CRNA GORA

MINISTARSTVO ZA
INFORMACIONO DRUTVO
I TELEKOMUNIKACIJE

STRATEGIJA
RAZVOJA
INFORMACIONOG
DRUTVA CRNE GORE
DO 2020 GODINE
Podgorica, 2016
 CRNA GORA
MINISTARSTVO ZA
INFORMACIONO DRUTVO
I TELEKOMUNIKACIJE

STRATEGIJA RAZVOJA
INFORMACIONOG
DRUTVA CRNE GORE
DO 2020. GODINE

Podgorica, 2016
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

SADRAJ
 5
UVODNE NAPOMENE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

DIGITALNA CRNA GORA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Misija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Strateki prioriteti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

INFRASTRUKTURA ZA IROKOPOJASNI PRISTUP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Evropski kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Nacionalni kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Strateki pravci razvoja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Strateki indikatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

INFORMACIONA BEZBJEDNOST . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Evropski kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Nacionalni kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Strateki pravci razvoja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Strateki indikatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

LJUDSKI KAPITAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Evropski kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Nacionalni kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Strateki pravci razvoja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Strateki indikatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

E- POSLOVANJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Evropski kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Nacionalni kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Strateki pravci razvoja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Strateki indikatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

E-OBRAZOVANJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Evropski kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Nacionalni kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Strateki pravci razvoja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Strateki indikatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

E-ZDRAVSTVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Evropski kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Nacionalni kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Strateki pravci razvoja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Strateki indikatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

E-UKLJUIVANJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

Evropski kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Nacionalni kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Strateki pravci razvoja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Strateki indikatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

E-UPRAVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Evropski kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Nacionalni kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Strateki pravci razvoja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Strateki indikatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

ISTRAIVANJE, INOVACIJE I RAZVOJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Evropski kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Nacionalni kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Strateki pravci razvoja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Strateki indikatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

METODOLOGIJA IMPLEMENTACIJE STRATEGIJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

POJMOVNIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
UVODNE NAPOMENE

DIGITALNA CRNA GORA

INFRSTRUKTURA ZA SIROKOPOJASNI PRISTUP

INFORMACIONA BEZBJEDNOST

LJUDSKI KAPITAL

E-POSLOVANJE

E-OBRAZOVANJE

E-ZDRAVSTVO

E-UKLJUCIVANJE

E-UPRAVA

ISTRAZIVANJE, INOVACIJE I RAZVOJ

METODOLOGIJA IMPLEMENTACIJE STRATEGIJE

STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

UVODNE
NAPOMENE
1

Strategija razvoja informacionog
drutva Crne Gore do 2020. godine
predstavlja strategiju kontinuiteta u
odnosu na prethodnu, iji se ivotni
ciklus zavrava krajem 2016. godi-
ne. Period od 2012. godine do te-
kue predstavlja period intenzivnog
i dinaminog razvoja informacionog
drutva u Crnoj Gori.
Prema poslednjem izvjetaju Svjet-
skog ekonomskog foruma o global-
noj konkurentnosti u oblasti ICT-a
Crna Gora je regionalni lider, kao i
po razvoju elektronske uprave - za-
uzimamo visoko 45 mjesto u kon-
kurenciji 194 zemlje lanice Ujedi-
njenih nacija. Izgradnju otvorenog,
konkurentnog, razvijenog i bezbje-
dnog informacionog drutva pratio
je rast broja korisnika raunara i in-
terneta, unapreenje infrastrukture
za irokopojasni pristup internetu.
Znaajni pomaci napravljeni su na
polju informacione bezbjednosti.
Sve matine jedinice obrazovno va-
spitnih ustanova do nivoa fakulteta
imaju obezbijeenu internet konek-
ciju, uspostavljeni su informacioni
sistemi u zdravstvu i obrazovanju,
unaprijeena je nauno-istraiva- ivanje, e-uprava i istraivanje, ino-
ka djelatnost u oblasti ICT-a.
Legislativa u oblasti informacionog
drutva u znaajnoj mjeri je usagla-
ena sa pravnom tekovinom Evrop-
ske unije (EU). To je i konstatovano
9
u Izvjetaju Evropske komisije (EK)
o napretku Crne Gore za 2015. go-
dinu, na polju evropskih integracija,
u Poglavlju 10. koje tretira oblast
Informatikog drutva i medija.
Evropska unija podrava dobro
funkcionisanje unutranjeg trita
za elektronske komunikacije, elek-
tronsku trgovinu i audio-vizuelne
usluge, konstatuje se u Izvjetaju,
odnosno da pravila tite potroae i
podravaju univerzalnu dostupnost
modernih usluga. Po pitanju izgra-
dnje nacionalne broadband mree
napravljeni su pomaci.
Strategija razvoja informacionog
drutva do 2020. godine odreuje
strateke pravce razvoja u ovoj obla-
sti sa ciljem dostizanja standarda
EU postavljenih u Digitalnoj agendi
2020 i Strategiji za jedinstveno di-
gitalno trite. Dokument je podije-
ljen na poglavlja koja su identifiko-
vana kao kljuna za dostizanje EU
standarda u ovoj oblasti i to: infra-
struktura za irikopojasni pristup
internetu, informaciona bezbje-
dnost, ljudski kapital, e-poslovanje,
e-obrazovanje, e-zdravstvo, e-uklju-
vacije i razvoj. Navedena poglavlja
obraena su kroz evropski i nacio-
nalni kontekst, strateke pravce ra-
zvoja kao i indikatore koji e poslu-
iti kao svojevrsni mjerai razvoja
informacionog drutva Crne Gore.
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

DIGITALNA
CRNA GORA
2

Strategija razvoja informacionog
drutva Crne Gore do 2020. godine
je digitalna razvojna Strategija koja
pored ICT tehnologija u kljunim
oblastima tretira i pitanje ICT vjeti-
na iji nedostatak znaajno uspora-
va multiplikacione efekte koje mo-
derne tehnologije imaju na rast pro-
duktivnosti. Strateki pravci razvoja
usmjereni su na iskoriavanje be-
nefita koje donose moderne tehno-
logije. Digitalne tehnologije pomau
razvoju trgovine, boljem korienju
kapitala i jaanju nacionalne konku-
rentnosti. Brzo usvajanje digitalnih
tehnologija u ekonomiji znailo je i
brzu difuziju koristi koje su one do-
nijele. Poput energije i saobraaja,
internet je postao sastavni dio dr-
avne infrastrukture, i samim tim
faktor proizvodnje u veini aktivno-
sti moderne ekonomije.
U tom kontekstu povezanost putem
interneta ostaje vaan cilj i veliki
izazov koji u kombinaciji sa izabra-
nim stratekim pravcima razvoja
treba da doprinese stvaranju digi-
talne Crne Gore. Infrastruktura za
irokopojasni pristup, informaciona
bezbjednost, ljudski kapital, e-po-
slovanje, e-ukljuivanje, e-obrazo-
vanje, e-zdravstvo, e-uprava kao i
istraivanje, inovacije i razvoj pred-
stavljaju okosnicu razvoja informa-
cionog drutva Crne Gore.
11
irokopojasni internet pristup ve-
likim brzinama vie se ne smatra
luksuzom, ve osnovnom infrastruk-
turom za razvoj ekonomije jedne
zemlje. Izgradnja adekvatne infra-
strukture za brz i siguran internet
predstavlja zahtjev digitalnog doba
u kojem, na ekonomski rast, mogu
da raunaju samo drave koje su
obezbijedile infrastrukturu za brz
prenos podataka koristei internet.
Ciljnu grupu korisnika predstavljaju
svi graani i privreda, kojima treba
omoguiti dostupnost irokopo-
jasnog pristupa internetu, kako u
poslovanju tako i u svakodnevnom
ivotu, nezavisno od njihove loka-
cije, stepena obrazovanja, starosti
ili interesa koje imaju. Navedeno
podrazumijeva veu gustinu iroko-
pojasnih prikljuaka, raspoloivost,
dovoljne brzine i pristupane cijene.
Posebnu panju treba obratiti i na
domainstva u ruralnim podruji-
ma, kojima je potreban irokopoja-
sni pristup kako bi bili u moguno-
sti da koriste usluge informacionog
drutva, u cilju ravnomjernog razvo-
ja svih crnogorskih regija.
Danas sektor telekomunikacija do-
ivljava strukturne promjene i jo se
uvijek bori s nepovezanou nacio-
nalnih trita, nedostatkom regula-
tivne dosljednosti i predvidljivosti u
EU, posebno za radio spektar, kao i
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
sa nedostatkom dovoljnih ulaganja
pogotovo u ruralnim podrujima.
Navedeni problemi su u fokusu ra-
sprava o paketu za jedinstveno tele-
komunikaciono trite.
U podruju fiksnih mrea malo je
prave trine utakmice u podruju
infrastrukture, osim u vrlo gusto na-
seljenim podrujima u kojima su ve
postavljene kablovske mree ili u
podrujima u kojima su lokalne vla-
sti aktivne. Potrebna je jednostav-
nija i razmjernija regulacija u po-
drujima gdje je na regionalnom ili
nacionalnom nivou dolo do trine
utakmice u podruju infrastruktu-
re. Potrebno je podsticati uvoenje
mrea visokog kapaciteta i zadrati
efikasnu trinu utakmicu i odgova-
rajui prihod u odnosu na rizike.
Drave koje uspiju da premoste di-
gitalni jaz, u smislu internet pristu-
pa, esto se srijeu sa novim digital-
nim jazom problemom nejednake
raspodijeljenosti vjetina, zbog ega
su strateki pravci poglavlja ljudski
kapital i e-ukljuenost usmjereni na
eliminisanje ovog rizika u razvoju
digitalnog drutva u Crnoj Gori.
Administracija u sve veoj mjeri po-
staje digitalna, i sve vei broj radnih
mjesta u upravi tie se upravo ICT-
a, odnosno zahtijeva odreeni nivo
ICT vjetina. Do 2014. godine, sve
193 zemlje lanice UN-a, imale su
nacionalne website-ove, od ega je
na 101 portalu graanima bilo omo-
gueno da otvore lini nalog, na 73
da dostave popunjene poreske obra-
sce, na 60 da registruju firmu. Ovom
drutvu pridruila se i Crna Gora
koja e kroz dalji razvoj elektronske
uprave, modernizaciju administra-
cije i otvorene podatke znaajno do-
prinijeti unapreenju kvaliteta ivo-
ta svih graana.
Uspjeno ukljuivanje ICT-a u obra-
zovanje, unapreenje zdravstvenih
usluga kroz ICT, takoe, su prepo-
znati strateki pravci u funkciji po-
veanja drutvenog blagostanja.
Strateki pravci za istraivanje i ino-
vacije u oblasti ICT-a definisani su
sa ciljem poveanja nivoa ulaganja u
I&R u ovoj oblasti.
Vizija
Digitalna Crna Gora - zemlja koja je
prepoznala ekonomski i drutveni
potencijal ICT-a, ostaje vizija razvo-
ja informacionog drutva Crne Gore
do 2020. godine. Prema stanovitu
Evropske komisije ICT sektor pred-
stavlja 2,8 % EU ekonomije, odnosno
ovaj sektor zajedno sa investicijama
u ICT generie rast produktivnosti
od 50 %. Prema podacima Zavoda
za statistiku ICT sektor u Crnoj Gori
ini 4,2 % BDP-a.

Kako bi iskoristili uticaj ICT-a na
ekonomski rast, ovaj sektor pre-
poznat je kao jedan od znaajnih
sektora za razvoj ekonomije zemlje
i za jaanje nacionalne konkuren-
tnosti. U tom kontekstu, vizija je
usmjerena na inkluzivno i razvojno
digitalno drutvo u kojem svi ima-
ju mogunost da kreiraju, pristupe,
stvaraju i razmjenju informacije i
znanje.
Misija
Pravni, organizacioni i tehniki
okvir za razvoj informacionog dru-
tva Crne Gore orjentisan je na tri
komponente:
Infrastrukturu
Informacionu bezbjednost i
E-ekonomiju koja obuhvata
e-poslovanje, e-obrazovanje,
e-zdravstvo, e-ukljuivanje,
e-upravu i istraivanje, ino-
vacije i razvoj u oblasti ICT-a,
Sa ciljem da se realizacijom strate-
kih pravaca razvoja obezbijedi rast
ICT sektora, osigura vea primjena
ICT-a u drugim sektorima i osigura
ekonomski rast.
Strateki prioriteti
Strategija razvoja informacionog
drutva Crne Gore do 2020. godine
identifikovala je strateke pravce
13
razvoja sa kljunim indikatorima
uspjeha.
Kljuni indikatori uspjeha (KIU)
predstavljaju vane kriterijume
kojima se moe mjeriti ostvareni
napredak u okviru definisanih pra-
vaca razvoja. Pored kvalitativnih i
kvantitativnih indikatora, razliku-
jemo i izlazne indikatore uspjeha
koji uglavnom mjere ostvarenje
planiranih aktivnosti, a koje e biti
obuhvaene akcionim planovima za
implementaciju Strategije.
Definisanje indikatora u fazi dono-
enja Strategije omogucavaju efika-
san monitoring progresa ostvarenja
stratekih ciljeva tokom njihove im-
plementacije. Oni se, takoe, mogu
koristiti u evaluaciji i reviziji ciljeva
tokom ivotnog ciklusa Strategije.
Iz grupe stratekih pravaca razvoja
identifikovani su strateki priorite-
ti na koje e u toku implementacije
Strategije biti stavljen poseban fo-
kus.
U tom kontekstu strateki prioriteti
obuhvataju sljedee ciljeve:
Dostupnost irokopojasnog pristu-
pa:
osnovni irokopojasni pri-
stup pokrivenost: 100%
stanovnitva do 2018. godine,
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
brzi irokopojasni pristup
(30 Mbit/s ili vie) pokri-
venost: 100% stanovnitva
do 2020. godine.
Jaka organizaciona infrastruktura
za prevenciju i suzbijanje incidenata
na internetu:
Ojaani kapaciteti Nacional-
nog CIRT tima za zatitu, pre-
venciju i suzbijanje incide-
nata na internetu tako da do
2020. godine tim okuplja 20
strunjaka.
Unapreenje strukture lokal-
nih CIRT timova.
Rast osnovnih i naprednih digitalnih
vjetina:
procenat ICT diplomaca u
ukupnom broju diplomaca
treba da iznosi 10 % do 2020.
godine i
broj izdatih ECDL certifikata
treba do 2020. godine da do-
stigne brojku od 15.000.
U oblasti e-poslovanja cilj je da ue-
e ICT-a u BDP-u dostigne 6 % to
e se odraziti na ekonomski rast
i otvaranje novih radnih mjesta u
drugim sektorima, odnosno da udio
e-trgovine u ukupnoj trgovini iznosi
1.5 % .
U dijelu e-obrazovanja fokus je dat
na bolji odnos raunar-uenik kao
i na ICT vjetine nastavnog kadra
tako da:
Odnos raunar - uenik do
2020. godine bude 1 : 10 od-
nosno da
Procenat obuenih nastavni-
ka za rad na raunaru ini 30
% ukupnog nastavnog kadra,
a da procenat obuenih na-
stavnika iz oblasti informaci-
one bezbjednosti bude 20 %
ukupnog broja nastavnika.
Kada je u pitanju e-zdravstvo broj
izdatih e-recepata i e-uputa u uku-
pnom broju recepata odnosno uputa
treba da dostigne procenat od 60 %,
dok on-line zakazani pregledi treba
da zauzmu primat u odnosu na kla-
sino zakazivanje i da ine procenat
od 70 % ukupnog broja zakazanih
pregleda.
Eliminacija digitalnog jaza na rela-
ciji urbano-ruralno, digitalnog jaza
zasnovanog na prihodu kao i onog
zasnovanog na drutveno-demo-
grafsim karakteristikama stanovni-
tva u prioritet je programa e-uklju-
ivanje.
Orjentacija ka daljem razvoju ele-
ktronske uprave u Crnoj Gori treba
da doprinese rastu broja korisnika
administracije koji se opredjeljuju
za elektronsku komunikaciju tako
da procenat graana koji koriste e-
 15
usluge do 2020. godine treba da iz-
nosi 50 %, odnosno procenat prav-
nih lica koja koriste e-usluge 30 %.

Nauno istraivake ustanove iz

oblasti ICT-a u ukupnom broju licen-
ciranih ustanova treba da dostignu
procenat od 30 %, to e imati po-
zitivan efekat i na poveanje izdva-
janja za istraivanja u ovoj oblasti u
ukupnom izdvajanju za istraivanje
i inovacije.
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

INFRASTRUKTURA
ZA IROKOPOJASNI
PRISTUP
3

Drutvo u cijelini se sve vie oslanja
na korienje elektronskih komuni-
kacionih usluga i usluga informaci-
onog drutva. Visokokvalitetna digi-
talna infrastruktura osnov je gotovo
svih sektora modernog i inovativ-
nog drutva. Digitalno drutvo, koje
prua odrive ekonomske i drutve-
ne prednosti, zasnovane na savre-
menim mrenim uslugama i brzim
internet vezama je u vrhu stratekih
prioriteta razvijenih ekonomija.
Uvoenje novih ICT i savremenih
usluga za koje su potrebne velike
brzine prenosa podataka nezamisli-
vo je bez razvijenog irokopojasnog
pristupa internetu i izgraene odgo-
varajue infrastrukture. Razvoj i iz-
gradnja savremenih elektronskih ko-
munikacionih mrea, efikasno kori-
enje radio-frekvencijskog spektra,
geografska i ekonomska dostupnost
irokopojasnog pristupa je cilj u
funkciji razvoja digitalne Crne Gore.
Evropski
kontekst
Digitalna agenda za Evropu je, kao
jedan od prioriteta, postavila i-
renje brzog i ultra-brzog pristupa
internetu, te korienje prednosti
jedinstvenog digitalnog trita za
domainstva i poslovni sektor. U
podruju razvoja irokopojasnog
pristupa na nivou Evropske unije
Digitalna agenda za Evropu donijela
17
je konkretne mjere i ciljeve i prepo-
ruene rokove za ispunjavanje tih
ciljeva.
Osnovni ciljevi za unapreenje iro-
kopojasnog pristupa internetu su:
osnovni pristup pokrive-
nost: 100% stanovnitva EU
do 2013. godine,
brzi pristup (30 Mbit/s ili
vie) pokrivenost: 100%
stanovnitva EU do 2020. go-
dine,
ultra-brzi pristup (100 Mbit
/s ili vie) korienje: 50%
domainstava EU do 2020.
godine.
Drave lanice Evropske unije su
donijele nacionalne planove i stra-
tegije razvoja irokopojasnog pri-
stupa, koji se razlikuju od lanice
do lanice. Dostupnost irokopoja-
snog pristupa putem fiksne mree
je najvea u dravama koje imaju
dobro razvijenu xDSL infrastruktu-
ru i iznosi vie od 90%. Posljednijh
godina dostupnost irokopojasnog
pristupa internetu putem xDSL nije
se znaajno mijenjala, jer su drave
Evropske unije fokusirane na razvoj
NGA infrastrukture (VDSL, DOCSIS
3, FTTP) i beinih tehnologija. Do-
stupnost NGA infrastrukture u ze-
mljama lanicama Evropske unije
iznosi 68%.
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
Prosjena penetracija irokopoja-
snih prikljuaka u Evropskoj uniji je
31,1%. Uee pojedinanih tehno-
logija u ukupnom broju prikljuaka
irokopojasnog pristupa internetu
putem fiksne mree je:
Udio irokopojasnog pristu-
pa internetu putem xDSL
(ukljuujui i VDSL) iznosi
70% (kree se od 100% u
Grkoj do 15% u Bugarskoj),
Udio irokopojasnog pristu-
pa internetu putem KDSa
(ukljuujui i DOCSIS 3) iz-
nosi 18% (kree se od 51% u
Belgiji do 0% u Grkoj i Itali-
ji),
Udio FTTH/B je 8% (kree
se od 58% u Letoniji do 0% u
Grkoj i Malti),
Udio ostalih tehnologija pri-
stupa iznosi 4%.
Prosjena dostupnost LTE tehnolo-
gije u zemljama lanicama Evropske
unije iznosi 79% (kree se od 100%
u vedskoj do 0% u Kipru). Uzi-
majui u obzir sve aktivne korisni-
ke, odnosno one koji internetu pri-
stupaju i putem pametnih telefona i
data SIM kartica, penetracija usluge
irokopojasnog pristupa internetu
putem mobine mree u Evropskoj
uniji iznosi 71,6%.
Uvaavajui potrebe operatora mo-
bilnih elektronskih komunikacionih
usluga za dodatnim radio-frekven-
cijskim resursima veina zemalja
Evropske unije je izvrila dodje-
lu radio frekvencija iz opsega 800
MHz. Takoe, pitanje oslobaanja
opsega 694-790 MHz (700 MHz), a
sve u cilju njegove bre valorizacije
za mobilne komunikacione mree,
je aktuelno u itavoj Evropi. Neko-
liko zemalja Evropske unije je ve
izvrilo i dodjelu radio frekvencija
iz opsega 700 MHz operatorima mo-
bilnih komunikacionih mrea.
Nacionalni
kontekst
Prema popisu iz 2011. godine u Cr-
noj Gori ivi 620.029 stanovnika i
ima 192.242 domainstava. Prema
karakteristikama naseljenosti Crna
Gora je preteno ruralna drava, s
prosjenom gustinom naseljenosti
od 44,9 stanovnika po km2. Teritori-
jalno je podijeljena na 23 optine sa
1256 naselja od kojih je 40 urbanog
tipa. Vei dio stanovnitva koncen-
trisan je u urbanim podrujima gdje
ivi 64% stanovnitva.
Osnovne karakteristike dosadanjeg
razvoja irokopojasnih mrea su:
kasni poetak razvoja tri-
ta irokopojasnog pristupa
(ADSL: 2005. godine, KDS:
2007 godine, WiMAX: 2008,

