K.bünyadzadə ŞƏRQ VƏ QƏRB

K.
Bnyadzad
RQ v QRB
ilahi vhdtdn ken

zndrk
1
Mtlq Hqiqt atmaq n n saf v lvi yolu hidliyi sen
air qardam
LVI BNYADZADNIN
ziz xatirsin
Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas

Flsf v Siyasi-Hquqi Tdqiqatlar nstitutunun
Elmi urasnn qrar il ap olunur.
Elmi redaktor:
Flsf elmlri doktoru Z.Quluzad
Ryilr:
Flsf elmlri doktoru .Abasov

Flsf elmlri namizdi S.Rzaquluzad
z qabnda: umutrehberi.com
Bnyadzad Knl Yusif qz

rq v Qrb: ilahi vhdtdn ken zndrk.
Bak, 2006, 242 sh.
Monoqrafiya rasional idraka nisbtd daha az aradrlan, idrak

prosesinin hmiyytli bir mrhlsini tkil edn, mkan v zaman fvqnd
insann ilahi vhdt atmas il zndrketmsi prosesi olan irrasional idrakn
rhin hsr edilmidir.
Tdqiqat flsf tarixinin n zngin v mrkkb dvr saylan orta
srlri hat edir. Burada Qrb v rq mtfkkirlrinin flsfi grlri hm
ayrlqda, hm d mqayisli kild thlil edilmkl irrasional idrakn Qrb v
rq mxsus spesifik v oxar chtlri aradrlm, mumildirmlr
aparlmdr.
Kitab filosof, rqnas, rq v Qrb flsf tarixinin, orta srlrin
tdqiqatlar, o cmldn, idrak nzriyysi il maraqlananlar v geni oxucu
ktlsi n nzrd tutulmudur.
K.Bnyadzad
MNDRICAT
n sz (fl.e.d. Z.Quluzad)...................................................................6
Giri.........................................................................................................8
I FSIL
RRASIONAL BILIK PROBLEMI
rrasional bilik ndir?.............................................................................20

rrasional biliyin mnblri....................................................................31
II FSL
RRASONAL DRAK FENOMEN
rrasional idrakn struktur v metodlar..................................................42

drak prosesinin kateqoriyalarnn irrasional anlamda thlili..44
rrasional idrak prosesinin saslar..........................................51
rrasional idrakn mrhllri v inkiaf xtti...........................57
rrasional idrakn metodlar......................................................64
rrasional idrakn son mrhlsi.............................................................75
Mtlq hqiqt...........................................................................75
Mtlq azadlq...........................................................................81
III FSL
ORTA SR QRB V RQ FLSF TFKKRNN
NKAF QANUNAUYUNLUQLARI KONTEKSTND
RRASONAL TFKKR
Xristian v islam dininin tkkl v onun dnya flsfi fikirlri il

qarlamas dvr.................................................................................91
Xristian v islam flsfsinin sistemlmsi v qarlql tsiri
dvr......................................................................................................99
Dinin flsfdn ayrlmas dvr.........................................................106
IV FSL
QRB V RQ FLSF TARXND RRASONAL DRAKIN
SPESFK CHTLR
Tanr-alm mnasibti..........................................................................114
4
Qrbd panteizm......................................................................115
rqd panteizm.......................................................................132
Vhdt l-vcud.......................................................................142
Nur v nurlanma..................................................................................162
Qrbd nur v nurlanma.........................................................169
rqd nur v nurlanma..........................................................178
ihabddin Shrvrdinin raq flsfsi...............................185
Ntic...................................................................................................204
stifad olunan dbiyyat.....................................................................210
Qurani Krimdn istifad edilmi aylr..............................................218
Terminlrin indeksi..............................................................................224
Adlarn indeksi....................................................................................229
n sz 5
N SZ
rrasional bilik v irrasional idrak elmi dbiyyatmzda az

aradrlan msllrdndir. Bzi alimlr trfindn bu
problemlr mxtlif kontekstlrd verils d, ayrca tdqiqat
obyekti olaraq yrnilmmidir. Mlum elmi dbiyyatda
irrasional idrakn mahiyyti v strukturunu xsusi mvzu kimi
nisbtn geni thlil edn hr hans bir tdqiqat srinin adn
kmk tindir.
Tqdim edilmi kitabda Knl Bnyadzad ilk olaraq bu -
tin mvzuya mracit etmi v qaldrd ciddi problemlrin hl-
lin chd gstrmidir. Mllif bu iin msuliyytini z zrin
gtrrk irrasional idrakn mahiyyt v strukturunu xsusi td-
qiq edir v ld etdiyi nticlri oxucunun mhakimsin verir.
rrasional idrakn tdqiqini mllif sasn nisbtn az
ilnmi orta sr rq v Qrb flsfi abidlrin mracit edrk
aparm ki, bu da aradrmann orijinall v aktuallna dlalt
edir. Abidlrin bilavasit thlili v bu sasda rq v Qrb fls-
fi fikrinin mumi v znmxsus chtlrinin akarlanmas
flsf tarixinin rh v tfsiri baxmndan xsusi hmiyyt
malikdir.
in msbt trflrindn biri d monoqrafiyada Qrb v
rq flsfsin eyni meyarlarla yanalmas v obyektiv
dyrlndirilmsidir. Mxtlif blg flsflrin birtrfli
yanamadan frqli olaraq tqdim edilmi kitabda rq v Qrb
filosoflarnn irsi ayr-ayrlqda rh edildikdn sonra mqayis
aparlr v mumildirilmi nticlr verilir.
sr mxtlif regionlarn flsfi tfkkr arasnda frqlri
gstrmkl yana, dnya flsf tarixind universal mqamlar
da akarlamdr ki, bu da elmi nailiyyt hesab edil bilr.
Kitabda ox sayda rb, fars, trk, rus v ingilis dillrind
dbiyyata mracit edilmidir.
Maraq ksb edn msllrdn biri d mllifin elm artq
mlum abidlrin thlilin yeni rakursdan yanamasdr. O, ma-
sir flsf tarixi, azrbaycannaslq v rqnaslq elmlrind
6 rq v Qrb: ilahi vhdtdn ken zndrk
bir sra ziddiyytli problemlrin hllind d znmxsus mvqe

il x etmidir.
Bildirdiyim kimi, sr orijinaldr, yenidir v bu sbbdn
ona iradlarn olmas da tbiidir. Tdqiqat zaman qaldrlan
problemlr, xsusn sufizm flsfsin, vhdt l-vcud v
panteizm anlamlarna masir elmd mxtlif mnasibtlrin
olmas tbii ki, bu mqamlar haqqnda z mvqeyini bildirn
mllif iradlar n imkan yaradacaq. Msln, bir sra flsf
tarixilri, o cmldn, xsn mn mllifin panteizm v vhdt
l-vcudla bal mlahizlri, irrasional idrakn yalnz Allahla
laqlndirilmsi il raz deyilm. Lakin mvqeyini rh v
mdafi etmk Knl Bnyadzadnin mllif hququdur.
Zmrd Quluzad
flsf elmlri doktoru
Giri 7
GIRI
Hr kim fsan dey oxusa fsandir;

Qiymtini biln misilsiz xzindir.
Mvlan
Masir qloballama raitind v rq-Qrb dialoqunun daha ox

genilndiyi bir dvrd mumbri mdniyyt tarixinin tdqiqi xsusi
hmiyyt ksb edir. Hr iki regionun mnvi mdniyytinin hm
postsovet mkannda, hm d dnya flsf tarixind nisbtn az
aradrlan mvzularndan biri d irrasional idrak prosesidir.
Aradrmalardan bel mlum olur ki, tdqiqatlar trfindn ya rasional
tfkkrn bir hisssi hesab ediln, ya da mumiyytl mvcudluu
inkar ediln irrasional tfkkr znn kateqoriya v prinsiplri il idrak
prosesinin hmiyytli bir mrhlsidir v onun tdqiqi hm rq, hm
d Qrb flsf tarixinin klgd qalm shiflrinin tdqiqi baxmndan
xsusi aktuallq ksb edir.
Tqdim olunan i sas istiqamt zr aparlmdr ki, bu
istiqamtlrdn hr birinin hm ayrlqda, hm d kompleks kild
aradrlmas flsf tarixi elmi n byk hmiyyt dayr:
1. drak nzriyysinin vacib v ayrlmaz bir hisssi kimi
irrasional idrakn thlil v tdqiq edilmsi;
2. Problemin orta srlr dvrnd inkiaf qanunauyunluqlarnn
izlnmsi;
3. Qrb v rq flsf tarixi kontekstind problemin spesifik
chtlrinin yrnilmsi.
Bdn v ruhun, yni maddi v mnvinin vhdtindn yaranm
insann bir xsiyyt kimi formalamas v kamillmsi ad kiln hr
iki fenomenin inkiafndan asldr. Qdimdn bri znn bdi v zli
varlqla laqsini tapmaa alan insan kainatdan, bdiyytdn onda da
bir lamtin olduuna inanm v bu laqnin mahiyytinin drki n
ontoloji, kosmoloji dlillrl yana, dini-mistik dnyagrlrinin dlil-
lrindn d istifad etmidir. Mlumdur ki, sonuncular sasn irrasional
biliy istinad edir v bu sbbdn idrak nzriyysinin tam v sistemli
yrnilmsi n irrasional idrakn daha drindn tdqiq v thlili bir
zrurtdir.
Masir dvrd elm v texnikann inkiaf irrasional tfkkr

d myyn mnada qida vermidir. Maraq dnyas genilnmi,
kosmosun v yer krsinin qatlar haqqnda mlumat olan bugnk
insann dnyagr, tbii ki, bir ne sr bundan qabaq yaam
cdadnkndan frqlidir. Lakin irrasional idrakn inkiaf tarixini
izlyrkn bel mlum olur ki, qdim v masir insann hqiqt
axtar, mnvi dnyasn kamilldirrk z mnini tsdiq etmsi
arasnda, demk olar ki, prinsipial bir frq yoxdur, yni forma,
dyis d, mahiyyt, mqsd eyni qalmdr.
Mlum olduu kimi, hr bir flsfi nzriyynin yaxud
prinsipin dzgn v sistemli aradrlmas n ilk nvbd onun
kateqorial aparat myynldirilib thlil edilmlidir. rrasional d-
ncy meyllrin artd bir dvrd tqdim olunan monoqrafiya irra-
sional idrak prosesinin kateqoriyalarnn myynldirilmsi istiqa-
mtind bir addm chdidir. Kateqorial aparatn definisiyas irrasional
idrak prosesinin mahiyytinin v mnbyinin yrnilmsind olduu
kimi, onun strukturunun tyinind d vacib rol oynayr. Bununla ya-
na, rasional dncdn az hmiyytli olmayan irrasional dn-
cnin thlili, struktur v metodologiyasnn tqdim v tsvir edilmsi
idrak nzriyysinin flsfi dyrlndirilmsin yeni istiqamt ver
bilr.
Tqdim etdiyimiz monoqrafiiyann ikinci istiqamtin glinc,
mlum olduu kimi, orta srlr Qrb v rq flsfi tfkkrnd
hmiyytli dvr hesab edilir. Bel ki, qdim nnnin davam etdiyi
digr blglrdn (ms. Cin v Hind flsflrindn) frqli olaraq
hm Qrbd, hm d rqd yaranm yeni smavi dinlr
Xristianlq v slam insanlarn dncsin, xlaqna, hyat trzin,
mumiyytl dnyagrn gcl tsir gstrmi, flsfi
tfkkrnd yeni istiqamtlrin yaranmasna imkan yaratmdr.
Maraqldr ki, bir ox masir flsfi sistem v nzriyylr mhz orta
srlrd tkkl tapm, bzilri is, reym halnda da olsa,
filosoflarn baxlarnda zn gstrmi v sonralar digrlri
trfindn inkiaf etdirilrk sistemldirilmidir. Qeyd olunan faktlar
irrasional idrakn inkiafna da z tsirini gstrmidir. O, (irrasional
idrak) yeni mnb v istinad nqtsi il brabr, hm d yeni tzahr
formas v atdrlma metodu qazanmdr.
rq v Qrb mtfkkirlrinin flsfi grlri sasnda
aparlan tdqiqat hr iki regiona xas olan spesifik chtlri meydana
xartmaqla yana, problemin znn d inkiaf tarixini izlmy
Giri 9
imkan yaradr. Lakin onu da mtlq qeyd etmliyik ki, mxtlif regi-
onlarda eyni problem sinxron kild inkiaf mrhlsi
kemdiyindn, onlar arasnda xronoloji baxmdan sinxron mqayis
aparmaq hr zaman mmkn olmur. Bu sbbdn mslnin hllin,
znnimizc, yalnz region prizmasndan deyil, tfkkrn, ur
formasnn znn inkiaf prosesi baxmndan yanasaq mslnin
hlli baqa istiqamt alar. Bel ki, n planda region yox, tfkkrn
yaranmas v formalamas sbblri, tarixi dvr, ictimai-siyasi rait,
hakim ideologiya v s. faktlar, yni insan, onun idrak prosesi v bu
proses nticsind ld etdiklri durmaldr. Msly bu cr
yanamada S.Xlilovun bildirdiyi kimi, hans ideyann n vaxt v
kim trfindn sylnmsi deyil, ideyann z n kilir. Bel
olduqda, min il bundan vvl sylnmi ideya il, yz il bundan
qabaqk v ya n masir ideya eyni qrupa d bilr. Qdimd irli
srlm bir fikir ada tdqiqat trfindn yenidn canlandrlr
v masir flsfi aradrmalarn strukturuna daxil edlir. Bu zaman
tarixilik el bir nm damr, bel ki, flsf tarixi el flsfnin z
olur [9, 17-18].
Monoqrafiya iinin aktualln artran amillrdn biri d
burada rq v Qrb dnclri arasnda paralellr aparmaqla
yana, ayrca bir tfkkr formasnn inkiaf qanunauyunluqlarn
izlmk v bu inkiafn regionlara mvafiq xsusiyytlrini
aradrmaqdr.
Problemin mhz orta srlr rivsind tqdiminin aktualln
vurulayan digr msl qeyd olunan dvrd hm Qrb, hm d rq
tfkkrnd Renessans hadissinin ba vermsidir. Tbii ki, bu
dirli rasional tfkkr olduu kimi, irrasional tfkkr d aid
olmudur. Bu baxmdan, irrasional idrakn orta srlrd yrnilmsi
xsusi hmiyyt ksb edir.
srin daha byk hisssini tkil edn nc istiqamt
irrasional idrakn iki n aktual prinsipinin Tanr-alm v nu rv
nurlanmann Qrb v rq mtfkkirlrinin flsfi grlri sasnda
aradrmasn ehtiva edir. hat etdiklri msllrin mzmun v
xarakterini nzr alaraq bildirmk olar ki, bu, Qrb v rq
mtfkkirlrinin ontoloji (Tanr-alm mnasibti, yaradl prosesi,
insan varl v s.) v qnoseoloji (nurlanma ilahi biliyin verilmsi
kimi, onun xarakteri v s.) grlrind irrasional mvqeyin v ya
hmin problemlrin irrasional baxmdan thlilinin aradrlmasdr.
Nhayt, tdqiqat iinin regionlararas dialoqun yeni shifsi

ola bilmk mqsdi d onun aktualln artrm olur. Bel ki, Qrb-
rq mnvi mdniyytlrinin, flsfi tfkkrlrinin mqayisli
thlili, oxar v spesifik xsusiyytlrinin z xarlmas,
mumbri mnvi dyrlrin regiona gr deyil, zamana v rait,
hminin istinad etdiyi mnby mvafiq olaraq frqli forma
qazanmasnn, prinsipc is frqlnmdiklrinin ayrd edilmsi bu
sahd atlan hmiyytli addm ola bilr.
Bir ne aspektdn aktuallq ksb etmsi, geni hatli v
mrkkb mvzu olmas baxmndan qeyd olunan problem ayr-ayr
alimlr trfindn yalnz mxtlif istiqamtlrd yrnilmidir.
Qrb-rq problemi elm v mdniyytin bir ox sahlrind
tdqiqatlarn z tutduu mvzudur. str tarixi v ya bdii, istrs
d iqtisadi v ya siyasi aspektlrd hr iki region arasnda mqayisli
thlillr aparlm, gah bnzr inkiaf xtlri aranm, gah da onlar
kskin kild qar-qarya qoyulmudur. Problem, tbii ki, flsfi
aspektd d aradrlm v bu sahd dyrli fikirlr sylnilmi,
srlr yazlmdr. Bunlarn srasnda ilk olaraq Amerika filosofu
Anna-Tereza Timinikann redaktorluu il nr ediln, hm znn
v baqa Qrb filosoflarnn, hm d rq alimlrinin tdqiqat
srlrini cmldirn slam flsfsi v Qrb fenomenologiyas
arasnda dialoq (Islamic Philosophy and Occidental Phenomenology
in Dialogue) seriyasndan Yarann metamorfozunda ruhun
hycanlar (The passions of the soul in the metamorphosis of
becoming (Dtrix, 2003) kitabn gstrmk olar [137].
Avropada rq v Qrb mdniyytlrinin yrnilmsi
istiqamtind hmiyytli rolu olan nrlrin srasna hminin
Trkiyd drc ediln Dou Bat (rq Qrb) jurnaln [33] lav
etmk mmkndr.
Bu grln byk miqyasl ilr srasnda azrbaycanl
alimlrin d myi az deyil.
Azrbaycanda ilk df Qrb-rq problemi sistematik kild
XX srin sonlarnda grkmli rqnas alim Aida manquliyeva
trfindn yrnilmy balanm v bir sra dyrli srlr
yazlmdr. Bunlardan Qlmin assosiasiyas v Mixail Nuayme
(Assoiai pera i Mixail Nuayme. Moskva, 1975), Cbran Xlil
Cbran (Bak, 1975) v Yeni rb dbiyyat korifeylri (XX srin
vvllrind rq v Qrb dbiyyatlarnn qarlql laqsi
problemin dair) (Bak, 1991) [13; 91; 92].
Giri 11
Flsfi aspektd Qrb-rq problemi ilk df XX srin

sonlarnda tannm flsf tarixisi Zmrd Quluzad trfindn
XIII-XVI srlr rq flsfsinin inkiaf qanunauyunluqlar v
Qrb-rq problemi (Bak, 1983) [102] srind aradrlmaa
balanmdr.
Hazrda mvzu il bal bir ox sanball srlr yazlmdr ki,
bunlardan Anar zimovun raqilik v masir Qrb flsfsinin
genezisi (Bak, 2003) [72], Slahddin Xlilovun rq v Qrb.
mumbri ideala doru. Flsfi etdlr (Bak, 2004) [11], Hsn
Hseynov v Tofiq Bhrinin Qrb-rq mnasibtlri xristian v
islam tfkkr baxmndan (Bak, 2005) [8] kitablarn xsusi qeyd
olunmaldr.
Kitablarla yana Respublikada sivilizasiyalararas laqlri
genilndirmk mqsdi il myyn nrlr d vardr ki, bunlardan
pk yolu (Bak, ba redaktor S.Xlilov) v Qrb v rq:
sivilizasiyalarn dialoqu (Bak, ba redaktor Y.Rstmov) elmi-
nzri jurnallarn adlar xsusil kilmlidir.
rrasional idrak da ayrlqda geni tdqiq olunan v haqqnda
saysz srlr yazlan mvzulardan hesab edil bilr. Msl
burasndadr ki, masir dvrn ictimai-siyasi raitindn doan bir
tlbl v ya mumiyytl dvrn xaosundan dinclmk istyil
tdqiqatlar v ya sravi xslr bu problem daha ox mracit
etmy balamlar. Buraya mistik, ezoterik bilikl yana, ayr-ayr
dini-mistik tlim v cryanlara hsr edilmi srlri d aid etmk
olar, yni hm filosoflar, hm d tdqiqatlar bu v ya digr drcd
irrasional bilik v idrak problemlrin toxunmu, onun mxtlif
trflrini yrnmilr.
Azrbaycanl alimlr irrasional idraka ayrca sr hsr
etmslr d, mxtlif tdqiqatlar rivsind problemin ayr-ayr
aspektlrini aradrmlar. Bunlardan Z.Quluzadnin XIII-XVI srlr
rq flsfsinin inkiaf qanunauyunluqlar v Qrb-rq problemi
(Bak, 1983) kitabnda Rasionalizm v irrasionalizmin mbarizsi v
ulalamas (sh. 91-116), .Mmmdovun Dialektik idrak v
mumelmi tdqiqat metodlar (Bak, 1997) kitabnda drakda
rasional v qeyri-rasional mliyyatlar v onlarn metodoloji rolu
(sh. 240-260), .Abasovun drakn tarixi, nzriyysi v
metodologiyas (Bak, 2001) kitabnda N n mistika? (sh.
234-245) paraqraflarn gstrmk olar.
Grndy kimi, Qrb v rq problemi v irrasional idrak

ayrlqda alimlri maraqlandrb tdqiq olunsalar da, irrasional idrakn
Qrb-rq kontekstind, yni hr ikisinin kompleks kild
yrnilmsi myyn drcd klgd qalmdr.
Deyilnlrl yana, onu da bildirk ki, dnya flsf tarixind
bizim tan ola bildiyimiz srlr srasndan yalnz Mhmmd qba-
ln v Slahddin Xlilovun grlrind bizim aradrmamzn ideya
istiqamti v qarsna qoyduu mqsd qismn z ksini tapmdr.
Pakistan filosofu Mhmmd qbal znn slamda dini
dncnin yenidn douu adl srind briyyt daha ali
mqsdlr alayan yeni dncnin formalamas yollarn rh
edrkn mhz irrasional idrak formasna mracit edir v onu slam
kontekstind tqdim edir.
M.qbaldan sonra eyni mqsd v istk azrbaycanl filosof
Slahddin Xlilovun da bir sra kitab v mqallrind nzr
arpmaqdadr. O, rq v Qrb. mumbri ideala doru kitabnn
rq v Qrb: vhdt doru (s. 289-383) v rq v Qrb: flsfi
v dbi-bdii inteqrasiya (s. 383-479) blmlrind Qrb v rq
hikmtlrinin mqayisli thlili vasitsil yeni bir dnc
istiqamtinin formalamas yollarn tqdim edir.
Bununla bel, nzr alsaq ki, M.qbal msly yalnz slam
kontekstind yanam, S.Xlilov is yeni dncnin rasional
istiqamtd inkiaf etdirilmsinin trfdardr, onda bizim
aradrmamz hr iki filosof arasnda orta bir mvqe kimi d
xarakteriz etmk olar.
Tdqiqatda balca iki mqsdimiz vardr ki, bunlardan birincisi
Qrb v rq flsf tarixind irrasional idrakn inkiaf
qanunauyunluqlarn izlmk v onun hr iki regiona xas spesifik
chtlrini aradrmaqla Qrb v rq mnvi mdniyytind
nisbtn az aradrlan bir mvzunu iqlandrb thlil etmkdir. kinci
mqsdimiz is irrasional idrak idrak nzriyysinin vacib v
ayrlmaz bir mrhlsi, rasional tfkkr tamamlayan v
kamilldirn bir tfkkr formas kimi tqdim etmkl yaad
blgdn asl olmayaraq onun hr bir yksk urlu v xlaql insana
xas olmasn gstrmkdir. Mqsdimizin tam aqlanmas n
qarya aadak vziflr qoyulmudur:
rrasional biliyin mahiyytini thlil etmk v sas
mnblrini gstrmk.
Giri 13
drak nzriyysinin hmiyytli trfi kimi irrasional

idrakn daha sistemli thlili n Qrb v rq filosoflarnn grlri
sasnda onun kateqorial aparatn tyinldirmk.
Rasional v irrasional tfkkrlrin qarlql tsirini
aradrmaq v irrasional idrakn mumiyytl idrak prosesinin
hmiyytli bir hisssi olmasn saslandrmaq.
rrasional idrakn struktur v metodlarn myynldirib
Qrb v rq dncsin mvafiq olaraq frqlrin v onlarn
yaranma sbblrinin rhini vermk.
Orta srlrd irrasional idrakn inkiaf
qanunauyunluqlarn gstrmk.
Qrb v rq flsf tarixind irrasional idrakn daha ox
aktuallq ksb edn prinsiplrin tdqiqi vasitsil onlarn hr blgy
xas spesifik xsusiyytlrini aradrmaq, oxarlq v mxtlifliklrin
sbblrini aydnladrmaq.
rrasional idrak qrbli v ya rqli tfkkrnn mhsulu
olmayb, Mtlq Hqiqti axtaran v nsan adnn ucaln drk edn
nsana xas olduunu, yni onu zndrk sulu kimi gstrmk.
Tdqiqat mvzusu bilavasit Orta srlri hat ets d,
problemin tkkl v inkiaf tarixini mntiqi ardcllqla izlmk
mqsdi il bir sra qdim dvr mtfkkirlr d mracit edilmidir.
Bunlardan Hermes Trismeqistin, Zrdtn, Platonun, Plotinin
srlrini gstrmk olar.
Qeyd etdiyimiz kimi, Orta srlrd mqdds kitablarn nazil
olmas v dinlrin tkkl tapmas flsfi dnyagrn
formalamasnda hmiyytli rol oynamdr. Bunu nzr alaraq
Bibliya v Qurani-Krim d tdqiqatn ilk mnblri srasna daxil
edilmidir.
Danlmaz faktdr ki, hm Qrb, hm d rq flsf tarixind
z dnyagrnd irrasional dncy kifayt qdr yer ayran
mtfkkirlr v tdqiqatlar vardr. Tbii ki, onlarn hamsn bir
monoqrafiya rivsind hat etmk mmkn deyil. Bu sbbdn
biz, mlliflik hququmuzdan istifad edrk, yalnz irrasional
idrakn inkiaf tarixind hmiyytli rol oynadn hesab etdiyimiz
bzi mtfkkirlrin yaradclna ilk mnb kimi mracit etmk
qrarna gldik.
Tdqiqatn sas ideya xtlrindn biri irrasional idrakn
mahiyytinin aqlanmas v inkiaf tarixinin izlnmsi olduundan
aradrmamz zaman balca olaraq irrasional dnyagrl v ya
flsfi grlrind irrasional tfkkrn stnlk tkil etdiyi

mtfkkirlr mracit etmiik. Qrb filosoflarndan Mqdds
Avqustinin, Dionisiy Areopaqitin, Bonaventurann, Nikolay
Kuzanlnn, Nikol Malbrann, M.Ekxartn v digrlrinin, rq
mtfkkirlrindn is Mnsur Hllacn, Cneyd Badadinin,
ihabddin Shrvrdinin, bu Hamid Qzalinin, Eyn l-Qzat
Miyancinin, Mhyiddin bn rbinin v baqalarnn srlrini
tdqiqatmzn sas mnblri srasndadr.
Bununla yana monoqrafiyada probleml bal masir oxsayl
aradrma v tdqiqatlardan da istifad edilmidir.
rrasional idrakn orta sr Qrb v rq mtfkkirlrinin
grlri sasnda aradrlmas v srin balca ideya xttinin thlil
olunmas bir sra yeniliklrin ld edilmsin sbb olmudur:
Postsovet mkannda nisbtn az mracit ediln v idrak
nzriyysinin hmiyytli trfi olan irrasional idrak ilk df orta sr
Qrb v rq mtfkkrlrinin grlri sasnda aradrlmdr.
rrasional biliyin mahiyyti xarakteriz edilmi v
mnblri rh edilmidir.
lk df irrasional v mistik biliklr arasnda mqayisli
thlil aparlaraq oxar v frqli chtlri gstrilmidir.
lk df irrasional idrakn kateqorial aparat, prosesin
struktur v metodlar thlil v tqdim edilmidir.
rrasional idrak mumiyytl idrak prosesinin hmiyytli
v ayrlmaz hisssi kimi tqdim etmkl idrak nzriyysinin flsfi
thlilin yeni istiqamt verilmidir.
rrasional idrakn Qrb v rq regionlar n sciyyvi
xsusiyytlri thlil edilrk mvcud frqlrin sbblri gstrilir.
rrasional idrakn Qrb v rq flsfi tfkkrndki
mumi chtlr aradrlm v bununla da onun vahid inkiaf xtti v
btv strukturu tqdim edilmidir.
Tdqiqatn gediindn yaranan zrurtdn v rhin daha
anlaql v dolun olmas mqsdil elmi dbiyyata antrpoloji
panteizm, vhdt l-nur kimi yeni terminlr gtirilmidir.
Problemin daha aydn tsviri v tqdimi mqsdil
irrasional idrak prosesinin, panteizmin v vhdt l-vcudun qrafik
sxemlri kilmidir.
Tdqiqat mvzusunun aktuall, onun elmi dbiyyata gtirdiyi
yeniliklr v qarsna qoyduu mqsdlr onun nzri v praktiki
hmiyytini artrm olur:
Giri 15
Qrb-rq mnvi mdniyytlrinin, flsfi tfkkrlrinin

