Ivana Pavii

PRIMJENA SUVREMENIH TEHNOLOGIJA U PODVODNIM ARHEOLOKIM

ISTRAIVANJIMA

SEMINARSKI RAD

Sveuilite u Zadru

Odjel za arheologiju

Kolegij: Uvod u podvodnu arheologiju

Mentorica: Dr.sc. Vedrana Glava

Zadar, studeni 2016.

SADRAJ:

1. UVOD ................................................................................................................................................... 2
2. AKUSTINE METODE PRETRAIVANJA ..................................................................................... 3
2.1. Batimetrija..................................................................................................................................... 3
2.2. Sonari ............................................................................................................................................ 3
2.3. Side-scan sonar ............................................................................................................................. 5
2.4. Multibeam echo-sounder............................................................................................................... 6
2.5. Bottom classification system ......................................................................................................... 7
2.6. Sub-bottom profilers ..................................................................................................................... 8
3. NEAKUSTINI SISTEMI PRETRAIVANJA ................................................................................ 10
3.1. Magnetometrija ........................................................................................................................... 10
2.2. Zrana fotografija............................................................................................................................. 11
4. OPTIKI SUSTAVI PRETRAIVANJA .......................................................................................... 12
5. INTEGRIRANI SUSTAVI PRETRAIVANJA ................................................................................ 14
6. PODVODNO PREGLEDAVANJE.................................................................................................... 16
6.1. Acoustic Positioning System- Akustini sustav pozicioniranja ................................................... 16
7. GEOGRAFSKO INFORMACIJSKI SUSTAV .................................................................................. 17
8. ZAKLJUAK ..................................................................................................................................... 19
LITERATURA ........................................................................................................................................... 20
POPIS ILUSTRACIJA ............................................................................................................................... 21
 1. UVOD

Suvremene tehnologije u podvodnim arheolokim istraivanjima imaju iroku primjenu i pruaju

ogromnu korist za interpretaciju podataka. Osim to su bre i efikasnije, one su takoer i

sigurnije jer mijenjaju ronioce na velikim i malim dubinama. Veina tehnologija navedenih u

ovom radu pripadaju geofizikom tipu tehnologija, iako postoje razne druge kada se govori o

cjelokupnom podvodno-arheolokom istraivanju. Meutim, kako bi se sve navele i opisale

trebala bi mnogo vea koliina vremena i znanja.

Struktura ovog rada bazirana je ponajvie na poglavljima iz knjige Underwater Archaeology,

izdanoj 2009. od strane Nautical Archaeology Society, pa je po njezinom principu i raena.

2
 2. AKUSTINE METODE PRETRAIVANJA

2.1. Batimetrija:

Grana oceanologije koja se bavi mjerenjem i analizom morskih dubina.1 Cilj batimetrije je dobiti

podatke o topografiji morskog dna. Postoje dva sustava pomou kojih se to radi: jeka-dubinomjer

(za ue povrine) i multibeam swath sistem (za ire povrine).2 Tijekom uzimanja mjera moraju

se uzeti u obzir faktori koji utjeu na ureaj (plima i oseka, pomicanje ureaja...).3 Takoer se

biljee kotrljanja, dizanja, bacanja i skretanja s pravca. Poeljno je da brzina broda bude to

manja kako bi se to vie podataka prikupilo.4

2.2. Sonari:

Postoje dva tipa sonara: aktivni i pasivni sonar.5 Princip rada pasivnog sonara se oituje u tome

da on ne odailje impulse nego ih samo prima.6 Svrha ovog ureaja jeste traenje drugih

predmeta ili ureaja pod vodom. Takoer, pasivni sonari se koriste za praenja ivog svijeta u

moru, npr. kitova i dupina koji meusobno komuniciraju odailjui zvune impulse, pa ih je lako

1
http://oceanservice.noaa.gov/facts/bathymetry.html 18.11.2016.
2
A.BOWENS, 2009, 104-105
3
A.BOWENS, 2009, 104-105
4
A.BOWENS, 2009, 104-105
5
http://oceanservice.noaa.gov/facts/sonar.html 18.11.2016.
6
http://oceanexplorer.noaa.gov/technology/tools/sonar/sonar.html 18.11.2016.

3
detektirati.7 Drugim rijeima, pasivni sonar trai zvune impulse ureaja i ivotinja i one ne

emitira signal.