FTTx: 2011 godine, satelitski
pristup: 2012. godine),
nia penetracija prikljuaka
irokopojasnog pristupa in-
ternetu od prosjeka Evrop-
ske unije,
ADSL tehnologija ima najvee
uee u irokopojasnim pri-
kljucima 63%, ali je u poslje-
dnih pet godina njihovo ue-
e u padu,
rast broja instaliranih i uklju-
enih FTTH/B prikljuaka
i njihovo trenutno uee u
aktivnim irokopojasnim pri-
kljucima je 9,3%,
rast udjela irokopojasnih
prikljuaka putem KDSa i
sada iznosi 21,2%,
udio ostalih tehnologija u
ukupnom broju irokopoja-
snih prikljuaka je 6,5%;
postojanje infrastrukturne
konkurencije u irokopoja-
snom pristupu prisutno je
samo u urbanim sredinama,
dobra pokrivenost stanovni-
tva signalom 3G mobilnih
mrea i poveanje pokrive-
nosti sa LTE.
Karakteristike dosadanjeg razvoja
infrastrukture irokopojasnog pri-
stupa internetu putem NGA tehno-
logija su:
19
znaajne investicije u FTTH
mree u dijelovima urbanih
sredina;
investicije u naprednu infra-
strukturu KDS-a (HFC, DO-
CSIS 3.0) do skoro su uglav-
nom bile usmjerene na djelo-
ve najveih urbanih sredina,
ali su u posljednjem periodu
usmjerene i na suburbana
podruja;
neprepoznavanje znaaja br-
zog razvoja fiksnih NGA mre-
a i irokopojasnih mobilnih
mrea od strane pojedinih
lokalnih samouprava, kroz
adekvatno planiranje i izda-
vanje neophodnih dozvola za
njihovo graenje.
Infrastruktura fiksnih elektronskih
komunikacionih mrea
Operatori su razvili sopstvene tran-
sportne mree, koje koriste u cilju
povezivanja razliitih elemenata u
svojim mreama. Transportni dio
mrea operatora (eng. backbone)
je baziran na SDH, DWDM i MPLS
tehnologijama i sistemima prenosa
koji su realizovani preko kablova sa
optikim vlaknima i radio relejnih
veza kao fizikih medijuma za pre-
nos signala. Za realizaciju sistema
prenosa operatori djelimino kori-
ste i optika vlakna zakupljena kod
infrastrukturnih operatora.
Pristupni dio fiksnih mrea u Crnoj
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
Gori je jo uvijek u najveoj mjeri
baziran na telekomunikacionim ka-
blovima sa bakarnim paricama, ali
se koriste i koaksijalni kablovi, ka-
blovi sa optikim vlaknima, fiksni
beini pristupni sistemi (WiMAX,
RLAN itd.). U posljednjih pet godina
poveava se broj prikljuaka pristu-
pnih mrea baziranih na optikim
vlaknima (FTTx), koji mijenjaju
prikljuke realizovane sa bakarnim
paricama i koaksijalnim kablovima.
Najvei operatori su implementira-
li IMS (IP Multimedia Subsystem)
platformu i izvrili potpunu migra-
ciju svojih korisnika na nju.
Fiksni prikljuci bazirani na teleko-
munikacionim kablovima sa bakar-
nim paricama dostupni su u svim
optinama u Crnoj Gori, u svim ur-
banim, suburbanim i djelimino ru-
ralnim podrujima. Trenutno 70%
domainstava u Crnoj Gori ima rea-
lizovan prikljuak na ovaj nain. Ak-
tivno je 93.000 ADSL prikljuaka. Za
pristup internetu se koristi 64.400
ADSL prikljuaka.
Kablovski distributivni sistemi- KDS
kroz implementaciju DOCSIS 3.0
standarda, pored distribucije AVM
sadraja omoguavaju i pruanje pristupa internetu (ADSL, FTTH/B,
usluga pristupa internetu i telefoni-
je. U prethodnom periodu klasini
KDS sa koaksijalnim kablovima za-
mjenjuju se sa HFC mreama. Pri-
kljuci preko KDS-a dostupni su u
13 optina, u gradskim podrujima
u kojima ivi 59% stanovnika Crne
Gore. Aktivno je 31.400 prikljuaka
preko KDS mrea. Za pristup inter-
netu se koristi 19.800 prikljuaka
preko KDS mrea.
Posljednjih godina intenziviran je
razvoj pristupnih mrea zasnovanih
na kablovima sa optikim vlaknima
(FTTH/B). Prikljuci sa optikim
vlaknima su dostupni krajnjim ko-
risnicima u 10 optina, u urbanim
podrujima u kojima ivi 54% sta-
novnika Crne Gore. Instalirano je
oko 51.000 FTTH prikljuaka, odno-
sno 26% domainstava u Crnoj Gori
ima mogunost za ukljuenje FTTH
prikljuka. Aktivno je 13.700 FTTH
prikljuaka. Za pristup internetu se
koristi 10.600 FTTH prikljuaka.
Ukupan broj aktivnih fiksnih iro-
kopojasnih prikljuaka, nezavisno
od toga koja se usluga prua preko
njih iznosi 147.800. Penetracija fi-
ksnih irokopojasnih prikljuaka u
odnosu na broj domainstava iznosi
77%. Za pristup internetu koristi se
102.400 irokopojasnih prikljuaka.
Penetracija fiksnog irokopojasnog
KDS-HFC, WiMAX i dr) iznosi 16,5%
u odnosu na broj stanovnika, od-
nosno 53,3% u odnosu na broj do-
mainstava. Pored poveanja broja

korisnika fiksnog irokopojasnog
pristupa internetu, dolo je i do pro-
mjena u strukturi korisnika prema
tehnologijama pristupa. Najvee
promjene su se desile kod uea
KDS-a, ADSL i FTTH prikljuaka. Za
posljednjih pet godina uee KDS-a
je sa 4% poraslo na 19,3%, uee
ADSL prikljuaka je sa 78% palo na
62,9 %, dok je uee FTTH priklju-
aka sa 1% poraslo na 10,3%. .
Sa razvojem optikih mrea stvo-
reni su uslovi za ponudu pristupa
veim kapacitetima. Tako u ponu-
di operatora imamo pakete preko
optikih prikljuaka ije su brzine
pristupa internetu izmeu 20Mb/s
i 100Mb/, ali se ti paketi jo uvijek
ne koriste u punom obimu. Analiza
fiksnih prikljuaka po brzinama pri-
stupa internetu pokazuje slijedee:
23,6 % korisnika koristi pa-
kete brzine pristupa manje
od 2Mb/s,
62,7 % korisnika koristi pa-
kete brzine pristupa 2Mb/s,
ali manje od 10Mb/s,
10,1 % korisnika koristi pake-
te brzine pristupa 10Mb/s,
ali manje od 30Mb/s,
3,6 % korisnika koristi pake-
te brzine pristupa 30Mb/s.
21
Infrastruktura mobilnih
elektronskih komunikacionih mrea
Mobilne elektronske komunikaci-
one usluge u Crnoj Gori pruaju se
posredstvom tri zemaljske mobilne
komunikacione mree. Sve tri mree
su zasnovane na harmonizovanim
standardima druge generacije (GSM,
ukljuujui i njegova unapree-
nja GPRS i EDGE), tree generacije
(UMTS, ukljuujui HSDPA i HSPA+)
i etvrte generacije (4G, tj. LTE teh-
nologije (Long Term Evolution).
Prenosni djelovi mrea su jo uvjek
veim dijelom zasnovani na mikro-
talasnim radio-relejnim vezama,
a u manjem obimu na prenosu po
optikim vlaknima. Sva tri mobilna
operatora izvrila su migraciju pre-
nosnih mrea ka IP prenosu.
Radio pristupni dio GSM/DCS1800
mrea realizovan je u opsezima 900
MHz i 1800 MHz, dok je pristupni
dio UMTS mrea realizovan u op-
sezima 900 MHz i 2 GHz. Bezuslov-
ni refarming spektra, doveo je do
implementacije UMTS tehnologije u
opsegu 900 MHz i LTE tehnologije u
opsegu 1800 MHz. Pokrivenost sta-
novnitva GSM signalom je oko 99%.
Pokrivenost teritorije GSM signalom
obuhvata sve naseljene oblasti, glav-
ne saobraajnice i turistike centre i
iznosi preko 90% ukupne teritorije
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
Crne Gore. Signalom UMTS mrea
pokrivena su sva urbana naselja i
znaajan dio suburbanih i rural-
nih oblasti. Pokrivenost signalom
UMTS, u zavisnosti od operatora, je
od 90%-97% stanovnitva. LTE si-
gnal je preko mrea dva operatora
dostupan u gradskim podrujima.
Stepen pokrivenosti stanovnitva
signalom LTE mree je od 45% do
65%, u zavisnosti od operatora.
Broj korisnika mobilnih usluga koji
su pristupili internetu je 326.006,
odnosno penetracija usluge iroko-
pojasnog pristupa internetu putem
mobilne mree u Crnoj Gori iznosi
52,6%. Korisnici jo uvijek pristup
internetu preko mobilne mree ne
posmatraju kao substitutivnu uslu-
gu pristupu putem fiksne mree, ali
e se substitutivnost poveavati u
skladu s tehnolokim napretkom i
veom dostupnou LTE tehnologi-
je.
Meunarodni internet link
Direktnu vezu sa nadprovajderima
pristupa internetu u inostranstvu
ostvarilo je 6 operatora. Ukupan
kapacitet meunarodnog internet
linka na kraju 2015. godine iznosio
je 41 Gb/s. U odnosu na prethodnu
godinu ukupan kapacitet meuna-
rodnih internet linkova je povean
za 43%.
Taka razmjene internet saobraaja
u Crnoj Gori (MIXP)
Taka razmjene internet saobraaja
u Crnoj Gori (Montenegro Internet
Exchange Point-MIXP) uspostavlje-
na je 2015. godine. Oekuje se da e
uspostavljanje MIXP podstai razvoj
interneta u Crnoj Gori, sniziti cijene
usluge pristupa internetu, rastere-
titi meunarodne internet linkove,
poboljati kvalitet usluge pristupa
internetu i sigurnost komunikacija.
Prelazak na Internet protokol
verzija 6 (IPv6)
Za prevazilaenje problema nedo-
statka internet adresa razvijen je
internet protokol nove generacije,
poznatiji kao IPv6. Prednosti novog
protokla su, pored proirenja adre-
snog prostora, poveana efikasnost,
sigurnost i mogunost implementa-
cija savremenih IoT rjeenja. Ovaj
protokol je preduslov za razvoj bu-
duih internet servisa i osnov za
ukljuivanje u globalno elektronsko
trite.
Imajui u vidu porast broja kori-
snika elektronskih komunikacionih
usluga, da elektronske komunika-
cione usluge operatori skoro u po-
tpunosti baziraju na IP platforma-
ma, sljedei logian korak u razvoju
elektronskih komunikacionih mre-
a i usluga je implementacija IPv6

protokola. Zbog toga je potrebno
pripremiti plan migracije na pro-
tokol IPv6, u skladu s standardima,
odlukama i preporukama nadlenih
evropskih i meunarodnih tijela.
Radio-frekvencijski spektar
Planom namjene radio-frekvencij-
skog spektra u Crnoj Gori za reali-
zaciju radio pristupnog dijela javnih
mobilnih elektronskih komunika-
cionih mrea je opredijeljeno ne-
koliko radio-frekvencijskih opsega,
ali se zahtjevi za dodatnim radio-
frekvencijskim resursima od stra-
ne operatora koji pruaju mobilne
elektronske komunikacione usluge
stalno poveavaju. Kroz valorizaciju
slobodnih i oslobaanje dodatnih
frekvencijskih opsega obezbjeuju
se potrebni radio-frekvencijski re-
sursi za razvoj beinih mrea.
Nakon okonanja procesa prelaska
sa analognih na digitalne zemaljske
radio-difuzne sisteme u Crnoj Gori
(jun 2015. godine), opseg 800 MHz
je postao slobodan za implementa-
ciju TRA-ECS sistema, to je sluaj i
sa opsegom 2,6 GHz. Potrebno je u
to kraem roku zavriti dodjelu op-
sega 800 MHz, pri emu najvaniji
cilj dodjele ovog opsega za imple-
mentaciju LTE mobilnih mrea tre-
ba da bude poveanje dostupnosti
irokopojasnog pristupa.
23
Trenutno nekoliko radio-frekven-
cijskih opsega nije valorizovano na
pravi nain, a mogli bi se upotrijebiti
za dalje poveanje dostupnosti iro-
kopojasnog pristupa.
Strateki pravci razvoja
U smislu ove Strategije, brzina pre-
nosa podataka koja e se smatrati
osnovnim irokopojasnim pristu-
pom definie se u zavisnosti od vrste
pristupne mree na sljedei nain:
Fiksni irokopojasni pristup
obuhvata pristup brizinom
od minimalno 2 Mb/s u do-
wnload-u.
Mobilni irokopojasni pri-
stup obuhvata pristup koji se
ostvaruje minimalno tehno-
logijom 3G, odnosno UMTS.
Brzina prenosa podataka
koja e se smatrati brzim i-
rokopojasnim pristupom de-
finie se kao irokopojasni
pristup brzine 30 Mb/s ili
vie.
Brzina prenosa podataka
koja e se smatrati ultra br-
zim irokopojasnim pristu-
pom definie se kao brzina
100 Mb/s ili vie.
Kao jedan od osnovnih preduslova
za dalji drutveni i privredni razvoj
Crne Gore, odnosno tranziciju pre-
ma digitalnom drutvu, potrebno je
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
obezbijediti dostupnost irokopoja-
snog pristupa na sljedei nain:
osnovni irokopojasni pri-
stup pokrivenost: 100%
stanovnitva do 2018. godine,
brzi irokopojasni pristup
(30 Mbit/s ili vie) pokri-
venost: 100% stanovnitva
do 2020. godine,
ultra-brzi irokopojasni pri-
stup (100 Mbit/s ili vie)
korienje: 50% domainsta-
va do 2020. godine.
Potrebno je izgraditi elektronske
komunikacione mree koje e omo-
guiti irokopojasni pristup velikim
brzinama. Transportni dio tih mrea
treba da, u najveoj moguoj mjeri,
bude realizovan preko kablova sa
optikim vlaknima. Za obezbjeenje
irokopojasnog pristupa treba kori-
stiti sve raspoloive tehnologije. Pri
tome treba imati u vidu da ni jedna
tehnologija ne moe samostalno da
obezbijedi dostupnost irokopoja-
snih usluga za sve stanovnike. Kako
bi se osigurala pokrivenost stanov-
nitva irokopojasnim pristupom uz
razumne finansijske trokove, po-
trebno je implementirati optimalnu
kombinaciju tehnologija za razliite
geodemografske uslove, ali posebno
potspjeivati izgradnju NGA mrea
(FTTx, DOCSIC 3.x) i razvoj mobilnih
mrea etvrte generacije (LTE).
Da bi se omoguio znaajan kvali-
tativni iskorak u dostupnosti iro-
kopojasnog interneta velikih brzi-
na potrebno je poveati ulaganja u
NGA mree i proiriti NGA mree na
suburbana i djelimino na ruralna
podruja. U tom kontekstu poseban
znaaj ima razvoj NGA kablovskih
mrea baziranih na FTTx i DOCSIS
3.x. Takoe, sa primjenom novih
metoda/tehnologija za poveanje
brzina pristupa, zbog svoje raspro-
stranjenosti u pristupnoj infrastruk-
turi, bakarna parica jo dugo moe
biti vaan medij za pruanje iroko-
pojasnih usluga.
Potrebno je stvoriti uslove za ne-
smetanu izgradnju savremenih ele-
ktronskih komunikacionih mrea,
kroz podsticanje investicija, ade-
kvatno planiranje, pojednostavlje-
nje administrativnih procedura za
pribavljanje potrebnih dozvola i
saglasnosti za izgradnju elektron-
skih komunikacionih mrea i obez-
bjeenje potrebnih resursa radio
frekvencija za razvoj elektronskih
komunikacionih mrea. Takoe je
potrebno stvoriti uslove za sma-
njenje trokova za izgradnju NGA
mrea, kroz obezbjeenje zajedni-
kog korienja postojee elektron-
ske komunikacione infrastrukture,
dostupnost informacija o elektron-
skoj komunikacionoj infrastrukturi
(katastar vodova, baza elektronske

komunikacione infrastrukture, ma-
piranje dostupnosti irokopojasnog
pristupa i brzina irokopojasnog
pristupa) i javnim graevinskim ra-
dovima (jedinstvena informaciona
taka o javnim radovima), koordi-
naciju radova i izgradnju instalacije
u objektima koja omoguava brzi i
ultrabrzi pristup internetu.
Naelo tehnoloke neutralnosti i
stvaranje mogunosti za implemen-
taciju svih postojeih tehnologija
mrea za pristup nove generacije
(NGA), kao i NGA tehnologija koje
e se tek pojaviti, je pravac koji tre-
ba slijediti, uz korienje benefita i
fiksnih i mobilnih elektronskih ko-
munikacionih mrea.
Izgradnja NGA mrea, zbog geo-
demografskih karakteristika Crne
Gore, zahtijeva znatne investicije.
Zbog toga izgradnja NGA mrea iz-
van gradskih sredita nije isplativa
za operatore po uobiajenim tri-
nim uslovima, pa je za izgradnju
NGA mrea u suburbanim, a poseb-
no u ruralnim podrujima potrebno
preduzeti podsticajne mjere.
Ipak i pored pospjeivanja investi-
ranja i preduzimanja podsticajnih
mjera, u pojedinim ruralnim i uda-
ljenim podrujima nikada nee biti
realizovani prikljuci preko fiksnih
kablovskih mrea. Imajui ovo u
25
vidu dalji razvoj radiokomunikacio-
ne infrastrukture je izuzetno vaan.
Razvojem beinih pristupnih mre-
a (fiksnih ili mobilnih), zasnovanih
na modernim, spektralno efikasnim
tehnologijama, moe se relativno
brzo i sa znaajno manjim ulaga-
njima u odnosu na izgradnju kablo-
vske/optike infrastrukture, obez-
bijediti irokopojasni pristup. Ovo
naroito vai za ruralna i slabo na-
seljena podruja gdje je kablovska/
optika infrastruktura po pravilu
slabo razvijena. Pri tome u najveoj
mjeri treba podsticati razvoj mobil-
nih mrea etvrte generacije (LTE).
U tom cilju je potrebno ispitati mo-
gunosti korienja radio-frekven-
cija iz opsega 694-790 MHz, 1452-
1492 MHz, 2300-2400 MHz, 3400-
3600 MHz i 3600-3800 MHz za IMT
sisteme. Uzimajui u obzir odluke
Svjetske konferencije o radiokomu-
nikacijama (WRC-15) i CEPT-a, kao
i opredjeljenje Crne Gore u pogledu
harmonizacije korienja radio-fre-
kvencija sa dravama Evropske uni-
je, potrebno je donijeti odluku da se
i u Crnoj Gori opseg 700 MHz koristi
za potrebe mobilne slube. Imajui
to u vidu potrebno je preduzeti ak-
tivnosti za njegovu dodjelu operato-
rima mobilnih elektronskih komu-
nikacionih usluga.
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
Takoe, neophodno je preduzeti sve
mjere, ukljuujui i izmjene propisa,
da se olaka investiranje u iroki po-
jas. S tim u vezi potrebno je: voditi
rauna da graevinski radovi sis-
tematski obuhvataju potencijalne
investitore; da se razjasne pitanja
prava na prolaz; da se izrade mape
raspoloive pasivne infrastrukture
pogodne za instaliranje kablova i
nadogradnja kunih instalacija.
Pored obezbjeenja infrastrukturne
i geografske dostupnosti irokopo-
jasnog pristupa potrebno je obez-
bijediti i njegovu ekonomsku dostu-
pnost kroz regulaciju cijena samo-
stalnog irokopojasnog pristupa i
irokopojasnog pristupa u vezanim
ponudama, u skladu sa zakonom,
kao i preduzeti mjere za poveanje
korienja interneta. Naime, u slu-
aju da se konkurencija na ovom
tritu pokae kao nedovoljno efika-
sna Agencija za elektronske komu-
nikacije i potansku djelatnost na-
kon sprovoenja zakonom defini-
sanih procedura moe da nametne
i regulatornu mjeru kontrole cijena
operatoru sa znaajnom snagom na
relevantnom tritu.
 27
Strateki indikatori

