Felsefe Dnyas, 200011, Say: 31

ALBERT CAMUS ve YUNUS EMRE'DE

ABSURD KAVRACI

Levent BAYRAKTAR

nsann duygu ve dnceleriyle ilgili olan iki nemli alan Felsefe ve Sanat Tarih
boyunca insanln basanlarnn byk bir ksm bu iki alanda kendini gstermitir diye-
biliriz. nsann basanlarn sergiledii bir dier alan olan Bilim'den farkl olarak Felse-
fe ve Sanat, birbirleri ile daha ok ilgili olan alanlardr.
"Evrensel iki dnya olan Felsefe ve Sanat alanlar, kendi yaplan iinde, kendi ya-
plarna zgn ve kendi yaplan tarafndan retilen baz evrensel verilere ve i zgn ni-
teliklere sahip olmalarna karn, tm Felsefe Bilimlerinde olduu gibi, birbirleri arasn-
da da sk ve diyalektik salt ilikilere yataklk eden ieriklere kaynak olutururlar. te bu
nedenle, kanlmaz ve kukusuz bir biimde, Felsefe ve Sanat belli kesimleri birbirleri-
ne gemi iki ayn, buna karn birbirlerinden soyutlanamayan iki daireyi ortaya koyar-
lar.
Baka bir deyile, Felsefe'nin ve Sanat'in eleri ister istemez birbirlerinin alanla-
nnda da yer alrlar. " O
Felsefe'nin ve Sanat'n birbirleri ile tam akmayan ama birbirlerinden soyutlana-
mayan iki alan olmasndan dolay da, baz dnrlerin eserleri hem Sanat'n hem de
Felsefe'nininceleme konusu olmutur. Bu iielii zellikle Edebiyatta grmek mm-
kndr. Felsefe tarihine baktmzda, pek ok filozofun ayn zamanda edeb denilebile-
cek bir slup kullandklar grlr. rnein; Platon, St Augustine, Schopenhauer, Ni-
etzsche, Mevln, Yunus Emre, ayn zamanda byk edebiyatlardr. Russell, Camus,
Sartre ve Bergson gibi filozoflar ise ayn zamanda Nobel Edebiyat dln alacak kadar
iyi edebiyatlardr. Tabii ki iyi bir filozof olmak iin iyi bir edebiyat olmak art deil-
dir. rnein; "Aristoteles, Kant gibi isimler ok iyi filozof olduklar halde, kullandkla-
2
r dil bakmndan iyi yazar deillerdir."^ ) Aynca iyi bir edebiyat olmak iin de filozof
olmak art deildir. Ancak yle filozoflar vardr ki, eserlerindeki edeb yn ar basm

() Aratrma Grevlisi, A. . Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi, Felsefe Blm

(1) YenisehMiolu, ahin, Felsefe ve Sanat, sf. 129
(2) Ondoan, AU Osman, "Edebiyat le Felsefe likisi zerine", Akademik Aratrmalar, y. 1, s.2. Gz 1996,
sf.l

81
 Felsefe Dnyas

ve ou zaman da edebiyat olarak nitelendirilerek, felsefecilerin incelemelerine ok az

konu olmulardr. "zellikle kendi kltr tarihimize de baktmzda, ou zaman felse-
fe tema ve problemlerinin ayn zamanda yksek seviyede estetik faaliyetler ierisinde
gizlendiklerini grrz. Bu, dou kltrlerinde byk fikirlerin gzel sylenmesi gele-
neinden, ya da yine byk fikirlerin akla olduu kadar, gne de hitab etme endiesin-
den domu olabilir. Bylece biz, bu geree dayanarak, her ne kadar edeb bir slpla
sylenmi de olsa bu sylenii (...) felsefi deerlendirmelere tab tutabilir, felsef anlam-
da sistematik ele allara konu edinebiliriz."*& Elbette, zellikle de iir, roman, tiyatro
oyunu gibi edebiyat eserlerinin iinde felsef sistemim anlatan filozoflar anlamak, fel-
' sef temellendirmelerini kavramak daha da gtr.
te bu tarz yazan iki dnr, iki sanat-filozof, edb-filozof olan A. Camus ve
Yunus Emre'deki felsef bir kavram; "Absurd" kavram incelememizin konusunu tekil
edecek. Bu tarz bir karlatrma iin de, her iki dnrn sistemlerindeki baz ortak
noktalan ve ayrlklar da ksaca belirlemeye alacaz. Biri Bat kltrnn, dieri bi-
zim kltrmzn insan olan bu iki sanat filozofun dnya'ya, hayata ve btn var-
lklara kar aldklar tavrn anlatm, felsef bir sistematiin kaO anlatmndan ziyade,
edeb bir anlatmdr.
A. Camus ve Yunus Emre'nin sanat kiiliklerinden dolay, onlarn dncelerini
yakalamak daha da zorlar. nk bir "filozof iin dncesini anlatmann bir tek yolu
vardr, o da felsefi temellendirme yoludur. Oysa edebiyat iin birden ok yol szkonu-
sudur."W te Camus ve Yunus, bu yollan semilerdir. Camus, absurd felsefesini Sisi-
fos Efsanesi'nden, bakaldr felsefesini Promth mitolojisinden hareketle aklarken,
Yunus iinden geldii Tasavvuf geleneine uyarak Tasavvufun terminolojisini kullan-
m, ilk bakta fark edilemeyecek derin mnlar sanatl anlatmlarla gizlemitir. Ca-
mus, ayn zamanda bir roman yazan, bir oyun yazandr, Yunus ise bir airdir, ozandr.
Yunus Emre, 13. yy.'in ikinci yans ile 14,yy.'m balarnda Anadolu'da yaam bir
dervitir. Nerede doduu ve nerede ld kesin olarak bilinmemektedir.
Albert Camus ise, 2O.yy.'da yaamtr. 1913'te Cezayir'de dnyaya gelmitir. An-
nesi spanyol, babas Fransizdr. "Camus, tek gerek yol olarak grd bakaldn fel-
sefesini semi ve varoluu felsefenin de canl, devingen, ruh dolu, renkli, yaratc, d-
ndrc ve kahredici temel tan hem kiilii, hem tutum ve davramlan, hem de d-
nce ve yarglanyla kesin bir biimde oluturmu"*5) bir sanat-filozoftur.
Bu iki dnr birlikte ele almamz salayan ortak nokta, onlann varoluu fel-

(3) Giirsoy, Kenan, "Felsefe ve Edebiyat", Felsefe ve sanat sempozyumu bildirileri, sf .72.
(4) Gndoan, Ali Osman, "Edebiyat ile Felsefe likisi zerine". Akademik Aratrmalar, y.l, s.2, Gz 1996,
sf.3
(5) Yeniehirliolu, ahin, mgelerin Sisi, sf. 179

82
 Felsefe Dnyas

efe iinde deerlendirilebilecek olmalar ve bu felsefenin kavramlarn, ou zaman ay-

n anlamlan yklemeseler de, kullanyor olmalardr. "Yunus, Batl varoluulardan ok
nce lm duygusunu, hilikle kucaklamay, insann yalnzln, varln zn, dn-
yann geiciliini, insann i skntlarn dile getirmitir. Ancak Yunus, Sartre ve Heideg-
ger gibi Tanrtanmaz deildir. Gabriel Marcel ve Karl Jaspers gibi Tann'ya inanr, "t)
Yunus'un dncesine bir Ak Felsefesi diyebiliriz. O'na gre; hereyin z - esa-
s Ak'tr.^ Yunus Emre iin gerek ak, ilh aktr. Yunus hep, ilah ak sylemi, onu
aram, onu zlemi bir Hak adr. Arad ey ilah gzellik ve ak olunca da, dilin-
de syledii de hep'o olmutur. O, grdklerini anlatrken lemlerin rabbini dnm,
btn varl, varedemyle beraber ele almtr.
Camus'de ise, Tann'ya bir bakaldrma vardr. "Tann'ya ynelen metafizik bakal-
drma neyi hedeflemektedir? z gerei metafizik bakaldrma, Tann'y yok saymaz.
Onu sadece kendi iinde hesaba eker, yarglar."*8' nk Camus'ye gre Tanr, insana
lmden baka bir kader sunmam ve. insan bu dnyada eli kolu bal bir ekilde brak-
mtr. Byle bir Tann samadr. te Camus byle bir Tann'ya bakaldnr. Burada be-
lirtmek gerekir ki; "Tann ile ilgili olarak bakaldrma problemi, varolan bir Tann'y ge-
rektirir. Bu, Tann'y yok sayan bir bakaldrma deil, Tann'y hor gren, Tann'nn insa-
na ktlk ettiini dnen bir bakaldrmadr.'^9)
Yunus iin ise, tam tersine ancak Tanrnn varl bizi samadan kurtarr. Tamnn
olmamas samadr, insan yaratan ve her an onunla ve yaratt her eyle olan bir Tanr
anlaml klar hayat. Yunus'a gre, ne ki vardr, o yaratann iradesinin eseridir. Yunus
akla, evkle, bazen ileri giderek her yerde, her gzellikte, mutlak varl ve mutlak g-
zeli grmtr. Yunus'a gre; "Krgn, mahzun, yarnndan emin olmayan insanlann top-
lumunda, insana en gzel emniyeti Allah'n ak salamaktadr. Allah'a ak olan ve kal-
binde Allah aknn dnda ne varsa atan bir mmin iin, hrriyetlerin hrriyeti, emni-
0
yetlerin emniyeti salanm demektir."( > BuradaYunus, akn bir varla balanmann,
bir otoriteye balanmann (Tann'ya balanmann) zgrlk olduunu dnyor, ateist
varoluu filozoflann aksine. rnein; "Sartre'da zgrlk, insan bir davrana zorla-
1
yan bir yetkeye (otorite) ya da belirli baz ilkelere dayanmaz.''^ )
zgrlk kavramna ykledikleri anlamlardaki bu farkllk, onlarn varlk anlay-
larndan ve dnya karsndaki tutumlanndan kaynaklanr. Yunus'a gre gerekten var
olan Tann'dr ve btn dier eyler varln ve anlamn ondan alr. Albert Camus ise,

