- SAMO ZA INTERNU UPOTREBU -

Dodatni materijal za predmet Industrijska sociologija

Izvor: adaptirano prema Lallement, M (2004) Istorija sociolokih ideja. Tom I, Prev. Milica Pajevi,
Beograd, Zavod za udbenike i nastavna sredstva. (str. 81 - 95)

MARX I KRITIKA KAPITALIZMA

Otuenje, ideologija i fetiizam

Nasljeena od Hegela i, optije govorei, od njemake filozofske tradicije, tema otuenja zauzima
centralno mjesto kod mladog Marksa. (...) Za njega je privatno vlasnitvo materijalni i ulni izraz
otuenog ljudskog ivota, ono sprjeava sintezu slobode i nunosti. Otuenje (...) ima prije svega
ekonomski sadraj koji e biti iscrpljen tek s radikalnim preobraajem drutva. (...) Marks smatra
da rad predstavlja samu sutinu ljudske djelatnosti. Radom ovjek ne preobraava samo prirodu,
nego i samoga sebe. Meutim, u kapitalistikom nainu proizvodnje, poto sebe ne moe u punoj
mjeri da ostvari slobodnim i svestranim radom, radnik biva razvlaen.

Ma koliko ideja otuenja bila vana u onome ime se on u poetku bavio, na svom daljem
intelektualnom putu Marks se, malo-pomalo od nje udaljava. Kao pomo u razumjevanju stvarnih
odnosa koji se odigravaju unutar kapitalistikog naina proizvodnje, pod njegovim perom se
ubudue javlja tema ideologije, a za njom i robnog fetiizma. "Ideologija" isprva upuuje na jedan
filozofski pokret koji nastaje u Francuskoj poev od 1795. godine u okviru Akademije moralnih i
politikih nauka. Najbolje olienje te kole bez veeg sjaja jeste Desti de Trasi, pisac Elemenata
ideologije (1801-1815). Marks pozajmljuje taj izraz "Ideologija" i daje mu kritiki naboj - pripisuje
mu ulogu prikrivanja, preruavanja stvarnosti. Kao to objanjava u Njemakoj ideologiji, ideologija
je - poput negativa u fotografiji - izobliena slika stvarnog zivota. S njom drutvena praksa postaje
neprozirna zahvaljujui imaginarnim predstavama samih ljudi. Ideologija remeti proizvodne
odnose, prikriva klasnu borbu. Vie negoli amalgam lanih ideja, ona je istinsko oruje u slubi
drutvene dominacije.

Fetiizam robe, najzad, ne oznaava toliko preruavanje drutvenog ivota koliko mistifikaciju
kojom su proete same stvari. Imamo utisak, iznosi Marks u Kapitalu, da se bilo koja roba razumije
sama po sebi i da ima sopstveni ivot. U stvarnosti, iza jednog dobra koje razmjenjujemo za neko
drugo dobro krije se ne samo utroak rada ve, prije svega, odreeni drutveni odnos.

Principi Marksovog materijalizma

(...) Kod Marksa se istinski interes za ekonomiju budi nakon susreta sa Engelsom. Od tog trenutka
Marks stavlja naglasak na odluujuu ulogu koju u krajnjoj instanci" ima ekonomski momenat.
Anatomija graanskog drutva mora [se] potraiti u politikoj ekono-miji", biljei on izriito u
svom Predgovoru za Prilog kritici politike ekonomije (1859). tavie, nain proizvodnje
1
materijalnog ivota uslovljava drutveni, politiki i intelektualni ivot uopte. Ne odreuje svest
ljudi njihovo bie, ve obrnuto, njihovo drutveno bie odreuje njihovu svest" [Prilog, Beograd,
1976, str. 8, prev. M. Pijade et al.).

S tog materijalistikog stanovita Marks iznosi jedno originalno tumaenje istorije koju posmatra
kao niz naina proizvodnje koji se dijalektiki nadovezuju jedni na druge. Nain proizvodnje je
sloeni spoj baze i razliitih oblika nadgradnje. Bazu obiljeava priroda proizvodnih snaga (sredstva
za proizvodnju, rad), kao i tehniki i drutveni radni odnosi. Ta cjelina, jednostavnim efektom
odraza, odreuje nadgradnju: religiju, porodicu, dravu, pravo, moral, nauku... U toj shemi
socijalne revolucije, kao proizvod protivrjenosti izmeu institucija i proizvodnih snaga u stalnom
razvijanju, daju ritam odvijanju istorije koja tei nadolasku komunizma.

Marks, kritiar klasine politike ekonomije

Da bi upotpunio svoju analizu kapitalistikog drutva, Marks do kraja ivota radi na naunom
utemeljenju analize ekonomskih pojava. U toj oblasti njegovi najvaniji spisi datiraju iz 1857. godi-
ne (Osnovi kritike politike ekonomije) i bivaju krunisani Kapitalom, obimnim djelom koje je ostalo
nedovreno. Marks ozbiljno shvata politiku ekonomiju tek poev od 1845. godine. Tokom jednog
putovanja u Englesku on ita djelo Viljema Tompsona (Istraivanje principa raspodjele bogatstva,
1824). Marks se tada priklanja teoriji vrednosti i iz korjena revidira kritiko gledite koje je imao
ranije o radovima ekonomiste Dejvida Rikarda.

