
112. Machelski Z., Systemy partyjne Europy Zachodniej, Warszawa 1991.
79 | S t r o n a
113. Machelski Z., Ustrojowe znaczenie opozycji parlamentarnej, Pa-

stwo i Prawo 1997, z. 2.
114. Macig Z., System partyjny RFN, Warszawa 1979.
115. Malinova ., Partijnye idelogii v Rossii: atrybut ili antura? Pol-
itieskie issledovani 2001, nr 5.
116. Marciniak W., Rozgrabione Imperium. Upadek Zwizku Sowieckiego
i powstanie Federacji Rosyjskiej, Krakw 2001.
117. Markiewicz S., CSU-historia i teraniejszo, Warszawa 1981.
118. Markiewicz S., Ruch chrzecijaskiej demokracji w wiecie wspcze-
snym, Warszawa 1988.
119. Markiewicz S., Wspczesna chrzecijaska demokracja, Warszawa
1977.
120. Markowski A., Kryzys czeskiej socjaldemokracji, Dzi 2005, nr 1.
121. Meurs van W., Moldova-nationale Identyfitat als politisches
Programm, Studosteuropa Mitteilungen 2003, nr 4-5.
122. Michajlov V., Monga V., Obestvenno-politieskie formirovani
Respubliki Moldova, Kiinev 1991.
123. Michajlov V., Monga V., Rusnak V., Rusnak G., Partii i
obestvenno-politieskie bieni v Moldove, MOLDOSCOPIE
(Problemy politieskovo analiza), Kiinev 1992.
124. Michnik A., Takie czasy...Rzecz o kompromisie, Londyn 1985.
125. Migalski M. (red.), Partie i systemy partyjne Europy rodkowej
i Wschodniej, Sosnowiec 2005.
126. Migalski M., Czeski i polski system partyjny, Wydawnictwo Sejmowe,
Warszawa 2008.
127. Migalski M., Koncepcja mostu midzy Wschodem a Zachodem
Edwarda Benesza, Wydawnictwo Wyszej Szkoy Zarzdzania
i Marketingu, Sosnowiec 2004.
128. Migalski M., Mazur M., Wojtasik W., Polski system partyjny, Wy-
dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
129. Monga V., G. Rusnak, Prezidentskie (2000) vybory v Respublike
Moldova: osobiennosti i rezultaty, MOLDOSCOPIE (Probleme de
analiz politic), Kiinev 2001.
130. Monga V., Partijno-politieskoe razvitie Moldovy za dest let
nezavisimosti: politologieskij analiz, MOLDSKOPIE, Kiinev 2002.
131. Monga V., Partijno-politiczeskoje razwitie Modawii za dziesiat ljet
niezawisimosti, politoogiczeskij analiz, Uniwesitatea de stat din
Moldova, Chisinau 2002.
132. Monga V., Rusnak G., Parlamentskie (2001) vybory v Respublike
Mold: speifika, rezultaty, lektoralnye strategii i technologii, MOL-
DOSCOPIE (Probleme de analiz politic), Kiinev 2001.
80 | S t r o n a
133. Monga V., Rusnak G., Politieskie partii i obestvenno-politieskie

bvieni na fone stanovleni politieskoj nezavisimosti Respubliki
Moldova, MOLDOSCOPIE (Problemy politieskovo analiza), Kiinev
1993.
134. Moniaga V., zyk, etnonacionalna identinost i uproenie
nezavisimoj moldavskoj gosudarstviennosti, MOLDOSCOPIE (Problemy
politieskovo analiza), Kiyniev 1995.
135. Moniga V., Plauk D., Spinej T., Zavtur A., Konflikt v Moldove:
opyt tnopolitilogieskogo analiza, Kiinev 1992.
136. Moniaga V., Politieskie partii i partijna sistema Respubliki Mol-
dova: transformacionnyj kontekst, MOLDOSCOPIE XXIII USM, Ki-
iniev 2003.
137. Mudde C., The Paradox of the Anti- Party, Party Politics 1999, nr 2.
138. Nalewajko E., Protopartie czy protosystem? Szkic do obrazu polskiej
wielopartyjnoci, Warszawa 1997.
139. Nowak E.K., Funkcja rzdzenia partii i ugrupowa politycznych
w Polsce (zagadnienia wybrane), Pastwo i Prawo 1993, z. 6.
140. Obj K., Strategia organizacji, Warszawa 1999.
141. Olson M., The Logic of Collective Action, Harvard University Press,
Cambridge 1966.
142. Osiatyski W., Powstanie i ewolucja praw czowieka [w:] Rzepliski
A. (red.), Prawa i wolno czowieka, Wydawnictwo Centralnego Orod-
ka Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 1993.
143. Paruch W., Trembicka K., Wsplnota czy rozbieno dowiadcze.
O historycznych zewntrznych uwarunkowaniach przebudowy w Europie
rodkowo-Wschodniej po 1989 roku [w:] Rybczyska J. (red.) Europa
rodkowo-Wschodnia. Region, pastwa i spoeczestwa w czasie trans-
formacji, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000.
144. Pawowicz J. (red.), Komunici Europy Zachodniej, Warszawa 1983.
145. Peregubov S.P., Krupna korporai kak subekt publinoj polityki,
Moskwa 2006.
146. Pietra J.Z., Teoria decyzji politycznych, Lublin 1990.
147. Polak E., Integracja i dezintegracja jako wspzalene procesy wsp-
czesnych przemian cywilizacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gda-
skiego, Gdask 2001.
148. Political parties of the Republic of Moldova, www.parties.e-
democracy.md.
149. Poparcie dla partii politycznych, Claris merytoryczny Ambasady RP
w Kiszyniowie nr 923.
81 | S t r o n a
150. Popiuk-Rysiska I., Uczestnicy stosunkw midzynarodowych, ich

interesy i oddziaywania [w:] Haliak E., Kuniar R. (red.), Stosunki mi-
dzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2000.
151. Porter M.E., Strategie konkurencji, Warszawa 1992.
152. Programul, statutul, rezoluiile Congresului de Constituire FP,
Argedava, Chiinu 1989.
153. Proporscic S., Cel mai mare roman simbolul statalitatii Republicii
Moldova, Cotidian National 2006, nr 150.
154. Ravnopravie-Obestvenno-Politieskoe Dvienie, wydanie specjalne.
155. Rose R., Mackie T.M., Do Parties Persist or Fail? The Big Trade-Off
Facing Organizations, [w:] Lawson K., Merkl P.H. (red.), When Parties
Fail: Emerging Alternative Organizations, Princeton Univ. Press, Prince-
ton 1988.
156. Rosisiter C., Parties and Politics in America, Signet Books, New York
1964.
157. Rudnik S., Partia Zielonych w systemie politycznym RFN, Supsk
1994.
158. Rudziski R., Partie polityczne, Warszawa 1973.
159. Rurac I., Separatismul Si impactul lui Supra procesului de edificare
a statalitatii in Republica Modova, Chisinau 2002.
160. Rusinowa I., Z dziejw amerykaskich partii politycznych, Warszawa
1994.
161. Rusnak V., Partijna sistema w Respublike Moldova: problemy kla-
ssifikaii, MOLDOSCOPIE (Problemy politieskogo analiza), Kiinev
1993.
162. Rusnak V., Rusnak G., Partijna sistema Moldovy: sunost
i osobiennosti, MOLDOSCOPIE (Problemy politieskovo analiza),
Kiyniev 1993.
163. Ryszka F., O pojciu polityki, Warszawa 1992.
164. Ryszka F., Pastwo stanu wyjtkowego, Wrocaw 1985.
165. Sadowski M., System partyjny wspczesnej Francji, Warszawa 1991.
166. Sarnecki P., Zaoenia systemu rzdw zgromadzenia i moliwoci
ich adaptacji do przyszej Konstytucji RP [w:] A. Gwid, Konstytucyjny
system rzdw, moliwoci adaptacji do warunkw polskich, Wydawnic-
two Sejmowe, Warszawa 1997.
167. Sartori G., Parties and Party System. A Framework for Analysis,
Rozdzial I, New York 1976.
168. Sartori G., Teoria demokracji, Warszawa 1994.
169. Schlesinger J., On the Theory of Party Organization, Jurnal of Poli-
tics 1984, nr 46.
82 | S t r o n a
170. Schmitt C., Politische Theologie. Vier Kapitel zur Lehre von der
Souvertt, Berlin 1922.
171. Schumpeter J., Capitalism, Socjalism, and Democracy, Harper and
Row, New York 1962.
172. Seiler D.L., Politique comparee, Armand Colin, Paris 1982.
173. Serebian O., Geopolityczne uwarunkowania Republiki Modawii, Ze-
szyty Naukowe Koa Wschodnioeuropejskiego Stosunkw Midzynaro-
dowych 2003, nr 2.
174. Sikora M., Idee liberalne w programach partii politycznych Republiki
Modawii, [w:] Karnowska D., Modrzejewski A. (red.), Paradoksy libe-
ralizmu, Europejskie Centrum Edukacyjne, Toru 2009.
175. Sikora M., Spoeczestwo obywatelskie, jako warto podjtej trans-
formacji systemowej w Republice Modawii, [w:] Kacprzak L., Knopek J.,
Mierzejewski D. (red.) Wartoci a wspczesne pastwo, Pia 2009.
176. Sikora M., Unia Europejska Rosja. Dylematy modawskiej polityki
[w:] Knopek J. (red.) Unia Europejska jako aktor stosunkw midzyna-
rodowych, Toru 2009.
177. Sikora-Gaca M., Herba R., Kultura polityczna jako wyznacznik spoe-
czestwa obywatelskiego w pastwach wschodnioeuropejskich, [w:] Kac-
przak L., Koszel B., Marcinkowski A., Spoeczestwo obywatelskie jako
dobro wsplne, Pia 2012.
178. Sikora-Gaca M., Podstawy spoeczestwa obywatelskiego w Republice
Modawii, [w:] A. Chodubski, L. Kacprzak (red.), Spoeczestwo obywa-
telskie w Polsce a instytucjonalna rzeczywisto demokracji w jednocz-
cej si Europie, Pia 2010.
179. Sikora-Gaca M., Proces demokratyzacji i budowy spoeczestwa oby-
watelskiego w Azji Centralnej, [w:] Kacprzak L., Koszel B., Marcinkow-
ski A., Spoeczestwo obywatelskie jako dobro wsplne, Pia 2012.
180. Sikora-Gaca M., Przywdztwo Partii Komunistycznej w Republice
Modawii, [w:] J. Knopek (red.), Przywdztwo polityczne a przywdztwo
polonijne. Midzy teori a praktyk, Koszalin 2011.
181. Simon G., Die Desintegration der Sowjetunion durch die Nationen
und Republiken, Berichte des BIOSt 1991, nr 25.
182. Sklair L., Sociology of the global System, Harvester Wheatsheafeaf,
Londyn 1991.
183. Skrzydo W., O partii i systemach partyjnych, Warszawa 1976.
184. Skrzypiski D., Strategie partii politycznych [w:] Jaboski A.W.,
Sobkowiak L., Marketing polityczny w teorii i praktyce, Wrocaw 2002.
185. Skrzypiski D., Strategie partii politycznych, [w:] Jaboski A.W.,
Sobkowiak L. (red.), Marketing polityczny w teorii i praktyce, Wrocaw
2002.
83 | S t r o n a
186. Smith G., ycie polityczne w Europie Zachodniej, tum. L. Dorn, War-
szawa 1992.
187. Sobolewska-Mylik K., Partie i systemy partyjne na wiecie, Wydaw-
nictwo naukowe PWN, Warszawa 2004.
188. Sobolewski M., Rola systemw partyjnych w kontroli wadzy pa-
stwowej, Zeszyty Naukowe UJ. Prace Prawnicze 1966, nr 25.
189. Sokolewicz W., Partie polityczne w polskim prawie konstytucyjnym:
wczoraj, dzi, jutro, Studia Prawnicze 1991, nr 4.
190. Sokolskij S., Postavtoritarnye parlamentskie vybory v Rossii, stranach
Vostonoj Evropy i Baltii, Mirova Ekonomika i Miedunarodnye
Otnoeni 1995, no 3.
191. Sok W., Ksztatowanie si partii politycznych i systemw partyjnych
w rodkowoeuropejskich pastwach postkomunistycznych, Atheneum
1998, nr 6.
192. Sroka J., Proces instytucjonalizacji partii politycznych, [w:] Jednaka
W. (red.), Wstp do teorii partii i systemw partyjnych, Pozna-Wrocaw
2000.
193. Stefanowicz J., Chrzecijaska demokracja, Warszawa 1991.
194. Stpie A. (red.), Wspczesna Rosja, d 1999.
195. Strauss L., Czym jest filozofia polityki [w:] Strauss L., Sokratejskie
pytania, prze. Maciejko P., Warszawa 1998.
196. Sulowski S., Pastwo narodowe w procesie integracji europejskiej,
Przegld Europejski 2003, nr 2.
197. Szmyt A., Partie polityczne a parlament, [w:] A. Gwid (red.), Zao-
enia ustrojowe, struktura i funkcjonowanie parlamentu, Warszawa 1997.
198. Szot P., Modawska Myszka Mickey, Polityka 2004, nr 41.
199. Sztompka P., Kulturowe imponderabilia szybkich zmian spoecznych.
Zaufanie, lojalno, solidarno, Studia Socjologiczne 1997, nr 4
(147).
200. Tafraise K., Opositia, in cotoro?, Timpul nr 787, 16.01.2008.
201. The Constitution of the Republic of Moldova, Adopted on 29 July
1994, Monitorul Oficial al Republic Moldova, No 1, 18.08.1994, Title I,
General Principles, Article 1, The State of the Republic of Moldova.
202. Weber M., Gospodarka i spoeczestwo. Zarys socjologii rozumiej-
cej, Warszawa 2002.
203. Wilson F.L., Sources of Party Transformation: The Case of France,
[w:] Merkl P. (red.), Western European Party Systems, Western Europe-
an Party Systems, Free Press, New York 1980.
204. Wnuk-Lipiski E., Osobowo struktury monocentrycznego spoe-
czestwa masowego [w:] Mucha J. i in. (red.), Spoeczestwo polskie u
progu przemian, Wrocaw 1991.
84 | S t r o n a
205. Wojnicki J., Partie polityczne i systemy partyjne w pastwach Europy

rodkowej i Wschodniej po 1989 roku, [w:] T. Godlewski, Koseski A.,
Wojtaszczyk K.A. (red.), Transformacja systemowa w krajach Europy
rodkowej i Wschodniej 1989-2002, Bydgoszcz- Putusk 2003.
206. Wolnicki J., Nowa ustawa o partiach politycznych i jej wpyw na mo-
dawsk scen polityczn, Infotag News Agency, www.infotag.md.
207. Wrbel J., UE a Modowa, Prace OSW 2003, nr 13.
208. Wrblewski ., Petru uczinski, www.psz.pl, dostp dnia:
20.10.2006; www.president.md.
209. Wrblewski ., Petru uczinski, www.psz.pl.
210. Zakrzewska J., Wochy. Zarys ustroju, Warszawa 1974.
211. Zaski P., Publiczne ciao: Koncepcja cywilizowanego stowarzysze-
nia w dobie klasycyzmu, Studia Socjologiczne 2005, nr 3.
212. Zieliski E., Wspczesna Rosja. Studium polityczno-ustrojowe, War-
szawa 1995.
213. Ziba A., Wspczesny konserwatyzm brytyjski, Warszawa 1990.
214. Znamierowski C., Szkoa prawa-rozwaania o pastwie, Warszawa
1988.
215. Zwierzchowski E., Opozycja parlamentarna, Wydawnictwo Sejmo-
we, Warszawa 2000.
216. Zwierzchowski E., Wybrane problemy opozycji politycznej [w:]
Skrzydo W., Mojaka R. (red.), Ustrj polityczny Rzeczypospolitej Pol-
skiej w Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r., Wydawnictwo UMCS, Lublin
1998.
217. Zwierzchowski E., Wybrane problemy opozycji politycznej, XL Ogl-
nopolska konferencja Katedr i Zakadw Prawa Konstytucyjnego, Kazi-
mierz Dolny n. Wis, 4-6.06.1998.
218. arnowski J., W sprawie genezy systemu pastw narodowych w Euro-
pie rodkowej i Pouniowo-Wschodniej po 1918 roku, Kwartalnik Histo-
ryczny 1970, nr 3.
219. ukowska K., Powizania instytucjonalne Polski z gospodark wia-
tow, Instytut Rozwoju i Studiw Strategicznych, Warszawa 1994
220. yro T., Wstp do politologii, Warszawa 2004.
85 | S t r o n a
Aneks I
Ustawa o partiach i organizacjach

spoeczno-politycznych
Republiki Modawii
Prawo Republiki Modawii dotyczce partii oraz
organizacji spoeczno-politycznych
Nr 718-XII z 17.09.1991
Prawo do stowarzysze jest niezbywaln czci prawa ludzkiego i praw

obywatela goszon przez Powszechn Deklaracj Praw Czowieka, gwaranto-
wan przez Konstytucj Republiki Modawii. Prawo to reguluje warunki i pod-
stawy dla tworzenia, organizowania, i rozwizywania partii bd te innych
organizacji spoeczno-politycznych.
I. Zasady oglne.
Art. 1. Pojcie partii i organizacji spoeczno-politycznej.
Zgodnie z prawem partie i inne organizacje spoeczno-polityczne tworzone
s z dobrej woli obywateli, oparte na wsplnocie idei, ideaach i celach, ktre
przyczyniaj si do wypenienia politycznego obowizku i woli ludu przez zdo-
bywanie wadzy pastwowej zgodnie z prawem, poprzez udzia w yciu poli-
tycznym.
[Zmieniony prawem nr 146-XIV z 30. 09. 1998 r.]
Pojcie organizacja spoeczno-polityczna, odnosi si take lig, frontw,
unii, masowych ruchw politycznych i innych. Prawo to nie reguluje niezale-
nych organizacji obywateli, ktrych dziaalno oparta jest na niechci w sto-
sunku do organw pastwowych.
Art. 2. Prawo do stowarzysze partii i organizacji spoeczno-
politycznych.
Obywatele Republiki Modawii maj prawo do dobrowolnego uczestnictwa
w partiach i organizacjach spoeczno-politycznych.
Tylko obywatele Republiki Modawii, ktrzy ukoczyli 18 rok ycia, mog
zosta wybrani na czonka partii lub organizacji spoeczno-politycznej. W tym
samym czasie mona by czonkiem tylko jednej partii lub organizacji spoecz-
86 | S t r o n a
no-politycznej. Obywatel moe zosta czonkiem innej partii lub organizacji

