Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam

2011/17 121

Kurtul GLEN

Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam

zet
Yazda 1980lerden sonra dnyada ve Trkiyede yaanan siyasal deiim ele
alnmaktadr. Bu inceleme temel kavram araclyla yaplmaktadr:
kreselleme, postmodernizm ve siyasal slam. Bu inceleme erevesinde, 80lere
kadar geerli olmu ekonomik, siyasi ve ideolojik sylemlerin eskimeye yz
tuttuu, hemen hemen tm egemen dnme biimlerinin ters yz edildii -
kreselleme olarak tarif edilen - bu yeni srete geerli olan postmodernist
sylem ile yeni siyaset sahnesindeki en etkili siyasal hareketlerden biri olarak
yorumlanabilecek slami hareket arasndaki iliki sorgulanmtr. Bu sorgulama
sonucunda postmodernist ve slamc sylem arasndaki benzerlikler ve farkllklar
gsterilmi ve son olarak iki sylem trnn u anki durumlar deerlendirilmitir.

Anahtar Szckler
Kreselleme, Postmodernizm, Siyaset, slami Hareket, lerleme, Kimlik, Eletiri.

Globalisation, Postmodernism and Political Islam

Abstract
In the article, the political change after 1980s in the world and Turkey has been
treated. This investigation is made by using three fundamental concepts:
globalisation, postmodernism and political Islam. In the framework of this
investigation, the relation between the postmodernist discourse being valid in this
new process - called as globalisation -, in which valid discourses that belong to
economic, political and ideological fields until 80s have been becoming out of
date and all dominant thinking forms have been almost inverted, and Islamic
movement interpreted as one of the influential political movements in the new
political area has been elucidated. In relation to this query, the similarities and
differences between postmodernist discourse and Islamic discourse have been
shown and at last, the current positions of these two discourses have been
evaluated.

Key Words
Globalisation, Postmodernism, Politics, Islamic Movement, Progress, Identity,
Critique.

Yrd. Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm.
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
122 2011/17

1980li yllarda dnya yeni bir dneme girdi. Kurulu dzene ilikin bu kabuk
deitirme hareketinin somutlat zaman dilimi ise 1990l yllarn bayd. ABD
bakan George Bushun 1991 ylnn Ocak aynda Birinci Krfez Savann balad
gn yapt, amalarnn Yeni Dnya Dzeni kurmak olduu ynndeki aklamas,
dnya dzeninin ciddi anlamda deimekte olduu gereinin resmi dzeydeki en ak
ifadesiydi. Souk sava dneminin kapanarak tek kutuplu bir dnyann geerli olduu
ve neo-liberal politikalarn egemen klnmaya alld bu yeni dnemde btn
dnyada olduu gibi lkemizde de youn alkantlar yaand. zellikle 90l yllar,
lkemizde; Krt meselesinin siyasi sorunlarn merkezine oturduu, siyasal slamn
ykselie getii, ekonomik krizlerin srekli patlak verdii, d borcun katlanarak
byd vb. gelimelerin yaand alkantl bir dnemdi. Dnyada ve lkemizde
yaanan alkantlarn dnsel zemindeki karl ise egemen dnme kalplarnn
btnyle sorgulanmas oldu. 1980lerin bana kadar geni halk kitlelerinden destek
alm olan siyasi hareketlerin ve bu hareketlerin yasland teorik-ideolojik ynelimlerin
ezberi bozuldu. Baka bir ifadeyle, yeni sylemler karsnda mevcut pratikler ve teorik
giriimler mecalsiz kald. Alkanlklarn ykld, her eyin sorgulanarak ters yz
edildii bir dnemdi yaanan. Artk ne kalknmac bir iktisat politikas izlenmesi
gerektii iddia edilerek ilerlemeci yaklam sahipleniliyordu, ne de salt ulusal ya da
snfsal kimlikler zerinden siyaset yrtlebiliyordu. Ksacas neo-liberal dzenin
dnya sahnesine kna kadar geerliliini iln etmi tm ekonomik, siyasal ve
ideolojik sylemler, gnn koullarn ve dnyadaki deimeyi anlamakta yetersiz
kalmaktayd. Dolaysyla mevcut hareket ve sylemler ya yeni sorunlar karsnda
klsik sylemlerine sarlmakta ve bu yzden deiimden yana olmamakla, yani bir nevi
tutucu olmakla itham edilmekte ya da bu sorunlara zm retme noktasnda
sessizlii tercih etmekteydi.
Mevcut ekonomik, siyasi ve ideolojik sylemlerin eskimeye yz tuttuu; hemen
hemen tm egemen kavramlarn, dnme biimlerinin ve deerlerin yeniden ele
alnarak ters yz edildii, toplumsal-politik-kltrel dzeylerde byk alkantlarn
yaand bu srecin en genel ad kreselleme olarak tarif edilmektedir. 80lerden
gnmze kadar etkili olan bu paradigmann temel zellii, her eyin deitirilebilir
olduu algs ile hibir eyin deitirilemeyecei algsn ezamanl yrtebilmesidir.
Bu alglarn kurulumunda belirleyici olan ve o alglara karlk gelen iki temel olgu
durumundan sz edilebilir: a) dnya, kreselleme kavramnn tanmna uygun olarak
tarihte hibir zaman olmad lde zellikle piyasa araclyla - btnlemekte;
buna bal olarak da bu tmlemeden herhangi bir ka yolu yokmu gibi grnmekte;
ancak ayn zamanda b) daha nce hi olmad lde kutuplamakta, paralanma
eilimi gstermekte ve siyasal blnmelere sahne olmaktadr (Glalp 2003c: 116). 90l
yllarda Yeni Dnya Dzeninin kresel ethosundaki bu ikilikle birlikte
dnlebilecek birbirine zt iki tarih/toplum kuram ne srlmtr. Bu kuramlardan
ilki Francis Fukuyamann tarihin sonu tezidir. Bu teze gre souk sava dneminin
kapanmas, bir adan liberal ve zgrlk ideolojinin kazand anlamna gelmektedir;
dolaysyla ideolojilerin atmas sona erdiine gre artk btn dnya uluslarnn
benimsemesi gereken sistem serbest piyasa ekonomisine dayanan liberal-demokratik
sistemdir (Fukuyama 1989, 1992). Bu iyimser bak asn tersine eviren dier tez ise
Samuel Huntingtona aittir. Huntington, tezinde, ideolojilerin atmasna sahne olan
dnemin kapandn ancak kreselleme anda farkl bir atmann, medeniyetler
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
2011/17 123

atmasnn yrrlkte olduunu iln etmektedir (1993, 1996). Gerekten de Yeni

Dnya Dzeninde artk yrrlkte olan atma kapitalist ideoloji ile komnist ideoloji
arasnda on yllardr sregelen atma deil, Bat geleneinin slamc fundamentalizmle
atmasdr. Baka bir ifadeyle, medeniyetler atmas syleminden aslnda kastedilen
dinler arasndaki atmadr. zellikle 11 Eyll saldrsndan sonra reel-politik tabloda
karln bulan bu savn ierdii atma trnn taraflar Bat dnyas ile slam
dnyasdr. Yani, Batnn yeni dman artk siyasal slamdr. Bu nermeyi tersinden
okursak, gemite komnist ideolojinin doldurduu alann, kresel kapitalist dzende,
siyasal slam tarafndan doldurulduu iddia edilebilir.
Huntingtonn medeniyetler atmas tezi aslnda klsik bir modernleme
tezinden hareket eder. Bu tez, Bat-d toplumlarn modernlemesi konusunda pek de
iyimser deildir. Baka bir ifadeyle, bu yaklama gre, Bat-d toplumlarda yaayan
insanlar zellikle slam dnyas ya da dou dnyas insanlar zleri itibariyle Batl
insanlardan farkl olduklarndan bu toplumlarn modernlemesi Bat dnyas bunu ne
derece arzularsa arzulasn olanakl deildir (Glalp 2003a: 18).1 Bat-d toplumlarn
zamanla modernleip modernleemeyecei konusundaki tartmada oyunu olumsuz
kullanan sosyolojik yaklamn, kreselleme anda Huntingtonn medeniyetler
atmas tezine eklemlenmesi basit bir tesadf olarak grlemez. Huntingtonn
atma dncesinin karlk geldii gereklik, serbest piyasa syleminin vaat ettii
refahn ve mutluluun gereklemedii, eitsizlik ve adaletsizliklerin gnden gne
artt, etnik ve dini atmalarn dnyann drt bir yannda yaygnlat bir dnemin
gerekliidir. Bylesi bir gereklik algsnda her ne kadar kreselleme anda
teknoloji alabildiine gelimi cep telefonu, televizyon, bilgisayar vb. aletleri
dnmemiz yeterlidir olsa da modernist ideolojinin ilerleme tezine kresel lekte
yeniden yer almas akas ar iyimser bir beklenti olurdu. Zaten 80li yllarn
bandan itibaren ilerlemeci-kalknmacla dayanan, modernist ideolojinin tipik
ada medeniyetler seviyesine ulamak arzusuna glge dm, ulus-devlet fikrinin
geri planda kalmaya balamasyla tam bamsz bir ulus ve egemenlik yaratma
anlay ciddi lde sekteye uramt. Bu durumun biri ekonomik-pratik dieri
kltrel-teorik iki aklamas yaplabilir. Ekonomik-pratik aklama, kreselleme ile
birlikte 1960l ve 70li yllarda ekonomik ileyite belirleyici olan ithal ikameci
sanayileme (S) modelinin 1980lerin banda terk edilerek, serbest ticaret ve ak
piyasa ortamndan beslenen yeni bir sermaye birikim modelinin benimsenmesine