Trenutno
Indikator 2018 2020
stanje
Dostupnost NGA irokopojasog pristupa
26,5% 60% 100%
Procenat domainstava u podruju dostupnosti NGA (30
Mbit/s)
Penetracija irokopojasnih prikljuaka za domainstva
53,3% 80% 100%
Udio domainstava koja koriste najmanje irokopojasni
pristup (2 Mbit/s)
Zastupljenostirokopojasnih prikljuaka velikih brzina

Udio prikljuaka irokopojasnog pristupa internetu 3,6% 30% 70%

putem fiksne mree velikih brzina (30 Mbit/s) u ukup-
nom broju fiksnih irokopojasnih prikljuaka
Penetracija ultrabrzih irokopojasnih prikljuaka (do
mainstva)
0% 20% 50%
Udio domainstava koja koriste ultrabrzi irokopojasni
pristup ( 100 Mbit/s)
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

INFORMACIONA
BEZBJEDNOST
4

Danas internet potpomognut infor-
macionokomunikacionim tehnolo-
gijama predstavlja vitalan nacional-
ni resurs jedne drave i postaje je-
dan od glavnih pokretaa njenog so-
cio-ekonomskog razvoja. Informaci-
ona i komunikaciona infrastruktura
olakava svakodnevno poslovanje, a
graani sve vie zavise od moguno-
sti koje ona prua u okviru sajber
prostora. U takvim okolnostima,
njegova adekvatna zatita postaje
nacionalni, regionalni i meunaro-
dni izazov.
Integracija ICT-a u obavljanju svako-
dnevnih aktivnosti i poslova postaje
intenzivnija, s tim u vezi prijetnje
po informaciono komunikacionu
infrastrukturu koje mogu da ugroze
dostupnost, privatnost i integritet
istih, takoe, mogu da utiu na funk-
cionisanje drutva u cjelini.
Kako drave i organizacije razvijaju
i implementiraju nove sigurnosne
mehanizme, paralelno se odigrava
proces u kojem sajber kriminalci
pronalaze nove tehnike za njihovo
prevazilaenje. S pretenzijom da
se nae adekvatan i pravovremen
odgovor na savremene prijetnje in-
formacionoj bezbjednosti, potrebno
je proiriti fokus, okvir djelovanja i
fleksibilnost radi suoavanja sa e-
sto neoekivanim visoko rizinim
sigurnosnim dogaajima.
29
Ovaj strateki program stoga je
usmjeren na prepoznavanje i defi-
nisanje kljunih stratekih pravaca
razvoja na planu podizanja ukupnog
nivoa informacione bezbjednosti,
prije svega na nacionalnom nivou,
ne zanemarujui neophodnost regi-
onalne i meunarodne saradnje.
Evropski
kontekst
Strategija sajber bezbjednosti
Evropske unije i Evropska agenda o
bezbjednosti pruaju generalni stra-
teki okvir za EU inicijative iz oblasti
sajber bezbjednosti i sajber krimi-
nala. Strategija sajber bezbjednosti
EU za cilj ima otvoren, bezbjedan i
zatien sajber prostor.
Pored toga povjerenje i bezbjednost
u ICT su kljuni stubovi Strategije je-
dinstvenog digitalnog trita. Jedna
od 16 inicijativa prepoznatih u Stra-
tegiji jeste javno-privatno partner-
stvo koje ima za cilj da ojaa EU saj-
ber bezbjednosnu industriju i prui
korisnicima inovativna i bezbjedna
rjeenja.
U evropskoj Strategiji za sajber bez-
bjednost, koja je usvojena 2013. go-
dine, navodi se da sajber prostor
mora ostati otvoren i slobodan, i
da iste norme, principi i vrijedno-
sti koje EU podrava offline, treba
primijeniti i online. Fundamentalna
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
prava, demokratija i zakon mora-
ju biti zatieni u sajber prostoru.
S toga, sajber prostor mora biti za-
tien od incidenata, malicioznih
aktivnosti i zloupotrebe.
Kako bi se ovo ostvarilo, znaajnu
ulogu treba da imaju vlade, ali i pri-
vatni sektor u ijem je vlasnitvu
veliki dio kritine informatike in-
frastrukture. Samim tim, saradnja
izmeu javnog i privatnog sektora je
krucijalna.
Vizija EU, prikazana u Strategiji saj-
ber bezbjednosti Evropske unije,
definie se kroz pet stratekih prio-
riteta:
Podizanje sajber otpornosti;
Drastino smanjenje sajber
kriminala;
Razvijanje politike za sajber
odbranu i kapaciteta u skladu
sa Zajednikom bezbjedno-
snom i odbrambenom politi-
kom (eng. Common Security
and Defence Policy - CSPD);
Razvijanje industrijskih i teh-
nolokih resursa za sajber bez-
bjednost;
Uspostavljanje koherentne
meunarodne politike saj-
ber prostora Evropske unije
i promovisanje osnovnih vri-
jednosti EU.
Za njihovo ostvarivanje, neophodno
je imati a) zaokruenu legislativu i
precizirane krivine norme, b) for-
mirane i funkcionalne nacionalne
timove za prevenciju i reagovanje
na sajber indicente s adekvatnim
tehnikim, finansijskim i ljudskim
resursima, c) osposobljen privatni
sektor koji ulae potrebna materijal-
na sredstva, i d) komplementarnost
EU i NATO standarda i procedura.
Imajui u vidu prekograninu priro-
du sajber napada, aspekt na koji se
stavlja akcenat jeste i meunarodna
saradnja na polju sajber bezbjedno-
sti. Uspostavljanje koordiniranih
mehanizama prevencije, detekcije,
ublaavanja i odgovora, to omo-
guuje razmjenu informacija i uza-
jamnu pomo izmeu nacionalnih
nadlenih tijela.
Pored gore navedenih aktivnosti,
akcenat se stavlja i na podizanje ni-
voa svijesti kod krajnjih korisnika i
cijelog drutva, kao i na zatitu djece
na internetu.
Nacionalni
kontekst
U proteklom periodu Crna Gora je
kroz legislativu i strateka doku-
menta pratila ono to su glavni stan-
dardi, smjernice i preporuke EU i
NATO-a na planu izgradnje informa-
cione bezbjednosti i adekvatne za-

tite informacione i telekomunika-
cione i druge kritine informatike
infrastrukture.
Strateki cilj Crne Gore je izgradnja
integrisanog, funkcionalnog i efi-
kasnog sajber prostora, u skladu sa
meunarodnim standardima i prin-
cipima. Streteki pravci u ovoj obla-
sti odreeni su u Strategiji sajber
bezbjednosti 2013-2017 godine.
U skladu sa zadatkom da se omogui
rano otkrivanje sajber prijetnji i in-
cidenata i adekvatno reaguje i odgo-
vori na iste formirana je Direkcija za
zatitu od raunarskih i bezbjedno-
snih incidenata na internetu CIRT,
kao organizaciona jedinica u Mini-
starstvu za informaciono drutvo i
telekomunikacije. CIRT predstavlja
centralno tijelo za koordinaciju pre-
vencije i zatite od raunarskih bez-
bjednosnih incidenata na internetu
i drugih rizika bezbjednosti infor-
macionih sistema za podruje Crne
Gore.
CIRT, u skladu sa svojim nadleno-
stima, djeluje:
Preventivno - pruanje kori-
snih informacija i savjeta u
vezi internet sigurnosti.
Reaktivno analiza i obavlja-
nje detaljnih istraga u sluaju
internet incidenata na nacio-
nalnom nivou.
31
U skladu sa preporukama EU Nacio-
nalni CIRT ima funkciju nacionalne
kontakt adrese na polju sajber bez-
bjednosti, a takoe djeluje i kao ko-
ordinaciono tijelo na nacionalnom
nivou.
Pored navedenog, crnogorski na-
cionalni CIRT sprovodi aktivnosti
na planu uspostavljanja i unaprei-
vanja partnerskih odnosa kako na
nacionalnom, tako i na meunaro-
dnom planu, a u cilju bolje i efika-
snije borbe protiv sajber kriminala
i sajber prijetnji. Raunarski sistemi
i korisnici u Crnoj Gori izloeni su
veini sajber prijetnji i napadima
koje pogaaju ostatak svijeta.
U 2015. godini primjetan je porast
broja prijava, koji iznosi 132, a koji
se utrostruio u odnosu na 2014.
Evidentirani su napadi na informa-
tiku infrastrukturu, na servise pro-
vajdera interneta, na preuzimanje
kontrole nad vie naslovnih web
stranica crnogorskih institucija, kao
i na bankarski sektor. Takoe, zabi-
ljeeno je da su napadai preuzeli
kontrolu nad korisnikim profilima
crnogorskih graana na drutvenim
mreama i ostavljali u ime vlasnika
neprimjereni sadraj.
Nacionalni CIRT tim trenutno broji
4 slubenika. Shodno aktivnostima
iz Strategije sajber bezbjednosti
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
Crne Gore 2013-2017. formirano je
29 lokalnih CIRT timova.
Strateki pravci razvoja
Nacionalni Savjet za sajber bezbje-
dnost nakon formiranja imae man-
dat da razmatra bitna pitanja koja se
tiu sajber bezbjednosti. Koordina-
cija u navedenom smislu doprinije-
e unapreenju mjera informacione
bezbjednosti, kroz aktivnu saradnju
i predlaganje aktivnosti CIRT-u na
uspostavljanju sistema zatite od
raunarskih i bezbjednosnih incide-
nata na internetu kao i pomaganje
kod prepoznavanja pravovremenog
odgovora na mogue prijetnje infor-
macionoj infrastrukturi.
Zbog konstantnog rasta broja uslu-
ga koje dravni organi i privatni sek-
tor pruaju putem interneta, kako
graanima tako i drugim pravnim
subjektima, potrebno je definisati
kritinu informatiku infrastruktu-
ru u Crnoj Gori i razviti procedure
zatite. Kritina informatika in-
frastruktura (KII) predstavlja onu
infrastrukturu ije bi kompromito-
vanje izmeu ostalog imalo za po-
sljedicu i gubitak ljudskih ivota,
ogromnu finansijsku tetu (izrae-
nu u odreenom procentu BDP-a),
ili imalo veoma negativan efekat po
ivotnu sredinu. U velikom broju
razvijenih drava regulatornu ulogu
zatite kritine informatike infra-
strukture, a zbog izuzetne bitnosti,
obavlja posebna organizacija ija
je to i jedina funkcija. U Crnoj Gori
kao nosilac ove funkcije odreen
je Nacionalni CIRT, a koji e u cilju
efikasnog obavljanja iste morati da
ima adekvatne kadrovske resurse
na raspolaganju.
Imajui u vidu da e se nadlenosti
CIRT-a, kao krovne organizacije na
polju sajber bezbjednosti na nacio-
nalnom nivou, kao i spektar usluga
i sposobnosti koje treba da posjedu-
je, ostvarivanjem spoljnopolitikih
ciljeva Crne Gore lanstva u EU i
NATO, kontinuirano poveavati i iz-
meu ostalog ukljuivati i zatitu,
definisanje, kao i druge aktivnosti
vezane za kritinu informatiku
infrastrukturu, operacije na nivou
24/7, aktivnosti za smanjenjem
broja incidenata, edukaciju drav-
nih slubenika i graana, preporuka
meunarodnih partnera je da CIRT
tim minimalno mora imati 20 slu-
benika.
Potrebno je dodatno ojaati kapaci-
tete u cilju osavremenjavanja Grupe
za borbu protiv visokotehnolokog
kriminala koju ini predstavnici Mi-
nistarstva za informacino drutvo i
telekomunikacije, Uprave policije,
Agencije za nacionalnu bezbjednost,
a unapreenje tehnikih i kadro-
vskih kapaciteta u Forenzikom

centru je, takoe, zadatak za nare-
dni period.
Imajui u vidu da veliki dio kritine
informatike infrastrukture pripa-
da privatnom sektoru neophodno
je jaati privatno-javno partnerstvo
na ovom polju posebno sa aspekta
definisanja procedure o razmjeni
informacija. Unapreenje saradnje
uspostavie se i kroz formiranje lo-
kalnih CIRT timova kod pravnih i
fizikih lica koja ostvaruju pristup
ili postupaju sa podacima, koji e se
baviti zatitom od raunarskih i bez-
bjednosnih incidenata na internetu i
drugih rizika bezbjednosti tih siste-
ma, i koja e saraivati sa CIRT-om
u primjeni mjera informacione bez-
bjednosti.
Trenutno se program informacione
bezbjednosti izuava kroz trinaest
predmeta na tri Univerziteta u Cr-
noj Gori u okviru osnovnih, specija-
listikih i master studija. U saradnji
sa Ministarstvom prosvjete i Uni-
verzitetima u Crnoj Gori treba apo-
strofirati znaaj ove teme i raditi na
poveanju predmeta iz oblasti saj-
ber bezbjednosti sa ciljem stvaranja
kadrova sa usko specijalizovanim
znanjem iz ove oblasti. Ovo tim pri-
je jer informaciona bezbjednost sve
vie postaje dio opte bezbjednosti
jedne drave.
33
Kako bi se obezbjedilo sigurnije in-
ternet okruenje za stanovnike Crne
Gore neophodno je raditi na eduka-
ciji o znaaju internet bezbjednosti
svih struktura drutva sa fokusom
na edukaciju djece, iz razloga jer
statistika istraivanja pokazuju da
preko 95% djece uzrasta do 15 go-
dina koristi raunar i internet, dok
preko 60 % internet koristi svakog
ili skoro svakog dana. Uzimajui u
obzir da svako peto dijete ima ne-
gativna iskustva prilikom korienja
interneta, a da se trenutno godinje
edukuje oko 12% uenika od estog
do devetog razreda osnovnih kola
o bezbjednom korienju interneta,
mora se raditi na poveanju broja
djece koja e se edukovati o bezbje-
dnom korienju interneta. Takoe,
imajui u vidu injenicu da u sre-
dnjim kolama ne postoji predmet
koji izuava informacionu bezbje-
dnost, potrebno je preduzeti mjere
da se uvede makar jedan predmet
koji e obuhvatiti ovu oblast.
Pored navedenog treba ojaati lini-
je za prijavu nelegalnog sadraja,
raditi na uspostavljanju Centra za
siguran internet u saradnji sa CIRT-
om i meunarodnim organzacijama
INSAFE i INHOPE. Navedeno pod-
razumijeva postojanje linije za pri-
javu nelegalnog sadraja, centra za
organizaciju promotivnih aktivnosti
i aktivnosti na podizanju svijesti o
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

vanosti bezbjednosti na internetu, Takoe, kroz jednogodinju simula-

kao i telefonskih linija za pruanje ciju napada velikih razmjera treba
podrke. jaati kapacitete na nacionalnom
nivou za adekvatan odgovor na saj-
Cilj ovog projekta je centralizacija ber prijetnje i napade.
aktivnosti na polju bezbjednosti na
Internetu, sa posebnim akcentom
na bezbjednost djece. U tu svrhu, na-
dogradie se postojea infrastruktu-
ra koja funkcionie u okviru CIRT-a
kroz liniju za prijavu nelegalnog
web sadraja. Najvaniji segment
ovog projekta predstavlja otvaranje
web portala koji e objediniti sve
prethodno navedene funkcije. Du-
goroni plan je da Centar za siguran
internet okupi znaajan broj partne-
ra, posebno iz NVO sektora, ime e
se obezbijediti njegova odrivost.
 35
Strateki indikatori

Indikator Trenutno stanje 2018. 2020

Jaanje administrativnih 4 10 20
kapaciteta CIRT tima
Lokalni CIRT timovi
udravnim organima i 29 45 60
lokalnim samoupravama
Lokalni CIRT timovi kod 0 20 40
pravnih lica
Edukovano 12% Edukovano 25% Edukovano 40%
Edukacija djece o uenika od estog uenika od estog uenika od estog
bezbjednom korienju do devetog razre- do devetog razre- do devetog razre-
interneta da osnovnih kola da osnovnih kola da osnovnih kola
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