spoeczno-politycznej, jeli zrezygnuje z czonkostwa w partii lub organizacji
spoeczno-politycznej, do ktrej nalea wczeniej.
Partie i inne organizacje spoeczno-politycznej maj prawo czenia si
zgodnie z ich dobr wol w politycznych uniach, blokach, federacjach i stowa-
rzyszeniach.
[Zmieniony prawem nr 146-XIV z 30. 09.1998 r.]
Art. 3. Status czonka partii lub organizacji spoeczno-politycznej.
Status czonka partii lub organizacji spoeczno-politycznej okrelany jest
przez kad z tych organizacji.
Art. 4. Podstawowe idee uczestnictwa w partii i organizacji spoeczno-
politycznej.
Partie i inne organizacje spoeczno-polityczne dziaaj w ramach Konstytu-
cji Republiki Modawii, obowizujcego prawa oraz innych obowizujcych
regu funkcjonowania okrelonych w prawie.
Organy partii i organizacji spoeczno-politycznych musz znajdowa si na
terytorium Republiki Modawii.
Na terytorium Republiki Modawii nie moe by stworzona i nie moe
funkcjonowa inna partia czy te organizacja spoeczno-polityczna pochodzca
z zagranicy, bd te jej przedstawicielstwo.
Istnieje zakaz powoywania i funkcjonowania partii zmilitaryzowanych lub
te innych organizacji spoeczno-politycznych, ktrych celem jest zmiana ustro-
ju poprzez rozwizania siowe, bd te inne dziaania sprzeczne z konstytucj.
Takie organizacje mog bowiem dziaa przeciwko suwerennoci i terytorialnej
caoci Republiki Modawii, prowokujc zamieszki, nieporzdek socjalny, kon-
flikty etniczne i religijne. Autorytarne i totalitarne metody dziaalnoci sprzecz-
ne s z naturalnymi prawami czowieka, zagwarantowanymi w Konstytucji
Republiki Modawii i zawartymi w normach prawa midzynarodowego.
Art. 5. Statut partii lub innych organizacji spoeczno-politycznych.
Statut partii lub innych organizacji spoeczno-politycznych musi zawiera
nastpujce informacje:
1. Nazw partii lub organizacji partii, lub innych organizacji spoeczno-
politycznej.
2. Cele dziaalnoci i drog do realizacji tych celw.
3. Potrzeby i zasady niezbdne do bycia czonkiem partii lub organizacji
spoeczno-politycznej, dla powoania i wykluczenia z jej struktur.
4. Prawa i obowizki czonkw partii i organizacji spoeczno-politycznej.
5. Drog do uksztatowania organw rzdzcych i ich kompetencje, sposb
ich organizacji i terminy powoania.
87 | S t r o n a
6. Drog przyjmowania, zmieniania, i usuwania zasad statutowych.

7. rda finansowania i korzystania z aktyww partii i organizacji spoecz-
no-politycznej.
8. Warunki, w jakich partia lub organizacja spoeczno-polityczna, moe by
tworzona, reorganizowana, lub rozwizywana.
9. Ciaa upowaniane do wyznaczania kandydatw w wyborach samorz-
dowych, parlamentarnych i prezydenckich.
Statut nie powinien narusza praw Republiki Modawii.
Statut partii i organizacji spoeczno-politycznych gwarantuje przestrzeganie
zasad przez nie przyjtych.
Partia lub organizacja spoeczno-polityczna, musi skada si co najmniej
z 5000 aktywnych czonkw mieszkajcych w co najmniej poowie drugiego
poziomu administracyjnego jednostek terytorialnych, ale nie mniej ni 600
czonkw w kadym administracyjnym poziomie terytorialnym jednostek wy-
mienionych wyej.
Musi posiada swj wasny program i organy partyjne
Art. 6. Program partii lub innych organizacji spoeczno-politycznych.
Program partii lub innych organizacji spoeczno-politycznych musi by
poddany pod rozpatrzenie w pisemnym ksztacie i zaaprobowany przez kongres.
[Zmieniony prawem nr 795-XIV of 10. 02. 2000 r.]
Art.7. Nazwa partii lub organizacji spoeczno-politycznych.
Nazwa, skrt i symbol partii lub organizacji spoeczno-politycznych musi
by rna od innych zarejestrowanych partii lub organizacji w Republice Mo-
dawii. W sytuacji, w ktrej nazwa partii lub organizacji spoeczno-politycznych
jest zmieniona, partia lub organizacja spoeczno-polityczna musi by ponownie
zarejestrowana, gdy tak stanowi prawo.
Art. 8. Siedziba partii lub organizacji spoeczno-politycznych
Siedziba partii lub organizacji spoeczno-politycznych musi zosta zatwier-
dzona przez organy rzdzce. Partia lub organizacja spoeczno-polityczna moe
by zarejestrowana take w przypadkach, kiedy jej siedziba jest miejscem za-
mieszkania swoich czonkw.
Art. 9. Gwarancje dziaalnoci
Pastwo zapewnia przestrzeganie praw i legitymizacje interesw partii i in-
nych organizacji spoeczno-politycznych, poprzez obserwacje ich dziaalnoci
i zgodnoci z Konstytucj Republiki Modawii. Pastwo gwarantuje wszystkim
instytucjom takie same okresy jurysdykcji, niezbdne do realizacji zada statu-
towych.
88 | S t r o n a
Wkroczenie organw i urzdnikw pastwowych w dziaalno partii lub

organizacji spoeczno-politycznych, a take wkroczenie partii lub organizacji
spoeczno-politycznych w czynnoci wykonywane przez organy i urzdnikw
pastwowych s zakazane, z wyjtkiem przypadkw okrelonych w prawie.
Istnieje zakaz przeladowania i nieprzestrzegania praw czowieka z powodu
jego przynalenoci do partii lub organizacji spoeczno-politycznych.
Wszelakie proby, majce na celu potwierdzenie przynalenoci do partii
lub organizacji spoeczno-politycznych w oficjalnych dokumentach, s nie-
zgodne z prawem.
Partie lub organizacje spoeczno-polityczne powinny prowadzi swoj dzia-
alno w ramach wasnych rodkw finansowych.
Partie i inne organizacje spoeczno-polityczne, maj strzec rwnoci orga-
nw rzdzcych na wszystkich szczeblach administracyjnych.
Osoba, ktra narusza przepisy prawa pocigana jest do odpowiedzialnoci
okrelonej przepisami prawa.
Art. 10. Ograniczenia dziaalnoci politycznych.
onierze, pracownicy Ministerstwa Spraw Wewntrznych, Ministerstwa
Bezpieczestwa, Obrony Narodowej, pracownicy Urzdu Celnego, sdziowie,
prokuratorzy, inspektorzy pastwowi, pracownicy prasy, radia i telewizji, nie
mog by czonkami adnej partii czy te organizacji spoeczno-politycznej.
[Zmieniony prawem nr 788 z 26. 03. 1996 r.]
Czonkowie partii czy te organizacji spoeczno-politycznych powoywani
zgodnie z prawem, do suby wojskowej, do organw ministerstwa Spraw We-
wntrznych, Bezpieczestwa Pastwa, jak i organw sprawdzajcych funkcjo-
nowanie organw pastwowych, musz zawiesi swoje czonkostwo na okres
suby w w/w instytucjach. W przecigu dziesiciu dni od zoenia przysigi,
osoba taka musi zawiesi swoje czonkostwo we wszelakich partiach i organi-
zacjach spoeczno-politycznych.
Osoba, ktra zawiesia swoj przynaleno do partii czy organizacji spo-
eczno-politycznej, nie moe by wybierana na czonka cia decyzyjnych partii
lub organizacji spoeczno-politycznych, jak rwnie nie moe peni adnych
obowizkw, a take reprezentowa partii lub organizacji spoeczno-
politycznych na zewntrz.
Art. 11. Apolityczno systemu edukacji.
W Republice Modawii system edukacji nie jest upolityczniony. Istnieje za-
kaz rozprowadzania i propagowania idei politycznych partii lub organizacji
spoeczno-politycznych w kadym rodzaju szk.
89 | S t r o n a

Art. 12. Finansowe wspieranie partii i innych organizacji spoeczno-
politycznych.
Finansowanie partii i innych organizacji spoeczno-politycznych i przepyw
majtku na ich konta jest zabroniony, gdy pochodzi od:
obcych pastw, obcych jednostek, osb prawnych i jednostek bez obywa-
telstwa modawskiego,
organw, przedsibiorstw, organizacji i instytucji pastwowych
z wyjtkiem finansowania ich zgodnie z obowizujcym prawodawstwem, do-
tyczcym wyborw przedstawicieli do organw wadzy pastwowej,
przedsibiorstwa, ktre posiadaj wicej ni 20% udziaw obcego kapita-
u lub kapitau zaoycielskiego,
wszystkich niezarejestrowanych stowarzysze obywatelskich,
wszelkich anonimowych ludzi.
Partie i organizacje spoeczno-polityczne, nie maj prawa do otwierania
kont w bankach zagranicznych i trzymania na nich pienidzy. Partie polityczne
i organizacje spoeczno-polityczne musz posiada konta bankowe w bankach
dziaajcych na terenie Republiki Modawii.
Art. 13. Rozwizywanie spraw partii lub organizacji spoeczno-
politycznych.
Kwestie sporne dotyczce interesu partii lub organizacji spoeczno-
politycznych s rozwizywane, zgodnie z prawodawstwem, przez pastwo
i ekonomiczne organizacje, z udziaem zainteresowanych stron.
Art. 14. Podstawy tworzenia partii i organizacji spoeczno-
politycznych.
Podstaw partii lub organizacji spoeczno-politycznych jest terytorium. Ist-
nieje zakaz ustalania i tworzenia sztucznych obszarw terytorialnych przez
partie i organizacje spoeczno-polityczne w miejscu pracy.
Pastwo lub urzdnicy pastwowi nie moe tworzy podstaw partii lub or-
ganizacji spoeczno-politycznych.
II. Rejestracja partii i innych organizacji spoeczno-politycznych
Art. 15. Rejestracja zasad podstawowych.
Partie i inne organizacje spoeczno-politycznych po uprzednim zarejestro-
waniu upowaniane s do zapisania prawnie swoich celw.
Proces Rejestracji jest oddawany pod rozpatrzenie Ministerstwu Sprawie-
dliwoci razem z:
Statutem i programem partii lub organizacji spoeczno-politycznych.
90 | S t r o n a
Aktem zaoenia i list czonkw partii lub organizacji spoeczno-

politycznych, opartych na dokumentach zatwierdzonych przez przewodniczce-
go partii lub organizacji spoeczno-politycznych, wczajc w to nastpujce
dane: imi, nazwisko, rok urodzenia, miejsce zamieszkania, numer paszportu,
miejsce pracy i podpis odpowiedniego czonka partii lub organizacji spoeczno-
politycznych.
Dokumentem zawierajcym cele dziaalnoci partii lub organizacji spo-
eczno-politycznych.
Dowodem posiadania konta bankowego.
W przecigu miesica od zoenia wniosku o rejestracj Ministerstwo
Sprawiedliwoci moe zarejestrowa parti lub organizacj spoeczno-
polityczn bd te udzieli odpowiedzi odmownej, gdy partia lub organizacja
spoeczno-polityczna narusza obowizujce w pastwie prawo.
Decyzja Ministerstwa Sprawiedliwoci, odmawiajca rejestracji, podlega
apelacji, ktr skierowa naley do odpowiedniej instytucji przy Najwyszym
Trybunale Sprawiedliwoci w przecigu dziesiciu dni od uzyskania odmowy.
Opata rejestracyjna rwna jest dziesiciokrotnej minimalnej pacy i jest
niezbdna do rejestracji, modyfikacji i zakoczenia dziaalnoci partii politycz-
nej lub organizacji spoeczno-politycznej.
Modyfikacje i zakoczenie dziaalnoci partii i organizacji spoeczno-
politycznych bd prowadzone zgodnie z pocztkow procedur rejestracji.
Przedstawiciel organu wykonawczego albo innego organu rzdzcego partii lub
organizacji spoeczno-politycznej, musi by obecny przy ogaszaniu decyzji
o modyfikacji lub zakoczeniu dziaalnoci.
Ministerstwo Sprawiedliwoci prowadzi Rejestr partii i organizacji spoecz-
no-politycznych. Procedura rejestrowania partii politycznych lub organizacji
spoeczno-politycznych opisana jest w Ustawie zatwierdzonej przez Rzd.
Art. 16. Ogoszenie decyzji o rejestracji partii politycznej lub organiza-
cji spoeczno-politycznych.
Decyzja o rejestracji partii lub organizacji spoeczno-politycznych moe
by ogoszona rezolucj sdu na wniosek Ministerstwa Sprawiedliwoci, jeeli
zaistniayby okolicznoci, ktre mogyby dawa podstawy dla odmowy po tym,
jak dokonano rejestracji.
91 | S t r o n a
Art. 17. Symbole partii lub organizacji spoeczno-politycznych.

Partie i organizacje spoeczno-polityczne mog mie swj znak, symbol jak
i flag, ktre musz by oficjalnie zarejestrowane poprzez procedur regulami-
nowej rejestracji. Symbole nie mog powiela symboli pastwowych i suy
celom, ktre s wymieniane w art. 4 Prawa o partiach politycznych i innych
organizacjach spoeczno-politycznych.
III. Dziaalno partii i organizacji spoeczno-politycznych
Art. 18. Prawa i obowizki partii i organizacji spoeczno-politycznych.
Prawa partii i organizacji spoeczno-politycznych ustalane s przez prawo
pastwowe i partyjne.
Dla jawnoci regulaminu, zaoe programowych i celw, partie lub orga-
nizacje spoeczno-polityczne musz speni nastpujce warunki:
Powszechnie udostpnia informacje o swojej dziaalnoci.
Uczestniczy (niezalenie czy w bloku czy w unii z innymi partiami
i organizacjami) w wyborach do organw pastwowych na wszystkich szcze-
blach administracyjnych.
Wsppracowa z orodkiem informacji masowej, za pomoc ktrego b-
d prowadzi swoj dziaalno redakcyjn, zgodnie z obowizujcym prawem.
Korzysta z pastwowych orodkw informacji masowej podczas prowa-
dzenia kampanii wyborczej, zgodnie z obowizujcym prawem.
Stosowa inne rodki zapewnione przez prawo lub inne czci prawodaw-
stwa. Partie i organizacji spoeczno-politycznych s zobowizywane:
- przestrzega prawa Republiki Modawii,
- w wyniku modyfikacji prawa legislacyjnego zmodyfikowa odpowiednio
wasne dokumenty podstawowe.
Na modyfikacje, bd te skompletowanie danych zawartych w Rejestrze
partii politycznych i organizacji spoeczno-politycznych, obowizuje termin
15 dni, wyznaczony przez Ministerstwo Sprawiedliwoci.
[Zmieniony prawem nr 795-XIV z 10.02.2000 r.]
Brak dostarczenia dokumentw do rozpatrzenia do Rejestru partii politycz-
nych i organizacji spoeczno-politycznych jest przesank do zawieszenia dzia-
alnoci partii lub organizacji spoeczno-politycznych.
[Zmieniony prawem nr 795-XIV z 10.02.2000 r.]
Art. 19. Organy rzdzce partii i organizacji spoeczno-politycznych
Do organw rzdzcych partii politycznej lub organizacji spoeczno-
politycznych, nale: kongres, konferencja oraz trway organ rzdzcy
w okresie pomidzy posiedzeniami kongresw i konferencji.
92 | S t r o n a
Status partii lub organizacji spoeczno-politycznych, moe zapewnia rz-

dzenie take innym organom partyjnym. W tym przypadku ich obowizki po-
winny by jasno okrelone przez statut.
Decyzje kongresu lub konferencji s najwaniejszymi decyzjami tworz-
cymi organ partii lub organizacji spoeczno-politycznych.
Kongres lub konferencja s zbierane, co najmniej jeden raz w cigu 4 lat,
przez organ do tego upowaniony zgodnie ze statutem.
Delegaci do kongresu lub konferencji powinni by wybierani przez teryto-
rialne oddziay partii lub organizacji spoeczno-politycznych. Liczba delegatw
jest ustalana zgodnie z liczb czonkw. Procedura wyboru delegatw powinna
by okrelona w statucie.
Kongres, konferencja partii lub organizacji spoeczno-politycznych s pra-
womocne, gdy uczestniczy w nich co najmniej poowa delegatw.
Decyzje organw rzdzcych partii lub organizacji spoeczno-politycznych
musz by podjte przez wikszo okrelon w statucie.
Art. 20. Oddziay terenowe.
Partie i organizacje spoeczno-polityczne, mog posiada organy terenowe,
majce minimaln potrzebn liczb czonkw okrelon w statucie. Procedur
zakadania oddziaw terenowych okrela take statut.
Oddziay terenowe nie maj charakteru prawnego odrbnej jednostki.
Organy rzdzce jednostek terenowych s czci zgromadzenia oglnego
delegatw organizacji. Obowizki i decyzje dotyczce tworzenia przez ciaa
rzdzce s podobne do tych opisanych w art. 19 w 6, 7.
Organy rzdzce jednostek terytorialnych s wybierane na okres okrelony
przez status. Ciaa te mog reprezentowa parti lub organizacj spoeczno-
polityczn w stosunkach z partiami trzecimi na szczeblu lokalnym, a take mo-
g otwiera konta w banku i nimi zarzdza.
Art. 21. Czonkostwo w partii politycznej lub organizacji spoeczno-
politycznej.
Czonkostwo w partii lub organizacji spoeczno-politycznej jest dobrowol-
ne. Czonkowie partii lub organizacji spoeczno-politycznej maj takie samo
prawo do gosowania i wszystkie gosy s sobie rwne.
Organ partii lub organizacji spoeczno-politycznej decyduje o przyznawaniu
lub odebraniu czonkostwa w sytuacjach okrelonych w statucie.
Czonek partii lub organizacji spoeczno-politycznej ma prawo opuci par-
ti lub organizacj spoeczno-polityczn w kadej chwili, jego decyzja jest na-
tychmiastowa.
93 | S t r o n a
Art. 22. Majtek partii i organizacji spoeczno-politycznej.