(6) ubuku, . Agh, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, sf. 12

(7) Bayraktar, Mehmet, Yunus Emre ve A,k Felsefesi, sf.23
(8) Gndoan, Ali Osman, Albert Camus ve Bakaldrma Felsefesi, sf. 124
(9)A.g.e.sf. 122
(10) Aydn, Mehmet, "Yums'tan Mesajlar", Uluslararas Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, 1995, sf. 76
(11) Yeniehirliolu, ahin, Dnce Kozmosu, sf. 47

83
 Felsefe Dnyas

"Tann'mn olmad, dnyann ve hayatn sama olduu dncesinden hareketle bir

sama ahlk ve bu sama dnya gr ve sama ahlkndan da bir bakaldr ahlk -
12
karmaya alan bir sanat filozoftur. " ' )
Camus, insann aklna aykin gelen bir d dnya olduunu ve bunun da sama ol-
duunu syler. nsan d dnyayla karlat anda samay farkeder. "Sama, akld
3
olan dnya ile insan bilinci arasndaki koputan kaynaklanr."(* > Yunus iin de yine akl,
dnyay ve hakikati kavramakta yetersizdir. Ona gre de eer hakikati aklla anlamaya
alrsak samaya deriz. Hakikat ancak akla anlalabilir. Samadan kurtulmak iin
Tann'ya inanmal ve ona teslim olunmaldr. Bu noktada Yunus'un Tann'ya inanarak,
Camus'nn ise bakaldrarak samadan ktklarn gryoruz. Camus'nn bu bakaldr-
ma felsefesini Sisyphos Efsanesi'ne dayanarak rneklendirdii grlyor. "Albert Ca-
mus, Sisifos Efsanesi adl kitabnda, eski Yunan efsanelerinden birini yeniden ele alarak,
sama fikrini bu hikaye erevesinde ifade etmeye alr. Sisifos, her seferinde kendili-
inden yine aaya yuvarlanacak olan bir kayay dam tepesine itmeye mahkm edil-
mitir. Binbir zahmet ve meakkatle dan tepesine kadar karlan ta, birka saniye
iinde tekrar aa doru decek ve bu nihayetsiz abalar kalburla su tama misali Si-
sifos tarafndan sonsuza kadar tekrar edilecektir. Camus'ye gre hikye kahramannn
beyhude abalan anlamsz bir dnyann yaanmas keyfiyeti ile ayndr.Fakat Camus, in-
sann bu durumu idrk etme hareketinin, onu bu ac vaziyetinin stne karabileceini
savunur (...) Camus, dnya ve hayat ne kadar bo olursa olsun, insann idrki ile bu du-
rumu aabileceini savunur."<14> Ksacas, Sisyphe Efsanesi'nde, Sama'mn varln
kantlamaya, sonra da sama'mn bilincine varmann insan intihara deil de bakaldr-
maya gtrdn gstermeye"* 15> alr Camus.

Yunus'a gre, de sama grnenin arkasndaki hakikati yakalamak bir olgunluk

iaretidir. Ancak bu belli bir eitim ve birikim gerektirir. nk ancak kmil insanlar
(bilgeler) grnenin arkasndaki gereklii ve okluun arkasndaki birlii grebilir ve
buradaki anlama nfuz edebilirler. "Yunus Emre'nin zahir ehli olan fakihler (fikhlar),
dnimendlerle, yani "ulem-y rsum" ile ii yoktur; nk onlar srf akl vastasyle
hakk bilmek iddiasndadrlar; halbuki bu tehlikeli yolda yalnz akl ve havassn (duyum-
16
larn) vastal verimli olamaz; buna vecd ve hl lzmdr.''^ )
te tpk, dnyada sama grnenin asl gereklik olmay ve buradan hareketle
bu grnn arkasndaki asl olana ynelmek gereklilii gibi, Yunus'un eserlerinde g-

(12) Gndoan, Ali Osman, "Samadan Bakaldr Ahlkna", Akademik Aratrmalar, y.l, s.3. K 1996, sf.l
(13)A.g.e. sf. 1
(14) Grsoy, Kenan, Sf ' Sartre Ateizminin Dourduu Problemler, sf. S3, 84
(15) Sartre, J. Paul - Franais Jeanson - Albert Camus, Sartre - Camus amasi, ev. Berten Onaran, sf. 12
(16) Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, sf. 314

84
 Felsefe Dnyas

rnen sama unsurlar da yalnz grnte, dildedir. Yunus, bu iirlerinde de, hakikatin
akl atn ve aklla kavrananm yalnzca s bir seviye olduunu gsterirken, syledik-
lerinin gerek mnlarm simgelerde gizler. Kullanm olduu simgeler sistemi bir bul-
macann paralarnn yan yana getirilmesi gibi, zldnde ortaya anlaml bir btn
ve doyulmaz bir sanat eseri kmaktadr. Yunus'un sistematiinde sama olann derun
ve srr (ezoterik) bir anlam vardr. nsana ilk bakta sama olarak grnen szler zel
anlam kodlaryla ykldrler. nk onun dizgesinde sama, kendinde bir sama ve
ebed bir tutarszlk, realiteden kopukluk deildir. O'na gre; realiteden kopuk ve ona
uygun olmayan anlatmlar, fizik realitelerin zerinde olan anlamlardr. Bunlar, srlar le-
minin realitelerine uygundur ve onu bilenlere hitab etmektedir.
te bu nedenle, Yunus Emre'nin absurd fikrini ve dnyay anlamlandrnm kavra-
yabilmek iin, Onun iinden geldii tasavvuf terminolojisini felsef olarak da, olabildi-
i kadar anlamak gerekir. Yunus 'un .kavramlarm felsefece yorumlarsak, Onu dier filo-
zoflarla karlatrabilmek imkn elde edilebilir. Kendisinden nceki felsef akmlardan
No-Platonizmin kavramlaryla Yunus'un kavramlarn karlatrmak ve kendisinden
sonraki akmlardan da varoluuluk ile karlatrmak imknn bu sayede bulabiliyoruz.
"Yunus Emre bu yola ak ile girdii iin, Dvn'mn byk ksm ak feryatlaryla
doludur. Efltun'da, Plotin'de, sonra Mevln'da nasl Ak en mu'tena yeri igal ederse,
Yums'ta da yledir."<I7> Yunus Emre'nin, Allah ak ile hereyi anlaml klmasnn kar-
snda, Camus'nn bakaldrma ile samadan kurtulmaya altm gryoruz.
Albert Camus iin dnya, anlamsz, sama ve beyhudedir. O'na gre insan her an
bir durum ierisindedir ve ierisinde olduu durumun akl karsnda sama olduunun
farkndadr. Hayatn monotonluunu anlayan insan hem kendisinin, hem de baka var-
lklarn anlamn sorar. Bu, samamn ilk habercisidir. Zamamn gemesi, onun ldrc
bir unsur olarak alglanmas ve gelecei deitiremez oluumuzun bilincine varlmas da
"sama" ile bir karlamadr. nsann kendisine, bakalarna ve dnyaya yabanc oluu
ve bakalaryla ayrln kesin bir biimde bilincine varlmas, lmn zorunlu ve ka-
nlmaz bir son oluunun ve lmle birlikte hereyin sona ereceinin anlalmas ile de
"sama"nn varl ortaya kmaktadr/18) Peki insan sama karsnda nasl yaamal-
dr? "Temel realitenin sama olduunun bilincine varan bir insan hemen iki yoldan biri-
ni deneyebilir: Ya haya yaamay reddedip intihar eder, ya da bir dine balanarak Tan-
n'ya iman etmek suretiyle hayatna akn bir anlam yklemeye alr. ntihar bireysel
varlmz ortadan kaldrr ama samay yok edemez. Hatta intihar, bireyin samaya ye-
nilmesidir. Camus tarafndan lmden sonras ise kapal bir kap olarak grld iin