LJUDSKI
KAPITAL
5

injenica je da informaciono-ko-
munikacione tehnologije napredu-
ju ogromnom brzinom i da donose
tehnoloke promjene koje stvaraju
preduslov za budunost u kojoj e
rutinski radni zadaci biti ostavljeni
mainama. Sa ovakvim predikcija-
ma ozbiljno raunaju strunjaci za
oblasti ljudskog kapitala i trita.
Ta injenica zahtijeva raznovrsne
vjetine, kojima se sve izvjesnija au-
tomatizacija radnih zadataka mora
nadopuniti, umjesto onih vjetina
koje ona ini suvinim. Za sada su
obrazovni sistemi bili dosta spori
u odgovoru na ove promjene. Kako
su u pitanju veoma brze promjene,
brzo se mijenjaju i zahtijevane vje-
tine. Sve ovo znai, prema tvrdnja-
ma Svjetske banke, u njihovom ra-
zvojnom izvjetaju za 2016. godinu,
da e radna snaga morati sve ee
da nadopunjava svoje vjetine to-
kom cijele karijere. Ova dinamika se
ve pokazala prisutnom u mnogim
naprednim i tranzicionim zemljama,
ali jednako vai i za zemlje u razvo-
ju, koje moraju biti spremne za no-
vonastale okolnosti.
1
 ESI-digital economy and society indeks je kompozitni indeks koji predstavlja sumu relevantnih
D
indikatora digitalnog napretka Evrope i prati evoluciju drava lanica EU u oblasti digitalne
konkurentnosti
37
Evropski
kontekst
Po DESI1 indikatoru, Ljudski kapi-
tal podrazumijeva dvije dimenzije:
osnovne vjetine i koritenje, kao i
napredne vjetine i razvoj. Dimenzi-
ja Osnovne vjetine i koritenje po-
drazumijeva indikatore o koritenju
interneta od strane pojedinaca, kao i
njihove digitalne vjetine. Dimenzija
Napredne vjetine i razvoj podra-
zumijeva indikatore o zapoljavanju
ICT strunjaka i diplomaca iz oblasti
nauke, tehnologije i matematike.
to se koritenja interneta tie, pre-
ma podacima Evropske komisije,
75% populacije u EU koristi inter-
net barem jednom nedjeljno, dok
veina graana (65%) koristi inter-
net na dnevnoj osnovi. Broj internet
korisnika je u stalnom porastu. Ci-
ljevi iz Digitalne agende o koritenju
interneta su time dostignuti i prije
roka, odnosno 2015. godine. Uko-
liko se ovaj trend nastavi, moe se
oekivati da e do 2024. godine 90%
EU populacije biti redovni internet
korisnici.
Meutim, razlike izmeu evropskih
zemalja u ovom smislu ostaju zna-
ajne najvie stope korienja in-
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
terneta na nedjeljnoj osnovi imaju
Luksemburg, nordijske zemlje, Ho-
landija i Ujedinjeno Kraljevstvo, gdje
se ovaj procenat kree oko 90% i
vie. Na drugoj strani, zemlje se naj-
niom stopom koritenja interneta
tokom nedjelje (Rumunija, Bugar-
ska) suoavaju se sa injenicom da
oko polovine njihove populacije ne
koristi internet tokom nedjelje. Pro-
cenat graana koji ne koriste inter-
net na nivou EU se kree oko 18%.
Najvei napredak u smanjenju ovog
broja ostvaren je u Estoniji, Bugar-
skoj, Poljskoj, na Kipru i u Litvaniji.
Najvee barijere internet pristupu
predstavljaju manjak potrebe za
njim, nedovoljan stepen digitalnih
vjetina i cijene. Na posebnom zna-
aju je posljednjih godina dobio ma-
njak digitalnih vjetina, kao inilac
koji utie na koritenje interneta u
velikoj mjeri. U 2014. godini, 40%
EU populacije nije posjedovao do-
voljan nivo digitalnih vjetina, dok
22% stanovnika ne posjeduje digi-
talne vjetine uopte. Posljednja ci-
fra varira od 5% u Luksemburgu,
do 45% u Bugarskoj i 46% u Rumu-
niji. U osam zemalja (Portugal, Polj-
ska, Hrvatska, Kipar, Italija, panija,
Bugarska, Rumunija) oko 30% i vie
stanovnitva ne posjeduje digitalne
vjetine uopte. U Italiji ak 18 mili-
ona graana ne posjeduje digitalne
vjetine.
U 2014. godini, 32% EU radne snage
nije posjedovalo dovoljan nivo digi-
talnih vjetina, dok 13% nije pos-
jedovalo digitalne vjetine uopte.
Dok su u nekim zemljama, poput
Poljske, Italije, Kipra, stope radne
snage koja posjeduje digitalnu vje-
tine oko 20% i vie, u Rumuniji i
Bugarskoj vie od treine radne sna-
ge ne posjeduje digitalne vjetine.
Ukoliko se tom procentu doda ona
radna snaga koja posjeduje samo
nizak nivo digitalnih vjetina, dola-
zimo do prosjeka od 32% na nivou
cijele EU radne snage koja se moe
smatrati nedovoljno informatiki
pismenom. U Bugarskoj i Rumuniji
je ovaj procenat u tom sluaju 61%,
odnosno 77%, to ini veinu radne
snage.
to se tie zapoljavanja ICT stru-
njaka, ovaj procenat je u EU pora-
stao za 4% tokom posljednje dece-
nije. Najvei rast dogodio se u Nje-
makoj, Ujedinjenom Kraljevstvu,
Francuskoj. Meutim, on je bio zna-
ajan i u manjim zemljama.
Uprkos tome, EU se suoava sa pro-
blemom rastueg deficita ICT profe-
sionalaca, za koji se predvia da e
iznositi ak 825000 praznih radnih
mjesta do 2020. godine. Trenutno
najvei jaz izmeu ponude i potra-
nje ICT profesionalaca na tritu
rada primijeen je u Njemakoj.

Meutim, predvia se da e ovaj jaz
biti sve vei i u Ujedinjenom Kralje-
vstvu i Italiji, i to u najveoj mjeri
zahvaljujui nedovoljnom broju ICT
diplomaca.
Nacionalni
kontekst
Prema istraivanju Zavoda za stati-
stiku iz oktobra 2015. godine proce-
nat lica koja su u posljednja tri mje-
seca koristila raunar iznosi 67.2%,
dok procenat onih koji nikada nijesu
koristili raunar iznosi 26.1%. to
se tie korienja interneta, 68.1%
lica je izjavilo da je koristilo inter-
net u poslednja tri mjeseca, od kojih
je 79.9% koristilo internet svakoga
dana ili skoro svakog dana, a 17.1%
je koristilo internet najmanje je-
dnom nedjeljno.
Meu graanima koji su koristi-
li internet u naznaenom periodu
90.6% lica starosne dobi izmeu 16
i 24 koriste internet svakog ili skoro
svakog dana. Meu razlozima za ne-
korienje interneta najvie ispita-
nika je odgovorilo da nema potrebu
za internetom (45%), dok je 27%
istaklo nedostatak vjetina kao ra-
zlog, 24.7% cijene interneta, 27.3%
cijene opreme.
to se osnovnih i naprednih digi-
talnih vjetina tie do kraja marta
2016. godine ukupno 8.290 graana
39
Crne Gore je zapoelo sertifikaciju
informatikih znanja i vjetina po
ECDL standardu dok je 7.721 graa-
nin Crne Gore stekao ECDL certifi-
kat. Kroz projekat Uvoenje ECDL
standarda u obrazovni sistem, koji
je zavren u junu 2014. godine osno-
vani su ovlaeni ECDL test centri u
Ispitnom centru Crne Gore i Upravi
za kadrove Crne Gore koji preuzi-
maju ulogu centara za ECDL obuke
i sertifikacije u obrazovnom siste-
mu, odnosno u dravnoj upravi Crne
Gore.
Prema istraivanju o upotrebi infor-
maciono-komunikacionih tehnolo-
gija u preduzeima u 2015. godini
koje je sproveo Monstat, od predu-
zea koja koriste raunar u svom po-
slovanju, 38,5% je odgovorilo da za-
poljava ICT/IT strunjake koji ima-
ju sposobnost da razvijaju, odrava-
ju, upravljaju ICT ili IT sistemima i
aplikacijama, to predstavlja rast od
0,8% u odnosu na 2014. godinu.
Prema ciljevima Strategije razvoja
informacionog drutva 2012-2016.
godine, broj ICT diplomaca trebalo
je da poraste na 25% od ukupnog
broja diplomaca do 2014. godine
odnosno 30% do 2016. godine. Ovaj
zadatak nije realizovan budui da
je u periodu 2011-2015. godine, na
crnogorskim univerzitetima diplo-
miralo 14490 studenata, od ega
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
1208 studenata na studijskim pro-
gramima vezanim za ICT, to je 8.3%
u prosjeku za ovaj period.
Sve gore navedeno potvruje, kao
i EU, ogroman deficit ICT vjetina
u Crnoj Gori, kako naprednih tako
i osnovnih vjetina. Ono to se, ta-
koe, namee kao zakljuak jeste da
se sa postojeim obrazovnim siste-
mom i programima (formalnim i ne-
formalnim) ovaj deficit nee ublai-
ti u godinama koje dolaze.
Strateki pravci razvoja
Tehnoloka revolucija je koncept
neformalnog obrazovanja i cjeloi-
votnog uenja pretvorila u nasunu
ljudsku potrebu. Dinamian razvoj
tehnologija utiu na to da znanja
brzo zastarijevaju. tavie, kao po-
sljedica brzih promjena u tehnologi-
jama, mobilnosti radne snage i zah-
tjeva trita karijera svakog poje-
dinca e se promijeniti i do pet puta
u toku radnog vijeka. U tom kon-
tekstu, namee se zakljuak da je
profesionalni razvoj potreban kako
zbog zadravanja postojee pozicije
tako i zbog poveanja konkurentske
pozicije pojedinaca na tritu rada.
Dakle, tradicionalni koncept karije-
re u digitalnom dobu postaje pro-
lost. Prema nekim istraivanjima
kompetencije koje radnik stekne to-
kom sedmogodinjeg rada vie nee
koristiti u poslu ve e morati savla-
dati potpuno nove kompetencije.
Polazei od navedenih okolnosti
podsticanje na vee korienje inter-
neta od strane svih struktura dru-
tva i sticanje digitalnih kompeten-
cija moraju biti jedan od stratekih
pravaca razvoja, dok druga aktivnost
mora biti usmjerena na stvaranje to
veeg broja ICT strunjaka. Takoe,
snage treba usmjeriti i na eliminisa-
nje digitalnog jaza izmeu genera-
cija imajui u vidu da znaajan broj
radno aktivnog stanovnitva u Crnoj
Gori nedovoljno koristi moderne
tehnologije. Akcenat treba staviti i
na podsticanje ena da se edukuju i
grade karijeru u ICT-u jer prema is-
traivanjima Evroske komisije ene
ine manje od 30 % radne snage u
ICT-u, a ima ih svega 19 % ICT mena-
dera. Kada su nae prilike u pitanju,
rezultati Monstatovog istraivanja o
Upotrebi informaciono-komunika-
cionih tehnologija u Crnoj Gori uka-
zuju da 30,7% ena nikada nije kori-
stilo raunar to je jedan od razloga
za ciljanu kampanju na podizanju
svijesti ena o znaaju digitalanih
kompetencija.
Jaanje ljudskih resursa za razvoj i
primjenu ICT-a predstavlja izazov
svih segmenata drutva, a poseb-
no obrazovnog sistema koji mora
da generie znanja i vjetine koje u
digitalnoj ekonomiji mogu podrati
 41
projekat stvaranja Digitalne Crne U cilju adekvatnog praenja nivoa
Gore, kao direkne investicije u ja- digitalne pismenosti u zemlji po-
anje konkurentnosti zemlje i vei trebno je razviti pokazatelje digital-
privredni rast. ne pismenosti u zemlji u skladu sa
EU standardima.
IT trite rada na globalnom nivou
i u kriznim vremenima je pokazalo
stabilnost to potvruje injenica da
je ICT kadar traen i deficitaran, od-
nosno injenica da se ICT zanimanja
nalaze na listama najtraenijih zani-
manja na globalnom nivou1.

Strateki indikatori
Indikator Trenutno stanje 2018 2020
Procenat ICT strunjaka u odno-
su na ukupan broj zaposlenih u n/a 2% 4%
preduzeima
Procenat ICT diplomaca u uku-
pnom broju diplomaca na svim 8,3 % 9% 10 %
univerzitetima
Broj izdatih ECDL certifikata 7.721 10.000 15.000

1
 ttp://work.chron.com/top-ten-professional-careers-13333.html, http://www.businessinsider.
h
com/best-jobs-of-the-future-2014-1?op=1
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

E-POSLOVANJE
6

Internet i informaciono-komunika-
cione tehnologije podstiu uklju-
ivanje firmi u svjetsku ekonomiju
kroz proirivanje trgovine i povea-
nje produktivnosti kapitala, intenzi-
virajui konkurenciju na tritu, to stojee izazove koje donose digitalni
sa druge strane potspjeuje inovaci-
je, inei ICT i biznis meusobno ne- koordinisane investicije iz privatnog i
odvojivim u savremenoj ekonomiji.
Njihova povezanost donosi neposre-
dne koristi i samim domainstvima,
a ne samo biznisu i tehnologijama
stvaranje novih radnih mjesta, is-
koritavanje ljudskog kapitala, proi-
zvodnja potroakog vika, predsta-
vljaju direktne dobiti koje graani-
ma donosi digitalna ekonomija.
Udio ICT sektora u BDP-u iznosi oko
6 procenata u OECD zemljama, dok
je u zemljama u razvoju taj proce-
nat znatno nii. Prema procjenama
Svjetske banke, najvei doprinos
digitalnih tehnologija ekonomskom
rastu dogaa se u onim sluajevima
kada tradicionalni sektori koriste
ICT u pravcu modernizacije svog
djelovanja.
Evropski
kontekst
Posljednje studije procjenjuju da di-
gitalizacija proizvoda i usluga moe
da donese vie od 110 milijardi go-
dinjeg prihoda evropskoj ekonomi-
ji u narednih pet godina.
43
U aprilu 2016. godine Evropska ko-
misija je pokrenula prvu inicijativu
iz Digital Single Market paketa koja
se odnosi na industriju. Cilj ove inici-
jative je da pripremi Evropu za pred-
proizvodi i usluge. Ovo e zahtijevati
javnog sektora.
U tom smislu, posebno su vane slje-
dee oblasti:
Startup Europe ima za cilj
da osnai biznis okruenje za
web i ICT preduzetnike kako
bi njihove ideje i biznisi mo-
gli da se nesmetano razvijaju
Budunost interneta jai,
povezaniji internet koji odgo-
vara na potrebe graana na
poslu i kod kue
Data iskoristiti benefite
pristupa vanim podacima,
kako bi se kreirala rjeenja
namijenjena sistemu zdra-
vstva i izazovima u oblasti
saobraaja
Cloud computing neopho-
dan je rad na boljim standar-
dima, sigurnijim ugovorima
i veem korienju cloud-a u
privatnom i javnom sektoru
Digitalizacija evropske indu-
strije u pravcu maksimizacije
benefita od digitalnih teh-
nologija u svakom industrij-
skom sektoru u Evropi
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
Redovni susreti sa web pre-
duzetnicima i ekspertskim
grupama kako bi se raspra-
vljalo o novim nainima pro-
mocije inkluzivnijeg digital-
nog drutva.
Standardizacija predstavlja poseban
problem, za koji Komisija predlae
posebne mjere:
Fokusiranje na pet priorite-
tnih oblasti: 5G, cloud com-
puting, internet of things,
data tehnologije i cyber bez-
bjednost;
Kofinansiranje testiranja i
eksperimenata kako bi se
ubrzalo postavljanje standar-
da, to dalje doprinosi rastu
inovacija i biznisa.
Nacionalni
kontekst
Digitalizacija biznisa i online kon-
cept poslovanja predstavljaju ogro-
man ekonomski potencijal za razvoj
malih i srednjih preduzea. Istrai-
vanja o faktorima koja predstavljaju
prepreku pri uvoenju ICT tehno-
logija u Crnoj Gori nijesu raena
ali analizirajui druga dostupna
istraivanja cijena uvoenja ICT-a
pojavljuje se kao faktor koji utie na
odluku.
Iako su posljednjih godina proizvodi
i usluge iz ICT sektora poveali svo-
je uee u bruto drutvenom pro- preduzea koja su primala porud-
izvodu i do 16.5% u velikom broju
zemalja, a vie od treine ekonom-
skog rasta duguje se djelatnostima
koje su razvijene na ICT tehnologi-
jama, u Crnoj Gori nema znaajnije
ni preduzetnike niti kompanijske
aktivnosti koje se oslanjaju na onli-
ne oblik poslovanja.
Prema dostupnim podacima u Cr-
noj Gori postoji mali broj kompa-
nija registrovanih za obavljanje
online djelatnosti. Prikupljanje
podataka o kompanijama koje se
bave uslugama informacionog dru-
tva oteava injenica da, prilikom
registracije preduzea, usluge in-
formacionog drutva odnosno ele-
ktronska trgovina nijesu posebno
klasifikovane.
Prema posljednjem izvjetaju MON-
STAT-a, uprkos znaajnom rastu u
odnosu na 2014. godinu od 9,6%,
moemo konstatovati da mali broj
preduzea koristi online koncepte
poslovanja. Razlozi za ovakvo stanje
su brojni: mnoga preduzea pona-
aju se inertno, zadovoljni uobia-
jenim kanalima prodaje proizvoda i
pruanja usluga ne ele da mijenjaju
prodajnu platformu, nedostaje slu-
ha za nove tehnologije i sl.
Prema istraivanju koje je sproveo
Monstat u 2015. godini, procenat

bine putem Interneta iznosi 24,3%,
dok procenat preduzea koja su pla-
sirala porudbine putem Interneta
iznosi 24,1%. Kada je rije o razmje-
ni elektronskih informacija u lan-
cu upravljanja nabavkama, 31,3%
preduzea redovno razmjenjuje
informacije u lancu upravljanja na-
bavkama sa svojim dobavljaima ili
klijentima.
Analiza proizvoda i usluga koje
Crnogorski IT sektor nudi tritu
pokazuje da veina kompanija ba-
zira svoj portfolio na hardveru. Na
drugom mjestu se nalaze razvoj
softvera i IT usluge. Posebno je in-
teresantan podatak da kompanije
koje se preteno bave hardverom
u prosjeku imaju gotovo dvostruko
vie uposlenih od onih koje se bave
uslugama ili softverom.
Prema istraivanju IT Industry Ba-
rometar za Jugoistonu Evropu za
2016 godinu ( SEE ITIB 2016) 219
kompanija je aktivno na crnogor-
skom tritu (iako ih prema CRPS-u
ima 560) i veina svoj portfolio ba-
zira na hardveru. Na drugom mje-
stu je razvoj softvera i usluga. Na
treem mjestu su proizvodi softvera
i usluge hardvera, i ovaj trend opsta-
je posljednje tri godine.
Crnogorski IT sektor je uglavnom
u lokalnom vlasnitvu (84%), dok
45
postoji 14% stranih kompanija i 2%
lokalnih predstavnika stranih kom-
panija. Oko 70% domaih kompani-
ja posluju sa meunarodnim kom-
panijama na domaem tritu, ali se
svega 22% bave izvozom.
Prema ovom istraivanju, u 2016.
godini, najmanji procenat kompa-
nija se bavi obezbjeivanjem usluga
za proizvode hardvera (38%), dok
se najvei procenat kompanija bavi
samim hardver proizvodima (72%).
Ovdje je primjetan izuzetan rast u
odnosu na 2014. godinu. 88% kom-
panija nijesu lanovi ICT udruenja,
dok su 8% kompanija lanice crno-
gorskog IT klastera. 65.2% kompa-
nija je poslovalo sa meunarodnim
klijentima, to je za 8.8% nie nego
u 2015. godini.
Iako je izvoz porastao za 8.1% u od-
nosu na 2015. godinu, svega 26.1%
ovih kompanija izvozi svoje usluge,
to je najmanji procenat meu ze-
mljama ukljuenim u istraivanje.
Uz to, istraivanje je pokazalo da
je veina kompanija u Crnoj Gori u
smislu razvoja izvoznog potencijala
orijentisana na region.
Kao najvee izvozne prepreke, cr-
nogorske kompanije prepoznaju
manjak podrke od strane Vladi-
nih institucija, manjak adekvatnog
brendinga domae IT industrije u
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
inostranstvu, manjak informacija
o inostranom tritu, nedostatak
odgovarajuih biznis kontakata na
stranom tritu, manjak obuka i
konsalting usluga.
Crna Gora ima najnii prosjean
broj zaposlenih u ICT kompanija u
poreenju sa regionom 46% kom-
panija ima do 5 zaposlenih. Takoe,
istraivanje je pokazalo da se u svim
zemljama osim u Crnoj Gori planira
poveanje broja zaposlenih na nivou
ispitanih kompanija.
Meutim, u funkciji digitalnog bizni-
sa je i vea upotreba ICT tehnologija
od strane malih i srednjih predu-
zea koja, je u ovom trenutku na re-
lativno niskom nivou.
Poseban nedostatak na crnogor-
skom IT tritu predstavlja mali broj
inovativnih start-up i spin-off kom-
panija, za ije intenzivnije uee
treba obezbijediti neophodne admi-
nistrativne i trine uslove.
Strateki pravci razvoja
Iako u kontinuitetu raste broj pre-
duzea koja koriste internet nizak
procenat kompanija koje trguju ili
posluju online predstavlja ograni-
avajui faktor razvoja ne samo di-
gitalnog biznisa nego i ekonomije
zemlje. Odlaganje korienja novih
poslovnih modela u sektoru malih
i srednjih preduzea utie na kon-
kurentnost crnogorske ekonomije i
na rast preduzea. U tom kontekstu,
podsticanje transformacije biznisa
u digitalni kroz elektronsko poslo-
vanje, elektronsko bankarstvo, pri-
mjenu e- rauna i e-javnih nabavki
su strateki pravci razvoja.
U pravcu stvaranja digitalne ekono-
mije neophodno je podizanje svije-
sti o vanosti informaciono-komu-
nikacionih tehnologija za profitabil-
nost biznisa kroz ciljane kampanje
u saradnji sa svim stejkholderima.
Sa aspekta digitalizacije biznisa po-
sebno je znaajno stvaranje uslova
za elektronski koncept poslovanja
zbog ega fokus treba staviti na
stvaranje pretpostavki za korie-
nje e-segmenata biznisa. Posebno
je bitno stvoriti normativne pretpo-
stavke za jednak tretman e-faktura i
faktura u tampanoj formi. Ovo tim
prije jer je u poreenju sa papirnim
raunom e-raun lake obrauje,
bre stie do korisnika i lake se po-
hranjuje.
Hijerarhijska organizacija kompa-
nija koje je preovladala u 20. vijeku
stvar je prolosti i ne moe da funk-
cionie u globalnoj brzo rastuoj
digitalnoj ekonomiji. Crnogorske
kompanije moraju koncept poslova-
nja bazirati na oekivanju korisnika,
unapreenje proizvoda, saradnju u