Partie i organizacji spoeczno-polityczne mog posiada aktywy w postaci
budynkw, ich wyposaenia, wydawnictw, drukarni, rodkw transportu, jak
i innych aktyww niezbdnych do speniania zada i celw okrelonych w sta-
tucie.
Prawo do posiadania majtku przez partie i inne organizacje spoeczno-
polityczne jest uregulowane przez prawo.
Partie i inne organizacje spoeczno-polityczne maj prawo do czerpania
korzyci wynikajcych z posiadania budynkw i innych dbr poprzez ich wy-
poyczenie lub dzieraw w porozumieniu z innymi ludmi.
Partie i inne organizacje spoeczno-polityczne nie mog posiada ziemi,
przedsibiorstw przemysowych oraz nie mog prowadzi dziaalnoci rekla-
mowej i ekonomicznej, za wyjtkiem przypadkw wymienianych w art. 23.
[Zmieniony prawem nr 1615-XII z 19. 10. 1993 r.]
Zabronione jest dla partii i innych organizacji spoeczno-politycznych po-
siadanie i deponowanie, bd utrzymywanie broni, substancji wybuchowych
i innych materiaw, ktre mogyby spowodowa niebezpieczestwo (wczajc
rodowisko) dla ycia i zdrowia obywateli
Art. 23. Finansowe wsparcie dla partii i organizacji spoeczno-
politycznych.
rodki finansowe partii i organizacji spoeczno-politycznych mog by
ksztatowane przez fundusze pochodzce z rejestracji, opat czonkowskich,
korzyci finansowych otrzymywanych od rodkw informacji masowej, sprze-
day spoeczno-politycznej literatury, sprzeday innych materiaw propagan-
dowych posiadajcych symbol partii, wystaw, wykadw, dobrowolnych
wkadw, ofiar od osb fizycznych i osb prawnych, oprcz przypadkw wska-
zanych w pierwszej czci Artykuu 12 (10), a take od innych rde nie za-
bronionych przez prawo.
Art. 24 (18): Uycie dochodu.
Zgodnie z prawodawstwem i w przypadkach okrelonych przez status, aby
osign cele partie lub organizacje spoeczno-polityczne mog zakada przed-
sibiorstwa albo organizacje administracyjne, ktre maj prawo by osobami
prawnymi.
Dochd pochodzcy z dziaalnoci partii i organizacji spoeczno-politycznej
nie moe by rozprowadzany wrd ich czonkw i musi by uywany wycz-
nie do realizacji celw okrelonych przez status.
Czonkowie partii i organizacji spoeczno-politycznych nie s upowaniani
do dysponowania dochodem i posiadania majtku partii albo organizacji spo-
eczno-politycznej i nie s odpowiedzialni za ich dugi.
94 | S t r o n a

Dopuszczalne jest wykorzystywanie dochodw dla dziaalnoci miosier-
dzia (charytatywnej) i finansowania (porczenie) niezalenie od postanowie
podstawowych partii.
Partie i organizacje spoeczno-polityczne musz wydawa roczne sprawoz-
danie o rdach ich dochodu i o wydatkach, najpniej do 1 lutego, oraz musz
zaprezentowa deklaracj odnonie ich dziaalnoci finansowej za dany rok do
finansowych organw wadzy.
Nieruchomoci i majtek pochodzcy z nielegalnych rde bdzie przeka-
zywany do majtku pastwa na podstawie decyzji sdowej.
Art. 25. Prawo do rozpowszechniania informacji.
Partie i inne organizacje spoeczno-polityczne maj prawo ujawniania in-
formacje o swojej dziaalnoci, w celu rozpowszechniania swoich idei, celw
i programw. Maj take prawo do powoywania ich wasnych rodkw infor-
macji masowej, za wyjtkiem radia i telewizji, i mog korzysta z pastwowego
rodka informacji masowej, zgodnie z istniejcym prawem.
Art. 26. Prawo do zjazdw/posiedze.
Partie i inne spoeczno-polityczne organizacje maj prawo do demonstracji
i wzywania do spotkania i demonstracji, zgodnie z istniejcym prawem.
IV. Kontrola dziaalnoci partii i innych spoeczno-politycznych organizacji
Art. 27.Obserwacja i kontrola czynnoci partii i innych spoeczno-
politycznych organizacji.
Urzd podatkowy nadzoruje rda dochodu partii i organizacji spoeczno-
politycznych, kwot przyjtych funduszy i przestrzeganie ustaw fiskalnych.
Ministerstwo Sprawiedliwoci bdzie nadzorowa czy partie i inne spoecz-
no-polityczne organizacje przestrzegaj prawa. Przedstawiciele Ministerstwa
Sprawiedliwoci mog by obecni podczas wszelkich zjazdw/wydarze
partyjnych i organizacji spoeczno-politycznych i mog zada wszelkich do-
kumentw i wyjanie.
W przypadkach, kiedy Ministerstwo Sprawiedliwoci znajduje, w dziaal-
noci partii lub organizacji spoeczno-politycznej, elementy naruszajce prawo-
dawstwo, to wydaje pisemne ostrzeenie przewidujce termin na usunicie
narusze.
Zgodnie z dochodzeniem sdowym, tzn. organy cigania moe nadzorowa
parti polityczn bd organizacj spoeczno-polityczn zgodnie z obowizuj-
cym prawodawstwem.
[Zmieniony prawem nr 1615-XII z 19. 10. 1993r.]
95 | S t r o n a
Art. 28. Odpowiedzialno partii i innych spoeczno-politycznych orga-

nizacji.
Partie i inne spoeczno-polityczne organizacje, ktre szkodz interesowi
pastwa, prawnym jednostkom przez ich nielegalne dziaania, musz zrekom-
pensowa powstae straty stronom poszkodowanym z wasnych rde, zgodnie
z obowizujcym prawem.
V. Zawieszenie i uniewanienie aktywnoci partii lub innych spoeczno-
politycznych organizacji
Art. 29. Wstrzymanie dziaalnoci partii lub organizacji spoeczno-
politycznej.
Ministerstwo sprawiedliwoci bdzie zawiesza dziaalno partii lub orga-
nizacji spoeczno-politycznej w przypadku, w ktrym dziaalno owa naruszy-
a Konstytucyjne Prawo, bd nie potrafia dostosowa si do wymaga posta-
wionych w rozporzdzeniu.
W tej sytuacji Ministerstwo sprawiedliwoci bdzie powiadamia pisemnie
organy rzdzce odpowiedniej partii o naruszeniu prawa, ktre zostao przekro-
czone i bdzie ustala termin na napraw sytuacji.
Podczas kampanii wyborczej tylko Sd Najwyszy moe zawiesza dziaal-
no partii lub organizacji spoeczno-politycznych
[Zmieniony prawem nr 788-XIII z 26. 03. 1996 r.]
Gdy partia lub organizacja spoeczno-polityczna jest zawieszona, nie moe
korzysta ze rodkw informacji masowej, agitacji, wykonywa operacji ban-
kowych, posiada majtku i uczestniczy w wyborach.
Partia lub spoeczno-polityczna organizacja moe by zawieszona najduej
na okres szeciu miesicy. Czynnoci partii lub organizacji spoeczno-
politycznej mog by zawieszone na rok, jeeli prawo jest przez ni naruszane.
Art. 30. Przerwanie dziaalnoci partii lub organizacje spoeczno-
politycznej.
Dziaalno partii lub organizacji spoeczno-politycznej zastaje przerwana
w przypadku, gdy:
partia lub organizacja spoeczno-polityczna podejmuje decyzje
o samorozwizaniu zgodnie ze statutem;
partia lub organizacja spoeczno-polityczna jest rozwizywana decyzj
Sdu Najwyszego.
Wadza, ktra podejmuje decyzj o likwidacji partii lub organizacji spo-
eczno-politycznej, musi natychmiast zawiadomi Ministerstwo Sprawiedliwo-
96 | S t r o n a
ci, ktre musi wystosowa pismo do Rejestru partii politycznych i organizacji

spoeczno-politycznych w celu wszczcia procedury likwidacyjnej partii lub
organizacji spoeczno-politycznej.
Partia lub organizacja spoeczno-polityczna koczy swoj dziaalno po
zakoczeniu procedury likwidacji i wykluczenia z Rejestru Partii Politycznych
i Innych Organizacji Spoeczno-politycznych.
Po przerwaniu lub zakoczeniu swojej dziaalnoci, nieruchomoci partii
politycznej lub organizacji spoeczno-politycznej mog by uyte do realizacji
ustawowych celw na rzecz osb potrzebujcych na cele charytatywne.
Art. 31. Procedura likwidacji partii lub organizacji spoeczno-
politycznej.
Zgodnie z art. 30 24, tylko trwae ciaa rzdzce albo ludzie wyznaczani
przez kongres albo konferencj (porozumienie) s upowaniani do prowadzenia
procedury likwidacji.
Decyzja o likwidacji partii albo innej organizacji spoeczno-politycznej
okrela procedur i czas likwidacji, nieprzekraczalny okres dla kredytodawcw,
aby odzyska swoje poyczki/wasnoci, ktry powinien wynosi, co najmniej
30 dni od publikacji w dzienniku urzdowym Republiki Modawii, jak i rodki
do uywania aktyww.
Jeeli partia albo inna organizacja spoeczno-polityczna jest zlikwidowana
na podstawie Art.30 2, likwidatorzy powinni by okreleni/wyznaczani
w decyzji likwidacji.
Likwidatorzy s wyznaczani jednorazowo, a poparcie dla partii politycznej
lub organizacji spoeczno-politycznej powinno zosta zaprzestane.
Likwidatorzy powinni pozna wszystkie reguy tego prawa zwizane z wy-
dawaniem decyzji o likwidacji partii albo innej spoeczno-politycznej organiza-
cji. Zawiadomienie musi zawiera:
nazwiska likwidatorw i przesanki partii lub organizacji spoeczno-
politycznej,
procedur i czas do likwidacji, nieprzekraczaln granic dla kredytodaw-
cw na rozpatrzenie ich wymaga,
zaproszenie dla kredytodawcw w celu rozpatrzenia wiadectwa ich wy-
maga. Indywidualne zaproszenia powinny by wysyane kredytodawcom dla
zapoznania.
Po wyznaczeniu likwidatorzy zobowizani s stworzy projekt inwentarza
partii lub organizacji spoeczno-politycznej, wskazujc dokadnie aktywa
i pasywa, ktre bd podpisywane przez odpowiednie osoby i przedstawicieli
staych organw rzdzcych.
97 | S t r o n a
Likwidatorzy s zobowizywani kontynuowa dziaania, w celu sprostania

wymaganiom kredytodawcw, i w momencie gdy gotwka jest niedostatecz-
nym rodkiem na spacenie wszystkich dugw, likwidatorzy mog sprzedawa
wasno partii lub organizacji spoeczno-politycznej.
Likwidatorzy s odpowiedzialni zarwno przed partiami albo organizacjami
spoeczno-politycznymi, jak i partiami trzecimi za szkody wynikajce z ich
bdw.
Na zakoczenie procedury likwidacyjnej partii lub organizacji spoeczno-
politycznej, likwidatorzy s zobowizywani przedstawi bilans likwidacji
i przekaza go do rozpatrzenia Ministerstwu Sprawiedliwoci i Urzdu Skarbo-
wego, jak i publikacji w dzienniku urzdowym Monitorze Republiki Moda-
wii. Aktywa pozostae po spenieniu wymaga wszystkich kredytodawcw
uyte bd do okrelonych celw wskazanych przez statut lub decyzje likwida-
cyjn.
We wszystkich przypadkach likwidacji partii politycznych lub organizacji
spoeczno-politycznej, likwidatorzy zobowizani s do oddania do rozpatrzenia
Ministerstwu Sprawiedliwoci dokumentu z zawiadomieniem, ktry wydawany
bdzie w Rejestrze partii politycznych i innych organizacji spoeczno-
politycznych:
petycja o wykluczeniu partii albo innej spoeczno-politycznej organizacji
od Rejestru partii politycznych i innych organizacji spoeczno-politycznych,
wiadectwo rejestracji (orygina),
dokument wydany przez Finansow Inspekcj mwicy o braku zadue-
nia w stosunku do budetu pastwa,
dokumenty zaoycielskie (orygina),
akt potwierdzajcy samorozwizanie wydany przez upowanione ciao po-
lityczne,
kopia decyzji o likwidacji partii lub organizacji spoeczno-politycznej,
opublikowana w Pastwowym monitorze Republiki Modawii.
Dziaania likwidatorw dobiegaj koca, gdy wszystkie finansowe
i bankowe operacje zostaj zakoczone.
Art. 32. Zakoczenie dziaalnoci decyzj sdu.
Na wniosek Ministerstwa Sprawiedliwoci, Sd Najwyszy ustala podstawy
zawieszenia dziaalnoci partii lub organizacji spoeczno-politycznej, jeli:
partia lub organizacja spoeczno-polityczna nie zwoaa kongresu lub kon-
ferencji przez okres 4 lat,
liczba czonkw partii politycznej lub organizacji spoeczno-politycznej
jest mniejsza ni minimum ustalone przez prawo.
98 | S t r o n a
W sytuacji, w ktrej partia lub organizacja spoeczno-polityczna narusza

Konstytucj, bd obowizujce prawo w przecigu roku od zawieszenia odpo-
wiedzi na prob Ministerstwa Sprawiedliwoci, Najwyszy Sd moe zawiesi
dziaalno takiej partii lub organizacji spoeczno-politycznej.
Pastwowy Oskaryciel ma prawo zapyta o powody wstrzymania lub za-
wieszenia dziaalnoci partii albo organizacji spoeczno-politycznej, uwzgld-
niajc jego prob przed Sdem Najwyszego.
Art. 33. Apelacje.
Odmowa rejestracji regulaminu partii politycznej lub organizacji spoeczno-
politycznej moe podlega apelacji przed Najwyszym Trybunaem Sprawie-
dliwoci, ktry bdzie bada odwoanie w przecigu piciu dni, zgodnie ze spe-
cjaln procedur prawa sdowego.
Partia lub organizacja spoeczno-polityczna moe wnosi apelacje
w sprawie decyzji, na mocy ktrej zostaa zawieszona.
VI. Postanowienia Kocowe
Art. 34. Prawo do kontaktw midzynarodowych.
Zgodnie ze statutem i obowizujcym prawem, partie i organizacje spo-
eczno-polityczne maj prawo uczestnictwa w stowarzyszeniach midzynaro-
dowych, utrzymywania cznoci i midzynarodowych kontaktw, jak i podpi-
sywa porozumienia.
Art. 35. Normy midzynarodowe.
W wypadku, gdy traktat midzynarodowy podpisany przez Republik Mo-
dawii zawiera normy sprzeczne z prawem, wtedy te normy traktatu podlegaj
odwoaniu.
Prezydent Republiki Modawii
Mircea Snegur
Chisinau, 17 wrzenia 1991 r.
99 | S t r o n a
Aneks II
Konstytucja Republiki Modawii

MY, prawomocni przedstawiciele ludu Republiki Modawii, czonkowie
Parlamentu,
ROZPOCZYNAJC od wiekowych aspiracji naszego ludu by mieszka
w suwerennym kraju, a wypeniajc te aspiracje poprzez proklamowanie nie-
podlegoci Republiki Modawii,
ROZWAAJC sytuacj, podczas ktrej lud Modawii stawa si narodem,
przedstawi mocne dowody na historyczn i etniczn trwao(kontynuacj)
swojej pastwowoci,
DC do usatysfakcjonowania interesw tych obywateli, ktrzy s inne-
go pochodzenia etnicznego, wsplnie z Modawianami, tworzyli nard modaw-
ski,
OSDZAJC rzdy prawa, pokj obywatelski, demokracj, godno ludz-
k, prawa i wolnoci czowieka, wolny rozwj ludzkiej osobowoci, pokj
i pluralizm polityczny jako najwysze polityczne wartoci,
BDC WIADOMYMI naszej odpowiedzialnoci i obowizkw wzgl-
dem przeszych, teraniejszych i przyszych pokole,
WZMACNIAJC nasze powicenie wzgldem oglnych wartoci ludz-
kich i yczenie by y w pokoju i harmonii z wszystkimi ludami wiata,
w nawizaniu do jednomylnie przyjtych zasad i norm prawa midzynarodo-
wego,
Niniejszym przyjmujemy dla naszego kraju t Konstytucj i proklamujemy
j jako NADRZDNE PRAWO DLA NASZEGO SPOECZESTWA
I PASTWA.
DOKUMENT I OGLNE ZASADY
Artyku 1. Pastwo Republiki Modawii
(1) Republika Modawii jest suwerennym, niepodlegym, unitarnym i nie-
podzielnym pastwem.
(2) Form rzdw Pastwa jest Republika.
(3) Kierowana rzdami prawa, Republika Modawii, jest Pastwem demo-
kratycznym, w ktrym godno ludzi, ich prawa i wolnoci, otwarty rozwj
ludzkiej osobowoci, sprawiedliwoci i pluralizmu politycznego, reprezentuj
nadrzdne wartoci, ktre zostan zagwarantowane.
100 | S t r o n a
Artyku 2. Suwerenno i Wadza Pastwowa