mqayisli thlili, oxar v spesifik xsusiyytlrinin z xarlmas
regionlararas dialoqun yeni shifsi ola bilr.
drak prosesinin hmiyytli bir hisssini tkil edn v
rasional dncni tamamlayan irrasional idrakn struktur v
metodologiyasn tqdim v tsvir etmkl idrak nzriyysinin
flsfi thlilin yeni istiqamt ver bilr.
rrasional idrakn inkiafnn, Qrb v rq mtfkkir-
lrinin flsfi grlrind z ksini tapmasnn izlnilmsi
mumbri mnvi dyrlrin zaman v raitl bal olaraq frqli
formalarda tqdimin baxmayaraq qrlmaz bir xtl tarix boyu
mvcudluuna aydnlq gtir bilr.
d irrasional idrakn thlilin dair elmi dbiyyata ilk df
gtiriln yeni terminlr v kateqoriyalar irrasional tfkkr v idrak
prosesin hsr edilck glck tdqiqat ilrind istifad edil bilr.
Rasional dnc fvqnd mvcud olub inkiaf etmyin,
frdi v subyektiv xarakter damasna baxmayaraq irrasional yolla
drk ediln hqiqtlrin tsviri, rhi v tqdimi zaman tdqiqat
rasional vasit v metodlardan istifad etmli olur, tbii ki, frqli
kild. Mlum olduu kimi, irrasional tfkkr malik
mtfkkirlrin srlri daha ox rmzi dill yazlmdr. Bu slub
xsusil sufi mtfkkirlr n xarakterik olmudur. Bu baxmdan
mtnlrin thlilind, flsfi mqayis v aradrmalarda ttbiq olunan
metoddan (hermenevtika, tarixi-flsfi mqayis, elmi
sistemldirm) asl olmayaraq szlrin, klamlarn mhz ezoterik
mnasnn al n planda tutulmudur.
Tdqiqatn sas metodu Qrb v rq flsfi fikrind irrasional
idrakn xsusiyytlrinin yrnilmsind istifad ediln tarixi-flsfi
mqayisli thlildir. Aparlan mqayis zaman hr iki blgnin
alimlri n sciyyvi olan dnyagrlri, sonuncularn tml
prinsiplri arasnda paralellr aparmaqla buradak fikir mxtlifliyi v
onun yaranma sbblri aydnladrlmdr. Tdqiqatda hminin
sistemldirm metodundan istifad edilmi v onun sasnda bir sra
tsnifatlar aparlmdr.
Tdqiqat zaman istifad olunan digr metod kimi herme-
nevtikan qeyd etmk lazmdr. Mlum olduu kimi, tdqiq olunan
ideya v baxlara dvrn ictimai-siyasi, dini-ideoloji raiti gcl
tsir gstrir. deya v tfkkr formasnn inkiaf xttinin izln-
ilmsind, onun daha trafl v dqiq aradrlmasnda, Qrb (Plotin,
Mqdds Avqustin, M.Ekxart, N.Kuzanl, N.Malbran, C.Bruno v

s.-nin) v rq mtfkkirlrinin (Cneyd Badadi, Mnsur Hllac,
Eyn l-Qzat Miyanci, Mhyiddin ibn rbi, ihabddin Shrvrdi
v baqalarnn) mxtlif dvrlrd eyni ideyaya mnasibtlrinin
yrnilib dzgn thlil edilmsind hermenevtikadan daha
mqsdynl metod kimi istifad edilmidir.
I FSIL
RRASIONAL BILIK
PROBLEMI

rrasional bilik problemi 19
rrasional bilik ndir?
Fanilr rmzdir bdiyytdn

Sonsuz hqiqtin
Parltstk.
Orda hali olur cmi mqsddn
Al irmyn
Etmyirsn kk.
Hte
nsann qli inkiafna tsir gstrn, onu istiqamtlndirib

cmiyytd z yerini tutmaa kmklik gstrn mxtlif nv biliklr
insann mkan il, nsiyytd olduu obyektlrl sx laqlidir.
Ensiklopedik ltlrd bilik insann ictimai maddi v mnvi
faliyytinin nticsi, dnyann, tbitin v brin obyektiv keyfiyyt
v laqlrinin iar klind ideal ifadsi [131] v ya obyektiv
hqiqt can atan qlin nzri faliyytin iar edn n mumi ifadsi
[130] kimi formul edilir, yni bilik insann obyektl praktiki v nzri
nsiyytinin nticsi, tzahrdr.
Faliyyt sahsin, mnbyin v s. amillr mvafiq olaraq
biliklr mxtlif nvlr ayrlr: sosial bilik, elmi bilik, mit biliyi, dini
bilik v s. Bununla yana, biliklrin nvlr ayrlmas obyekt
mnasibtdn, bax prizmasndan da irli gl bilr, yni ayr-ayr
dnyagrlrindn qaynaqlanan metodlar eyni mlumat mxtlif
aspektlrdn aqlaya bilr. Msln, lm hadissin bioloqlar
zlallarn sintezinin dayanmas v paralanmas, filosoflar hr canlnn
tbii sonluu v substansiyann, yni onun varoluunun tkil edn
mahiyytin yox olmas, ilahiyyatlar ruhun bdni trk etmsi kimi
frqli rhlr ver bilrlr.
Bilik subyektd obyektin inikasdr, lakin bu, tsadfi v me-
xaniki bir hadis olmayb insann imannn, alnn, urunun v dilinin
bilavasit itirak il qavranlan, formalaan v ifad ediln tsvvr v
ya mlumatdr. Demli, bilik mhz insana xas bir mfhumdur. Bununla
yana, nzr alsaq ki, insann fiziki olduu kimi, ruhn d obyektl
nsiyytd olmaq imkan vardr v o, (insan) maddi v mnvi kimi ikili
xsusiyyt malikdir, onda onun biliyinin daha iki nvn tyin etmk
mmkndr: zahiri v batini v ya rasional (rationalis (lat.) all) v

irrasional (irrationalis (lat.) alsz, ursuz).
Mlumat n onu da bildirk ki, elmlrin (biliklrin) tsnifatnda
bzi mtfkkirlr zahir v batin (rasional v irrasional) biliklri brabr
gstrmilr. Msln, XII srin filosofu ihabddin Shrvrdi yazr:
Hqiqi elmlr iki yer blnr: zvqi (intuitiv, urst) v nzri,
bhsi [147, 5]. Sufi mtfkkir Srrac Tusi is: Batini elm deynd
batini mllrin (ryin) elmini, zahiri elm deynd is zahiri mllrin
(bdn zvlrinin) elmini nzrd tuturuq [149, 43], dey bildirir. Hr
iki bilik nv arasnda is mhz batini elmin (irrasional biliyin) ilahi
hqiqtlr apard iddia edilir.
Terminlrdn d grndy kimi, blg biliyin ld edilmsi v
drki prosesind insan alnn, urunun v mntiqinin rolunun
drcsin mvafiqdir. Yni gr rasional bilik ala, mntiq saslanrsa
v onun yardm il dnyan baa dmy chd edirs [24, 246-247],
irrasional is ksin, aldan knar, mntiqdn uzaq bir bilik demkdir.
Maraqldr ki, ensiklopedik ltlrd bilik anlam ksr hallarda yalnz
rasional biliklr amil edilrk izah edilir. Msln onlardan birind
yazlb: Bilik gerkliyin idrak prosesinin ictimai-tarixi tcrb il
yoxlanan v mntiql tsdiqlnn nticsidir. Onun adekvat inikas insan
urunda tsvvr, anlam, istidlal, nzriyy klind olur [126, 192].
Eyni ltd irrasional n mumi mnada aln hdudlarndan knarda
olan, qeyri-mntiqi v ya qeyri-intellektual, rasional tfkkrl bir
ly glmyn, htta ona zidd olan [126, 221] bir anlam kimi tqdim
edilir. Baqa bir ltd is irrasional bilik v irrasionallq ala zidd
xsusi qvv kimi tqdim edilir v buna saslanaraq bildirilir ki,
irrasionallq gerkliyi xaotik, qanunauyunluqdan uzaq, tsadfi v
kor-korana irady tabe hesab etmkdir. O da lav olunur ki,
irrasional tlimlr, bir qayda olaraq, cmiyytin inkiafnn dn
dvrlrind yaranr v adtn mntiql qurulmu sistem klind deyil,
danq ideya v aforizmlrd tsvir olunmu hallar formasnda tqdim
olunur [99]. Onu da qeyd edk ki, ensiklopedik ltlrin verdiyi
mlumatlara gr, irrasionallq hm d insann ruhani hyatnn bu v
ya digr qeyri-rasional aspektlrinin n plana kilmsidir [126, 221].
Maraql bir faktdr ki, riyaziyyat elmind d tam v ksr ddlrl,
vahidl ll bilmyn, sonsuz qeyri-dvri onluq ksirlrl ifad
olunan [132], yni insan alnn rivsini aan, adi normadan knar
ddlr irrasional dd deyilir.
Deyilnlrdn bel mlum olur ki, vvla, irrasional bilik insann

ruhani, yni mnvi hyat il laqlidir, ikincisi, aln, mntiqin
rivsin smr v bu sbbdn rasional tfkkr zidd qbul edilir v
nhayt ncs, daha ox xaotik bir cmiyyt n xarakterikdir.
Mlumatlarn zlrindn zlrin qar bir ks arqument gstrk:
mlumatlarda irrasional tfkkrn v ya biliyin varl inkar edilmir.
Demli, insana xas v onun idrak prosesind myyn rola malik bir
mfhum kimi irrasional biliyin sistemli aradrmaya v rh ehtiyac
vardr v yalnz bundan sonra sylnn fikirlrin n drcd hqiqt
uyun olub olmamasn bildirmk olar.
Problemi daha trafl rh etmk mqsdi il vvlc Qrb v rq
flsfi dncsind irrasional bilik anlaylar il tan olaq.
Qrb flsfsind irrasional bilik sasn qnosis termini il eyni-
ldirilir v ya yaxn mnal szlr kimi qbul edilir. Qnosis, qnostisizm
qdim tarix malik, mrkkb v ziddiyytli anlamlardr. Bzi tdqiqat
alimlr onu rq dinlri il laqlndirir, digrlri srf ilk xristian
mtnlrin aid edir, bir baqalar is onun xristianla he bir aidiyyat
olmayb kklri il platonulua v ya pifaqorulara gedib xdn
iddia edirlr [122, 19-20]. Bs qnosis ndir? n ali flsfi mistisizmdn
n aa sehr qdr ox mxtlif formalarda zn ifad edn rngarng
ideyalar [122, 23] kimi tqdim ediln qnosis sirli szlr, gizli
klamlardr [122, 37]. znd yaradln v insan hyatnn mnasn
dayan [122, 38] bu hqiqt qnosis hm btn varln [oxluqda
reallaan] vhdti, hm [aa alml tamamlanan] ali alm, hm [yalnz
yaradlda zruri olan] xilas, hm bir insann [hm d btn dnyann]
yoludur [122, 36]. Demli, qnosis mxtlif killrd tzahr ed biln
vahid bir hqiqtdir ki, ninki bir insann, htta btn maddi v qeyri-
maddi varlqlarn mahiyytini znd ehtiva edir. Burada nzr arpan
digr msl onun bir xilas yolu olmasdr, yni qnosis insana z
mahiyytini aan, ona hisssi olduu vhdti gstrn bir bilikdir.
rq flsfsind irrasional bilik mrift kimi mlumdur.
dbiyyata ilk df sufi mtfkkir Zun-Nun Misri trfindn gtiriln
mrift termini yalnz bilik ld etm deyil, hm d irfan (batini
mna), kf, ilham, intuisiya kimi anlaylar znd cmldirn [2,
98] bir anlamdr. Mzmununa gr mrifti iki yer ayraraq yazrlar:
Haqqn mrifti Onun (Allahn K.B.) vahidliyinin bilinib, ad v
siftlrinin aqlanmasdr. Hqiqtin mriftin is yol yoxdur, nki
O, latmazdr [149, 56]. bn Sina is bel deyir: O (mrift) sidql
istniln (can atlan) Zatn (Allahn K.B.) haqqnn siftlrinin cmi
olan vahid atmaq v sonra da dayanmaqdr [138, 388]. Demli,

mrift d ilahi siftlrin maddi v qeyri-maddi tzahrlri vasitsil
grln, drk ediln vahid hqiqtdir.
Grndy kimi, hm qnosis, hm d mrift eyni mahiyyt
dayan frqli terminlrdir. Frdi v ezoterik xarakterli qnosis v mrift
insann myyn mnvi inkiafnn, yni fvqlalml nsiyytinin,
yaad hal v mqamlarn nticsidir. Hr ks deyil, seilmilr,
kamil v ruhanilr (mnviyyata stnlk vernlr K.B.) qismt
olan qnosis [Geni bax: 122, 37] kimi mrift d btn mminlr
arasnda hqiqtlri, hal v mqamlar il Allah Talann sediyi
xslr verilir, yni irrasional bilik yalnz yksk urlu v xlaql
insanlara verilir. Burada bel bir hmiyytli fakt da aydnlar: hm
qnosis, hm d mrift Allah trfindn veriln bir bilikdir. Bu,
irrasional biliyin tmlind iman v sevginin durmasna dlalt edir. Bel
bir sual yarana bilr: niy mhz sevginin, imanla laqli olan biqa bir
hissin qorxunun deyil? nki hr iki hissd itat olsa da, qorxuda
durduun yerd artq hrkt etmmk, sevgid is sevdiyin obyekt
doru can atmaq arzusu bykdr. rrasional bilik is subyektin obyekt
atmaq istyi il getdiyi yolda ald bilikdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, hm qnosis, hm d mrift mnvi inkiaf
prosesind verilir v bu, hr ikisinin xarakterini tyin etmi olur.
Qnosisin drd sas mvzusu var: yaradln ruhani (mnvi) tarixi,
insann hyat raiti, onun kosmosaqdr drama il birlmi tbiti v
xilas doktrini. Bu mvzular qnostik edn onlarn hr birind olan
biliyin zmtli anlardr [122, 21]. Mrift d znd Mhmmd
peymbrin (s.) hyat trzin uyunlama, hm z mahiyytinin,
yaradlnn mnasn v bununla da mumiyytl yaradln hqiqtini
drk etmk, hm btn var olan v var olacaq yaradlmlarn
hqiqtlrinin mvcud olduu qeyb almin daxil olmaq, hm d nsan
adnn ucalna aparan doru yolu anlamaq kimi mvzular ehtiva edir.
Qnosis v mrift arasnda mumi chtlrdn biri d hr ikisinin
smavi din zminind yaranmas sas istinad v tsdiq mnblrinin
mqdds mtnlrin olmasdr. Bununla bel, maraql bir fakt kimi,
gstrk ki, bel biliklr malik xslr din xadimlri trfindn ciddi
tqiblr mruz qalm, htta edam olunmular. Buna sbb rsmi dinin
aksiom v ehkam olaraq qbul etdiyi mvzularn onlar trfindn
mzakir obyektin evrilmsi olmudur.
Gstriln oxarlqlarla yana, qnosis v mrift arasnda
myyn frqlr d mvcuddur. Hr iki mfhum elmi dbiyyatda hquq
qazansa da, tdqiqatlarn fikrin gr, qnostisizmin tkkl tapmas

II sr Aralq dnizi sahillrinin mdni v ictimai hyatnn
atmosferindn irli glmidir, o, zamann ideyas, rmzi v dil nnsidir
bundan knarda o, tyin edil bilmz [122, 51-52]. Mllif qnosisi
myyn rtlrin tlbi il yaranm, mhdud zaman v mkanda
tkkl tapm tarixi bir hadis kimi tqdim etmkl, znnimizc, onu
yalnz bir termin olaraq mhdudladrmdr. Tbii ki, eyni eyi
mumiyytl irrasional bilik haqqnda demk olmaz. Buna nmun
olaraq orta sr Qrb filosoflarnn grlrind frqli terminlr altnda
xatrlanan irrasional bilik anlamlarn gstrmk olar.
Qnosisdn frqli olaraq mrift mumiyytl slam flsfsin,
htta daha geni sahy nfuz ed bilmidir. Bunu tsvvf
elementlrinin bir ox slam filosofunun dnyagrn, yaxud slam
mdniyytinin mxtlif sahlrin tsiri il izah etmk olar. nkiaf
prosesindn v flsf tarixind hmiyytindn x edrk bildirmk
olar ki, mrift zaman v mkan hddini aa bilmi v yalnz orta
srlr mxsus bir mfhum olmaqdan xmdr. Buna sbb, znnimiz-
c, onlarn (mriftin v qnosisin) istinad mnblridir. Bel ki, slam
sonuncu, digr smavi dinlri d znd ehtiva edn mumbri bir
dindir. Bu baxndan, onun sl mahiyytini tkil edn tsvvfn idrak
nzriyysinin sas prinsipi olan mriftin d zndn vvl mvcud
olmu mahiyytc eyni, terminc frqli mfhumlar znd cmldir-
msi v bu gn qdr z mvcudluunu saxlamas mbahis dourmur.
Mnblrdn irli gln digr frq qnosis v mriftin son
nticsi il baldr. gr qnosis son mqamda Allahn z, Zat
haqqnda bilik almaqdrsa, Allahn mriftin yol yoxdur, O,
latmazdr. Qnosisin zirvsind yaradlanla yaradan arasndak hdd
silinir. sa v dnyann, sa v qnostikin, Ata v qnostikin, xaliq v
mxluqun, xilaskar v xilas edilnin eyniliyi qnost k yolu
frqlndirn chtdir [122, 49]. Eyni zamanda, yaradlana v dnyaya
mnfi mnasibt qnostik v ilahinin eyni mahiyytli olmalarndan
yaranan minlikl ulalar [122, 51]. Mlum olduu kimi,
Xristianlqda Tk Allah Mqdds lk vasitsil tzahr edir ki, onun
zirvlrindn biri insandr. Mnvi inkiafnn sonunda insan sa Msih
mvffq olarsa, yni bu zirvy ata bilrs, Allahn z il vhdt
atm olar v o, sa Msih kimi brilikdn xb ilahiy evril bilr.
Qnosis insan hmin vhdt atdran bilikdir.
Qnostiklrdn frqli olaraq ariflr (mrift sahiblri) insan v
Allah eynildirmir v Allah btn xlqi siftlrdn ykskd bilirlr,
nki O, insann ata bilcyi n ali zirvnin d fvqnddir. Sufi

mtfkkir Mnsur Hllac yazr: Arif grndir, mrift bdi
olanladr [Allahladr]. Arif z irfan ildir, nki o, z irfandr, irfan da
odur. Mrift is bunun arxasndadr, Mruf (tannan, Allah K.B.) is
bunun arxasndadr. Haqq Haqdr, xlq xlqdir, vssalam [142, 77-
78], yni mrift d insan vhdt aparan bir bilikdir, lakin bu vhdt
Allahn mlknddir, Onun z il deyil.
Biliyin trifi verilrkn ilk nvbd onun gerkliyin inikas
olmas vurulanmd. Onu da xatrladaq ki, deyilnlr rasional biliy
amil edilmidi. Burada haql olaraq bel bir sual yaranr: bs irrasional
bilik nyin inikasdr v ya rasional v irrasional bilik nec laqlidir?
rrasional biliyin Qrb v rq flsf tarixind tzahrlri
qnosis v mrift haqqnda deyilnlrdn bel mlum oldu ki, o
(irrasional bilik), mnvi tcrbnin nticsi kimi subyekt v obyekt
arasndak qarlql laqnin batini trfidir. Professor .Mmmdovun
bildirdiyi kimi, rasional formalar kimi, qeyri-rasional mliyyatlar da
insan faliyytindn knarda deyil, bu faliyytin atributu, zruri,
qanunauyun momenti v mhsulu kimi mvcuddur [15, 240].
Mzmun forma il, batin zahirl qarlql laqd olduu kimi,
irrasional bilik d rasionalla laqlidir v bundan x edrk suala
birmnal olaraq bel cavab vermk mmkndr: irrasional bilik
gerkliyin qeyri-maddi, batini trfinin inikasdr. Bu o demkdir ki,
insann intellektual v ruhi inkiafnda rasional v irrasional biliklrin
hr birinin z rolu v hmiyyti vardr.
Bundan baqa, gr nzr alsaq ki, irrasional biliyin obyekti
olaraq hminin Tanr, ruh, mlk, ilahi almlr v digr qeyri-maddi
varlqlar da x edir, onda irrasional biliyin ikinci bir xarakteri d
aydnlar: o, hm d insan ruhunun nsiyytd ola bildiyi ilahi almin
v qeyri-maddi varlqlarn inikasdr. Lakin burada hmiyytli bir
msl d vardr. Dionisiy Areopaqit yazr: Bizim almz smavi
mrhllrin yaxnlna v sezilmsin yalnz ona mxsus maddi
rhbrliyin vasitsil, yni grnn gzlliklri grnmyn zmtin
izlri kimi qbul etmkl ata bilr [74, 1/3]. Demli, insan rasional
biliklrl myyn sviyyy atdqdan sonra irrasional biliy sahib ola
bilr. Xatrladaq ki, irrasional bilik yalnz yksk urlu insanlara verilir.
Eyni zamanda, bu biliyin z d saflama, nurlanma v kamillmdir;
bel ki, o, mqdds sirlrin drkini layiqinc atdrr. Bu safladran
ilahi bilikl o, hm d al nurlandrr, ona vvllr tanmadqlarn indi
yuxardan nurlanma il akarlayr v mqdds sirlrin sabit drkini

atdrmaqla onu kamilldirir [74].
Deyilnlrdn bel mlum olur ki, insann irrasional bilik ald
proses, yni onun mnvi tcrbsi myyn rasional biliklr zrindn
balayr. Bu inkiaf v ya yksli ilahi, maddiyyat fvqnd var olan
varlqlar haqqnda bilik vermkl yana maddi alm d bax
prizmasn dyiir, yni maddi varlqlarn zahiri il yana, onlarn batini
hqiqtlrindn d agah olmaq imkan qazanr. Bu, insann bir sosial
varlq olaraq qalmaqla znn hm d ruhani bir varlq olmasn
dyrlndirib maddiyyatdan knara xmas v ilahi alml get-ged
daha sx kild nsiyytd olmasdr. Bu keid mrhlsini
mtfkkirlr biliksizlikdn sl biliy kemk adlandrrlar. M.Ekxart
(XIV sr) yazr: sl bilmmzlik cahillik deyil, ona ali bilikl atrlar,
nki Allahn Klam bilmmzlikd sslnir [129, 85]. bdlqadir
Gilani (XII sr) is: Elmin elmi elmdn xbrsizlikdir [141, 18],
dey bildirir.
rrasional biliklr mzmununa v mahiyytin gr zaman-mkan,
sbb-ntic fvqnd olmaqlarna, rasional biliklrin bitdiyi yerd
baladqlarna v hqiqti olduu kimi ifad etdiklrin gr irrasional
biliklrin biliksizlikd n ali biliklrin olduu gman edilir [107, 170].
Grndy kimi, shbt rasional biliyin, aln inkarndan deyil,
onun fvqnd var olan bir almdn v hmin almi tsvir ed biln
mxsus bilikdn gedir.
rrasional biliyin thlilind tdqiqatlar (bizim d o cmldn)
trfindn tez-tez ildiln terminlrdn biri d mistika v ya mistik
tcrbdir. Aralarndak myyn oxar chtlri nzr alaraq bzi elmi
dbiyyatlarda irrasional v mistik biliklr ya eynildirilir, ya da
sinonim anlamlar kimi qbul edilir. Msly nisbtn aqlq gtirmk
mqsdi il onlar arasnda kiik bir mqayis aparaq.
Misteriyalarn rolu insana yann i aid (batini), ilahi biliyi
qazandrmaq v onu yenidn zliyyt qovudurmaqdr. Bu sbbdn,
mistikin obyekti zaman dnyasndan zamansz dnyaya, zliyyt
kemkdir, yni Allah dorudan doruya qavramaqdr [64, 4]. Baqa
bir alim d deyilnlri tsdiqlyrk bildirir ki, mistika gerkliyin
zahiri formasnn arxasnda gizlnn hyat grb, btn varlqlarn
simvolik tbitinin akarland sonsuzluu amaqdr [69, 241].
Ensiklopedik ltd is: Mistika ekstaz vziyytd mtlql
bilavasit birlmni yaamaq mqsdi il olan dini tcrb, hminin
bu tcrby haqq qazandran, onu mnalandran v tyin edn teoloji v
flsfi doktrinalarn cmi [129, 376] kimi izah edilir. Deyilnlrdn

bel mlum olur ki, mistik bilik hm Allahn z, hm d eylrin batini
mnas haqqnda hqiqi biliklrdir.
Bununla yana, mistika insann yeni idrak imkanlar, zndrk
vasitsidir, yni onun frdiliyini kf edn, insanln mahiyytini
aqlayan bir bilikdir: Mistika insana znn urstn istifad
etmy kmk edir, ona dalmaz xsi avtoritet verir v mistikaya malik
hr insan z zn rhbr olur, ktlnin hisssi olmur [81]. Alimlr
trfindn o da vurulanr ki, btn nv mistiklr rasional idrak aa,
ilk pill kimi mhdudladrrlar. Demli, mntiqi idrakn tmli olan
hissi, sensor idrak da mhduddur; idrakn yeni altlri meydana xr
qlb (iudaizm, xristianlq, islam, daosizm) diskursiv dncnin hddini
ab prinsipial intuitiv, irrasional sviyyd mliyyat apara bilir [69,
237]. Baqa szl desk, mistik bilik rasional dncdn knar yeni
idrak vasitlri qazanmaqdr. C.Sunar yazr: Mistik ur intellektual
urdan tamamil baqa olduu n intellektual ura aid terminlr
iind thlil edilib tanna bilmz. Onda tsvvrlr v qavramlara aid n
varsa atlmdr. Onda he bir dnc yoxdur Lakin mistik tcrb
intellekt olmayan bir ur klidir. Bu sbbl d ox az kimslrd
grln bel bir ur tipi normal psixoloji hdlri aar [64, 8]. Demli,
mistik bilik frqli termin v thlillr malik olmas il yana
fvqlurdur v bzi hallarda anormal (normal deynd rasional,
intellektual nzrd tutulur K.B.) xarakter dayr v o, intellektl,
rasional alla he bir trfdn laqsi olmayan bir bilik nvdr.
Xatrladaq ki, bzi mistik cryanlarn, qruplarn balar,
amanlar v s. bu kimi xslr mistik urlarndan v rituallardan istifad
edrk masir elmi-siyasi proseslr fonunda ibtidai hesab ediln mistik
biliklr sahib olurlar v bu hqiqtlr onlarn hyatnn mnas,
nsillikc mqdds bilib qoruyub saxladqlar, qovumaq istdiklri
mqsdlridir. Onu da vurulayaq ki, intellekt nisbtd bzn primitiv
hesab ediln bu hqiqtlr mzmunca drin v ayrca tdqiqat mvzusu
ola bilck qdr mrkkbdirlr.
Grndy kimi, mistik bilik tam anlam il, yni ezoterikliyin,
qazanlma vasitsin, obyekt bax prizmasna gr irrasionaldr. Bs
hr irrasional biliyi mistik adlandrmaq n drcd dorudur? Mistik v
irrasional biliklr arasnda bir sra oxar chtlr olsa da, sasl frqlr
mvcuddur. Birincisi, qeyd etmidik ki, irrasional bilik insann ruhani
varlq kimi z imkanlarndan istifad edrk ld etdiyi bilikdir v o,
ur v xlaqna gr seiln xsr verilir. Demli, rasional v irrasio-
nal biliklr qarlql kild laqd olub bir-birini tamamlayr. Ona nis-
btn mistik bilik ksin, rasional biliyi mhdudladrr v ondan tama-
mil knardr. Bu amil biz irrasional biliyin mistik biliy nisbtd daha
geni miqyasl v daha yksk sviyyli olduunu demy sas verir.
kincisi, hm mistik, hm d irrasional biliyin tmlind iman v
sevgi dursa da, mistik bilik ilk nvbd mistik tcrb v hyat trzin,
dalam nny syknir, irrasional biliyin sasnda is mnvi
tcrb il yana rasional biliklr d durur.
ncs, C.Sunarn da bildirdiyi kimi, mistik bilikd dnc
yoxdur. Bundan baqa, nzr alsaq ki, burada yalnz rait v konkret
vziyytl bal ayr-ayr, ola bilsin ki, laqsiz hqiqtlrin
alnmasndan sz gedir, onda bitkin v sistemli bir idrak prosesinin
mvcudluu byk bir bh altna dr. rrasional bilik nv is
urun st qatna xas bir hadis kimi bitkin nzriyyy v dnc
sistemin saslanr v idrak prosesind hmiyytli rol oynayr.
Nhayt, tarixdn d mlum olduu kimi, mistik tcrbd biliyi
vern Allahla yana, digr qvvlr d ola bilr. Buna misal olaraq
oxsayl dini-mistik sektalar, qruplamalar gstrmk olar ki,
inanclarnn banda ayr-ayr xslrdn tutmu iblis qdr dura bilir.
Mistik tcrbd geni yaylan hallardan biri d fanatizmdir.
rrasional biliyi vern yalnz Allahdr. Bunu demy sas vern,
vvla, irrasional biliyin Mqdds kitablara istinad etmsidir ki, onlarda
da tk yaradan, yaradlanlarn tk sahibi yalnz Allahdr. kincisi is,
mqdds mtnlrd, xsusil, Qurani Krimd insann irrasional
dncsi il yana, rasional dncsin d mracit edilmsidir. Bu
fakt hr bir fanatizmin qarsnn, yni Allahn zn bel kor-korana
imann qarsnn alnmas demkdir.
Deyilnlri nzr alaraq bel ntic xartmaq olar ki, irrasional
bilik mistik biliyi d ehtiva edn daha geni mfhumdur v hr mistik
biliyi myyn mnada irrasional adlandrmaq mmkn olduu halda,
hr irrasional biliy mistik demk olmaz. Hr iki biliyin xarakterini v
mahiyytini nzr alaraq onu da bildirmk olar ki, mistik bilik irrasional
biliyin ilk mrhlsidir v bzi mistik biliklr sonradan irrasional
sviyyy qalxa bildiyi halda, digrlri el ilk mrhld qalr. Ola bilsin
ki, bu sbbdn bir ox mtfkkird mistik bilik mahid etmk
mmkndr: Byk rasionalist mtfkkirlrlrdn he birinin tlimi
mistikadan azad deyildi, Allah v ilahi kfi inkar etmir, sona qdr
qoyulan problemlrin hllind ardcl olmur, hardasa urlu yaxud
ursuz kild mvqelr aqnostisizm, subyektiv v ya obyektiv