Osim pasivnih sonara,, postoje i aktivni sonari koji i odalju i primaju impulse (vidi
vidi sliku br.1
br.1), te

zbog toga sadre i tansmiter koji je zasluan za odailjanje zvunog impulsa i detektor koji slui

za primanje odbijenog impulsa.8 Vrijeme potrebno da se odaslani impuls vrati, odnosno detektira

pokazuje udaljenost objekta o koji je impuls odbijen.9 Aktivni sonari mogu esto biti monitrani

na kobilicu broda ili trup podmornice, a u posljednje vrijeme i u sklopu ROV

ROV-a (Remotely

Autonomus Underwater Vehicle).10

Operated Vehicle) ili AUV-a (Autonomu

Slika br.1
1- Princip rada aktivnog sonara (preuzeto sa:
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Sonar_Principle_EN.svg/400px
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Sonar_Principle_EN.svg/400px-
Sonar_Principle_EN.svg.png )

7
http://oceanexplorer.noaa.gov/technology/tools/sonar/sonar.html 18.11.2016.
8
http://oceanexplorer.noaa.gov/technology/tools
http://oceanexplorer.noaa.gov/technology/tools/sonar/sonar.html 18.11.2016.
9
( http://brightmags.com/how-does-sonar
sonar-work/) 18.11. 2016.
10
A.BOWENS, 2009, 112-113

4
 2.3. Side-scan sonar:

Kao i svaki sonar, i side-scan sonar radi na principu odailjanja zvunih valova i analiziranja

povratnog signala koji se odbija o objekte na dnu.11 Njegova svrha i jeste detektirati objekte na

morskom dnu, ako ih ima. On se sastoji iz tri dijela: tzv. towfish (vidi sliku broj 2), odnosno

glavno tijelo side-scan sonara koji odailje i prima impulse, zatim prijenosni kabal koji spaja

glavno tijelo sonara i brod, te kompjuter, odnosno monitor koji se nalazi na brodu i vizualizira

prikupljene podatke.12 Towfish je prikaen za brod, plovi uz dno konstantnom brzinom to mu

doputa preciznije snimanje.13 Sonar odailje signal u obliku kupe, pri emu se konstantno prati

jaina odbijanja signala.14 Npr. objekti koji izviruju iz dna signal odbijaju jae i pokazuju se

tamnije na monitoru, dok morsko dno, pijesak, i sl . odailju slabiji signal i prikazuju se svijetlom

bojom.15 Na isti princip odreuje se sastav tla. Istraivanje se izvodi u vie paralelnih linija, vie

puta i zahtijeva preklapanje u odreenom rasponu kako se informacije ne bi propustile ili

zaobile.16

11
http://www.nauticalcharts.noaa.gov/hsd/SSS.html 19.11.2016.
12
NAS Guide, 2009, 107-108
13
NAS Guide, 2009, 107-108
14
http://www.nauticalcharts.noaa.gov/hsd/SSS.html 19.11.2016.
15
J. GREEN, 2004, 76-77
16
NAS Guide, 2009, 107-108

5
 Slika br.2- Odailjanje akustinih valova side-scan sonara (preuzeto sa
sa:
http://www.nauticalcharts.noaa.gov/hsd/SSS.html )

2.4. Multibeam echo-sounder:

sounder:

Za batimetrijska istraivanja morskog dna koriste se multibeam echosounder sustavi

ustavi. Ti sustavi

takoer rade na principu odailjanja impulsa u more, meutim oni ne mjere jainu odbijenog

impulsa kao to je to sluaj kod side-scan sonara, nego vrijeme izmeu odailjanja i primanja

impulsa.17

17
NAS Guide, 2009, 105-106

6
 Slika br.3- Slika snimljena multibeam echosounder sustavom (preuzeto sa:
https://www.geospatialworld.net/article/monitoring
//www.geospatialworld.net/article/monitoring-archaeological-sites-with-remote
remote-sensing-lidar/)

2.5. Bottom classification system:

Prije nego je dolo do izuma bottom classification systema,, podatke o sastavu morskog dna

prikupljali su ronioci runo uzimajui uzorke sedimenta.18 Danas se u tu svrhu koriste ovi

ureaji. Bottom classification system, takoer radi na principu akustinih valova, odnosno jeke,

a moe prepoznavati razliite vrste sedimenta poput: ljunka, pijeska, mulja i stijene.19 Njegov

nedostatak jeste mali domet u horizontalnom pogledu.20 Prilikom koritenja u podvodnim

arheolokim istraivanjima bitno je odrediti osjetljivosti ureaja na nagle promjene u tipu

18
A.BOWENS, 2009, 107-108
19
A.BOWENS, 2009, 107-108
20
A.BOWENS, 2009, 107-108

7
sedimenta, to se esto dogaa na arheolokim nalazitima i akustina svojstva arheolokog

materijala na dnu.