(1) Narodowa suwerenno spoczywa na ludzie Republiki Modawii, ktre
bdzie j sprawowa bezporednio i przez swoje ciaa reprezentatywne w spo-
sb zabezpieczony przez Konstytucj.
(2) adna jednostka prywatna, narodowa cz populacji, ugrupowanie spo-
eczne, partia polityczna lub organizacja publiczna nie moe sprawowa wadzy
we wasnym imieniu. Uzurpacja wadzy pastwowej jest najpowaniejsz
zbrodni przeciwko narodowi.
Artyku 3. Terytorium
(1) Terytorium Republiki Modawii jest niezbywalne.
(2) Granice kraju s usankcjonowane przez prawo naturalne przestrzegane
wedug jednomylnie uznanych zasad i norm prawa midzynarodowego.
Artyku 4. Wolnoci i Prawa Czowieka
(1) Konstytucyjne zabezpieczenie dla wolnoci i praw czowieka powinno
by rozumiane i wprowadzone zgodnie z Powszechn Deklaracj Praw Czo-
wieka i z innymi konwencjami i traktatami przyjtymi przez Republik Moda-
wii.
(2) Gdziekolwiek niezgoda pojawia si midzy konwencjami i traktatami
podpisanymi przez Republik Modawii a jej wasnymi pastwowymi przepi-
sami, nadrzdn warto przyznaje si regulacjom midzynarodowym.
Artyku 5. Demokracja i Pluralizm Polityczny
(1) Demokracja w Republice Modawii jest wykonywana wedug zasad
pluralizmu politycznego, ktry jest sprzeczny z dyktatur i totalitaryzmem.
(2) adna ideologia nie moe by ogoszona oficjaln ideologi Pastwa.
Artyku 6. Podzia i Wsppraca Wadz
Wadza Ustawodawcza, Wykonawcza i Sdownicza s rozdzielone
i wsppracuj wykonujc swoje prerogatywy w zgodzie z liter Konstytucji.
Artyku 7. Konstytucja jako Prawo Nadrzdne
Konstytucja Republiki Modawii jest nadrzdn ustaw w kraju. adne
ustawy ani inne akty prawne i regulacje, niezgodne z postanowieniami Konsty-
tucji nie bd miay adnej mocy prawnej.
Artyku 8. Przestrzeganie Prawa Midzynarodowego i Traktatw Mi-
dzynarodowych
(1) Republika Modawii zobowizuje si przestrzega i respektowa prawa
Organizacji Narodw Zjednoczonych i inne normy prawa midzynarodowego.
(2) Konstytucja Republiki bdzie systematycznie dostosowywana do prze-
pisw prawa midzynarodowego, w myl zasady zgodnoci z nim.
Artyku 9. Fundamentalne Zasady Dotyczce Wasnoci
(1) Wasno moe by publiczna lub prywatna i moe si skada z dbr
materialnych i intelektualnych.
101 | S t r o n a
(2) adna wasno nie moe by wykorzystana do naruszenia lub znisz-

czenia praw, wolnoci i godnoci ludzi.
(3) Narodowa gospodarka jest oparta na interakcji si rynkowych, a take na
wolnej inicjatywie gospodarczej i uczciwej konkurencji.
Artyku 10. Jedno Narodu i Prawo do Tosamoci Narodowej
(1) Narodowa jedno Republiki Modawii tworzy podstawy Pastwa. Re-
publika Modawii jest powszechn i niepodzieln ojczyzn dla wszystkich
obywateli.
(2) Pastwo uznaje i gwarantuje wszystkim swoim obywatelom prawo do
ochrony, rozwijania i wyraania swojej etnicznej, kulturowej, jzykowej
i religijnej tosamoci.
Artyku 11. Republika Modawii jako Pastwo Neutralne
(1) Republika Modawii proklamuje swoj permanentn neutralno.
(2) Republika Modawii nie zezwoli na stacjonowanie adnych zagranicz-
nych oddziaw militarnych na swoim terytorium.
Artyku 12. Symbole Narodowe
(1) Republika Modawii ma swoj wasn flag, godo i hymn.
(2) Flaga pastwowa Republiki Modawii jest trzykolorowa. Kolory s uo-
one pionowo w nastpujcym porzdku od masztu: niebieski, ty, czerwony.
Godo jest nadrukowane na centralnym tym pasie trzykolorowej flagi.
(3) Godo Modawii skada si z tarczy podzielonej poziomo na dwie cz-
ci: wysza cz jest czerwona, a nisza niebieska z nadrukowan gow ubra
z omioramienn gwiazd midzy rogami. Po prawej stronie gowa ubra jest
otoczona piciopatkow r, a po lewej delikatnie odwrconym pksiy-
cem. Wszystkie elementy heraldyczne przedstawione na tarczy s zotego (-
tego) koloru. Tarcza jest umieszczona na piersi ora trzymajcego w dziobie
zoty krzy, w prawym szponie zielon gazk oliwn a w lewym szponie zote
bero.
(4) Hymn pastwowy Modawii bdzie ustanowiony prawem organicznym.
(5) Flaga, godo i hymn s symbolami pastwowymi Republiki Modawii,
i s chronione prawem.
Artyku 13. Jzyk Narodowy, Uycie Innych Jzykw
(1) Jzykiem narodowym Republiki Modawii jest Modawski, a jego pi-
sownia oparta jest na alfabecie aciskim.
(2) Pastwo Modawskie uznaje i chroni prawo do zachowania, rozwoju
i uycia jzyka rosyjskiego i innych jzykw uywanych na terenie kraju.
(3) Pastwo bdzie zachcao i promowao nauk jzykw obcych ciesz-
cych si szerokim midzynarodowym uyciem.
(4) Uycie jzykw na terenie Republiki Modawii bdzie ustanowione
prawem organicznym.
102 | S t r o n a
Artyku 14. Stolica

Kiszyniw jest stolic Republiki Modawii.
DOKUMENT II PRAWA FUNDAMENTALNE, WOLNOCI
I OBOWIZKI
ROZDZIA I POSTANOWIENIA OGLNE
Artyku 15. Uniwersalno
Konstytucja w poczeniu z innymi prawami przyznaje obywatelom Mo-
dawii prawa i wolnoci i rwnie nakada na nich obowizki.
Artyku 16. Rwno Praw
(1) Najwaniejszym obowizkiem Pastwa jest respektowanie i ochrona
jednostki ludzkiej.
(2) Wszyscy obywatele Republiki Modawii s rwni wobec prawa i wadz
publicznych, bez jakiejkolwiek dyskryminacji co do rasy, narodowoci, pocho-
dzenia etnicznego, jzyka, religii, pci, wyboru politycznego, wasnoci osobi-
stej lub pochodzenia spoecznego.
Artyku 17. Obywatelstwo Republiki Modawii
(1) Obywatelstwo Republiki Modawii moe by uzyskane, zachowane lub
utracone tylko pod warunkami zapisanymi w prawie fundamentalnym.
(2) Nikt nie moe by arbitralnie pozbawiony obywatelstwa albo prawa do
jego zmiany.
(3) aden obywatel Republiki Modawii nie moe by poddany ekstradycji
ani wydalony ze swojego kraju.
(4) Obcokrajowcy i bezpastwowcy mog podlega ekstradycji tylko
w odniesieniu do midzynarodowej umowy lub wzgldem regu wzajemnoci
jako konsekwencja decyzji sdu.
Artyku 18. Restrykcje dotyczce Obywatelstwa i Ochrona Pastwa
nad Narodem
(1) Poza kwestiami, w ktrych midzynarodowe postanowienia odnoszce
si do Republiki Modawii nie wskazuj innych przepisw, aden z obywateli
Republiki Modawii nie moe by jednoczenie obywatelem innego kraju.
(2) Obywatele Republiki Modawii ciesz si ochron zapewnian przez
Pastwo zarwno w ojczynie jak i za granic.
Artyku 19. Prawa i Obowizki Obcokrajowcw i Bezpastwowcw
(1) Poza kwestiami, w ktrych prawo stanowi inaczej, obcokrajowcy
i bezpastwowcy poddani s tym samym prawom i obowizkom co obywatele
Republiki Modawii.
(2) Prawo do uzyskania azylu bdzie przyznane lub odmawiane wobec lite-
ry prawa w zgodzie z midzynarodowymi traktatami, ktrych Republika Mo-
dawii jest sygnatariuszem.
103 | S t r o n a
Artyku 20. Wolny Dostp do Wymiaru Sprawiedliwoci

(1) Kady obywatel ma prawo do uzyskania efektywnej ochrony ze strony
kompetentnych organw jurysdykcyjnych przed dziaaniami naruszajcymi
zagwarantowane mu prawa, wolnoci i interesy.
(2) adne prawo nie moe ogranicza dostpu do wymiaru sprawiedliwoci.
Artyku 21. Domniemanie Niewinnoci
Kada osoba oskarona o popenienie przestpstwa bdzie uznawana za
niewinn do czasu udowodnienia jej winy w oparciu o przepisy prawa,
w publicznym procesie, w ktrym wszystkie kroki podjte dla obrony oskaro-
nego zostan przeprowadzone.
Artyku 22. Prawo Nie Dziaa Wstecz
Nikt nie moe zosta skazany za dziaania lub zaniedbania, ktre nie byy
uznane za przestpstwo w czasie ich popenienia. Rwnie adna kara nie moe
zosta przyznana, jeli jest wysza ni ta, ktrej podlegao przestpstwo
w czasie popenienia.
Artyku 23. Prawo do Zapoznania si z Prawami i Obowizkami
(1) Kady ma prawo do zapoznania si ze swoim statusem prawnym.
(2) Pastwo zapewnia kademu prawo do zapoznania si ze swoimi pra-
wami i obowizkami. W tym celu Pastwo opublikuje wszystkie akty
i regulacje i udostpni je dla kadego.
ROZDZIA II FUNDAMENTALNE PRAWA I WOLNOCI
Artyku 24. Prawo do ycia i Nienaruszalnoci Cielesnej i Mentalnej
(1) Pastwo gwarantuje kademu prawo do ycia i nietykalnoci cielesnej
i psychicznej.
(2) Nikt nie moe by poddany torturom lub okrutnym, nieludzkim lub po-
niajcym karom lub traktowaniu.
(3) Do czasu oficjalnego zakazu, kara mierci moe by wykonywana jeli
opiera si na wyroku wydanym przez sd, wedug przepisw przewidzianych
prawem.
Artyku 25. Wolno Jednostkowa i Bezpieczestwo Osobiste
(1) Wolno jednostkowa i bezpieczestwo osobiste s uznane za nienaru-
szalne.
(2) Przeszukanie, zatrzymanie lub aresztowanie osoby bdzie dozwolone
tylko wedug przepisw prawa.
(3) Okres zatrzymania w areszcie nie moe przekroczy 24 godzin.
(4) Osoby mog by aresztowane tylko dziki nakazowi wystawionemu
przez magistrat na maksymalny okres 30 dni. Aresztowany moe zakwestiono-
wa nakaz i zoy skarg przed sdzi, ktry jest zobowizany do odpowiedzi
w formie umotywowanej decyzji. Okres zatrzymania moe by wyduony do 6
miesicy i w wyjtkowych przypadkach, przy zatwierdzeniu decyzj parlamen-
tu, do 12 miesicy.
104 | S t r o n a
(5) Osoba zatrzymana lub aresztowana bdzie bezzwocznie informowana

o powodach zatrzymania lub aresztowania jak i o wniesionych przeciwko niej
zarzutach, ktre mog si odby tylko w obecnoci prawnika, albo wybranego
przez pozwanego albo przyznanego z urzdu.
(6) Jeli powody do zatrzymania lub aresztowania wygasn zwolnienie mu-
si nastpi natychmiastowo.
Artyku 26. Prawo Obrony
(1) Gwarantuje si prawo do obrony.
(2) Kady ma prawo do niezalenej reakcji wyznaczonej przepisami prawa
na naruszenia swoich praw i wolnoci.
(3) Podczas procesu strony maj prawo do korzystania z pomocy prawnika,
wyznaczonego samodzielnie lub przyznanego z urzdu.
(4) Jakakolwiek ingerencja w dziaalno obrocw w prawnie zdefiniowa-
nych zakresie bdzie karana z mocy prawa.
Artyku 27. Prawo do Wolnego Przemieszczania
(1) Gwarantuje si prawo do wolnego przemieszczania si w granicach
swojego pastwa.
(2) Kady obywatel Republiki Modawii ma zagwarantowane prawo do
wyboru miejsca zamieszkania gdziekolwiek na terenie kraju, do podrowania
po kraju i poza jego granice a take do emigracji.
Artyku 28. ycie Rodzinne i Prywatne
Pastwo szanuje i chroni ycie rodzinne i prywatne.
Artyku 29. Nienaruszalno Miejsca Zamieszkania
(1) Miejsce staego zamieszkania jest nienaruszalne. Nikt nie moe nacho-
dzi lub przebywa na danej posesji bez zgody jej waciciela.
(2). Prawo zezwala na odstpstwo od przepisw wskazanych w paragrafie 1
w nastpujcych okolicznociach:
a) w celu wyegzekwowania nakazu aresztowania lub decyzji sdu;
b) dla uprzedzenia nadciagajcego niebezpieczestwa zagraajcego yciu,
nietykalnoci osobistej lub wasnoci danej osoby;
c) w celu przeciwdziaania rozprzestrzenianiu si choroby epidemicznej.
(3) Przeszukania i przesuchania w miejscu zamieszkania mog by naka-
zane i przeprowadzone tylko w zgodzie z przepisami prawa.
(4) Poza przypadkami, w ktrych popenienie przestpstwa jest oczywiste,
nocne przeszukania s zabronione.
Artyku 30. Prywatno Korespondencji
Pastwo zapewni prywatno listw, telegramw, innych przesyek pocz-
towych, rozmw telefonicznych i korzystania z innych legalnych rodkw ko-
munikacji.
105 | S t r o n a
Artyku 31. Wolno Sumienia

(1) Gwarantuje si wolno sumienia, a jej manifestowanie powinno by
duchem tolerancji i wzajemnego szacunku.
(2) Gwarantuje si wolno wyznania, a zgromadzenia religijne maj prawo
organizowa si przyjmujc wasny status jednak w zgodzie z przepisami pra-
wa.
(3) We wzajemnych relacjach, grupom religijnym zakazuje si wykorzy-
stywania, wyraania i podegania do nienawici lub wrogoci.
(4) Grupy religijne s autonomiczne wzgldem pastwa i korzystaj z jego
wsparcia, cznie ze wsparciem dotyczcym posug religijnych w wojsku, szpi-
talach, wizieniach, domach pobytu osb starszych i sierocicach.
Artyku 32. Wolno Opinii i jej Wyraania
(1) Wszystkim obywatelom gwarantuje si wolno opinii a take wolno
publicznego wyraania myli i opinii w formie sowa, obrazu lub innymi mo-
liwymi rodkami przekazu.
(2) Wolno wyraania opinii nie moe narusza honoru, godnoci i praw
innych ludzi do wyraania ich wasnych opinii i sdw.
(3) Prawo zabrania i ciga sdownie wszystkie dziaania prowadzce do
oszczerstw i pomwie pod adresem Pastwa lub narodu. Takie dziaania s
zabronione i cigane sdownie jeli dotycz podegania do dziaa wywroto-
wych, wojny, agresji, nienawici etnicznej, rasowej lub religijnej a take pode-
ganie do dyskryminacji, separatyzmu terytorialnego, przemocy publicznej
i innych dziaa zagraajcych porzdkowi konstytucyjnemu.
Artyku 33. Wolno Tworzenia
(1) Gwarantuje si wolno do tworzenia dzie naukowych i artystycznych.
Praca twrcza nie moe by poddana cenzurze.
(2) Przepisy chroni prawo obywateli do wasnoci intelektualnej a take do
materialnych i moralnych kwestii zwizanych z rnorodnymi formami twr-
czoci intelektualnej.
(3) Pastwo wspiera ochron, rozwj i propagowanie narodowych
i wiatowych osigni w dziedzinach kultury i sztuki.
Artyku 34. Prawo Dostpu do Informacji
(1) Wszyscy maj prawo dostpu do informacji na temat interesu publicz-
nego i to prawo nie podlega adnym ograniczeniom.
(2) Zgodnie z ustalonym poziomem kompetencji, urzdnicy publiczni za-
pewniaj obywatelom poprawne informowanie o sprawach publicznych
i kwestiach osobistych.
(3) Prawo dostpu do informacji nie moe narusza dziaa podjtych w ce-
lu ochrony obywateli lub bezpieczestwa w kraju.
(4) Media pastwowe i prywatne s zobligowane zapewni opinii publicz-
nej odbir waciwych informacji.
106 | S t r o n a
(5) Media publiczne nie podlegaj cenzurze.