1
Aslnda bu tez gnmzde bile epey yaygndr. rnein okkltrc bir demokrasi idealini
federalizm fikri zerinden gelitirmeye alan Charles Taylor, slam dininin seklerlemeye
ak olmadn iddia ederek bu dine mensup insanlardan oluan toplumlarn demokratik
olamayacan iddia etmi, bu balamda da kendi projesini Hristiyan toplumlaryla
snrlamay tercih etmitir. Klsik sosyolojide bu negatif teze alternatif olarak okunabilecek
Fukuyamann iyimserliini paylaan pozitif bir tezin de olduunu belirtmek gerekir. Pozitif
gre gre, modernleme ve seklerleme i ie gittiinden (ya da gitmek zorunda
olduundan), kalknan ve modernleen bir toplumda dine dayal gerici unsurlar zaman iinde
ortadan kalkacaktr. Norbert Eliasn uygarlk kuramn anmsatan bu grn de sosyoloji
camiasnda bir zamanlar ska tekrarland unutulmamaldr. Trkiyedeki tartmalarda da
siyasal slamn zamanla (yani lkenin uygarlk seviyesi ykseldike) gerileyecei tezi bu
klsik yaklamdan tretilmitir.
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
124 2011/17

ilikindir.2 Bu yeni modelde ulus-devlet fikrine ve devlet merkezli bir kalknma

modeline yer yoktur. Ulus-devletin bysnn kresel apta bozulmas, ilk bakta zt
ama aslnda paralel olan iki eilime, bir yanda ulus-alt (yani etnik, vb.) ayrlk
hareketlere, dier yandan da ulus-st (yani din veya medeniyet temelli) yeniden-uyan
hareketlerine yol amtr (Glalp 2003b: 44). lerlemeci yaklama ilikin olumsuz
algnn kltrel-teorik zemini, byk lde, sosyo-politik temellerini kreselleme
srecinde bulan Jean-Francois Lyotardn ifadesiyle postmodern durumdan
kaynaklanmtr.3 Lyotard, postmodern durum olarak tarif ettii duruma yol aan
dnsel ve kltrel kmenin byk ya da st-anlatlarn sona erdii ilkesiyle birlikte
dnlmesi gerektiini syler. Bu iddiaya gre byk anlatlara artk kukuyla
yaklamann zaman oktan gelmitir. Postmodernist dnce, modernist proje ve bu
projenin temelinde yer alan bir st-anlat olarak da yorumlanabilecek, ilerleme
ideasn4 iselletirmi Aydnlanma srecinin byk bir hegemonya projesi olduunu
ne srer. Aydnlanma, hegemonik dzenini, iki temel ara akl ve bilim araclyla
ina etmitir. Her ne kadar postmodernist kltrn temsilcileri arasnda saylmasalar da,
bu trden bir yaklamn gelitirilmesinde Max Horkheimer ve Theodor W. Adornonun
Aydnlanmann Diyalektii balkl eserlerindeki fikirlerin etkili olduu iddia
edilebilir.5 Horkheimer ve Adorno, eserlerinde, akldnn modern toplumdaki

2
Bu deiim ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Glalp 2003b: 44-50. Bu gei ayrca kresel
apta yaanan bir deiimin sonucu - Fordizmden post-Fordizme gei sreci - olarak da ele
alnp deerlendirilebilir (Aglietta 1979, Amin 1994). Esnek retim modeli ve bu modele
geite yaanm deiiklikler iin bkz. Sennett 2005: 13-31, Harvey 2003: 164-196.
3
Kreselleme ile postmodernizm ilikisini Fordizm ve post-Fordizm ekseninde ele alan en
nemli grlerden biri David Harveyin yaklamdr. Bu yaklam, postmodernizmin,
Fordist sistemin katlklarna kar bir tepkiden doduunu ve post-Fordist modelin esnek
yapsyla ideolojik olarak bulutuunu ne srer (Harvey 2003).
4
Tarihin bir akl ya da erei olduu inancndan beslenen ilerleme dncesi ya da anlats
mitsel olan bilinebilir klma giriimini temsil eden Aydnlanma dncesi ya da srecinin
en bandan beri temel bileenlerinden biri olagelmitir. zellikle 18. ve 19. yzyllarda ak
ifadelerle desteklenen bu anlatnn temel sav, bize, insanln daha byk apta bir eitlik,
adalet ve zgrlk tasarmnn egemen olaca bir dnyaya doru gelitiini ya da
ilerlediini sylemektedir. Zaman zaman siyasi/ekonomik zaman zaman da felsefi/kltrel
bir ilev gren bu anlat, gnmzde akademik ve entelektel evrelerde youn bir ekilde
eletirilmektedir. Bu srete ilerleme dncesine ve bu dnceye bal bir tarih yazmna
duyulan gvenin byk oranda sarslm olduu iddia edilebilir. Modernist ilerleme
anlatsnn zlmesinin nedenleri arasnda zellikle 20. yzylda yaanan toplumsal
felaketler sonucunda Aydnlanma projesine ilikin inancn btnyle sorgulanr hale gelmesi,
bu sorgulama sonucunda modernizm hayaletinin hemen hemen tm kurucu anlatlarnn
altnn oyularak hkmsz klnmas, liberal ve demokratik sistemlerin dnme urayarak
bir anlamda rgtl kapitalizmden rgtsz kapitalizme ya da baka bir deyile, ulusal
sermaye hareketlerinden ulus-tesi sermaye hareketlerine geilerek evrensellik, adalet,
eitlik, bar vb. kavramlarn geersiz iln edilmesi, reel-komnist sistemlerin kyle
birlikte sosyalist ideallerin bozguna uramas vb. gibi gelimeler sralanabilir.
5
Bu dnrler 20. yzyl Bat Marksist tarihi iinde nemli bir yeri olan Eletirel kuram ya da
dier adyla Frankfurt Okulu gelenei yeleridirler. Dnrlerin Aydnlanma sreci ya da
Bat Uygarl eletirilerini kapitalizm eletirisi balamnda yaptklar gzden
karlmamaldr. Bu vurgumun nedeni postmodernist eletirel tutumun kltrel-siyasal bir
temelde gelimi olduunu dnmemdir. Baka bir ifadeyle, postmodernizm herhangi bir
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
2011/17 125