(17)A.g.e.sf.3t4
(18) Gndoan, Ali Osman, Albert Camus ve Bakaldrma Felsefesi, sf. 64-65

85
 Felsefe Dnyas

bir dine balanmak reddedilir ve srama yaparak, samay akn bir alan ile amaya kal-
19
kanlarn tutumu felsefece intihar adyla adlandrlr. "< > A. Camus'nn bir dine ve bir
Tanr'ya balanmay reddettii grlyor. Camus ayn ekilde intihan da reddeder. Ona
gre hayata gelinmitir ve yaanmaldr. Ama intihar, Camus'nn ele ald balca te-
malardandr. nk Ona gre intihar, yaamn anlamnn sorguland temel sorudur. Ya-
amn yaamaya deip, demedii sorusunun yant gizlidir intihar fikrinde. Camus,
"uyumsuz ve intihar" balkl yazsnda yle syler: "Gerekten nemli olan bir tek fel-
sefe sorunu vardr; intihar. Yaamn yaanmaya deip demediinde bir yargya varmak,
felsefenin temel sorusuna yant vermekdir.'^20)
lm karsnda hayatn anlamn sorgulama olgusu, Camus'de olduu gibi Yunus
Emre'de de vardr. Nezihe Araz,<21) Burhan Toprak ve Fuat Kprl gibi yazarlarmzn
Yunus'un bayatn ve fikr geliimini belli dnemlere ayrdn gryoruz. te b d-
nemlerin banda Yunus, hayatn lmle sonulanmasn ve insann hayata lmek iin
gelmesini yadrgar. Fakat daha sonraki dnemlerde Onun bu seviyeyi atn gryoruz.
A. Camus ve Yunus'un lm karsndaki anlam araylar benzerdir; ancak buradan ha-
reketle vardklar noktalar ok farkldr. Camus iin hayata anlam katan, gelinen bu dn-
yada yaama istei, azmi ve kararlldr. nsan samaya ramen sama ile yaayarak bir
anlamda ona bakaldrmahdr. Yunus iin ise, yaama gayesi, asl varl, mutlak varl
aramak ve ona yrmektir. Grlyorki Yunus'un dncesinde samann iine saplan-
lp kalnmyor. Camus iin de "sama, varlan bir son nokta deil; bir balang, sadece
bir hareket noktasdr. yleyse sama, kendisine boyun eilecek olan deil, almas g-
rekecek olandr. "O2)
Camus iin sama karsnda alnacak tavr, lm gereini tandktan sonra bu ha-
yat youn olarak yaamaktr. Zira lmle herey sona erecektir. Yunus iin ise lm son
deildir. Bilakis, yeni ve asl hayatn balangcdr. "Yunus, d benliim aarak i ben-
liine, grnenden grnmeyene ynelmek suretiyle lm ile ebediyete ulamak, kar-
mak yolunda varlndan gemitir."*23) Yunus'a gre dnya, bugn seyredilip yarn ter-
kedilecek olan geici bir yerdir. Asl durak ise, lmle eriilen ebed, yce lemdir. Bu
nedenle Yunus "gnlne, bu fni, geici dnyaya aklanmamasn; asl, ebed leme ve o
lemdeki Gerek Dost'a ynelmesini telkin ve tavsiye ettii bir iirinde unlar syler:

(19) Gndoan, Ali Osman, "Samadan Bakaldr Ahlkna", Akademik Aratrmalar, y.l, s.3, K 1996, sf. 1
(20) Camus, Albert, Sisyphos Syteni, sf. 13
(21) Araz. Nezihe, Dertli Dolap, sf., 5, 6, 7.
(22) Gndoan, Ali Osman, "Samadan Bakaldr Ahlkna", Akademik Aratrmalar, y.l, s .3, K 1996, sf.l
(23) Ggiin, nder, Dnden Bugne Yunus Emre, sf.38

86
 Felsefe Dnyas

Bir nazarda kalmayalm

Gel dosta gidelim gnl
Hasret ile tmeyelim
Gel dosta gidelim gnl

Gel gidelim can turnadan

Suret terkini armadan
Araya dman girmeden
Gel dosta gidelim gnl."*)

"slm tefekkrden, dnten hareketle Yunus'a gre, u "dnya hayat" ve

"varlk lemi"; "lm" ve "ebediyet'! anlamak, derinden kavramak, Allah' tanmak,
O'na balanmak iin birer vastadr. Varoluumuzun sebebi de, ite burada gizlidir."<25)
Ateist Varoluulara gre ise ite tam da buras hayat sama klar: lm'n varl.
"lm, gerekte, varoluu felsefede bir tr karar verme olduuna gre, o, ayn zaman-
da, bireyin kendisiyle hesaplarnasdr da. Bu hesaplamada, varoluun tm duygulan,
sevgi, ac, mutluluk, mutsuzluk, isteklilik, isteksizlik, kararllk, kararszlk, yanllk
vb... durumlar bir filmin kareleri gibi, insann belleinden geip gider. Bu ak srecin-
de, varolu yeniden olumaktadr aslnda. Yani, lmde yeniden oluma, yemden do-
ma. Buradaki doma szc, bildiimiz anlamda doma deildir. Tam tersine, durum-
larda yeniden kendini yaamadr. Bu nedenle intihar, lm gibi yok olma hallerinde, va-
rolu sonucu varlk bir kez daha yaam kendine zg benliinde ve bir bilin sreci er-
evesinde alglayp, bu benlie geirmektedir."*26) Grlyor ki varoluulara gre
lm, varoluun farkeddii asl andr. Bu nedenle de "samann bilincine varan ller,
27
hayat en iyi yaam olanlardr. "< ) Sama karsnda yaplmas gereken nedir? lm
gereini tandktan sonra bu hayat daha youn olarak yaamaktr. "Hayat daha youn
olarak yaamak, dnyann imdiki hazr zenginliini tketmek demektir. nk lm bi-
linci, bu hayat canl ve iten yaamay, bu hayata bal kalmay salar. Zira lmek zo-
runda olduunu ve lmle birlikte hereyin sona ereceini bilen bir insann doal davra-
n, bu hayat daha youn yaamak olacaktr."@
Yunus'un ise, bu dnyaya saplanp kalmay ve asl mny unutmay benimseme-
diini gryoruz.

(24) A.g.e. sf. 39

(25) A.g.e. sf. 41
(26) Yeniehirliolu, ahin, Dnce Kozmosu, sf. 56-57
(27) Gndoan, Ali Osman, "Samadan Bakaldr Ahlkna", Akademik Aratrmalar, y.l, s.3. K 1996, sf.l
(28)A.g.e. sf.l

87
 Felsefe Dnyas

"Nice bir besleyesin bu kadd ile kaameti

Dtn dnya zevkine unuttun kyametFV-9)

diyerek, lmn ardndaki asl mny hatrlattn gryoruz.