Marks najprije skree panju na zamku ekonomije, prema kojoj bi za analizu pojava u trgovini bilo
dovoljno drati se privida igre ponude i potranje. Ali Marksa najvie motivie kritika klasine
politike ekonomije. Poput Adama Smita i Dejvida Rikarda, dva najpoznatija predstavnika te kole,
Marks rado priznaje da u osnovi vrijednosti dobara stoji rad. No, za razliku od ove dvojice, on tvrdi
da nam se rad javlja u dvostrukom svjetlu: kao konkretan rad (onaj koji se ispoljava na razliit nain
u svakoj proizvodnoj aktivnosti proizvodi upotrebnu vrednost) i kao apstraktan rad (utroak
energije zajedniki svakom radniku).

Utvrdvi ovu razliku Marks pokazuje da se vrijednost jednog dobra moe kvantitativno izraziti kroz
radno vrijeme, drutveno potrebno za njegovu proizvodnju, odnosno vrijeme koje zahteva svaki
rad izvren sa srednjim stepenom umenosti i intenziteta u uslovima koji su normalni u odnosu na
datu drutvenu sredinu" (Kapital, knjiga I).

Na osnovu ove teorije vrijednosti Marks postavlja sebi zadatak da dubinski ispita kapitalistiki
nain proizvodnje. On prvo ukazuje na to da se vrijednost ne moe svesti na cijenu koja ima smisla
tek u odnosu na novac, opti ekvivalent" koji olakava razmjenu robe. Uostalom, pretvaranje robe
u novac ini samu sr logike kapitalizma. Jer, kapitalizam ne tei toliko apsolutnom poveavanju
koliine predmeta koliko stalnom uveavanju obima vrijednosti. Drugim rijeima, djelovanje
kapitalista se moe posmatrati kao stavljanje u pokret raznih oblika kapitala (industrijskog,
trgovakog, finansijskog) u cilju podizanja njihove vrijednosti.

Nema sumnje da je ova logika na djelu jo od nastanka kapitalizma. Od prvobitne akumulacije, tog
krvavog procesa koji se odigrao ve krajem srednjeg vijeka uz pomo ratova, trgovakih monopola,

2
eksproprijacija... kapitalizam je doivio preobraaj: proavi prvo kroz trgovaki oblik, on zatim
dostie svoju industrijsku zrelost. U tom novom istorijskom okviru logika razmjena nije vie krug
roba-novac-roba (R-N-R) u kojem bi ovjek proizvodio i prodavao da bi kupio drugu robu. Ta logika
se sada podreuje stalnom imperativu uveavanja vrijednosti: ovjek kupuje da bi prodao i
ostvario profit. To je krug novac-roba-novac (N-R-N') (pri emu je N' > N).

Ali kako to da na kraju kapitalisti mogu da izvuku vrijednost N' veu od one koju su poetno uloili?
Tajna lei u viku vrijednosti i eksploataciji, dvjema okosnicama kapitalistikog sistema ije
postojanje i mehanizam Marks nastoji da otkrije. Viak vrijednosti odgovara razlici izmeu
upotrebne vrijednosti radne snage i razmjenske vrijednosti (nadnice). Meutim, isplaena nadnica
omoguuje samo reprodukovanje radne snage u istom obimu; ta radna snaga proizvodi, dakle,
vrijednost veu nego to kota njena upotreba od strane kapitaliste.

Poto rad najamnih radnika nije plaen po meri njegovih rezultata i poto vlasnici sredstava za
proizvodnju prisvajaju viak vrijednosti, onda, zakljuuje Marks, postoji eksploatacija. Ta uzurpacija
je u sreditu klasnih sukoba. Ona nagriza jedan sistem proet protivrjenostima (razvoj proizvodnih
kapaciteta nije praen srazmjernim poveanjem potranje...), koji je, samim tim, neizbjeno
osuen na propast.

Neminovna kriza kapitalizma

Suprotno klasinim ekonomistima (a pogotovo an-Batistu Seju) Marks prije svega tvrdi da kada je
dobro jednom proizvedeno, ono ne mora obavezno da ima prou.

On kree u jo fundamentalniju kritiku kapitalistikog naina proizvodnje kada izrie

tendencijske" zakone toga sistema: tendenciju ka izjednaavanju profitnih stopa meu sektorima,
a naroito tendenciju pada profitne stope. Logika ovog posljednjeg kretanja je sljedea: stalno
gladni profita, priteaoci sredstava za proizvodnju utrkuju se jedni s drugima akumuliui i
koncentriui sve vie kapitala.

Izriiti cilj ove modernizacije jeste poveanje vika vrijednosti (poveavanjem produktivnosti,
produavanjem radnog vremena...), pa prema tome i profita. Samim tim dolazi do sve vee
zamjene ivog rada (najamni radnici) mrtvim radom (maine). No, samo ovaj prvi tip rada stvara
vrijednost. Dakle, dugorono, sistem nee moi da stvara nova bogatstva. Kao rtva sopstvene
logike, zakljuuje iz toga Marks, kapitalizam je na putu da zapadne u neminovnu krizu.