hkmdarln Aydnlanma dncesi ve sreciyle ilikilendirir. Dnrlere gre

modern hayat dzeneinde yaanmakta olan baskc ve kaotik durum Aydnlanma
srecinin meru temsilcilerinden olan akl ve bilimin nclnde yaratlmtr. Modern
bilimin temel amacn ekillendiren rasyonel bir dzlemde sistematik olarak doay
bilmek ve kontrol etmek arzusu Aydnlanmann zgrlk bir sre olduu yolundaki
iddiay olumsuzlar. Bu olumsuzlama ilemi Horkheimera gre Aydnlanmann temel
zellii hakknda bize ipucu verir. Onun temel zellii otoriter bir karaktere sahip
oluudur. Aydnlanma, balangta zgrletirici bir kuvvet olduu iddiasyla kendisini
akl ve bilim araclyla merulatrm; bilimsel ve rasyonel bilginin yaylmas ile
mitlerin insanlk zerindeki olumsuz etkileri datlmtr. Ancak bu yolla aslnda daha
da sorunlu olan bir hayat tarz yaratlmtr. Bu hayat tarznda dnce ve varlk
arasndaki iliki - arasal bir ekilde - egemenlik ilkesi zerinden ilemektedir.
Aydnlanma sreci iinde, dnce mekanizmas, hakikati bulmak maksadyla
nesneyi kendine srekli tabi klmaya alm ve bunun olgusal ve tarihsel bir sonucu
olarak varl yeniden retirken ona boyun eii onu egemenlik altnda tutma abas
orannda krce olmutur (Callinicos 2007: 376). Sistematik olarak doay bilmek ve
kontrol etmek arzusu insanlarn paras olduklar doann ykma uratlmasnn yan
sra kendi varlk koullarnn da ortadan kaldrlmasn beraberinde getirmitir. Bu
yzden balangcndan bu yana insanlar korkularndan arndrmak ve onlar
kendilerinin efendisi durumuna getirmek amac gden Aydnlanma, zaman iinde
insanlar arasnda korku salan mitin kendisine dnmtr Adorno&Horkheimer 1993:
Giri, XVI). Mite dnen Aydnlanma, dncenin ve bilginin arasallaarak eyler
zerinde otorite kurmaya yarayan bir g olarak kurumsallamas araclyla gn
getike karanlklaan bir dnya yaratmtr. Bu nedenle dnrlere gre Aydnlanma
da her sistem kadar totaliterdir (Adorno&Horkheimer 1993: 24). Program dnyay
gizlerinden kurtarmak olarak belirlenen Aydnlanma dncesi ve bu dncenin
maddi uzants olan Bat uygarl, bir ykm yaratmtr. Bu ykm, insanln ve
doann ykmdr.
Horkheimer ve Adornonun tezine benzer bir yaklamdan yola kan
postmodernist dnce, ancak ve ancak akl ve bilim nclnde gerekletirilirse
baarl olabilecek ve amac dnyay gizlerinden kurtarmak olan modernist projenin
kendisini ve bu projeye ikin olarak gelitirilen insanln Aydnlanma srecinde
ilerledii (ya da insanln bu sre iinde ilerlemesi gerektii) fikrini olumsuzlar.
Modernizm kart bu olumsuzlamac bak asnn temel sav Aydnlanma, modernizm
vb. gibi byk anlatlara ilikin dnemin kapand dncesinden hareket eder. Bu
duruma bal olarak da bu projelerin temel kavramlar ve deerleri (evrensellik,
rasyonalizm, bilimsellik, adalet, eitlik, ilerleme vb.) tarih sahnesinden tasfiye edilmeye

ekonomik ya da toplumsal zeminde ykselmez ve bu alanlara ilikin herhangi bir neride

bulunmaz. Yani postmodernizm, kapitalizme deil, onun modernist ideolojisine kar kan
dnsel ve kltrel bir akmdr (Glalp 2003c: 116). Gerekten de postmodernizmin nde
gelen temsilcilerinin metinleri okunduunda kapitalizmin ekonomi-politik anlayna ilikin
herhangi ciddi bir eletirinin yaplmad hemen dikkati eker. Postmodernist yaklamn,
kapitalizmin temel prensiplerine ya da ekonomi yasalarna ilikin herhangi bir olumsuzlamas
yok denecek kadar azdr. O halde, postmodernizm, kapitalizme kar kan ama kendisi
modernist olan sosyalist akmn tam tersi (Glalp 2003c: 116) konumunda olan bir akm
olarak da okunabilir.
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
126 2011/17

allr. Aslnda modern dnyann baskc bir karaktere sahip olduu iddias ok da
yeni bir iddia saylmaz; bu iddia 20. yzyln hemen banda Max Weber tarafndan
demir kafes benzetmesiyle dillendirilmiti, stelik dnr, modernizmin bu
karakteristik zelliini nne geilebilir ya da engellenebilir bir zellik gibi de
betimlemiyordu. Weberin bu tespiti 20. yzyldaki Marksist eilimlerle birleince daha
da gelitirildi, ve nihayet postmodernist dnce ile daha nce hi olmad kadar rabet
grd. rnein Michel Foucaultnun zne ve iktidar analizi bask, g ve tahakkm
ilikilerinin her yerde var olduu ve bu ilikilerden syrlabilmenin pek de olanakl
olmad sylemine yaslannca, Foucaultnun bu analizini benimseyen kuramsal
giriimlerde, bu ilikilere bakaldrmann ya da direnmenin ok da anlaml olmad
trnden fikirler yaygnlamaya balad.6 Direnmenin sylenildii kadar anlamsz
olmadn savunmaya alan postmodernist siyaset teorileri bile son kertede
kapitalizme eklemlenen bir siyasi kltr yaratma gayreti iinde oldular. rnein post-
Marksist yaklamn nclerinden Ernesto Laclau ve Chantal Mouffe postyapsalc
yaklamdan trettikleri zne konumlarnn sabitsizlii ya da toplumun dikisizlii
fikri ile yeni bir Marksist siyasal teori yaplandrmaya altklarn iddia etmelerine
ramen son aamada yeni sosyalist stratejilerini u ekilde betimliyorlard: Yeni Solun
grevi liberal-demokratik ideolojiyi reddetmek deil, tersine onu radikal ve oulcu
bir demokrasi dorultusunda derinletirmek ve geniletmek olabilir (2008: 270). Bu
stratejinin doasn belirleyen temel dnce mevcut kimliklerin geerlilik derecesinin,
akn-evrensel bir ilkeden ya da sabit bir zden yola klarak belirlenemeyecei
iddiasdr. Radikal oulcu demokraside her kimlik kendi geerlilik ilkesini kendisinde
bulmaktadr. Dolaysyla Marksist olduu ne srlen bu yeni stratejide tek bir sylem
(rnein snf sava dncesi ya da snf kimlii eksenli bir sylem) zerine ina
edilmi ve toplumdaki farkl gruplar ya da kimlikler arasndaki tm savamlar snf
mcadelesine indirgeyen btnlkl bir mcadele hatt yerine zc nselcilii, yani
kendisinden kalkarak herhangi bir olayn anlamn herhangi bir eklemleyici pratikten
bamsz olarak, sabitletirmenin olanakl olduu bir noktada toplumsaln dikili olduu

6
Her ne kadar Foucaultnun kendisinin byle bir eyi amalam olduunu dnmesem de
postmodernist siyaset dzleminde egemen olan dnce az ok budur. Hatta bu dnsel
ynelim zaman zaman bir tr gnah karma arzusunun uzants olarak deerlendirilebilecek
giriimlerde bile kullanlmtr (Berman 1982: 34-35). Foucaultnun modern hayatn
adaletsizliklerine kar bakaldrmann pek de bir anlamnn olmad trnden sylemler
erevesinde yorumlanan analizleri zellikle 1970lerin sosyalist siyasi aktrlerinin
baarszlklarn kolaylkla gerekelendiriyordu. stne stlk Foucault da modern hayatn
iktidar ilikilerini deitirebilmenin; btnlkl yeni bir modernist projeye sarlarak deil,
ancak yeni kendilik pratiklerinin gelitirilmesiyle olanakl olduunu sylemekteydi:
Gnmzn siyasi, etik, toplumsal ve felsefi sorunu, bireyi devletten ve devletin
kurumlarndan kurtarmaya almak deil; kendimizi hem devletten hem de devletle ilintili
olan bireyselletirme trnden kurtarmaktr. Yzyllardan beri zorla dayatlmakta olan bu tr
bireysellii reddederek yeni znellik biimlerine geerlilik kazandrmak durumundayz (2005:
68). Aslnda bu iddia, 70lerin ruhuna olduka aykr (ama 80lerin yenilmi kuana
uygun) bir sylemdi. Bu sylem, zamanla, hem iinden klamaz bir duruma iaret etmeye
hem de iinden klamaz bir hl almaya balad. Bu noktada postmodernist kltre yneltilen
en nemli eletirilerden birinin, tahakkm ilikilerinin bu kadar yaygn olduu bir toplum
modelinde yeni kendilik pratiklerinin nasl gelitirileceine dair somut bir zm nerisi
sunulmad fikri olduu hatrlanmaldr.
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
2011/17 127