Burada Camus ile Yunus'un lm karsnda farkl tavr allar olduu grlyor.
kisinde de lmn varl bu dnyay anlamsz klar, fakat Camus iin bu anlamszlk
karsnda insann ilk noktada yapabilecei ey; "daha iyi yaamak deil, daha fazla ya-
amak ve eylemlerinin sahasn mmkn olduu kadar geniletmektir. Bu, niteliin ye-
rini niceliin almas demektir. Nicelik ahlknda da mutlak ve ideal deerler yoktur ve
su ya da erdem arasnda ahlk yarg bakmndan hibir fark bulunmaz. Bu anlamda, bir
insan srf kaprisleriyle de erdemli olabilir. Oysa ahlk, olan deil, olmas gerekeni yani
ideal olan konu edinir. Nicelik ahlknda ise olmas gereken bir deer yargsndan bah-
sedilemez.")
Yunus'a gre ise, sonunda lmn var olmas bu dnyay anlamsz klar nk
lm gerek anlamlara alan bir kapdr ve bu dnya gerek olmayan, gelip-geici olan
bir dnyadr. Asl gerek Tanr'dr ve asl yaam, lmden sonra balayacak olan yaam-
dr. Bu nedenle, bu gelip-geici dnyada insann yapmas gereken ey mutlak varln
ak ile ona yrmek ve mutlak varlk'tan olan hereyi, herkesi sevmektir. Burada Yunus
Emre'nin tasavvuf! bir ahlk benimsediini ve nerdiini gryoruz. "Yunus Emre'nin
'tasavvuf! ahlk' esaslarn yayan baz pek kymetli manzumelerinde, Yetmiild millete
bir gz ile bakmayan, onlar birbirinden ayran adamlar, hatt halka mderris olsalar bi-
le yine hakikatte s sayacak kadar geni, insan bir efkat gstermesi bundan dolay-
dr."')
Yunus'un bu ahlk anlaym belirttii iirlerinden birka rnek verelim:

"Cmle yaradlma bir gz ile bakmayan

Halka mderris ise hakikatte sidir."Q

"Ak sakall bir koca

Bilemez hli nice
Emek yemesin hacca
Bir gnl ykar ise

(29) Glpnarl, Abdlbaki, Yunus Emre, sf. 463

(30) Gndoan, Ali Osman, "Samadan Bakaldr Ahlkna", Akademik Aratrmalar, y.l, s.3, K 1996, sf.2
(31) Kprl, Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, sf. 303-304
(32) Eybolu, Sabahattin, Yunns Emre, sf.243

88
 Felsefe Dnyas

Gnl alabn taht

Gnle alap bakt
ki Cihan bedbaht
Kim gnl ykar ise" 4 3 3 '

"Bir kez gnl yktn ise

Bu kldn namaz deil
Yetmiiki millet dahi
Elin yzn yumaz deifW>

Yunus, bu dnyann asl dnya olmadn, geici bir durak, bir imtihan yeri oldu-
unu syler ve bu noktada, bu dnyada insanlar hor grmeyerek, gnllerini krmaya-
rak, onlar severek, Allah sevgisine ulamay tler.

"Bize ddar gerek dnya gerekmez

Bize ma'n gerek da'vgerekmez"<-3i>

diyerek de, asl aradnn dnyann (grnn) arkasndaki gereklik olduunu, mn

olduunu syler ve dva dedii dnya iin yaamay reddeder. Bu noktada Yunus'un, ni-
celik ahlknn tam tersine ulatn syleyebiliriz. Camus ise, bir mnnn olmadn
gren insann ilk noktada yapaca eyin, nicelik ahlkm yaamak olacam syler ama
son noktada o da burada kalmaz. Her iki dnrde de insanlar karlk beklemeden sev-
mek temas vardr. Bu tema sayesinde Camus de Yunus gibi, nicelik ahlkndan syrlr.
Yunus'un yaradlm, yaradandan tr severek,

Admz miskindir bizim

Dmanmz kindir bizim
Biz kimseye kin tutmayz
Kamu lem birdir bize

diyerek, evrensel hmanizmaya ulatn gryoruz. Yunus Emre, "insann yeryznde

en deerli varlk olduuna dikkati ekerek, sevgiye nem vermitir. Yaratlan, yaratan-
dan tr ho grmtr."(36> A. Camus ise, Yabanc adl romannda "mademki yayo-

(33) Glpnarl, Abdlbaki, Yunus Emre, sf. 454

(34) A.g.e. sf. 434
(35) A.g.e. sf. 239
(36) ubuku, . Agh, Trk-slm Kltr zerinde Aratrmalar ve Grler, sf. 76

89
 Felsefe Dnyas

ruz, yaadmz srece mutlu olmaya, samzda solumuzda mutluluk yaratmaya bak-
malyz. Mutluluk, bir yerde ve her yerde, hibir ey beklemeden dnyay, insanlar sev-
37
mektir"( ) diyor.
Camus'nn bu tarz bir ahlk yaam nerisi, nicelik ahlkna tam olarak uymamak-
tadr. nk "nicelik ahlk, bireysel bir ahlk yaay ortaya kard iin insann sa-
dece kendi eylemleriyle snrl ve kendisini ilgilendirdii iin bakasna ynelmeyecek
ve btn isanlar ilgilendirecek bir hmanist ahlk ortaya karamayacaktr" bu neden-
le "Camus'ye gre gerek ahlki yaay, nitelie dayal bir bakaldr ahlkdr."^38) Ca-
mus'ye gre, "Btn eylemlerin deer yargs bakmndan eit grld bir nicelik ah-
lk, hayata anlam yklemek deildir.''^39)
Bakaldrma, kendi haklarnn bilincine varm bir kiinin tavrdr ve bu nedenle de
"insann adeta varlk artdr da.... Bakaldrmada insan, sadece kendini onaylamakla
kalmaz, ayn zamanda bakalaryla dayanma iine girerek, bakalarnn varln da
onaylar. nsan yalnzlktan kurtaran bakaldrmada kii, hem kendini hem de bakalar-
n bulmak suretiyle Descartes'n Cogito'suna edeer bir ilkeye kavuur: Bakaldnyo-
rum, yleyse varz."(4) Camus'nn nitelie dayal hmanist bir ahlk oluturmaya a-
ltn gryoruz. nk Camus iin bakaldr ya da baka bir deyile isyan, bakala-
rna zarar vermeden yaplmaldr. u halde bakaldrnn, isyann, "tam bir hrriyeti hak
olarak ileri srmek olmad ak olmak mecburiyetindedir. syanc, bakasnn hrriye-
tini ve mevcudiyetini yok etmek hakkna sahip deildir."*41)
Kendi haklarnn bilincine varm ve sorumluluk duyabilen insann bakaldrs
eer Tann'ya bakaldrmak biiminde ise, Camus'ye gre bu, olumlu deeri ortaya
koyar: "insann birey olarak deeri, ortak bir kadere sahip olan btn bir insanln bir
paras olduunun farkna varlmas ve ayn kaderi paylaan insanlarn dayanma gerek-
42
lilii."* ) Camus'nn ortaya koymaya alt hmanist ahlkn temelinde bu grler
var iken, Yunus Emre'nin evrensel hmanizmasmn kaynann, kedisinin varlk anlay-
olduunu gryoruz. Bu anlaya gre; btn varlk, tek ve bir olan mutlak varlktan
kaynaklanmakta, ondan domakta ve yine ona dnmektedir. Btn var olanlar o mutlak
varln eseridir. Yani yaratlmlar, yaratann eseridir ve bu nedenle de kutsaldrlar, sev-
giye ve saygya layktrlar. Bu nedenle yaratlmlar, tpk yaratan sevmek gibi, kar-
lksz, karsz ve hesapsz sevmek gerekir. Yine, Yunus Emre'nin, Tann'dan sudur eden,

(37) Camus, Albert, Yabanc, sf. 5-6

(38) Gndoan, Ali Osman, "Samadan Bakaldr Ahlkna", Akademik Aratrmalar, y.l, s.3, K 1996, sf.2
(39) Gndoan, Ali Osman, Albert Camus ve Bakaldrma Felsefesi, sf. 168
(40) A.g.e. sf. 168-169
(41) Verneaux, Roger, Egzistansiyalizm zerine Dersler, ev. Prof.Dr. Murtaza Korlaeli, sf. 116
(42) Gndoan, Ali Osman, "Samadan Bakaldr Ahlkna", Akademik Aratrmalar, y.l, s.3, K 1996, sf.2