inovacijama i na organizacijko lider-
stvo koje, u sve veoj mjeri, uklju-
uje data-eksperte u proces donoe-
nja odluka i organizacijkog uenja.
To su samo neke u+od aktivnosti u
pravcu digitalizacije crnogorske pri-
vrede koja treba da bude usmjerena
u pravcu maksimiziranja benefita
od digitalnih tehnologija.
Stvaranje uslova za razvoj i maksi-
miziranje korienja raunarstva u Stvaranje potrebnog ambijenta po-
oblaku kako od strane biznisa tako
i od strane javnog sektora, takoe,
treba da doprinese rastu digitalne
ekonomije. Konstatacija proizilazi
iz dostupnih statistikih podataka
koji potvruju viestruke koristi
Cloud Computinga - 2011. godine
Microsoft je sproveo studiju koja je
pokazala da je prelazak na na cloud
servise donio ak 40% vie prihoda
za mala i srednja preduzea u od-
nosu na ona koja nijesu prela na
cloud.2012. godine, studija na nivou
EU je pokazala da za preko 80% is-
pitanih preduzea, prelazak na ra-
unarstvo u oblaku znai smanjenje
trokova i do 20%. Takoe, studija je
pokazala da produktivnost raste i do
40%.
Kako izmjene u obrazovnom siste-
mu mogu dati rezultate tek za 10-
tak godina to je potrebno usmjeriti
aktivnosti i u pravcu uvoza ICT
eksperata i radne snage. Poznati
47
su primjeri drugih razvijenih ze-
malja koje stvaraju uslove da mladi
obrazovani ljudi prepoznaju svoju
ansu za uspjehom radom u ambi-
jentu koji ima svoje prednosti, a mi
to u Crnoj Gori moemo stvoriti.
Treba se fokusirati na proizvodnju
softvera koja je ekoloka (green) i
za koju su potrebna relativno mala
ulaganja, a koja biljei enormni pri-
vredni rast i eksploziju na tritu.
drazumijeva: usvajanje jednostav-
nih procedura za otvaranje ovakvih
ICT kompanija i odreene povolj-
nosti i stimulansi u poreskom za-
konodavstvu istih, obezbjeivanje
dovoljnih infrastrukturnih resursa
(komunikacionih i energetskih) i
opredjeljivanje prostornih uslova
sa potrebnim sadrajima. Ove mje-
re su u funkciji razvoja ICT trita i
podsticanja privrednog rasta Crne
Gore uopte.
Stimulativan ambijent za otvaranje
start up kompanija, uz podsticanje
razvoja elektronskih javnih na-
bavki, poslovni ambijent uinili bi
mnogo povoljnijim. Start-up predu-
zea podstiu inovativnost, i pred-
stavljaju sadanjost, ali i budunost
digitalne ekonomije. Njihov razvoj
ima povratno dejstvo kako na eko-
nomiju u cjelini, tako i na trite
rada, te posebno na zapoljavanje
mladih.
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

E-javne nabavke, kao sveobuhvatna diskrecionih prava doprinosi sma-

e-infrastruktura za G2B i B2B ser- njivanju korupcije, te je u tom kon-
vise, osim jednostavnih procedura, tekstu identifikovana kao jedan od
znaajno tedi vrijeme u postupci- stratekih pravaca razvoja.
ma javnih nabavki, i kroz sniavanje
 49
Strateki indikatori

Indikator Trenutno stanje 2018 2020

Procenat preduzea koja koriste ERP sis- 43,8 % 51% 60 %

teme za internu komunikaciju
Procenat preduzea koja koriste RFID n/a 3% 6%
tehnologije
Procenat preduzea koja koriste drutve 43,2 % 51% 60%
ne mree u svom poslovanju
Procenat preduzea koja koriste e-raune n/a 0,5% 1,5 %
(e-fakture)
Procenat malih i srednjih preduzea koja
su putem online trgovine prodavala svoje 24,1 % 30 % 40 %
proizvode ili usluge
Udio e-trgovine u ukupnoj trgovini (na n/a 0,5 % 1,5 %
nacionalnom nivou)
Uee ICT-a u BDP-u 4,2 % 5% 6%
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

E-OBRAZOVANJE
7

Savremena trita rada su u velikoj
mjeri fluidna, i zahtijevaju kreativ-
nost, timski rad, sposobnost rjea-
vanja problema, kritiko miljenje,
i sve to u sredini koje se jako brzo
mijenja ovo su vjetine kojima tra-
dicionalni sistemi obrazovanja ne
poduavaju, i koje je, s druge strane,
veoma teko mjeriti.
Kako se sve vie i vie segmenata
ekonomije u ogromnoj mjeri oslanja
na internet i tehnologije, zahtjev za
naprednim ICT vjetinama takoe
raste. Iako e, u odnosu na ukupan
broj, srazmjerno mali dio radne
snage biti neposredno ukljuen u
razvoj softvera ili dizajn sistema na
primjer, upoznavanje djece u uio-
nicama sa programiranjem i osnov-
nim ICT konceptima moe i treba da
utie na njihov izbor karijere.
Danas postoje brojni primjeri koji
pokazuju kako digitalne tehnologi-
je mogu da pomognu nastavnicima
i uenicima omoguavajui grupni
rad u uionicama preko internet
konekcije, kroz aplikacije koje sti-
muliu kreativnost i rjeavanje pro-
blema, pa sve do edukativnih video
igara. Razvoj vjetina poinje od sa-
mog roenja i traje cijeli ivot, i teh-
nologije moraju nai svoje mjesto u
obrazovnom programu.
51
Evropski
kontekst
Digitalna agenda za Evropu pred-
via uvoenje e-obrazovanja u
nacionalne programe i politiku, u
pravcu modernizacije obrazovanja i
obuka, ukljuujui nastavni kuriku-
lum, provjere steenog znanja, kao
i profesionalni razvoj nastavnika i
edukatora.
Prema procjeni Evropske komisije,
e-obrazovanje nije u dovoljnoj mjeri
zastupljeno u obrazovnim i edukativ-
nim politikama drava lanica. Iako
je obrazovanje i uenje dio nacional-
nih politika koje su pod nadlenou
drava lanica, Evropska unija ima
mandat da podri lanice u njihovim
naporima u pravcu modernizacije
obrazovanja i sistema obuka, prije
svega kroz promociju razmjene do-
brih praksi, kao i kroz podrku istra-
ivanjima i studijama koje se bave efi-
kasnim korienjem ICT-a u nastavi.
Benefiti e-obrazovanja su veliki:
sticanje novih vjetina, usvajanje
novih metoda nastave, individua-
lizacija uenja i nastave u pravcu
pojedinanih potreba aka i nastav-
nika, raznolikost i bogatstvo stilova
nastave i uenja, inovativne nastav-
ne prakse koje podstiu saradnju,
efikasnije obuke za radnu snagu, ali
i sniavanje cijena obuka, kao i ute-
da vremena.
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
Apostrofiran je novi rizik digital-
nog doba raanje digitalnog jaza
izmeu onih uenika koji imaju pri-
stup inovativnom obrazovanju za-
snovanom na korienju naprednih
tehnologija i onih uenika koji su u
tom smislu digitalno marginalizova-
ni.
Prema stavu Evropske komisije,
rjeenje predstavljaju otvorene teh-
nologije koje omoguavaju pristup
obrazovanju za svakoga. Zahvalju-
jui njima, uenici mogu da nado-
grauju svoje znanje iz otvorenih i
besplatnih izvora, kreiraju eduka-
tivne zajednice kako unutar kole
i uionice tako i izvan njih, uenje
postaje personalizovano i prila-
goeno ueniku, nastavnici stvaraju
zajednicu u kojoj mogu razmjenji-
vati iskustva i nastavne materijale,
omoguava se pristup irem spektru
obrazovnih resursa.
Problem veeg ukljuivanja ICT-a u
obrazovanje tie se uglavnom inje-
nice da Evropska unija, usljed nedo-
statka ICT profesionalaca, moe da
oekuje broj od ak 825 000 praznih
radnih mjesta do 2020. godine.
Ukupno 9 EU zemalja je integrisalo
ili e integrisati programiranje na
nivou osnovne kole u kurikulume.
Na ovom nivou, programiranje je dio
kurikuluma u Estoniji, Francuskoj,
paniji, Slovakoj, Ujedinjenom Kra-
ljevstvu, a postae dio kurikuluma u
Belgiji, Finskoj, Poljskoj i Portugalu.
Ukupno 12 EU zemalja je ve integri-
salo ili e integrisati programiranje
na nivou vieg srednjeg obrazovanja
Austrija, Bugarska, Danska, Esto-
nija, Francuska, Maarska, Litvanija,
Malta, Poljska, Slovaka, panija i
Ujedinjeno Kraljevstvo.
Nacionalni
kontekst
Sve matine jedinice obrazovno
vaspitnih ustanova do nivoa fa-
kulteta imaju internet konekciju
(ADSL - 4Mbps ili satelitski internet
- 8Mbps). Podrune jedinice obra-
zovno- vaspitnih ustanova nisu po-
krivene internet konekcijom. U svim
obrazovno vaspitnim ustanovama
do nivoa fakulteta obezbijeen je
minimalni broj raunarske opreme.
Odnos raunar - uenik u osnovim
kolama je 1:16, dok je u srednjim
kolama 1:14.
Kada je u pitanju osnovni nivo infor-
matikog znanja raen je niz obu-
ka kako bi nastavni kadar stekao
osnovna znanja iz ove oblasti. Kroz
projekat ECDL za digitalnu Crnu
Goru edukovano je oko 20% na-
stavnika i administrativnog osoblja
u obrazovno-vaspitnim ustanova-
ma. Pored toga, 150 nastavnika je

pohaalo obuke vezane za IT bez-
bjednost (1,5%). Nivo razvijenosti
digitalnih materijala za nastavu i
uenje je nedovoljan (didaktiki
softver, elektronski udbenici, e-
uenje itd).
Evidentna je manjkavost osnovnog i
srednjeg obrazovanja koje, to zbog
kasnog uvoenja informatikih pred-
meta, to zbog sadrine predmeta,
ne skree panju na znaaj digitalnih
kompetencija u informacionom dru-
tvu, uprkos injenici da ak 90 %
radnih mjesta zahtijeva radnike koji
imaju digitalne kompetencije. Nave-
deno dodatno uslonjava injenica
da u obrazovnom sistemu nedostaju
edukovani kadrovi za nastavne pred-
mete vezane za informatiku.
Broj svrenih studenata na studij-
skim programima vezanim za ICT je
na niskom nivou.
Strateki pravci razvoja
Polazei od nacionalnog konteksta i
stanja u e-obrazovanju neophodno
je intenzivno raditi na pokrivenosti
internet signalom podrunih jedini-
ca osnovnih kola, kao i na povea-
nju brzine internet protoka u ma-
tinim objektima obrazovno-vaspi-
tnih ustanova koje imaju intenrnet
konekciju. Opremanje obrazovno
vaspitnih ustanova raunarskom
opremom mora da bude kontinuira-
53
ni proces kako bi se obezbijedilo do-
voljno opreme za izvoene nastave,
odnosno poboljao odnos raunar
- uenik.
Pored edukacije nastavnika da ko-
riste informacione tehnologije na
osnovnom nivou od posebnog zna-
aja je njihova edukacija za primje-
nu ICT-a u nastavi kako bi uenici
imali vie koristi od interneta i teh-
nologija. S tim u vezi, potrebno je
dodatno promovisati portal za na-
stavnike. Neophodno je obezbijediti
didaktiki softver koji e omoguiti
nastavnicima bolju i efikasniju pri-
mjenu ICT-a u nastavnom procesu.
Meutim, u procesu e-obrazovanja
ne smiju biti zanemarini ni uenici,
pa treba raditi na uspostavljanju od-
govarajueg portala za uenike koji
bi pratio nastavne programe, omo-
guavao neku vrstu provjere znanja
i nudio vannastavne sadraje nami-
jenjene optoj edukaciji poput kul-
ture, sporta, muzike, filma i slino.
Vano je uspostavljanje sistema ue-
nja na daljinu kao i inoviranje ku-
rikuluma sa ciljem uvoenja veeg
broja informatikih predmeta, kako
zbog kasnog uvoenja informatike
u osnovno obrazovanje, tako i zbog
sadrajno nedostatnog srednjeg ni-
voa obrazovanja koje, uz drugaiji
koncept, moe stvoriti upotrebljive
kadrove u rangu tehniara i doprini-
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

jeti da se otkloni usko grlo izmeu Ovo tim prije, to vjetine koje mladi
obrazovnog sistema i potreba tri- sami stiu ne pomae im da obave-
ta rada. Potrebno je napraviti ana- zno maksimiziraju benefite od toga.
lizu zastupljenosti informatikih
predmeta u osnovnim i srednjim
kolama, kao i analizu koji profil
nastavnog kadra izvodi nastavu iz
tih predmeta, i na osnovu rezulta-
ta sprovesti odgovarajue mjere za
poboljanje nastavnog procesa iz in-
formatikih predmeta i vee primje-
ne izbornih informatikih predmeta
u obrazovno-vaspitnim ustanovama
na svim nivoima obrazovanja.
 55
Strateki indikatori

Indikator Trenutno stanje 2018 2020

1:16 (osnovna kola)

Odnos raunar uenik 1:12 1:10
1:14 (srednja kola)
Zastupljenost interneta u podru 0% 50% 100%
nim jedinicama
Brzina internet konekcije u ma 4mbps fiksni 8mbps 20mbps
tinim jedinicama 8mbps satelitski fiksni fiksni
Procenat obuenih nastavnika 20% 25% 30%
(osnovne rada na raunaru)
Procenat obuenih nastavnika iz 1,50% 10% 20%
oblasti IT bezbjednosti
Procenat korienja portala za 1% 10% 20%
nastavnike
STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

E-ZDRAVSTVO
8

Jedan od osnovnih alata, koji zaje-
dno sa organizacionim promjena-
ma i razvojem novih medicinskih
vjetina, moe znaajno doprinijeti
razvoju i unapreenju zdravstvenog
sistema, poboljanju dostupnosti i
kvaliteta zdravstvenih usluga, kao i
njihove vee efektivnosti i produk-
tivnosti, je skup sistema i servisa je-
dnim imenom nazvanih e-zdravstvo.
E-zdravstvo obuhvata irok spektar
primjene informaciono komunika-
cionih tehnologija u sistemu zdra-
vstva i namijenjeno je svim uesnici-
ma sistema: graaninu (za dobijanje
pravih informacija u prilagoenoj
formi), pacijentu (e-recept, e-uput,
e-identifikacija) zdravstvenim ra-
dnicima (pristup integrisanom ele-
ktronskom kartonu pacijenta u od-
nosu na vrijeme i nivoe zdravstvene
zatite), te upravljaima sistema na
raznim nivoima (obezbjeivanje
organizacionih i poslovnih infor-
macija) i zdravstvenom sistemu u
cjelini (razmjena informacija meu
razliitim subjektima zdravstvenog
sistema).
Evropski
kontekst
Evropska komisija je, polazei od
pretpostavke da razvoj tehnologija
za e-zdravstvo moe da unaprijedi
kvalitet zdravstvenene njege, sma-
nji trokove medicinskih usluga, do-
nijela itav set dokumenata (akcio-
57
ni planovi, preporuke, direktive) sa
ciljem podsticanja standardizacije i
interoperabilnosti, kao i sertifikacije
elektronskih zdravstvenih kartona i
opreme. Takoe, donijeta je i Direk-
tiva usmjerena na uspostavljanje
pravila za olakavanje pristupa si-
gurnoj i kvalitetnoj prekograninoj
zdravstvenoj zatiti u EU i osigura-
vanje mobilnosti pacijenata, kao i
za unapreenje saradnje u podruju
zdravstvene zatite izmeu drava
lanica uz istovremeno potovanje
odgovornosti drava lanica za od-
reivanje davanja socijalne sigurno-
sti koja se odnose na zdravstvo.
Evropski standard investicija je
da se 2-4% ukupnog budeta za
zdravstvo ulae u informatizaciju
zdravstva. Mnoge promjene u zdra-
vstvenim sistemima, optereenost
i faktori koji utiu na njihovo funk-
cionisanje, postavljaju zdravstve-
ni informacioni sistem i primjenu
informacionih i komunikacionih
tehnologija kao prioritete za razvoj
cjelokupnih zdravstvenih sistema i
strateko planiranje u zdravstvu.
Nacionalni
kontekst
Proces planske informatizacije u
sistemu zdravstva poeo je 2000.
godine razvojem informatike po-
drke poslovnim procesima Fonda
za zdravstveno osiguranje. U ovoj
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
fazi razvijeni su osnovni zajedniki
resursi (tehniko-tehnoloki) na ko-
jima je bazirana dalja informatiza-
cija zdravstvenog sistema, u skladu
sa projektom unapreenja sistema
zdravstva i prateim reformskim
procesima.
Informatizacija zdravstvenog sis-
tema zapoela je 2004. godine po
nivoima zdravstvene zatite, kroz
informatiku podrku reformi pri-
marne zdravstvene zatite, a nasta-
vljena informatikom podrkom se-
kundarne zdravstvene zatite, zdra-
vstveno-statistikom izvjetavanju i
oblasti kontrole naina proizvodnje
i stavljanja u promet ljekova u Cr-
noj Gori. Informatizacija primarne
zdravstvene zatite se prvenstveno
bazirala na podrci uvoenju novog
naina finansiranja rada, a tek se
kasnije pristupilo podrci medicin-
skim procesima.
Informacioni sistem zdravstva je
implementiran u sljedeim ustano-
vama i institucijama:
na primarnom nivou (svi do-
movi zdravlja, privatne sto-
matoloke ambulante koje
imaju potpisan ugovor sa
Fondom, Zavod za hitnu me-
dicinsku pomo),
na sekundarnom nivou (sve
opte bolnice), transfuzijska
medicina (Zavod za trans-
fuziju krvi Crne Gore), obla-
sti zdravstvenog osiguranja
(Fond za zdravstveno osigu-
ranje),
sistem zdravstveno-stati-
stikog izvjetavanja (javno
zdravlje) i mikrobioloka di-
jagnostika (Institut za javno
zdravlje),
farmaceutska djelatnost (ZU
Apoteke Crne Gore Monte-
farm), oblasti kontrole nai-
na proizvodnje i stavljanja u
prometa ljekova u Crnoj Gori
(Agencija za ljekove i medi-
cinska sredstva).
U Crnoj Gori svi osiguranici ima-
ju elektronski zdravstveni karton
(EZK) u vidu centralizovanog elek-
tronskog dokumenta koji je dostu-
pan svim zdravstvenim radnicima,
ustanovama i institucijama koje su
povezane u integralni zdravstveni
informacioni sistem (IZIS). U EZK
svakog pacijenta postoje podaci koji
su strukturirani prema specifikaciji
i sadrini elektronskog kartona.
Putem ICT evidentira se oko 80%
zdravstvenih usluga u postojeem
IZIS-u (nedostaju laboratorije, ra-
diologija i sl.). Pored njih, u IZIS nije
elektronski povezan Kliniki centar
Crne Gore-KCCG, koji ima interne
evidencije i procedure, pa se samim
tim ukupan procenat evidentiranih
usluga prilino smanjuje.

