REFRENTE: COUTINHO

__________________________________________________________________

2013. O Museo Reina Sofa de Madrid realiza un ciclo de cine arredor da

figura do documentarista, que denomina Eduardo Coutinho, Retrospectiva. Froito
deste ciclo, xrase un pequeno vdeo titulado Eduardo Coutinho, El documental y la
Palabra, no que Coutinho explica ... hai unha maldicin do documentario que ven
de moi atrs que afirma que do documentario se aprende, que o documentario
educativo; e sentencia: esta a morte do documentario1.

Entn, que para Eduardo Coutinho este xnero, a respecto do cal afirma
que no Brasil (pas do cineasta) se coece como reportaxe, fronte ficcin? Son
abundantes as entrevistas e as poencias nas que Coutinho explica, non sen certa
humildade e resistencia, como el entende o seu traballo como documentarista; e en
todas moi preciso hora de destacar que unha das claves da sa maneira de
abordalo ter clara que esa lia que separa a ficcin do documentario inexistente:
...no documentario, as persoas elaboran o discurso da sa vida de tal xeito que
ests diante dunha ficcin, eles mesmos dicindo a verdade, estn elaborando
ficcin2.

A defensa desta idea encerra certas claves moi interesantes. En primeiro

lugar, pon de manifesto a absoluta certeza de Coutinho de que o documentario
realizado polos propios suxeitos que nel interveen. Algo disto est presente cando
di o guin (roteiro) construdo durante a edicin, eu parto do cero absoluto. Por
iso as montaxes levan moito, moito tempo. Entn, non sei como o filme comeza nin
acaba, o propio material o que vai guiando3.

1
O vdeo pode consultarse na pxina web do propio Museo Reina Sofa. En concreto, esta primeira
cita podemos atopala arredor do min 01:50: http://www.museoreinasofia.es/multimedia/eduardo-coutinho
2
A cita est tirada dunha reportaxe de TV dentro do programa De frente com Gabi, aproximadamente
no minuto 13:40 (indicamos ao final o enlace exacto). https://www.youtube.com/watch?v=VhKPsqQnM2U&t=24s
3
De novo a cita est tirada da reportaxe de TV dentro do programa De frente com Gabi,
aproximadamente no minuto 17:19.
 Entn, que imprime Coutinho nos seus filmes? Que o que o leva a iniciar un
proxecto flmico? Cal a sa relacin coa obra? Nunha entrevista realizada para o
programa de TV De frente con Gabi (2003), afirma (en concreto sobre o seu filme
Pees (2004) arredor das greves metalrxicas) que : o que me interesa ver a
relacin que hai entre a vida privada e a vida pblica das persoas. A presentadora
do programa intersase arredor do mtodo do cineasta. Coutinho indica que para
buscar dalgunha maneira certa marxe hora de comezar a gravacin, escolle
lugares delimitados (un edificio en Edifcio Master (2002), un depsito de lixo en
Boca do Lixo (1993)) para logo deixar que a experiencia da propia filmaxe non
tea ningn tipo de lmites.

El establece entrevistas coas persoas que habitan eses lugares e, de xeito

libre, e sen ningn tipo de ocultamento do aparello tcnico e humano que o
acompaa (un equipo todo o pequeno posible para coller en habitacins de 35
metros cadrados), comeza a filmar. Ao contrario do que probablemente esteamos
acostumados a pensar, corta soamente cando o entrevistado ten unha emocin tan
forte que lle obriga a chorar, que lle impide seguir o relato.

Tal o interese e a marca Coutinho nos seus filmes, que da sa man

emerxen propostas tan interesantes coma as sas ltimas creacins: As Canoes
(2011), un filme polo que transitan diferentes persoas cantando cancins importantes
das sas vidas e onde atopamos un dilogo marabilloso entre o plano
simblico-sublimado e o plano mis real dos protagonistas; Moscou (2009), arredor
da preparacin dunha obra de teatro de Chejov que nunca se chegou a estrear ( na
que se intercalan ensaios, talleres, improvisacins); ou o filme Jogo de Cena
(2007), no cal se xoga con diferentes narracins en boca ou non dos seus
protagonistas e se plantexa ese mesmo interrogante que definamos ao principio:
onde est o lmite da ficcin? As persoas que narran a sa propia historia non
ficcionan? S ficciona un actor? Ou ambos estn ficcionando?

 Cando, no vdeo do Reina Sofa, se aprecia como, con sorna, Coutinho afirma
que a directores como Wiseman non lles importa en absoluto que un tipo (nas
sas propias palabras) os critique, notable tamn a esencia do traballo dun
creador coma este. Estamos ante o panorama artstico sudamericano, tan alleo ou,
mellor, tan diferente do sistema artstico occidental e estadounidense (sen por iso
pretender igualar a estes dous ltimos) coma para atopar nel afirmacins coma esta:
eles (a respecto de cineastas coma Wiseman) buscan precisamente o drama, os
momentos crticos. Actan como pantasmas, non falan, non existen.

Coutinho xoga con outro tipo de traballo, unha vivencia na que (Cabra,
marcado para morrer un claro exemplo disto) busca momentos banais de xente
normal e na que el asume o compromiso de chegar al e disporse a gravar. Ante
semellante contraposicin, calquera podera pensar que un dos dous, ou Wiseman
ou Coutinho, entenderon mal o significado de Cinema Verit, lida a seguinte
manifestacin de Wiseman : ... rexeito en certa medida o termo cine observacional
ou cinma Verite, porque, para min, o cine de observacin denota o feito de
moverse en torno a todas as cousas considerndoas igualmente importantes, e iso
non verdade.4 Iso, ou que, o que tamn pode ser certo, se lle atriba a Coutinho a
adscripcin a esta corrente, sen ser isto certo. Por que, cal a corrente, cal o
plantexamento que a el lle interesa?

No libro Encontros/Eduardo Coutinho, un dos poucos materiais editados

fisicamente no cal se realiza unha fantstica recompilacin de entrevistas ao
documentarista, atopamos unha manifestacin moi elocuente: ... non un filme
sobre a relixin na favela; un filme sobre o equipo flmico que vai al conversar
sobre relixiosidade. Nigun pediu permiso para filmar, ningun queres er filmado;
isto non televisin, un acto gratuito5.

un acto gratuito.

Considero que nesta frase hai moito de certo arredor do traballo flmico de
Eduardo Coutinho. A isto mesmo se refire cando d que o cine de esquerdas
convertiu ao pobre en vctima6. Con isto introduciuno nun sistema no que Coutinho
non entra, porque el sabe que o outro non cabe nunh personaxe, e que para
descubrilo, non hai que facer entrevistas, hai que ter conversacins. De ah o
termo Antropoloxa Salvaxe que pon ttulo a este breve ensaio. Elo acontece cando
non hai filtro, cando non hai guin, cando non hai estructuras previas cando o
outro est hai fronte a ti, con toda a sa persoa ou con todas as sas persoas,
entendendo a Coutinho. Sabndose home de fora, que ven facer unha pelcula
dende dentro7. Entn non ten relevancia se ti es vctima, pobre ou interesante.
Importa o propio momento da filmaxe, un acto gratuito, un acto HUMANISTA.

4
Aftab, Wetlz
5
Eduardo Coutinho, Coleccin Encontros. Organizacin Felipe Bragana. Editora: Azougue (2009)
6
De novo referamonos ao vdeo do Museo Reina Sofa. Min. 05:20.
7
Das de Cine: entrevista con Eduardo Coutinho (min. 05:30): h ttps://www.youtube.com/watch?v=HxFvJbLllHQ