90
 Felsefe Dnyas

ondan kp gelen ve yine O'na dnecek olan bu okluu asl olarak grmeyii ve onun
arkasndaki bir olan, "vahdet"i aramas ve Tann'da birlii bulmas da yine ayn varlk
anlayndan kaynaklanr. Bu anlaya gre; Tann'mn yaratt hibir ey tesadfi ve sa-
ma deildir.
Tanrnn yaratt hereyin bir gayesi, bir sebebi, bir anlam vardr ve bu anlam
iinde herey mkemmeldir. Eer bize anlamsz ve sama grnen eyler varsa bu bizim
ondaki akn anlam kavrayamaymzdan kaynaklanr. nsan, evreni ve olup bitenleri
akl seviyesinde anlamlandrmaya alp, sama bulup isyan etmemelidir. Yunus bu tarz
isyanda bulunanlara "biraz serzenile kark yle t verir: Uzatt bu halk ii / ger er-
kek eer dii / mslman olan kii / isyan yoluna girmez."(43>
Albert Camus'de ise, Tann'mn olmas ite tam da bu nedenle samadr. Eer k-
tlk var ise Tanr olmamaldr. Yunus'un tevekklle yapt gibi herey Tanrdandr ve
mutlaka bir anlam vardr demez Camus. Ona gre akn bir anlam yoktur ve akl sevi-
yesinde anlamlandnlamayan ey samadr. Bu nedenle, Yunus'un isyana kar kt
noktada Camus bakaldry nerir. nk Camus nihUiztne de kar kar ve ona gre
anlamsz ve sama olan bu dnyada kaderine boyun emek, nihilizmin bysne kapl-
maktr. Camus bunun yerine bakaldry nerir. "Vefesnn kahramn Dr. Rieux, insan
dayanmasnn ve bu dayanmadan tr de hem kendi bireysel varlnn hem de in-
sanlk idealinin bilincine varan biridir. Bu roman evrendeki btn ktlklere kar sa-
vama iradesini temsil eder. Bu savama iradesinde,tanrsz sama insan, baarabilecei
eylerin bilincine varr. Bu bakmdan Camus, insann deer eylemde bulunma imkn-
na sahip olduuna ve bu imknn bilgisine sahip olann da bu imkn gerekletirebile-
ceine inanr. te asl ahlklik bu noktada ortaya kmaktadr.'1*44)
Veba romannda Dr. Rieux, ktlkle mcadele eden, samaya bakadran ve by-
lece insan zgr klmaya alan bir kahramandr. Veba adh romanda Dr- Rieux yle
syler: "Felaket insan lsne smaz derler; felaket gerek olmayan bireydir, gelip
geici bir dtr... ehrimizin insanlar... lerine devam ediyorlar, yolculuklara hazrla-
nyorlard, kendilerine gre fikirleri vard. Gelecei, gidi gelileri, tartmalar yok eden
bir veba salgnn nereden akllarna getirebilirlerdi? Kendilerini hr sanyorlard, oysa
felaketler var olduka kimse hr deildir."<45> Camus'nn kahramannn Tann'ya inan-
mad halde bakalarnn yardmna komasnn sebebi, Tann olsayd, insanlara yardm
iini o stlenirdi, fikridir. Oysa ktlk vardr ve onunla kar karya olan insandr.
Camus, bu dncelerini "Bakaldran nsan" adh eserinde yle dile getirin "ki-

(43) Ergit, Arslat, "Yunus Emre ve Trk Milleti", Trk Yurdu, Yunus Emre ze! Says, c.5, s. 319, y. 1996,
sf. 111
(44) Gndoan, Ali Osman, "Samadan Bakaldr Ahlkna", Akademik Aratrmalar, y.l, s.3, K 1996, sf.2
(45) O'Brien, Conor Cruise, Camus, sf. 3T

91
 Felsefe Dnyas

bin yldan beri, ktlklerin hibiri eksilmedi dnyadan. Tanrsal olsun, devrimci olsun,
hibir peygamber inmedi gkten. Her trl acya, hatta insanlarn en ok hakedildiini
dndkleri aclara bile bir adaletsizliktir yapp duruyor. Promthe'nin kendisini
ezen gler karsndaki uzun sessizlii hep haykrmakta. Ama, bu arada, Promthe in-
sanlarn kendi karsna getiklerini, kendisini alaya aldklarn grd. nsann ktl
ile yazg, yldn ile saymaca arasna skm durumda imdi, kutsala saldn gururuna ka-
plmadan, hl kurtanlabilir olan ldrmeden kurtarmak iin bakaldrma gctf kalyor
kala kala. Bakaldrmann hibir zaman bir garip aktan vazgemeyecei anlalyor
imdi. Tann'da da, tarihte de rahata eremeyenler, tpk kendileri gibi olanlar iin, yaa-
yamayanlar: Alaltmlar iin yaamaya adyoriar kendilerini. Bakaldrmann en ac
devinimi Karamazof 'un yrek paralayc ilryla talanr o zaman: Herkes kurtulma-
msa, bir tek kiinin kurtulmas neye y a r a r ! " ^
Camus iin bu dnyann stn (akn) bir anlam yoktur. nsann dayanabilecei
tek varlk yine insandr. nsan bu nedenle ne kendisinden ne de bakalarndan vazgeme-
i lidir. Samaya bakaldrmal ve bylece hayat bir anlam bulmaldr. Camus iin; "Bas-
il kaldrma, her eyi zeceini ileri srmese bile imdiden gs gerebilir.''^47) Ca-
| mus'nn bakaldrma ahlknn temeli; "yaamay ve lmeyi renmek, bir de, insan ol-
: mak iin, tann olmay yadsmak"^48) olarak zetlenebilir. Camus'ye gre, bylece, "ba-
kaldrma, ortak savalan, ortak yazgy paylamak iin, tanrl yadsr."^49) Grlyor
ki Camus, akn bir Tann'yi reddettii gibi, insan olmak iin, tann olmay da yadsyor.
Ancak bu noktada yaama cokusundan kaynaklanan deerleri benimsedii ve ideal ve
mutlak deerleri yadsd iin de deerleri, "kiisel ve yaantsal olarak kalmakta-
dr. "(5) Bylece Camus'nn, dnyann sama olmas olgusundan kurtulamadn, an-
cak bu samaya ramen yaamay nerdiini gryoruz. Bylece, samaya bakaldnl-
m olacaktr. Aynca, eer sama var ise, var olamayacam dnd Tann'ya bakal-
drmann da sama karsnda alnacak tavr olduunu gryoruz.
Yunus Emre'de ise sama, yalnzca bir grntr. Aranmas ve balamlrnasi ge-
reken ise grnn arkasndaki gerekliktir. O da Camus gibi aklla kavramaya alt-
mzda dnyann sama grndn dnr, ancak hakikati aklla deil, akla anla-
mak gerektiini, gnl gzyle grmek gerektiini belirtir. Ak olmayan insanlann ha-
kikati anlamayacan dnr.

(46) Camus. Albert, Bakafdran nsan, sf. 278-279

(47) A.g.e. sf. 280
(48) A.g.e. sf. 280
(49) A.g.e. sf. 280
(50) Gndoan, Ali Osman, "Samadan Bakaldr Ahlkna", Akademik Aratrmalar, y. i, s.3, K 1996, sf.3

92
 Felsefe Dnyas

"Akszlara verme t
dnden alr deil
Aksz dem hayvan olur
Hayvan t bilir deiril

diyerek bu dncelerini ifade eden Yunus, ancak ak eri olanlarn sama grnen bu
lemin akn mnsn kavrayabileceini dnr. Bu nedenle de kendisini anlamaya-
caklarm dnd aksz insanlarn elinde szlerinin arptlaca inancn, "Yunus bu
cezbe szlerin cahillere sylemegil'^52) diyerek ifade eder.
Yunus Emre'nin, "sama" olarak deerlendirebileceimiz iirleri de bu anlamda
onun bu dncesinden kaynaklanmakta ve akl seviyesinde anlamlandnlmaya allan
dnyann sama oluu gibi, yalnz aklla anlamaya alanlar iin bu iirler sama grn-
mektedirler. Bu tarz iirleri, Yunus'un dnyay anlamlandrmasnn da bir eit rtl an-
latmlardr. Grnte sama ve anlamsz olan dnya, arkasndaki akn varlk farkedil-
diinde ve ona ynelindiinde anlam kazanmaktadr. te Yunus'un sama grnen iir-
lerinin asl mnlar da aklar tarafndan anlalacak, o mnlar anlamayanlar iin bu
iirler sama olarak kalacaktr. Yani "sama" diye deerlendirilebilecek iirlerinde Yu-
nus, hem sylemek istediklerini, tasavvuf! terminolojiyi bilmeyen ve gnl eri olmayan-
lardan gizlemi, hem de bu tarz yazarak, yalnzca grnn sama olduunu da rnek-
lendirmi oluyor. Bylece hem grnte, hem de mnda, bir kez daha "vahdet"! anlat-
m, okluu ve samal reddetmi oluyor.
Trk Edebiyanda athiyye adn alan bu tarz iirlerinde Yunus, akla aylan ya da
sama grnen eylerin bir st yorum dzeyinde yerli yerine oturacan bilir. Sama
olan, sadece szel mndr. Bunlarsa asl deildir. Zira asl mnlar zdelik mant ile
ortaya kmazlar. Ve bu mantkla anlarrdandnlamazlar. rnein;

"ktm erik dalna anda yedim zm

Bostan ss kakyp der ne yersin kozumu."