Posebna panja je posveena bez-
bjednosti sistema i zatiti podata-
ka, s obzirom da podaci u medicini
i zdravstvu zahtijevaju posebnu za-
titu u smislu optih ljudskih prava,
kao i meunarodnih i nacionalnih
zakonskih normi i etikih principa o
zatiti podataka u sistemu zdravstva
i nainu njihovog korienja.
Meuinstitucionalno povezivanje
i povezivanje ka data centru Fonda
je realizovano u sklopu procedu-
ra povezivanja dravnih institucija
na mreu dravnih organ i organa
uprave. U dijelu vrste linkova pred-
njae MPLS mree i VPN komuni-
kacije preko javne mree. Brzine i
opseg nisu prilagoeni naprednim i
zahtjevnim servisima kao to je, re-
cimo, u sluaju radiolokog informa-
cionog sistema potrebno za prenos
slike velike rezolucije i kapaciteta.
Na nivou zdravstvenog sistema ne-
dostaje standardizovan sistem za
upravljanje dokumentima.
Strateki pravci razvoja
Strateko planiranje razvoja zdra-
vstvenog informacionog sistema i
servisa e-zdravstva, osim direktnih
nacionalnih benefita utie na bolju
regionalnu saradnju, to pokazuje
primjer zemalja EU i njihovih napo-
ra da se unaprijedi e-zdravstvo na
obostranu korist i graana i zdra-
vstvenog sistema.
59
E-zdravstvo kao primjena interne-
ta i srodnih tehnologija u sistemu
zdravstvene zatite, kojima se po-
boljavaju pristup, efikasnost, efek-
tivnost i kvalitet medicinskih i po-
slovnih procesa, ima za cilj pobolj-
anje zdravstvenog sistema u cjelini.
Taj koncept predstavlja najkompli-
kovaniju primjenu informaciono
komunikacionih tehnologija u nekoj
oblasti drutvenog ivota. E-zdra-
vstvo obezbjeuje da informacije
vezane za pacijenta budu pomou
interneta i srodnih tehnologija uvi-
jek dostupne, bez obzira na lokaciju
na kojoj se u zdravstvenom siste-
mu, ta informacija trai, kao i da se
segmenti e-zdravstva, kao to su
e-karton, e-recept, e-uput, e-iden-
tifikacija, dijagnostiki informacioni
sistem, m-zdravstvo i telemedicina
mogu realizovati, za podatke koji su
od znaaja za neposredni dio ostva-
rivanja pojedinanih prava iz zdra-
vstvene zatite, dok su medicinski
podaci pacijenata dostupni u okvi-
ru IZIS-a. Upravo navedeno je fokus
ovog stratekog poglavlja.
U tom kontekstu, modernizovan,
auran i integrisan zdravstveni sis-
tem uz podrku ICT-a je centralni cilj
e-Zdravstva. Pored podrke funkcio-
nisanju, informacioni sistem zdra-
vstva mora biti potpora reforma-
ma u oblasti zdravstva. Aktivnosti
treba usmjeriti na informatizaciju
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

poslovnih procesa, a time i na sma- Zbog konfiguracije terena i one-

njenje trokova, svih administra- moguenog pristupa zdravstvenoj
tivnih postupaka i procesa sistema zatiti u pojedinim djelovima Crne
zdravstvene zatite. Akcenat treba Gore, ljekari sa tercijalnog nivoa, pu-
staviti na kvalitetnu, sigurnu i brzu tem telemedicine, mogu davati svoje
razmjeni informacija izmeu svih usluge ljekarima, u oblasti radiolo-
uesnika zdravstvenog sistema, uz gije, kardiologije, hitne medicinske
potovanje prava graana na priva- pomoi i dr, i ta povezanost ljekara
tnost i bezbjednost podataka o nji- bi bila od velikog znaaja za stanov-
hovom zdravlju. nitvo Crne Gore. Takoe bi putem
telemedicine za odreene metode
Jedna od prioritetnih stratekih pruanja zdravstvene zatite, ljeka-
oblasti u okviru funkcionisanja i ri iz tercijalnog nivoa mogli dobija-
organizacije zdravstvenog sistema ti usluge ljekara iz drugih Klinika u
na nacionalnom nivou (Master plan Evropi i ire.
razvoja zdravstva 2015-2020) jeste
i razvoj i unapreenje integralnog
zdravstvenog informacionog siste-
ma i e-zdravstva. Zato je donoenje
Strategije razvoja integralnog zdra-
vstvenog informacionog sistema i
e-zdravstva, uz prilagoavanja stan-
dardima vaeim u EU-u, preduslov
za ostvarivanje dostupne, kvalitetne
i efikasne zdravstvene zatite i bolje
upravljanje cjelokupnim zdravstve-
nim sistemom. Neophodno je funk-
cionalno povezivanje svih segmena-
ta zdravstvene zatite u integralni
zdravstveni informacioni sistem.
 61
Strateki indikatori

Indikator Trenutno stanje 2018 2020

Procenat registrovanih korisnika elektro 0% 30% 50%

nskih usluga u zdravstvu
Uvid u podatke osiguranika obaveznog
zdravstvenog osiguranja elektronski iden- 0% 30% 50%
tifikovanim korisnicima
Prijave i odjave osiguranika obaveznog
zdravstvenog osiguranja - elektronska uslu- 0% 50% 70%
ga
Procenat izdatih e-uputa 0% 30% 60%
Procenat izdatih e-recepata 0% 30% 60%
Procenat online zakazanih pregleda 0% 40% 70%
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

E-UKLJUCIVANJE
9

Cilj poglavlja e-ukljuivanja usred-
sreen je na ukljuivanje svih dru-
tvenih grupa u proces podizanja
nivoa informatike pismenosti,
imajui u vidu da razvijeno, digital-
no, drutvo podrazumijeva ravno-
pravnost i inkluziju na svim nivoi-
ma.
Prema posljednjoj studiji OECD-a,
sa porastom nejednakosti u priho-
dima, pada stopa ekonomskog rasta.
Stoga, borba sa svim oblicima ne-
jednakosti treba da uini nae dru-
tvo pravednijim, ali i cijelu ekono-
miju jaom i stabilnijom. Kao naje-
e razloge za digitalno iskljuiva-
nje Evropska komisija navodi niske
prihode i nezadovoljavajui stepen
obrazovanja stanovnitva, geograf-
sku lokaciju, kulturu i razne oblike
invaliditeta.
Evropski
kontekst
Poboljanje digitalne pismenosti,
vjetina i inkluzije jedno je od prio-
ritetnih oblasti Digitalne agende za
Evropu i kljuna inicijativa Strategi-
je Europa 2020 kojom se eli postii
da evropska ekonomija postane od-
riva, a tehnologije dostupne svima.
Objanjenje zato je ovo prioritetna
oblast predstavlja podatak iz 2010.
godine da 30% Evropljana nikada
nije koristilo Internet. Ovaj podatak
63
je uglavnom proizvod nedostatka
vjetina korisnika i nedovoljno raz-
vijene svijesti o potrebi korienja
interneta u populaciji izmeu 65 do
74 godina starosti. Dok je za popu-
laciju ljudi sa niskim primanjima,
nezaposlene ili manje obrazovane
pristup internetu okarakterisan kao
preskup.
Dostupnost i upotrebljivost, takoe,
predstavljaju problem za Evroplja-
ne sa invaliditetom, stoga Digitalna
agenda za Evropu istie potrebu da
novi elektronski sadraji budu u po-
tpunosti dostupni ovim osobama.
Uz zakonske obaveze, postoje jaki
ekonomski argumenti koji djelu-
ju na e-Pristupanost. Poboljanje
ePristupanosti se samo po sebi is-
plati kroz bolji pristup uslugama za
marginalizovane drutvene grupe
i kroz ispunjavanje obaveze koja se
tie inkluzivnog informacionog dru-
tva. Poboljanje pristupa usluga-
ma, javnim i privatnim, za znaajan
dio stanovnitva otvara nove trine
mogunosti, a moe pomoi javnim
uslugama da ispune svoju ulogu na
trokovno efikasan nain. Ostvariva-
nje pristupa koji prate EU smjernice
i preporuke pomoi e u pribliava-
nju aspekata informacionog drutva
Evropske unije i zemalja jugoistone
Evrope.
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
Elektronski sadraji treba da budu
u potpunosti dostupni osobama s
invaliditetom, a takoe je vano da
javne web stranice i internet usluge
budu usaglaene s meunarodnim
standardima za dostupnost web
stranicama. Dokumenta poput Stra-
tegije Savjeta Evrope i konvencije
UN o pravima osoba sa invaliditeto-
mu oblasti pristupanosti informa-
cija, komunikacija I ICT tehnologija,
postavljaju zahtjevne obaveze za
vlade u godinama koje dolaze.
Nacionalni
kontekst
Za bolju izgradnju inkluzivnog digi-
talnog drutva u Crnoj Gori potreb-
no je obezbijediti jednake uslove za
sve graane na putu drutva znanja
i u potpunosti prevazii digitalni jaz.
Shodno tome, posljednjih godina
posebna panja usmjerena je na uni-
verzalni pristup Internetu i tehnolo-
gijama, kroz prevazilaenje polne i
digitalne podijeljenosti, kao i kroz
izjednaenost razliitih drutveno-
demografskih grupa.
Prema istraivanju Zavoda za stati-
stiku od 68,1% lica koje koriste In-
ternet u Crnoj Gori, kada je u pitanju
populacija starosne dobi od 65 do
74 godine, istraivanje je ukazalo
da 65,9% lica koristi Internet svako-
dnevno, kao i da ne postoje korisnici
te starosne dobi koji pristupaju in-
ternetu rjee nego jednom nedjelj-
no.
Prema izvjetaju Monstata objavlje-
nom 30. oktobra 2015. godine, zastu-
pljenost raunara u domainstvima u
Crnoj Gori razlikuje se kako na regi-
onalnom nivou tako i na nivou tipa
naselja (urbano/ruralno naselje).
Tako je u sjevernom regionu zastu-
pljenost raunara najmanja i iznosi
49,7%, dok je u Podgorici najvea i
iznosi 60,4%. Zastupljenost rau-
nara je vea u gradskim naseljima,
odnosno 60,8% domainstava u
gradskim naseljima je izjavilo da
ima pristup raunaru, dok je 46,7%
domainstava u naseljima koja ni-
jesu gradskog karaktera izjavilo da
ima raunar.
Pristup Internetu u naseljima koja
nijesu gradskog tipa iznosi 52,7%,
dok je u naseljima koja su gradskog
tipa pristup Internetu vei i iznosi
75,3%.
Pristup Internetu meu domain-
stvima razlikuje se i po prihodima.
Od domainstava koja imaju prihod
do 300 eura, 44.1% ima pristup In-
ternetu kod kue. Od domainstava
koja imaju prihod od 300 do 600
eura, 76,0% ima pristup Internetu
kod kue, dok je taj procenat znatno
vei za domainstva koja imaju pri-
hod preko 600 eura 92.2%.

Postoje razlike i kada je u pitanju
starost i pol. Prema izvjetaju Mon-
stata, procenat korienja Interneta,
meu onim pojedincima koji koriste
Internet skoro svakog dana, je vei
kod mukaraca i iznosi 80,7%, dok
je kod ena 78,1%.
Kako bi se prevazila socijalna i eko-
nomska iskljuenost, Ministarstvo
za informaciono drutvo i teleko-
munikacije sprovelo je niz projekata
kojom su obuhvaene razliite ka-
tegorije stanovnitva. Programom
edukacije i provjerom informatikih
vjetina po ECDL standardu obu-
hvaeni su pripadnici romske popu-
lacije, osobe sa invaliditetom, ueni-
ci osnovnih i srednjih kola u Crnoj
Gori i penzioneri, dok je donacija
informatike opreme obezbijee-
na odlinim uenicima-korisnicima
materijalne pomoi iz ruralnih po-
druja, organizacijama koje okuplja-
ju osobe sa invaliditetom i drugim
vulnerabilnim grupama.
Ministarstvo za informaciono dru-
tvo i telekomunikacije, u saradnji
sa Udruenjem mladih sa hendike-
pom Crne Gore i Savezom slijepih
Crne Gore, donijelo je smjernice za
e-pristupanost u kojima su opisani
oblici e-pristupanosti kao i naini
za uklanjanje prepreka pri dizaj-
niranju web stranica. Namijenjene
su svima koji uestvuju u kreiranju
65
web sadraja sa ciljem da se ukae
na vanost dostupnosti sadraja na
internetu i osobama sa invaliditeta-
om.
Strateki pravci razvoja
Savremeno digitalno drutvo mora
se graditi na vrijednostima ravno-
pravnosti, inkluzivnosti, otvoreno-
sti, jednakih ansi. To podrazumi-
jeva da svaki pojedinac mora biti
ravnopravan lan i korisnik digi-
talne sredine, ali i da istovremeno
mora preuzeti dio odgovornosti
za napredak drutva ije benefite
koristi. Stoga, nuno je integrisati
aktivnosti koje smanjuju digitalnu
iskljuenost u svaki oblik progra-
ma socijalne brige, zapoljavanja,
brige za starije osobe, osobe sa in-
validitetom ili druge vulnerabilne
grupe.
Iako omoguavanje pristupa infor-
maciono-komunikacionim tehnolo-
gijama i servisima moe dati jedna-
ke anse svim graanima, to nije je-
dini garant iskorienosti tehnologi-
ja i benefita koje pojedinac i drutvo
u cjelini mogu ostvariti. Potrebno
je stoga raditi na podizanju svijesti
svih drutvenih grupa o moguno-
stima koje ove tehnologije pruaju
u svakodnevnom ivotu. Sa druge
strane, socijalna i ekonomska is-
kljuenost osjetljivih grupa moe se
prevazii i kreiranjem elektronskih
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
usluga koje e prepoznati doprinos
koji ove grupe mogu dati drutvu.
Imajui u vidu gore navedeno, stra-
teki pravci ukljuivanja vulnerabil-
nih i marginalizovanih drutvenih
grupa moraju se sagledati pojedi-
nano. Kada su u pitanju prava oso-
ba sa invaliditetom, sve vei akcenat
je na njihovoj integraciji u infor-
maciono drutvo, pa je neophodno
raditi na primjeni i unapreenju
postojeih propisa iz ove oblasti
kako bi se, prije svega na regulator-
nom nivou, ispotovali standardi o
e-pristupanosti. Sa druge strane,
portali javnih institucija i elektron-
ske usluge, koje su namijenjene ovoj
grupaciji, moraju se razvijati u skla-
du sa tehnologijama i metodama
koje obezbjeuju potovanje WAI
standarda. Posebnu podrku treba
pruiti starijim graanima, kako bi
unaprijedili kvalitet ivota, osmi-
ljavanjem jednostavnijeg pristupa
informaciono-komunikacionim teh-
nologijma. Formiranje volonterske
mree edukatora moglo bi poveati
broj starijih ljudi koji su spremni da
iskoriste prednosti ICT tehnologija.
Sa ciljem ukljuivanja manjinskih
drutvenih grupa, odnosno promo-
visanja njihovih prava, treba iskori-
stiti razliite modele internet servi-
sa. Naime, potrebno je unaprijediti
kvalitet sadraja na internetu nami-
jenjen ovim grupacijama Sagleda-
vajui problem ukljuivanja mladih
ljudi iz ruralnih i siromanih podru-
ja, potrebno je iskoristiti potenci-
jale koncepta uenja na daljinu (ra-
zvoj e-learning platforme) u svrhu
poboljanja mogunosti za njihovo
obrazovanje. Istraivanja pokazuju
da je problem e-ukljuivanja enske
populacije, prije svega, nedovoljna
informatika pismenost, stoga je
neophodno uloiti dodatne napore
u osmiljavanje edukativnih radio-
nica i kampanja za ene iz ruralnih
podruja koje nedovoljno koriste
tehnologije.
Pristupanost javnim uslunim ter-
minalima (bankomatima, turisti-
kim informatorima, platomatima i
sl.) je jedan od preduslova za ue-
e u drutvu i privredi. Veliki broj
tehnolokih rjeenja postoji na tri-
tu kako bi se korisnicima dodatno
olakalo njihovo korienje.
Kada je u pitanju e-pristupanost
navedenih terminala, potrebno je,
pored fizike pristupanosti, obez-
bijediti mogunost govornog izlaza
automata, kao i taktilne ploe i ta-
stere na Brajevom pismu kako bi i
korisnici sa oteenjem vida mogli
da ih koriste.
Rastui fenomen digitalnog isklju-
ivanja potrebno je sagledati sa
 67
socio-ekonomskog aspekta kako bi
se mogli utvrditi efekti aktivnosti
koje se sprovode u oblasti e-ukljui-
vanja sa ciljem eliminisanja digital-
nog jaza, kako onog zasnovanog na
relaciji urbano-ruralno tako i jaza
zasnovanog na prihodu kao i onog
jaza koji je posledica razliitih dru-
tveno-demografskih struktura sta-
novnitva.