2.6. Sub-bottom profilers:

Sustav namijenjen otkrivanju objekata zakopanih pod sedimentom.21 Najkorisniji je u otkrivanju

drvenih struktura, jer metalne strukture je mogue otkriti i magnetometrijom.22 Takoer koriste

akustine valove koje odailju pod sediment, oni se odbijaju o objekt (ako ga ima) i vraaju se u

reciever koji se nalazi u blizini izvora impulsa.23 Anomalija (vidi sliku broj 4) se odmah

prikazuje na ureaju za snimanje, sauva se na hard-disk ili se printa.24

21
A.BOWENS, 2009, 108-111
22
A.BOWENS, 2009, 108-111
23
A.BOWENS, 2009, 108-111
24
A.BOWENS, 2009, 108-111

8
Slika br.4: Anomalije snimljene sub-bottom profilerom (preuzeto sa: https://www.hydro
https://www.hydro-
international.com/content/article/student
international.com/content/article/student-research-project-in-hydrography
hydrography)

9
 3. NEAKUSTINI SISTEMI PRETRAIVANJA

3.1. Magnetometrija:

Magnetometrija je sustav koji se provodi uz pomo ureaja koji se zovu magnetometri (vidi sliku

br 4). Magnetometri mjere jainu zemljinog gravitacijskog polja i detektiraju anomalije u sluaju

prisustva eljeznih predmeta na dnu. to je anomalije vea, predmet je masivniji, odnosno vei.25

To se moe odnositi na cijelovito eljezne strukture, ali takoer i na drvene strukture sa

eljeznim dijelovima.26 Danas postoje toliko osjetljivi magnetometri koji otkrivaju i naslage

keramike ili drevna ognjita.27 Bitno je napomenuti da intenzitet gravitacijskog polje zemlje

varira od podruja do podruja u odnosu na ekvator. Tako naprimjer na polovima iznosi 61 000

nT28, a ne ekvatoru, gdje je polje slabije zbog vee udaljenosti od centra gravitacijskog polja,

oko 24 000 nT.29 Mana ovog ureaja jeste to detektira i eljezni otpad koji ovjek ostavlja za

sobom, a rad mu je i ometen zbog geolokih formacija koje sadre eljezni oksid u sebi.30

25
J. GREEN, 2004, 62-63
26
A.BOWENS, 2009, 111-112
27
A.BOWENS, 2009, 111-112
28
Nano tesla- jedinica za odreivanje gustoe magnetnog polja.
29
A.BOWENS, 2009, 111-112
30
J. GREEN, 2004, 61-63

10
 Slika br.5: Podvodni magnetometer (preuzeto sa: http://www.metaldetector.com/jw-fishers
fishers-proton-4-
underwater-magnetometer )

2.2. Zrana fotografija:

Odvija se koritenjem modernih digitalnih kamera u priobalnim podrujima. Moderne digitalne

kamere mogu prikazivati sliku u infracrvenom spektru ili u vidljivom spektru.31 Veliina

pokrivenosti tla po jednom pikselu varira izmeu 10 i 50 cm ovisnosti o brzini i visini letenja. 32

31
A. BOWENS, 2009, 113
32
A. BOWENS, 2009, 113

11
 4. OPTIKI SUSTAVI PRETRAIVANJA

LIDAR- skraenica za Light Detection and Ranging ili Laser Detection and Ranging, jesu

instrumenti koji rade na principu lasera koji odailje optike zrake u svrhu prikupljanja podataka

o tlu i topografiji.33 Postoje dvije vrste LIDAR-a : ALS- Airborne Laser Scanning, koji se,

izmeu ostalog, koristi za potrebe podvodne arheologije i TLS- Terrestrial Laser Scanning koji

se moe koristiti u kopnenoj arheologiji.34 ALS sustavi se sastoje iz tri dijela: lasera, skenera i

GPS prijamnika, a najee se kae na neku vrstu letjelica (dron ili helikopter).35 Osim toga