idealizm, irrasionalizm v din verilirdi [106, 47].
rrasional biliyin thlilind hmiyytli faktlardan biri d onun
sonsuz v dialektik xarakterli olmasdr. Tdqiqatlardan birinin fikrin
gr, Hegel ona qdr mvcud olan vasitsiz bilik nzriyysinin qeyri-
dialektik bir nzriyy olma fikrini tnqid etmidir v vasitsiz bilikd
vasitli v vasitsiz biliklrin vhdtini grmdr v bunun sasnda
inkiaf edn tfkkr gtrmdr [99]. Bu szlrin mllifi il
razlaaraq onu da bildirk ki, Hegeldn frqli olaraq biz irrasional
biliyin sonsuz v dialektik olmasnn sbbini subyektin mhdud (n
qdr geni imkanlara malik olsa da) tfkkrnd deyil, bdi yaratma
qdrtin sahib obyektd Allah Talada grrk. Qeyd etdiyimiz kimi,
irrasional bilik bilavasit Allahdan, Yaradandan alnan bilikdir. Yaradl
daim davam edn v dyin bir prosesdir. Msln, tsvvfd hqiqt
gedn yolda insann yaad hal v mqamlar ona mriftin mxtlif
qatlarn ar v hr yolun sonu onun balanc olur, yni bu, daim
dyin v sonu olmayan bir inkiafdr. rrasional biliyin verilmsini
iraqilik (nurlanma) yolu il izah edn ihabddin Shrvrdi yazr:
Feyz (nurlanma) bdidir, fail (nurlandran) dyimir v ksilmir v
alm Onun davam etmsi il davam edir [147, 181].
Grndy kimi, materiya daxilind faliyyt gstrn ur v
ala sahib subyekt v maddi obyekt arasndak laqnin inikas olan
rasional bilikdn frqli olaraq irrasional bilik daha geni mfhumdur.
Bel ki, burada obyekt sonsuz v hatedilmz olmaqla yana, hminin
maddi alm mxsus varlqlarn mahiyytini d znd ehtiva edir v bu
baxmdan, irrasional bilik rasional da z hdudlar arasna alm olur.
kinci trfdn, irrasional biliyin ld edilmsind insan hm znn
rasional bacarqlarndan bir tramplin, hazrlq mrhlsi kimi istifad
etmli, hm d onlar kamilldirmk v sl hqiqt sahib olmaq n
znn ruhi, mnvi bacarqlarn ortaya xartmaldr. Yni rasional v
irrasional biliklr paralel kild inkiaf etdirilmli, biri digrinin
klgsind saxlanlmamaldr. Nhayt, rasional bilik blli riv v
mlum hdudlar, zaman-mkan, sbb-ntic anlamlar daxilind
mvcud olduu halda irrasional bilik sonsuz bir almdn daim veriln,
hr subyektin zn xas v bu subyektin frqli hal v mqamlarna
mvafiq kf olunan vasitsiz biliklrdir. Bu baxmdan o, dialektik v
sonsuzdur.
Bellikl, irrasional bilik ndir? Bu suala mxtlif mvqelrdn
bel cavab vermk mmkndr.
rrasional bilik hm insann oxluq arasnda z yerini tutmas

chdi, btvn bir hisssi olduunu tsdiqlmsi, hm d mhz insann
bu oxluqda xsusi rola v mahiyyt malik olmas demkdir.
rrasional bilik hr insann Mtlq Varla imanndan v
mhbbtindn doan bir zrurtdir, yni o, insann inand, itat etdiyi
v sevdiyi obyekti tanyb drk etmk istyi onun tfkkrnn, ruhunun
tlbidir.
rrasional bilik maddi v qeyri-maddi, tbii v fvqltbii
varlqlarn gizli, batini hqiqtlrinin insann urstnd inikasdr.
nsann onu ld etm vasitsini v dinin zminind formaladn
nzr alaraq irrasional bilik insann idrak prosesinin mnvi inkiaf
v tcrbsi il yoxlanan v insanlqla tsdiqlnn nticsidir. Bilik ld
etm prosesinin frdi v gizli olmasn v onun Ali qvv trfindn
bx edilmsini n planda tutsaq, irrasional bilik obyektiv hqiqtin
subyektiv inikasdr dey bilrik. Nhayt, irrasional bilik insann
Mtlq hqiqtin drki prosesind rasional biliyi tamamlayan v
kamilldirn, rasional vasitlrl rmzi kild ifad ediln bilik
formasdr.
rrasional biliyin mnblri
Qeybi-mtlq sirrini gri pnhan gstrir.

Aikar kndzin vchi-insan gstrir.
Nsimi
nsan ld etdiyi mlumat tsdiqlmk, yrndiklrinin

mahiyytini, hqiqtini drk etmk n mxtlif vasitlrl onun
mnbyin can atr v ona yaxnladqca hqiqtin daha drin qatlar
alr. Mnbyin btnlkl kfi is Mtlq Hqiqtin drki demkdir.
Filosof v mtfkkirlrin frqli dnyagrlri, tarix boyu
tkkl tapb myyn zaman ksiyind inkiaf edib ya tnzzl
urayan, ya da hl d mvcudluunu davam etdirn dini, flsfi, mistik
cryanlar v tlimlr, mxtlif sahlri hat edn oxsayl elmlr hm
mnblrin oxluundan, hm d bu mnblr gedn yollarn
rngarngliyindn xbr verir. Mlumdur ki, kiik mnblrin kfi daha
byk mnby yol aa bilir. Bu baxmdan, masir dvrn qloballama
ideyalarn, yaxud elmlr arasnda yaxnlama, sintezlm hallarn
kiik llrdn daha geni sahlr keid adlandrmaq olard. Tbii ki,
bu msl il bal mxtlif mvqelr mvcuddur v bu, bizim
mvzumuz kontekstind verdiyimiz rhdir.
Bu da danlmaz faktdr ki, ifad olunan hr fikir, hr ideya
mnbnin hqiqtinin inikas olmur, htta bzn tamamil ks mna
daya bilir. Sufi mtfkkir Mnsur Hllac (X sr) yazr: Kfr v iman
isim baxmndan frqlidir, hqiqt baxmndan is onlar arasnda frq
yoxdur [143, 53]. Yni eyni mnbdn qaynaqlanan szlr onu
sylynin dilind frqli forma alr. Yalnln mnbd yox, ifadd
olduunu anlayanlar hqiqti yrnmk n formaya deyil, onun
mzmununa mracit edirlr. Digr bir sufi mtfkkir bu Yzid
Bistami (IX sr) deyir: Suyun rngi qabnn rngin grdir. Su a
qabda olarsa rngi a, qara qabda olarsa qara, sar qabda olarsa sar,
qrmz qabda qrmz v s. olar [149, 57]. Demli, varlqlarn v ya
hadislrin mhz bilavasit mnby istinadn yrniln mahiyyti
hqiqt daha yaxn olur.
Mlum olduu kimi, flsf tarixinin mxtlif mrhllrind

tbit, Tanr v insan flsfnin balca problemi olmu v dnclr,
ideyalar onlarn trafnda tkkl tapb inkiaf etmidir. Tbii ki, bu,
zn irrasional bilikd d gstrmidir. Qrb v rq mtfkkirlrinin
irrasional biliyin mzmun v xarakteri il bal flsfi grlrinin
tdqiqi biz bel qnat glmy sas verir ki, irrasional biliyin
mnbyi vardr: tbit, ilahi alm v insan. Onu da lav edk ki, hr
mnb zn xas idrak vasitsi tlb etdiyi kimi, vasity mvafiq d
mnbnin trflri aqlanr. Bu baxmdan, hr obyekt irrasional
mvqedn yanama mmkn olduu kimi, mhz irrasional tfkkr tlb
edn mnblr d vardr. Bel ki, metod v vasitlrin daxili
mnasibtlrinin, mzmun v strukturunun thlili gstrir ki, metodun
seilmsi mtlq ixtiyari sciyy damayb, hr eydn vvl, idrak
obyektinin xsusiyytlri il rtlnir [16, 78]. Bununla yana, gr
nzr alsaq ki, metodla idrak arasndak bu funksional asllq he d o
demk deyil ki, biliyin konkret sahsin ttbiq olunan metod onun digr
sahlrin nfuz ed bilmz [16, 79], onda bildirmk olar ki, gstriln
mnblrdn hr biri onlara bax prizmasndan, yanama trzindn asl
olaraq eyni zamanda rasional biliyin d mnbyi ola bilr.
rrasional aspektdn mnblrin rhin kemzdn vvl bildirk
ki, filosoflarn grlrin mhz mnblr istinadn izah vermk
myyn birtrfliliy gtirib xara bilr. Bel ki, hr filosof znn
idrak prosesi boyu bir ne mnbdn istifad etdiyi kimi, obyekt d
hm irrasional, hm d rasional mvqedn yanamdr, yni bizim
burada mnblrl bal filosoflara mracit etmyimiz filosofun
dnyagrnn deyil, bilavasit problemin hllin ynlmidir.
Yuxarda qeyd etdiymiz kimi, irrasional biliyi vern yalnz
Allahdr. Bu baxmdan, mnblr haqqnda thlillrin myyn fikir
yalnlna sbb olmamas n bu vacib ana da aydnlq gtirk.
Bildirdiyimiz kimi, kiik mnblrin kfi daha byk mnby atmaq
n vasit ola bilr. rh edilck mnblrdn hr birind Allah
mfhumu bu v ya digr drcd zruri olaraq mvcuddur. Bu, ya
Allahn digr mnblrl eynildirilmsi, ya onlarn Allahn tzahr,
ya da Ona aparan vasit olmas kimi z ifadsini tapmdr. Deyilnlri
nzr alsaq, irrasional idrakn mnblrinin tqdim etdiyimiz rti
tsnifat bir nv lk Mnbnin Allahn tannmasna xidmt edir.
lk nzrdn keircyimiz mnb tbitdir. Mlum olduu kimi,
hl qdim dvrd (bu gn d bel hallar mahid edilir) ilahi istedada
malik xslr (maqlar, amanlar v s.) mxtlif qvvlr vasitsil, ayr-
ayr rituallarla, dualarla tbitin sirlrin amil olmaa, tbit

hadislrin mdaxil etmy, htta onlar zlrin tabe etmy
almlar. Tbitin sirri il yana, qdim miflrin, fsanlrin
bildirdiyin gr, insanlar bdiyytin sirrini d tbitin znd
axtarmlar. Msln, Qdim umer abidsi olan Bilqams dastannda
Tanrlar bdilik sirrini namlum ikd gizldirlr. Onu tapan
Bilqams (insan) olsa da, bu hikmt, bdilik sirri hmin iyi yeyn
ilana qismt olur. Tbitd gizldiln sirr yen tbitd qalr [Geni bax:
1].
Tbit, kosmosa bu cr mnasibt antik v orta sr filosoflarnn
grlrind d rast glmk mmkndr. Qdim Yunan filosofu Pifaqor
(e.. VI sr) rqmlr vasitsil varl, var oluu izah etmy v onlar
drk etmkl kosmosla harmoniyaya girmy chd etmidir. O, yaratd
rqmlr mistikas il zn yer zrind ilkin v tbitin kkndn
kosmik sslri baa dn yegan adam hesab etmidir [28, 106], yni o,
mistik ur vasitsil hqiqti tbit, kosmos rivsi daxilind
axtarmdr. Kainat bir rqminin harmoniyas [37, 30] kimi qbul
edn ilk pifaqorular hl sayn ideal yaradln bilmirdilr, onlar say
cismi bir ey kimi tsvir edirdilr [37, 30].
Pifaqordan bir ne sr sonra elm v texnikann inkiaf etmsi il
tbit yenidn flsfnin balca mvzusuna evrildi v italyan filosofu
Cordano Bruno (XVI sr) Kopernikin nzriyysi zrind metafizik
bir kainat tablosu qurdu [37, 206]. Mtfkkirin grlrind ruh
zn n idn qavrayan bir vql bu dar dnyaya balln
qhrmancasna yenib Tanrya, sonsuz tbit yetimy ald [37,
205]. znn naturfilosoflar kimi dnb, mntiqilrin
fantaziyalarndan uzaq olduunu, Pifaqorun lmszlk ideyas il
hmfikirliliyini bildirn C.Bruno Beinci dialoqunda yazr: Frq v
rqm malik hr bir ey saf aksidensiya, saf forma, saf tamamlanmadr.
Hr bir sr, n cr olursa olsun, dyiiklikdir, substansiya is hmi
eyni qalr. nki o, vahiddir, vhdtddir, ilahidir v lmszdr [80,
306]. Bu substansiya, Brunoya gr, kainatdr, tbitdir. Filosof bel
hesab edir ki, sonsuz, vahid, zli v bdi kainat canl v ruhlu
moduslardan yaranb v onlar yrnmkl tbiti v onun mahiyytind
var olan Tanrn drk etmk olar.
rrasional idrakn ikinci mnbyi ilahi almdir. Hr eydn vvl
bildirk ki, ilahi alm deynd biz mumi kild smavi varlqlar
(mlklri) v Allahn zn nzrd tuturuq. Yaradl iyerarxiyasnn
hr mrtbsinin varoluunda bir hikmt, hqiqt vardr. nsan mnvi
inkiafnn ayr-ayr mrhllrind onlarla bilavasit nsiyytd

olmaqla Mtlq Varln ad v siftlrinin tzahr olan bu hikmtlr
v bellikl d, btn iyerarxiyann yaradln hqiqtin yiylnmi
olur. Msln, tsvvf flsfsind bu mrtblrdn biri qeyb almidir
ki, maddi v qeyri-maddi hr eyin formasz, ancaq potensial kild
mvcud olduu qvvt mkandr [2, 107] v ora daxil olan insan
vasitsiz olaraq bu hqiqtlri yrnmi olur.
yerarxiyann banda v ya onun da fvqnd duran Mtlq
Varlq ilahi almlrdn, mlklrdn frqli olaraq passiv mvqed
dayanmr, ksin, O, subyekt tsir ed, onun inkiaf yolunu
istiqamtlndir v mnvi inkiafnn hddini tyin ed bilck bir
qvvdir. Onu da bildirk ki, frqli dnyagrlrind Mtlq Varlq bir
mnb olaraq idrak nzriyysinin son mrhlsi ola bildiyi kimi, yni
tam drk edildiyi kimi, bu proses fvqnd qalan transendent varlq kimi
d x ed bilir. Bel bir fikir d irli srmk mmkndr ki, mhz bu
faktor dnyagrn monoteist v ya panteist istiqamtli olmasnda
sasl rol oynayr.
Yeri glmikn onu da qeyd edk ki, panteizmd hr ey Allah v
ya Allah hr ey hesab edildiyin gr, myyn mnada onu da
monoteizm adlandrmaq olar. Lakin biz monoteist deynd mhz tvhid
Tk, Yaradan v yaratdqlarnn fvqnd var olan Allaha inanan v bu
mvqedn x edn dnyagrlri nzrd tuturuq.
rrasional idrakn nc mnbyi ilahi siftlri znd
cmldirib tbitind btn kainatn sirrini ehtiva edn, zn drk edib
tanmaqla kainatn, htta ilahinin sirlrindn agah ola biln, kainatn
kiik bir modeli, mikrokosm olan insandr.
Mlum olduu kimi, Qdim Yunan flsfsind ilk olaraq insan
dnc obyektin evirn xs Sokrat olmudur. nsan ilahi mlkn
bir hisssidir [112], dey bildirn filosof btn varlqlar mhz
insann dncsin nisbtd tsnifldirmidir: eylr iki crdr:
bdi, yaradlmayan v daim yaranan, lakin he vaxt varl olmayan.
Dnc v fikirl drk edilnlr, grnr ki, daim var olanlardr; ry v
alsz hisslr tabe olanlar is yaranr v mhv olurlar, he vaxt
hqiqtn var olmurlar [111]. Onu da xsusil vurulayaq ki, Sokrat
flsfsind shbt maddiyyat fvqn qalxa biln insandan gedir, nki
filosof ilk nvbd ruhunu bdnindn azad etmkl zn mahid
ed bilr [112]. Demli, insan maddiyyatdan uzaq olmaqla btv
hisssi olduu ilahi mlk birlmk v bununla da hr eyi drk etmk
qdrtinddir: Mgr dncd yalnz orada hqiqi varlqdan n
is onun qarsnda almrm? [112] Maraqldr ki, Sokrata mxsus

mistik v irrasional bir mfhum olan Daymonion insann rasional
dncsin, real hyatna ciddi tsir ed bilck bir qvvdir. Bu,
filosofun rasional v irrasional dnclri kompleks kild qbul
etdiyin dlalt etdiyi kimi, ikincinin insan tfkkrnd hakim mvqed
durmasnn trfdar olmasndan da xbr verir.
rq flsf tarixind is mnbyi insan olan irrasional bilik
formasna hrufilikd (XIV sr) rast glmk mmkndr.
Btn adlar 32-dir v ya btn eylr varln 32 hrfdn
ald, deyn tlimin banisi Fzlullah Nimi onu da bildirir ki, hrf v
klam Kamil nsandan ayrlmazdr, ruh v hrf eynidir [104, 126-
127]. Yni maddi v ihahi almlrin sirlrini znd ehtiva edn insan
mikrokosmdur v irrasional biliklrin mnbyidir. Mtfkkir gr,
insan hm natiq kimi, hm d ilahinin daycs kimi lmszdr.
Tanrnn btn keyfiyytlri lmszdr v insana xasdr. Lakin o,
cahilliyindn bunu bilmir [104, 118-119]. Demli, cahilliyindn
qurtulmaqla, zn drk etmkl insan ninki kainatn sirlrinin hamsn
anlamaq, htta Tanrya evril bilmk iqtidarndadr.
Gstriln mnblr ayr-ayrlqda olduu kimi, sintez klind d
irrasional biliyin mnbyi olmular. Sintez tkil edn trflrin btn-
lkl st-st db eynildiyini nzr alsaq, sintez killi mnblrin
sasn panteist dnyagrl filosoflara yaxud tlimlr xas olduunu
desk, znnimizc, yanlmarq. Onu da xsusil vurulayaq ki, bel
fikirlr regionundan asl olmayaraq hm Qrb, hm d rq flsfsi
tarixind rast glmk mmkndr.
Dinin hakim ideologiya olduu, eyni zamanda, elm v texnikann
da inkiaf etmy balad orta srlrd Qrb v rq mtfkkirlrinin
flsfi grlrind Allah-tbit, Allah-insan v ya Allah-insan-tbit
sintez mnblrini mahid etmk mmkndr.
Flsfi grlrind yeniplatonulua v xristianla istinad edn
IX sr fransz filosofu oann Skott Eriuqena (877) bel hesab edir ki,
dnyann inkiaf Allahdan balayb yen Allaha qaydan bir dairvi
hrktdir. Tanrnn yaratmas il balayan bu inkiafda z
yaradlmam v yaradan tbit olan lahi Ruh mrhl-mrhl axr
Belc tbitd blm var: Tanr, ideyalar, ayr-ayr eylr [37, 141-
142]. Tanrnn zn drk edilmz hesab ets d, filosof Oul v
Mqdds Ruhu Onun drkin aparan rmzlr, tbiti v btn varlqlar
is Mtlq Ruhun tzahr olaraq qbul etmidir, yni insan tbiti, onda
olan ilahi sirlri drk etmkl Allaha geri dn bilr.
Alman filosofu Nikolay Kuzanl (1464) is mumiyytl dnya v

Allah dualizmini qbul etmir v bildirir ki, dnya Allahn iinddir, O,
btn dnyan hat edir. kainatn Allah surtind yaradldn [100,
151] bildirn filosofa gr Allah, sad vhdt, tk Kainatda var olmaqla
sanki bir qayda olaraq Kainat vasitsil hr bir eyd olur, oxluq is tk
Kainat vasitsil Allahda olur [100, 109]. Xtt nqtnin al olduu
kimi [100, 241], kainat da Allahn tzahr hesab edn Kuzanl, eyni
zamanda, Allahn Klam v Olu kimi insan da hm qli, hm d hissi
tbiti bkl kild znd ehtiva edn bir mikrokosm adlandrmdr
[100, 150]. Lakin nzr alsaq ki, filosof Allahn bir insan dncsind
vahid nqt halnda drkedilmz olub yalnz xtt (oxluq, tbit K.B.)
klind drk edil bilcyini qbul etmidir, onda bildirmk olar ki,
Kuzanlnn da grlrind mnb Allah-tbitdir. Bununla filosof hr
iki mfhumun ayrlmazln v insann n is anlamas n mhz
tbit mracit etmsinin zruriliyini vurulayr. Znnimizc, burada
rasional v irrasional biliklrin paralel inkiafnn vacibliyi d zn
gstrir. Grndy kimi, hr iki filosofun fikrin gr, tbit ilahi sirlri
ehtiva edn v Allahn drkin aparan vasitdir.
Oxar mvqey rq flsfsind Mahmud Pasixani Gilani
trfindn XV srd yaradlm nqtvilr cryannda rast glmk olar.
Onlarn fikrin gr btn mvcudat vhdtddir, vhdt nqtddir,
nqt is torpaqdr [104, 254]. Yni tbit hm idrakn balanc, hm
d son nqtsidir. Bununla bel, hr n qdr nqtvilr bir slam
cryan hesab edilslr d, bzi dini prinsiplri qbul etslr d, mistik
biliklrl insann kamillmsi ideyasna trfdar olsalar da onlarn
dnyagr materializm daha meyilli olmudur [Geni bax: 104, 255].
Yeri glmikn, onu da qeyd edk ki, irrasional bilik mnblri
srasnda tbit olan filosoflarn grlrind rasional idrakn stn
glmsi il tez-tez rastlamaq olar. Msln, XI srd Fransada yaranm
artr mktbinin nmayndlri z dnclrind tbiti bir yaradc
qvv kimi saslanmaqlarna v panteist dnyagrlri il
tannmaqlarna baxmayaraq, flsf tarixilri onlar mtdil
rasionalistlr kimi xarakteriz edirlr. Bunu imana, irrasional biliy
rasional thlil vermk kimi d xarakteriz etmk olar v tbii ki, burada
elm v texnikann inkiaf da hmiyytli rol oynamdr.
Sintez klind zn gstrn mnblrdn digri Allah-insandr.
Orta sr Qrb v rq flsf tarixind bu sintez myyn spesifik
xsusiyytlr malik olmudur. Bel ki, orta srlrd Qrb flsfsind
aparc ideologiya olan xristianla gr, insan yaradlmlar arasnda
gnah iind olan n aa varlqdr v o, mr boyu gnahlarn

tmizlmkl mul olmaldr. Filosoflar bu fikri mdafi edn din
xadimlrindn, teoloqlardan frqli mvqed durmular. Bel ki,
Mqdds lyn bir trfi olan sa Msih Atann olu, Mqdds
Klam (Loqos) olmaqla yana hm d bir insandr. Bu baxmdan,
xristian filosoflarnn dnyagrlrind iki xtt mahid etmk
mmkndr: ya insan sa Msih bnzmkl, onun buyurduu yolla
gedib z ruhunu xilas etmli (bu, daha ox teoloqlara xasdr), ya da sa
Msih vasitsil z iindki san lahi Klam kf etmlidir (bu,
irrasional tfkkrl filosoflara xasdr). Yni bzilrin gr yalnz sa
ilahi sirlr daycsdr, digrlrin gr bu nemt hr bir xs
verilmidir v onu drk etmk lazmdr.
Alman filosofu Y.Bme (1462) yazr: Xristianlar bilir ki, bu
aacn (Xristosun) gc il z lmlrindn Onun lm il Onun
yanna Onun hyatna ke bilr, Onunla brabr hkmranlq edib,
yaaya bilr: znn bu nfuzu il, bu l bdndn yenidn doulmaqla
onlar Onun yannda gyd d ola bilrlr [75, 334]. Digr bir xristian
filosof M.Ekxarta gr, Allah hr eyddir, lakin bunu oxu bilmir,
bunu drk edn bilir, buna gr d insan digr yaradlanlardan daha
fziltlidir [129, 62-63]. Mtfkkir bel hesab edir ki, mn Onu
vasitsiz drk edirms, Mn O oluram, O is mn! [129, 155] Yeri
glmikn, maraqldr ki, Hegel (XIX sr) Allah v insan zlrini drk
etmlrind bir-biri n vasit olduqlarn hesab etmidir: Tanr
yalnz zn tand qdr Tanrdr; Onun z haqqnda biliyi daha
sonra Onun insanda zndrkidir [84, 389].
Grndy kimi, filosoflarn grlrind yalnz sa Msih deyil,
mumiyytl insan Mqdds lyn bir trfidir v o, mhz Allahla
vhdtd olduu zaman irrasional biliyin mnbyi ola bilir.
slama gr d insan ilahi siftlr v keyfiyytlr malik, ilahi
sirlrin daycsdr v bu amil slam filosoflar arasnda da iki xttin
formalamasna sbb olmudur: gr bzilri insann kamillmsinin
sonunda onun ilahilmsi v Tanrya evrilmsi prinsipini qbul
edirdis, digrlri bu prosesin Yaradan-yaradlan nisbti rivsind ba
verdiyini bildirirdilr. Aldqlar irrasional biliklrd mhz Allah-insan
vhdtin istinad edn filosof v tlimlr birincilrdir v onlara nmun
olaraq ismaililri (IX-XI srlr) gstrmk olar. lmsz v ilahi
keyfiyytlr malik imamilik prinsipini qbul edn ismaililikd gizli
mistik bilik dini biliyin sas kimi yalnz imama xasdr [71, 35].
mamn varlnn sbbi hr bir varln v bellikl d yer zndki
varln son sbbi [71, 35] kimi qbul edilmidir. O, Allahn insanlarla
bir nv laqlndiricisi, onu hr cr elmdn agah edn bldidir: Bu
dnyada biliy yol hmi aqdr, nki dnyaya mmin Mllim
(mam K.B.) gndrilmidir [71, 35]. Onu da lav edk ki, bura hr
cr bilik v elmlr daxildir: mamn biliyi tbii v fvqltbiidir. Onlar
insanlara zlrinin zruri v vacib bildiyi qdr dini bilik ver bilrlr.
mamn vasitsi olmadan adi lrilrin effektli dini biliy atmas
mmkn deyil [116, 150].
Grndy kimi, irrasional biliyin mnbyi dvrn hakim
ideologiyas, elm v texnikann inkiaf il sx laqlidir. Bundan lav,
obyektin xarakterindn asl olmayaraq mhz ona olan mvqe, bax
prizmas, seiln metod v vasitlr onu rasional biliyin olduu kimi,
irrasional biliyin d mnbyin evir bilr. Onu da qeyd edk ki,
irrasional biliyin hm maddi, hm d qeyri maddi mnblrdn
yararlanmas, vvla, irrasional bilik vasitsil insann hr iki alm
haqqnda mlumat ala bilm imkannn olmas demkdir. kincisi, bu,
irrasional biliyin rasionallqla sx laqd olmasn v onlarn bir-birini
tamamlamasna bir dlildir v bu, biz bel demy sas verir ki, elmin,
texnikann inkiaf sviyysindn asl olmayaraq irrasional biliy hmi
ehtiyac olmudur. Bunu obyektdn asl olmayaraq onun haqqnda
mtlq irrasional (ezoterik) biliyin olmas kimi d izah etmk olar.
Nhayt, daha bir vacib fakt da vurulayaq ki, rhimizdn d
mlum olduu kimi, mtfkkirlrin z irrasional dnclri n
mnb seimind corafi mkann hr hans bir rolu olmamdr. Hakim
dini ideologiyaya glinc is, o, hr hans bir mnbnin n planda
durmasnda sasl rol oynasa da, digr mnblrin, htta bu ideologiyaya
zidd olsa bel, inkiaf etmsin mane ola bilmmidir.
II FSIL
RRASIONAL IDRAK
FENOMENI

rrasional idrak fenomeni 41
rrasional idrakn struktur v metodlar
Yol oldur ki, doru vara,

