3.

Sai s do cc yu t gy nhiu
3.1. nh ngha
Nhiu nh ngha l mt yu t lm sai lch nh hng ca
phi nhim i vi bnh nh l vai tr ca mt yu t th ba.
Nhiu cng l mt yu t nguy c i vi bnh, ng thi
nhiu phi c lin quan vi phi nhim nhng li khng ph thuc
vo phi nhim nghin cu.
3.2. Bn cht ca nhiu
Trong nhng nghin cu v s kt hp gia mt yu t nguy c
vi bnh , m khng loi b c vai tr ca nhiu th kt hp
quan st c gia phi nhim v bnh s b nh hng mt
phn, c khi ton b. Nhiu lm tng hay gim c lng s kt hp
tht gia phi nhim v bnh (c lng tri hay non) v i khi
lm thay i c chiu hng ca kt hp quan st c. Th d,
trong nghin cu v kt hp gia yu t rn luyn th lc v
gim nguy c nhi mu c tim, mt yu t c th lm sai lch
mc ca s kt hp l tui i. Nhng ngi rn luyn th lc
tt thng l nhm tui tr hn nhng ngi khng rn luyn th
lc. Do khng ph thuc vo rn luyn th lc, nhng ngi tr
c nguy c mc nhi mu c tim thp hn hn nhng ngi c
tui. Nhng ngi rn luyn th lc c nguy c thp i vi nhi
mu c tim, mt phn do nh hng ca rn luyn th lc, mt
phn do h thuc nhm tui tr hn. Tui c th lm nhiu kt
hp quan st gia rn luyn th lc v nhi mu c tim v gy ra
mt c lng tri ca s kt hp ny. Tng t, s khc nhau v
phn b nam v n cng c th nh hng n mc kt hp
gia rn luyn th lc v nhi mu c tim. Mc rn luyn
nam nhiu hn n. Cng c lp vi rn luyn th lc, nam li c
nguy c mc nhi mu c tim cao hn n. Do s kt hp
nghch chiu gia rn luyn th lc v nhi mu c tim s b c
lng non nu khng cn nhc n gii.
Hnh 1: Lin quan gia yu t nguy c, yu t nhiu v bnh
Yu t nguy Bnh
c

Yu t
 nhiu

Nh trn nhn mnh, mt yu t nhiu phi lin quan n c

yu t phi nhim v bnh. Nu khng c s kt hp gia phi
nhim v nhiu hay ngc li, nu khng c mi lin quan vi
bnh, th nhiu khng xy ra. V d, nhng ngi rn luyn th
lc v khng rn luyn th lc khc nhau v lng nc ung hng
ngy. Tng ung nc s khng lm tng (hay gim) nguy c nhi
mu c tim nhi mu c tim. Do s khc nhau v mc
ung nc gia cc nhm rn luyn th lc khng lm gim nguy
c nhi mu c tim v khng phi l yu t nhiu ca s kt hp
ny. m t c tnh ca cc yu t nhiu, chng ta phi
xem xt cc kha cnh sau.
Mt l, trong khi yu t nhiu c lin quan vi bnh, s kt hp
khng phi l kt hp nguyn nhn. Nhiu tim n phi c lin
quan n nguy c ca bnh nhng s lin quan khng phi l
mt kt hp cn nguyn quan trng so vi yu t phi nhim cn
nghin cu, v nu n li l yu t khng kt hp cn nguyn vi
nguy c ca bnh th cng tt. Trn thc t, cc yu t gy
nhiu lin quan r rt vi yu t nguy c khc Th d tui v
gii thng lin quan n hu ht cc bnh v lin quan ti s
xut hin v mc ca nhiu phi nhim. Cho nn, tui v
gii phi lun lun c coi l nhiu tim n ca mi kt hp
nhng mc khc nhau. Song nhng bin ny thng khng c
lin quan v nguyn nhn ca bnh, m l mt ch s quan
trng v cc yu t bnh cn. V d t l thp ca bnh mch
vnh ca n so vi nam c th khng phi l do gii tnh, m l
do yu t c lin quan n gii nh nng ni tit t l bin
kh xc nh c v nh tnh v nh lng.
