zerklik zaman...

Ulusu dnemi, TFFnin ANAP gibi liberal bir parti dneminde

bile nasl bir brokrasinin iinde yzdnn enteresan bir rneiydi.
Hkmet ve devlet brokrasisinin farkl noktalarndaki ANAPllarn
atmas sistemi tkamt. Bu durum, zerk futbol tartmalarn alev-
lendirdi. Ancak bu konuda parti iinde bir konsenss salanamam-
t. Mays 1985te ANAPn spor alanndaki en etkili isimlerinden Ata
Aksunun verdii kanun nerisi, bir yl bekletilerek yeni bir spor mev-
zuatna eklenirken, zerklik geciktirildi. Bu gecikme TFFyi i gremez
durumdaki bir dizi ynetim kuruluna brakt. Mays 1988de karlan
3461 ve Mart 1989daki 3524 sayl kanunlar bu durumu zmeye ve
TFFyi zerklie hazrlamaya alyordu. lk yasayla TFF, GSGMden
ayrlrken ikinci yasa TFF bakann dorudan babakann atamasyla
greve getiriyor, drt yl sonra ise seimi ngryordu.1 1992 ylnda
kan 3813 sayl yasa ile ise TFF resmen zerk oldu.
1980lerin sonunda ve 1990larn bandaki bir dier nemli geli-
me de bilet fiyatlarnn GSGM yerine kulplerce belirlenmeye balan-
masyd. Bu deiiklik, bilet fiyatlarnn birdenbire drt katna frlama-
sna neden oldu.2 Bu gelimeyle kulpler kombine bilet satma ansna
da sahip oldu, 1950lerde GSGMnin satt kombinelerden sonra bu
bir ilkti. Bu noktadan itibaren kulplerin modernizasyonunun maliyeti
yalnzca zengin bakanlara deil taraftara da ykleniyordu.
1990lar, bir nceki on ylda yaplan yatrm ve modernizasyon
hamlelerinin uluslararas baarya dnt yllar oldu. Yaanan
deiim, futbolun kresel trendleriyle uyum salaynca baar gel-
meye balamt. zaln neo-liberal politikalar futboldaki tm k-
stlamalar kaldrarak, sermayeyi futbolun iine ekmiti. 1990larn
banda Trkiye bu anlamda kresel sermayenin top koturmaya
balad futbol dnyasna uyum salama konusunda rnein eski
Dou Bloku lkelerinin ok nndeydi. Bunun sonucu olarak duvar-

1 Sebahattin Deveciolu, Trkiye Futbol Federasyonunun zerklii, Gazi Beden Eiti-

mi ve Spor Bilimleri Dergisi 8, no. 3, (2003), s. 53.
2 Milliyet, 2 Eyll 1989.

132
lar kalkar kalkmaz Rus, Rumen, Bulgar, Ukraynal yldzlar lkele-
rinden byk Avrupa kulplerine kaarken, Trkiyedeki futbolcular
yurtdna gitmedi.
Bu durumun adil bir karlatrmas iin ayn yllarda Avrupa Gol
Kral olan futbolculara bakalm. 1986-87 sezonunun kral Rumen
Rodion Camataru, avuesku rejimi yklr yklmaz, 1989-90 sezo-
nunda Belikaya transfer oldu. 1988-89 sezonunun galibi, bir dier
Rumen Dorin Mateut ayn sezon spanyann Real Zaragoza kulb-
ne geti. 1989-90 sezonunun kral Bulgar Hristo Stoichkov, 1990da
Barcelonaya geti. 1990-91 sezonunda ise Yugoslav Darko Panev
rejim deiir deimez talyan Intere gitti. Tm bu golcler arasnda,
tek bir Dou Avrupal kral Bat Avrupann byk kulplerine trans-
fer olmad; bu isim 1987-88in kral Tanju olakt. olak, kariyerinin
tamamn Trkiyede geirdi.
Bir dier arpc rnek ise, Trkiye futbolunun 1980 sonras ilk
byk baars olan 1988-89 Avrupa ampiyon Kulpler Kupas
yar finalinde karmza kyor. Bu elemede Galatasarayn rakibi
olan Romanyann Steaua Bkre kulbnde o malarda oynayan
on oyuncudan, on biri 1990 sonrasnda Avrupaya transfer oldu.
Galatasarayda ise yabanc oyuncular Zoran Simovic ve Cevat Prekazi
ile Almanya doumlu Uur Ttneker ve lyas Tfeki dahil olmak
zere tek bir oyuncu dahi Avrupaya gitmedi. Trkiyedeki maddi ko-
ullar yabanc oyuncular iin bile gayet yeterli gzkyordu.
Futbolcular Trkiyede tutan nemli noktalardan biri de kukusuz
vergi rejimiydi. Futboldaki transferler katma deer vergisinden mu-
aft. Dahas, hemen hemen tm kontratlar, gelir vergisini az demek
iin gerekte denenden dk rakamlar zerinden hazrlanyor, bu
durum grmezden geliniyordu. 1985 ylnda transfer cretleri 80
milyon liraya kadar ularken, kontratlarda yazan rakam 2-3 milyon
lira civarndayd.1 Trkiyedeki futbolcular, Batdakinden biraz daha
az kazanyor, ama ok daha az vergi veriyorlard. Kimse bu koullar
brakp bir Avrupa macerasna kalkmyordu.