Y\nus Emre'nin, absurd diye tanmlanan ve hemen herkesin bildii dizeleridir

bunlar. "Erik aacnda zm yedim diyene ne derler, siz syleyin. Dpedz kak derler.
Ne bilgece bir kaklk oysa bu. Tanm gerei eriktir meyvas erik dalnn. Erik olmayan
birey bitmez erik dalnda. Biterse erik dal deildir zaten o dal. zmse ba ktnde
yetiir. Kart eyler erik ile zm. Bir badamazlk dile geliyor bu dizede. Erik daima

(51) Glpmarl, Abdlbaki, Yunus Emre, sf. 369

(52) Glpmarh, Abdlbaki, Yunus Emre Divn, stanbul 1943, sf. 136

93
 Felsefe Dnyas

kan, birey yemeyebir; yerse de eriktir zonmlukla yedii. Bununla da bitmiyor.

N'oluyor sonra? Gryor gren aatakini. Eriimi ne yiyorsun, diye sormas gerekir,
deil mi? Oysa ne yiyorsun cevizi mi, diye atyor. Hem atan da rasgele meyvac deil,
bostan ss, kavun karpuz tarlas sahibi. ... Tam bir balantszlk. Samaya erimek
iin en temelli mantk yasalarnn hepsine birden en ince tuza kurmu Yunus."^53)
Bu dizelerde Yunus, elikiyi, anlamsz, samay veriyor ilk bakta. Ancak bu
yalnzca szel seviyede samadr. "Ancak sz yaptlarnn, nesnece deil, szce kurulu-
larn zelliidir anlaml ile anlamsz. Yalnzca dilsel gerekliklere yklenebilen bir deyi
"anlaml", "anlamsz". ylesine iten kavramki Yunus mantn bu temel ilkesini.''^54)
Yunus'un mantk ilkelerini bildiini, ancak hakikatin bu dz mantkla anlalamayaca-
n dndn gryoruz. Bu nedenle de, ince ince alay eder bu dz mantkla ve yal-
nz onunla dnenlerle.

Kerpi koydum kazana

Poyraz ile kaynattm
Nedir diye sorana
Bandm verdim zn

dizelerinde de yapt budur Yunus'un. "Kazana kerpici koyup poyrazla kaynattn

syleyince, nesne olay gerekliinden baka birey tanmayanlarn, dilin gcne ilgisiz
kimselerin, u piene bir de biz bakalm diyeceinden kukusu yok Yunus'un."^53)
nk gnl gz ak olmayanlar iin birey ne ise odur ve aksi mmkn deildir. Ak-
sini iddia edene ya glerler ya yalanc derler. Oysa Yunus, bu tarz mantkla yaklaanla-
ra anlamsz ve sama grnen eyler syleyerek onlar artmaya devam eder ayn
iirinde:

Bir sinek bir kartal sallad vurdu yere

Yalan deil gerektir ben de grdm tozunu.

"Gelmi gemi btn alarn altm stne getirseniz de, eine benzerine rastla-
yamayacamz bir fizik olmaz' ite size.

Bir sinek bir kartal sallad vurdu yere

(53) Uygur, Nermi, Gnele (Denemeler), sf. 240

(54)A.g.e. sf. 241
(55) A.g.e. sf. 241
 Felsefe Dnyas

Sinek ne denli iri olursa olsun, kartal ne denli kk olursa olsun, gene de olmaz
dnyada byle ey, sinek sinekse kartal da kartal. Yalan m peki bu?

Yalan deil gerektir ben de grdm tozunu

Yalan deil, gerek. Ne dndrc belge, Yunus'un grd toz."<56)

Yunus'un ahitlii, onu gerekten anlayanlar iin yeterlidir.

"Dilsizler haberini
Kulaksz dinleyesi
Dilsiz kulaksz s2n
Can gerek anlayas"^^

dizelerinde de Yunus bunu ifade eder. Dilsizler bir haber verecek, kulakszlar onu dinle-
yecek. Bu nasl eydir? Yunus'a gre dilsiz-kulakszlann szn anlamak iin can ge-
rektir. Burada da samalk grntedir. Zira Yunus'un bildirmek istedii ey sama de-
ildir. O'na gre; gren gzlerimiz grmez olsa bile, gnl gzlerimiz, duyan kulaklar-
mz duymaz olsa bile, can kulaklarmz vardr. nsandan asl beklenen de, kainat gnl
gzyle grp, can kulayla dinlemesidir. Yunus'un iirleri de, ite byle insanlara hi-
tab eder.
"atk kal dnr-ozanlardan ayrcal var Yunus'un. ann kurulu dzenine
yapp, gnn gn eden hmhmlardan deil. Doru bildii Tasavvuf yolunda yryor
o. tip kakmak iin onu, frsat kolluyor ama tutucular. ekmedii kalmam "mnafkla-
rn", ikiyzllerin elinden. Gene de uygun bulduu biimde, isteye dileye konuuyor, an-
layanlara sesleniyor nk.'^ 5 8 '

"Yunus bir sz sylemi hibir sze benzemez

Mnafklar elinden rtt mn yzn"^

diyerek, kendisini anlamayacaklarm dnd kimselerin yanl anlamalarna yer ver-

memek iin mnlar gizleyerek verdiini ifade eder. Peki Yunus 'u kim anlyor ya da
onu anlamak iin ne gereklidir?
Yunus'un athiyyeleri samalamak iin samalamak amacyla yazlmamtr. Yu-

(56) A.g.e. sf. 243

(57) Glpnarl, Abdlbaki, Yunus Emre Dvn, stanbul 1943, sf. 136
(58) Uygur, Nermi, Gnele (Denemeler) sf. 245
(59) Toprak, Burhan, Yunus Emre Divan, s.f 201

95
 Felsefe Dnyas

nus'un kendi ifadesi ile man yz rtk szlerdir onlar. Onlarn arkasnda ezoterik an-
lamlar vardr. Bunlar, insanlar gldrmek iin de yazlmamtr. "Karlatrmaclar, Yu-
nus Emre'nin iirlerini, bu iirlerin yapsal olarak bal olduu sistemden (tasavvuf sis-
teminden) soyutlayp ele alyor, karlatrmalarn dsal benzeimlere dayanarak srd-
ryorlar. Dikkat edilirse, bu dorultudaki karlatrmalarda, yoruma, sistematiin yap-
sndan karlan bir sonu olarak vanlmamakta, tersine, belirli bir yorum bu karlatr-
maya dardan ve nceden yklenmektedir."t60) Burada, kendisinden alntlarla fikirle-
rini ifade ettiimiz yazarlarmzdan Hilmi Yavuz, Yunus'un iirlerini anlamak iin da-
rdan ve nceden bir yorum yklemeyi doru bulmuyor. Hilmi Yavuz bu aykrl bir
rnekle aklar: "Szgelimi Eybolu, Yunus'un 'ktm erik dalma anda yedim zm'
dizesiyle balayan athiyye'sini bat hmanizmasnn belirleyici niteliklerinden biri olan
'glen dnce' (humour) saymakta, bu athiyye'yi, glen dncenin, kltrl akann,
artarak dndrmenin ve dndrc samalamann en gzel rneklerinden biri
olarak yorumlamaktadr.... Eybolu burada athiyye'yi, onun tasavvuf rumuzuna ly-
kiyie in olanlarca pek sarih bir mns olduunu dikkate almadan, dsal benzeim
yoluyla yorumlamaktadr. Baka bir deyile, Yunus'un athiyye'sine (dolaysyla, genel
olarak athiyye'ye) tasavvuf sisteminin yapsal balamndan soyutlanm bir yorum, d-
ardan ve nceden, adet 'imposer' edilmektedir.'^61)
u halde, yapsalclarn dncelerine gre; Yunus'u anlamak iin, Onun geldii
Tasavvuf gelenei kavramak lzmdr. Yunus'un 'ktm erik dalna anda yedim z-
m' diye balayan athiyye'sinde absurd veya gln bulunan ifadeler komedi unsuru
deildir. Onlar, kendi gelenei ve yaps ierisinde ele alnp deerlendirilmesi gereken,
tasavvuf terminoloji ile yazlm ifadelerdir ve anlamlan da tasavvufl erhlerle ortaya
kar. Yapsalclarn bu dncelerine katlan Hilmi Yavuz da bu kanaatle, szel anlam-
larn ve bu seviyedeki anlamlandrmalarn yanltc ve naif olduunu syler.(*>2)
Tasavvuf gelenek ierisinde Yunus'un athiyye'sine yaplan yorumlara bir rnek
olarak, en az bu athiyye kadar mehur olan, Niyazi Msr'nin erhini alalm:

ktm erik dalna

Anda yedim zm
Bostan ss kakd
Der ne yersin kozumu.