Th hai l, cc yu t nhiu tim n cn phi c coi l c lin
quan vi bnh nhng c lp vi phi nhim nghin cu. Ni khc
i yu t gy nhiu ny khng c lin quan vi nguy c ca
bnh thng qua kt hp gia n v phi nhim nghin cu. iu
c ngha l phi c s kt hp gia yu t nhiu v bnh
nhm khng phi nhim. Nh trong v d nu trn, nu rn
luyn th lc lm gim nguy c nhi mu c tim th mc
ung nc s lm tng nguy c nhi mu c tim n gin ch l
v ung nc c lin quan vi rn luyn th lc. Tuy nhin khng c
s kt hp gia ung nc v nguy c nhi mu c tim nhng
ngi khng c rn luyn th lc. Do , bin s ny khng phi
l yu t nhiu. Mt iu r rng l cc yu t nhiu tim n
nh tui, gii, ht thuc l khng ch kt hp vi rn luyn th lc
m cn l yu t nguy c nhi mu c tim ngay c nhng ngi
khng rn luyn th lc. Nh trong th d trc nu vn tiu
th thuc l vi nhi mu c tim, ngi ta cng gi l vic ung
c ph cng c nh hng nht nh ti nhi mu c tim, khng
thng qua vic ht thuc l. V mt mt, nhng ngi ch ung
c ph cng c th mc nhi mu c tim, khng cn va ht
thuc va ung c ph mi mc. Mt khc cng c nhng ngi
ung c ph m khng c nguy c mc nhi mu c tim. Nh vy
mi c th coi c ph l nhiu ca s kt hp gia thuc l v
nhi mu c tim.
Cui cng l, yu t nhiu khng th ch l yu trung gian ca
chui nguyn nhn gia phi nhim v bnh. S phn bit ny
khng phi lun r rng v i hi phi c kin thc v c ch
sinh hc v mi lin quan gia phi nhim v bnh. Nh trnh
by hnh di y, yu t nhiu l mt bin s c kt hp vi
phi nhim v c lp vi phi nhim. N l yu t nguy c ca
bnh. Tuy nhin, phi nhim lm thay i yu t nhiu ri yu
t nhiu li tc ng hay lm nh hng n yu t bnh, trong
trng hp , yu t ny khng phi l nhiu m l mt bc
trung gian trong chui nguyn nhn gia phi nhim v bnh.
Th d trong nghin cu nh gi nh hng ca vic ung ru
mc va phi lm gim nguy c nhi mu c tim, mt bin s
mi thot nhn tng nh mt yu t gy nhim tim n, l
nng cao cholesterol lipoprotein (HDL). Nhiu nghin cu cho
thy rng chnh ru lm tng nng HDL, v nng HDL
cao ny li lm gim nguy c mc nhi mu c tim, c lp vi
ung ru. iu ny to nn mt gi thuyt rng c ch ca
ung ru va phi i vi nguy c nhi mu c tim ny c th l
trung gian ton b hay mt phn l do s thay i ca HDL.