Artyku 35. Prawo Dostpu do Edukacji
(1) Prawo dostpu do edukacji realizowane jest przez obowizkowy ogl-
noksztaccy system szkolnictwa, licealna (publiczna szkoa rednia) i zawodo-
wa edukacja, tak jak i system szkolnictwa wyszego i inne formy instruktau
i szkole.
(2) Pastwo gwarantuje prawnie kadej osobie wybr jzyka, w ktrym na-
uczanie bdzie przeprowadzane.
(3) We wszystkich formach instytucji edukacyjnych zapewni si nauk ofi-
cjalnego jzyka w Pastwie.
(4) Pastwowa edukacja publiczna jest darmowa.
(5) Wszystkie instytucje edukacyjne, rwnie te, ktre nie s finansowane
przez pastwo, bd zakadane i bd funkcjonoway zgodnie z przepisami
prawa.
(6) Instytucje ksztacenia na poziomie wyszym maj prawo do bycia auto-
nomicznymi.
(7) Dostp do szkolnictwa licealnego, zawodowego i wyszego jest rwny
i otwarty dla wszystkich i opiera si na wartociach osobistych.
(8) Pastwo zapewnia przepisami prawa wolno w edukacji religijnej.
Pastwo zapewnia laick edukacj.
(9) Priorytetowe prawo wyboru odpowiedniego zaplecza edukacyjnego dla
dzieci spoczywa na rodzicach.
Artyku 36. Prawo do Ochrony Zdrowia
(1) Gwarantuje si prawo do ochrony zdrowia.
(2) Pastwo zapewnia minimalne ubezpieczenie zdrowotne, ktre jest bez-
patne.
(3) Prawa fundamentalne stworz struktur narodowego systemu ochrony
zdrowia oraz rodki konieczne do ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego
jednostki.
Artyku 37. Prawo do ycia w Zdrowym rodowisku.
(1) Kada istota ludzka ma prawo do ycia w rodowisku, ktre jest bez-
pieczne ekologicznie dla ycia i zdrowia, do uzyskiwania zdrowych produktw
ywnociowych i nieszkodliwych urzdze gospodarstwa domowego.
(2) Pastwo gwarantuje kademu obywatelowi prawo wolnego dostpu do
prawdziwych informacji dotyczcych stanu rodowiska naturalnego, warunkw
ycia i pracy i jakoci produktw spoywczych oraz sprztw gospodarstwa
domowego.
(3) Nieujawnienie lub faszowanie informacji dotyczcych czynnikw
szkodliwych dla zdrowia ludzi s przestpstwem karanym prawnie.
107 | S t r o n a
(4) Osoby prywatne i instytucje bd odpowiedzialne prawnie za jakiekol-

wiek szkody wyrzdzone na zdrowiu i wasnoci osobistej z powodu prze-
stpstw ekologicznych.
Artyku 38. Prawo do Gosowania i Bycia Wybieranym
(1) Podstaw wadzy pastwowej jest wola ludu wyraona poprzez wolne
wybory odbywajce si w regularnych odstpach czasu i oparte o powszechne,
rwne, bezporednie i wolne prawo wyborcze.
(2) Poza osobami, ktre maj zakaz oddawania gosu, wszyscy obywatele
Republiki Modawii, ktrzy ukoczyli 18 lat lub kocz w dzie wyborw,
maj prawo gosowania.
(3) Bierne prawo wyborcze przysuguje kademu obywatelowi Republiki
Modawii, ktremu przysuguje czynne prawo wyborcze.
Artyku 39. Prawo do Administrowania
(1) Obywatele Republiki Modawii maj prawo uczestniczenia w admini-
stracji w sprawach publicznych, zarwno bezporednio jak i przez swoich re-
prezentantw.
(2) Dostp do urzdu lub stanowiska w administracji publicznej jest zagwa-
rantowany prawnie dla wszystkich obywateli Republiki Modawii.
Artyku 40. Wolno Zgromadze
Wszystkie spotkania, demonstracje, zbirki, pochody lub jakiekolwiek inne
zgromadzenia s dozwolone i mog by zorganizowane i odbywa si tylko
w sposb spokojny i bez uycia broni.
Artyku 41. Wolno Stowarzysze Politycznych
(1) Wszyscy obywatele mog stowarzysza si w partie lub inne spoeczne
albo polityczne organizacje. Organizacje te wnosz wkad w definiowanie
i wyraanie publicznej woli politycznej i branie udziau w procesie wyborczym
w zgodzie z przepisami prawa.
(2) Wszystkie partie i inne spoeczne/polityczne organizacje s rwne wo-
bec prawa.
(3) Pastwo zapewni ochron praw i uzasadnionych interesw partii i in-
nych spoecznych/politycznych organizacji.
(4) Partie i spoeczne/polityczne organizacje uznaje si za nielegalne jeli
ich cele lub dziaalno zawieraj elementy walki z pluralizmem politycznym,
zasadami zgodnymi z liter prawa, suwerennoci i niepodlegoci lub inte-
gralnoci terytorialn Republiki Modawii.
(5) Tajne stowarzyszenia s zabronione.
(6) Dziaalno partii skadajcych si z obcokrajowcw jest zabroniona.
(7) Prawo fundamentalne ustanowi urzdy publiczne, ktrych sprawowania
nie bdzie mona czy z czonkostwem w partiach politycznych.
108 | S t r o n a
Artyku 42. Prawo Ustanawiania i Doczania do Zwizkw Zawodo-

wych
(1) Kady pracownik ma prawo do zaoenia lub wstpienia do zwizku
zawodowego w celu obrony swoich interesw.
(2) Zwizki zawodowe s zakadane i dziaaj zgodnie ze statutem i przepi-
sami prawa. Przyczyniaj si do obrony zawodowych, ekonomicznych i spo-
ecznych interesw pracownikw.
Artyku 43. Prawo do Wykonywania Pracy i Dostpu do Pracy
(1) Kada osoba ma prawo do wolnego wyboru pracy i uzyskiwania korzy-
ci ze sprawiedliwych i satysfakcjonujcych warunkw pracy, jak rwnie do
bycia chronionym przed bezrobociem.
(2) Wszyscy pracownicy maj prawo do ochrony w pracy. W tym celu dzia-
ania ochronne bd podjte w kwestiach bezpieczestwa i higieny pracy, wa-
runkw pracy dla kobiet i ludzi modych, wprowadzenia pensji minimalnej
w gospodarce krajowej, tygodniowy okres odpoczynku, patny urlop, skupienie
si na kwestii szkodliwych warunkw pracy a take na innych specyficznych
sytuacjach.
(3) Dugo tygodnia pracy nie moe przekroczy 40 godzin.
(4) Gwarantuje si prawo do kolektywnych porozumie a take do wyko-
nalnoci kolektywnych umw.
Artyku 44. Zakaz Pracy Przymusowej
(1) Zabrania si pracy przymusowej.
(2) Prac przymusow nie jest:
a) wojsko suba i inne dziaania w subie zastpczej, wykonywane przez
osoby zwolnione z obowizkowej suby wojskowej;
b) praca wykonywana przez skazacw, winiw lub na zwolnieniu wa-
runkowym;
c) prace zwizane z walk z klskami ywioowymi lub innymi niebezpie-
czestwami i uznane prawnie jako cz obowizkw cywili.
Artyku 45. Prawo do Strajku
(1) Przyznaje si prawo do strajkw. Strajk mona rozpocz tylko w obro-
nie ekonomicznych, spoecznych i zawodowych interesw pracownikw.
(2) Ustawowo okreli si warunki wymagane w wykonaniu tego prawa
a take co do odpowiedzialnoci zwizanej z nielegalnym rozpoczciem strajku.
Artyku 46. Prawo do Wasnoci Prywatnej i jej Ochrony
(1) Prawo do posiadania wasnoci prywatnej i wierzytelnoci zaciganych
przez Pastwo jest zagwarantowane.
(2) Nikt nie moe by wywaszczony poza sytuacjami uwarunkowanymi
koniecznoci publiczn, ustanowion prawnie i wycznie za odpowiedni
rekompensat ustalon wczeniej.
109 | S t r o n a
(3) aden legalnie uzyskany kapita nie moe by skonfiskowany. Efek-

tywne przesanki opieraj si wycznie o legalne uzyskanie.
(4) Dobra przeznaczone na, wykorzystane do lub pochodzce ze zbrodni
lub przestpstw mog zosta skonfiskowane tylko zgodnie z przepisami.
(5) Prawo do posiadania wasnoci prywatnej pociga za sob obowizek
zapoznania si z reguami dotyczcymi ochrony rodowiska, utrzymania do-
brych stosunkw ssiedzkich i przestrzeganie wszelkich innych obowizkw,
ktre musz by wypenione przez wacicieli prywatnych posesji, wedug
przepisw prawa.
(6) Gwarantuje si prawo do dziedziczenia wasnoci prywatnej.
Artyku 47. Prawo do Otrzymania Wsparcia i Ochrony Socjalnej
(1) Pastwo jest zobligowane do podejmowania dziaa w celu zapewnienia
kadej osobie przyzwoitych warunkw ycia, a poprzez nie take zdrowia
i dobrobytu, opartych na dostpie do ywnoci, odziey, schronienia, opieki
medycznej i usug zabezpieczonych dla tej osoby i jej rodziny.
(2) Wszyscy obywatele maj prawo do ubezpieczenia przeciwko takim
przeciwnociom jak bezrobocie, choroby, kalectwo, wdowiestwo, staro lub
innym sytuacjom, w ktrych z powodu przyczyn niezalenych od kontroli jed-
nostki, traci ona rdo utrzymania i rodki do zaspokajania potrzeb yciowych.
Artyku 48. Rodzina
(1) Rodzina jest naturalnym i podstawowym skadnikiem spoeczestwa
i ma prawo do ochrony ze strony Pastwa i spoeczestwa.
(2) Rodzina opiera si na dobrowolnym maestwie mczyzny i kobiety
cieszcych si rwnymi prawami i posiadajcych rodzicielskie obowizki by
zapewni swoim dzieciom wychowanie i wyksztacenie.
(3) Prawnie ustanowi si warunki zawierania, zakoczenia lub anulowania
maestwa.
(4) Dzieci maj obowizek opieki nad rodzicami i pomocy jeli s w po-
trzebie.
Artyku 49. Ochrona Rodziny i Sierot
(1) Poprzez dziaalno gospodarcz lub inn Pastwo wspiera tworzenie
i rozwj rodzin i wypenianie ich obowizkw.
(2) Pastwo chroni macierzystwo, dzieci i modzie i promuje rozwj in-
stytucji koniecznych do realizacji tej ochrony.
(3) Wszystkie wysiki skierowane na zapewnienie wychowania i wykszta-
cenia sierot i dzieci pozbawionych opieki rodzicw tworz odpowiedzialno
scedowan na Pastwo i spoeczestwo. Pastwo promuje i wspiera dziaalno
charytatywn na rzecz tych dzieci.
110 | S t r o n a
Artyku 50. Ochrona Matek, Dzieci i Modziey

(1) Matki i dzieci maj prawo otrzymania specjalnej ochrony i opieki.
Wszystkie dzieci, cznie z dziemi nielubnymi, maj prawo korzysta z rw-
nej opieki socjalnej.
(2) Dzieci i modzie korzystaj ze specjalnej formy wsparcia w kwestii eg-
zekwowania ich praw.
(3) Pastwo gwarantuje wymagane kwoty dla dzieci i pomoc potrzebn na
opiek nad dziemi chorymi lub niepenosprawnymi. Prawo zapewni inne for-
my wsparcia socjalnego dla dzieci i modziey.
(4) Zarwno wyzyskiwanie nieletnich i zaniedbania w dziaaniach, ktre
zagraaj ich zdrowiu, moralnemu postpowaniu, yciu i normalnemu rozwo-
jowi, s zabronione.
(5) Obowizkiem wadz publicznych jest ustalenie warunkw umoliwiaj-
cych modym ludziom do brania udziau w spoecznym, gospodarczym, kultu-
ralnym i sportowym yciu kraju.
Artyku 51. Ochrona Osb Niepenosprawnych
(1) Osoby niepenosprawne ciesz si specjaln form ochrony ze strony
caego spoeczestwa. Pastwo zapewni normalne warunki dla leczenia i reha-
bilitacji, edukacji, szkole i integracji osb niepenosprawnych.
(2) Poza przypadkami zapisanymi prawnie, nikt nie moe zosta poddany
przymusowemu leczeniu.
Artyku 52. Prawo Zgaszania Petycji (Pozww)
(1) Wszyscy obywatele maj prawo zwraca si do wadz publicznych na
drodze petycji sformuowanych w imieniu petentw.
(2) Organizacje zaoone zgodnie z prawem mog stosowa petycje wy-
cznie w imieniu tych stowarzysze lub cia, ktre reprezentuj.
Artyku 53. Prawa dla Osb Pokrzywdzonych Przez Wadze Publiczne
(1) Kada osoba, ktrej prawa zostay w jakikolwiek sposb naruszone
przez wadze publiczne poprzez administracyjne postanowienia lub brak odpo-
wiedzi w kwestii prawnej w okrelonym terminie na wniosek, jest upowaniona
do uzyskania wiedzy na temat tych praw, uniewanienia postanowienia i uzy-
skania odszkodowania.
(2) Pastwo podlega dziedzicznej odpowiedzialnoci przewidzianej prawnie
za kad szkod lub uszczerbek powstay w trakcie procesu sdowego poprzez
bdy policji lub sdownictwa.
Artyku 54. Ograniczenie Realizacji Konkretnych Praw lub Wolnoci
(1) Realizacja konkretnych praw lub wolnoci moe podlega ogranicze-
niom tylko zgodnie z prawem i wycznie niezbdne w takich przypadkach, jak:
obrona bezpieczestwa narodowego, porzdku publicznego, zdrowia i obycza-
jw, praw i wolnoci obywateli, prowadzenie ledztw w sprawach kryminal-
nych, zapobieganie skutkom katastrof naturalnych lub technologicznych.
111 | S t r o n a
(2) Wprowadzone ograniczenia musz by proporcjonalne do sytuacji, ktra

je spowodowaa i nie mog wpywa na istnienie tego prawa lub wolnoci.
ROZDZIA III - FUNDAMENTALNE OBOWIZKI

Artyku 55. Realizacja Praw i Wolnoci jako Cz Zintegrowanego
Systemu
(1) Kady obywatel musi spenia konkretne obowizki wzgldem Pastwa
i spoeczestwa, a te obowizki pochodz bezporednio z praw i wolnoci, ktre
s jemu/jej zagwarantowane.
(2) Szacunek przysuguje wszelkim uzasadnionym prawom i interesom oraz
godnoci obywateli.
Artyku 56. Wierno wzgldem Kraju
(1) Wierno i lojalno wobec kraju s wite.
(2) Obywatele, ktrym powierzono sprawowanie urzdu publicznego lub
stanowiska w armii, podlegaj obowizkowi wiernego wypeniania swoich
obowizkw wzgldem pastwa i w wybranych sytuacjach zo przysig
wymagan prawem.
Artyku 57. Obrona Ojczyzny
(1) Jest prawem i witym obowizkiem kadego obywatela by broni swo-
j ojczyzn.
(2) Narodowe siy zbrojne tworz ramy penienia suby wojskowej, dla
obrony narodowej, ochrony granic i utrzymywanie porzdku publicznego
w imieniu prawa.
Artyku 58. Zobowizania Finansowe
(1) Wszyscy obywatele podlegaj obowizkowi zasilania w formie podat-
kw i nakadw finansowych na wydatki publiczne.
(2) System podatkowy musi zapewni dystrybucj obcienia podatkowego
na ludno.
(3) Podatki inne ni ustanowione prawnie s zabronione.
Artyku 59. Ochrona rodowiska i Zabytkw Publicznych
Jest obowizkiem kadego obywatela chroni rodowisko naturalne oraz
zachowa i chroni historyczne i kulturalne miejsca oraz zabytki w kraju.
DOKUMENT III WADZE PUBLICZNE
ROZDZIA IV PARLAMENT
SEKCJA PIERWSZA- Struktura i Funkcjonowanie
Artyku 60. Parlament jako Najwysze Ciao Reprezentacyjne i Wadza
Ustawodawcze
(1) Parlament jest nadrzdnym organem reprezentujcym lud i jedyn wa-
dz ustawodawcz w Republice Modawii.
(2) Parlament skada si ze 101 czonkw.
112 | S t r o n a
Artyku 61. Wybory Parlamentarne

(1) Czonkowie parlamentu s wybierani w gosowaniu opartym na po-
wszechnym, rwnym, bezporednim i wolnym prawie wyborczym.
(2) Prawo organiczne ustanowi sposb organizacji i przeprowadzania wy-
borw.
(3) Elekcja czonkw Parlamentu rozpocznie si nie pniej ni 3 miesice
od czasu upynicia poprzedniej kadencji lub rozwizania poprzedniego Parla-
mentu.
Artyku 62. Uprawomocnienie Mandatw Czonkw
Na podstawie owiadczenia Centralnej Rady Wyborczej Sd/Trybuna Kon-
stytucyjny zadecyduje o wanoci lub niewanoci mandatu czonka Parlamentu
wtedy, gdy przekroczone zostao ustawodawstwo wyborcze.
Artyku 63. Trwanie Mandatu
(1) Czonkowie Parlamentu wybierani s na 4-letni kadencj, ktra moe
zosta wyduona przez prawo organiczne a take w czasie wojny lub katastrofy
naturalnej.
(2) Posiedzenia Parlamentu bd zwoywane przez Prezydenta Republiki
Modawii w cigu najdalej 30 dni od daty wyboru.
(3) Kadencja biecego Parlamentu moe zosta wyduona do czasu
skompletowania struktur nowego Parlamentu, ktry moe si spotyka w pe-
nych sesjach. Podczas tego okresu, adne poprawki nie mog by wprowadzane
do konstytucji ani adne prawo organiczne nie moe by, przyjte, zmienione
lub zniesione.
(4) Projekty i propozycje ustaw zawarte w planie dziaa poprzedniego Par-
lamentu bd wprowadzone do planu nowego Parlamentu.
Artyku 64. Struktura Wewntrzna
(1) Struktura, organizacja i funkcjonowanie Parlamentu s ustalone wedug
wewntrznych regulacji. Parlament zatwierdza budet kraju oraz na jego pod-
stawie, swoje wasne rodki finansowe.
(2) Przewodniczcy Parlamentu jest wybierany w tajnym gosowaniu wik-
szoci gosw oddanych przez czonkw, na kadencj rwn kadencji Parla-
mentu. Parlament moe odwoa Przewodniczcego w dowolnym czasie w taj-
nym gosowaniu wikszoci dwch trzecich gosw oddanych przez czonkw.
(3) Podczas konsultacji z frakcjami parlamentarnymi Przewodniczcy Par-
lamentu zgasza wybr Wiceprzewodniczcego Parlamentu.
Artyku 65. Publiczno sesji
(1) Sesje Parlamentu s publiczne.
(2) Parlament moe zdecydowa o przeprowadzeniu wybranych sesji za
drzwiami zamknitymi.
Artyku 66. Podstawowe Uprawnienia
Podstawowe uprawnienia Parlamentu:
113 | S t r o n a
a) Uchwalanie ustaw, decyzji i wnioskw.

b) Ogaszanie przeprowadzania referendum.
c) Dostarczanie interpretacji ustawodawstwa zapewnianie jednoci legisla-
cyjnej przepisw na terenie kraju.
d) Zatwierdzanie gwnych kierunkw polityki wewntrznej i zewntrznej
pastwa.
e) Zatwierdzanie doktryny wojskowej pastwa.
f) Sprawowanie kontroli parlamentarnej nad wadz wykonawcz w zakre-
sie przepisw wyznaczonych przez Konstytucj.
g) Ratyfikowanie, wypowiadanie i uchylanie realizacji traktatw midzyna-
rodowych przyjtych przez Republik Modawii.
h) Zatwierdzanie i kontrola nad budetem kraju.
i) Nadzorowanie i kontrola rozdziau poyczek pastwowych, pomoc eko-
nomiczna i innej natury przyznawana innym krajom, zawierania umw doty-
czcych poyczek i kredytw uzyskanych przez Pastwo ze rde zagranicz-
nych.
j) Wybieranie i nominowanie urzdnikw pastwowych zgodnie z przepi-
sami prawa.
k) Zatwierdzanie rozkazw, odznacze i nagrd przyznawanych w Republi-
ce Modawii.
l) Deklarowanie czciowej lub cakowitej mobilizacji si zbrojnych.
m) Ogaszanie stanw nadzwyczajnych, stanu wojennego oraz wojny.
n) Inicjowanie ledztw i przesucha dotyczcych wszelkich kwestii naru-
szajcych interes spoeczny.
o) Podtrzymywanie aktywnoci lokalnych instytucji administracji publicz-
nej zgodnie z prawem.
q) Wykonywanie innych uprawnie zagwarantowanych Konstytucj i Pra-
wem.
Artyku 67. Sesje Parlamentu
(1) Parlament spotyka si podczas dwch zwyczajnych sesji rocznie.
Pierwsza sesja parlamentarna rozpoczyna si w lutym i nie moe trwa duej
ni do koca lipca. Druga sesja parlamentarna zaczyna si we wrzeniu i nie
moe trwa duej ni do koca grudnia.
(2) Parlament moe si rwnie spotyka na nadzwyczajnych lub specjal-
nych sesjach na specjalne danie Prezydenta Republiki Modawii, Przewodni-
czcego Parlamentu lub trjki czonkw.
SEKCJA DRUGA Status Czonkw Parlamentu
Artyku 68. Mandat Reprezentatywny
(1) W realizacji uprawnie czonkowie Parlamentu su narodowi.
(2) Mandaty wykorzystywane do celw osobistych trac moc prawn i s
niewane.
114 | S t r o n a
Artyku 69. Mandat Czonkw Parlamentu