Gz oldur ki, Haqq gr,
r oldur alcaqda dura
Yceden bakan gz degil.
Yunus mr
Al, irad v klam siftlri Allahn insana

mant etdiyi ilahi siftlrdir v onlarn yardm il
insan zn geri qaytaracaqdr.
S.H.Nsr
Subyektobyekt laqsind hr birinin mstqil varlq kimi

qarlql tsiri, vacib v mmkn qtblr blnmsi v s. msllr
flsf tarixind tez-tez aradrlan bir mvzu olmudur v bu
problem mnasibtdn asl olaraq mxtlif dvr v raitlrd
flsfi dncnin istiqamti myynldirilmi, ideologiyalar
formalam, flsfi sistemlr qurulmudur. Subyektin bir dnc,
ideya daycs kimi hmiyytini, rolunu ilkin v daha stn hesab
edn, obyektin varln bel ondan asl vziyytd grn
mtfkkirlr idealist filosof kimi tannmlar. Mvqelrindki frq-
dn, istinad nqtlrindn v istifad etdiklri vasitlrdn asl ola-
raq htta idealist filosoflarn zlrini d nvlr blmlr mtlq
idealist, mntiqi idealist, subyektiv v obyektiv idealistlr v s.
Kainat, materiya v s. olan obyektin rolunu v hmiyytini
bydb onu mstqil bir varlq kimi qbul edn, subyekti ondan asl
vziyytd olan bir hisssi v ya xasssi biln mtfkkirlr is realist v
ya materialist filosof hesab edilmilr. Obyekt v subyekti eyni
mahiyytli qbul edib son nticd birini o birind yox edn filosoflar is
panteist kimi xarakteriz olunmular. Bununla yana, onu da qeyd edk
ki, qdimdn bri yaayb yaratm filosoflarn dnyagrlrini, bel
mrkkb v oxaxli bir problem mnasibtlrini bir ne istiqamtl
mhdudladrmaq rti xarakter dayr v biz d yalnz qsaca onlar
xatrlatmaqla kifaytlnirik.
Grndy kimi, blg subyekt yaxud obyekt nisbtd

aparlmdr. Lakin bu problemd vacib olan nc bir msl d
mvcuddur laqnin z. Mnasibtin zahiri v batini trflrini,
obyekt haqqnda subyektd ks olunan biliklrin ezoterik v ekzoterik
xarakterini, istifad ediln metod v vasitlri nzr almaqla subyektl
obyekt arasndak laqnin v buna mvafiq olaraq da idrak prosesinin
rasional v irrasional formalarn ayrd etmk mmkndr. Flsf
tarixinin mxtlif mrhllrind bu idrak nvlrindn birin ninki
stnlk verilmi, digri klgd saxlanmdr, htta onlarn zlrinin d
myyn vasitlri dominant hala gtirilrk digrlri kmki olaraq
qbul edilmidir. Buna nmun olaraq yalnz hissi v ya mntiqi idrakn
trfdar olan filosoflarn, yaxud qlin imkanlarn mumiyytl
mhdudladran mistiklrin dnyagrlrini gstrmk olar.
Bununla yana, bir ox filosof v mtfkkir z grlrind, o
cmldn, tdqiqatlar z aradrmalarnda myyn drcd hr iki
idrak nvn yer ayrmlar. Lakin bunlar arasnda rasional idrakn soxlu
sayda hrtrfli izah v thlili olduu halda, irrasional idrakn struktur v
mrhllrinin, metodlarnn sistemli kild tqdimin rast glmdik.
Nzr alsaq ki, istr rasional idrakdan ayr, paralel inkiaf edn idrak
nv, istrs d idrak prosesind onu vz edn mrhl kimi qbul
edilmyindn asl olmayaraq irrasional idrak mumiyytl bu prosesd
xsusi hmiyyt malikdir, bu zaman onun sistemli tdqiqinin vacibliyi
ortaya xar. Maraqldr ki, professor .Mmmdov apard aradrma-
larnda rasional v irrasional idrakn faliyytini insan beyninin
funksiyalar il laqlndirrk bel bir qnat glmidir ki, idrak
prosesi btvlkd beynin hr iki yarmkrciyinin birg faliyyti il
tmin olunur. Tdqiqatlar gstrir ki, alnm xsart, xstlik v ya
crrahiyy mliyyat nticsind beynin sa v sol yarmkrciklrinin
(mvafiq olaraq rasional v irrasional idrak formalarnn K.B.) laqsi
pozulduqda insan idrak yarmq, effektsiz, htta qeyri-mmkn olur
[15, 249-250].
Qarq v mrkkb problem kimi grnn irrasional idrak
prosesinin daha dqiq aradrlms v msly kifayt qdr aydnlq
gtirilmsi n, znnimizc, thlil bir ne istiqamtd aparlmaldr:
irrasional idrak prosesinin saslar, onun kediyi mrhllr, istifad
ediln metod v vasitlr v s.
Tdqiqat zaman hmiyytli faktorlardan biri d idrak prosesinin
sas kateqoriyalarnn al, ur v tfkkrn irrasional anlamda
thlilidir.
drak prosesinin kateqoriyalarnn irrasional anlamda thlili
lk vvl onu qeyd edk ki, bu flsfi kateqoriyalardan hr biri

haqqnda oxsayl mlahiz v rhlr mvcuddur v biz onlar thlil
etmk fikrindn uzaq. Mqsdimiz bu kateqoriyalara frqli aspektdn
yanab, onlarn irrasional trflrin iq salmaqdr.
Yuxarda da syldiyimiz kimi, irrasional biliyin tmlind sevgi
v iman durur. Bundan x edrk bildirmk olar ki, Ali Varlqla laqli
olub Ona doru istiqamtlnn bir proses kimi irrasional idrakn aparc
qvvsi bu iki hiss v ya hal hesab edil bilr. Bunlar metod v ya hr
hans mrhl deyil, mhz btn proses boyu v sonras insan maiyt
edn, onu inkiaf etdirn v yksldn qvvlrdir. Bu baxmdan, qeyd
olunan flsfi kateqoriyalarn (al, ur v tfkkr) thlilind iman v
sevgi amillri mtlq nzr alnmal v n plana kilmlidir.
Elmi dbiyyatlarda al zka il qarladrlaraq zkann btn
nisbi, dnyvi v sonlu olanlar drk etdiyi, aln is mahiyytc
mqsdynl olduundan mtlqi, ilahi v sonsuzu aqlad bildirilir.
O da qeyd olunur ki, al zkaya istinad edrk gerkliyin mahiyytini
aqlayan yaradc drkedici faliyytdir [126, 567]. Bununla yana,
elmin, texnikann ld etdiyi son nailiyytlrdn o da artq mlumdur ki,
al yalnz maddi v sonlu gerkliyin drkindn daha geni imkanlara
malikdir. Mqdds Kitablara gr, Allah trfindn al verilmkl
insan digr yaradlanlardan n stn v rflisi edilmidir. Qurani
Krimd buyurulur: Biz manti gylr, yer v dalara verdik, onlar
onu damaq istmdilr, ondan qorxdular. nsan onu gtrd (yklndi),
o, zalm v cahil idi (Quran 33/72). Bzi tfsirlrl yana, bu mantin
al olmas fikri d mvcuddur. S.H.Nsr yazr: Al, irad v klam
siftlri Allahn insana mant etdiyi ilahi siftlrdir v onlarn yardm
il insan zn geri qaytaracaqdr [58, 22]. Onu baqa
yaradlmlardan frqlndirmkl yana ilahi bir xsusiyyt kimi al
hm d insann maddiyyat fvqn ykslmk, ilahi alm geri dnmk
imkandr, yni aln maddi dnya il yana, qeyri-maddi varlqlar da
drk etmk imkan var. Eyn l-Qzat Miyanci yazr: Bil ki, al doru
trzidir v onun hkm yalan olmayan hqiqi yqinlikdir, o, he vaxt
zlml tsvir edilmyck adildir. Bununla yana, al ists z il hr
eyi bzyr, htta axirt ilrini, peymbrliyin hqiqtini, zli
siftlrin hqiqtlrini. Bu istk onda eytandandr. Bil ki, bu istk
yava-yava aldan sonrak hddin nurunun parlamasn yox edir [153,
98]. Grndy kimi, mtfkkir idrak prosesind aln stnlklrini,

hqiqtin tyinind sl meyar olduunu bildirmkl yana, onun
mhdud olduuna, daha dorusu, maddiyyat fvqnd onun baqa bir st
qatnn da mvcud olduuna iar edir.
Bel mlum olur ki, aln rasional qat il yana, hm d
irrasional qat mvcuddur. Bu o demkdir ki, hr ikisinin drk etdiklri
btnlkd mvcudat haqqnda hqiqtlri ehtiva edir. Miyanci yazr:
Allahn siftlri iki yer blnr: bzi varlqlarda baxmaq yolu il drk
edil bilnlr ki, bura hakim, yaradan, xaliq kimi siftlr aiddir v onlar
aln drki n tsvir edilirlr. sln varlqla laqli olmayan siftlr
glinc, onlarn drki v hqiqti aldan sonrak hdd uyundur.
Bunlar zmt, ucalq, gzllik, ltaft siftlridir. Aln bu
klmlrdn drk etdiyinin hams onlarn hqiqtlrindn uzaqdr [153,
32]. Znnimizc, filosofun szlrin myyn aydnlq gtirmk yerin
drdi. Mlum olduu kimi, mvcudat Allahn siftlrinin tzahrdr,
baqa szl desk, n mxtlif varlqlarn tk mnbyi, yaradan var. Bu
mnada biz Allahn siftlrinin drkini mvcudatn drki olaraq qbul
edirik v onlar haqqnda myyn biliklri mhz rasional vasitlrl
(hiss, mntiq v s.) alrq.
Digr trfdn Miyanci irrasional hqiqtlrin drkind v
tsvirind bu vasitlrin sl hqiqti atdrmaqda yetrli olmadn
bildirir. Sufi mtfkkiri bu Hseyn Nuri al bel tsvir edir: Al
z kimi acizlr dlalt ed bilr, nki Allah al yaradb onu z
vahidliyinin nuru il iqlandrandan sonra al Onun Allah olduunu
bildi. Demli, al Allah ancaq Allahla tanya bilr [149, 63]. Mlum
olur ki, al Allahn myyn zaman-mkan ksiyind yaratd v bu
sbbdn imkanlar mhdud olan bir mfhumdur. Bununla yana, gs-
triln fikirlrd aln st qatndan da sz alr v ya onun Allahdan
nur almaqla daha artq imkanlar qazanmas da bidirilir. Eyni fikr
Hegelin d grlrind rast glmk mmkndr: Al insann hqiqi
tyinidir v Allah haqqnda bilikdir. Lakin, vasitli bilik yalnz sonlu
mzmunda mhdudlamal olduuna gr, al bilavasit bilik, imandr
[83, 186].
Grndy kimi, insann maddiyyatn, zaman-mkan rivsin-
dn xb ilahi alm keiind v oraya mxsus biliklr sahib olub yk-
slmsind tnzimlyici v istiqamtverici qvv kimi Ali Varln rolu
birincidir. Deyilnlr bizim yuxarda qeyd etdiyimiz bir fikri d tsdiq-
lmi olur: iman aln irrasional istiqamt ynlmsind xsusi h-
miyyt malikdir. Bu baxmdan, aln rasional v irrasional trflrini,
znnimizc, imanda axtarmaq daha doru olard. Msln, Cneyd

Badadi insanlar iman drclrin gr blmkl, onlarn drk
etdiklri, hqiqtlri v yrndiklri biliklri d tyinldirir: Bil ki,
insanlar crdr: axtarb ynln; atb dayanan; daxil olub duran.
Allah axtaran zahiri elmin dlillri il istiqamtlnib Allahn zahiri
iarlrin uyar. Qapnn nn atb dayanan xs batinini pakladrar,
ryin gln ilhamlarla z yolunu tutar, Allaha rkdn itat edr.
Btn varl il Allahn hzuruna glib Onun qarsnda duran is,
Allahdan baqasn grmz, Allahn vercyi mri gzlyr v drhal
yerin yetirr. Allah sl tvhid ednin sifti budur [149, 58]. Demli,
ilk mrhld maddiyyatn drki il kifaytlnn insan myyn inkiaf
yolu kemkl v bu proses boyu Allahdan ald ilhamla (irrasional
bilikl K.B.) maddiyyat fvqn qalxa bilir, yni artq aln st qat il
idrak prosesini davam etdirmk imkan qazanr.
Burada vurulanmal olan digr fakt da, bu prosesin mnvi
tcrb zaman ba vermsidir. Bu o demkdir ki, al maddi varlqlar
drk etmk, aralarnda laq qurub dnyann vahid mnzrsini yarada
bilmk xsusiyytlrin malik olmaqla yana hm d ilahi v sonsuzu
akarlamaq, varlqlarn batini hqiqtlrini grb drk etmk kimi
bacarqdr, bir szl, irrasional trflrini inkiaf etdirn insann kediyi
mnvi ykslidir, imannn artmasdr. Onu da lav edk ki, al v
iman mhz qarlql laqd olub bir-birini tnzimldikd idrak
prosesini kamil drcy qdr inkiaf etdir bilirlr. Bel ki, imansz
al yalnz maddiyyat rivsil kifaytlndiyi kimi, alsz iman da
fanatizm aparb xara bilr.
rrasional idrakda digr mhm kateqoriya urdur. nsann
mdniyyti v dili mnimsmsinin nticsi, materiyann yksk
formas beyinin xsusiyyti, obyektiv dnyann subyektiv obraz, drk
edilmi varlq, subyektiv reallq, qnoseoloji planda is maddiy zidd v
onunla vhdtd olan ideal [126, 622] olaraq trif ediln ur flsf
tarixind n ox danrlan v buna baxmayaraq hl d qaranlq mvzu
kimi tdqiqatlar clb edn bir flsfi fenomendir. Hm maddi v real
gerkliyin, hm d hiss orqanlar trfindn qavranla bilmyn
obyektlrin subyektiv obrazn yaratmaqla mrkkb sistemli
yaradla sahib olan ur tdqiqatlar trfindn uralt, urst,
fvqlur v s. sviyylr ayrlr.
nsann instinktlrini yrnn v psixoanalitiklrin tdqiqat
mvzusu olan uraltdan frqli olaraq irrasional idrak urst v ya
fvqlur sviyyd ba vern bir prosesdir v biz rhimizd mhz ona

yer ayrma mqsduyun bildik.
ur aln bir xsusiyyti, gerklikl laqsi, krps, insann
onu hat edn alml nsiyytidir v bu almin tbitin uyun
olaraq hmin urun qatlar faliyyt gstrir. Tdqiqatlardan biri
fvqlur v urst mfhumlarn bir-birindn frqlndirrk yazr:
Fvqlur xsiyyti formaladran eydir. Baqa cr onu Ali Mn
adlandrmaq olar. O, xsiyytdn daha yksk sviyyd durur v
demli, insann problemlrini daha drindn grr v mmkn
glckdir [120]. Mllif eyni zamanda urstn d mmkn gl-
ck hesab edir v bildirir ki, insann glcyi xsiyytin taleyi riv-
sind paralel variantlara malikdir ki, xs bacararsa onlardan daha yax-
sn se bilsin [120]. Deyilnlrdn frqli olaraq, biz urun irrasional
mrhld yalnz bir nvnn urstnn olmas fikrinin trfdaryq.
Fvqlur v urst anlamlarna glinc is, irrasional idrakn
strukturunu nzr alsaq, znnimizc, onlar urstnn frqli sviyy-
lridir, idrak prosesinin ayr-ayr mrhllrin uyun olaraq
urstnd ksini tapan hqiqtlrdir. Vedalarn hikmtin gr is,
Tbit hisslrl qavranlr, zka il tsvvr edilir; Mtlq alla
dnlr, urst, intuisiya il sezilir. Hisslrdn zkaya, zkadan
ala, aldan sezi, intuisiyaya, btn yaradln mnbyin Al
z iini bitirib biz irli yol gstrir, urstn, yoqa intuisiyasna,
Hqiqtin vasitsiz qavrayna, Tam Azadla [86]. Bunlarla yana,
urstnn amir v cza vern Allah olmas [124] fikri d
mvcuddur.
Yzlrl rylr arasndan sediyimiz bu sitatlardan da grndy
kimi, urst urun maddiyyat fvqnd faliyyt gstrn, bilavasit
Mtlq Varlqla nsiyytd olan qatdr. Hegel yazr: Duyularn
materiallarndan asl olmamasn ur onunla gstrir ki, onu frdilikdn
mumi formaya qdr qaldrr v btn tsadfi v lazmszlar atmaqla
orada yalnz mahiyyti saxlayr [84, 127]. Demli, aln irrasional
sviyysin mvafiq olaraq ur da ilahi qvvnin tsiri il maddi
almdn v onun rtlrindn qurtula bilir v bu, onun st qatnn, yni
urstnn aktivlmsin sbb olur. Bel mlum olur ki, urst
irrasional biliklrin inikasdr, baqa szl desk, urun madd, zaman
v mkan fvqnd obyektl laqsi v onu ks etdirm bacardr.
Onu da bildirk ki, hqiqti bilavasit drk etmk bacar [126,
216] kimi bir sra hallarda urst il eynildiriln intuisiya flsf
tarixind gah ilahi almdki ideyalarn sezilmsi, gah aln tbii xsu-
siyytlrindn biri, gah ilahi vhy, gah da hissin v rasionaln vhdti v

i.a. kimi tqdim edilir. Eyn l-Qzat yazr: Hkm veririk ki, Vacib v
ilk sma arasnda birldirici vasitlr oxdur v o, haqq v gerkdir.
Mrift hli istidlal yolu il deyil, baqa bir yolla onun ahidi olurlar.
stidlal yolu il olsayd, onu xatrlamaq mmkn olard [153, 64-65].
Grndy kimi, filosof irrasional biliklrin rasional vasitlr smayb
frqli sulla ld edildiyin iar edir v bildirir ki, klmlr yalnz
urstnn ks etdirdiklriinin mvcudluunu bildirmy yetrli ola
bilr, onun mahiyytini xarakteriz etmy yox: Bu mna (mrift,
ezoterik bilik K.B.) yalnz zvq (intuisiya, urst K.B.) il
mahid edilir. O, ilk olanlar mahid edn aldan yalnz onunla
mhduddur ki, onu yalnz bu szlrl atdrmaq mmkndr.
kkedilmz hqiqtdir ki, Allah hr hans bir dill tanyan ks yalnz
intuisiya il anlanlacaq mnann hqiqtini atdra bilck klm tapa
bilmir [153, 65]. Bel mlum olur ki, intuisiya Allah vasitsiz anladan
hqiqtlrin tannmas suludur. R.Qenon rq metafizikas kitabnda
onu bel izah edir: Bir saf idraka aid intuisiya var, bir d duyulara aid
intuisiya. Biri aln fvqnd, digri aln altndadr. Bu sonuncu ancaq
dyimlrin v ya daha stn tbitin n alt nsrn qavraya bilir. Saf
idraka aid intuisiya is ksin, bdi v mtlq prinsiplrin sahsidir ki,
metafizikann mvzusu da budur [61, 160]. Mllifl biz d razlaaraq
bildiririk ki, urst v saf idraka aid intuisiya eyni mahiyytli
mfhumlardr. Professor .Mmmdovun is intuisiya haqqnda rhi
beldir: Masir elmi-flsfi dbiyyatda mvcud olan mxtlif nqteyi-
nzrlrin thlili v mumildirilmsi sasnda intuisiyann mumi
xarakteristikasnn iki balca cizgisini myynldir bilrik: birincisi,
intuisiya tarixi praktika v intellektual tcrb sasnda insan urunun
khn bilik formasndan srtl, gzlnilmdn yeni biliy kemk
qabiliyytidir; ikincisi, intuisiya idrakda hissi v rasional momentlrin
qarlql tsirinin spesifik suludur. Bu triflrdn birincisi intuisiyann
psixoloji, ikincisi is qnoseoloji thlilin aiddir [15, 248]. Grndy
kimi, mllif intuisiyann urda frqli bir qatnn almasna iar edir
v bunu psixoloji amil olaraq qiymtlndirir. Maraqldr ki, alim bu qatn
fallamasn mumiyytl idrak prosesinin hm rasional, hm d hissi
(irrasional K.B.) nticsi olaraq grr v intuisiyan insann bu v
ya digr raitd adaptasiya olunmaq imkann, tdqiq olunan obyektin
mahiyytin bilavasit nfuzetm qabiliyytini ks etdirn [15, 248]
mstqil bir idrak metodu olaraq tqdim edir.
Deyilnlrdn bel mlum olur ki, obyektin xarakterindn, ona

yanama prizmasndan asl olaraq urun frqli sviyylri aktivl
bilir v bu frq eyni obyekt haqqnda ayr-ayr biliklrin inikasn, son
nticd is bitkin v tam hqiqtin yaranmasna gtirib xarr. Burada
mhm olan bir fakt da, urstnn bilavasit urun sviyysindn
asl olmasdr, yni daha yksk urun mvafiq olaraq yksk d
urst formalar.
Bellikl, maddi dnyann drkindn balayb ilahi almd bitn,
idrak prosesinin son mrhlsi v mkan-zaman fvqn aid olduunu,
eyni zamanda, aktivlmsind v inkiafnda Ali Varln v Ona
imann hmiyytini nzr alaraq urstn bir nv Allah insan
nsiyytinin mkan adlandrmaq olar. Onu da bildirk ki, bu nsiyyt
trflrin qarlql tsiri il inkiaf edir, yni insan yaad mnvi
tcrb vasitsil n qdr z ur sviyysini qaldra bilirs, yeni
alml nsiyyt hazrlarsa, Allah da bu inkiafa, hazrla mvafiq
urun st qatn oyadr v bellikl Mtlq qdr davam edir.
rrasional anlamda rh edilck son kateqoriya tfkkr v ya
dnmdir. Ensiklopedik mlumata gr, dnm obyektiv reall-
n aktiv inikasnn ali formasdr v subyekt trfdn mvcud
laqlrin, ya v hadislrin mqsdynl, vasitli v
mumildirilmi idrakn, yeni ideyalarn yaranmasn, hadis v
faliyytlrin proqnozladrlmasn ehtiva edir [126, 391]. Maraqldr
ki, Hegel dnmni mumiyytl irrasional mfhum kimi qbul edrk
bildirir ki, dnmd eylrin hqiqi tbiti grnr, bu hqiqi tbit
is mnim ruhumun mhz dnn subyekt kimi doulmasdr [126,
120]. Demli, istr rasional, istrs d irrasional anlamda dnm ld
ediln biliklri dzgn sistemldirib ntic xartmaq v bu nticni
idrak prosesinin nvbti mrhlsi n dzgn istifad etmkdir.
rrasional anlamda btn biliklr vahid hqiqtin ayr-ayr tzahr
formalardr. Bu baxmdan, biz dzgn sistemldirm deynd
biliklr arasnda birldirici zk xttin aradrlb taplmasn, dzgn
istifad deynd is dnmnin mhz bu vahid hqiqtin drkin
aparmal olduunu nzrd tuturuq. Qurani Krimd Allahn yer zndki
hikmtlri akarlandqca tez-tez insana mracit edilir: Bu bard d-
nmrsnzm yni Allah verdiyi aln, biliyin, imkann dzgn
emaln, istifadsini tlb edir. Aylrdn birind is deyilir: Hr
toplumdan (firqdn) dini anlayan v z xalqna yol gstrn bir tayfa [ol-
maldr] (Quran 9/122). Demli, Allah verdiyi nemtin kor-korana deyil,
anlayaraq qbul edilmsini istyir v tbii ki, burada rasional dnm il

yana irrasional dnmdn d shbt gedir.
Dnm al v urla bilavasit laqli bir prosesdir v tbii
ki, onlarn sviyy v xarakterlri dnmd d z ksini tapr. Lakin
burada mhm bir fakt da aydnladrlmaldr: zaman-mkan fvqnd,
ilahi almlrin urstnd inikas olan hqiqtlri aldan stdki al
vasitsil laqlndirn, sistemldirn, nvbti mrhl n xammal
edib idrak prosesini inkiaf etdirn subyekt. Deyilnlri v irrasional
idrakn insann ruhi trfi il laqsini nzr alaraq bildirmk olar ki,
irrasional dnm ruhun dnmsidir. M.Ekxart deyir: Allah drk
etmkd ruha zaman v mkan kimi he n mane olmur; mkan v
zaman hmi ancaq hissdir, Allah is tamdr. gr ruh Allah drk
etmlidirs, bunu zaman v mkan fvqnd etmlidir [129, 64].
rrasional bilik bard danarkn biz mnvi v ya mistik
tcrbnin rolunu xsusi vurulamdq. Al v urun irrasional
aspektdn thlilindn d bel mlum olur ki, onlarn st qatnn
formalamas mhz bu tcrb zaman ba verir. Bunu nzr alaraq
bildirmk olar ki, irrasional dnm mistik v ya mnvi tcrbnin
zdr. Mnsur Hllac bu prosesi tsvir edrk yazr: Xyallardan
uzaq ol, ayaqlarn insanlqdan v xlqdn ucaya qaldr. Onu nizam v
uyunluqla ayrd et, coun eql zndn ke, gr ki, dalar v qa-
yalqlar fhm dalarnn v minlik qayalqlarnn arasnda uursan ki,
grdyn grsn [142, 34]. Clalddin Rumi is bel hesab edir ki,
insan byk eydir; onda hr ey yazlmdr. Zlmt prdlri zndki
o elmlri grmy, oxumaa qoymur. Zlmt prdlri dnyann bu
crbcr muliyytlri, tdbirlri v arzulardr [60, 48].
Grndy kimi, mtfkkirlr gr, maddiyyatdan uzaqlama
yeni dnc formas yaradr v ya bu uzaqlama z frqli bir dnm
vasitsil ba verir, yni bunlar qarlql kild bir-birini tnzimlyn
iki, blk d vahid bir prosesdir. Hegel deyir: Tfkkrn hissinin
zrind ucalmas, tfkkrn sonlunun hdularndan sonsuza xmas,
tfkkrn hissi olanlarn srasn pozub fvqlhiss atlanmas btn
bunlar tfkkrn zdr, bu keidin z tfkkrdr. gr deslr ki,
biz bel keid etmmliyik, bu, o demkdir ki, biz dnmli deyilik
[126, 170].
Bellikl, biz al, ur, intuisiya v tfkkr kimi artq kifayt
qdr aradrlm flsfi kateqoriyalarn batini v ya st qatn thlil
etmkl iki hqiqt aydnlq gtirmy aldq. vvla, irrasional v
rasional idrak formalar vahid bir prosesin bir-birini tamamlayan, yeri
glnd vz edn iki trfidir. kincisi, bu, ikili (maddi v ruhi)