Strateki indikatori

Indikator Trenutno stanje 2018 2020

Broj osoba sa invaliditetom koji
koriste internet najmanje jednom n/a 35 % 60 %
nedjeljno od ukupnog broja osoba
sa invaliditetom
Broj pristupanih web sajtova
dravnih institucija od ukupnog bro- n/a 30 % 50 %
ja web sajtova dravanih institucija
Procenat lica koja nikada nijesu ko- 26,4 % 18 % 13 %
ristila internet
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

E-UPRAVA
10

Savremeno okruenje i pametni
ureaji, socijalne mree, znaajno
poveana dostupnost informaci-
ja, nova socijalno-medijska kultura
i obiaji, pruaju osnovu za nove
poslovne modele u digitalizovanoj
javnoj upravi. Javna uprava treba
da gradi poslovne modele koji e
ukloniti tradicionalne i zastarjele
procesne barijere kao i redudansu
informacionih sistema i podataka i
promovisati tzv. lean e-usluge, po
principu jedinstvene kontaktne i
jedinstvene take za usluge (e-uslu-
ge) javne uprave.
Osnovni cilj e-uprave je usposta-
vljanje jednostavnih elektronskih
usluga, horizontalno i veritikalno
integrisanih u dravnoj i lokalnoj
administraciji i prije svega okrenu-
tih korisnicima, koje su dostupne
putem razliitih kanala 24/7, a koje
brzinom i kvalitetom odgovaraju
potrebama korisnika.
Evropski
kontekst
Evropske smjernice i preporuke u
ovoj oblasti definisane su Digital-
nom agendom za Evropu do 2020.
godine, Strategijom za jedinstveno
digitalno trite i EU Akcionim pla-
nom za eUpravu 2016-2020.
Digitalna agenda za Evropu utvruje
neophodnost maksimalne podrke
69
inovativnim, prekograninim rje-
enjima e-uprave, a posebno nagla-
ava da je potrebno osigurati punu
interoperabilnost usluga e-uprave,
premoujui pravne, organizacij-
ske, tehnike i semantike barijere.
Da bi se to ostvarilo na efikasan i
kvalitetan nain neophodno je vodi-
ti rauna o Evropskom okviru inte-
roperabilnosti EIF 2.0 ija su osnov-
na naela: supsidijarnost i pro-
porcionalnost, usredsreenost na
korisnika, ukljuivanje i mogunost
pristupanja, sigurnost i privatnost,
viejezinost, upravno pojednosta-
vljivanje, transparentnost, zatita
informacija, otvorenost, mogunost
ponovnog korienja, tehnoloka
neutralnost i prilagodljivost, djelo-
tvornost i efikasnost.
Evropskim Akcionim planom za eU-
pravu 2016-2020 godine obuhvae-
ne su potrebe, zahtjevi i oekivanja
svih zainteresovanih korisnika (ue-
snika), kako graana i privrednih
subjekata, tako i javne uprave.
Jedna od znaajnih aktivnosti ovog
akcionog plana je dalji razvoj i i-
renje projekta Interoperabilizy So-
lutions for European Public Admi-
nistrations ISA2 (Interoperability
Solutions for European Public Ad-
ministrations) koji posebno tretira
interoperabilnost ali i neke druge
oblasti eUprave kao to je elek-
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
tronska identifikacija (eID). U tom
smislu posebno prednjai projekat
STORK (Secure idenTity acrOss boR-
ders linKed) ija je svrha stvaranje
interoperabilnog - prekograninog
sistema na nivou cijele EU, koji slui
za verifikaciju elektronskog identi-
teta na nain da se nacionalni sis-
temi elektronskog identiteta mogu
koristiti u svim zemljama lanica-
ma. Razvoj i implementacija ovako
velikih multi-scale projekata slui
i pospjeuje kreiranje inovativnih
prekograninih rjeenja. Direktiva o
uslugama obavezuje drave lanice
da uspostave jedinstvenu kontakn-
tu taku, preko koje bi drave pre-
kogranino omuguavale pruanje
usluga. Pored Jedinstvene kontaktne
take, drave lanice su obavezne da
se poveu na informacioni sistem
Evropske unije IMI (Internal Market
Information System) koji e obezbi-
jediti preduzeima i graanima ko-
munikaciju i razmjenu informacija
s javnom administracijom drugih
drava. Obaveza drava lanica je
da obezbijede punu implementaciju
tog sistema u svojoj dravi. Strate-
gija jedinstvenog digitalnog trita
ima za cilj da olaka prekograninu
komunikaciju preko interneta, una-
prijedi elektronsko pruanje usluga
i elektronsku trgovinu, nezavisno od
toga gdje se preduzea i graani na-
laze sa namjerom da:
Graanima i privredi olaka
pristup robi i uslugama na in-
ternetu,
Pobolja uslove za procvat
digitalnih mrea i usluga
Pojaa rast digitalne ekono-
mije.
Nacionalni
kontekst
U proteklom periodu akcenat je
stavljen na uspostavljanje novog
naina funkcionisanja javne upra-
ve - elektronsko poslovanje, odno-
sno njegova direktna primjena kroz
projekte koji unapreuju razmjenu
informacija u elektronskom obli-
ku unutar dravne administracije
(G2G) kao i izmeu fizikih/pravnih
lica sa dravnom administracijom
(G2C i G2B). U tom smislu su prepo-
znata dva osnovna faktora za razvoj
i unapreenje eUprave: tehniko-
tehnoloki i pravno-organizacioni
faktori ili preduslovi.
Implementacijom dva znaajna pro-
jekta: portal e-uprave (web-servi-
si dravne administracije) i eDMS
(elektronsko upravljanje dokumen-
tima unutar dravne administraci-
je), stvoreni su tehniko-tehnoloki
preduslovi za uspostavljanje eUpra-
ve.
Donoenjem Zakona o elektronskoj
upravi (Sl. list CG, br. 32/14) i nje-

govom implementacijom stvorili su
se pravni preduslovi da se sa tradi-
cionalnih procedura (zasnovanih
na papirnom dokumentu) pree na
elektronske procedure (zasnovane
na elektronskom dokumentu).
Portal e-uprave uspostavljen 2011.
godine, kao centralni alter na in-
ternetu za pristup uslugama admi-
nistracije na dravnom i lokalnom
nivou omoguava administraciji da
modernizuje i proiri svoje usluge
kroz implementaciju elektronskih
servisa. Na taj nain poveava se do-
stupnost njihovih usluga prevazila-
zei barijere radnog vremena i pro-
storne dostupnosti. Na kraju 2015.
godine na portalu e-uprava bilo je
dostupno 129 usluga u nadlenosti
27 institucija. Osnovna podjela svih
e-usluga koje se nalaze na Portalu e-
uprava je na:
e-usluge informativnog tipa
(nivo 1 i 2) - e-usluge koje
pruaju samo informacije
krajnjem korisniku ili mo-
gunost preuzimanja od-
reenih formulara i uvanja
na raunaru.
e-usluge elektronskog tipa
(nivo 3, 4 i 5) - e-usluge koje
omoguavaju krajnjem ko-
risniku da pokrene i zavri
kompletnu uslugu od popu-
njavanja i slanja elektron-
skog formulara pa dobijanja
71
eljene informacije ili doku-
menta.
Na kraju 2015.godine na portalue-
lektronske uprave nalazilo se 35 e-
usluga informativnog tipa odnosno
94 e-usluge elektronskog tipa koje
su razvrstane prema korisnicima:
fizika lica (graani i predu-
zetnici) 77 e-usluga
pravna lica (privredna dru-
tva i druga pravna lica) 44
e-usluge i
javna uprava 12 e-usluga
Jedan od metoda mjerenja stepena
korienja e-usluga je i broj regi-
strovanih ili elektronski identuifi-
kovanih korisnika. Za elektronske
usluge postoje razliiti naini (ti-
povi) elektronske identifikacije, od
najnieg nivoa gdje nije potrebna
identifikacija tzv. anonimne prijave
do najvieg nivoa identifikacije gdje
je potrebna identifikacija sa kvalifi-
kovanim digitalnim certifikatom
i digitalno potpisivanje eFormu-
lara. Broj registrovanih korisnika
u 2015. godini sa email nalogom
je 6505, dok je broj registrovanih
korisnika sa kvalifikovanim digital-
nim certifikatom (fiziko lice i prav-
no lice) 58.
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
Strateki pravci razvoja
Cilj Strategije je da osigura dalji ra-
zvoj e-uprave kroz to vei broja
e-usluga okrenutih graanima i po-
slovnim subjektima na jedinstvenim
dravnim informacionim sistemima
i rjeenjima uz potovanje temelj-
nog principa 'only once' (graanin
podatak dostavlja samo jednom, da-
lje se podaci prenose).
Polazei od glavnog zadatka javne
uprave da bude servis graana i pri-
vrednih subjekata, strateki ciljevi
moraju biti usmjereni na elektron-
ske javne usluge, kao i na zahtjeve
koji moraju biti ispunjeni u per-
spektivi do 2020 godine, vezano uz
razvoj modernog, digitalnog drutva
koje koristi potencijal svih informa-
cija dostupnih javnom sektoru.
Sistem interoperabilnosti u Crnoj
Gori je jo u razvoju. On treba da osi-
gura povezivanje informacionih sis-
tema, razvijenih na principu silosa,
u jedinstveni sistem koji e osigurati
premoivanje pravno-organizacio-
nih i tehniko-tehnolokih barijera i
razliitosti na nivou dravne uprave
i omoguiti dalji razvoj i unapree-
nje elektronske uprave. Takoe, ovaj
sistem, kao sredinji sistem intero-
perabilnosti, osigurava javnoj upra-
vi razmjenu podataka putem sigur-
nih kanala, uz visok nivo zatite i en-
kripcije koja prati sigurnosne uslove
za povezivanje sistema, a naroito
sisteme autorizacije s pripadajuim
sigurnosnim certifikatima.
Od posebnog znaaja treba da bude
kreiranje javnog registra - Metare-
gistar koji ima funkciju kolabora-
cijskog alata za razvoj sistema po-
vezivanja javnih registara. Osim to
se unose svi postojei naini i mo-
gunosti povezivanja, Metaregistar
treba da osigura koordinaciju kod
promjena u registarskom sistemu i
stvori tzv. 'referencijalni integritet'
Strateki pravci razvoja obuhvataju
nekoliko kolosijeka:
e-usluge - Unaprijediti posto-
jee i razviti nove elektron-
ske javne usluge, ukljuujui
i prekogranine elektronske
usluge
interoperabilnost - Usposta-
viti jedinstveni sistem za ele-
ktronsku razmjenu podataka
(interoperabilnost) na drav-
nom nivou;
eID - Prilagoditi postojee
kao i razviti nove eID sisteme
i mehanzime u cilju zadovo-
ljenja zahtjeva od strane da-
vaoca usluga;
otvoreni podaci (Open Data)
- Omoguiti dostupnost po-
dataka javne uprave u otvo-
renim formatima za dalju
upotrebu i obradu;

jedinstveno digitalno trite
(DSM) - Omoguiti predu-
zeima i graanima da reali-
zuju svoje zahtjeve ka javnoj
upravi, preko interneta, po
principu once and only.
e-Usluge
Unapreenje postojeih i stvaranje
i razvijanje novih elektronskih jav-
nih usluga kao i praenje i pobolja-
nje njihovog kvaliteta, istovremeno
uzimajui u obzir nove mogunosti
koje se javljaju u odnosu na dina-
mian razvoj digitalnih tehnologija,
kao i dostupnost sadraja u digi-
talnom obliku, je osnovni cilj ovog
segmenta Strategije. Ostvarivanjem
ovog cilja eli se omoguiti graa-
nima i pravnim licima, kao i samoj
javnoj upravi, pristup do alata koji
su korisni, raspoloivi, sigurni, la-
gani za upotrebu (user-friendly) i
usklaeni s razliitim tehnologija-
ma. Korienjem e-usluga graani-
ma se omoguava da koriste usluge
javne uprave bez obzira na njihovu
lokaciju i tehnologiju kojom se ko-
riste za pristup internetu (hardver,
softver) ili odabrani elektronski ko-
munikacioni kanal.
Posebnu panju treba posvetiti pre-
kograninom aspektu pojedinih ele-
ktronskih usluga. Naime, proces EU
integracija se odvija i u digitalnom
svijetu, te je s tim u vezi neophodno
73
obezbijediti, kako zakonski tako i
tehnoloki, uslove za realizaciju pre-
kograninih elektronskih usluga.
U smislu pripreme za pruanje mo-
dernih e-usluga koje e omoguiti
bolji kvalitet ivota, a javnoj upravi
u kontaktu s graanima dati prija-
teljsko lice, neophodno je izvriti
racionalizaciju upravnih postupaka
i meusobno povezati i optimizo-
vati procese u raznim tijelima javne
uprave. Ove procese je mogue reali-
zovati jedino dosljednjim sprovoe-
njem i kontrolom zakonske obaveze
javne uprave na jedinstveni pristup
za e-usluge preko portala eUpra-
va uz osiguranje kvaliteta e-usluge
koju oekuje korisnik.
Naglasak je na zadovoljstvo korisni-
ka, vodei rauna o raspoloivosti i
visokom stepenu dostupnosti razli-
itim socijalnim grupama. Saglasno
Zakonu o elektronskoj upravi svi
organi su duni da, u cilju stvaranja
mogunosti za podnoenje podne-
saka preko portala eUprave, za taj
portal pripreme odgovarajue apli-
kativno rjeenje, za prijem svih vr-
sta podnesaka koji se tom organu
mogu podnijeti u elektronskoj for-
mi. Potrebno je u narednom perio-
du (2016-2020) realizovati to vie
e-usluga nivoa 4 i 5 i obezbijediti
punu implementaciju Zakona o ele-
ktronskoj upravi.
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
Interoperabilnost
Interoperabilnost na dravnom
nivou mora se zasnivati na osnova-
ma: loginog i svrihodnog kruenja i
korienja informacija. Fokus mora
biti na procesima i uslugama jav-
ne uprave, otvorenoj administracji
(transparentnost, uee i saradnja)
i tehnolokoj neutralnosti.
Uspostavljanjem jedinstvenog sis-
tema interoperabilnosti na drav-
nom nivou stvaraju se mogunosti
da se e-usluge javne uprave uine
potpuno interoperabilnim, uz pre-
vazilaenje organizacionih, tehni-
kih i semantikih barijera. Ostvari-
vanje ovog cilja e obezbijediti da
se izbjegnu svi nepotrebni tehniki
uslovi kao to su, na primjer, apli-
kacije koje rade samo u odreenom
tehnikom ambijentu, sa posebnim
ureajima ili na posebnim informa-
cionim platformama. Na taj nain
e se olakati zajedniko korienje visok nivo autentifikacije. Potreba
podataka i pojednostaviti interak-
cija izmeu dravnih organa i dati
vee mogunosti korisnicima, po-
veavajui efikasnost, efektivnost i
transparentnost rada javne uprave.
Jedinstveni informacioni sistem za
elektronsku razmjenu podataka na
dravnom nivou osigurae se inte-
roperabilnost izmeu postojeih i
novih informacionih sistema u jav-
noj upravi, ujedno eliminiui dupli-
ranje njihovih funkcionalnosti. Sho-
dno Zakonu o elektronskoj upravi
svi dravni organi i organi dravne
uprave su duni da preko pomenu-
tog informacionog sistema razmje-
njuju podatke.
eIdentifikacija
Elektronska identifikacija (eID)
predstavlja osnov za pravno funk-
cionisanje e-usluga. eID mehanizmi
postoje na vie nivoa, ukljuujui
i mogunosti da se radi o internim
ili javnim mehanizmima eID. Tehno-
logije elektronskog identiteta (eID)
i usluge autentifikacije su sutinski
vane za transkacije preko interne-
ta, i u privatnom i u javnom sekto-
ru. Danas je najuobiajeniji nain
autentifikacije korienje lozinke
(password-a). Za mnoge aplikacije
ovo moe biti dovoljno, ali postoji
sve vea potreba za sigurnijim rjee-
njima i rjeenjima koji obezbjeuje
za razliitim mehanizmima i rjee-
njima za elektronsku identifikaciju
(eID) naroito dolazi do izraaja kod
usluga eVlade zavisno od razliitih
zahtjeva i potreba davaoca usluga
pa stoga treba obezbijediti razliita
rjeenja koja zadovoljavaju osnove
standarda i platformi razvoja ba-
ziranih na zahtjevima interopera-
bilnost. Neophodno je unaprijediti
i prilagoditi postojee kao i razviti

nove eID sisteme i mehanzime u ci-
lju zadovoljenja zahtjeva od strane
davaoca usluga tj tipa i nivoa e-uslu-
ge.
Posebnu panju treba posvetiti sis-
temima koji funkcioniu na mobil-
noj platformi, pametnim telefo-
nima i drugim prenosivim linim
ureajima i u tom smislu unaprijedi-
ti sistem elektronske identifikacije
za korienje mobilnih tehnologija.
Otvoreni podaci
Otvoreni podaci promoviu mul-
tilateralnu saradnju, podravaju
i unapreuju razvoj otvorenosti,
transparentnosti i odgovornosti
dravne uprave kroz obavezu dr-
avnih institucija u promociji borbe
protiv korupcije i aktivnog ukljui-
vanja i osnaivanja uea graa-
na i civilnog sektora u poboljanju
javnih usluga koje drava prua
graanima. Potrebu za otvorenim
podacima podstiu njihove karakte-
ristike, kao to su: dostupnost i pri-
stup podacima u mainski itljivom
formatu, kao cjelini i po cijeni koja
ne prelazi razumne trokove repro-
dukcije, mogunost preuzimanja s
interneta, njihova ponovna upotre-
ba i distribucija, univerzalno uee
u korienju - svako treba da ima
mogunost da koristi i distribuira
podatke i slino.
75
Otvoreni podaci pruaju mogunost
da javnost bez prepreka pristupa in-
tegralnim podacima, da ih koristi na
nain na koji smatra za shodno uz
obavezno navoenje izvora. Na taj
nain, jednom proizvedeni, podaci
dobijaju viestruko veu vrijednost
jer uvijek iznova mogu biti korie-
ni, integrisani sa drugim podacima i
onda ponovo korisni nekom drugom.
EU podrava otvorene podatke iz
etiri razloga, a isti su i u Crnoj Gori
prepoznati kao znaajni za una-
preenje politike u ovoj oblasti :
Javni podaci imaju znaajan poten-
cijal za ponovno koricenje u novim
proizvodima i uslugama;
P repoznavanje/Rjeavanje
socijalnih izazova imajui
to vie javno dostupnih po-
dataka, imae znaajan uticaj
na otkrivanje novih i inova-
tivnih rjeenja;
Postizanje vece efikasnosti
kroz razmjenu podataka unu-
tar i izmeu javne uprave;
Omogucavanje ueca graa-
na u politikom i drutvenom
ivotu i povecavanju transpa-
rentnosti vlasti.
Iz navedenih razloga defini-
sae se standardi za podatke
otvorenog formata, i promo-
visati njihova upotreba.
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

Jedinstveno digitalno trite Obaveze proistekle procesom pridr-

ivanja Evropskoj uniji su usposta-
Direktiva o uslugama i Strategija je- vljanje jedinstvene kontaktne take,
dinstvenog digitalnog trita tee, kao i povezivanje na informacioni
kroz punu primjenu interopera- sistem Evropske unije IMI (Internal
bilnosti, omoguiti preduzeima i Market Information System), koji e
graanima da realizuju svoje zahtje- obezbijediti prekogranino prua-
ve ka javnoj upravi, preko interneta, nje usluga, kao i razmjenu informa-
po principu once and only, nezavi- cija s javnom administracijom dru-
sno od toga u kojoj se dravi Evrop- gih drava.
ske unije nalaze. Jedinstveno digital-
no trite je jedno od podruja na-
pretka koja najvie obeava i kojim
se otvaraju nove prilike za potspje-
ivanje ekonomije elektronskom
trgovinom, olakavanjem upravnih
procedura, jaajui poloaj korisni-
ka e-uprave. Javne usluge razvijene
u okviru jedinstvenog digitalnog
trita prelaze s fiksnih na mobilne
platforme i sve su vie prisutne, nu-
dei pristup informacijama i sadr-
aju u svakom trenutku, na svakom
mjestu i na svakom ureaju. Taj na-
predak zahtijeva regulatorni okvir
koji pogoduje razvoju raunarstva u
oblaku, povezivosti mobilnih poda-
taka nezavisno od dravnih granica
i pojednostavljenjem pristupu infor-
macijama i sadrajima, uz punu za-
titu linih podataka i punu primje-
nu informacione bezbjednosti.
 77
Strateki indikatori

Indikator Trenutno stanje 2018 2020

Broj e-usluga na portalu e-uprava iz spiska 6 15 20
od 20 prioritetnih usluga po definiciji EU
Broj e-usluga minimum nivoa 4 na Portalu 5 15 30
e-uprave

Procenat graana koji su koristili e-usluge n/a 20% 50%

u posljednjih 12 mjeseci

Procenat pravnih lica koji su koristili e- n/a 15 30%

usluge

Broj izdatih elektronskih certifikata svih ti

pova koji slue za eID na e-usluge portala 7,000 10,000 20.000
eUprava.
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