1 Milliyet, 12 Ocak 1985.

133
 zaln olu tekeli kryor
1990larda futbol yeni bir metalama srecine girerken, Trkiye
de bu trendi izledi. ANAP hkmetleri bunun da ilk admn atm-
t. Futbolun kulpler iin krl olabilmesi adna, futbol yaynlarnn
rekabeti serbest pazar ekonomisine almasnn gereklilii anlal-
mt. Ancak TV yaynlar o srada devlet tekeli altndayd. 1990da
bu tekel, Turgut zaln olu Ahmet zaln sahibi olduu Magic Box
(Star 1) kanal tarafndan illegal olarak krld. Bu kanal yaynlar-
na Almanya, Ludwigshafenden uydu araclyla balamt. Yaynlar
ANAPl belediyelerin diktii yanstclarla aktarlyor ve anak an-
tenlerin haricinde karasal antenlerle de izlenebiliyordu. Trkiye yasa-
larna gre korsan olan bu kanal, ubat 1990da o srada hl devlete
bal olan TFFye ma yaynlar iin bir teklif yapt. Buna gre Magic
Box byk kulplere 5 milyar lira ve yzde 15 reklam pay, dier ku-
lplere ise 1,5 milyar lira deyecekti.1
Korsan kanal, devletin posta idaresiyle de anlama yaparak ma-
lar onlarn uplink (yayn uyduya iletme arac) kanallaryla uyduya
gemeye balad. GSGMyle yaplan anlamayla kanal yayncla-
r stadyuma girebiliyordu. Yaynlar, tam sayfa gazete reklamlaryla
duyurulurken, herhangi bir problem yaanmyor, devletin kanal
TRTnin alanlar ise stadyum dna gnderiliyordu. Cumhurba-
kannn olu, devlet kurumlarnn, devlete bal kurulularn ve yerel
ynetimlerin i birliiyle ulusal apta korsan yayn yapyordu. Ka-
nun bu kadar gstere gstere delinince, dier gl i adamlar de
senelerce yasal stats olmayacak olan kendi kanallarn kurdu. Bun-
lar arasnda Erol Aksoy tarafndan 1993te kurulan Cine5le futbol
pazar iyice geniledi, zira karasal yayn ifreleyen bu kanal, reklam
dnda abonelik gelirlerine de sahipti. Tpk ngilterede olduu gibi
Trkiyede de futbola aktarlan yayn gelirleri takmlarn poplaritesi-
ne gre datldndan, byk takmlarla dierleri arasndaki ekono-
mik fark giderek alyordu. 1970lerden itibaren Anadolu takmlar-
nn yakalad baarlar tekrar etmek, Trabzonspor iin bile

1 Milliyet, 20 ubat 1990.

134
 Turgut zal, futbol kulplerinin kendi muhafazakr, neo-liberal politikalara uyumunu
bizzat denetliyordu.

imknsz hale gelmiti. Zaten bordo-mavili takm son ampiyonlu-

unu 1984te, cuntann atad Ylmaz Tokatl TFF bakanyken yaa-
m, zaln futbolu neo-liberal piyasa kurallarna gre yenilemesin-
den sonra ampiyonluk tekrar stanbulun byklerinin tekeline
gemiti. Bu tekel, 2009-10 sezonunda Bursasporun ampiyonluu-
na kadar bozulmad. Trkiye Ligi, hl Avrupann en az farkl ampi-
yon karan ligi konumunda. Bursasporun baarsnn tekrar edilebi-
leceine ise ampiyonluu getiren teknik direktr Erturul Salamn
kendisi dahi inanmyor. Bu durum, kukusuz hem Trkiyede, hem

135
Avrupada futbol gelirlerinin datmnn dayand ilkelere dayan-
yor. Trkiyede ampiyonluk ve taraftar says gelirleri dorudan et-
kilerken, UEFAnn gelir datm sistemi de yine benzer prensipleri
tayor. Trkiyenin ampiyonlar, dier takmlara kyasla daha ok
glenirken; Avrupann byk liglerinin ampiyonlar (hatta ikinci-
leri, ncleri) Trkiyenin ampiyonlarna kyasla daha ok para
kazanyor. Bu da byk baln kk bal yedii bir sistem demek.
Kimi takmlar bunu krmak iin farkl yollara bavursa da UEFAnn
finansal fair play kurallar kapsamndaki yaptrmlar devreye giri-
yor. Yani her ne kadar Trkiye futbolundaki ekonomik uurumlar
zal dnemindeki politikalarla bydyse de, bunun devamn k-
resel trendlerin getirdiini sylemek doru olur.