Nu c ch ny c chng minh, th HDL cng khng coi c l
nhiu v khng cn kim sot trong qu trnh phn tch kt
qa nghin cu. Do , nng HDL, phi c xem xt bng
nhng cch khc nhau trong nhng phn tch khc nhau, ph
thuc vo cu hi nghin cu v vo s hiu bit v c ch
sinh hc. S xc nh mt yu t no c coi l yu t
nhiu tim n l rt kh. Mt phng php xc nh mt yu t
nhiu l phn tch s liu, tnh ton o lng s kt hp ri
kim sot s nh hng ca bin s , v quan st xem s kt
hp gia phi nhim v bnh c thay i khng. Nh vy vic
coi mt yu t xut hin trong qa trnh trung gian t phi
nhim n bnh c l nhiu hay khng, trong qu trnh
phn tch kt qu c cn kim sot n hay khng, tu thuc
vo cc c ch sinh hc bit. Mt yu t nhiu tim n c
xc nh l nhiu thc s nu ta iu chnh bin ny th
chc chn s gy ra mt thay i c lng ca s kt hp gia
phi nhim v bnh nghin cu. Mt iu quan trng cn ghi
nh l nh hng ca bt k yu t nhiu no phi c xem xt
trong mi quan h ln nhau gia cc yu t nhiu khc nhau
trong nghin cu. Tuy nhin, nu cha xc nh c cc yu t
nhiu trong giai on thit k cn phi la chn cc bin s c
coi l nhiu tim n v thu thp y thng tin v cc bin
s . V khng th khng ch cc nh hng ca bin s nu
khng c thng tin v bin s . Cng vic ny i hi c
nhiu kinh ph.
c th lm c iu trc ht l ngay t giai on thit k
nghin cu phi tm ra c ton b cc bin lin quan c th
chn ra nhng bin c th coi l nhiu tim n, v nhng d
kin v nhiu tim n u phi c khai thc, thu thp.
Vic xc nh cc yu t nhiu tim n ph thuc rt nhiu vo
kin thc hin c v bnh trong nghin cu, v nhng nh gi
trc v vn nghin cu v vo lp lun ca ngi
nghin cu.
3.3. Cc bin php khng ch nhiu trong thit k nghin
cu
C 3 bin php loi b nhiu trong cc thit k nghin cu tch
dch t : chn mu ngu nhin, thu hp phm vi nghin cu, v
ghp cp. Chn ngu nhin ch p dng trong cc nghin cu
can thip, trong khi thu hp phm vi nghin cu v ghp
cp c p dng trong tt c cc nghin cu phn tch.
3.3.1. Chn ngu nhin
Chn ngu nhin c mt u im ln l loi tr c cc yu t
nhiu. Vi mt c mu va ln th k thut ngu nhin c th
m bo rng tt c cc yu t nhiu, bao gm nhng yu t
hin bit, khng bit hoc khng ngh n c phn phi
u trong cc nhm nghin cu. Nu cc yu t nhiu bit n
hay nghi ng khng c phn u trong cc nhm nghin cu,
v mu c nh, hoc v vai tr ca may ri, th chng ta s c
th p dng mt s k thut khc trong phn tch kim sot
chng. Tuy nhin nu c s phi khng ng u cc yu t
nhiu tim n m ta khng bit th chng ta th kim sot c
chng trong giai on phn tch. Cho nn khi dng k thut chn
ngu nhin kim sot c cc yu t nhiu th iu quan
trng l c mu phi ln.
3.3.2. Thu hp phm vi nghin cu
Nh ta ni trn hu qu ca nhiu s khng xy ra khi cc yu t
nhiu tim n c phn phi u hoc nhm phi nhim
hoc nhm bnh. lm c nh vy, c th p dng phng
php gii hn tiu chun chn i tng nghin cu vo cc nhm
c bit c lin quan n nhiu. Th d, nu gii tnh v
chng tc l nhng yu t nhiu tim n th ta nn chn vo
nghin cu ch gm nam da mu hoc n da trng. i vi tui
cng vy, vic khng ch tui c th c thc hin bng cch
gii hn i tng nghin cu nhm tui no tung ng vi t
l mc bnh tng i ng nht.
Thu hp phm vi nghin cu l mt bin php n gin, thun
tin d lm, t tn km kim sot nhiu tim n. Tuy nhin ,
phng php ny cng c mt s hn ch cn ch n sau
y:
Thu hp phm vi nghin cu c th lm gim kh nhiu s ng-
i tiu chun tham gia nghin cu, nn c th gy nhiu
kh khn trong vic t c c mu cn thit vi lc mu
thng k mong mun trong mt khong thi gian hp l .