inancn (Laclau & Mouffe 2008: 271) am, toplumsala mdahale olanan srekli
farkllaan ilikisel kimlikler ekseninde rgtleyen paral, zerk, eitliki ve oulcu
bir mcadele ekli nerilmektedir. Bu balamda solun grevi, geleneksel siyaset
anlayndan kopmak ve toplumsal blnmeyle ilgili teorik alm farkl kimliklerin
geililii dncesi araclyla yeniden ekillendirmektir.
Siyasetin bu yeni tablosunda ak olan zellik dikkati ekmektedir: a)
Postmodern durumda artk siyaset hibir zaman eskiden yapld gibi siyasete temel
oluturan ve modernist ideolojiye zg olduu ne srlen ulus ya da snf kimlikleriyle
bir anlamda modern dnyann bize dayatt kimlikler olarak yorumlanabilecek bu iki
kimlikle ve b) btnlkl, toplumu topyekn deitirmeyi amalayan projelerin
gelitirilmesi araclyla yaplamayacakt (yaplsa bile bu giriimlerin geerlilii srekli
sorgulanacakt) ve c) siyasal eletiri, (kapitalist ekonomik dzen paranteze alnarak)
modernist ideolojinin her deerine ve kavramna acmaszca uygulanacakt. Wendy
Brown bu maddenin yrrlkte olduu post-modernist siyasal zeminin; siyaset
kart nostaljik-tutucu bir ahlak anlay, ya da bir tr ahlaklk semptomu 7 ile tek bir
mant ve temeli olmayan bir iktidar anlay ve eletirisi yarattn ne srer (2010:
31-60, 81-149). Trabzansz siyaset anlaynn temel zellii, yukarda da vurgulamaya
altmz gibi, zc olmayan bir siyasi pratik ve slup gelitirme abasdr. Kaynan
bu abadan alan muhalif siyasi hareketlerin daha ok kimlik eksenli bir siyasal tavr
iinde olduklar ileri srlebilir. Peki, bu yeni kimlik hareketlerinin yasland kimlik
trleri nelerdir? Bu kimlik trlerini ortaklatran temel bir zellikten sz etmek olanakl
mdr? Baka bir ifadeyle, geerliliini oktan yitirdii ne srlen snf ya da ulus
kimliinin yerine, yeni siyaset zemininde artk hangi kimlikler temsil edilmektedir?
80li yllarn bandan itibaren ilerlemeci-kalknmacla dayanan, modernist ideolojinin
tipik ada medeniyetler seviyesine ulamak arzusuna glge dt, ulus-devlet
fikrinin geri planda kalmaya balamasyla tam bamsz bir ulus ve egemenlik
yaratma anlay ciddi lde sekteye urad iddialarnn pratik ve teorik
aklamalarn yeniden dnrsek; eer a) kresellemenin yeni sermaye birikim
modelindede ulus-devlet fikrine yer yok ise ve bu sebepten dolay ulus-devletin bys
kresel apta bozulmusa ve bu durum iki ana eilime, bir yanda ulus-alt (yani etnik,
vb.) ayrlk hareketlere, dier yandan da ulus-st (yani din veya medeniyet temelli)
yeniden-uyan hareketlerine yol amsa; bu pratik aklamalara ek olarak b)
Aydnlanmann ya da modernist ideolojinin akl, bilim, evrensellik vb. gibi temel
deerlerine duyulan gven azalm ve bunun sonucunda modern-ncesi dnemde
geerli olan geleneksel inan modelleri ve bu inan modelleriyle i gren kimliklere geri
dnler balamsa; baka bir deyile, postmodernist kltr, otantisite (sahicilik)
kavram ve geleneksel bilme trlerini yceltmise; geerliliini oktan yitirdii ne
srlen snf ya da ulus kimliinin yerine postmodernist siyaset zemininde artk
otantisite kavramnn gitgide merkezi bir yer almaya balad ve modern dnemde
egemen olan kimlikler yerine onlarla rekabet iinde olan, modernite ortamnda

7
rnein, lkemizde, 1968 hareketi ya da 1970lerin sonlarna doru ykselen genlik hareketi
iinde yer alan kiilerin imdiki zamann genlerine ve siyasi sylemlerine Biz byle
miydik? Ah, nerede o eski genlik? trnden ar nostalji kokan eletiriler yneltmesi bu
ahlakla rnek olarak verilebilir. Brown bu yaklam eletirir ve pratik dzleme bu
anlayn katksnn olamayacan vurgular.
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
128 2011/17

bastrlm ya da ilk kez ortaya atld halde geleneksel olduu savyla merulatrlm
kimlik trlerinin (Glalp 2003c: 121, vurgu bana ait) geerli olduu ileri srlebilir.
Bu sav, Batnn yeni dmannn siyasal slam olduu iddiasyla (yani baka bir
okumayla Bat ideolojisinin temel sylemine kar Siyasal slam hareketinin kendi
hegemonyasn kurmaya abalad savyla) birletirdiimizde ortaya kan sonu udur:
Siyasal slam yeni dnya dzeninin siyasi muhalefetini yrten hareketlerin banda
gelmektedir. Ne de olsa, otantik kimlikler anda, kim slamclardan daha otantik
olabilirdi ki (Glalp 2003a: 14)? stne stlk Bat da ak dman olarak Siyasal
slam hedef gstermekteyken Siyasal slam, bylelikle, dnyadaki yeni dzenin
getirmi olduu teorik ve pratik gelimelere uygun bir ekilde, kendisine yaygn bir
destek salayabilecek bir dinamizme erimitir. Hem (hemen hemen) tm dinsel
yaklamlarn ykselie getii bir dnemde dinselliin ykselmesi olarak okunabilecek
hem de modernite dncesinin gerileyiinden beslenen ve ayn zamanda bu gerilemeyi
temsil eden bir hareket olarak yorumlanabilecek slamc hareket; ykseliini tetikleyen
tm pratik ve teorik koullara ek olarak btnlkl bir evren, insan ve doa tasarm ve
ekonomik, politik ve ideolojik doktrini sayesinde, kendisine, hibir toplumsal muhalefet
hareketinin bulamad bir eylem alan bulmutur. Bu tespite rnek olarak 90larda
Trkiyede olduka nemli bir kitle destei ile siyasi hayatmza damga vurmu olan
Refah Partisi gsterilebilir. Bu balamda Refah Partisi rnei, dnyann farkl
corafyalarndaki siyasal slam hareketlerinin ykseliinin Trkiyede de dnsel ve
siyasal dzeylerde paralel bir seyir izlediinin en ak gstergelerinden biridir.
Siyasal slam hareketinin Dnyada ve Trkiyedeki ykselii - her ne kadar
Trkiyenin kendi i dinamiklerine zg birtakm zelliklerinin var olduu sav kabul
gren ve geerli bir tespit8 olsa da Mslman kimliinin ve bu kimliin trevlerinin
gndelik hayat pratiklerinde ak bir ekilde grnr klnmas olarak da okunabilir.
Kltrel gelenein ve toplumsal kimliin merkezi bir esi olarak Mslmanlk,
o kimlie sahip olan insanlarn ilham aldklar, dinsel retinin ayrntlarn tam
olarak bilmeseler ve bazen kendi kendilerine ona bir takm zellikler yaktrsalar
bile, felsefi bir referans noktas olarak kabul ettikleri, dolaysyla deer
yarglarnda, toplumsal davran biimlerinde ve nihayet siyasal dncelerinde
nemli roller oynayabilecek bir olgudur. Bu haliyle, slamiyet gibi soyut bir inan
sisteminin ok farkl toplumsal projeleri merulatrmaya yaramas mmkndr
ve her tarihsel dnemin kendine zg sorunlarna farkl gncel zmler
dnmede bir rol oynamas da kanlmazdr (Glalp 2003a: 12).
slami hareket, Yeni Dnya Dzeninin siyasi ve kltrel problemlerine,
postmodernist eletiri ve sylemleri de kullanarak zmler retme noktasnda rol
oynam, dikkate alnmas gereken siyasi-ideolojik bir harekettir. Bu hareketin rettii
zmlerin yukarda da vurgulamaya abaladmz gibi btnlkl bir yaps vardr.
Siyasal slam hareketinin dnya problemlerine ilikin nerdii zm kmesinin
btnsellii, modernite ideolojisinin gerileyiini memnuniyetle karlayan, Mslman
kimliine ve bu kimlikle ilikili yargsal-kavramsal bir ereveye yaslanan ve dini
motifleri syleminin neredeyse - merkezine yerletiren bir ideolojik durutan
kaynaklanmaktadr. Bylesi bir ideoloji, postmodernist adaki dier kimlik