xsusiyyt malik insann hr iki imkanlarndan istifady qadir olmas
demkdir.
rrasional idrak prosesinin saslar
Yuxardak rhlrimiz istinadn irrasional idrak prosesinin

saslarn aadak kild tqdim etmk olar:
1. Ruh irrasional idrakn subyekti, n vacib kateqoriyasdr.
Ruh anlam yoxdursa, irrasional dncdn danmaq olmaz. Sufi
mtfkkiri bu Bkr Vasitinin bildirdiyi kimi, Elmd drin olanlar z
ruhlar il qeybin qeybinin sirrinin sirrinin bilicisidirlr [149, 113]. Ruh
insann qeyri-maddi trfi kimi onun fvqltbii alml laqsinin
dlilidir.
Ruh qdim tarix malik v haqqnda n mxtlif fikirlr
sylniln bir kateqoriyadr. Msln, mlum olduu kimi, Qdim yunan
filosofu Pifaqor onu bdnin harmoniyas, stoiklr is inkiaf etmyi
bacaran all v qaynar pnevma hesab etmidirlr.
Smavi kitablarda da ruh haqqnda myyn izahlar, tsvirlr
mvcuddur. Msln, Bibliyada buyurulur: Bilmirsinizmi ki, sizin
bdnlriniz slind sizd yaayan v Allahdan verilmi Mqdds
Ruhun mbdidir v siz znzn deyilsiniz (1 Kor. 6:20). Bir baqa
yerd is deyilir: Bdn olduu torpaa qaydacaq, ruh is onu vern
Allahn yanna qaydacaq (Ekk. 12:7). Bibliya insanla brabr
heyvanlarn da ruhu olduunu xbr verir: Kim bilir: adm olullarnn
ruhlar yuxar qalxr, heyvanlarn ruhu is aa, torpaa gedir? (Ekk.
3:21). Grnr bu sbbdn d insan v heyvan arasnda frq qoyulmur:
nsann heyvanlar zrind he bir stnly yoxdur, nki hr ey
qarqdr! (Ekk. 3:19). Lakin o da qeyd olunur ki, inanan, iind Allaha
iman olan bir xs Mqdds Ruh trfindn ruh hdiyy
olunmudur (2 Kor. 1:22; 5:5; Ef. 1:3; 4:30).
Qurani Krimd ruh haqqnda mlumatlar nisbtn azdr v
buyurulur ki, Sndn ruh haqqnda sorusalar, de ki, o, Rbbimin ixti-
yarndadr (Quran 17/85). Eyni zamanda, Quranda heyvani ruh bard
d bir mlumat verilmir.
Aylrdn grndy kimi, ruhun ontoloji thlili verilmir v onun
yalnz Mtlq Varlqla bilavasit laqli olan, Onun trfindn yaradlan
v Ondan vasitsiz olaraq byk qvv alan bir varlq olduu mlum
olur. Hm bunu, hm d mvzumuzun sas istiqamtini nzr alaraq,
biz d ruhun yalnz irrasional idrakda rolu v hmiyytini thlil

edcyik v burada sasn ruhun xsusiyytini aradracaq:
a) insan varlnda ruhun hr eyi ehtiva edn mikrokosm
olmasn;
b) ruhun dnn varlq olmasn;
c) insann kamillmsinin ruhun inkiaf v mxtlif qatlarnn
almas olmasn.
Hr biri haqqnda qsa thlil verk.
Filosof v mtfkkirlr irrasional idrak prosesini xatrlama, dmir
zrindn pas rtynn tmizlnmsin v s. bnztmilr. Plotin yazr:
Ruh hr eyi ehtiva edir v o, hr eydir. Lakin hr eyl qarmaqla o,
yen z olaraq qalr. O, ehtiva etdiyi ey mnasibtd frqli bir ey
deyil; onda olan hr bir ey ayrlqda mvcud deyil, bel ki, onun hr bir
hisssi eyni zamanda btndr v hr ey el hr eyddir; bununla bel,
bu hisslr qarmayb, lakin onlar frqlidir, nki Ruha aid hr ey
Onda z imkanlar hdudunda faliyyt gstrir [113]. Grndy
kimi, hqiqtlr ruhda knar bir varlq kimi deyil, onun zvi hisssi kimi
mvcuddurlar, yni bu hqiqtlr ruha yaranndan, onun varlnn
mahiyyti kimi verilmidirlr. Mhmmd peymbrin (s.) bir hdisin
gr: Hr doulan fitrt zr doulur, sonra ata-anas onu yhudi,
xristian, mcusi (bir baqa rvaytd htta mrik) edir. Demli,
myyn dini, ictimai-siyasi rait dn ruh hmin raitin rngin
ds d, mahiyytindki hqiqtlr qalr v z kfini gzlyir.
Allahla insan arasnda vasitsiz laq ruh vasitsildir v Allahdan
nazil olan hqiqtlr ruhun sviyysin, yni onun hqiqtlri qbul etm
qabiliyytin uyundur. Demli, ruh kor-korana trc deyil, dnn
bir varlqdr. Qrb filosofu N.Malbran yazr: Mn dnmrm ki,
ciddi dnmdn sonra bh etmk olar ki, ruhun mahiyyti yalnz
dnmdir, elc d bh etmk olar ki, materiyann mahiyyti yalnz
mkan tutumudur [105, 248]. Baqa bir yerd is filosof bildirir: nsan
ruhu, nec deyrlr, myyn miqdarda dnmdir v ya dnmnin
hisssidir ki, ke bilmdiyi bir hdd malikdir [105, 484]. Filosofa
gr, insan varlnda dnn yalnz ruhdur, lakin bu dnm
yaradlm bir varla malik olduundan mhduddur. Mnsur Hllac
erlrinin birind deyir:
Peymbrliyin ar nurdan fnrdir.

Vhyin mnas ruhun mkanndadr [143, 26; 144, 63].
Grndy kimi, ruh vhyin (ilahi xbrin, irrasional biliyin

K.B.) mkan olmaqla yana onu insanla atdran bir vasitdir, bel
demk mmkndrs, peymbrlik mhz ruha mxsus bir keyfiyytdir.
Ruhun snc aspektdn aradrlmas iki hissdn ibartdir:
kamillm - ruhun inkiafdr v inkiaf ruhun sviyylrinin
almasdr.
Mlum olduu kimi, ruh maddiyyatdan v ona mxsus hisslrdn
uzaqladqca ilk vtnin, yni ilahi alm yaxnlar, bu is btn
hqiqtlrl, Mtlq Varlqla vasitsiz nsiyytd olmaq demkdir.
Plotin yazr: Qsursuz olmas n bizim ruhumuz btv Ruhla brabr
dnyaquruluuna hkm edrk mhtm yolla kemk n onunla
laqli olmaldr. Bel anlarda ruh z bdnindn ayrlmr, eyni zamanda
da onda yaxud baqa bir kllikd deyil, znn n yax hisssi il
dnyvi ruhla brabr sanki Vahidin qucanda sakitlir [113, 365].
Filosof onu da bildirir ki, Tmizlnmi ruh Eydos v Ruha dnr,
tamamil bdnsiz, all v btnlkl gzlin v ruha doma hr eyin
bnzrinin mnbyi olan ilahiy mxsus olur [113, 9]. Burada iki ana
diqqt yetirk. vvla, ruh bdndn ayrlmadan bu inkiaf yolunu
kemlidir. kincisi, maddiyyat fvqn qalxmaqla ruh z sakitliyin
qovuur, btnlkl ilahiy mxsus olur.
Cneyd Badadi yazr: Onlarn ruhi vcudlar Haqdandr.
Onlarda zhur edn sz Haqdandr v onlara hakim olan Haqdr
zlri tamamil yox olmular. Haqdan baqa bir ey qalmamdr. O hal
Allahdan qeyrisi bilmz. nki onlara mnsub deyil. O (Allah),
tamamil ayrdr [145, 36]. Mtfkkir onu da lav edir ki, bu,
ruhlara zli paltarlarnn geyindirilmsidir [145, 36]. Burada da iki
msl diqqti clb edir. vvla, ruh n qdr yksls, kamills d,
Allah olmur. kincisi, bu ykslm ruhun mahiyytin mxsus bir
istkdir, yuxarda dediyimiz kimi, ehtiva etdiyi hqiqtlrin kfidir.
Sonralar, M.Ekxart da bildirir ki, z tbitin, mahiyytin v
ilahiliyin gr O (Allah) ruhdadr, ancaq yen d O, ruh deyil. Ruhun
inikas Allaha mxsusdur v Allahdr: ancaq bu, ruhu olduu eydn
knara xartmr (onun xasssini dyimir K.B.) [129, 45].
Deyilnlrdn bel bir ntic alnr ki, ruh insan varlnda tk
dnndirs v o, maddiyyt fvqn qalxmaqla kamillir v insann
idrak prosesini tamamlayrsa, demli, mumiyytl insann kamillmsi
onun ruhunun inkiafdr. Eyni zamanda, bu proses mhz myyn
formaya malik, yni bdnd olan ruha mxsus bir keyfiyytdir.
kinci trfdn, bzi filosoflarn fikrin gr, insan bdnind bir

ne ruh mvcuddur: nbati, heyvani v insani, sonuncuya bzn natiq
(danan) ruh da deyirlr. Bundan baqa, bel fikirlr d mvcuddur ki,
xlqin ruhu mxluq, seilmilrin ruhlar mxluq deyil, v ya kafirin
bir, mminin , vli v sddqlarn1 be ruhu var [149, 554]. Msly
biz d z fikrimizi bildirk.
Smavi kitablara gr, ruhlar Allah trfindn yaradlm
varlqlardr v hams eyni almdndirlr. Onu da bildirdik ki, ruhlar
myyn hqiqtlr ehtiva edir v bu mahiyytl yaradlrlar. Demli,
frq onlarn yarannda deyil, dadqlar mahiyytddir, hqiqtddir v
ruhun inkiaf mhz hmin hqiqtlrin kfi il bilavasit laqlidir.
Yni slind ilahi almdn yaranan v qrlmaz bala onunla laqli olan
(ruhun ora dnmk istyi buna dlil ola bilr) bir ruh myyn raitd,
zaman v mkanda gah nbati, gah heyvani, gah da insani ola bilir.
Bundan baqa, ruh z mahiyytind var olan hqiqtlri drk etmk
sviyysindn asl olaraq gah adi bir insan, gah da arif ola bilr.
Bellikl, deyilnlr mnvi inkiafn v irrasional idrakn ruha
mxsus olmasn bir daha tsdiqlmi v gstrdiyimiz birinci sasa
aydnlq gtirmi oldu.
2. nsan ikili (maddi v mnvi) xsusiyyt malik olduundan
mxtlif sbb v raitlr onun i v zahiri almlrini zidd qoya bilir.
Onun hr iki trfi arasnda harmoniyann yaranmas, onlarn bir-birini
tamamlamas insann kamillmsidir. Bu, idrakn rasional v irrasional
formalarnn paralel inkiaf etmsinin v bir-birini tamamlamasnn
zrurtini vurulam olur.
3. nsann alnn, urunun v tfkkrnn st qatn
formaladran mistik (dini-mistik v ya mistik-flsfi) v ya mnvi
tcrbdir. M.qbal yazr: Zaman etibar il ortaya xan tcrb balca
shifdn keir: madd, hyat v al, ya da ur [41, 34]. Rasional
biliklr zrind balayan mistik tcrb, hyat trzi get-ged urun
yeni bir qatn urstn formaladrr. Msln, tsvvf flsfsind
rasional biliklrl ritl formalam bir ur sahibi mnvi
yolulua triqt balayr v onun davam boyunca ald irrasional
bilik mrift onda yeni bir dnyagr, ur formas yaradr v mhz
bu yeni urla, daha dorusu urst il o, onun n kf ediln
hqiqti anlamaa qadir olur.
1
Sddq hqiqi sadiq. Sadiqliyinin smimiliyin, saflna gr Raidi xlif
bu Bkr d Sddq ad verilmidir.
Bir sra dahilrin hyat tcrbsindn d bel mlum olur ki, z

biliklrini, informasiya bazalarn daim znginldirn bel xsiyytlr
sonradan bu biliklri z mnvi tcrblrind szgcdn keirirlr,
yeni bir ideya, kf etmk n urlarnn st qatn oyadr v mhz bu
yeni ur formas il n is drk etmy alrlar. Dahilrin
strategiyasn tdqiq edn R.Dilts yazr: Nikola Tesla znn
vizualladrma bacarqlarn inkiaf etdirirdi ki, artq biliklrin malik
olduu kiik almin hdudlarndan knara ekskursiya etsin. Fizikan
yrnmsinin sbbi haqqnda Eynteyn yazr: Mn Allahn
dnclrini bilmk istyirm, qalan eylr xrdalqdr [87, 362].
4. rrasional bilik insann urst il drk edilir v bel bir
idrak sezm (urst) idrakdr, nurlanmaya aid sasl bir tcrbdir
[64, 2]. Demli, urst v mnvi tcrb qarlql surtd laqlidir
v bir-birini tkmilldirir. C.Sunar yazr: Ruhaniyytin mlum v
xsusi bir nv olan mistisizm: 1) bir yandan vaqe, bir yandan tcrb
tipidir; 2) bir yandan idrak yolu v bir yandan ur haldr. Lakin
mistisizm daha ox ikinci xarakteristikas il tannm v yaylmdr
[64, 3], yni mistisizm hm yaay trzi, hm bilik alma vasitsi, hm
d ur formasdr. Lakin burada bel bir sual yaranr: mistik ur v
urst eyni mfhumdurmu? Xeyr. vvla, bunun izah myyn
mnada mistik v irrasional biliklrin mqayissind verilmidir.
kincisi, qeyd etdiyimiz kimi, urstnn formalamas ilk mrhld
rasional bilikdn keir, mistik urda is he bir rasionallqdan sz ged
bilmz, yni mistik ur urstnn bir nvdr desk daha doru olar.
5. urst insann ur sviyysindn asldr. Mistik
dnyagrn xas olan mvqe, znnimizc, xsiyytin psixi faliyyt
mdniyytini tkil edn (tssrat, tfkkr, yadda, txyyl v s. m-
dniyyti) btn psixi funksiyalarn blnmz btvlynn etirafndan
ibartdir [69, 240]. gr hanssa bir qbil basnn, yaxud amann
mistik tcrbsi il smavi din zminind yaranm mistik tcrbni
mqayis etsk frqin urun ilk sviyysindn irli gldiyini grrik.
Plotin yazr: Btn ruhlar hr eyi ehtiva edn olsalar da, hr ruhun
sviyysi onun sas aspektin mvafiqdir bir ruh bitmi faliyytind
Tam olur, digri biliklrind, bir baqas istklrind, yni ruhun
sviyysi onun can atd v olmaq istdiyi ey vasiti olan aydn
oriyentasiyaya uyundur. Ruhlar reallamann v kamilliyin mxtlif
sviyylrin atrlar, baqa cr ola da bilmz [113, 242].
Bel mlum olur ki, irrasional bilik myyn rasional bilik
bazasna malik v buna mvafiq mnvi yol kemi insana bx edilir v
bu sbbdn bel hesab edilir ki, misteriyalar vvlki idrakn

qrqlarn znd ehtiva edir. Mntiqi olaraq, daha yksk sviyyli
ur sahibinin urst d yksk olur v buna mvafiq olaraq drk
etdiyi hqiqt d daha geni miqyasl, htta mumbri ola bilr.
6. nsan sosial varlq olduundan onun drk etdiyi hr hans bir
irrasional bilik reallqda bu v ya digr drcd z ksini tapmal olur.
Bu, gzl poeziya nmunsi, musiqi, srarngiz tablo, yaxud bir fizika
qanunu, cihaz da ola bilr. Bu baxmdan, irrasional idrakn inkiaf
prosesi v son nticsi dvrn hakim ideologiyas, ictimai-siyasi
vziyyti il bilavasit baldr. Lakin nzr alsaq ki, irrasional idrak
rasionaldan sonra glir v yalnz bzi insanlar buna qadirdir, onda hmin
xslrin z dvrlrind ciddi tnqid, htta tqiblr mruz qalmaqlarnn
sbbi aydn olar. A.openhauerin fikrin gr, btn byk yeni
ideyalar 3 mrhldn keir. Birinci l salma, ikinci gcl
mqavimt (bu mrhld bir oxlar edam olunmular K.B.), nhayt,
onlar hmi hr ks blli olan bir ey kimi qbul edilir [87, 368].
7. drak prosesinin bir mrhlsi kimi irrasional idrakn da sas
mqsdi Mtlq Hqiqti drk etmkdir. M. qbal bildirir ki, mistik
tcrbnin dorudan v vasitsiz olmasndak anlam sadc digr eylr
kimi Allah da bilmyimizdir [41, 37]. Bu fikir qsa bir lav edrk
qeyd edk ki, dvr gr Mtlq anlam gah Allah, gah tbit, gah da hr
hans bir qvv olmudur. Mtlq Hqiqt gedn yol nisbi
hqiqtlrdn keir. nsan hisslrinin, mntiqi istidlallarnn verdiyi
nticlrin nisbi olduunu anlayb bunlarn fvqn qalxmaa, Mtlqin
yeni qatlarn amaa alr. Miflr v fsanlr gr, bu, briyyt
tarixinin vvlind d bel olub, elmin, texnikann z inkiaf zirvsind
olduu bu gn d.
8. rrasional idrak n srf dini, n d flsfi problem deyil.
Flsf tarixind rasional idraka stnlk verib ona istinad etmi bir ox
teoloq, dini cryanlar v ya dnyagrn irrasionallq zrind
qurmu bir ox filosof mlumdur. Hegel yazr: Flsf v dinin
mvzusu hqiqtdir, daha dqiq desk, szn n ali mnasndak hqiqt,
- yni o mnada ki, Allah, yalnz O, hqiqtdir. Sonra hr ikisi sonlu
eylrin sahsi il, tbitl, insan ruhu il, onlarn bir-birin v z
hqiqtlri kimi Allaha mnasibti il mul olurlar [83, 84]. Yni
irrasional tfkkr insann idrak prosesind hmiyytli yer tutur. Bu
sbbdn onun kateqoriya v prinsiplri hm din, hm d flsf
sahsin aiddir.
rrasional idrakn mrhllri v inkiaf xtti
rrasional idrak mnvi v frdi xarakterli, eyni zamanda,

oxpillli mrkkb bir sistemdir. Trk alimi H.Hkelekli Din
psixologiyasnda bu prosesin strukturunu bel tqdim edir:
a) icdn doulan bir hissl uca bir Qdrtin varlnn sezilmsi
(qdsiyyt duyusu); b) bu uca Qdrti axtarma arzusunun oyanmas v
konkret kosmik nsrlr zrind aradrma v dnm;
c) alm v Allah tcrblrinin bir-birin qarmas; konkret
varlqdan mcrrd varla keiddki almalar;
d) znn real siftlri rivsind Allahn varln sezm v
qavrama [39, 129].
Biz tdqiqat alimdn bir qdr frqlnrk v yuxarda
dediklrimiz saslanaraq irrasional idrakn strukturunu bel grrk:
a) lahi Qdrtin tsirini duymaq v sezmkl urun st qatnn -
urstnn aktivlmsi;
b) urst vasitsil bu lahi Qdrtl laqy girmy v
bilavasit Ondan bilik almaa chd gstrilmsi mnvi tcrb v ya
irrasional dnm;
c) veriln biliklrin aradrlmas, mnimsnilmsi nticsind
lahi Qdrtl z vhdtinin drk edilmsi.
nsan makrokosmu znd ehtiva edn bir mikrokosm olduundan
dediklrimizi evrnin vertikal hal vasitsil bel tsvir ed bilrik:
.
Aa nqtdn balayan xtt myyn bir nqty qdr ykslir

v geri dnr (vurulayaq ki, evrnin diaqonal zr yalnz iki nqtsi
mvcuddur. Bu, irrasional idrakn insanla yalnz Allah arasnda bir
laqnin olmasna dlalt edir). drak xttinin ucu vvli il birlnd
evr btvlir, ilk v son itir, vahid evr yaranr. Bununla yana,
diaqonal zr iki nqt bir vhdtd, bir evr daxilind olsalar da,
eynil bilmirlr. Bir daha xsusil qeyd edk ki, vhdt mhz btv
evrddir, yni insan nsan olaraq z varlnda ilahiliyini v
maddiliyini tamamlamaqla vhdt, kamilliy atr.
rrasional idrakn hr mrhlsi haqqnda qsa rh vermk,
znnimizc, mqsduyun olar.
lk mrhly, yni lahi Qdrtin tsiri il urstnn
aktivlmsin ayr-ayr dvr v raitlrd filosof v mtfkkirlr
mahiyytc frqlnmyn mxtlif rhlr vermilr. Msln, Plotin

yazr: slind ruh n dncli v daltli olan hardasa knarda
qamaqla grmr. O, onlar znd, z-zn yetimkl grr sanki
ruh z iindki heykllri zamann pas rtyndn tmizlyir [113,
291]. Plotindn bir ne sr sonra bir sufi mtfkkiri d deyir ki,
Qlblr zrind prd crdr: mhr v irk ki, bunlar kafirlrin
qlblridir. irk v brklik ki, bunlar mnafiqlrin qlblridir. Pas v
prd ki, bunlar mminlrin qlblridir [149, 345] v mmin qlbindki
bu pas cilalamaqla gnahlardan, onu maddi dnyaya balayan
laqlrdn tmizln v ilahi mahiyytini drk ed bilr.
Hm xristian, hm d islam mtfkkirlri birinci mrhlni z
mahiyytind mqdds keyfiyytlr dayan insann batini gzlrinin
almas, ruhunda ilahi in yanmas il mqayis etmilr. Ekxarta
gr, Allah z douluunu ruhda edir, orada z Klamn yaradr, ruh
is Onu qbul edir v oxobrazl nvlrdki qvvlr trr: gah istk
formasnda, gah xo niyyt, mhbbt ilri v ya minntdarlq
hisslrind v ya Onun sn tzahr etdiyi hr hans bir kild. Allahn
yaratdnn hams Onundur, snin deyil; sn bunu Ona aid olan bir ey
kimi qbul el [129, 97]. Burada aadak msllr diqqti clb edir:
urstnn fallamas lahi klamn doulmasdr, yni irrasional
biliyin verilmsidir. kincisi, bu klamn mzmunu insann ur
sviyysindn v bu sviyyy uyun onun batinind tzahr edn ilahi
obrazdan asldr. Nhayt, ncs, bu proses tamamil Ali Varln
hkm v iradsinddir. Qrb mtfkkiri Y.Bme yazr: Bu klamda
(sada insanda K.B.) bdi douun nvsi gizlnib, onu bdn v
qanla anlamaq olmaz, Mqdds Ruh ruhi doulma il insanda ulduzu
yandrmaldr, yoxsa o, burada kordur v torpaqdan, dadan, otdan olan
shbtdn baqa he n anlamr [75, 306]. Bonaventura is bildirir ki,
sn ruhi gzlrinl hdiyy, zruri v qarlql olaraq alnan ali rhmli
sezginin mnbyinin saf akt olan Xeyirxahln safln gr bilrsn
[77].
Tsvvf flsfsind bu mrhly kf, bsirt gznn almas
deyilir. Sufilrdn birinin bildirdiyin gr, qlbin grmyi imanla
mahid, yqinin hqiqti v haqqn tsdiqidir [149, 545]. bdlqadir
Gilani is: Mrift v yqin sahibi olan mminin iki zahiri v iki batini
olmaqla drd gz vardr. Zahiri gzlri il Allahn gylrdki
yaratdqlarn mahid edir v sonra qlbindn prdlri qaldrb [batini
gzlri il] onu (yaradlan) tbihsiz v keyfiyytsiz olaraq grr [36,
62], dey yazr. Mriftin mnbyinin insann batinind aldn
[153, 67] bildirn Eyn l-Qzat Miyanci bunu bel tsvir edir: Snin
sinn n qdr qeyb imana alarsa, he vaxt ahidi olmadn nurla
batinin nurlanar. Bil ki, bu aln hddindn sonra alan hddin
izlrindn bir izdir [153, 92]. Yeri glmikn, onu da qeyd edk ki,
nsann bsirt gzn aan ilahi nur bir problem olaraq flsf tarixind
bir ox Qrb v rq mtfkkirlri trfindn aradrlm, XII srd is
Azrbaycan filosofu ihabddin Shrvrdi trfindn ayrca flsfi
sistem kimi raq flsfsi ad il dnya flsf tarixin daxil edilmidir.
Bellikl, irrasional idrakn ilk pillsi mxtlif dvrlrd
dnyagrndn asl olaraq frqli termin v ifadlrl xarakteriz
edilmidir: xatrlama, yenidn doulma, nurlanma, qlbin pasdan
tmizlnmsi, bsirt gznn almas v s. Bunlarn hamsn
eynildirn amillri bel sistemldirmk olar:
1. rrasional idrak yalnz knar Mtlq qvvnin tsiri il
balaya bilr. Dnyagrlrdn asl olaraq bu qvv Mtlq deya,
Mtlq Ruh v ya Allah adlanr.
2. Mtlq Qdrtin qarmas insann i almind yaranndan
mvcud, lakin gizli olan bir dnc formasnn zrindn pas
rtyn, zlmt prdlrini qaldrr v bu, insan urunun st
qatnn urstnn aktivlmsin sbb olur.
3. Birinci mrhld tfkkr maddiyyatdan tam ayrlmr. Bunu
hm onun mhz rasional ura istinad etmsi, onun tmli zrind
inkiaf etmsi il, hm d insann hl yeni tfkkr formasna tam hazr
olmamas il izah etmk olar. rrasional idrak zahirdn batin doru
istiqamtlidir v burada rasional tfkkr hl tam irrasional tfkkrl
vzlnmyib, onlar bir nv paralel inkiaf edirlr.
drak prosesinin ikinci mrhlsi bilik alma v onun dnlb
aradrlmas il sciyylnir. Baqa szl desk, ikinci mrhl mnvi
tcrb v ya irrasional dnmdir. rrasional biliklr xsin iman v
ur drcsin mvafiq olaraq [peymbrlr] vhy, [arif v xsusi
tfkkr sahiblrin] vcd v [sntkarlara] ilham vasitsil verilir. Tbii
ki, insanlar arasndak ur v tfkkr frqin gr, onlara alan
irrasional biliklrin mzmun v hmiyyti d mxtlif olur. gr vhy
bir xalq, htta btn briyyt n nzrd tutulur v hyati
hmiyytli hesab edilirs, ilham frdi xarakter dayr. Onun nticsi
briyytin zvqn oxasa da, hyatnda hmiyytli dnlr ets d
(mxtlif ixtiralar, gzl snt srlri, poeziya nmunlri v s.) zruri
xarakter damr. mam Rbbani yazr: lham v kf yolu, hallarn
hams bir baqas n vacib deyil. Amma mthidin gr (rit
K.B.) bir baqas n vacibdir [42, 119]. Vcdin d xarakteri frdidir

v bzn bu rivdn knara xa bilmir, lakin onun briyyt
atdrd mlumatlar insann dzgn hyat trzi semsind,
dncsinin istiqamtlnmsind hmiyytli rol oynaya bilir. Bu
sbbdn, bzn vcd v onun mzmunu yaln olaraq vhyl
eynildirilir. Deyilnlrdn bel ntic xr ki, vcd vhyl ilham
arasnda bir mvqe tutur. Sufi mtfkkirlrin vcd haqqnda dediklrini
mumildirrk qeyd etmk olar ki, vcd Allahn yqinlik
drcsin atm bndsin ad sirr, Haqdan gln kfdir.
mumiyytl, Allah trfindn bndnin ryin gln hr bir hiss, qm,
yaxud frh vcddir v vcdin saysind insan gz il yox, qlbi il
grmyi bacarr [2, 106]. Maraqldr ki, vcd sahibi olan insanlar htta
peymbrlik iddiasnda bel gnahlandrlmlar (Hllac, bn rbi) v
ya mqdds elan olunmular (Mqdds Avqustin, Mqdds Fransisk,
sufi vliyalar v s.). Eyni zamanda, bu xslrdn bir oxu gzl snt
srlrinin (er, musiqi, rssamlq, heykltralq v s.) d mllifi kimi
mhur olmular.
lahi Qdrtl laqy girm v bilavasit Ondan bilik almaa
chd gstrm mrhlsi hissdn ibartdir: lahi Qdrt qdr
ykslm, kulminasiya an v geri dnm. Bonaventurann szlri il
desk: akovun (Allahn K.B.) pilllri il enmzdn vvl qalxmaq
lazmdr [77].
Hr birini ayrlqda nzrdn keirk.
Aktivln urst il ald biliklr insan zahiri almdn
aralayr v o, maddiyyat, mkan-zaman rivsindn xb ilahi alm
ykslir. Mqdds Avqustin yazr: Snin trfindn biz alovlanmaq
v yksy qalxmaq ta edilib: alovlanrq v gedirik. Ykslirik,
qlbimizl ykslirik v ucalma nmsi oxuyuruq. Snin odunla, Snin
odunun xeyiri il alovlanrq, gedirik; Qds dnyasna ykslirik.
M.Ekxart is bel deyir: Ka ki, biz z bri tbitimizi v btn
zifliklrimizi dyidirib ilahi tbitd itir bilydik ki, iimizd saf
Allahdan baqa he n tapmayaydq [129, 51].
Eyni dnclr nisbtn frqli trzd slam mtfkkirlrind d
rast glmk mmkndr. bu Sid Xrraz yazr: Allahdan baqa hr
ey Onu qlbi il grnlrdn aralanr, hr ey mhv olur, Allah
Taladan baqa he n qalmr [149, 100]. bu Sid b. rabi is hesab
edir ki, Vcdin balanc prdnin qalxmas v Raqibi (nzart edni
Allah) mahiddir, fhm hzurun, qeybin ahidi olmaq, sirrin
aqlanmas, itnl barmaq, nhayt, snin sn olmaq baxmndan yox
olmandr [149, 376]. Demli, yksln xtt zr gedn inkiafda