Msr'nin yorumuna gre; burada erik, zm ve ceviz ile eriat, tarikat ve hakikat

(60) Yavuz, Hilmi, Felsefe ve Ulusal Kltr, sf. 137

(61)A.g,e. sf. 137-138
(62) A.g.e. sf. 135-40

96
 Felsefe Dnyas

anlatlmaktadr. nk eriin d yenir, ii yenmez. Erik gibi meyveler, kabua, d g-

rntye yani seriate benzer. zm gibiler ise tarikate. nk zm hem yenir, hem de
ondan pekmez, sirke gibi trl nimetler yaplr. Fakat iinde birazck ekirdek olduu
iin, hakikat deildir. Ceviz ise yalnzca hakkate rnektir nk iinde yabana atlacak
hibirey yoktur. Hem yenir ve hem de pek ok hastala if olur.
Bir insan erik taleb ederse erik aacndan ister, zm taleb ederse bandan taleb
eder ve ceviz taleb ederse ceviz aacndan eder. Eer bir insan zm erik aacndan ta-
leb ederse, o insan cahildir. Bo yere zahmet eker. Emekleri boa kar. Tpk bunun gi-
bi eriat, tarikat ve hakikat de, ayn ayn seviyelerdir ve bu seviyelere gre taleplerimizi
belirlemeliyiz. rnein, bir insan, eriatten birey bilmek isterse, o iin erbabna sorar,
fkh kitaplarna bakar. Eer daha derin eyler renmek isterse bir mride mracaat
eder. Eer hakikate ulama yoluna girmek isterse bir "mrd-i kmil" terbiyesi grme-
si gerekir. te Msr'nin bu yorumuna gre Yunus, burada bunu anlatmak istemitir. Ha-
kikate ulamak isteyen birinin bir mrdi olmadan, kendi kendine dn grevlerini yeri-
ne getirmesi ve sadece bunu yaparak hakikati bulacan sanmas, erik aacndan zm
taleb etmeye benzer. Bu dizelerdeki bostan ss ise, yine bu erhe gre; mrd-i k-
mil'dir. "Niin kozumu yersin" diye kzmas ise, niin bo yere yoruluyorsun, ilmi bir
araya getirmeye mi alyorsun, her birinin baka muallimi ve mrdi vardr, diye ten-
bih etmesi anlamna gelir. Bu yoruma gre, Yunus'un bu beyitte vermek istedii ey; bir
mride balanmadan, hakikate kendi kendine ulamaya alan brinin hlinin, hangi
meyvann hangi aata yetitiini bilmeyen birine benzediini gstermektir. Byle bir
insan, can zm istediinde onu erik aacnda zanneden ve erik aac diye de ceviz aa-
cna kan kimseye benzer.
Msr'nin yorumuna gre, Yunus bu hli kendisi yaam gibi anlattna gre, bir
dnem kendisi byle mritsiz alp, bir yere ulaamam v sonra bir mride balan-
m olabilir ve bu hli bakalanna rnek olsun diye de anlatm olabilir/63^ Niyazi Ms-
r'nin tasawuf terminolojiye dayanarak yapt bu tarz yorum, bu athiyye'nin her be-
yiti iin ayn ekilde devam etmektedir.
Grlyorki Yunus Emre iin samann bir gereklii yoktur. O yalnzca bir gr-
ntr. Asl olan fark etmek, bu sama olan grp, arkasndaki akn mnya ulama-
ya abalamakla mmkn olacaktr. Albert Camus'de de bu hayat samadr. Ama bu, g-
rn deildir, nk grnn arkasnda akn bir anlam yoktur. Ama yine de sama-
ya bakaldrmak ve ona ramen yaamalyz. Camus, bu tarz yaay gerekletiren bir
kahraman olarak Prometheus'u rnek verir. "Prometheus insanlara atei ve zgrl,

(63) Toprak, Burhan, Yunus Emre Dvan, (Niyazi Misr, erh-i Gazel-i Yunus Entre) sf. 209-222

97
 Felsefe Dnyas

teknikleri ve sanatlar bir arada verecek kadar onlan seven bir kahramandadr Ca-
mus'ye gre. Ama bugnn insan, binlerce yl nce Tannlara kafa tutan Prometheus'u
anlamamaktadr O'na gre. Prometheus'un "dnyaya sald la, insan bakaldrs-
65
nn byk lna hl sarz hepimiz"* ) diyerek bunu dile getirir Camus. nsann
yeryznde yalnz oluu ve gariblii de Yunus ile Camus'nn ortak temalanndandr. An-
cak Yunus iin insann yeryzndeki yalnzlnn sebebi Tanr katndan kopmu olmak
iken, Camus iin bu, insann absurd olan bir leme kendi istei ve seimi olmad hal-
de zorunlu olarak domasndan kaynaklanr.
Yunus iin yalnzlk, kendini bilmek ve nereye ait olduunu dnmek yoluyla gi-
derilebilir. nsan bu dnyada misafirdir ve hayat denen imtihana tbi tutulmutur. Ebe-
diyetin anahtar bu hayat srecinin deerlendirilmesi ile bulunacaktr. Camus iin, hayat
seilmemitir ve bir iradeyle istenmemitir, ancak insan bir kere dnyaya gelmitir ve
yleyse yaayacaktr. nsan, hayata anlam katacak eyleri semeli ve varoluunu gerek-
letirmeye almaldr. Varoluunu gerekletirme abas Yunus iin ise, ayrlm oldu-
u sevgiliye, Tann'ya, kavuma hamleleriyle ortaya konur. Bunun yolu dervilik, iyi ah-
lk sahibi olmak ve iyi insan olmaktr. O'na gre adalet, bilgelik, doruluk gibi erdem-
ler yoluyla insan, insan olur. nsan, insan- kmil olmaya ynelir. Platoncu bir biimde
syleyecek olursak, insan insan yapan, sahip olduu erdemlerdir. nsan bu erdemler yar-
dmyla Tann'mn da sfatlarm taklid edip, ona benzemeye alr. Erdemlerin yaanma-
s suretiyle insan, dnyadan ilah leme doru ykselir. Ruhun ve nefsin ktlklerden
arndrlmas, gnller kazanlmas ve yaratlann, yaratandan tr sevilip, karsnda
hrmek ve saygyla eilinmesi, insan insan yapan unsurlar olarak karmza kmakta-
dr. Bu yolla insan kendi varoluunu gerekletirir ve gerek anlamda insan olur.
A. Camus'de ise insan olmak demek, sama ve anlamsz evrene kar koyabilme-
yi baarp, tavr almak suretiyle kendi varoluunu gerekletirmek eklinde bir isyan
hamlesine sahip olmak demektir.
Yunus Emre ve A. Camus, lem, toplum, insan ve hayat karsnda birbirlerinden
farkl, hatta yer yer kart tavrlar almlardr, fakat tavrahlan bakmndan varoluu-
durlar.
Camus, sebeplendirilmemi, yaratlmam ve anlam tamayan bu evren karsnda
insann hayata gelmesiyle bir anlamm belirdiini sezer ve mademki dnyaya geldik y-
leyse yaayacaz der. Yaamak ve yaamay semek bizatihi bir anlam tasalar bile, Ca-
mus iin yeterli olamamakta ve insann varoluunu temellendirmesi olumlu ve yetkin in-
sanlk rnleri ortaya koyabilmesiyle olanakl olmaktadr.

(64) Camus, Albert, Denemeler, sf. 33

(6S)A.g.e. sf.32

98
 Felsefe Dnyas

Kiinin kendini gerekletirme temas da, Yunus'da bulunan varoluu temalardan-

dr. Varolu serveni Yunus iin, insandan insan- kmile ve oradan da Tanrsal z'e do-
ru yry ve ykseli servenidir.
Varoluu felsefenin nemli kavramlarndan olan "lm" de yine Yunus'un tema-
lanndandr.