(1) Czonkowie Parlamentu przyjmuj wykonywanie obowizkw wynika-
jcych z mandatu pod warunkiem wczeniejszego uprawomocnienia.
(2) Uprawnienia przypisane kademu czonkowi Parlamentu ustaj z pra-
womocnym zgromadzeniem nowo wybranego Parlamentu, przy rezygnacji
czonka, podczas zawieszenia mandatu, a take w przypadku sprzecznoci
funkcji lub mierci.
Artyku 70. Sprzecznoci i Immunitety
(1) Wasnoci i prawa przypisane czonkom Parlamentu s sprzeczne z po-
siadaniem innego patnego stanowiska.
(2) Inne moliwe sprzecznoci zostan ustalone w prawie organicznym.
(3) Poza przypadkami racego naruszenia prawa czonkowie Parlamentu
nie mog by zatrzymani na przesuchanie, umieszczenie w areszcie, przeszu-
kani lub postawieni w stan oskarenia bez zgody Parlamentu, po wczeniejszym
przesuchaniu czonka.
Artyku 71. Niezaleno Opinii
Czonkowie Parlamentu nie mog by oskareni ani postawieni przed s-
dem za swoje gosy lub opinie wyraane podczas sprawowania mandatu.
SEKCJA TRZECIA Legislacja i Akty Parlamentarne
Artyku 72. Klasyfikacja Aktw
(1) Parlament posiada prawo do uchwalania ustaw konstytucyjnych, orga-
nicznych i zwyczajnych.
(2) Ustawy konstytucyjne maj na celu rewizj Konstytucji.
(3) Celem ustaw organicznych jest kierowanie i kontrola:
a) dziaania systemu wyborczego;
b) organizacji i przeprowadzania referendum;
c) organizacji i funkcjonowania Parlamentu;
d) organizacji i funkcjonowania Rzdu;
e) organizacji i funkcjonowaniem Trybunau Konstytucyjnego, Wyszej
Rady Sdziowskiej, wymiaru sprawiedliwoci i sdw jurysdykcji administra-
cyjnej;
f) organizacji administracji lokalnej, terytorium kraju i oglnego funkcjo-
nowania autonomii lokalnej;
g) organizacji i funkcjonowania partii politycznych;
h) sposobem wybierania wyczonych sfer ekonomicznych;
i) statusu prawnego wasnoci prywatnej i odziedziczonej;
j) oglnego wprowadzenia zasad pracy i ochrony spoecznej oraz funkcjo-
nowania zwizkw zawodowych;
k) oglnej organizacji systemu edukacyjnego;
1) oglnego statusu zwizkw wyznaniowych;
m) stanw nadzwyczajnych, stanu wojennego i wojny;
115 | S t r o n a
n) przestpstw kryminalnych, zasdzonych kar i sposobw ich wymierza-

nia;
o) przyznawania amnestii i uaskawienia;
p) inne dziedziny, w ktrych Konstytucja przewiduje konieczno przyjcia
ustaw organicznych;
q) inne dziedziny, w ktrych parlament zaleca przyjcie ustaw organicz-
nych;
(4) Generalnie, relacje spoeczne s dziedzin prawa zwyczajowego, poza
tymi, ktrym przyznano regulacje wedug aktw organicznych i konstytucyj-
nych.
Artyku 73. Inicjatywa Legislacyjna
Prawo Inicjatywy legislacyjnej przysuguje czonkom Parlamentu, Prezy-
dentowi Republiki Modawii oraz Rzdowi.
Artyku 74. Uchwalanie Ustaw i Rezolucji
(1) Ustawy prawa organicznego bd przyjmowane wikszoci gosw
opart o co najmniej dwa gosowania.
(2) Ustawy i uchway prawa organicznego bd uchwalane wikszoci
gosw oddanych przez czonkw podczas sesji.
(3) Uchwalone ustawy powinny by przedstawione Prezydentowi Republiki
Modawii w celu promulgacji.
Artyku 75. Referendum
(1) Problemy o istotnym ciarze lub pilne konfrontujce spoeczestwo
Modawii z Pastwem bd rozwizane w formie referendum.
(2) Decyzje przyjte w konsekwencji wynikw republikaskiego referen-
dum maj nadrzdn wadz prawn.
Artyku 76. Wejcie Ustaw w ycie
Ustawy bd publikowane w "Monitorul Oficial" Republiki Modawii
i wejd w ycie z dniem publikacji lub z dat oznaczon w tekcie pierwotnym.
Dopki niepublikowane, prawo nie funkcjonuje.
ROZDZIA V PREZYDENT REPUBLIKI MODAWII
Artyku 77. Prezydent Republiki Modawii Gowa Pastwa
(1) Prezydent Republiki Modawii jest gow Pastwa.
(2) Prezydent Republiki Modawii reprezentuje Pastwo i jest gwarantem
niezalenoci pastwowej, niepodlegoci, jednoci i integralnoci terytorialnej
narodu.
Artyku 78. Wybory Prezydenckie
(1) Prezydent Republiki Modawii jest wybierany w wolnych wyborach po-
przez powszechne, rwne bezporednie i tajne prawo wyborcze.
(2) Kady obywatel Republiki Modawii, ktry ukoczy 35 rok ycia
i mieszka w kraju od co najmniej 10 lat oraz mwi jzykiem obowizujcym
116 | S t r o n a
w kraju, moe sprawowa urzd Prezydenta Republiki Modawii. Odpowiednie

prawo organiczne okreli sposb wyboru kandydatw ubiegajcych si o urzd.
(3) Kandydat, ktry uzyska co najmniej poow gosw oddanych w wybo-
rach prezydenckich zostanie ogoszony nowym Prezydentem.
(4) Jeli po pierwszej turze aden z kandydatw nie uzyska wyej wspo-
mnianej wikszoci gosw, przeprowadzona zostanie druga tura, w ktrej wy-
br zostanie dokonany midzy dwoma kandydatami, w kolejnoci wedug licz-
by uzyskanych gosww pierwszej turze gosw. Pod warunkiem, e liczba
gosw oddana na niego jest wiksza od liczby gosw oddanych przeciwko
niemu, kandydat, ktry uzyska wikszo gosw oddanych w drugiej turze
zostanie wybrany nowym Prezydentem.
(5) Urzd Prezydenta Republiki Modawii moe by sprawowany przez t
sam osob nie duej ni przez dwie nastpujce po sobie kadencje.
Artyku 79. Uprawomocnienie Mandatu i Skadanie Przysigi.
(1) Trybuna (Sd) Konstytucyjny zatwierdza wyniki wyborw prezydenc-
kich.
(2) W cigu 45 dni od zakoczenia wyborw kandydat, ktry odnis zwy-
cistwo zoy ponisz przysig przed Parlamentem i Trybunaem Konstytu-
cyjnym:
Uroczycie przysigam powici wszystkie osobiste siy i umiejtnoci dla
rozwoju i dobrobytu Republiki Modawii, zawsze przestrzega Konstytucji
i prawa kraju, broni demokracji, fundamentalnych praw i wolnoci w Republi-
ce Modawii a take niezalenoci, niepodlegoci, jednoci i integralnoci tery-
torialnej Modawii.
Artyku 80. Kadencja
(1) Prezydent Republiki Modawii przyjmuje urzd w dniu zoenia przy-
sigi na 4-letni kadencj.
(2) Prezydent Republiki Modawii sprawuje swj mandat do czasu zaprzy-
sienia nowego Prezydenta.
(3) Poprzez prawo organiczne mandat Prezydenta Republiki Modawii mo-
e zosta przeduony na czas wojny lub katastrofy.
Artyku 81. Sprzecznoci i Immunitety
(1) Urzd Prezydenta Republiki Modawii stoi w sprzecznoci z penieniem
innej funkcji, z ktr przysuguje wynagrodzenie.
(2) Prezydentowi Republiki Modawii przysuguje immunitet od powdz-
twa cywilnego za osobiste opinie wyraone w trakcie sprawowania mandatu.
(3) W oparciu o co najmniej dwie trzecie gosw oddanych przez swoich
czonkw, Parlament moe zadecydowa o oskareniu Prezydenta Republiki
Modawii jeli ten popeni przestpstwo. W takim przypadku Najwyszy Try-
buna Sprawiedliwoci (Sd Najwyszy), jest uprawniony by zgodnie z pra-
117 | S t r o n a
wem wnie spraw do sdu a Prezydent zostanie usunity z urzdu w dniu,

w ktrym wyrok skazujcy go zostanie uznany za ostateczny.
Artyku 82. Nominacja Rzdu
(1) Po konsultacji z wikszoci parlamentarn, Prezydent Republiki Mo-
dawii, desygnuje kandydata na urzd Premiera i wykorzysta przyznane mu
przez Parlament votum zaufania do nominowania Rzdu.
(2) W przypadku przetasowa lub wakatw w gabinecie, Prezydent moe,
na podstawie propozycji przedstawionych mu przez Premiera, odwoa i po-
nownie nominowa konkretnych czonkw Rzdu.
Artyku 83. Uczestniczenie w Spotkaniach Rzdu. Konsultacje z Rz-
dem
(1) Prezydent Republiki Modawii moe bra udzia w spotkaniach Rzdu,
ktrym bdzie przewodniczy.
(2) Prezydent Republiki Modawii moe konsultowa si z Rzdem
w sprawach doniosej wagi i nagych.
Artyku 84. Zapytania
(1) Prezydent Republiki Modawii moe bra udzia w debatach i posiedze-
niach Parlamentu.
(2) Prezydent Republiki Modawii bdzie konsultowa z Parlamentem kwe-
stie interesw pastwowych.
Artyku 85. Rozwizanie Parlamentu
(1) W przypadkach, w ktrych niemoliwe jest utworzenie rzdu lub z po-
wodu zaistniaej sytuacji, w ktrej przyjcie nowego ustawodawstwa spowodo-
wao pat na duej ni na 3 kolejne miesice, Prezydent Republiki Modawii, po
konsultacji z grupami parlamentarnymi, moe rozwiza Parlament.
(2) Jeli w cigu 45 dni od pierwszej prezydenckiej proby o votum zaufa-
nia dla tworzenia nowego rzdu druga taka proba zostaa rwnie odrzucona
przez Parlament, Prezydent moe rozwiza Parlament.
(3) Parlament moe zosta rozwizany tylko raz w roku.
(4) Parlament nie moe zosta rozwizany zarwno podczas ostatnich
6 miesicy sprawowania urzdu przez Prezydenta jak i podczas stanu zagroe-
nia, stanu wojennego lub wojny.
Artyku 86. Uprawnienia dotyczce Polityki Zagranicznej
(1) Prezydent Republiki Modawii jest upowaniony do rozpoczynania ofi-
cjalnych dyskusji, brania udziau w negocjacjach, do zawierania w imieniu Re-
publiki Modawii traktatw midzynarodowych i przedstawiania tych traktatw
Parlamentowi do ratyfikacji.
(2) Na specjalne propozycje przedoone mu przez Parlament, Prezydent
Republiki Modawii moe akredytowa lub odwoa przedstawicieli dyploma-
tycznych Republiki Modawii, oraz zatwierdzi ustanowienie, odwoanie oraz
przyznawanie stanowisk w misjach dyplomatycznych za granic.
118 | S t r o n a
(3) Prezydent Republiki Modawii otrzymuje listy akredytujce lub odwou-

jce zagranicznych dyplomatycznych wysannikw do Modawii.
Artyku 87. Uprawnienia dotyczce Obrony Narodowej
(1) Prezydent Republiki Modawii jest Dowdc Naczelnym si zbrojnych.
(2) Po uprzednim zatwierdzeniu przez Parlament, Prezydent Republiki
Modawii moe ogosi czciow lub powszechn mobilizacj si zbrojnych.
(3) W czasie zbrojnej agresji wymierzonej przeciwko pastwu, Prezydent
Republiki Modawii podejmuje dziaania niezbdne do odepchnicia agresji
i ogoszenia stanu wojny, a take bez opnienia informuje Parlament o sytu-
acji. Jeli Parlament nie obraduje, Prezydent jest uprawniony do zwoania Par-
lamentu w cigu 24 godzin od czasu wybuchu agresji.
(4) W celu zapewnienia bezpieczestwa narodowego i porzdku publiczne-
go Prezydent Republiki Modawii moe, w zgodzie z liter prawa, podj inne
dziaania.
Artyku 88. Inne Uprawnienia
Prezydent Republiki Modawii jest uprawniony do:
a) przyznawania odznacze i tytuw honorowych;
b) przyznawania nadrzdnych stopni wojskowych, ktre s uwzgldnione
w prawie;
c) poszukiwania rozwiza problemw dotyczcych praw obywatelskich
w Republice Modawii i przyznawania azylu politycznego;
d) mianowanie urzdnikw publicznych w majestacie prawa;
e) przyznawanie jednostkowego uaskawienia lub amnestii;
f) proszenia obywateli Republiki Modawii o wyraanie swojej woli w for-
mie referendum w kwestiach interesu narodowego;
h) przyznawania wyszych stopni urzdnikom zajmujcym stanowiska
w Sdach Rozjemczych i Sdach Cywilnych i innych cywilnych urzdnikw;
i) wstrzymania tych Aktw Rzdowych, ktre dziaaj przeciwko istniej-
cym normom prawnym do czasu ostatecznych decyzji przyjtych przez Trybu-
na Konstytucyjny;
j) realizuje inne uprawnienia przewidziane prawem.
Artyku 89. Zawieszenie Urzdu
(1) W przypadku, w ktrym prezydent Republiki Modawii popeni cikie
przestpstwo naruszajce konstytucyjne ustalenia, moe on by zawieszony
w sprawowaniu urzdu, przez Parlament jeli dwie trzecie czonkw odda swj
gos popierajc zawieszenie.
(2) Wniosek o zawieszenie urzdu moe by zainicjowany przez co naj-
mniej jedn trzeci czonkw i musi by przedstawiony do wiedzy prezydenta
bez opnienia. Prezydent moe zoy wyjanienia dotyczce dziaa, za ktre
zosta poddany krytyce parlamentu.
119 | S t r o n a
(3) Jeli wniosek o zawieszenie sprawowania urzdu zostanie zatwierdzony,

w przecigu 30 dni zostanie przeprowadzone referendum narodowe na temat
usunicia Prezydenta z urzdu.
Artyku 90. Wakat na Urzdzie
(1) Urzd Prezydenta Republiki Modawii moe pozosta nieobsadzony ja-
ko konsekwencja wyganicia mandatu prezydenckiego lub rezygnacji z urz-
du, usunicia z urzdu, cakowitej niezdolnoci do sprawowania obowizkw
lub w przypadku mierci.
(2) Wniosek o usunicie Prezydenta Republiki Modawii z urzdu zostanie
przedstawiony w Parlamencie, ktry podejmie decyzj w sprawie tego wniosku.
(3) W cigu 3 miesicy od daty ogoszenia urzdu prezydenckiego za wol-
ny, wybory na nowego Prezydenta zostan przeprowadzone zgodnie z prawem.
Artyku 91. Urzd Tymczasowy
Gdy urzd Prezydenta Republiki Modawii staje si wolny lub Prezydent
zosta zawieszony w sprawowaniu urzdu, lub znajduje si w stanie tymczaso-
wej niezdolnoci do sprawowania swoich obowizkw, odpowiedzialno za
urzd przechodzi tymczasowo kolejno na Przewodniczcego Parlamentu lub
Premiera.
Artyku 92. Odpowiedzialno Tymczasowego Prezydenta
Jeli osoba sprawujca tymczasowo urzd Prezydenta Republiki Modawii
popeni przestpstwo naruszajce przepisy konstytucyjne stosuje si przepisy
artykuu 89, paragraf (1) oraz artykuu 91.
Artyku 93. Ogoszenie Ustaw
(1) Prezydent Republiki Modawii ogasza ustawy.
(2) Prezydent Republiki Modawii ma prawo, gdy sprzeciwia si przedsta-
wionej ustawie, do przedoenia jej w cigu dwch tygodni Parlamentowi do
powtrnego rozpatrzenia. Jeli Parlament stoi za wczeniej przyjtymi decy-
zjami, Prezydent musi uchwali ustaw.
Artyku 94. Akty Prezydenckie
(1) Wykonujc swoje uprawnienia, Prezydent Republiki Modawii wydaje
dekrety, ktrych realizacja jest obowizkowa na terenie caego kraju. Dekrety te
bd opublikowane w Monitorul Oficial Republiki Modawii. (Monitor
Urzdowy).
(2) Dekrety wydane przez Prezydenta, ktre dotycz przepisw artykuu 86
paragrafu (2) i artykuu 87 paragrafu (2), (3) i (4) wymagaj kontrasygnaty
Premiera.
Artyku 95. Budet Instytucji Prezydenckich. Kompensacja i Inne
Prawa
(1) Budet instytucji prezydenckich bdzie przedstawiony Parlamentowi do
zatwierdzenia i wczony do Budetu.
120 | S t r o n a
(2) Prawo okreli poziom kompensacji i innych praw, ktre przysuguj