alnan bilik d buna mvafiq olur: zahirdn batin, maddidn ilahiy.
drak prosesinin kulminasiya nqtsi mxtlif dnyagrlrd
frqli terminlrl ifad olunmudur: fna, nirvana, yoxluq, bilgisizlik,
qaranlq v s. Bu, bizim sxemimizd evrnin diaqonalnn yuxar
nqtsidir. Dionisiy Areopaqit yazr: Fvqltbiinin hqiqi idrak, sezii
v fvqltbii uru bilgisizlik v grmzlikdir ki, (tdricn) btn
varlqlardan uzaqlamaqla atlr. Bu, heykltran btv dadan onun
sl siftini rtn artq hisslri atmaqla onun zndn bel gizlnn
gzlliyi z xarb heykl dzltmyin bnzyir [74]. M.Ekxart is:
sl bilmmzlik cahillik deyil, ona n ali biliklrl glirlr, nki
Allahn Klam bilmmzlikd sslnir, [129, 85] dey bildirir.
Deyilnlrd vacib bir msly aydnlq gtirk. Kulminasiya nqtsi
insann maddiyyatla bal btn hiss v hallardan qurtulmasdr. Bu
baxmdan, filosoflarn vurulad bilgisizlik, grmzlik insann
cahilliyin deyil, onun rasional idraknn sonuna iardir.
Cneyd Badadi bu hal (fnan) bel tsvir edir: Bu mrtbd

olan qul Allahn nnd frdiyytsiz bir varlq, bir xyaldr. Allahla z
arasnda nc bir ey yoxdur Allah ondan n ists, onu da edr
[145, 59]. Deyilnlrd bir eyi d xsusil vurulayaq ki, Allah insann
bu halnn fvqnddir. Dionisiy Areopaqit yazr: Allah znn
fvqltbii varoluu il al v varlqdan ucadadr. Buna gr d drk
ediln, var olan hr hans bir ey deyil, O, fvqltbii mvcuddur v al
fvqnd drkedilndir. Nhayt, tam bilgisizlik btn drk edilnlrin
fvqnd durann drkidir. Filosof onu da bildirir ki, gr siz Allah
hqiqtn, olduu kimi drk etmk istyirsinizs qbul etmlisiniz ki, O,
drkedilmzdir [129, 102]. M.Ekxart deyir: Allahn susqun sssizlikd
z-zn znn xsi mahiyyti il almas Onun bu znn
almas Onun sifti ilahilik adlanr. Ruh anlayr ki, znn mxtlif
nemtlri il Onun z n ald saf sssizliy gir bilmz [129,
102]. Hllac da Allah bu ann fvqnd tutur: Yaradlmlarn
anlalmas Hqiqtl laqli deyil, Hqiqt is yaradlmla laqli
deyil. Dnc - laqdir. Yaradlmlarn laqsi hqiqtlr aparmr.
Hqiqt elminin drki tindir. Bs Hqiqtin hqiqti [mahiyyti] nec?
Haqq [nisbi] hqiqtin arxasndadr v hqiqt Haqq [Allah] deyil [142,
16]. Tsvvf flsfsind bu an v ya hal cmlr cmi, yaxud ayn l-
cm adlanr. S.Tusi onu bel izah edir: Cm xlq v kainat olmadan
Haqqa iar edn klmdir. Kainat v xlq iki z-zlrin var ola
bilmyn varlqdr, nki, onlar yoxluun iki trfidir (onlarn yoxdan

yaranmalarna iar edilir). Ayrca da xlq v kainata iar edn
klmdir. Bunlar (cm v ayr) biri o biri n zruridir. Cm ayrcasz
iar edn Qadirin qdrtini inkar edr, ayrcaya cmsiz iar edn
Yaradan inkar edr. Hr ikisini (hm Allah, hm Onun siftlrini,
iradsini, qdrtini v s.) qbul edn tvhidd olar [149, 316]. Burada
hmiyytli bir mslni d vurulayaq ki, cm Allahn z deyil, mri,
iradsidir, Onun mlknd insanlarn say qdr bel cmlr mvcuddur.
Grndy kimi, hr iki dinin nmayndlri olan filosoflar
Allahn zn, zatn idrak xttindn ykskd bilmi, Onun
transendentliyini vurulamlar. Bununla yana, mlum olduu kimi,
istr Qrb, istrs d rq flsf tarixind subyekt v obyektin son
nticd eynilmsi, Allahn insanda v ya tbitd tcssm etmsi il
yana, insann zn drk etmkl ilahil, tanrlaa bilmsi ideyalar
da mvcuddur v flsf tarixind bu, panteizm ad il mlumdur. Hr
iki ideyann bilavasit mvzumuzun mahiyytini tkil etdiyini v
flsf tarixind zlrinin flsfi sistemi il mlum olduunu (vhdt l-
vcud v panteizm) nzr alaraq onlarn rhin ayrca paraqraf hsr
etmyi qrara aldq.
kinci mrhlnin son hisssi insann qaytmas, briliyin
geri dnmsidir. Burada proses ilahidn maddiy, batindn zahir doru
inkiaf edir v insan artq frqli tfkkr, bax prizmas il dnr.
Mqdds Avqustin yazr: Yalnz Sn tabe olan al tqlid n he
bir bri avtoritet ehtiyac hiss etmir, Sn z surtin v bnzrinl onu
tzldin v istdin ki, bu hyatda mminlrin kamillmsi n
zruri olan bu n sadiq qullar onlarn mit hyatlarnda yardm
etsinlr. bu Yzid Bistami is bunu bel tsvir edir: Mndn,
mniml, mnim n olan bir halda idim, sonra Ondan, Onunla, Onun
n olan halda oldum [149, 411]. Bel xslrin cmiyyt qaytmas
cmiyyt n vacibdir, nki, Cneyd Badadinin bildirdiyi kimi,
Cnabi-Haqqn onu cmiyyt dndrmkd bir murad vardr. Bunun
n onun zrindki nemtlrini byan edib gstrrk onu cmiyyt
xardr. Xalq onun cazibsin salmaq, onu xalqa sevdirmk, qbul
etdirmk n ona bri siftlrini geri verrk ltflrinin nurunu onun
zrind parladr [145, 57]. Yeri glmikn, mnblrin verdiyi
mlumata gr Mnsur Hllac bazar meydanlarnn birind deyirmi: O
(Allah) mni mndn alb, geri vermir. Bu yaxnln arlna dz
bilmirm, aralanmaqdan da qorxuram ki, itib, mhrum olaram. Bu
yaxnlqdan sonra itnlrin, bu vsaldan ayrlanlarn vay halna Ey
insanlar, O, xalqla ltf edib danr, onlar n tclli edir, sonra onlar
trbiy etmk n prdlnir. Onun tcllisi olmasayd ham kafir
olard, onun rtnmsi olmasayd ham dli olard. O, uzun mddt iki
haldan birind qalmr. Ancaq o mndn bir cz qrpmnda bel
gizlnmdi [143, 26]. Bel mlum olur ki, Hllac hmin kulminasiya
anndan geri gnb z idrak evrsini tamamlaya bilmirmi. Bu
sbbdn, masirlrinin v bir sra grkmli sufi mtfkkirlri Mnsur
Hllac hqiqt yolunun ortasnda qalanlardan hesab etmilr.
kinci mrhl haqqnda deyilnlrdn alnan nticy gr:
1. Bu mrhl mnvi tcrb v ya irrasional dnmdir.
2. nsan znn mnvi inkiaf boyu ur v iman
sviyysindn asl olaraq frqli mzmuna v hmiyyt malik
irrasional bilik ala bilr.
3. rrasional dnmd Ali Varlq idrak prosesinin fvqnd
qalr, lakin btn proses Onun mlknd, Onun iradsi il ba verir.
4. rrasional dnmnin bir nv olan panteist grlrd
kulminasiya annda subyekt v obyekt btnlkl eynilir.
5. rrasional idrak maddidn uzaqlaaraq hmin urst n
mmkn olan n yksk nqty atandan sonra geri istiqamtlnir.
6. Bu mrhl dnm prosesidir, demli, yaratmadr: vvlki
xsi mni yox edib yenisini yaratma. Plotin yazr: Dnm z-
zlynd yaratma akt keir bilmz yaratma ruhun el bir fazasdr
ki, orada prinsiplr ideallar mvcuddur, bel ki, mhz bu yaradan
hissd onun sas qvvsi gizlnir [113, 58].
rrasional idrakn sonuncu mrhlsi ilk v sonun birlmsi,
evrnin btvlmsi, insann Ali Varlqla vhdtd olan mahiyytin
dnmsidir. M.Ekxart bunu Allahn snd zn grmsi, Hegel is
vvlin son il birlmsi [84, 12] adlandrrlar. Mnsur Hllac
znn [irrasional dnmsinin] sonuncu mqamn balanc
adlandrr [142, 21]. bu Yzid Bistami bu bard deyir: Hr df sona
atdm znn ednd, mn, bu, hl iin badr dey sda glirdi.
bu Osman Mribi is: N vaxt yolun sonuna atdmsa, onu yen
yolun bana qaytarn ki, cahil qalmasn, deyirdi. nki yaxl
istniln hr ks, sondan yen vvl qaytarlr ki, onda biliksizlik,
aldanmadan sr-lamt qalmasn [146, 145], dey bildirir. Bu, idrak
prosesinin tkrar xarakterli olmas deyil, sonsuz lahi Hqiqtin hr yeni
sikld yeni qatlarnn almasdr.
Bellikl, irrasional idrakn hr mrhlsinin rhindn
aadak nticlri xartmaq mmkndr:
1. rrasional idrak evr xarakterlidir. drak prosesinin hr yeni

mrhlsinin evrsi vvlki il ilk v son nqtd st-st ds d
vvlkindn daha genidir: . Eyni zamanda, hr yeni evr
Allaha qdr uzanan diaqonal xttinin daha st qatlarnn almasna

sbb olur. Bu is ilk nqty, yni zndrk yeni baxn
formalamasdr.
2. rrasional idrak insann mnvi dnyasnda zaman-mkan
ksiyinin, sbb-ntic zncirinin fvqnd ba vers d sosial varlq
kimi dnyagrnd, db-xlaqnda (zahirind, cmiyyt arasnda) z
ksini tapr. Onu da lav edk ki, zaman fvqnd ba vern bir proses
kimi, bu dnmni myyn zaman ksiyi il mhdudladrmaq olmaz,
yni onun ba verm prosesinin konkret mddti yoxdur. Bu, bir an da,
bir mr boyu da davam ed bilr. Sdrddin Konvi (XIII sr) bunu
bel tsvir edir: Bu tclli iki nfs mddtind davam etmyin
rmn, Allahdan baqasnn ehtiva ed bilmycyi qdr bilik v
tsvvrlr verir [53, 30].
3. rrasional idrak Mtlq Qdrtin i il, yni mvcudata
frqli prizmadan baxmaqla ba vern v insann z idrak evrsi
daxilind Mtlq Hqiqtin ona aid hisssinin, onunla diaqonal boyu
birln nqtnin drki prosesidir.
rrasional idrakn metodlar
drak prosesind byk hmiyyt ksb edn, .Mmmdovun

bildirdiyi kimi, mqsd atmaq, gerckliyin drk olunmasna v mli
surtd dyidirilmsin nail olmaq n istifad olunan myyn
sullarn v insanlarn nzri v mli faliyytini tnzim edn myyn
prinsip v qaydalarn mcmusu olan [17, 10], prosesin xarakterini v
son nticsinin mahiyytini tyin edn amillrdn birincisi metoddur.
rrasional idrak kateqoriya v prinsiplrin, inkiaf strukturu v
mrhllrin gr rasional idrakdan myyn drcd frqlndiyi kimi
znn metod v sullarnda da spesifik xsusiyytlr malikdir.
Bildirdiyimiz kimi, irrasional bilik gerkliyin batini trfinin inikasdr,
demli irrasional idrakn metodlar da mvafiq olaraq bu gerkliyin
drkin ynln sullardr.
Onu da qeyd edk ki, irrasional idrakn metodlar ifadsi

mqsdimizi tam olaraq ehtiva etmir. Onlar insann urstn oyadan,
irrasional dnmni inkiaf etdirn v zahirdn batin istiqamtlndirn
amillrdir desk, daha doru olar. Msl burasndadr ki, rasional
idrakn metodlar qanunauyunluqlar il onlar sasnda yaradlan,
gerkliyin drk olunmasna, onun dyidirilmsin v yeni nticlr
ld edilmsin imkan vern sullar [17, 10] olduqlar halda, irrasional
idrakn metodlar subyektiv xarakter dayr v insana nsiyytd olduu
gerkliyi dyimy deyil, onunla harmoniyaya girmy, zn Ali
Varlqla vhdtd hiss etmy xidmt edir.
rrasional idrakn metod v vasitlrinin rhin kemzdn vvl
bu prosesin aparc qvvlri olan iman v sevgi bard d qsa thlil
vermk, znnimizc, yerin drdi. lk vvl bildirk ki, sevgi v iman
metod v ya hr hans mrhl deyil, mhz irrasional idrak prosesind
insana vasitsiz bilik vern v onun idrak prosesini istiqamtlndirn Ali
Varlqla insan arasndak laqni xarakteriz edn anlamlardr. Bu
baxmdan, iman v sevgini irrasional idrakn sasnda duran, btn idrak
prosesi boyu v sonras insan maiyt edn, onu inkiaf etdirn v
yksldn qvvlr hesab etmk olar.
Xristianln sasnda duran vacib hiss (iman, mid v sevgi)
bard Bonaventura yazr: Mqdds Yazda sas olan brpa iidir. Ona
gr d o (Yaz) iman, sevgi v mid haqqnda danr. Bu qvvlrl, ilk
nvbd sevgi il, ruh dyiir [77]. Demli, bu hisslr ruhu dyiir, onu
Yaradanna ynldir. N.Kuzanl is bel hesab edir ki, man bkl
kild btn drkedilnlri ehtiva edir, idrak imann almasdr; iman
al idar edir, al iman yayr [100, 173].
Mnblrin verdiyi mlumata gr, li b. bu Talib: Grmdiyimiz
bir ey nec ibadt ed bilrik? dey bildirir v sonra da lav edir:
Onu gzlrimizl, yni bu dnyada gzlrin grmsi il grmrk, lakin
qlblr Onu Ona imann hqiqtlri il grrlr [149, 426]. Onun fikrin
gr, iman knll tanmaq, dill iqrar etmk, za il qulluqda (ibadtd
K.B.) olmaqdr (7, 382). Cneyd Badadi is iman bel rh edir: man
hqiqti (cavab K.B.) olmayan bir sualdr, mnas elmin artmas il
atdrla bilmz. man sadc Allahladr. Onun hqiqti yalnz rklrddir,
o, Allahla olan elmdn qlb yerlndir (vasitsiz bilikdir K.B.), Onu
tsdiq etmk Onun gylrdki v yerdki ilrindn danmaqdr [145, 66].
Demli, iman Ali Varlqla insan arasnda laqdir v z varl, rhmi,
sevgisi, hqiqti haqqnda Ali Varlqdan insana veriln minlikdir.
nsann tbitin mvafiq olaraq imann da iki trfini ayrd etmk

olar: zahiri v batini. Zahirn iman ibadtlrin, rituallarn icrasnda, batinn
is dualarda, mistik (mnvi) tcrbnin gediind, yni mumiyytl idrak
prosesinin inkiafnda onu stimulladran qvv kimi zn gstrir. Vacib
olan digr amil Tk Varlqdan qaynaqlandndan mahiyytc d vahid olan
imann insanlarn dnyagrn, uruna v xlaqna mvafiq olaraq frqli
kild tzahr etmsidir. Buna iar edn Mnsur Hllac yazr: Kfr v
iman arasnda frq qoyan artq kafirdir, kafir v mmini frqlndirmyn
d kafirdir [143, 74]. kinci diqqt kici msl imann insann hm
zahiri, hm d batini keyfiyytlrinin (tfkkrnn d o cmldn)
gstricisi v kknd duran amil olmasdr. Mhmmd peymbrin
(s.) mlum hdisind d insanlarn yalnz z imanlarna gr frqlndiyi
bildirilir. Demli, iman insan Ali Varla inandran, Ona mid
yaradan, tslim etdirn hiss v ya dncdir ki, inandnn drkin
aparr. Eyni zamanda, o, idrak prosesind insann alaca irrasional
biliklrin sviyysini tyin edir. Bel ki, daha byk iman sahibin daha
yksk ilahi bilik verilir. Buna misal olaraq vhy, vcd v ilham
sahiblrini v onlarn briyyt verdiklrini xatrlatmaq olar.
manla sx laqd v qarlql tsird olan digr hiss
sevgi(eq)dir1. Bu baxmdan, iman zrind qurulmu irrasional idrakla
eq ayrlmaz bir faktora evrilmilr. S.Xlilov yazr: Eq sviyysind
idrak btn insanlara aid olan hissi v mntiqi idrakdan ykskd durur
idrakn ali mqamna aparr. Bu pill daha ox drcd idrakn sezgi
v vhy mqamlarna uyundur [11, 465]. Mxtlif sviyyd olsa da,
hr ksin bir sevgiy qadir olduu mlumdur v tbii ki, bunlarn
hamsnn idrakn ali mqamna apardn demk dz olmazd.
Mllif buna bel aqlq gtirir: Yksk mnviyyatl, inc ruhlu,
parlaq qlbli insanlar heyrtlndirmk, mftun etmk n daha byk
gzllik, daha hssas v daha mrkkb trf-mqabil lazmdr. n
byk aiq is, he bhsiz, ancaq qlar ina (Allaha K.B.) scd
ed bilr. Bu is artq ilahi eqdir [11, 467]. Demli, mhz ilahi eq,
btn maddiyyata bax prizmasn dyi, hqiqtin zrindn prdni
gtr, insann gzn kor ets d, knl, ruh gzn aa biln ilahi
eqdir v bizim d tdqiqat obyektimiz odur.
Sevgi Yaradana xas bir keyfiyytdir v bu keyfiyyt yaradl
prosesi il yaradlmlara keir, htta insann malik olduu ilahi
siftlrdn birincisidir dey bilrik. Plotinin fikrin gr, sevgi ayr-ayr
ruhlar Xeyirxahla aparan bldidir v ikilidir: ali Ruhda o, Allahdr
1
Eq sevginin daha yksk sviyysidir.
ki, Ruhu btn ilahilrl bdi olaraq balayr, qarq Ruhda is

smavi ruhdur [113, 232]. Bibliya v Qurani Krimin aylrind sevgi
yaradln sbbidir, Yaradann z mxluquna ilk nvbd alad
hissdir. Msln, xristianln arna evrilmi bir ayd
Dmnlrinizi sevin, sizi lntlynlr xeyir-dua verin deyilir v
ya Qurani Krimd O (Allah) onlar sevr, onlar da Onu sevr (Quran
5/54) buyurulur. lk nvbd Mqdds mtnlr, Mtlq Varln
sevgisin inanan filosoflar da z dnclrind bu ilahi hissi
Yaradandan aldqlarn tsdiqlyirlr. Dionisiy Areopaqit yazr:
Mqdds Cbrailin mrtbsi tlim mrtbsi kimi iyerarxiyann
keyfiyytin gr ilk qvvlr vasitsil ilahi nurlanman mlklr
sevgi il verir. Mlklr vasitsil is biz ilahi nurlanmaya qadir
olduumuz qdr verir [74]. N.Kuzanl is bel hesab edir ki, Sevgi
imana hqiqi varlq vern formadr; bundan daha artq, o, imann
mhkmliyinin iartidir [100, 177].
bdlqadir Gilani d sevgini Allahdan aldn sylyir:
Mn z sevgisinin dolu qabndan iirtdi,

Mnim srxoluum, xumarlm saqidn (Allahdan
K.B.) oldu [141, 48].
Bel mlum olur ki, sevgi, ilahi eq insana ruh gznn gr v

knlnn tuta bilcyi qdr, yni onun ur sviyysin uyun olaraq
verilir. Tbii ki, bu, hr ksd mxtlifdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, insann urstnn aktivlmsi il
balayan irrasional idrak maddidn ilahiy doru istiqamtlnn bir
prosesdir. nsana bx ediln sevgi eq ryi maddiyyatla bal digr
hisslrdn tmizlyir, yni eq hm d bir saflama, paklama vasitsidir.
Maksim spovednik yazr: Sevginin cazibsi il al Allaha doru
ynlnd o, n zn, n d varlqlardan bir ey hiss edir v sevgi
ruhun el durumudur ki, o, Allahn drkini var olanlardan he ny
dyimir. Sevginin bel halnda hr hans bir maddi hvs meyl etmk
mmkn deyil [114]. S.Tusi is: Eq el bir atdir ki, o, aiqlrin
kksnd v ryinddir. O, Allahdan savay hr eyi yandrar v kln
qraa atar, [154, 391-392] dey yazr.
bu li Rzbari is bunu bel ifad edir:
Sninl olmayan Snin mhbbtindn,

styindn, sevdiklri il nsiyytdn fanidir.
Onu bryn drin eq onu tmizlms

Sbblrdn uzaqlaa bilmz [149, 435].
Maddiyyatdan uzaqlama prosesi son nticd insann z maddi

mnindn d imtinaya gtirir. Gman ki, bu sbbdn deyirlr ki, eq
insann gzlrini kor edir.
Eq hm d bilik alma vasitsidir, o, bir ilahi hdiyydir ki, z
Rbbini tanmaq v anlamaq n verilir. Bonaventura hesab edir ki,
buna (ilahi drk K.B.) armxa kilmi Xristosa odlu
mhbbtdn baqa bir yol yoxdur [77].
Qasimi nvar is:
Hqiqt eqd nazil olsa da

Hrf v mna libasna brnd, [103, 70] dey bildirir.
Bellikl, sevgi (eq) yaradln sbbi kimi Mtlqdn nisbiy

enn bir nur zola olduu kimi, nisbidn d Mtlq uzanan bir yoldur.
nsan ona doru uzanan hmin nur zolan kf etmkl eqi v bununla
da hqiqti drk etmi olur.
Sevgi irrasional idrakn ilk balanma sbbidir v knl gzn
aan, urstnu aktivldirn bir hissdir.
Sevgi irrasional bilikdir.
Sevgi idrakn sonudur. gr irrasional idrakn vvli d, sonu
da, gedii d sevgidirs, demli, bu idrak nvnn z sevgidir, eqdir.
Xatrladaq ki, irrasional idrak prosesi evr boyu inkiaf edir, sevgidn
doulan yen sevgiy dnr v z hqiqtini sevgil sevgid tapr.
rrasional idrak frdi v subyektiv xarakterlidir v bu amil onun
metod v vasitlrind byk hmiyyt dayr. Bel ki, metodlar
mumi xarakter dasa da, hr insann xsiyytin uyun olaraq
mzmunca bir-birindn kskin kild frqln bilir. Onlar hr ks
trfindn ttbiq olunduqlarna gr mumi v xsin yalnz zn
mxsus olduqlarna gr xsusi nvlr ayrmaq mmkndr. Xsusi
metodlar insanlarn say qdr ox v rngarng olduundan biz z
thlilimizd yalnz mumi, yni hr irrasional tfkkrl insan trfindn
gec v ya tez, az v ya ox drcd ttbiq olunan metodlarn rhin yer
ayrmq.
Xarakterin v insann hyat trzindki yerin gr d metodlar
iki yer ayrmaq olar: zahiri v mnvi. Zahiri metodlara ibadtlr
(rituallar), musiqi v ya hikmtli klam (Mqdds Kitablar v ya dini

kitablar) oxumaq, mnviy is mistik tcrb, dua, zikr v s. aiddir.
slind bu blg rti xarakter dayr. Bel ki, bu metodlarn hr birinin
z maddi v mnvi trflri d mvcuddur. Biz z blgmz onlarn
n planda olan chtlrin uyun aparmq. Msln, rituallarn mnvi
trfi olsa da, orada ayr-ayr hrktlrin edilmsi, szlrin deyilmsi
byk hmiyyt dayr. V ya duann zahiri trfi olsa da o, slind
mnvi bir yaantdr.
vvl maddi metodlarn rhindn balayaq. Mlum olduu kimi,
hr bir dind, istr smavi, istrs digr, mumi qbul edilmi ibadt
formalar vardr ki, onlarn yerin yetirilmsi zruri xarakter dayr.
badt imann nzri tsdiqind ifadsini tapan ey, din trfindn
ilham olunan mllrl yerin yetirilmsidir [66, 51]. badt sahibinin
inanc onun iind olduu sosial toplumla sx laqlidir, yni onun
mnvi tsiri olsa da, z knar qvvlrin (mkan, rait) tsirin ciddi
mruz qala, bu sbbdn mxtlif nvlr ayrla bilir. Bu da bir
hqiqtdir ki, tapnma (ibadt) sadc bir tsadf deyil; ancaq mnvi
v xsi olmaqla brabr, eyni zamanda maddi olan tzahrn
tsirlrinin daycs v laqisi edrk insan hyatnn tamamna nfuz
etmk istyn dinin gerk v tml anlamdr [66, 52]. badtin bir ox
ynlri var, lakin bizi, alimin d qeyd etdiyi kimi, onun insann hyatna,
tfkkrn tsir gstrn trflri maraqlandrr.
nsan ibadt vasitsil byk sabit bir sistemin zvn evrilir v
bu, onda qid yoldalar, n balcas is scd etdiyi Mtlq Varlq
qarsnda msuliyyt hissi yaradr v ilk nvbd onun db-xlaqnda
zn bruz verir. Bundan lav, ibadt bir nv bdnin ruhun
tabeiliyin, itatin dmsi: onun istdiklrini, tlb etdiklrini icra
etmsidir. Lakin Porfirinin d bildirdiyin gr: sakral rituallar ruhun
ruhi v ya pnevmatik hisssini tmizly bilr, onun ali hisssini
intellektual hisssini deyil; onlar ruhu ulduzlar dnyasna qdr ucalda
bilr, lakin onu Ali Varln qoynuna qaytara bilmz [123, 74]. Demli,
ibadt yalnz imann zahiri grntsdr v inanclar zrind qurulmu,
xsusi rituallar tlb edn dini-mistik sekta v tlimlrin tcrbsindn
x edrk demk olar ki, hm d tsir vasitsidir: cmiyytin xs,
xsin (avtoritetin) d cmiyyt. Msln, bir tlim olan Kabbala il
yana praktiki Kabbala mfhumu da mvcuddur: bu, bir sehr nvdr
ki, mqsdi Allahn adlarnn gizli mnalarn sezmkl, xsusi dualarla,
sz v hrfi formul v amuletlrin kmyil yksk almlr tsir
gstrmkdir [97, 14]. V ya, mlum olduu kimi, bir sra tdqiqatlar
tsvvf nzri (irfan) v praktiki (tsvvf) kimi iki qola ayrrlar. Bu

bir trfdn ibadtin irrasional idrakda, mistik tcrbd rolunu
tsdiqls d, digr trfdn, tcrbnin nzriyydn ayrlmas v artq
z nzriyysini qurmas demkdir. Bunun sl mahiyyt nec thrif
edici tsir gstrmsinin nmunsini, znnimizc, tsvvf tarixind
aydn semk mmkndr [Geni bax: 3].
rrasional idrakn digr zahiri metodu kimi musiqini gstrmk
olar. Qdim Yunan filosofu Pifaqorun (e.. VI sr) yaratd dini-mistik
triqt elm v sntl yaxndan maraqlanm, eyni zamanda, riyaziyyat
v musiqi il ox mul olmudur [37, 29]. Pifaqorular rqmlrl
musiqi arasnda bir uyunluq tapmaqla kainatla harmoniyaya girmyin,
hqiqti anlaman mmknly fikrini irli srr v myyn mistik
tcrb kemkl buna nail olmaa alrdlar. Mnblrin verdiyi
mlumata gr, Pifaqor z buna nail olmudur.
rq filosofu Konfutsi d musiqinin ncibldirn (ucaldan)
tsirini yksk qiymtlndirirdi v onu mnvi rahatla, sevinc hissi v
harmoniyaya atma sulu, insann mnvi v psixoloji kamillmsin
yardm edn ox effektiv psixohazrlq vasitsi kimi grrd [68, 39].
Sufi mtfkkiri Zun-Nun Misri is: Haqqn hr yax insana (hm
qadn, hm kii) bx etdiyi gzl ss Haqqa aparan iart v
mracitdir, [149, 339] dey bildirirdi.
Mlum olduu kimi, amanlarn, mxtlif qbillrin mistik
rituallar spesifik musiqi il maiyt olunur. Mxtlif dini-mistik
tlimlrd, yaxud dini ayinlrin icrasnda da musiqi, xo avazl ss
xsusi hmiyyt malikdir. Msln, Mqdds Kitablarn bildirdiyin
gr, Davud peymbrin gzl, heyvan v qular bel heyran edn ssi
olmudur. Bundan baqa, kilslrd xsusi dini nmlrin oxunmas v
ya Qurani Krimin xo avazla qirati hikmtli klamlarn tsir qvvsini
daha da artrm olur.
Onu da qeyd edk ki, musiqi urstn aktivldirn bir vasit
olmaqla yana, hm d irrasional idrak zaman ld ediln biliklrin
ifad formas da ola bilir. Burada musiqi il yana digr snt nvlrinin
d (poeziya, rssamlq, heykltralq v s.) adlarn kmk olar. Lakin
xatrladaq ki, irrasional idrak Allah v insan arasnda inkiaf edn bir
prosesdir. Bu baxmdan, xsusil vurulanmaldr ki, musiqi, yaxud
sntin digr nv insann hr hans maddi zvqn oxamaq n deyil,
Ali Varlq adna ifa edilirs irrrasional idrakn metodu olub Ali Varlqla
insan arasnda laqlndirici rolunu hyata keir bilir.
Tsvvf xas musiqi dinlm olan sma haqqnda Zun-Nun