Thu hp phm vi nghin cu vn c th cn tn ti yu t
nhiu nu tiu chun gii hn cha hp. V d trong mt
nghin cu v rn luyn th lc v nhi mu c tim, mt yu
t nhiu quan trng cn phi khng ch l tui. Nu ch hn
ch nghin cu la tui 40-65 vn cn nhiu tim n bi v
t l nhi mu c tim v rn luyn th lc thay i trong
khong tui qu rng . Tng t, nu gii hn qun th
nghin cu nhng ngi tng ht thuc l khng thi s
khng khng ch nhiu l ht thuc l, v nguy c
nhi mu c tim c lin quan n ht thuc l hin ti ch
khng lin quan n ht thuc l trong qu kh.
Nhc im ln nht ca vic thu hp phm vi nghin cu l
khng cho php nh gi s kt hp gia phi nhim v
bnh cc mc khc nhau. V d, trong nghin cu v rn
luyn th lc v nhi mu c tim, hn ch qun th nghin
cu ch nam hoc n chc chn s khng ch c nh
hng nhiu ca yu t gii. Nhng ngi ta khng th bit c
s khc nhau v mc kt hp gia rn luyn th lc v
 nhi mu c tim gia nam v n. Thu hp phm vi nghin cu
c th lm gim tnh khi qut ha kt qu nghin cu nhng
khng nh hng n tnh gi tr ca kt hp quan st c,
thm ch cng lm tng gi tr do loi tr nh hng ca yu t
nhiu.
3.3.3. Bin php ghp cp
Khng ging nh cc phng php chn ngu nhin v thu hp
phm vi nghin cu thng dng khng ch nhiu trong giai
on thit k nghin cu, ghp cp c cn nhc n c khi
thit k v phn tch nghin cu. Trong nghin cu ghp cp,
cc yu t nhiu c a vo nghin cu, nhng cc i tong
nghin cu c chn sao cho cc yu t nhiu c phn b
trong cc nhm nghin cu. V d trong nghin cu bnh chng
v rn luyn th lc v nhi mu c tim, trong tui, gii v
ht thuc l l cc yu t nhiu tim n, mi trng hp bnh c
ghp cp vi mt trng hp i chng cng tui, gii v mc
ht thuc l. V d, mt bnh nhn nhi mu c tim n 65 tui
hin ang ht thuc l nng c ghp cp vi mt ph n cng
tui ht thuc l nng nhng cha bao gi b nhi mu c tim.
Bng cch ny, ghp cp lm cho cc yu t nhiu tim n c
phn b u nh nhau c hai nhm nghin cu. Cc bin php
ghp cp v tnh ton kt qu nghin cu t k thut ghp cp
ny c trnh by mt bi ring. y ch nu mt s u
im v hn ch ca n.
u im:
Ghp cp, nh nu trn l mt k thut khng ch nhiu rt
hiu qa, c s dng rng ri trong nhiu nm qua. i vi
mt s bin s, nu khng s dng ghp cp trong thit k
nghin cu s khng c s c th cc nhm nghin cu ging
nhau v cc yu t nhiu khng ch n trong giai on
phn tch. Ni cch khc, ghp cp l cn thit i vi bt k
yu t nhiu no m chng khng chung nhau gia cc
nhm.
Nhng bin phc tp nh hng xm, anh em rut c nhiu yu t
khc nhau v mi trng hay di truyn l rt kh nh lng v
kim sot bng cc phng php khc. Bng cch ghp cp anh
em rut ngi ta c th kim sot c nhiu yu t c lin quan
n gia nh nh di truyn, mi trng, n king, tnh trng kinh
t x hi, s dng dch v y t. Tng t nh vy, ngi ta thng
ghp cp nhng ngi hng xm c cng phi nhim vi mi tr-
ng v cc yu t tng lp x hi, dn tc. Nu nhm chng c
chn ngu nhin t qun th tng qut v xc nh s kt hp
gia phi nhim v bnh trong nhng ngi hng xm, th ch
c mt n hai ngi hng xm tham gia vo nghin cu do
rt kh phn tch. Mi c th nhm i chng phi c chn
ghp cp vi nhng bnh nhn bo m cc thng tin thu
thp c c th so snh c vi nhau. Ngoi ra, ghp cp c th
c ch khi s trng hp bnh nh. Trong trng hp ny, cc c
trng c bn khc nhau gia cc nhm nghin cu do s bin
thin ngu nhin v do c mu khng to ra cc nhm nh
c chung yu t nhiu kim sot chng khi phn tch.