LIDAR-e moemo podijeliti i prema njihovoj funkciji na batimetrijske- koriste zelenu svjetlost

koja prodire u vodu mjerei dubinu morskog dna, i na topografske koji koriste infracrevene

lasere kako bi mapirali tlo. Funkcioniranje ALS-a (vidi sliku broj 6) poiva ne njegovom

emitiranju zrake prema odreenoj toki, ta zraka se odbija o povrinu na koji naie, senzor

biljei domet zrake i kombinira ga sa informacijama o poziciji i orijentaciji predmeta dobijenih

od GPS sistema. Rezultat je gusta mrea toaka nazvana point cloud.36 Svaka toka u tom oblaku

ima trodimenzionalnu prostorni koordinatu: geografsku irinu, geografsku duinu i visinu. 37Na

osnovu ovih informacija odredivost poloaja odreene toke na zemlji je lako odrediva.38

33
A. WEHR 1999, 68-70
34
http://oceanservice.noaa.gov/facts/lidar.html
35
A. WEHR 1999, 68-70
36
A. WEHR 1999, 68-70
37
A. WEHR 1999, 68-70
38
http://oceanservice.noaa.gov/facts/lidar.html

12
Slika br.6: Princip rada LIDAR sustava (preuzeto sa: https://www.geospatialworld.net/article/monitoring
https://www.geospatialworld.net/article/monitoring-
archaeological
archaeological-sites-with-remote-sensing-lidar/)

13
 5. INTEGRIRANI SUSTAVI PRETRAIVANJA

To su sustavi koji se koriste u svrhu mapiranja morskoga dna, a mogu inkorporirati dva ili vie

gorenavedenih ureaja: magnetometre, side-scan sonare, sub-bottom profilers itd. (vidi sliku broj

2.).39 Primjeri integriranih sustava pretraivanja jesu ROV- ovi i AUV-ovi odnosno Remotely

Operated Vehicles i Autonomous Underwater Vehicles.40 ROV je ureaj koji se povezuje na brod

kablom i kontrolira od strane ROV pilota.41 esto je opremljen sa vie vrsta kamera koje

direktno odailju slike na povrinu, osim toga mogu sadravati i dijelove koji mjere istou vode,

temperaturu, sastav i slino.42 Dananji ROV ureaji mogu ii na preko 6 kilometara dubine.43

AUV su ureaji koji funkcioniraju samostalno, bez fizike povezanosti sa brodom. Ovisno o

trajanju njegove baterije, on moe putovati na 3000 metara dubine, a neke vrste se pune i

solarnom energijom.44

39
A.BOWENS, 2009, 112-113
40
A.BOWENS, 2009, 112-113
41
http://oceanexplorer.noaa.gov/facts/rov.html 19.11.2016.
42
A.BOWENS, 2009, 112-113
43
A.BOWENS, 2009, 112-113
44
http://oceanexplorer.noaa.gov/facts/auv.html 19.11.2016.

14
Slike br.7: Kombinacija vie vrsta geofizike opreme (preuzeto od: NAS Guide, 2009
2009, 112)

15
 6. PODVODNO PREGLEDAVANJE

6.1. Acoustic Positioning System- Akustini sustav pozicioniranja:

45
Sustav koji se esto koristi u naftnoj i uljnoj industriji. On je sustav koji jednako kao i GPS

omoguuje lociranje pozicije.46 Radi na principu ultrazvunih valovi i pomou njih mjeri

udaljenosti.47 Prednost ovog sustava je to je izuzetno precizan, pokriva veliko podruje i daje

informacije o poziciji ronioca, meutim, on je i iznimno skup.48 Taj sustav se koristi od 70-ih

godina prolog stoljea sa istraivanja brodoloma Mary Rose.49 Postoje dva tipa APS-a: long

baseline i ultra-short baseline.50 Povezivanjem ovog sustava na GIS (Geographic Information

System) poziciju ROV-a i ronilaca mogue je pratiti na brodu preko monitora.51

45
A. BOWENS, 2009, 112-113
46
A. BOWENS, 2009, 132-133
47
A. BOWENS, 2009, 132-133
48
A. BOWENS, 2009, 132-133
49
A. BOWENS, 2009, 132-133
50
A. BOWENS, 2009, 132-133
51
A. BOWENS, 2009, 132-133

16
 7. GEOGRAFSKO INFORMACIJSKI SUSTAV

Za opisivanje tehnologija ove vrste koristi se naziv prostorne tehnologije.52o su tehnologije koje

imaju bilo kakvog udjela pri stjecanju, skladitenju ili manipulaciji prostornih podataka.