8
rnein Kemalizm kartl, Trkiyedeki siyasal slam hareketinin ynelimlerini belirleyen
i dinamiklerden biridir.
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
2011/17 129

siyasetlerinin sunamad trden bir - kendi iinde salam saylabilecek bir btnl
olan - evren, insan ve doa tasarmna sahiptir. O halde, siyasal slam hareketinin
ideolojisinin, hem postmodernizmin modernizm eletirilerinin temel ilkelerini
paylamakta, hem de postmodernizmin tekilci ve nihilist yaklamnn tesine geen
(yani bir anlamda postmodernist dnceyi aarak tam da o dncenin kar durduu
bir i yapan) btnlkl bir gelecek tasarm sunmakta olduu ne srlebilir. Siyasal
slam ideolojisinin bu iki zellii iin Trkiyedeki slamc olarak nitelendirilen
yazarlarn eserleri ve slami hareketin siyasal pratiklerinden rnekler vermek pekl
mmkndr.
slamc literatrn postmodernist literatrle benzerlikleri drt balk altnda
snflandrlabilir:
1. lerleme anlaynn eletirisi: slamc dnrler ilerleme anlayn hem
ekonomik balamdan hem de klsik Aydnlanmac balamdan yola karak eletirirler.
Ekonomik dzlemde eletirirler, nk (zellikle 3. Dnya lkelerinde geerli olan)
ulusal kalknmaclk ideolojisinde Baty yakalamann olana - bu olanak bir anlamda
ulusal egemenlik kazanmak ve bu yolla Batnn tahakkmnden kurtulmak demektir
ekonomik bymenin ve sanayilemenin gerekletirilmesinde sakldr. slamclara
gre, bu kalknmac ideolojik perspektifin kabul, kapitalist dnya sitemi ve
ekonomisinin sorgusuz sualsiz kabullenilmesini de beraberinde getirmitir. Oysa
slamc yaklam, Batnn tahakkmc kltrne teslimiyetin bir ifadesi olarak
yorumlanabilecek ulusal kalknmac yaklam reddederek Batya kar koymann
olanan ekonomik dzlemdeki baarlarda deil kltrel-manevi erevede bulur.
slamc eletiriye gre Batnn hegemonyasndan kurtulmann yolu onlar gibi paray ve
serveti artrmaya alarak deil fazilete ve erdemli hayata nem vermekten
gemektedir (Glalp 2003c: 132-133). Bu da ancak dini motiflerin benimsenmesi,
hayatn bu motiflerce dzenlenmesi ile mmkndr.
slamc tavr, ilerleme anlayn sadece ekonomik dzlemde deil,
Aydnlanmac dzlemden yola karak da eletirmektedir. lerleme dncesini,
rasyonalite ve bilim ile birlikte deerlendiren klsik Aydnlanmac yaklam, her ne
olursa olsun, insanln akl ve bilim yoluyla ilerleyeceini varsaymtr. Oysa slamc
yaklama gre, amzda insanlk bir ykm yaamaktadr. nsanln bu ykm hem
maddi hem de manevi dzlemdedir: Endstri olgusunu arkasna alm bu modernleme
srecinin kanlmaz sonucunda tek tip insan, tek tip toplum modeli var. Bu zihni,
entelektalizmi, kltr ve yaratcl temelden yok eden ldrc bir sretir (Bula
1990: 42). Neyse ki gnmz dnyasnda umut verici olan, bu mutlakm gibi
grnen modernizmin hkimiyetinin imdilerde derin bir sarsnt geiriyor olmas;
insanolunun rasyonalizm, pozitivizm, ve ilerleme mitosundan kukuya dp Dinin
sahici, mmkn ve kurtarc paradigmasna ynelmeye balamasdr (Bula 1990: 9,
vurgu bana ait). Dikkat edilirse ilerleme anlaynn her iki dzlemdeki eletirisinde de
maneviyata ve kltre vurgu yapld kolaylkla gzlemlenebilir. Kltrn, modernite
ncesi gelenein ve maneviyatn n plana karlmas; siyasal slamn bir tr
maddecilik ve ahlaki yozlama dncelerinin eletirisiyle ilintilidir. Kukusuz slamc
yaklam maddeci putperestlik ve ahlaki yozlama kavramlarn, eletirilerinde
ska kullanmtr, gnmzde bu dncelerin rabet grmesinin temel nedeni ise
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
130 2011/17

postmodernist yaklamn slamc syleme zemin hazrlamas ve bu sylemin farkl

evrelerce de kabul edilmesidir (Glalp 2003c: 133).
2. Kltrleraras eitsizlik anlayna dayal, klsiklemi Bat dnyas ile Dou
dnyas arasndaki ayrmn ve bu ayrmn uzants saylabilecek ileri ve geri
nitelemelerinin eletirisi: Geleneksel modernist ideoloji, her kltrn edeer
olmadn, Batnn her zaman dier kltrlerden ayrcalkl bir konuma sahip
olduunu ve onlardan daha ileri olduu dncesini vurgular. Bu dnceye gre
Batl ve Doulu toplumlar arasnda bariz bir fark vardr. O da Bat dnyasnn Dou
dnyasndan daha medeni olduu, Dou kltrnn Bat kltrne oranla daha geri
olduudur. Bu sav ou zaman Dounun, Baty hem maddi hem de manevi dzeyde
takip etmesi gerektii; ancak bylesi bir takip araclyla geliebilecei tezi ile birlikte
yol alr. Dolaysyla, zaman iinde, geri olan Dou ileri olan Batnn temel
pratiklerini benimsedike geriliinden syrlabilecek ve muasr medeniyet seviyesine
ulaabilecektir. slamc tavr, modernizmin Batnn stnl iddiasn dile getiren bu
geleneksel syleme itiraz eder: Modern kent cesamete inanr. Dev bina ve
kurumlarn, gkdelen ve fabrikalarn birbiriyle yart kent, insan yutan azgn bir
canavar grnmndedir (Bula 1990: 164). Oysa modernlerin modernlememi
diyerek kmsedikleri toplumlar; basit, dengeli, doayla uyum iinde daha mutlu bir
hayat srmektedirler (Bula 1990: 74-77). Dnrn, bu ifadesindeki rtk vurgu,
herhangi bir hayat tarznn ilerici ya da gerici olarak belirlenmesi meselesinin, o
belirlemenin yapld kavramsal erevenin ne trden bir perspektifi benimseyerek
mevcut snflandrmay gerekletirdii sorunuyla paralel olarak ele alnmas
gerektiine ilikindir. Bir tr ksmi bir perspektivizm ya da ikin realizm olarak
yorumlanabilecek bu yaklam hibir kategorilendirmeyi nihai doru olarak kabul
etmez.9 Aksine bu yaklamda her kategori, ait olduu perspektife ikin ilkeler, deerler
ve kavramlar araclyla belirlenmektedir. Dolaysyla, Dou hayat ya da slami kltr
modernist ideolojinin kolaylkla yapt gibi geri olarak nitelenemez. rnein Bulaa
gre, Batnn yaratt dnya canavarca ve insanln zyle uyum iinde olmayan bir
dnyadr, Dou ise doayla uyumlu ve hakiki mutluluu sunan bir dnyadr. Neyin geri,
neyin ileri olduu daha derin bir tartmann konusudur ve siyasal slama gre maddi
olan ileri olamaz. Ancak manevi olan deerli, dolaysyla ilerici olabilir.
3. Bilim ve teknoloji eletirisi: ou zaman Max Horkheimer, Herbert Marcuse
vb. gibi Frankfurt Okulu geleneinin nde gelen Marksist isimlerinin bilim ve teknoloji
eletirilerini artran10 teknolojinin slamc eletirisi, modernite anda, bilim ve
teknoloji glerinin krce gelierek doay yok etme noktasna geldiklerini hatrlatr. Bu
eletiriye gre, modern bilim ve teknoloji, doay hkimiyet altna alma niyetinin temel
aralardr. Aydnlanma srecinde bu aralar otoriter bir abann hizmetine girmilerdir:

9
Tabi burada vurgulanmas gereken temel nokta siyasal slamn temel bir hakikat iddiasnn
var olduu gereidir. Bu hakikat anlay perspektivist epistemolojinin hakikat nosyonuyla
(yani oulcu yaklamla) pek de uyumaz.
10
Eletirel toplum teorisi ile slamc eletirinin bu yaknl tesadf deildir. Her ne kadar
slamc yazarlar ou zaman kendilerinin muhafazakrc bir hareket olmadn iddia etseler
de (Glalp 2003c: 136), yeni muhafazakr yaklam ile eletirel toplum teorisi gelenei
karlatrldnda kltr eletirisi balamnda birok benzerlik tespit edilebilir. Bu konu
iin bkz. Dubiel 1998: 18. Dubiel, bu eserinde iki yaklam arasndaki farklara da deinmitir.
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
2011/17 131

Doann kontrol altna alnarak insanln karlar erevesinde ilenmesi. slamclk,

bu amac reddeder. Tabi bu amala birlikte teknolojiyi de, nk teknoloji doay
kontrol etme arzusunun en somut ifadesidir (zel 1992: 145). Modern hayat tarz, bilim
ve teknoloji araclyla doal evreyi mahvettiine gre bu hayattan vazgeerek
insanlarla ve doa ile bar iinde, sonuta Allahla bar iinde olmamz gerekir
(Dilipak 1991: 15). Doa ile bar iinde olmak bir anlamda Allahla bar iinde
olmak demektir. Bu ebedi bar Bat uygarl zedelemitir. Gerekten de Bat
uygarl, slamc yazar Dilipaka gre ykc etkiler yaratt iin nefret duyulacak bir
mirasa sahiptir: nsanlk vicdann yitirdi. Kalbi yok, beyni kurutulmu, midesi
alabildiine i yeni bir tr canavar retildi. Bamzn zerinde dolaan havay
kirlettik, gkyzn deldik (1991: 12). Bu yaklam, evre kirliliinin nedenini
maddiyata dayal, vicdann yitirmi ve retim-verimlilik izelgesine dayal bir hayat
tarznda bulmaktadr. Bu hayat tarznn en genel ad, insanln gemi kuaklarnn
maddi ve kltrel mirasnn soygunu ile zenginleen Bat uygarldr (Glalp 2003d:
145, Dilipak 1991: 13). Dnre gre, Bat artk yalanlarn srdremeyecektir nk
gnden gne rmekte ve bitmektedir. nsanlar, mutluluun, makinelemede ya da
parada olmadn anlam; evrenle uyum iinde yaamaya ynelerek dini-erdemli bir
hayat tarzn tercih etmeye balamtr (Dilipak 1991: 25-26).
4. Modern devletin eletirisi: slamc eletiri, tpk Michel Foucaultnun modern
devlet eletirisinde yapt gibi modern devletin insan hayatnn her alann kontrol etme
abasn eletirir. Bu eletirinin iki aya vardr: modern devletin gelimi iktidar
teknikleri ile herkesi standartlatrmay amalam ulusuluk ideas. slamc yazar Ali
Bulan Modern Ulus Devlet balkl kitabnda u ifadeler yer almaktadr:
nsanolunun tarihte tank olduu en ceberut devlettir; gemite hibir monari,
saltanat veya despotizm insan hayatnn her alanna ve bu kadar derinlemesine nfuz
edebilmi deildi (1995: 58). Modern devlet; ekonomiden sala, hukuktan iletiime,
sanattan spora kadar her alan yeni gelitirdii tekniklerle denetlemektedir. Modern
devletin denetim dnda brakt bir alan hemen hemen yok gibidir (Bula 1995: 57).
nsanlara adalet, zgrlk, eitlik ve bar vaat eden modern hayat uygulad
tekniklerle insanlar atomize ederek yalnzlatrm, onlarn ait olduklar sosyal gruplara
ve cemaatlere hibir zerk ve zgr bir alan brakmayarak sosyallemelerini
engellemitir. stelik bunu yaparken de farkl dinden ya da etnik gruptan olan
insanlarn ayn at altnda huzur ve bar iinde yaamalar iin uygun bir zemin
oluturmay da becerememitir (Bula 1995: 8). Bu baarszln en temel nedeni
modern devletin ulusu karakteridir. Ulusu uygulamalar insanlar tektipletirmeyi
amalam, aslnda insanlarn gerekte sahip olmadklar bir gelenek yaratarak onlar,
zorla, o gelenein yesi klmaya abalamtr. Dnre gre, ulusuluk, olmayan bir
ulusun var edilmesi ideolojisidir (Bula 1995: 54-55, Glalp 2003d: 148). Bu ideoloji
farkl trden kimlikleri, cemaatleri ve sosyal gruplar eitim, kltr ve hukuk
araclyla (nk bu saydmz alanlar da merkezi olarak kurulmaktadr) - ayn
potada eritmeye abalar; bu yolla da tek tip bir birey ve toplum yaratr. Bulaa gre
modern ulus-devlet son aamada totaliter bir devlet modelidir. Tpk postmodernistler
gibi slamc dnrler de bireyi ve toplumu tektipletiren modern devletin otoriter
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
132 2011/17

eilimlerinin snrlandrlmasn talep eder11; dnrlere gre bylelikle farkl kimlikler

ve inanlar kendilerini ifade edebilecek ve yeni fikirlerin serpilmelerine olanak
salayacak toplumsal dzlemler retebileceklerdir. Dolaysyla slamc sylemde de
postmodern sylemin devlet-kartl tezine rastlamak mmkndr: En iyi devlet,
varln en az hissettiren devlettir (Dilipak 1991: 84). O halde, birey ve bireyin iinde
yer ald cemaatler ve sosyal gruplar baskc devletin snrlarnn yeniden izilmesi
araclyla devletin karsnda korunmal; zerk bir alana sahip olmaldr.
Siyasal slam her ne kadar saydmz bu drt madde zerinde postmodernist
sylemle ortaklayor olsa da, slamc eletirinin btn bu vurgularnn arkasnda yatan
temel dnce otantisitedir (sahiciliktir). Siyasal slamn otantisite vurgusu bir tr
yabanclama eletirisini iermektedir. Modern hayat insan zne yabanclatrmtr;
bu nedenle, modern hayatn terk edilerek insann zne yeniden kavumasn olanakl
klacak yeni bir hayatn yaratlmas gereklidir. slamc dnler, postmodernistlerin
anti-zc yaklamlarnn aksi ynnde seyrederek yabanclama ile bir tuttuklar
modernizmi reddedip sahicilie (otantiklie) ulamay amalarlar (Glalp 2003d: 152,
zel 1992). Aslnda bu ama belli bir tasarm iermektedir: insann zyle buluaca,
modern hayatn temel unsurlarnn yok edilerek otantikliin hkm srecei bir gelecek
tasarm. Bu balamda slamc hareketin ada sorunlara verilen bir yant olduu ileri
srlebilir. Ona siyasi-ideolojik bir format kazandran da bu niteliidir. slamc
yazarlara gre, Mslmanlar tarihe bir nostalji iinde deil, gelecek iin uygun
zmler araynda birikmi bilginin kayna olarak bakarlar (Glalp 2003c: 136,
Bula 1990: 58-59, zel 1992: 23-25). Tarih onlar iin bir mirastr, otantik bir
gelecein kurulumunu olanakl klacak bilgi daarcnn biriktii bir yerdir. Bu miras,
siyasal slam hareketlerine dnemin koullarna uygun bir ideolojik ereve kazandrr.
Bu ereve ile de btnsel bir evren, insan ve doa tasarm oluturulabildiinden
mevcut koullara alternatif bir hayat modeli ortaya kar. Bylelikle siyasal slam
postmodernizmin anti-zc, tekilci ve nihilist karakterini aarak (hatta olumsuzlayarak)
btnlkl belli bir kimlik (Mslman kimlii) ve ze dayal bir siyaset ina eder.