Prezydentowi.
ROZDZIA VI RZD
Artyku 96. Rola Rzdu
(1) Rol Rzdu jest prowadzenie polityki krajowej i zagranicznej Pastwa
i oglna kontrola pracy administracji publicznej.
(2) Specjalny program dziaa zatwierdzony przez Rzd ustali wytyczne,
wedug ktrych rzd bdzie wykorzystywa swoje uprawnienia.
Artyku 97. Struktura Rzdu
Rzd skada si z premiera, pierwszego wicepremiera, wicepremierw, mi-
nistrw i innych ministrw i innych czonkw, co okrela prawo organiczne.
Artyku 98. Inwestytura (Mianowanie)
(1) Prezydent Republiki Modawii desygnuje kandydata na urzd Premiera.
(2) W cigu 15 dni od jego desygnacji, kandydat na urzd Premiera przej-
dzie procedur votum zaufania od Parlamentu dotyczc programu jego pracy
i cakowitej listy czonkw Rzdu.
(3) Parlament bdzie obradowa w poczonych sesjach nad programem i li-
st czonkw Rzdu i przyzna Rzdowi votum zaufania oparte na wikszoci
gosw.
(4) Rzd moe wykonywa swoje uprawnienia od dnia, w ktrym jego
czonkowie zo przysig przed Prezydentem Republiki Modawii.
Artyku 99. Sprzecznoci
(1) Urzd czonka rzdu stoi w sprzecznoci ze sprawowaniem innej od-
patnej posady.
(2) Inne sprzecznoci zostan okrelone prawem organicznym.
Artyku 100. Wyganicie Czonkostwa w Rzdzie
Urzd czonka Rzdu koczy si w przypadku rezygnacji, usunicia z urz-
du, niezdolnoci do jego sprawowania lub mierci.
Artyku 101. Premier
(1) Premier kieruje Rzdem i koordynuje dziaalno jego czonkw i prze-
strzeganie przyznanych im uprawnie. Informuje Prezydenta Republiki Moda-
wii o sprawach szczeglnej wagi.
(2) Gdy tylko Premier znajdzie si w sytuacji opisanej w artykule 100 lub
niemoliwe bdzie wywizanie si z obowizkw, Prezydent Republiki Mo-
dawii desygnuje innego czonka Rzdu jako tymczasowego Premiera do wype-
niania obowizkw poprzednika do sformowania nowego Rzdu. Jeli Premier
bdzie kontynuowa swoj dziaalno w strukturach Rzdu w okresie przej-
ciowym, wtedy tymczasowy charakter jego niezdolnoci do wypeniania obo-
wizkw wyganie.
(3) Rezygnacja ze strony Premiera powoduje rezygnacj caego Rzdu.
121 | S t r o n a
Artyku 102. Akty Rzdowe

(1) Rzd wydaje decyzje i rozporzdzenia, ktre publikowane s w "Moni-
torul Oficial" Republiki Modawii.
(2) Decyzje i rozporzdzenia s wydawane na drodze nadania wanoci
zgodnie z prawem i podpisane przez Premiera.
(3) Zgodnie z przepisami prawa konkretne rozporzdzenia mog by kon-
trasygnowane przez ministrw ponoszcych odpowiedzialno za wprowadze-
nie ich w ycie.
Artyku 103. Wyganicie Mandatu
(1) Rzd jest uprawniony do wykonywania swojego mandatu do daty ofi-
cjalnie ustalonej dla przeprowadzenia wyborw parlamentarnych.
(2) W przypadkach, gdy Parlament przyj votum nieufnoci wobec bie-
cego Rzdu lub Premier zosta usunity z urzdu, lub jak przedstawiono w pa-
ragrafie (1) powyej, Rzd bdzie kontrolowa wycznie administracj
publiczn do czasu zaprzysienia nowego Rzdu.
ROZDZIA VII WZAJEMNE POWIZANIE PARLAMENTU
I RZDU
Artyku 104. Sprawozdania do Parlamentu
(1) Rzd jest odpowiedzialny przed Parlamentem, jego komitetami i indy-
widualnymi czonkami za dostarczenie im informacji i dokumentw, ktre mo-
g by wymagane.
(2) Dostp czonkw Rzdu do posiedze Parlamentu jest zapewniony,
a ich obecno moe by konieczna jeli to konieczne.
Artyku 105. Pytania i Interpelacje
(1) Zarwno Rzd jako cao jak i kady z jego czonkw osobno s zo-
bligowani do odpowiedzi na pytania i interpelacje przedoone im przez czon-
kw Parlamentu.
(2) Parlament moe przedstawi wniosek uzasadniajcy swoj pozycj vis-
a-vis kwestii, ktre powodoway interpelacj.
Artyku 106. Wniosek o Wotum Nieufnoci
(1) Jeli jest zainicjowane przez co najmniej jedn czwart czonkw obec-
nych na posiedzeniu i w oparciu o wikszo ich gosw, parlament moe
przedstawi wniosek o wotum nieufnoci dla Rzdu.
(2) Inicjatywa przedstawienia wniosku o wotum nieufnoci dla Rzdu b-
dzie przeanalizowana w cigu 3 dni od daty przedstawienia jej Parlamentowi.
ROZDZIA VIII ADMINISTRACJA PUBLICZNA
Artyku 107. Specjalistyczna Centralna Administracja Publiczna
(1) Ministerstwa tworz wyspecjalizowane agencje pastwowe. Zgodnie
z prawem wprowadzaj one w ycie polityk Rzdu, jego decyzje i rozporz-
dzenia, sprawuj kontrol nad zasigiem kompetencji i s odpowiedzialne za
swoje dziaania.
122 | S t r o n a
(2) W celu zarzdzania, koordynowania i kontrolowania gospodarki naro-

dowej oraz innych obszarw poza bezporednimi obowizkami ministerstw,
inne wadze administracyjne mog zosta ustanowione zgodnie z prawem.
Artyku 108. Siy Zbrojne
(1) Siy Zbrojne s podporzdkowane wycznie woli narodu a ich zada-
niem jest strzec niezalenoci, niepodlegoci, jednoci i integralnoci teryto-
rialnej kraju a take demokracji konstytucyjnej.
(2) Struktura systemu obrony narodowej bdzie okrelona prawem orga-
nicznym.
Artyku 109. Podstawowe Zasady Lokalnej Administracji Publicznej
(1) Administracja publiczna wyraona w jednostkach administracyj-
nych/terytorialnych jest oparta na zasadach autonomii lokalnej, decentalizacji
sub publicznych, elekcyjnoci wadz lokalnej administracji publicznej i kon-
sultacjach z ogem obywateli na temat lokalnych problemw istotnej wagi.
(2) Koncepcja autonomii zawiera zarwno organizacj i funkcjonowanie
lokalnej administracji publicznej, oraz zarzdzanie spoecznoci reprezento-
wan przez t administracj.
(3) Wprowadzenie zasad opisanych powyej nie moe by umniejsza uni-
tarnemu charakterowi pastwa.
Artyku 110. Organizacja Administracyjna/Terytorialna
Z administracyjnego punktu widzenia terytorium Republiki Modawii jest
podzielone na regiony, miasta i wsie. Wybrane miasta mog zgodnie z prawem
zosta ogoszone jako samorzd miejski.
Artyku 111. Specjalny Status Autonomiczny
(1) Tereny na lewym brzegu rzeki Dniestr, oraz inne wybrane tereny na po-
udniu Republiki Modawii, mog otrzyma specjalne formy autonomii zgodnie
ze specjalnymi przepisami statutowymi prawa organicznego.
(2) Ustawy organiczne ustanawiajce specjalny statut dla obszarw ustano-
wionych w paragrafie (1) powyej mog zosta poprawione jeli trzy pite
czonkw Parlamentu poprze takie poprawki.
Artyku 112. Wadze Wsi i Miast
(1) Na poziomie miast i wsi wadze administracji publicznej, poprzez ktre
egzekwowana jest autonomia lokalna, s reprezentowane przez wybrane lokalne
rady i burmistrzw.
(2) Lokalne Rady i burmistrzowie dziaaj w zgodzie z prawem jako auto-
nomiczne wadze administracyjne i przypisane jest im zadanie rozwizywania
spraw publicznych we wsiach i w miastach.
(3) Sposoby wyboru lokalnych rad i burmistrzw a take ich uprawnienia
i kompetencje bd ustalone prawem.
123 | S t r o n a
Artyku 113. Rada Okrgowa (Regionalna)

(1) Rada Regionalna koordynuje dziaalno rad wsi i miast do osignicia
urzdu publicznego na poziomie regionu.
(2) Rada Regionalna bdzie wybrana i bdzie pracowaa zgodnie z prawem.
(3) Zaleno midzy wadzami publicznymi jest oparta na zasadach auto-
nomii, legalnoci i wsppracy w rozwizywaniu wsplnych/powszechnych
problemw.
ROZDZIA IX WADZA SDOWNICZA
SEKCJA PIERWSZA Sdy
Artyku 114. Administracja Sdownicza
Wymiar sprawiedliwoci bdzie administrowany w imieniu prawa wycz-
nie przez sdy.
Artyku 115. Sdy
(1) Wymiar sprawiedliwoci bdzie administrowany przez Najwyszy Try-
buna Sprawiedliwoci, Sd Apelacyjny, trybunay i sdy.
(2) By prowadzi sprawy w konkretnych kategoriach specjalne sdy mog
zosta powoane w imieniu prawa.
(3) Zabronione jest powoywanie sdw wyjtkowych.
(4) Struktura sdw, zakres ich kompetencji i odpowiednie procedury s-
dowe bd ustanowione prawem organicznym.
Artyku 116. Status Sdziw
(1) Sdziowie zasiadajcy w sdach s niezaleni, bezstronni i nieusuwalni
zgodnie z prawem.
(2) Sdziowie zasiadajcy w sdach s mianowani przez Prezydenta Repu-
bliki Modawii po zapoznaniu z kandydatami przedstawionymi mu przez Wy-
sz Rad Sdziowsk. Ci sdziowie, ktrzy zdali test z zakresu sdownictwa s
mianowani na swoje stanowiska na pocztku na 5-letni kadencj a nastpnie na
10-letni kadencj. Po 15 latach sdziowie zostan mianowani na doywotnie
kadencje.
(3) Zarwno Prezes i czonkowie Najwyszego Trybunau Sprawiedliwoci
bd mianowani przez Parlament po zapoznaniu si z propozycjami Wyszej
Rady Sdziowskiej. Musz udowodni, e ich dowiadczenie zawodowe
w sdach nie jest krtsze ni 15 lat.
(4) Sdziowie mog by awansowani lub przenoszeni tylko za osobist
zgod.
(5) Sdziowie mog zosta ukarani zgodnie z przepisami prawa.
(6) Urzd sdziowski stoi w sprzecznoci ze sprawowaniem innego pu-
blicznego lub prywatnego stanowiska, za ktre przysuguje wynagrodzenie,
poza obszarami nauczania i bada naukowych.
124 | S t r o n a
Artyku 117. Publiczny Charakter Procedur Prawnych

Procedury Prawne we wszystkich sdach s publiczne. Sprawy, ktre mog
toczy si za drzwiami zamknitymi, s okrelone prawem stosownie do
wszystkich ustanowionych procedur prawnych.
Artyku 118. Jzyk uywany w Przesuchaniach i Prawo do Skorzysta-
nia z Tumacza
(1) Sprawy sdowe bd odbyway si w jzyku modawskim.
(2) Osoby, ktre nie znaj lub nie umiej mwi po modawsku maj prawo
do zapoznania si z wszelkimi dokumentami na pimie i do kontaktu z sdem
poprzez tumacza.
(3) Zgodnie z prawem procedury prawne mog rwnie by prowadzone
w jzyku zaakceptowanym przez wikszo osb biorcych udzia w procedu-
rze.
Artyku 119. Apelacje
Strony w sprawie i wadze pastwowe mog skada apelacje do wyrokw
ogoszonych w sdach zgodnie z liter prawa.
Artyku 120. Obowizkowy Charakter Wyrokw i inne Ostateczne
Orzeczenia Prawne
Konieczne jest stosowanie si do wyroku i innych ostatecznych orzecze
ogoszonych w sdach i wsppracowanie z nimi na ich specjaln prob pod-
czas procesw, wykonywania wyroku i innych ostatecznych orzecze wymiaru
sprawiedliwoci.
Artyku 121. Budet Sdw, Kompensacja i Inne Prawa
(1) Budet sdw jest zatwierdzany przez Parlament i stanowi cz naro-
dowego budetu.
(2) Kompensacja i inne prawa przysugujce sdziom s ustanowione pra-
wem.
(3) Sdy sprawuj kontrol nad siami policyjnymi wyznaczonymi do ich
dyspozycji.
SEKCJA DRUGA Wysza Rada Sdziowska
Artyku 122. Skad
(1) Wysza rada Sdziowska skada si z 11 sdziw, ktrych mandat jest
wany przez 5 lat.
(2) Wedug prawa do Wyszej Rady Sdziowskiej nale: Minister Spra-
wiedliwoci, Prezes Najwyszego Trybunau Sprawiedliwoci, Prezes Sdu
Apelacyjnego, Prezes Sdu Kontroli Przedsibiorczoci (NIK), Prokurator Ge-
neralny.
(3) Dodatkowo poczone kolegia Najwyszego Trybunau Sprawiedliwoci
wybieraj w tajnym gosowaniu trzech sdziw, a kolejnych trzech jest wybie-
ranych przez Parlament spord akredytowanych profesorw uniwersyteckich.
125 | S t r o n a
Artyku 123. Uprawnienia

Wysza Rada Sdziowska zgodnie z przepisami ustanowionymi dla organi-
zacji wymiaru sprawiedliwoci zajmuje si mianowaniem, transferem i promo-
waniem (awansowaniem) sdziw oraz wymierzaniem w nich dziaa dyscypli-
narnych.
SEKCJA TRZECIA Urzd Oskaryciela Publicznego
Artyku 124. Uprawnienia i Struktura
(1) Prokurator Generalny i podlegajcy mu oskaryciele publiczni sprawuj
kontrol nad waciwym i jednolitym wykonywaniem przepisw przez wadze
administracji publicznej, przez podmioty prawne i fizyczne oraz ich stowarzy-
szenia, bronic porzdku prawnego, praw i wolnoci obywateli i wspierajc
wprowadzanie zasad wymiaru sprawiedliwoci zgodnie z prawem.
(2) System oskare publicznych skada si z Urzdu Prokuratury General-
nej, terytorialnych oddziaw prokuratury i specjalistycznych oddziaw proku-
ratury.
(3) Struktura, uprawnienia i dziaania biur prokuratury s ustanowione
prawnie.
Artyku 125. Mandat Oskaryciela Publicznego (Prokuratora General-
nego)
(1) Prokurator Generalny jest mianowany przez Parlament na podstawie
propozycji zoonej mu przez Prezydenta.
(2) Inni oskaryciele publiczni podlegaj Prokuratorowi Generalnemu i s
przez niego mianowani.
(3) Oskaryciel publiczny otrzymuje swj mandat na okres 5 lat.
(4) Urzdu oskaryciela publicznego nie mona czy z adnym innym
stanowiskiem, za ktrego sprawowanie przysuguje zapata, poza nauczaniem
i badaniami naukowymi.
(5) W wykonywaniu swoich zada oskaryciele publiczni s odpowiedzial-
ni wycznie wzgldem prawa.
DOKUMENT IV GOSPODARKA NARODOWA I FINANSE PU-
BLICZNE
Artyku 126. Gospodarka
(1) Gospodarka Republiki Modawii jest spoecznie zorientowan gospo-
dark rynkow opart na wspistnieniu swobodnie konkurujcych wasnoci
prywatnych i publicznych.
(2) Pastwo musi zapewni:
a) przepisy dotyczce dziaalnoci gospodarczej i administracj wasnoci
publicznej nalecej do Pastwa w zgodzie z prawem;
b) wolno handlu i dziaalnoci przedsibiorczej, ochrona uczciwej konku-
rencji, ustalanie odpowiednich ram dla rozwoju wszystkich czynnikw umoli-
wiajcych stymulowanie produkcji;
126 | S t r o n a
c) ochron interesw narodowych stanowicych element dziaalnoci go-

spodarczej, finansowej i dotyczcej wymiany walut;
d) promocj krajowych bada naukowych;
e) narodowe wykorzystanie ziemi i innych z naturalnych, w harmonii
z interesami narodowymi;
f) odnow i ochron rodowiska i utrzymanie rwnowagi ekologicznej;
g) wzrost iloci osb zatrudnionych, ustanowienie warunkw koniecznych
dla podniesienia jakoci ycia;
h) nienaruszalno inwestycji dokonanych przez jednostki fizyczne i praw-
ne, cznie z tymi zagranicznymi.
Artyku 127. Wasno
(1) Pastwo chroni wasno.
(2) Pastwo gwarantuje kademu prawo do posiadania wasnoci w dowol-
nej formie wyraonej przez waciciela, tak dugo jak ta forma wasnoci nie
stoi w konflikcie z interesami spoeczestwa.
(3) Wasno publiczna naley do Pastwa lub do jednostek administracyj-
nych/terytorialnych.
(4) Wszelkie zoa podziemne, przestrze powietrzna, wody i lasy uywane
dla korzyci publicznych na du skal, zoa naturalne wybranych regionw
gospodarczych i szelfu kontynentalnego, sposoby komunikacji oraz inne zasoby
oznaczone prawem, stanowi wyjtkow dziedzin wasnoci prywatnej.
Artyku 128. Wasno Obcokrajowcw i Bezpastwowcw
(1) W Republice Modawii wasno innych krajw, organizacji midzyna-
rodowych, obcokrajowcw lub bezpastwowcw jest chroniona prawnie.
(2) Prawo okrela sposb i warunki, wedug ktrych prawo do wasnoci
naley do osb prawnych i fizycznych pochodzenia zagranicznego i bezpa-
stwowcw na terytorium Republiki Modawii.
Artyku 129. Zewntrzna Dziaalno Gospodarcza
(1) Parlament zatwierdza gwne kierunki zewntrznej dziaalnoci gospo-
darczej, zasady wykorzystywania zagranicznych poyczek i kredytw.
(2) Rzd zapewnia ochron interesw narodowych w zewntrznej dziaal-
noci gospodarczej i w zalenoci od potrzeb interesu narodowego zapewnia
zarwno polityk wolnego handlu oraz polityk protekcjonistyczn.
Artyku 130. System Finansowy i Kredytowanie
(1) Prawo okrela tworzenie, administrowanie, wykorzystanie i kontrol
nad zasobami finansowymi Pastwa, jednostek administracyj-
nych/terytorialnych i instytucji publicznych.
(2) Walut narodow Republiki Modawii jest lej (l. mng. leje).
(3) Narodowy Bank Republiki Modawii ma wyczne prawo do emisji wa-
luty. Bicie monet moe odby si wycznie poprzez akt Parlamentu.
127 | S t r o n a
Artyku 131. Narodowy Budet Publiczny