Misri deyir: Kim sma zaman Haqla dinlyrs Haqqa atar, nfsi il
dinlyrs zindiq olar [149, 342]. Tsadfi deyil ki, sufi mtfkkiri
Haris Mhasibi mlin dyrini niyytd grr [39, 30]. Digr bir sufi
mtfkkir bn Salim is bel deyir: Niyyt Allaha, Allah n v
Allahdandr. Niyytdn sonra qula gln blalar dmndn, yni nfs v
eytandandr. Ancaq bu, az da olsa, ox da, Allah il, Allah n,
Allahdan olan az niyyt brabr ola bilmz [149, 205]. Bellikl,
grndy kimi, maddi metodlar insann sosial hyat il mnvi
yaants arasnda bir krp rolunu oynayr v hans trfin (sosial v ya
mnvi) ar glmsindn asl olaraq insan tfkkr d o trf
meyllnir.
rrasional idrakn ilk mnvi metodu kimi mistik v ya ruhi
tcrbnin adn kmk lazmdr. Qeyd etdiyimiz kimi, mistik tcrb
istinad etdiyi dnyagrn gr, dini-mistik v ya mistik-flsfi
formada ola bilr. Formasndan asl olmayaraq mistik tcrb ilk
nvbd insann mnn saflamas, paklamas metodudur. Saflama is
insann hr bir maddi hvs v istklrdn uzaqlamasdr. Onu
maddiyyata balayan ey nfs hesab edildiyindn, saflama insann z
nfsini trbiy edib onu ram etmsidir, yni insann tamamil znn
mnvi trfin ynlmsi, nisbidn (maddidn) bdiy (ruhaniliy)
kemsidir. Plotin yazr: Tmizlnm (saflama) n ali eylri drk
etmy imkan yaradr v bu zaman ruhun irisind gizlnmi biliklr
z xr ki, mahiyytc onlar sl hqiqtdirlr [113, 291]. Demli,
mistik tsrbnin sas mqsdi insann mnini knar hiss v
tsirlrdn arndrb, zn ynltmkdir. M.qbal yazr: (mnvi
K.B.) tcrb mnliyin i banda olmas haldr. Bir eyi drk ednd
d, bununla laqdar dnclrimizi aqlayanda v ya iradmizi
gstrnd d, mnliyimizl ba-baa qalrq [41, 142]. Vacib faktdr ki,
mistik tcrb insann z mahiyytin, mnin nfuz etmk, mnini
zahiri tsirlrdn qurtarb Ali Varln itatin vermk chdidir. Bu
baxmdan, o, mnvi bir yaant, irrasional dnmdir v onun zahirn
zn bruz vermsi vacib deyil, bu, ancaq hmin xsin z istyin
baldr. Mlum olduu kimi, irrasional tfkkrl insanlar arasnda
cmiyytdn tcrid olunaraq asket hyat yaayanlarla yana, ksin
cmiyytd nfuz, mnsb, htta var-dvlt sahiblri d olmudur. Onu
da qeyd edk ki, irrasional idrakn btn digr metodlar mhz (dini v
ya flsfi) mistik tcrb rivsind, ona istinadn hyata keirilir,
yni hr hans bir rasional vasit d (musiqi dinlmk v ya kitab

oxumaq) bu tcrb inda frqli rng ala bilir.
rrasional idrakn digr mnvi metodu duadr. Mhmmd
peymbrin (s.) bildirdiyi kimi ibadtin iliyi v mahiyyti [29, 149],
yni onun batini trfi v nzri hisssi kimi dua ibadtdn daha
hatli v mrkkb xarakterlidir. gr ibadt mumi qbul edilmi dini
ayinlrin artq sabitlmi qaydalardrsa, dua insann mnvi almin
aid, yerindn, zamanndan v raitindn asl olmayaraq icra ediln,
mzmunca tez-tez dyi biln v yalnz Ali Varla nvanlanan
mracitdir. Dua ya myyn drcd ibadtd ifad olunur, ya da
mumiyytl tzahr etmir, gizli qalr.
badtl sx bal olduundan onun malik olduu xsusiyytlri
duaya da aid etmk olar. Eyni zamanda, znn d bir sra spesifik
chtlri vardr ki, onlarn insann mnvi tcrbsind hmiyytini
bel xarakteriz etmk olar. vvla, dua insana tk olmamas hissini
bx edir v onu zndn daha gcl v mkmml bir varlqla
laqlndirir. kincisi, dua insana maddiyyatdan knar bir almin
varln dn-dn alayr v onun znn d hmin alm daxil ola
bilcyi hissi verir. Bundan baqa, dua zaman insan gndlik hyatnn
daha saf, daha ali bir haln, hissini yaayr v xaosdan ayrlb sakit, rahat
bir mhit dr. Nhayt, dua insann mnini konkretldirir, o,
qaylarn, problemlrin iind zn grr v dinlyir.
Dualarn mqsdi sasn Ali Varlqdan kmk istmk olsa da,
insann ur v imanndan, xlaq v sosial durumundan irli gln
tlbl mxtlif mzmunlu ola v bildirdiyimiz kimi, tez-tez dyi bilr.
Bu baxmdan, dualar iki nv blmk olar: sosial v metafizik
xarakterli. Adndan da grnr ki, birinci nv dualar insann btn
gerk hyatn, mit tlblrini v s. bu kimi istklri ehtiva edir v
dualar arasnda onlar stnlk v oxluq tkil edir.
kinci nv dualara irrasional dnmnin mhsulu kimi sasn
yaradc insanlarda, mtfkkir v alimlrd rast glmk mmkndr.
Bu, Allahdan dzgn dnm, sl hqiqti drk etm, balad idrak
prosesini baa vura bilmk istklri v ya Onun verdiklrin gr
minntdarlq hisslri olur. Mqdds Avqustinin dualarnn birind
deyilir: Sn biz dualarmzla ox ey gndrirsn; istmmidn qabaq
xeyirli eyi d Sndn alrq, sonralar anladmz eyi d [70, 193].
N.Gncvi is bel yazr:
Nitq gln insana knl zvq verirsn,

Hr cana idrak adl yanar ml vern sn! [6, 92]
Qeyd etdiyimiz kimi, insann urstnn aktivlmsi Ali

Varln qdrti v imkanndadr. Bu sbbdn, fvqltbii
hqiqtlri, hr eyin sl mahiyytini, nhayt, Mtlqin zn drk
etmk istyn insan Ona mracit edir v bu, dua klind ifad
olunur. Bonaventura bunu bel tsvir edir: gr buna (Ali mqama
K.B.) nec atdm sorusan, onda tlim deyil, nemt ist, al
deyil, vq, kitablarn tdqiqini deyil, duann hsrtini, mllim deyil,
nianl (sa Msih K.B.), iqllq deyil, qaranlq (fna K.B.), iq
deyil, tam kl dndrn od ist Bu od Allahdr [77]. Mnsur
Hllac is Allaha bel bir dua il mracit edir: Allahm, Sn naqis
ddin tam hat etmdiyi vahidsn (birsn), n drin dncnin
anlaya bilmdiyi tksn. Sn gyd v yerd olan Tanrsan (Quran
43/84). Ariflrin qlbini iqlandran, asi ruhlar zlmt qrq edn
znn nuru il Sndn rica edirm, Sni baqalarndan frqlndirn,
Sndn savay olanlardan tklndirn qdsiyytinl Sndn rica
edirm ki, mni heyrt meydanlarnda tkbana buraxma, tfkkr
selindn mn nicat ver, mni almdn uzaq tut, mnacatnla mni
rahatladr, ey rhimlilrin n rhimlisi [143, 24].
Dua insan mkan v zamandan, onu maddi dnyaya balayan hr
bir eydn xilas edn vasitdir. Maraqldr ki, ox vaxt sadalanan
manelrin banda insann z mni dayanr. Mqdds Avqustinin
Etiraf srindn bel mlum olur ki, onu yaln yoldan xilas edn v
dzgn iman bx edn anasnn smimi dualar olmudur. Bonaventura
is bel yazr: Biz yalnz bizi yksldn ali qvv saysind z
zrimizd qalxa bilirik. N qdr hzurumuzda daxili pilllr olsa da
ilahi yardm olmadan bu, he ny yaramr. O is onu tslimiyyt dolu
rkl istyn verilir Dua hqiqtn bizim ykslmyimizin anas v
mnbyidir [77]. slam mtfkkirlrinin eyni mzmunlu dualarna
baxaq.
Mnsur Hllac yazr:
Sninl mnim aramda mniml arpan mn var,

z mrhmtinl gtr mni bu aradan [134].
Nizami Gncvi bel dua edir:
Tanrm, gtr prdni, grn z birliyinl,

sirgm, qaldr, at, prd mn olsam bel [6, 91].
V ya Yunus mr deyir:
Al gtr mndn mnliyi,

Doldur qlbim Snliyi,
z dnyanda ldr mni,

Hzurunda lmz olum [5, 35].
Deyilnlrdn bel ntic xr ki, dua irrasional idrakn ilk

mrhlsin balamaq, maddiyyatdan ruhaniliy kemk, nhayt,
Mtlq Hqiqtdn z zrrsini drk edib Ali Varlqla vhdt atmaq
istyidir.
Bellikl, irrasional idrakn metodlar sasn insann maddi
hdudlardan qurtulmasna, gnah v naqislikdn tmizlnmsin,
urstn aktivldirmkl ruhani alm kemsin xidmt edir. Bu cr
vasitlrin sayn ox uzatmaq mmkn olsa da, znnimizc, onlar ya
ibadtin, ya da mistik tcrbnin mxtlif tzahr formalardr. Bu
sbbdn, biz onlarn ayr-ayrlqda deyil, mumilikd thlili il
kifaytlnirik.
rrasional idrakn son mrhlsi
Mtlq hqiqt
Konkreti v mfssli tanmayan, vvli v

sonu, dyiikliklri v sbblri, hqiqtlri v
yollar tanmayan xs zli olann [Allahn]
mriftindn pay dmz.
Hseyn b. Mnsur Hllac
drak prosesind ld ediln hr bilik, atlan hr mrhl insann

Mtlq Hqiqt doru bir addmdr. nsann istifad etdiyi vasitlr,
onu mrtb-mrtb irli aparan biliklr myn drcd Mtlq
Hqiqti tyin edir. Baqa szl desk, bzn Mtlq Hqiqtin xarakteri
ona aparan nisbi hqiqtlrl rtlnir, yni ld ediln son nticnin
Mtlq olub olmamas ona aparan vasitlrl v bu inkiaf boyu veriln
biliklrl sx laqlidir. Eyni szlri msly irrasional aspektdn
yanamada da demk mmkndr. Bu msly irrasional bilik v idrak
prosesinin thlilind myyn aqlq gtirmidik. Yuxardak
rhlrimiz istinadn vvlc hqiqtin (Mtlq Hqiqtin d o
cmldn) rasional v irrasional trflrini ayrd edk.
Ensiklopedik ltd yazlb: Hqiqt drk edn subyektd
obyektin adekvat inikasdr, insandan v onun urundan asl olmayaraq
olduu kimi qavranlmasdr [126, 226]. Demli, ld ediln yaxud
veriln hr bir bilik hqiqtdir, sonra baqa bir bilikl inkar edils bel,
hmin an n o, hqiqtdir. Bu baxmdan, irrasional anlamda da
hqiqti obyektiv, gerkliyin urstnd inikas kimi xarakteriz
etmk, nisbi v Mtlq nvlr blmk olar. Lakin burada vacib bir
xsusiyyt nzr alnmaldr ki, bu, maddiyyat fvqnd mvcud olan
gerkliyin insan ruhunda inikasdr. Bel olan halda, hqiqtin meyar
problemin d aqlq gtirmk lazm glir.
Mlum olduu kimi, Qdim yunan sofistlri hissi biliklrin
hqiqti olduu kimi ks etdirmsini inkar etdiklri halda, Orta srlrin
subyektiv realistlri (Berkli, Yum) onun meyarn mhz hisslrd
axtarrdlar. Marksist filosoflar is birmnal olaraq hqiqtin meyar
kimi traf almi dyin sosial, texniki v istehsalat faliyyti [125,

291] olan tcrbni qbul edirdilr, yni hqiqtin xarakterin uyun
olaraq onun meyar da dyimidir. Bu o demkdir ki, irrasional
hqiqtin d zn mvafiq meyar olmaldr.
rrasional idrak insann ruhundan balayb, orada da bitir; ld
ediln hr bilik ruhun inkiafna, ykslmsin xidmt edir; urstnn
aktivlmsi ruhun bir subyekt olaraq gerkliyi qavrama bacarn
ortaya xarr; myyn zaman-mkan ksiyind var olan v xa
bilmyn maddi bdndn frqli olaraq ruh ilahi alm qdr yksl
bilib maddiyyatdan tam qurtula bilir; sonuna, yni balancna dnn
ruh maddiyyat tabe v idar etm qvvsin sahiblnir. Demli,
irrasional hqiqtin meyar insann ruhudur v ya daha sad dill ifad
etsk, insann knl, ryidir. Qurani Krimd buyurulur: ki yay
qdr v ya daha yaxn yaxnlad. Quluna vhy etdiyini etdi. Knl
grdynd yalan demir. Onun grdyn qar onunla mbarizmi
edcksiniz? (Quran 53/9-12).
Qeyd etmidik ki, rasionallq v irrasionallq hqiqtin mxtlif
trflridir, medaln iki z kimi. Demli, ayrlqda istr rasional, istrs
d irrasional yanama vahid hqiqtin yalnz bir zn am olur.
Bununla yana, mvcud v kkedilmz bir hqiqti d xatrladaq:
briyytin tarixi boyu insan maddi trfdn hmiyytli dyiikliy
mruz qalsa da (cmiyyt, mit, elm, texnika) ruhn hminki olaraq
qalr. Bunu demy biz sas vern bu gnk insann da eramzdan ne
srlr vvlki insann can atd hqiqtin drkin yollar axtarmas
(frqli vasitlrl olsa da), eyni obyektlrdn zvq almas, eyni
problemlri dnmsi, htta eyni nticlr glmsidir. Bel ntic xr
ki, mumiyytl hqiqtin meyar ruhdur. Bunu hqiqtin drkind
irrasional trfin stnly kimi deyil, onun daha sabit, mahiyyt daha
yaxn, htta onu olduu kimi ks etdirmsi il izah etmk mmkndr.
Bildirdiyimiz kimi, irrasional anlamda da hqiqtin nisbi v
Mtlq nvlri mlumdur. Lakin gr irrasional anlamda nisbi hqiqtlr
gerkliyin dyimsindn asldrsa v buna mvafiq olaraq nticlr d
bir-birin zidd ola bilirs (msln, mxtlif astronomik kflr, fizika
qanunlar v s.), irrasional anlamda bunu iddia etmk olmaz. Bel ki,
irrasional idrakn vahid tnzimlyicisi v idar edni var. Yni hqiqt
birdir v nisbi hqiqtlr onun ayr-ayr qatlardr. Vahid hqiqt hr eyi
hat v ehtiva edir, hr ey Onda, O, hr eyddir. nsan da znd Onu
tapmaa, drk etmy alr. Xatrladaq ki, irrasional idrak mhz onlarn
z xarlmas, kfi il balayr. Yuxarda da bildirdiyimiz kimi, bzi
filosoflar bunu insann ruhunda brqrar edilmi hqiqtlri xatrlamas,

bzilri ilahi faliyytl imkan atd qdr Allaha bnzmy
almas [74], digrlri d fitrn insann ruhuna ta edilmi
hqiqtlrin pas tutmu dmir kimi cilalanmas adlandrmlar. M.qbaln
bildirdiyi kimi, Gerk vcudda dorudan doruya xbrdar olan ey
hqiqtdir. Hqiqt drclri, mnlik urunun drcsin gr dyiir
[41, 103]. Yni insan ruhundak gizli olan hmin hqiqtin ucunu
tapmaqla daha geni hdudlara xr v xdqca hqiqtin daha st
qatlarn drk edir. Bu proses Mtlq qdr davam edir.
Qeyd etdiyimiz kimi, irrasional idrak Mtlq Varlqla sx olan bir
prosesdir. str idrakn balanmasnda, istr inkiafnda sas rol oynayan
ezoterik biliyin verilmsind, istrs d prosesin hddinin tyinind
Allah mtlq qvv v istiqamtvericidir. Bu baxmdan, Mtlq Hqiqt
el Allahdr demkl mslni bitmi hesab etmk olar. Lakin burada iki
msl arasnda ziddiyyt yaranr. Bel ki, irrasional idrak prosesinin
ikinci mrhlsinin kulminasiya mqamn rh edrkn qeyd etmidik
ki, Qrb v rq mtfkkirlri Allahn zn, zatn hr bir dnc
fvqnd, drkedilmz hesab etmilr. Digr trfdn, bildirmidik ki,
irrasional idrak aadan yuxar, maddidn ilahiy, insandan Allaha
doru istiqamtli bir proses, insana xas bir xsusiyytdir. Demli,
hqiqt mfhumunun z d insan tfkkrnn mhsuludur. Bel olan
halda, znnimizc, mslnin spesifik chtlrini aydnladrmaq
mqsdi il problemin hllin insan mvqeyindn yanamaq doru
olard. Onu da lav edk ki, rhimizin daha aydn v hrtrfli olmas
n Qrb v rq mtfkkirlrinin grlrini ayr-ayrlqda, daha
sonra is mqayisli kild tqdim etmyi qrara aldq.
Mlum olduu kimi, xristianlqda vahid Allah Mqdds lk
vasitsil tzahr edir v tannr: Ata, Oul v Mqdds Ruh. Dnyada
btn yaradlmlar ehtiva edn bu lk prinsipin saslanaraq xristian
filosoflar Allah hr eyd grb drk etmyin mmknlyn bildirir-
lr. Msln, M.Ekxart yazr: Tanr hr eyd v hr yerddir v da-
im eyni trzd zn vermy hazrdr, nki bu, Ondan asldr v yal-
nz Onu hr yerd eyni drcd tapan ks hqiqtn Tanrn tapar [129,
63]. Eyni zamanda, bu da xristian filosoflar trfindn qbul ediln bir
hqiqtdir ki, hr bir mxluq hr hans bir mqsdl yaradlb Allahn
btn ilrind ox xeyirxah bir mqsdi var z. O, ruhu btn qv-
vsi il bu mqsd atdrmaq istyir: zn [129, 84]. rrasional idra-
kn kulminasiya anndan danarkn aydn oldu ki, Allah drkedilmzdir.
Maraqldr ki, hr eyd Allah drk etmy aran Ekxart etiraf edir ki,
nsan mumiyytl Allahn n olduunu drk ed bilmz. Yalnz onu

yax bilir ki, n Allah deyil [129, 96]. N.Kuzanl is bildirir ki, H-
qiqt haqqnda insann hr sz yalnz gmandr, bel ki, hqiqtin dqiq
drki mmkn deyil [101, 75]. Grndy kimi, ilk baxda bir-birin
zidd bir ne fikir sslndi. Msly aydnlq gtirmk n xatrladaq
ki, Mqdds bucan zirvlrindn biri insandr. M.spovednik yazr:
drakn z yalnz ona gr mmkndr ki, Allah Klam bzi
drkolunan surtlrd nazil olur, insan is Onun insanlama bard
xbri Klam surtind yaradlb. nsan Tanr surtind yaradlb, ona
gr d Hqiqt insana bnzrdir [114]. Bel mlum olur ki, xristian
filosflarnn fikrin gr, insann drkin ald, insana zn tandb
drk etdirn slind lahi Klam v Allahn tzahrlrindn biri sa
Msihdir. Sonralar Hegel d nsann Allah haqqnda biliyi zn
Allahda insan kimi tanyana qdr inkiaf edir [84, 389], dey bildirir.
Deyilnlrd digr bir mhm msl d budur: insann sevib,
mnvi v fiziki zablardan keib bnzmy ald sa Msih
Tanrnn olu, bir ox hallarda Rbb dey mracit ediln, Mqdds
lyn zirvlrindn biri olan varlqdr. Bu sbbdn, hmin mqama
ucalmaq n insan, Ekxartn fikrin gr, bri siftini itirmlidir
[129, 51]. Bu fikir N.Kuzanlda da rast glinir: Biz hr eyin onda v
hr eyd tk olanla vhdt atmaq n ucalaraq ilahilirik [100,
45]. Yni insan yalnz saya bnzmkl dayanmr, z d ilahilir, o
bucan bir zirvsin evrilir. N.Kuzanl bunu bel tsvir edir: ql
hqiqt oxbucaql dairy yaxn olduu qdr yaxndr, bel ki,
dairnin iindki oxbucaqlnn bucaqlar n qdr ox olsa, bir o qdr
dairy yaxnlar, ancaq he vaxt dair il brabrlmir, htta sonsuza
qdr blns d, amma sonunda dairy evrilmzs [100, 53].
Bel mlum olur ki, insann drk etmk istdiyi hqiqt el zn-
ddir v ya zdr. Lakin burada hmiyytli bir an da nzr alnmal-
dr ki, vvla, insann zn gedn yol ilahi bucaqdan keir v o, z
hqiqtini Mqdds lyn zirvsin atmaqla, yni Allahla vhdtd
olmaqla drk ed bilr. kincisi, z hqiqtini drk etmk n insan
brilikdn uzaqlamaldr.
Xristian flsfsindn frqli olaraq slam flsfsind irrasional
anlamda Mtlq Hqiqt haqqnda dnclri iki istiqamt ayrmaq
olar: monoteist v panteist. slam tfkkr tarixind z yeri v hmiy-
yti olduundan hr birinin Mtlq Hqiqt haqqnda ideyalar il qsaca
tan olaq.
slam flsfsind monoteist istiqamtli irrasional idrak tsvvf
flsfsin xasdr. Yuxarda da qeyd etdiyimiz kimi, tsvvf flsfsin

gr d, Allah transendent varlqdr v idrak fvqnddir. Msln,
Allahlq iddiasnda olduu gman ediln Mnsur Hllac yazr: Onu
(Allah) hqiqt olaraq tandm deyn z varln tandnn varlndan
daha byk etmi olur. nki kim bir eyi hqiqtn tanyarsa tandn-
dan daha gcl olur [142, 74]. Cneyd Badadi is hqiqt axtaranlar
bel tsvir edir: Onlar Haqqn hzurunda hqiqt elmi il grndlr.
Bu [grnty] sbb Haqqn hqiqtidir ki, Ondandr, axtarandan (in-
sandan K.B.) deyil. Bu, Onun hzurundak chdin kamaldr [145,
45]. Hr eyin yaradan Allahdr v ya hr ey Allahn siftlrinin tza-
hrdr; bu nisbi hqiqtlri drk etmkl insan Mtlq yaxnlar. G-
rndy kimi, burada da fikir ziddiyyti yaranr: nisbilr Mtlq aparsa
da Mtlq drkedilmz olaraq qalr. Lakin msly frqli yanama da
mvcuddur. Msln, C.Badadi yazr: Onlarn bildiklri zlrindn
deyil, Onun (Allahn) bildirdiyini bildilr. Onlar qvvtin yoxluuna (f-
naya) daxil oldular, yolun hqiqtlrini ld etdilr v var olmaqlarnn
hqiqtlrin yksldilr [145, 46]. V ya Mnsur Hllacn: Arif z
irfan ildir, nki o, z irfandr, irfan da odur [142, 77-78] kimi
mhur klamn xatrladaq. Bel mlum olur ki, tsvvfd d insann
drkin ald obyekt zdr. Bununla yana, onu xristian
flsfsindn frqlndirn mhm bir cht vardr: idrak xtti Allahn
tyin etdiyi hdd qdr davam edir v ondan yuxar, yni Allah
zirvsin qalxa bilmir. C.Badadi yazr: Onlar drk etdiklrini Ondan
Onunla drk etdilr. Onlardan hr biri z idraknda dayandrld [145,
46]. Burada hmiyytli bir fakt da vurulanmaldr ki, bu hddin
mvcudluu xristian flsfsin nisbtd tsvvfd insan idraknn daha
mhdud olmas anlamnda qbul edilmmlidir. nsann ata bilcyi n
ali nqt Allah trfindn tyin edilir. Allahn hqiqtlri sonsuz olduu
kimi, insann yksl bilcyi nqtnin d hdudu yoxdur.
slam flsfsind ikinci (panteist) mvqey sasn slam dinin
gr bidt hesab ediln triqtlr v xslr sahib olmular ki, bura h-
rufiliyi, ismaililiyi, nqtviliyi v bir sra sufi triqtlri aid etmk olar.
Hrufiliyin banisi Fzlullah Nimi erlrindn birind insana
mracitn deyir:
Cahann mrkzi olan nqt snsn.
Yarann tmli olan qtr snsn.
Zata iar edn ad snsn.
Ad byan edn hrf snsn [104, 113].
nsann ruhu sanki he bir yer trpnmir, btn yaradlmlar da,

Yaradan da, nisbini d, Mtlqi d z iind tapb drk edir. Burada da
insann idrak xtti Tanrdan keir, lakin bu Tanr knar bir yerd deyil,
insann znddir, Mtlqi drk etmi insann z Tanrdr. Nimi yazr:
O (insan) dnyan ks etdirn gzgdr,
Haqq onda byyb inkiaf edir [104, 118].
Hrufi air li l-la is Nimiy, yni Mtlqlik zirvsin atan
Kamil nsana Tanrya bel mracit edir:
O isim ki f, zad v lmdndir (Fzl),
Zatdr, siftlri klamdr.
O zatdr ki, ol deyn kimi,
Sma v yer yarand [104, 199].
Grndy kimi, hrufililrin dnyagrlrin gr, Allah bir
yaradan, Mtlq Hqiqt olsa da, O, insanda tcssm edir, yni insan
ninki makrokosmu znd ks etdirn mikrokosm, htta Yaradann z
olaraq qbul edilir. Baqa szl desk, Mtlq Hqiqt ilahilmi,
cismind Allahn tcssm etdiyi insandr.
Bellikl, irrasional anlamda hqiqt haqqnda deyilnlrdn
aadak nticlri xartmaq mmkndr:
1. rrasional idrakda Mtlq Hqiqt Allahdr v transendent
varlq kimi drkedilmzdir. Lakin nzr alsaq ki, istr xristian, istrs
d islam filosoflarnn grlrin gr Allah btn tsvir v
mfhumlarn fvqnddir, onda bildirmk olar ki, O, mtlq hqiqt
anlamndan da ucada dayanr. Bu o demkdir ki, Allah haqqnda Mtlq
Hqiqt demk dz deyil v insan idraknn baqa mtlq nqtsi var.
2. rrasional idrakn son mqsdi, yni mtlq hqiqt insan
zdr. Demli, irrasional idrak zndrkdir.
3. nsandan balayan idrak xttinin yen insana dnmsi n
ilahi vhdt atmaldr. lahi vhdt insann z ilahi keyfiyytlrinin
mnbyin dnmsidir.
4. rrasional idrak ilk nqtdn xan xttin yen ilk qaytmas
il tamamlanr. Demli, mtlq hqiqt hmin evrnin btvlmsi v
ilk nqtnin zirv nqtsi il vhdt halna glmsidir.
5. Panteist grlrd Allah bu evr zrinddir, yni insanla
vhdtddir. Bu, insann ilahilmsi olduu kimi, Allahn da
brilmsin sbb olur.