11
Devletin siyasal zeminde stlendii farkl rollerin snrlandrlmas gerektiine ilikin bu
vurgu, ilgintir ki neo-liberal politikalarn uygulayclar tarafndan da sklkla vurgulanmtr.
Daha ok ekonomi eksenli olan bu vurgu, 1980 sonras tm kapitalist lkelerde farkl
ekillerde hayata geirilmeye allmtr. rnein neo-liberal politikalarn en ateli
savunucularndan olan Margaret Thatcher, babakanl dneminde, zelletirmeyi ekonomi
politikalarnn temel unsuru yapm ve devletin ekonomideki rolnn minimize edilmesi
gerektiini savunmutur. Aslnda bu talep bir anlamda 80 ncesi geerli olan sosyal devlet
paradigmasnn terk edilmesi demektir. Yine bu dnemde sivil toplum kavramnn ve bu
kavramla balantl olarak STKlarn siyaset felsefesinin gndemine yerlemesi dikkat
ekicidir. Siyaset, sivil toplum ve devlet arasndaki kartlk zerinden tarif edilmeye
balanmtr. Bu erevede de farkl demokrasi kuramlar ortaya atlm ve siyasal dzlemdeki
tartmalar; iletiim, hegemonya, sivil toplum kavramlar araclyla yaplmaya balanmtr.
Bkz. Benhabib 1998 ve Habermas 1998. Kaynan talyan Marksist yazar Antonio
Gramsciden alan sivil toplum ve hegemonya kavramlar, ada tartmalarda, ou zaman
liberal syleme eklemlenerek siyaset teorilerinin temel tartma konularndan biri olmutur.
slamc yazarlarn bir blm de devlet ve demokrasi tartmalarn bu eksen evresinde
yrtmeye gayret etmilerdir. Bkz. Glalp 2003d: 148 vd. Ayrca yeni muhafazakrlk
program ve Gramscinin kltrel hegemonya kavram arasndaki iliki iin bkz. Dubiel 1998:
21-22.
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
2011/17 133

Gelecek tasarm da bu siyasal zeminde filizlenir. Bu btnlkl sylemin en ak

rnei Refah Partisinin ortaya att adil dzen sylemidir. Adil dzen sylemi hem
kimlik vurgusu yaparak kitleleri Mslman kimlii ekseninde rgtleme niyeti tam
hem de neo-liberal politikalarn yaratt eitsizlik ve adaletsizlikleri eletirmi ve bu
dzene alternatif bir politika nermi12 dolaysyla snfsal temsilleri de iermi bir
sylemdir. Adil dzen sylemi, postmodernizmin evrensel ilkeleri kabullenmeyen hatta
yok sayan, tm kltrel yaplara eit bir pay tanyan snrl-paral ufkunu aar ve
btnsel retisiyle mevcut olana alternatif bir hayat ufku nerir. Sonu olarak,
postmodernizmin oulcu perspektifi son kertede siyasal slamn btnsel retisi
tarafndan olumsuzlanr. Bunun ok ak bir nedeni vardr: Postmodernizm her
perspektifin kendi dorular olduu grn savunurken; siyasal slam, retisi gerei,
mutlak bir hakikat ideasna tutunur (nk tutunmak zorundadr). Bula, konuya ilikin
yle syler: u anda postmodernizm, determinizm, rasyonalizm ve pozitivizme
kar kyor ve bizimle bu noktada rtyor olsa da yeni bir kaos tasavvuru tad
iin postmodernist sylem siyasal slamclar asndan kesinlikle benimsenemez.
Postmodernizm evrensellii reddeder ve grecelie sarlr; oysa slam sonuta kendi
iinde total bir retidir (Bula 1990: 199, 201-202; Glalp 2003c: 141).
Sonu olarak; Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam balkl bu
almada tartlan konular eliinde oluan dnceler drt balk altnda
toparlanabilir:
1. slamclkn modernite ncesi bir ideoloji olduu, kalknma ve sanayileme
ile zamanla ortadan kalkaca trnden klsik modernleme tezi olarak bilinen
ilerlemeci tez, siyasal slamn 90lardaki ykseliiyle birlikte bir kez daha
yanllanmtr.
2. Siyasal slamn 1980lerden itibaren dnyada ve Trkiyedeki ykseliinin
doru bir ekilde anlalabilmesinin olana, bu hareketin kreselleme analizi ile
birlikte ele alnmasdr. Baka bir ifadeyle, kreselleme olgusu bir kenara
brakldnda siyasal slamn ykseliine ilikin aklama ciddi eksiklikler tayacaktr.
Siyasal slam, kresellemenin ekonomik-toplumsal boyutlarna hem olumlu dzlemde
hem de olumsuz dzlemde elik eden bir hareket olarak okunabilir. Olumlu dzlemde
okunabilir, nk siyasal slam kresellemenin nimetlerinden yararlanmtr (yani bir
anlamda kresellemeye uyum salayabilmenin aralarndan birisi olabilmitir);
olumsuz dzlemde okunabilir, nk bu hareket kresellemenin yaratt adaletsiz
siyasal ortama bakaldrr.
3. Siyasal slamn ykseliinin teorik zemini byk lde postmodernist
sylem tarafndan ina edilmitir. Postmodernizm, siyasal slamn sylem alannn
geniletilmesinde bilinli ya da bilinsiz nemli bir rol oynamtr. Gnmz akademik
dnyasnda, slamc yazarlarn, modernizm eletirisine neden bu kadar scak bakt
postmodernist sylem ile slamc sylem arasndaki benzerlikler araclyla kolaylkla
anlalabilmektedir. Ancak burada vurgulanmas gereken husus iki sylem tr

12
Adil dzen nerisinin ekonomik boyutunda bireysel giriimcilere byk bir pay tannd ve
adil toplumun bir nevi eitliki bir kk burjuva cenneti olarak tasarland sylenebilir
(Glalp 2003d: 147). Refah Partisinin snfsal tabannn analizi iin ayrca bkz. Glalp
2003b: 44-56.
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
134 2011/17

arasndaki benzerlikler deil, farkllktr. Modernist kabuller zerine ina edilen

ideolojilerin krizi, btn dnyada postmodernist kimlik siyasetlerinin ortaya kmasna
neden olmutur. Ancak postmodernizm, modernizme gl bir eletiri yneltse de,
ierdii inanszlk ve nihilizm dolaysyla, alternatif bir toplumsal ve siyasal proje
oluturmaz. Oysa slamclk, postmodernist eletiriyle nemli temalar paylamakla
kalmaz, ayn zamanda alternatif bir ideoloji nerir. Bunun slamcl zellikle etkili
kld sylenebilir (Glalp 2003d: 156-157).
4. O halde, nc maddenin devam olarak u sylenebilir: Postmodernizmin
kapandn iln ettii st-anlatlar a henz kapanmam olabilir. Aslnda bugn tam
da iinde bulunduumuz siyasal perspektif byk anlatlar ann devam etmekte
olduunun (veya yeni bir st-anlat araclyla yeni bir yaplanma iinde olduumuzun)
nemli ipularn bize sunmaktadr. zellikle Amerika Birleik Devletlerinin yeni
dnya stratejisinin yrrlkte olmas bu durumun en ak gstergelerinden biridir.
Gnmz dnyasnda geerliliini yitirmekte olan dncenin, bir zamanlar byk
anlatlar dneminin kapanmakta olduunu ileri sren postmodernist dncenin kendisi
olduu iddia edilebilir. Bu iddiann biri teorik dieri pratik iki gerekesi vardr.
ddiamzn teorik gerekesi postmodernizmle birlikte modernist ideolojide var olan tm
kuram, kavram ve yaplarn yapskme uratlm olmas, dolaysyla teorik zeminde,
yapskme uratlacak herhangi bir eyin kalmamasdr. Pratik gereke ise zellikle
90larda dnyada ksmen de olsa - yaanm olan siyasal irade boluunun 11 Eyll
saldrsndan sonra Amerika Birleik Devletlerinin nclnde Bat dnyasnn temel
bileenlerinin izlemi olduu gvenlik politikalaryla byk lde doldurulmu olmas
ve bu yolla da dnyadaki baboluun postmodernist sylemdeki karl olan snrsz
dorular kmesinin yeni bir hakikat rejimi mantyla snrlan(drl)m olmasdr. 11
Eyllden sonra artk her lke bir ekilde (Souk Sava gnlerindeki kadar sert ve etkili
olmasa da) taraf olmak durumunda kalmtr13: Ya terristlere kar Amerika Birleik
Devletleri tarafndan yrtlen mcadelenin yannda ya da karsnda olmak. Seim
yapmak neredeyse zorunlu bir koul haline getirilmitir. Bu durum, kanmca,
postmodernist dncenin domasna zemin tekil etmi maddi koullarn byk lde
deimesine yol amtr. Buna bal olarak da postmodernist sylem maddi zeminini
kaybederek yava yava gerilemeye balamtr.
Dnya, 11 Eyll saldrsndan sonra yeni bir dneme daha girdi. Souk Savan
sona erdiinin iln edildii yllarda ksmi bir belirsizlik iine giren g dengeleri, bu
saldr sonrasnda egemen glerce yeniden dzenlendi. 2000li yllarn hemen
balarnda gerekletirilen Afganistan ve Irak igalleri ve bu igallerden sonra farkl
corafyalarda yaanan gelimeler bu yeni plann nemli admlar olarak okunabilir.
Gnmzde Arap Bahar olarak adlandrlan zellikle Arap halklarnn yaad
blgelerdeki bir tr demokratikleme ve zgrlk hareketleri olarak nitelendirilen
kitlesel hareketler de dnyada yeni bir deiim rzgrnn var olduunun iareti olarak