Svakako, jedan od najpoznatijih prostornih tehnologija jeste Geographic Information System

(vidi sliku broj 6), skraeno GIS koji ima veliki udjel u manipulaciji podatcima sa arheolokih

nalazita.53 On sadri razliite geografske podatke o lokalitetu, njegov poloaj, koordinate, mapu

lokaliteta koja se moe promatrati u 3D obliku, podatke dobijene od sonara, megnetometara,

njihove putanje, podatke o artefaktima itd.54 Osim toga moe sadravati kompleksnije podatke

poput lokacije brodoloma, i svih znaajki koje ga obiljeavaju.55 U podvodnoj arheologiji ima

primjenu u tri segmetna: pregledavanju terena, iskopavanju i distribuciji nalaza na lokalitetu.56

Neke vrste programa geografsko informacijskog sustava su: ArcView, ArcProject, TNTMips.57

52
D. WHEATLEY, 2002,1-3
53
D. WHEATLEY, 2002,1-3
54
J. GREEN, 2004, 211
55
D. WHEATLEY, 2002,1-3
56
J. GREEN, 2004, 212
57
J. GREEN, 2004, 210-212

17
Slika br.8: Objanjenje definicije GIS-a ukratko (preuzeto sa:
(http://www.shreveportla.gov/index.aspx?NID=1334 )

18
 8. ZAKLJUAK

Podvodne tehnologije koritene u arheologiji su brojne. Svaka od njih ima svoje prednosti i

mane, meutim, samim time to zamjenjuju ovjekov rad ve dovoljno doprinose znanosti.

Velika mana ovih ureaja je da su iznimno skupi i zbog toga esto nepristupani. Meutim,

brzina napredovanja u ovoj vrsti tehnologije i tehnologije uope je ogromna, tako da danas

iznimno skupi ureaji ve sutra mogu biti zamijenjeni naprednijim, korisnijim i kompatibilnijim

ureajima, a cijena e im naglo pasti. U svemu tome, unato iznimnoj koristi koju tehnologije

tog tipa pruaju, korist koju nije potrebno dodatno isticati, nije na odmet zapitati se kakva je

budunost podvodnih arheologa ako roboti sve vie nastave mijenjati njihov rad? Hoe li se u

budunosti tehnologija upotrebljavati i na mjestima gdje bi ovjek jednako dobro obavio posao?

19
 LITERATURA

BLONDEL, P., 2009.- The Handbook of Sidescan Sonar, Praxis Publishing, Chichester

BOWENS, A., 2009.-Underwater Archaeology,The NAS Guide to Principles and Practice,

Blackwell Publishing, Chichester

GREEN, J.,2004.- Maritime Archaeology: A Technical Handbook, Elsevier Academic Press,

San Diego

WEHR, A., Lohr, U., 1999.- Airborne laser scanningan introduction and overview, Institute

for Navigation, University of Stuttgart, Stuttgart

WHEATLEY, D., Gillings, M., 2005.- Spatial Technology and Archaeology: The

Archaeological Applications of GIS, Taylor & Francis, New York

http://oceanexplorer.noaa.gov/facts/rov.html

http://www.nauticalcharts.noaa.gov/hsd/multibeam.html

http://oceanexplorer.noaa.gov/technology/tools/sonar/sonar.html

http://www.nauticalcharts.noaa.gov/hsd/SSS.html

http://oceanservice.noaa.gov/facts/lidar.html

http://oceanservice.noaa.gov/facts/sonar.html

http://knightlab.org/rscc/readings/airborne_laser_scanning.pdf

20
 POPIS ILUSTRACIJA

Slika br.1: Princip rada aktivnog sonara..........3

Slika br.2: Odailjanje akustinih valova side-scan sonara...5

Slika br.3: Slika snimljena multibeam echosounder sustavom. 6

Slika br.4: Anomalije snimljene sub-bottom profilerom.... 8

Slika br.5- Podvodni magnetometer.. 10

Slika br.6:Princip rada LIDAR sustava .....12

Slike br.7: Kombinacija vie vrsta geofizike opreme.......13

Slika br.8: Objanjenje definicije GIS-a ukratko .16

21