"ten hayvan otur insanlar lmez

lr ise ten lr canlar lesi deil

diyen Yunus, lmden korkmaz:

lmekten ne korkarsn
Korkma ebed varsri'f*

diyerek de bu dncesini dile getirir. Yunus da varoluu filozoflar gibi, lm fikrinin

insan geree gtrdn dnr. nsan lm gerei ile dnyann gelip-geici oldu-
unu farkeder.
A. Camus iin ise lmn, bize samay hissettiren asl gerek olduunu gryo-
ruz. nsann lm ile sonulanan bir hayat samadr Camus iin. Camus, lmn bu
sama dnyaya balananlar iin korkun olduunu, ama samann farknda olanlar iin,
samann kanlmaz son olduunu dnr. Camus, "Mutlu lm" adl eserinde unla-
r syler lm iin: "lme korkusu, insann iindeki yaayan eye olan snrsz balan-
may aklyordu. Yaamlarn ykseltmek iin kararl davranlarda bulunmam olan-
lar, korkanlar ve gszl yceltenler, btn bunlar, lmden, iine karmadklar bir
yaama onun getirdii yaptrmdan dolay korkuyorlard. Hibir zaman yaamadklar
iin yeterince yaamamlard. Ve lm, bo yere susuzluunu gidermeye alan bir yol-
cuyu sonsuzlua dek sudan yoksun brakma davran gibiydi. Ama tekiler iin, silen,
yadsyan, bakaldrya olduu kadar minnete de glmseyen ho ve kanlmaz dav-
rant."")
Grlyor ki, lm karsnda hayatn anlamm sorgulay, Yunus ve Camus'nn
ortak temalarndan biridir. Ancak, buradan hareketle varla ve hayata verdikleri anlam
ve vardklar yerler birbirinden farkldr.
Her ikisi de, byle bir dnyaya balamlamayacan dnyor. Yani, ekzistansiyel
anlamda varlkta kendini temellendirebilmek araylarm bu dnya tatmin edemiyor.

(66) Kaplan, Mehmet, "Yunus Emre'ye Gre Zaman-Hayat ve 'Varoluun Mns", Yunus Emre ile lgili
Makalelerden Semeler, sf. 251.
(67) Camus, Albert, Mutlu lm, sf. 162-163

99
 Felsefe Dnyas

Zira bu dnya tenakuzlarla, gvenilmezliklerle, badamazlklarla ve balanlamazlk-

larla doludur. O halde ne yaplacaktr? tte bu merhalede Camus ve Yunus'un farkl tavr
allar olduunu gryoruz. Yunus iin bu balanamazhklar, tenakuzlar, badamaz-
lklar bir iarettir. Bunlar bize lml ve gelip-geici olan bu dnyaya balanmamamz
gerektiini gsterirler. Arkalarndaki asl olana ynelmemiz iin birer vesiledirler. Asl
olan /arketmemizi salarlar. Buradan hareketle Yunus, gelip-geici olmayan, Mutlak
Varlk'a, Tanr'ya balanmay nerir. nk Tanr, bize sama grnen bu eylerin ar-
kasndaki asl gerekliktir ve O, hereyi anlaml talar.
Camus ise, balanlamaz ve sama bulduu bu dnyann arkasnda baka bir ger-
eklik olduuna inanmaz. Camus'ye gre, akn bir Tann'nn olmas da samadr. Zira
Tanr olsa idi samaya izin vermezdi ve hayat anlaml klard. te Yunus'tan ayrld
bu noktada Camus, bu hayata anlam katmas gerekenin insan olduunu ifade eder. n-
k insan, sama olan bu dnyann farkna vararak samann zerine kyor. Bilinci, in-
san, btn bu samalktan stn klyor ve bylece, bu samala indirgenemeyen ve bu
sama dnyann iindeki samalklardan biri olmayan insan, bu dnyaya anlam katabil-
me ansna sahip oluyor. Zira, samann farkna varan, kendisine bir varlk stats
arayan, anlam arayan bir varlktr insan. O halde samaya ramen yaamal ve kendi an-
lamlarm yaratmal, bu hayat anlaml klmaldr.
Grlyor ki varoluu felsefenin temalaryla yazan bu iki sanat-filozofun sis-
teminde de, "absurd" nemli bir yer tutmaktadr. Ve varln grnte veya gerekte ab-
surd olarak kabul edilmesi sonucunda birbirinden tamamen farkl istikametlerde k
yollan aranm, farkl sistematizasyonlara ynelinmitir.
Yani, Camus Tanrsz evrende samaya ramen ve sama ierisinde insann bakal-
drsn insanlk adna bir k olarak ortaya koyarken, Yunus, varl grn ve gerek-
lik olarak ayrdedip, grne takl kalmayarak, insan iin k yolunun mutlak varla
ynelmek ve insanlktan, insan- kmillie doru ykselmek ideali olduunu gstermitir.

KAYNAKA
- Araz, Nezihe, Dertli Dolap, stanbul-1961
- Aydn, Mehmet, "Yunus'tan Mesajlar", Uluslararas Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, A.K.M. yaynlan
say 69, Kongre ve Semp. Bildirileri Dizisi: 2, Ankara-1995
- Bayraktar, Mehmet, Yunus Emre ve Ak Felsefesi, Bankas Kltr Yaynlan, Anfcara-1991
- Camus, Albert, Bakaldran nsan, (ev. Tahsin Ycel) Kuzey yaynlan, Ankara-1985
- Camus, Albert, Denemeler, (ev. Sabahattin Eybolu - Vedat Gnyol) Say Yaynlar, 6. basm, Ankara-1989
- Camus, Albert, Sisyphos Syleni, (ev. Tahsin Ycel) Adam yaynlan, stanbul-1974
- Camus, Albert, Mutlu lm, (ev. Ramis Dara) Can yaynlan, 1st. 1995
- Camus, Albert, Yabanc, (ev. Vedat Gnyo!) Can Yaynlan, st. 1996
- ubuku, . Agh, Trk-slm Kltr zerinde Aratrmalar ve Grler, A.. lahiyat Fak. yay. No.183,
Ankara-1987
- ubuku, . Agh, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, A.. lahiyat Fak. yaynlan no. 174, Ankara-
1986
- Erg, Arslan, "Yunus Emre ve Trk milleti", Trk Yurdu, Yunus Emre zel Says, c.5, s.319, Ocak 1966

100
 Felsefe Dnyas

- Eybolu, Sabahattin, Yunus Emre, Cem yaynevi, staribul-1985

- Ggn, nder, Dnden Bugne Yunus Emre, A.K.M. Yaynlan, s.92, Ankara-1995
- Glpmarl, Abdlbaki, Yunus Emre Dvn, Ahmet Halit Kt., stanbul-1943
- Glpnarl, Abdlbaki, Yunus Emre, Altn Kitaplar yaynevi, 1991
- Grsoy, Kenan, J. P. Sartre Ateizminin Dourduu Problemler, Aka Yaynlan, Ankara 1991
- Grsoy, Kenan, "Felsefe ve Edebiyat", Felsefe ve Sanat Sempozyumu Bildirileri, Yayma Hazrlayan; mer
Naci Soykan, Ara Yaynlar stanbul - 1990
- Gndoan, Ali Osman, Albert Camus ve Bakaldrma Felsefesi, Birey Yaynclk, Erzurum-1995
- Gndoan, Ali Osman, "Edebiyat ile Felsefe ilikisi zerine", Akademik Aratrmalar, y.l, s.2, Ga 1996.
- Gndoan, Ali Osman, "Samadan Bakaldr Ahlkna", Akademik Aratrmalar, y.l, s.3, K 1996.
- Kaplan, Mehmet, "Yunus Emre'ye Gre Zaman, Hayat ve Varoluun Mns", Yunus Emre ile lgili
Makalelerden Semeler (Hazrlayanlar: Hseyin bay-Mustafa Tat) Kltr Bakanl yaynlan,
Kltr eserleri 161, Ankara-1991
- Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda ilk Mutasavvflar, Diyanet leri Bask. yaynlan, ilm eserler. 11, Ankara-
1991
- O'Brien, Conor Cruise, Camus, (ev. Fatih zgven) AFA Yaynlan, stanbul-1984
- Sartre, J. P., Francis Jeanson, Albert Camus, Sartre Camus atmas, (ev. Bertan Onaran) izlem yaynlar,
no.38
- Toprak, Burhan, Yunus Emre Divan, nklap Kabevi, tstanbul-1960
- Uygur, Nermi, Gnele (Denemeler), Ara yaynclk, stanbul-1989
- Verneaux, Roger, Egzistansiyalizm zerine Dersler, (ev. Muitaza Korlaeli) Erciyes n. yaynlan no. 67,
Kayseri-1994
- Yavuz, Hilmi, Felsefe ve Ulusal Kltr, ada Yaynlan, stanbul-1975
- Yeniehiilolu, ahin, Dnce Kozmosu, Atkm Yaynclk, birinci basm, Ankara-1992
- Yemehirliolu, ahin, Felsefe ve Sanat, Dayanma Yaynlan, birinci bask, Ankara-1982
- Yeniehiroiu, ahin, mgelerin Sisi, Alkm yaynclk, Ankara-1993

101