13
Bu durumun lkemizdeki yansmas siyasal slam hareketinin liberal syleme sarlarak
merkeze doru kayma abasdr. Bu erevede slami hareket 90larn sonundan itibaren
dnm geirmi (tabi bu noktada 28 ubatn da etkisinin olduu belirtilmelidir) ve
demokrasi, zgrlk ve insan haklar kavramlarn siyasal zeminin merkezine oturtmutur.
AKPnin Kasm 2002 seimiyle iktidara geldikten sonra Trkiyenin Avrupa Birlii ile
ilikilerini n planda tutmas bu erevede yorumlanabilir.
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
2011/17 135

yorumlanabilir.14 zellikle 11 Eyll sonras dnyann iinde bulunduu bu deiim

hareketinin pratik sonucu (konumuz balamnda) siyasal slam hareketlerinin byk
lde g kaybederek marjinallemeleri oldu15; teorik izdm ise postmodernizmin
gerilemesiydi. Postmodernist sylemin gerilemesinin, hem modernitenin nemli
deerlerini hem de postmodernizmin birtakm dzlemlerdeki hakl eletirilerini ieren
ve bu fikirleri sentezleyen yeni bir teorik ereveyle karlama olanan dourduu
iddia edilebilir. Ancak uras ak ki ne pratik ne de teorik dzlemde 80ler ncesi
dnya yok artk. Ne salt klsik Aydnlanmac sylemlerle yeni bir siyasal ufuk
yaratlabilir ne de eski alkanlklarmz bu deiime ayak uydurabilir. Zaten eski
alkanlklar erevesinde ortaya konulan her talep - her eyin eskisi gibi olmas ya da
eskiden olduumuz gibi olma trnden nostaljik bir midi ierdii iin - Brownn
szn ettii ahlak semptomlar dourmaktadr. Zaten eski hibir zaman o bilindik
eski gibi kalmaz. Nurdan Grbilekin de vurgulad gibi, geri dnen kimlik her
zaman eskide olduundan baka trl dner, hibir zaman o eski haliyle kalarak
dnmez aramza. Tpk slamclkn amzdaki geri dn gibi Bu nedenle,
siyasal zemine pek de bir katksnn olmadn dndm ahlak semptomlardan
syrlabilmenin yolu eskiyi btnyle unutmadan, onu yeniden yorumlayarak yeni olan
baka bir ifadeyle imdi(de) olan - anlamaya almaktr. Bu anlama faaliyeti ise
ancak ikin bir topyann umudunu tayarak ve bu umut ilkesini eletirel perspektifle
srekli diri tutarak ilevli olur. Teorinin amzdaki en nemli misyonu kanmca budur.

Kaynaka
ADORNO, T. W. & HORKHEIMER, M. (1993) Dialectic of Enlightenment, ev. John
Cumming, New York: Continuum Publishing.
AGLIETTA, M. (1979) A Theory of Capitalist Regulation: The US Experience, London:
New Left Books.
AMIR, A. (1994), der., Post-Fordism, London: Blackwell.
BENHABIB, Seyla (1998), Giri: Demokratik Moment ve Farkllk Sorunu, Demokrasi
ve Farkllk iinde, yay. haz. Seyla Benhabib, stanbul: Demokrasi Kitapl.
BERMAN, M. (1982) All That is Solid Melts into Air, New York: Simon&Schuester
(Trkesi: Kat Olan Her ey Buharlayor, stanbul: letiim Yaynlar, 1999).
BROWN, W. (2010) Tarihten kan Siyaset, ev. Emine Ayhan, stanbul: Metis
Yaynlar.
BULA, A. (1990) Din ve Modernizm, stanbul: Endls Yaynlar.
BULA, A. (1995) Modern Ulus Devlet, stanbul: z Yaynclk.
CALLINICOS, A. (2007) Toplum Kuram: Tarihsel Bir Bak, ev. Yasemin Tezgiden,
stanbul: letiim Yaynlar.

14
Bu deiimlerin sonularnn olumlu mu yoksa olumsuz mu olacana karar vermek iin
henz ok erken.
15
Bu srete gcn yitirmeyen slamc hareketlerin hemen hemen hepsi asli unsurlarn bir
kenara brakarak liberal syleme eklemlenmilerdir. Dolaysyla, artk bilinen anlamyla
slamc olmaktan vazgetikleri iddia edilebilir. Gnmzde bu hareketler daha ok
muhafazakr-liberal-demokrat bir siyasal ynelimi benimseyerek siyaset yapmaktadrlar.
 Kreselleme, Postmodernizm ve Siyasal slam
136 2011/17

DLPAK, A. (1991) Sava, Bar, ktidar, stanbul: aret/Ferat Yaynclk.

DUBIEL, H. (1998) Yeni Muhafazakrlk Nedir?, ev. Erol zbek, stanbul: letiim
Yaynlar.
FOUCAULT, M. (2005) zne ve ktidar: Seme Yazlar 2, ev. Osman Aknhay, yay.
haz. Ferda Keskin, stanbul: Ayrnt Yaynlar.
FUKUYAMA, F. (1989) The End of History?, The National nterest, 16, Summer.
FUKUYAMA, F. (1992) The End of History and the Last Man, New York: Free Press.
GLALP, H. (2003a) Tarihsel Perspektiften slamclk, Kimlikler Siyaseti: Trkiyede
Siyasal slamn Temelleri iinde, ss. 9-23, stanbul: Metis Yaynlar.
GLALP, H. (2003b) Kreselleme ve Siyasal slam: Refah Partisinin Toplumsal
Taban, Kimlikler Siyaseti: Trkiyede Siyasal slamn Temelleri iinde, ss. 41-60, stanbul:
Metis Yaynlar.
GLALP, H. (2003c) Modernizm, Postmodernizm ve slamclk, Kimlikler Siyaseti:
Trkiyede Siyasal slamn Temelleri iinde, ss. 116-143, stanbul: Metis Yaynlar.
GLALP, H. (2003d) slamc Toplumsal Kuramlarda Postmodernizm, Kimlikler
Siyaseti: Trkiyede Siyasal slamn Temelleri iinde, ss. 144-157, stanbul: Metis Yaynlar.
HABERMAS, J. (1998) Demokrasinin Normatif Modeli, Demokrasi ve Farkllk
iinde, ev. Zeynep Grata & Cem Grsel, yay. haz. Seyla Benhabib, stanbul: Demokrasi
Kitapl.
HARVEY, D. (2003) Postmodernliin Durumu, ev. Sungur Savran, stanbul: Metis
Yaynlar.
HUNTINGTON, S. (1993) The Clash of Civilizations?, Foreign Affairs, Summer.
HUNTINGTON, S. (1996) The Clash of Civilizations and the Remarking of World Order,
New York: Simon&Schuster.
LACLAU, E. & MOUFFE, C. (2008) Hegemonya ve Sosyalist Strateji, ev. Ahmet
Kardam, stanbul: letiim Yaynlar.
ZEL, . (1992) Mesele: Teknik, Medeniyet ve Yabanclama, stanbul: dam.
SENNETT, R. (2005) Karakter Anmas, ev. Bar Yldrm, stanbul: Ayrnt Yaynlar.