ISTRAIVANJE,
INOVACIJE I RAZVOJ
11

Pametan rast, u ijem sreditu se
nalaze istraivanja i inovacije zah-
tijeva, pored unapreenja kvaliteta
obrazovanja, jaanje istraivakih
kapaciteta, unapreenje inovacija i
transfera znanja i potpuno korie-
nje ICT.
Razvoj kroz inovacije vie nije pre-
rogativ zemalja sa visokim priho-
dom. U tom smjeru, Crna Gora je
zapoela niz reformi na stvaranju
sredine povoljne za istraivanje i
inovacije. Poveana regionalna sara-
dnja u oblasti istraivanja, povea-
ne mogunosti za saradnju izmeu
istraivakih centara i privatnog
sektora, kao i kontinuirani rad na
pravnom okviru, predstavljaju samo
neke od stratekih odrednica kako
bismo unaprijedili stanje u oblasti
ICT istraivanja i inovacija.
Evropski
kontekst
Evropski okvir za istraivanje, ra-
zvoj i inovacije definisan je Strate-
gijom ,,Evropa 2020 (2010-2020),
koja objedinjuje istraivanja, obra-
zovanje, finansiranje i intelektualnu
svojinu kao osnovne pravce plana
razvoja Evropske unije. Kljuna ini-
cijativa ove Strategije je ,,Unija ino-
vacija, iji je cilj unapreenje okvir-
nih uslova i pristupa za finansiranje
istraivanja i inovacija, kako bi se
omoguila transformacija inovativ-
79
nih ideja u proizvode i usluge, koji
e stvarati rast ekonomije i nova ra-
dna mjesta. Implementacija Unije
inovacija sprovodi se kroz razliite
strukture i programe, a Crna Gora u
veini njih aktivno uestvuje. Jedna
od tih struktura je i Evropski istra-
ivaki prostor (European Research
Area - ERA), koji predstavlja jedin-
stveni okvir saradnje u istraivanji-
ma, razvoju i inovacijama na prosto-
ru Evrope.
Najznaajniji program Evropske
unije za istraivanje i inovacije je
Horizont 2020, koji raspolae fon-
dom od 78 milijardi eura, dostupnih
u periodu 2014-2020. godine. Jedna
od prioritetnih oblasti koje se finan-
siraju ovim programom je ICT. Naj-
znaajniji ICT infrastrukturni proje-
kat u okviru H2020 programa, koji
ima decenijski kontinuitet, je pan-
evropska akademska i istraivaka
mrea (GEANT) koja prua potreb-
ne infrastrukturne servise za sve
evropske akademske i istraivake
institucije (i dio van Evrope) koji
omoguavaju istraivanje, razvoj i
kolaboraciju u svim oblastima nau-
ke i istraivanja.
Nacionalni
kontekst
Naunoistraivaka djelatnost u
Crnoj Gori u 2016. godini odvija se
u ukupno 58 licenciranih naunoi-
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
straivakih ustanova (univerziteti,
instituti, fakulteti i kompanije). Dje-
latnost istraivanja i razvoja u Crnoj
Gori obavlja ukupno 1.395 istraiva-
a. U okviru licenciranih ustanova
njih 8 (13,8%) ima u svojoj osnov-
noj djelatnosti oblast ICT.
Nacionalni sistem nauke i istraiva-
nja realizuje se prvenstveno putem
naunih projekata. U istraivakom
ciklusu 2012-2016. godine finansi-
rana su 104 projekta sa 5mil. , u
okviru prioritetnih naunih oblasti,
a 17 (14,8 %) je bilo iz naune obla-
sti ICT.
Iz projekta Visoko obrazovanje i
istraivanje za inovacije i konkuren-
tnost Crne Gore (INVO) finansira se
8 krupnih istraivakih grantova, sa
2,54 mil. , u periodu 2015-2017.
godine, koji doprinose podizanju
kvaliteta sistema nauke i istraiva-
nja, od kojih su 3 (37,5%) iz naune
oblasti ICT.
Nacrtom Strategije inovativne djela-
tnosti (2016-2020), koji je pripremi-
lo Ministarstvo nauke, definisani su
sljedei tematski prioriteti za oblast
inovativne djelatnosti, za period do
2020. godine: Energija; Poljoprivre-
da i hrana; Odrivi razvoj i turizam;
Informaciono-komunikacione teh-
nologije; Medicina i zdravlje ljudi; i
Novi materijali, proizvodi i servisi.
Uspostavljen je prvi Centar izvrsno-
sti u bioinformatici BIO-ICT, na
Univerzitetu Crne Gore - Elektroteh-
nikom fakultetu u Podgorici, koji se
finansira sa 3,4 mil. na 3 godine iz
projekta INVO. Centar izvrsnosti ini
konzorcijum od 8 partnera, a istra-
ivanja u Centru se realizuju u 6 la-
boratorija (4 postojee i 2 nove). U
Centru su angaovana 82 istraiva-
a, iz vie oblasti nauka, od kojih je
15 mladih istraivaa - doktoranata
i 5 postdoktoranata. Centar izvrsno-
sti je interdisciplinarnog karaktera
u oblastima istraivanja: ICT, poljo-
privreda i hrana, medicina i zdravlje
ljudi i odrivi razvoj i turizam. Glav-
ni istraivaki cilj Centra izvrsnosti
je poveanje primjene i upotrebe
najsavremenijih ICT tehnologija u
oblastima odrive poljoprivrede,
monitoringa usjeva, ekosistema
voda/mora i uma, razvoja tehnika
za kontrolu i smanjenje zagaenja
vazduha, analize i standardizacije
prehrambenih proizvoda, kontro-
le kvaliteta zemljita i unapreenja
javnog zdravstvenog sistema.
Crna Gora uskoro stavlja u funkciju
objekat namijenjen za nauno-ino-
vacionu djelatnost, Tehnopolis u
Nikiu, koji e doprinijeti: povezi-
vanju nauke i biznis sektora; pobolj-
anju kompetitivnosti malih i sre-
dnjih preduzea (MSP) i promociji
preduzetnitva; kao i podrci novim

kompanijama, a samim tim i tehno-
lokom razvoju Crne Gore.
Crnogorska akademska mrea
(MREN) je ukljuena u GEANT
H2020 projekat i dio je pan-evrop-
ske akademske mree to je infra-
strukturni preduslov za ostvarivanje
aktivnosti usmjerenih na ukljuiva-
nje nacionalne naunoistraivake
zajednice u meunarodne projekte
iz ove oblasti. Na MREN je poveza-
no 28 (48,3%) licenciranih naunoi-
straivakih ustanova.
Meunarodna nauna i tehnoloka
saradnja realizuje se ueem Crne
Gore u multilateralnim programi-
ma i projektima: Horizont 2020
; COST; EUREKA; NATO SpS; IAEA;
ICGEB; CERN; i IPA.
Bilateralna nauna i tehnoloka sa-
radnja Crne Gore sa 15 drava, u pe-
riodu 2011-2016. godine realizova-
na je sa 182 projekta.
Strateki pravci razvoja
Imajui u vidu evropski i nacional-
ni kontekst i injenicu da je ICT je-
dan od najsnanijih pokretaa na-
unoistraivakog razvoja u ovom
vijeku, jasno se namee potreba da
ICT bude jedan od prioritetnih stra-
tekih pravaca naunoistraivake i ti podizanju kvaliteta istraivanja i
inovativne djelatnsti u Crnoj Gori do
2020. godine. To je mogue sprove-
81
sti kroz podrku vie stratekih pra-
vaca i aktivnosti koje e sinergijski
doprinijeti poboljanju ukupne na-
unoistraivake i inovativne djela-
tnosti, ukljuivanju u Evropski istra-
ivaki prostor ERA, kao i ostvari-
vanju ukupnih ciljeva ove Strategije.
Podrka poveanju broja istraiva-
kih i inovativnih institucija iz oblasti
ICT-a e se realizovati kroz obezbje-
ivanje infrastrukturnih uslova pre-
ko Tehnopolis-a u Nikiu, uspo-
stavljanja prvog Nauno-tehnolo-
kog parka (NTP) u Podgorici, im-
pulsnih centara u Pljevljima i Baru,
i drugih programa i projekata. Ovo
e doprinijeti jaanju veze izmeu
nauke, istraivanja, inovacija i bi-
znisa. Takoe e omoguiti povezi-
vanje naunoistraivakih ustanova
i ustanova visokog obrazovanja sa
postojeim privrednim drutvima,
stvaranje novih malih i srednjih pre-
duzea, start-up i spin-off inova-
tivnih ICT subjekata, te stvaranje si-
nergije u sistemu nauke, istraivanja
i inovacija, kako bi se stvorile nove
vrijednosti koje e direktno utica-
ti na ekonomski rast i ostvarivanje
projektovanih ciljeva.
Priprema se uspostavljanje drugog
Centra izvrsnosti koji e doprinije-
inovacija, kroz povezivanje vie na-
unih ustanova i privrednih subje-
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
kata u Crnoj Gori i inostranstvu, na
realizaciji interdisciplinarnih istra-
ivanja iz prioritetnih oblasti nauka
od znaaja za Crnu Goru.
Finansiranje i podsticanje nacional-
nih i meunarodnih projekata koji
se u osnovi bave ICT-em, ili je ICT
podrka za osnovna istraivanja,
jedan je od znaajnih pravaca koji
e doprinijeti potrebnom razvo-
ju naunoistraivake i inovativne
djelatosti iz ove oblasti. Takoe, za
unapreenje korienja instrume-
nata za finansiranje inovacija i ja-
anje inovativne djelatnosti putem
inostranih programa i projekata,
kao i kreditne podrke, vanu ulogu
imaju resori nauke i ekonomije, kao
resori koji su ukljueni u proces ra-
zvoja inovativne djelatnosti u Crnoj
Gori.
Razvoj Crnogorske akademske mre-
e (MREN), podsticanje i pomo na-
uno-istraivakim institucijama da
se poveu na istu i koriste dostupne
servise, jo je jedan od pravaca koji
e doprinijeti, prije svega ukljuiva-
nju nacionalnih institucija u Evrop-
ski istraivaki proces u infrastruk-
turnom smislu, ali i lokalnu poveza-
nost i ukupni podsticaj razvoju ICT-a
u Crnoj Gori. Povezivanje i obrazov-
nih institucija na MREN doprinijelo
bi daljem irenju naune, istrai-
vake i inovativne baze ICT-a, kao
i sinergijskom doprinosu u smislu
potrebnih resursa za ostvarivanje
misije ove Strategije.
 83
Strateki indikatori

Indikator Trenutno stanje 2018 2020

Udio ICT u djelatnosti nauno-istraivakih 13,8% 20% 30%

ustanova i inovativnih organizacija
Udio ICT u nacionalnim naunim i inova- 14,8 % 20% 30%
tivnim programima i projektima
Udio ICT u meunarodnim naunim i inova- 20 % 25% 30%
tivnim programima i projektima
Procenat povezanih nauno-istraivakih in- 48,3% 60% 80%
stitucija na MREN
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

METODOLOGIJA
IMPLEMENTACIJE
STRATEGIJE
12

Implementacija Strategije predsta-
vlja sloen proces iju realizaciju
oteava kompleksna stvarnost i pro-
blemi koji se u momentu formulisa-
nja stratekih ciljeva nijesu mogli
predvidjeti. U tom kontekstu, jasan
metodoloki plan implementacije
Strategije jedini je garant za dostiza-
nje stratekih ciljeva.
U cilju izbjegavanja rizika, koji prati,
esto preapstraktno planiranje na
dugi rok, a sa namjerom to boljeg
definisanja potrebnih sredstava za
realizaciju stratekih pravaca ra-
zvoja predvieno je donoenje go-
dinjih akcionih planova za imple-
mentaciju Strategije razvoja infor-
macionog drutva do 2020. godine.
Aktivnosti za Akcione planove defi-
nisae se na osnovu identifikovanih
pravaca razvoja sa ciljem dostizanja
stratekih indikatora.
Takoe, imajui u vidu da su indi-
katori targetirani na 2018, odnosno
2020. godinu napravie se dvogodi-
nji presjek stanja u odnosu na defi-
nisane indikatore uspjenosti.
85
Za uspjenu implementaciju Strete-
gije potrebna je i efikasna koordina-
cija koja e, shodno nadlenostima,
pripasti Ministarstvu za informa-
ciono drutvo i telekomunikacije.
Aktivni paticipanti u donoenju ak-
cionih planova bie Agencija za ele-
ktronske komunikacije i potansku
djelatnost, Ministarstvo prosvjete i
Ministarstvo zdravlja, nevladine or-
ganizacije, civilni sektor, kao i druge
vladine institucije i institucije na lo-
kalnom nivou koje budu prepoznate
kao nosioci konkretnih aktivnosti
identifikovanih za dostizanje cilje-
va ove Strategije. U tom kontekstu
bie formirano koordinaciono tijelo
sainjeno od navedenih subjekata,
sa zadatkom praenja implementa-
cije Strategije kroz godinje akcio-
ne planove. Koordinaciono tijelo e
definisati mehanizme za praenje
implementacije kao i za evaluaciju
Strategije.
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

POJMOVNIK
13

xDSL (DigitalSubscriberLine) - Di-
gitalna pretplatnika linija
ADSL (Asymetric Digital Subscriber
Line) - Asimetrina digitalna pre-
tplatnika linija
VDSL (Very high bit rate Digital
Subscriber Line) - Digitalna pre-
tplatnika linija velikih brzina
NGA (Next Generation Access) - Pri-
stupne mree sledee generacije
DOCSIS (Data Over Cable Servi-
ce Interface Specification) - Prenos
podataka preko kablovskog interfejsa
FTTx (Fiber to thex) - Optiko vla-
kno do odreenog mjesta
FTTP (Fiber to the premises) - Op-
tiko vlakno do imanja (posjeda)
FTTH (Fiber to the Home) - Optiko
vlakno do kue
KDS (Kable distribution system)
- Kablovski distribucioni sistem
KDS-HFC (KDS Hybrid Fiber Coaxi-
al) - Hibridna optiko-koaksijalna
KDS mrea
HFC (Hybrid Fiber Coaxial) - Hibri-
dno optiko-koaksijalna mrea
AVM sadraji - Audio-vizuelno me-
dijski sadraji
87
WiMAX (Worldwide Interoperabi-
lity for Microwave Access) - Pristup
internetu putem mikrotalasa
RLAN (Radio Local Area Network)
- Lokalna radio mrea
GSM/DCS (Global System for Mobi-
le Comunications / Digital Cellular
System) - Globalni sistem za mobil-
ne komunikacije/Digitalni mobilni
sistem
GPRS (General Packet Radio Servi-
ce) - Protokol za prenos podataka
putem GSM mree
EDGE (Enhanced Data Rates for
GSM Evolution) - Poboljana brzina
prenosa podataka u odnosu na GSM
UMTS (Universal Mobile Telecom-
munications System) - Univerzalni
mobilni telekomunikacioni sistem
HSDPA (High Speed Downlink
Packet Access) - Komunikacioni pro-
tokol u mobilnim mreama tree ge-
neracije (velika brzina preuzimanja
paketa podataka)
HSPA+ (Evolved High Speed Packet
Access) - Komunikacioni protokol u
mobilnim mreama koji predstavlja
unaprijeenu HSPA tehnologiju
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE
LTE (Long Term Evolution )- Tehno-
logija za prenos podataka velikim
brzinama u mobilnim mreama (4G)
TRA-ECS WRC-15 (Terrestrial radio
applications capable of providing
electronic communications servi-
ces World Radiocommunication
Conference) - Svjetska konferencija
o radiokomunikacijama
CEPT (European Conference of
Postal and Telecommunications
Administrations) - Skup evropskih
potanskih i telekomunikacionih
administracija
IPv 6 protokol (Internet Protocol
version 6) - Internet protokol ver-
zija 6
ECDL (European Computer Driving
Licence) vendorski nezavisan
evropski standard kojim se definiu
jedinstveni okviri osnovnih infor-
matikih znanja i vjetina krajnjih
korisnika raunara
Cloud Computing Raunarstvo
u oblaku predstavlja isporuku ra-
unarskih resursa i skladinih ka-
paciteta kao uslugu za heterogenu
grupu krajnjih korisnika
Data Podaci
Start Up kompanije novostvore-
ne kompanije (poetnici u poslova-
nju), brzorastua preduzea; ovaj
termin se esto povezuje sa visoko-
tehnolokim preduzeima
SpinOff kompanije supsidijarne
kompanije; poseban oblik preduze-
tnike kompanije koju je prethodno
pokrenula i s njom bila povezana
neka druga organizacija; nezavisna
kompanija koja proizvodi slian
proizvod ili uslugu kao i njen pre-
thodni poslodavac
INHOPE mrea koju ini 51 lini-
ja za prijavu nelegalnog sadraja
na internetu, u ukupno 45 zemalja,
posveena borbi protiv seksualnog
zlostavljanja djece
INSAFE evropska mrea centara
za podizanje svijesti o bezbjednosti
na internetu, kofinansirana od stra-
ne Programa za siguran internet
G2B servisi - elektronske usluge
kojima se on-line (preko interneta)
omoguava podnoenje: zahtjeva,
tube, predloga, prijave, prigovora,
albe i drugog podneska koji po-
slovni sektor moe podnijeti drav-
noj administraciji i dobiti povratne
informacije u vezi podnijetog pod-
neska u skladu sa zakonom.
B2B servisi - elektronska usluga
kojima se on-line (preko interneta)
omoguavaju elektronske interakci-
je izmeu poslovnog sektora i pod-

razumjevaju on-line (preko inter-
neta) transakcije izmeu preduzea
(pravnih lica) pojednostavljujui
procese i smanjujui administrativ-
ne barijere ime se pomae predu-
zeima da postanu konkurentnija.
G2G servisi - eUprava ka upravi
(eng. Government to Government -
G2G): predstavlja elektronske inte-
rakcije izmeu institucija dravne
administracije i podrazumjeva on-
line (preko interneta) transakcije sa
administracijom pojednostavljujui
procese, a krajnji cilj je razmjena
podataka i dijeljenje resursa i ka-
paciteta uz poboljanje efikasnosti i
efektivnosti procesa dravne admi-
nistracije.
G2B - eUprava ka privredi (eng.
Government to Business - G2B):
predstavlja elektronske interakci-
je izmeu administracije i poslov-
nog sektora i podrazumjeva on-li-
ne (preko interneta) transakcije sa
administracijom pojednostavljujui
procese i smanjujui administrativ-
ne barijere ime se pomae predu-
zeima da postanu konkurentnija.
G2C - eUprava ka graanima (eng.
Government to Citizen - G2C): pred-
stavlja elektronske interakcije iz-
meu administracije i graana omo-
guavajui graanima da on-line
(preko interneta) pristupaju infor-
macijama i uslugama dravne admi-
89
nistracije brzo, na pogodan nain i u
bilo koje vrijeme.
ERP (Enterprise Resource Plan-
ning) - sastoji se od jedne ili vie
softverskih aplikacija koje integriu
podatke i procese kroz nekoliko po-
slovnih funkcija preduzea.
RFID (Radio Frequency Identifica-
tion) - su tehnologije koje se koriste
za post-prodajnu identifikaciju pro-
izvoda, ili kao sastavni dio procesa
prozivodnje i isporuke usluga.
WAI standard Inicijativa W3C
(World Wide Web Consortium). Or-
ganizacija koja se bavi standardima
u oblasti interneta, a koja realizu-
je strategije, smjernice, uputstva, i
ostale informacije iz oblasti e-pri-
stupanosti osoba sa invaliditetom.
eID elektronska identifikacija
(eng. Electronic identification - eID)
- alat kojim se osigurava elektronska
identifikacija fizikog ili pravnog
lica na on-line usluge i elektronske
transakcije na siguran nain.ERA -
Evropski istraivaki prostor
HORIZONT 2020 Okvirni pro-
gram EU za istraivanje i inovacije
COST Evropski program za sara-
dnju u nauci i tehnologiji
EUREKA Panevropska mrea za
trino orijentisano istraivanje
 STRATEGIJA RAZVOJA INFORMACIONOG DRUTVA CRNE GORE DO 2020 GODINE

NATO SpS NATO Nauni program

za mir i bezbjednost

IAEA Meunarodna agencija za

atomsku energiju

ICGEB Meunarodni centar za ge-

netski inenjering i biotehnologiju

CERN Evropska organizacija za

nuklearna istraivanja

IPA Pretpristupni instrument

MREN Crnogorska akademska

mrea

GEANT Pan-evropska akademska i

istraivaka mrea
 CRNA GORA
MINISTARSTVO ZA
INFORMACIONO DRUTVO
I TELEKOMUNIKACIJE

Podgorica, 2016