(1) Narodowy budet publiczny skada si z budetu narodowego, narodo-
wego budetu ochrony(opieki) spoecznej (bezpieczestwa spoecznego) i lo-
kalnych budetw regionw, miast i wsi.
(2) Rzd ustala roczny projekt budetu narodowego i narodowego budetu
ochrony spoecznej, ktre oddzielnie dostarcza do zatwierdzenia przez Parla-
ment.
(3) Jeli budet narodowy i narodowy budet ochrony spoecznej nie zosta-
n uchwalone wczeniej ni na co najmniej 3 dni przed wyganiciem wcze-
niej obowizujcego budetu, zarwno budet narodowy jak i narodowy bu-
det ochrony spoecznej nadal obowizuj do czasu zatwierdzenia nowego bu-
detu.
(4) Budet regionw, miast i wsi bdzie tworzony, zatwierdzany i wykony-
wany zgodnie z prawem.
(5) adne wydatki budetowe nie mog by uchwalone bez wczeniejszego
ustalenia rda, z ktrego bd pochodzi.
Artyku 132. System Podatkowy
(1) Wpywy z podatku i inne dochody zasilajce budet oraz narodowy bu-
det ochrony spoecznej, a take budety regionw, miast i wsi bd ustano-
wione zgodnie z prawem przez odpowiednie agencje.
(2) Inne rodzaje opodatkowania s zabronione.
Artyku 133. Izba Kontroli
(1) Izba Kontroli kontroluje sposb tworzenia, administrowania i wykorzy-
stania publicznych rde finansowych.
(2) Izba Kontroli skada si z 7 czonkw.
(3) Prezes Izby Kontroli jest mianowany na 5-letni kadencj przez Parla-
ment po zaproponowaniu go przez Prezydenta.
(4) Izba Kontroli corocznie dostarcza do Parlamentu raport o administrowa-
niu i wykorzystaniu publicznych rde finansowych.
(5) Inne uprawnienia Izby Kontroli oraz jej struktura i funkcjonowanie, b-
d ustalone w prawie organicznym.
DOKUMENT V SD/TRYBUNA KONSTYTUCYJNY
Artyku 134. Statut
(1) Sd/trybuna Konstytucyjny jest jedyn wadz sdownictwa konstytu-
cyjnego w Republice Modawii.
(2) Sd/Trybuna Konstytucyjny jest niezaleny od kadej innej wadzy pu-
blicznej i przestrzega wycznie Konstytucji.
(3) Sd/Trybuna Konstytucyjny gwarantuje nadrzdno Konstytucji,
wspiera praktyczne wprowadzanie zasad dotyczcych rozdziau wadz w pa-
stwie na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz i gwarantuje odpowiedzial-
no Pastwa wzgldem obywateli oraz obywateli wzgldem pastwa.
128 | S t r o n a
Artyku 135. Uprawnienia

(1) Sd/Trybuna Konstytucyjny:
a) prowadzi kontrol ustaw, przepisw i zarzdze Parlamentu, dekretw
prezydenckich, decyzji i rozporzdze Rzdu oraz traktatw midzynarodo-
wych podpisanych przez Republik Modawii;
b) tumaczy i wyjania Konstytucj;
c) okrela swoj pozycj w dziaaniach majcych na celu rewizj Konstytu-
cji;
d) potwierdza rezultaty referendum;
e) potwierdza rezultaty wyborw parlamentarnych i prezydenckich w Re-
publice Modawii;
f) ustala okolicznoci uzasadniajce rozwizanie Parlamentu, zawieszenie
urzdu Prezydenta Republiki Modawii oraz sprawowanie tymczasowego urz-
du Prezydenta Republiki Modawii.
g) rozwizuje wyjtkowe sprawy akrw prawnych, ktre s niekonstytucyj-
ne ze wskazania Najwyszego Trybunau Sprawiedliwoci.
h) decyduje w sprawach dotyczcych dziaalnoci partyjnej w zgodzie
z konstytucj.
(2) Sd/Trybuna Konstytucyjny prowadzi dziaania dotyczce inicjatyw
zapocztkowanych przez podmioty prawne wymienione w ustawie dotyczcej
Sadu/Trybunau Konstytucyjnego.
Artyku 136. Struktura
(1) Sd/Trybuna Konstytucyjny skada si z 6 sdziw, ktrzy s wybierani
na 6-letni kadencj.
(2) Parlament, Prezydent Republiki Modawii i Wysza Rada Sdziowska
mianuj kady po 2 czonkw.
(3) Sdziowie Sadu/Trybunau Konstytucyjnego wybieraj swojego prze-
wodniczcego w tajnym gosowaniu.
Artyku 137. Niezaleno
Na czas trwania mandatu sdziowie Sdu/Trybunau Konstytucyjnego s
nieusuwalni, niezaleni i przestrzegaj wycznie konstytucji.
Artyku 138. Kwalifikacje do Mianowania
Sdziowie Sdu/Trybunau Konstytucyjnego musz odznacza si wybitn
wiedz z zakresu sadownictwa, wysokimi kompetencjami zawodowymi i du-
gim (co najmniej 15 lat) dowiadczeniem na stanowiskach sdowniczych,
w edukacji prawniczej lub badaniach naukowych.
Artyku 139. Sprzecznoci
Urzd sdziego Sdu/Trybunau Konstytucyjnego nie moe by poczony
z innym stanowiskiem publicznym lub prywatnym, za sprawowanie ktrego
przysuguje zapata, poza dziedzinami edukacji i bada.
129 | S t r o n a
Artyku 140. Decyzje Sdu Konstytucyjnego

(1) Ustawy i inne przepisy lub ich czci trac moc prawn od momentu,
w ktrym Sd/Trybuna Konstytucyjny uchwali decyzje waciwe dla tego
skutku.
(2) Decyzje Sdu/Trybunau Konstytucyjnego s ostateczne i nie przysugu-
je od nich odwoanie.
DOKUMENT VI REWIZJA KONSTYTUCJI
Artyku 141. Inicjatywa Rewizji Konstytucji
(1) Inicjatywa rewizji Konstytucji przysuguje:
a) liczbie co najmniej 200 000 obywateli Republiki Modawii, ktrym przy-
suguje czynne prawo wyborcze. Liczba obywateli inicjujcych rewizj Konsty-
tucji musi odpowiada liczbie mieszkacw zameldowanych w co najmniej
poowie regionw i miast w kraju, za kady region i miasto musi by reprezen-
towane przez co najmniej 5000 osb - sygnatariuszy inicjatywy;
b) nie mniej ni jedna trzecia czonkw Parlamentu;
c) Prezydent Republiki Modawii;
d) Rzd.
(2) Projekty ustaw konstytucyjnych powinny by przedstawione Parlamen-
towi pod warunkiem, e Sd/Trybuna Konstytucyjny wystawi odpowiedni
rekomendacj popart przez co najmniej 4 sdziw.
Artyku 142. Ograniczenia Rewizji
(1) Przepisy dotyczce niezalenoci, niepodlegoci i jednoci kraju oraz te
dotyczce staej neutralnoci pastwa mog podlega rewizji tylko w wyniku
referendum, opartego o wikszo gosw obywateli posiadajcych czynne
prawo wyborcze.
(2) Nie mona przeprowadzi rewizji jeli wynika z ograniczenia funda-
mentalnych praw i wolnoci obywateli lub gwarancji tych praw i wolnoci.
(3) Konstytucja nie moe podlega rewizji w trakcie stanu zagroenia kraju,
stanu wojennego lub wojny.
Artyku 143. Ustawa dotyczca Rewizji Konstytucji
(1) Parlament ma prawo uchwali ustaw rewizyjn do Konstytucji nie
wczeniej ni po 6 miesicach od czasu przedoenia inicjatywy rewizyj-
nej.(projektu poprawek). Ustawa ta musi zosta przyjta wikszoci dwch
trzecich gosw.
(2) Jeli w cigu roku od daty zoenia projektu rewizji Parlament nie
uchwali odpowiedniej ustawy konstytucyjnej, projekt nie uzyska mocy praw-
nej.
DOKUMENT VII PRZEPISY KOCOWE I PRZEJCIOWE
Artyku I.
(1) Ponisza Konstytucja zostanie przyjta przez Parlament a Prezydent Re-
publiki Modawii wprowadzi j w cigu trzech dni od jej uchwalenia.
130 | S t r o n a
(2) Konstytucja Republiki Modawii wchodzi w ycie 27 sierpnia 1994 ro-

ku. Tego samego dnia Konstytucja Republiki Modawii z 15 kwietnia 1978
roku, oraz wszystkie nastpujce po niej rewizje i poprawki, trac moc prawn.
Artyku II.
(1) Ustawy i inne przepisy zachowuj swoj moc tylko w zakresie, w kt-
rym nie naruszaj konstytucji.
(2) W cigu roku od wejcia w ycie obowizujcej Konstytucji stae komi-
tety parlamentarne oraz Rzd sprawdz zgodno ustawodawstwa z Konstytucj
i przedstawi odpowiednie propozycje w tej kwestii Parlamentowi.
Artyku III.
(1) Wszystkie instytucje pastwowe dziaajce w czasie wejcia tej Konsty-
tucji w ycie zachowuj swoj dziaalno do czasu powoania nowych instytu-
cji.
(2) Parlament skada si ze 104 czonkw wybieranych w wolnych wybo-
rach zgodnie z powszechnym, rwnym, bezporednim i tajnym prawem wybor-
czym w ramach politycznego i partyjnego pluralizmu zgodnie z ustaw przyjt
14 padziernika 1993 roku. Parlament w tym ksztacie dziaa do wyganicia
mandatu poza przypadkami, o ktrych mowa w konstytucji.
(3) Prezydent Republiki Modawii jest wybierany w wolnych wyborach
zgodnie z powszechnym, rwnym, bezporednim i tajnym prawem wyborczym
w ramach politycznego i partyjnego pluralizmu na 5-letni kadencj zgodnie
z ustaw przyjt 18 wrzenia 1991 roku dotyczc wyborw prezydenckich
w Republice Modawii. Prezydent pozostaje na urzdzie do czasu wyganicia
mandatu poza przypadkami, o ktrych mowa w Konstytucji.
(4) Rzd jest zatwierdzany przez Parlament i pozostaje u wadzy do czasu
wyganicia mandatu, poza przypadkami, o ktrych mowa w Konstytucji.
(5) Lokalne struktury wadzy pastwowej i administracji terytorialnej dzia-
aj do czasu wyganicia ich mandatu, poza przypadkami, o ktrych mowa
w Konstytucji.
(6) Sdziowie, ktrzy podczas wejcia w ycie tej Konstytucji byli zatrud-
nieni w sdach nie krcej ni 15 lat znajd si pod ochron zasady nieusuwal-
noci zgodnie z artykuem 116 paragraf (1) z nadania prezydenckiego dekrety,
w odpowiedzi na propozycj przedstawion Ministrowi Sprawiedliwoci i Pre-
zesowi Najwyszego Trybunau Sprawiedliwoci.
(7) W cigu 2 lat od wejcia w ycie tej Konstytucji system sdw orzeka-
jcych zostanie zreorganizowany zgodnie z prawem w nawizaniu do artykuu
115.
Artyku IV.
Przepisy artykuu 25 paragraf (4) dotyczce okresu zatrzymania w areszcie,
nie bd miay zastosowania do 1 stycznia dla osb, ktre popeniy powane
przestpstwa wymienione w artykule 7 paragraf (1) Kodeksu Karnego.
131 | S t r o n a
Artyku V.
(1) W cigu 6 miesicy od wejcia w ycie tej Konstytucji Sd/Trybuna
Konstytucyjny i Izba Kontroli zostan powoane do ycia.
(2) Podczas pierwszego powoania Sadu/Trybunau Konstytucyjnego s-
dziowie reprezentujcy Wysz Izb Sdziowsk s mianowani przez zgroma-
dzenie oglne sdziw i czonkw Najwyszego Trybunau Sprawiedliwoci.
Artyku VI.
Do czasu powoania Trybunau Konstytucyjnego wszystkie sprawy wymie-
nione w artykule 135 tej Konstytucji mog by rozwizane na podstawie inicja-
tywy Parlamentu przez Najwyszy Trybuna Sprawiedliwoci.
Artyku VII.
(1) Ustawa z 1 wrzenia 1989 roku traktujca o jzykach uywanych na te-
rytorium Republiki Modawii jest przestrzegana do momentu, w ktrym nie
narusza tej Konstytucji.
(2) Wyej wspomniana ustawa moe podlega poprawkom przez 7 lat na-
stpujcych od daty wejcia w ycie tej Konstytucji, jeli zostaa przyjta wik-
szoci dwch trzecich gosw.
Artyku VIII.
(1) Dokument VII, Przepisy Kocowe i Przejciowe, uznaje si za integral-
n cz tej Konstytucji i ma na celu rozwizywanie problemw zwizanych
z jej wejciem w ycie.
132 | S t r o n a

Proces Instytucjonalizacji Partii Politycznych W Republice Mołdawii (The Process of Institutionalization of Political Parties in The Republic of Moldova)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Proces Instytucjonalizacji Partii Politycznych W Republice Mołdawii (The Process of Institutionalization of Political Parties in The Republic of Moldova)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PROCES INSTYTUCJONALIZACJI PARTII POLITYCZNYCH W REPUBLICE MODAWII

Przewodniczcy Uczelnianej Rady Wydawniczej

Copyright by Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszaliskiej

WYDAWNICTWO UCZELNIANE POLITECHNIKI KOSZALISKIEJ

I. Teoretyczne ujcie partii politycznych .......................................... 13

Aneks I. Ustawa o partiach politycznych i organizacjach spoeczno-

Ludzie ucz si w 25 procentach od mistrza,

Mojemu mistrzowi, rodzinie i przyjacioom

Partie polityczne i proces ich instytucjonalizacji s punktem wyjcia niniejszej

komunistycznych, majcych najczciej charakter elitarny, sabo zakorzenio-

Gagauskiej, ktra zachowuje atrybuty suwerennego pastwa zamieszkaego

Literatur przedmiotu mona podzieli na dwie kategorie. Pierwsz z nich

Punktem wyjcia rozwaa nad procesem instytucjonalizacji modawskich

Partie polityczne stanowi przeduenie demokracji przedstawicielskiej.

podejmuje problematyk partii politycznych we wspczesnych demokracjach17.

szawa 2000, s. 229-230; T. o-Nowak, Stosunki midzynarodowe. Teorie, systemy, uczestnicy,

partii politycznej jest zagadnieniem skomplikowanym, gdy podlegaj one ci-

stwem, jednak nadal najbardziej efektywnym komunikatorem jest program35,

Partie polityczne a proces

Transformacja systemowa ma istotny wpyw na ksztatowanie scen partyjnych

transformujcych si pastw, prowadz do nowej optyki postrzegania pojcia

o demokracji miay nike pojcie. W wikszoci z nich ideologia komunistyczna

nienia dla rzdu, ktry poprzez nieujednolicone ustawodawstwo tworzy raczej

ustawodawcz60, skada si ze 101 czonkw61 wybieranych w gosowaniu po-

Instytucjonalizacja modawskich partii

Instytucjonalizacja partii politycznych prowadzi do zmian w jej strukturach

tyjn73, wynikajc z braku tradycji budowania i funkcjonowania pastwa de-

i udzia w yciu politycznym83. Wg art.1, Kodeksu Wyborczego Republiki

nicznych i przedstawicielstw93, a take powoywania ugrupowa zmilitaryzo-

organizacji spoeczno-politycznych w jakichkolwiek pastwowych placwkach

Dziaajce i zarejestrowane partie polityczne zobowizane s do: udostp-

kw informacji masowej, agitacji, wykonywa operacji bankowych albo innych

Pierwsze partie polityczne

W czasie swojej stosunkowo dugiej i burzliwej historii, Modawia pooona

te byy na tyle krtkie, e wyksztacenie indywidualnych struktur spoecznych

systemu pastw narodowych w Europie rodkowej i Poudniowo-Wschodniej po 1918 roku,

cakowitej suwerennoci, przyjcia ustawy dotyczcej funkcjonowania jzy-

z Rumuni141) i konserwatystw (dziaajcych na korzy interesw rosyjskich).

i wpywy w spoeczestwie147. Rozwijajce si prawodawstwo zaowocowao

Elementy, o ktrych mowa, cechuje wielopoziomowo w ksztatowaniu,

alnoci159. Odwil polityczna, wywoana rozwojem Frontu Narodowego, daa

w czerwcu 1991 roku. W dokumencie tym brakowao dokadnych zapisw,

Partie polityczne Republiki Modawii istniej bez wzajemnego ukadu powi-

cjonalizmu176. Niezmiennym celem komunistw pozostaa jednak nadal walka

Komunistw wielokrotnie braa udzia w wyborach parlamentarnych, wyzna-

miast byo stworzenie ruchu centrowego, zdolnego do rywalizowania z frakcj

Ciubuk, natomiast sojusz Unia Socjalistyczna przeszed do opozycji parlamen-

to: Kongres, Rada, Przewodniczcy, Komitet Wykonawczy i Przewodniczcy

W Republice Modawii istniej rwnie ugrupowania chadeckie, do ktrych

ch wsppracy z innymi ugrupowaniami opozycyjnymi przeciwko komuni-

W 1995 Partia Liberalna wchona Parti Odrodzenia i Zgody Modawii,

odrbnoci pastwa215. Gwne organy partii to: Kongres, Narodowy Komitet

tii w wyborach prezydenckich doprowadzia do marginalizacji jej roli w skali

w strukturze grupowej spoeczestwa228. Ich dziaanie oparte byo przede

partii socjaldemokratycznych zaliczono 9 ugrupowa. S to: Demokratyczna

Modawii zawiera wicej pogldw lewicowych, dotyczcych polityki socjalnej

Gabinety rzdzce, koalicje

Partie rzdzce i gabinety koalicyjne to gwna sia napdowa systemu partyj-

Do kampanii wyborczej stawao tylko jedno ugrupowanie partia komuni-

przyzwolenie wczesnych elit. Osobami, ktre wspomagay go w ksztatowaniu

wii i propagatorzy niepodlegej Modawii gwnie przedstawiciele Agrarno-

pastwa. W 2000 roku parlament podj decyzj o powszechnym wyborze pre-

jako bliej niesprecyzowan ide250, bd te form przybierajc posta teje