Uluslararas baar milliyetilii kayor

takmn lig ampiyonluundaki tekeli, zamanla Avrupa ba-
arlarn daha nemli kld, zira takmlar birbirinden ayrmann
tek geerli yolu bu kalmt. Galatasarayn 1989daki Avrupa am-
piyon Kulpler Kupas yar final baars bu yolda ufuklarn al-
masn ve iddialarn bymesini salad. 1996da mill takmn ilk
kez Avrupa ampiyonasna kalifiye olmas, 2000de Galatasarayn
UEFA Kupasn almas, 2002de Trkiyenin dnya ncl ve
2008deki Avrupa yar finali bu srecin dier admlaryd. Tm bu
baarlar, kendisini sk sk salksz bir ekilde ifade eden bir tr
popler milliyetiliin yaylmasna neden oldu. 2000 ylnda Star
gazetesinin ngilizlere vatan topran ptrdk eklinde aktard-
Taksimde iki Leeds taraftarnn baklanarak ldrlmesi olay,
bu milliyetiliin tezahryd1. Avrupadaki baarlar, Batya olan
yknme ve nefretin kol kola gittii iki tarafl bir bak asn da
kristalletiriyordu.2 Bu karmak duygular, Trkiyenin sonusuz
kalan Avrupa Birliine girme uralaryla da birlemiti. Avrupaya
dahil olma konusunda yalnzca futbol alannda da olsa salanan

1 Star, 7 Nisan 2000.

2 Tanl Bora, Dur Tarih, Vur Trkiye, Futbol ve Kltr, s. 231.

136
baar, ok fazla beklemi olmann getirdii fke ve bu baarnn
baka alanlarda tekrarlanmayacann yaratt hayal krklyla
bir aradayd. Futbolda baarlar bu hislerin Trkiye toplumunda ne
kadar derin ve yaygn olduunu ortaya koymutu. Tabii ki bu his-
lerin temel kayna Trkiye modernlemesinin milliyeti/rvanist
doasndan baka bir ey deildi.
Ykselen Trk milliyetilii 1990larda Krt sorununun da stad-
yumlarda bir gndem maddesi olmasna yol at. Tribnlerde belir-
meye balayan MHP militanlar bu deiimde byk rol oynad. Her
ma ncesi mill mar sylenmesi, PKK kart sloganlar bu yllarda
stadyumlara girdi ve bir daha kmad.

zal sonras politika hl iin iinde

Futboldaki baarnn siyasal deeri 1980lerin banda zal tara-
fndan kefedilmiti. Dier politikaclar ve siyasi partiler de bu du-
rumun farkna varmakta zorlanmad. Sonuta, ulusal dzeyde, ikti-
darlar deise bile futbol politikalarnn devamllk arz etmesine yol
at. 1994 ve 2001 ekonomik krizleri zamannda bile futbola ayrlan
paralarda bir eksilme olmad. Kulpler 1960larda ilk kez uygulanan
vergi ayrcalklarndan giderek artan ekilde yararlanmaya devam
etti. Bu ayrcalk, byk kulplerin yneticilerinin devlet katndaki
tutumlarnn da srekli bir i birlii iinde olmasna neden oldu.
Yerel dzeyde ise belediyeler 1980lerden itibaren nemli futbol
aktrleri hline geldi. zellikle ANAPl belediyeler gelirlerini futbo-
la aktararak poplarite yakalamaya alyor, bunda da genelde ba-
arl oluyorlard. rnein nc Lige alnan kulpler ya var olan
ve belediyelerin himaye etmeye balad, ya da dorudan belediye
kurumlar atsnda kurulan kulplerdi. Byk kulplerle kk-
ler arasndaki ekonomik farklarn srekli alyor olmas daha n-
ceden var olan kulplere belediyelerin desteini zorunlu klyordu.
Var olan kulplerle belediyelerin anlama salayamad yerlerde ise
belediyeler kendi kulplerini kuruyordu. Ankara ve stanbul bunun
en nemli rnekleriydi. Bu ehirlerde belediyelerin byk kulplere

137
szmas mmkn olmaynca, iki yerel ynetim de kendi kulplerini
kurdu. Bunlardan Ankaraspor, 2009da Ankaragcyle birleip, be-
lediye bakannn olu Ahmet Gkeki kulp bakan yapmay da
baard. Pek ok Ankaraspor oyuncusu da Ankaragcne geirildi.
Daha sonra bu deneyim faciayla sonuland ve Ankaraspor liglerden
drlrken, darbe zaman st lige karlan Ankaragc de tekrar
alt lige geri dnd. stanbul Bykehir Belediyesinin takm ise bi-
raz daha dengeli bir ynetimle kalc olurken, AKPnin iktidarnn
iyice glendii gnlerde bnyesinden bir TFF bakan yardmcs, bir
de mill takm teknik direktr karmas ok da tesadf saylmazd.
Dier taraftar BBnin ve Recep Tayyip Erdoann i adamlarn
seferber ettii sylenen Kasmpaann Sper Ligdeki varl, AKPnin
ikinci iktidar dneminde futbolla ilgili en nemli mesele olmaktan
ok uzakt. Zira kartlar yeniden karlacak, balatlan ike Operasyo-
nu ile siyasetin egemenleri futbolun egemenleriyle hesaplaacakt.

138