Hn ch: Nhng hn ch ca k thut ghp cp l:
Ghp cp l k thut kh, tn km v kinh ph v thi gian.
Rt kh chn ra c nhng cp ghp cht ch theo ng v
tiu chun v tng bin s nhiu. Do v nguyn l n c s
dng trong nghin cu phn tch, nhng n t c p dng trong
nghin cu thun tp trn phm vi ln. Trong nghin cu ,
t c tnh ga thnh hiu qu l phi chp nhn s a dng
ca cc c th nghin cu v s dng cc phng php khng ch
nhiu khc nh phn tng hay phn tch a bin. Do , ghp
cp thng c s dng trong cc nghin cu bnh chng vi c
mu nh. Ngay c trong trng hp , cn phi cn nhc n
gi thnh thu thp cc thng tin v cc yu t nhiu tim n v
la chn cc c th nhm i chng ghp cp.
Ghp cp kh t c mu c cn thit v c mu s phi bao
gm nhiu kh nng kt hp. Th d trong mt nghin cu ch c
3 yu t phi ghp cp nh gii (2 nhm), tui (5 nhm) v
chng tc (3 nhm) th s phi c ti 30 (2x5x3) kh nng kt hp
phi c xem xt trong vic tm ra mt c th i chng thch
hp. Khi s ngi nghin cu nhm bnh th ghp cp theo
t l 1/1 l mt thit k c ngha thng k nht. Khi s ngi
nhm bnh t, lc thng k c th tng ln bng cch ghp
nhiu c th i chng cho mt c th b bnh, nhng khng nn
qu t l 4/1.
Ghp cp khng c kh nng nh ga c hu qu ca mt
yu t c ghp cp.
Vi nhng u v nhc im trn, ghp cp khng phi l mt k
thut thng xuyn c p dng m phi cn nhc k lng khi s
dng. C nhiu k thut khng ch nhiu khi phn tch s khc
phc nhng nhc im ca ghp cp. Trong hu ht cc trng
hp, ngi ta thng chn c mu ph hp cc nhm nghin cu ri
phn tch phn tng hay phn tch a bin hn ch yu
t nhiu. Phn tng l k thut khng ch nhiu khi phn tch
hay nh gi s kt hp theo mt nhm hay mt tng ng nht
v bin s gy nhiu. V d, nu gii l yu t nhiu, s kt hp
gia phi nhim v bnh phi c phn tch ring bit nam
v n. Nhng trn thc t n c nhiu hn ch v kinh t v khoa
hc khin cho ngi ta khng a thch s dng lm, tr khi trong
iu kin v han cnh nht nh.
Tm li, trong tt c cc nghin cu phn tch, c bit l cc
thit k nghin cu bnh chng v tun tp, nhiu phi lun c
xem xt n khi phn tch v gii thch kt qa. C nhiu ph-
ng php khng ch nhiu trong thit k v phn tch cc
nghin cu: gii hn nghin cu, ghp cp, chn ngu nhin
(trong th nghim lm sng) trong thit k cng nh trong phn
tch s dng k thut phn tng hay phn tch a bin. Khng
c mt phng php ring bit no l ti u. Mi phng php u
c nhng u v nhc im ring ca n. Trong hu ht cc tnh
hung, kt hp cc phng php trn s cung cp tt hn cc
thng tin v bn cht ca s liu v s khng ch c hiu qa
hn khi ch p dng mt phng php.

Cu hi lng gi:
1. C nhng loi sai s no trong dch t hc?
2. Cch khng ch cho tng loi sai s trong dch t hc?