6. Monoteist grlrd Allah z deyil, siftlri il bu vhdtd-
dir. Hr ey Onda, Onunla v Ondan ba verir. Bu, insana bri siftl-
rini saxlamaqla ilahi keyfiyytlrini d inkiaf etdirmy imkan yaradr.
Mtlq azadlq
Azadlq bizim Mnimizin mhv edilmsi

deyil, onun hdudlarnn sonsuza qdr geniln-
dirilmsidir, daha dqiq, frdiyyti yaradan bu h-
dudlarn mhv edilmsidir. Mn hr eyd varam,
hr ey mnddir bu, Azadln formuludur.
Qdim Hind hikmti
Azadlq filosof v tdqiqatlar trfindn geni aradrlan v

haqqnda dyrli fikirlr sylnn, daha ox sosial flsfnin mvzusu
hesab ediln bir problemdir. Biz d z nvbmizd mvzumuzun mumi
ideya istiqamtin uyun olaraq irrasional idrakn son mqam v
mqsdi kimi azadla rh vermyi v onun frqli trflrin iq
salma qrara aldq.
Azadlq insann uri v qeyri-uri can atd son mqsddir v
hr idrak prosesi azadln drkin v ld edilmsin istiqamtlidir.
Eyni szlri idrak prosesinin bir mrhlsi kimi irrasional idrak haqqnda
da dey bilrik. Bununla bel, bir ox msly yanamasnda rasional
idrakdan frqlndiyi kimi, burada da irrasional idrak bzi znmxsus
chtlr malikdir.
Hr hans bir rh kemzdn vvl onu da xatrladaq ki, irrasio-
nal idrak frdi xarakterlidir, onun n inkiaf, n son nticsi insann so-
sial hyat, cmiyytd yeri v rolu il bilavasit laqli deyil. Znnimiz-
c, mhz bu xsusiyytin nticsidir ki, sosial anlamda insann azadlq
namin qarsna qoyduu mqsd, istifad etdiyi vasitlr irrasional
anlamda azadln n byk manesin evril bilir. Bundan baqa, gr
nzr alsaq ki, irrasional idrak yalnz yksk urlu v mnviyyatl
xslr xasdr, onda iddia etmk olar ki, irrasional anlamda azadla
yalnz insanlar arasnda imanna v uruna gr yax mnada
seilmilr ata v ya onu drk ed bilr.
Btn canllarda (bzi hallarda bitkilr d bu sraya daxildir)
mahid ediln bzi instinktiv hrktlr srbstliy meyl, mstqil
kild davranma istyi, qanunlar rivsin smamaq, qaranlqdan

qurtulub ia can atmaq v bunun n lm bel raz olmaq v s. kimi
arzu v istklr daha yksk sviyyd, hrtrfli dnlm qaydada,
htta mumbri ideya klind (demokratiya kimi) insanlarda da
mahid edilir. Yeri glmikn bildirk ki, tarixn insanlarn
heyvanlarn tcrbsindn istifad etm hallar da az olmamdr.
Bu azadlq formalarnn maddiyyat rivsind ba verdiyini
nzr alaraq onlarn rasional idrakn nticsi olduunu demk olar.
Bununla bel, bu hisslrin aa sviyyd olsa bel, heyvanlara da xas
olduunu n plana ksk, onda hqiqi azadln mhz irrasional idrakla
ld edilmsi qnatin glirik. Mlumat n onu da bildirk ki, hl
qdimdn mtfkkirlr insann sl azadlnn metafizik xarakterli
olduunu v Mtlql vhdt atmaqla ld edildiyini bildirmilr.
Qdim Hind flsfsinin nmayndsi ankaraya gr, yoqa
hikmtinin qaysi olan vineka-inana yaxud frq bilgisi, Allahla ittihad
(birlm) deyildir, ksin, ruhun tcridi, zaman v mkan fvqnd
bdi olmaq trzinin hyata kemsidir. Bu tcrid hqiqtn, btn
hinduizmd olduu kimi, Sankya-Yoqann son hdfi olan frdi varln
yox edilmsin (fnaya) yetiir [35, 245].
Qdim in flsfsind daosizmd is insan Dao il (Tsi (hava,
efir) il dnyann sasn tkil edn tbii qanun) harmoniyaya girrk,
onunla birlrk kamilliy yeti bilr. Byk birlm (datun)
vziyyti eyni zamanda tam zninkar haldr. Bel ki, kosmik btnl,
yalarn toplusunun hams il birlik ld etmk n insan, daoslarn
fikrinc, xsi chdlrindn qurtulmal v z varlnn drinliklrind
xssiz Daonun qeyri-ixtiyari hrktini grb ona tabe olmal, onun
obyektiv v universal qanunlarna riayt etmlidir [68, 49]. Digr bir
in filosofu Konfutsi d bel hesab edirdi ki, gr bir gn zn idar
etmyi yrnsn v li qanununu brpa etsn Gyalt sni insanla
malik insan adlandracaq [68, 45].
Zrdtilikd d Ahura trfindn insann varlnda akar olan
n ali nizam dalt v lyaqtdir ki, insan onun vasitsil yaradann n
ali nizam v qanununa balanr. Bu ilahi nizamla vhdt tapan insan
Avestada aavan adlandrlr. Aavan (mmin insan) Ahuraya z
borcunu yerin yetirmkl, eyni zamada, zn v baqalarna olan
borcunu da yerin yetirir [18, 125].
Deyilnlrd hmiyytli hesab etdiyimiz bir ne ana xsusi
diqqt ynldk: insan ali v universal sistemin vacib bir zv,
hisssidir; insan irrasional tfkkr vasitsil bu sistemin mahiyytini
drk ed v bununla da onun harmoniyasna qoula bilr. Bu is sl

azadlqdr; bu mrhld insan brilik rivsinin fvqn qalxr,
kamil v ilahi keyfiyytlr qazanr.
Bildirdiyimiz kimi, azadlq irrasional idrakn son mqsdi
olduuna gr, ona gedn yol da bu proses mvafiq olaraq inkiaf edir:
maddidn ilahiy, zahirdn batin. Bunu nzr alaraq, irrasional idrakn
yuxarda tqdim etdiymiz rhin sasn azadla can atmanin iki
sbbini ayrd etmk mmkndr: insann z ilahi siftlrini brpa etmk
istyi v ruhun z mahiyytindn doan zrurt. Eyni mqsd
aparmaqlarna v ksr mrhllrd eyni olmaqlarna baxmayaraq hr
iki sbb bir sra spesifik chtlr d malikdirlr. Qsa kild onlarn
rhi il tan olaq.
Yaranndan ilahi siftlr malik olan insan sbb-ntic
zncirinin bir halqas kimi sosial toplumun bir zvn evrilmkl v
myyn maddi istk v mqsdlr ynlmkl z mahiyytindn uzaq
dm saylr. Avqustin znn hyatda yaln yaamas bard Allaha
bel danr: Mn z yolumu sevirdim, Snin deyil, mn qaqn qulun
azadln sevirdim [70, 36]. E.Svedenborq (1772) da hesab edir ki,
smavi insan z istyi il deyil, onun istyini tkil edn Rbbin xo
istyi il faliyyt gstrir; bu cr o, mnvi dnyas v xobxtliyi il
mmnun olur, yni yer znn ucalndan yksy qalxmaq, eyni
zamanda, zahiri sakitlik v mmnunluunu saxlamaq akovun (Tanrnn)
irsindn qidalanmaqdr [117, 42].
Eyni fikirlr islam flsfsind d rast glmk mmkndr. M-
sln, sufi eyxi Bir Hafi Sri Sqatiy nsihtind deyir: Allah sni
azad yaratd, el is yaratd kimi ol Allah n ml et, insanlar
(cmiyyti) trk et [149, 450]. Demli, azadlq insann z mahiyytin
geri dnmsidir, bu is Allaha hqiqi qul olmaqdr. Srrac Tusi d
azadl Allaha qulluun sonu [149, 450] kimi xarakteriz edir, nki
bir sufi mtfkkirin bildirdiyi kimi, qul Allahdan baqasna kl olana
qdr Allahn hqiqi qulu ola bilmz [149, 450]. Bel mlum olur ki,
azadlq maddiyyatn hkmndn qurtulub ilahi hkm tabe olmaqdr.
Onu da qeyd edk ki, hkm v tabe olmaq szlri azadlq klmsi
il sslms d, bunu insann dar rivdn xb z tfkkr il
ehtiva ed bilmdiyi bir rivy daxil olmas il mqayis etmk olar.
Qeyd etdiyimiz kimi, irrasional idrak insann z ilahi
keyfiyytlrini drk etmsi, ilk mahiyytin geri dnmsidir. Bu
baxmdan, btn maddi istklr fvqnd, yalnz Allahn mlknd
olmaq arzusunun nticsi olaraq irrasional idrak baxmndan azadl bir

nv insann ilahi keyfiyytlrinin brpas adlandrmaq olar.
Azadla aparan ikinci sbb kimi ruhun daxili tlbatn gstr-
midik. slind, bu, demk olar ki, ilk sbbin baqa cr sslnmsidir.
Msly aydnlq gtirk. Xatrladaq ki, irrasional biliyin mnblrin
rh verrkn onu da bildirmidik ki, dvrndn, elm v texnikann inki-
afndan asl olaraq bzi mtfkkirlr z grlrind Allah mfhumu-
nu tbit, substansiya, Mtlq deya v s. kimi baqa mfhumla vz et-
milr v bununla da idrak prosesini idar edn, tyin edn bir qvvni
inkar etmi v ya ikinci plana keirtmi, Mtlq can atma hissini varl-
n z mahiyytindn, yaxud insann z tfkkrndn doduunu bil-
dirmilr. Msln, Cordano Bruno yazr: Bir materiya digrindn yal-
nz cazibdn azad olan v caziby tabe olan varl il frqlnir. Azad
olmaqla o, btn caziblrdn ucada dayanb onlar znd ehtiva edir,
cazibd olanda is z onlarn hakimiyyti altna dr, bzilrin is
tabe olur [80, 26]. rrasional biliyinin mnbyi tbit olan filosof, mn-
tiqi olaraq, hqiqti olduu kimi, azadl da tbitin mahiyytind
axtarr.
Oxar mvqey sonralar Hegelin d grlrind rast glmk
mmkndr. Azadlq ruhun substansiyasdr [84, 25] deyn filosof
azadln kkn Tanrya maddi v ruhi bnzrlikd deyil insann z
ruhunda axtarmaa balayr v bildirir ki, ruhun azadl zn drin-
dn nfuz etdikc, bu az v hmiyytsiz, tbitl hyat nsiyyt sas-
lanan meyllr d itir. Heyvanlar, bitkilr is, ksin, bu nsiyytin hk-
mnd qalr [84, 54]. Hegel onu da bildirir ki, ruhun azadl yalnz
bir baqasndan knarda ld ediln v o baqasndan asl olmamaq de-
yil. Bu baqasnn daxilind ld ediln azadlq hmin baqadan qamaq-
la yox, onu aradan qaldrmaq vasitsil hyata keirilir [84, 25]. Dem-
li, azadlq hkmnd olduun Mtlq atb Ona qovumaq, mtlq-
lmkdir. Hegelin fikrin gr, iind zrurt olmayan azadlq v
azadlqsz quru zrurt mahiyytc mcrrd v demli, hqiqi olmayan
anlamlardr. Azadlq mahiyytc konkretdir v bdi kild znd
tyin edilib, demli, eyni zamanda, hm d zrurtdir [83, 143]. nsan
sl azadl da ruhu azad olanda ld edir v bu canatma bir zrurtdir.
Deyilnlrdn bel mlum oldu ki, azadla aparan ikinci sbbin
n inkiaf mrhlsi, n d nticsi birincidn frqlnir. Frq yalnz
bundadr ki, birincid prosesi idar edn, nmun vern v hdd qoyan
bir Mtlq qvv mvcuddur. kincid is bu imkan v keyfiyytlrin
hams mtlqin bir hisssi olan tfkkrn znd d olduundan,

tfkkr baqa bir qvvy ehtiyac hiss etmir.
Grndy kimi, azadlq v irrasional idrak bir-biril sx laqli
iki anlamlardr. Baqa szl desk, azadln ld edilmsi idak
prosesinin ikinci mrhlsi il st-st dr v ya azdln drki bu
proses boyu ba verir. Lakin burada haql olaraq bel bir sual meydana
xr: Mtlq Azadlq maddiyyatdan tam aralanmaqdadrsa insan ona bu
hyatda olduu mddtd ata bilrmi? Sualn cavab da birmnal deyil.
Msln, sfi mtfkkiri zizddin Nsfi azadl bel izah edir: Bil
ki, almd mvcud olan hr eyin bir sonu v mqsdi vardr. Bir eyin
sonu bulu (atmaq, yetimk), mqsdi hrriyytdir. Bu sz ancaq
bir misalla anlaya bilrsn. Bil ki, meyv yetind rblr meyv
yetidi (atd) deyirlr. Meyv yetindn sonra aacdan ayrlr v
aacla laqsi ksilnd meyv azad oldu deyirlr [59, 67]. Hegel d
Mtlq Azadl ld etmk n maddiyyatla tam laqnin ksilmsini
szn hrfi mnasnda qbul edir, yni filosof mtlq azadl lmd
grr, nki mhz lm maddiliyi inkar edir, onun mnvi mnl
ziddiyyti hll edilir [84, 242]. Burada kontur sual meydana xr: insan
maddi bdnd ikn Mtlq Azadla ata bilmirs Mtlq Azadla
insani azadlq demk n drcd dorudur v insann onu znn
axtar obyekti etmsi n qdr realdr? Qaydaq idrak prosesin.
vvla, xatrladaq ki, irrasional idrak prosesind d mn hissi
v ya maddi bdn (nfs) mane hesab edilmidir. Eyni hal azadla dair
fikirlrd d sslnir. Msln, Avqustin yazr: Mn bdbxti bu lm
bdnindn Snin Rbbimiz sa Msih vasitsil ta etdiyin rhmindn
baqa kim azad ed bilr [70, 133-134]. Mnsur Hllac da hyatn
Allahla nsiyytd (azadlna K.B.) bir mane hesab edrk deyir:
Mn hyatn hbsind nsiyytdn uzaq dmm.
Mni bu hbsdn z yanna gtr [143, 58].
Deyiln klmlrd vacib bir mslni vurulayaq ki,
mtfkkirlr qurtulma v ya lm istyini hrfi mnada iltmmilr,
onlar irrasional idraklarnn myyn mrhlsind z nfsani, maddi
xsusiyytlrindn qurtulma nzrd tutmular. Dionisiy Areopaqit
deyir: Yalnz tamamil hm zndn, hm btn varlqlardan imtina
etmkl, yni hr eyi zndn aralamaq, hr eydn azad olmaqla sn
lahi Zlmtin fvqltbii parltsna ucala bilrsn [73]. Eyni fikir
onlardan bir ne sr sonra M.Ekxart trfindn d tkrarlanr: nsan
z znn klsi kimi znn xeyirxah simasnda z mnindn l
kmyn qdr, o, xeyirxahn meyvlrinin n dadn bilr, n onlar

ya bilr [129, 171]. Mnsur Hllac Allaha bel bir dua il mracit
edir: Sndn rica edirm ki, mni mndn alandan sonra mni mn
qaytarma. Nfsimi mndn gizldndn sonra onu mn gstrm [143,
17-18]. Yeri glmikn, o da mlum bir faktdr ki, bzn insan htta
azadlq arzusunun bel (maddiyyatla bal olarsa) klsin evrilib
azadln itir bilir.
Maraqldr ki, sufi mtfkkirlr insanlarn mkafat v cza rmzi
olan cnnt arzusunu v chnnm qorxusunu bel bu dnyaya xas
hisslr kimi sl azadla mane hesab etmi v yalnz Allaha sevginin
insann hqiqt, yni azadla atdracan iddia etmilr. Msln,
grkmli sufi qadn mtfkkiri Rabi l-dviyy insann sl
mqsdinin istniln manelrdn daha ykskd olduunu, lakin
oxlarnn bunu unutduuna iar edrk cnnti yandrb, chnnmi
sndrmk istyir ki, bu yolu (Allaha hqiqi qul olman, azadl
K.B.) balayan iki prd ortadan qalxsn, mqsd grnsn, Tanrnn
qullar Ona mid v qorxudan azad olaraq Ona qulluq etsinlr [62, 38-
39]. Hllacn da bildirdiyin gr, Arifin lamti dnya v axirtdn
azad olmaqdr [143, 112]. Sufi airi Qasimi nvar is: Snin hsnn
aiq olan hr iki dnyadan azaddr, [103, 99] dey bildirir.
Grndy kimi, insan Allahla tam vasitsiz nsiyyt v bununla
da Onun sonsuz mlkn daxil olmaa can atr v bunun n onun ilahi
siftlrinin zrini rtn maddi hiss v dnclrdn btnlkl
tmizlnmy alr.
Deyilnlrdn bel mlum oldu ki, insan Mtlq Hqiqti
idraknn kulminasiya annda deyil, idrak evrsi tamamlananda, yni
vhdt atanda drk edir v onun mnvi trfi il yana maddi trfi
d kamillm zirvsin ykslir. nsan nsan olaraq n is ld edir,
yalnz ruh olaraq deyil. Onu da xatrladaq ki, insan ilahi siftlr malik,
lahi Klam, Allahn yer zrind xlifsidir v bu keyfiyytlr insann
n yalnz ruhuna, n d yalnz axirt hyat n verilmyib, bir xristian
mtfkkirin bildirdiyi kimi, insan ad ayrca ruha v ya bdn deyil,
hr ikisin bir yerd verilir, nki onlar bir yerd Tanr surtind
yaradlmdr [108].
rrasional anlamda azadlq insann maddiyyatdan uzaq bir hal,
irrasional idraknn tamamlanmasdr. Lakin burada insan brilikdn
xmr v azad olan da nsandr. slind bu, insann z mahiyytind
olan hqiqti drk etmsidir ki, bunun n o, mtlq insan olmaldr,
nki bu hqiqt yalnz insana verilib v mhz insan ryi Allah
Talann imannn daycsdr. Hllac yazr: Cmin nazili tin v

sevinclidir, frqin itmsi azadlq v hlakdr, hr ikisinin arasnda iki
dnc trddd edir, ya zlilik rtsn bal olur, ya da yoxluq
dnizlrind hlak olur [143, 50]. Bu, Mtlq Azadl yaayb sonra
cmiyyt dnn nsann dnclridir.
Nsimi is bildirir:
Nitqi-Allah mnm ki, zatilym,
Vhdhu lrik1 sifatilym [21, 430].
Nsiminin insan bdi Allahn klamdr, ilahi siftlrin
daycsdr v air: Faniyi-mtlq olmuam, hqqilym, hqq
olmuam, [21, 360] demkl znn Allahn yer znd xlifsi
olduunu tsdiqlyir.
Bellikl, deyilnlri aadak kild yekunladrmaq olar:
1. nsann ruhu yaradlndan azaddr v o, daim z mnbyin
can atr. Bu baxmdan, azadl ruhun mahiyyti v sciyyvi xsusiyyti
adlandrmaq olar.
2. Azadlq v irrasional idrak sx laqli mfhumlardr. Bunu
nzr alaraq, azadla gedn yolu da zahirdn batin istiqamtli proses
kimi xarakteriz etmk olar.
3. Mtlq Azadlq Mtlq Hqiqtin drkidir.
4. Panteist grlrd mtlq azadlq insann mtlqlmsi,
brilikdn xmasdr.
5. Monoteist istiqamtli grlrd azadlq sonu grnmyn bir
hdd daxilind mmkndr. Allahn sonsuz mlkn daxil olan insann
n tfkkr, n uru, n urst bu sonsuzluu hat ed bilmz,
lakin bu sonsuzluun zn qarmaqla azad ola bilr. Bu, damlann
okeana qovumasdr, damla he vaxt okeann hddini bilms d, he
vaxt okean btnlkd gr bilms d, o, azaddr, okeann mlknd
he ny bal olmadan z sli il harmoniyadadr.
6. Nhayt, son olaraq bildirk ki, irrasional anlamda azadlq
vahid bir alm, kamil bir mnvi haldr ki, regionundan asl olmayaraq
hr ks istinad etdiyi qaynaqlar, ke bildiyi mnvi yoluluq
nticsind ona qovua bilir. Dnclrdki frq d mhz azadla
gedn yola qdr v onu ifad edn fikirlrddir, onun znd deyil.
Azadla can atmann ilk sbbi eyni olmasa da, son ntic enidir:
azadlq Mtlql vhdtdir, insann nsan kimi bu hyatda zn
tsdiqlmsidir.
1
Allah haqqnda: O tkdir, riki yoxdur
III F S I L
ORT A SR
QRB V RQ FLSF
TFKKRNN INKIAF
QANUNAUYUNLUQLARI
KONTEKSTIND
IRRASIONAL TFKKR

Orta srlrin flsfi tfkkr kontekstind irrasional idrak 89
gr Vahid olann drkini onun n gzl

safl v ucalnda nzrdn keirtmk istyirlirs
mhmmdilr mracit etmk lazmdr.
Hegel
Qrb v rq tfkkrlrinin istinad mnblri, inkiaf

qanunauyunluqlar, oxar v spesifik xsusiyytlri flsf tarixinin
aktual mvzularndan biri, blk d birincisidir. Bu qanunauyunluqda
irrasional tfkkrn d z rolu v inkiaf xtti mvcuddur, istr baqa
fikir formalar il sintezd, istrs d mstqil kild. Bu baxmdan,
irrasional tfkkrn inkiaf tarixinin yrnilmsi mumiyytl flsf
tarixinin nisbtn az yrnilmi shiflrin iq salmaq demkdir.
Orta srlr hr iki regionun flsfi tfkkrnd hmiyytli
dvrdr. Bel ki, qdim nnnin davam etdiyi digr blglrdn (ms.
Cin v Hindistandan) frqli olaraq hm Qrbd, hm d Yaxn rqd
yaranm yeni smavi dinlr xristianlq v islam insanlarn
dncsin, xlaqna, hyat trzin, mumiyytl dnyagrn gcl
tsir gstrmi, flsfi tfkkrnd yeni istiqamtlrin qrarlamasna
imkan yaratmdr. Maraqldr ki, bir ox flsfi sistemlr, nzriyylr
mhz Orta srlrd tkkl tapm, bzilri is reym halnda da olsa
filosoflarn baxlarnda zn gstrmi v sonralar digrlri trfindn
inkiaf etdirilrk sistemldirilmidir.
Xristian v islam dinlrinin yaranma tarixi arasnda zaman frqi
tqribn 7 sr olsa da hm Qrbd, hm d rqd flsfi tfkkrn
formalamas v inkiaf arasnda myyn paralellr aparmaq, hr iki
blgd oxar inkiaf qanunauyunluqlar mahid etmk mmkndr.
Onu da lav edk ki, mqayisli thlil vasitsil hminin irrasional
tfkkrn blglr mxsus xsusiyytlrini aradrm v bununla da
rqli v qrbli tfkkrlrinin mahiyytini aqlam olarq.
Dinlrin yaranmas v flsfi tfkkr tsiri nticsind tkkl
tapm v formalam dnyagrlrinin, flsfi cryanlarn inkiaf
proseslrini nzrdn keirrkn onlarda, bzi spesifik chtlr istisna
olmaqla, tqribn eyni mrhllri mahid etmk mmkndr:
1. Xristian v islam dininin tkkl v onun dnya flsfi
fikirlri il qarlamas dvr: dinin znmdafisi v dini doqmalarn
flsfi terminlrl thlili.
2. Xristian v islam flsfsinin sistemlmsi v qarlql tsiri

dvr.
3. Dinin flsfdn ayrlmas: flsfi tfkkrd elm v
texnikann hlledici qvvy evrilmsi v ya dinin yenidn hakim
mvqe tutmas dvr.
Hr dvr ayrlqda rh edrk mvzumuza mvafiq olaraq bu
dvrd irrasional tfkkrn inkiaf xttin d nzr salaq.
Xristian v islam dininin tkkl

v onun dnya flsfi fikirlri il qarlamas dvr
Hr eydn vvl qeyd edk ki, dinlrin yaranma tarixlri

arasndak zaman frqi byk olduundan (tqr. 7 sr) bu dvrn konkret
mddtini tyin etmk tindir. Qrbd o, tqribn III VIII srlri,
rqd is VII X srlri hat edir.
Smavi dinlrin nazil olmas artq kifayt qdr inkiaf yolu
kerk zngin irs malik flsfi dncy gcl tsir gstrmi v yeni
istiqamt vermi oldu. vvla, yeni bilik mnbyi Mqdds Kitab
meydana gldi. Bu bilik mnbyi aq hikmtlri yrtmkl yana
ezoterik elmlr d imkan ar, onlarn hmiyytini vurulayrd.
kincisi, peymbrin xsiyyti hm cmiyytin, hm d ayrlqda
frdlrin hyatnda bir nmuny evrildi. nsan fenomenin mxtlif
aspektli yanamalar yarand: nsan Allahn n aa v n gnahkar
mxluqudur, nsan Allah klamdr, nsan Allahn yer znd
xlifsidir (Quran 2/30; 38/26), nsan lahi mantin daycsdr v
nhayt, nsan Yaradann zdr. ncs, dinlr insann irrasional
idrak formas n hm bir zmin yaratdlar, hm d ona yeni vasit v
metodlar tklif etdilr. Bunlarn nticsi idi ki, Orta srlrd irrasional
tfkkr daha da geni vst ald.
Mqdds Kitablar bir nv insann Allaha imannn tarixidir: ilk
yarand gndn Qiyamt qdr, yni insan olunun yaran v
inkiafnda, iklnmsi v tnzzlnd onun vahid Allaha imannn
rolu tsvir olunur, imann hmiyyti dn-dn vurulanr. Btn bu
tarix boyu dyin cmiyytlr, milltlr, qurulular, dyimyn is
yalnz Allah v Ona iman olmudur [4, 72]. Eyni zamanda, din
tarixindn mlum olduu kimi, din briyytin hyatnda ikili rola
malikdir: zahiri v mnvi. gr birinci halda din cmiyyti v ya
dvlti idar etmk vasitsi, xalq itatd saxlamaq n bir
opiumdursa, ikinci halda o, insann mnvi almin, tfkkr v

xlaqna hqiqi iman vasitsil gcl tsir gstrn, ona lvi v saf
ideyalar alayan bir dnyagr formasdr.
Din tarixinin v flsfsinin tdqiqinin nticsind bel qnat
glmk olar ki, nazil olan Mqdds Kitabla xalqn anlad, qanunlarna
riayt etmy ald Kitab arasnda myyn frqlr mvcud olmu v
bu frqlr daha ox dinin peymbrinin - lahi Klamn dayclarnn
vfatndan sonra meydana glmy balamdr. Msl burasndadr ki,
vvllr peymbrin z trfindn rh ediln Mqdds mtnlr
sonralar insanlara peymbrin varislri hesab ediln alimlr
peymbrlr yaxn olan xslrin tfsirlri vasitsi il atdrlmdr.
Tbii ki, prinsiplrin rhlri onlarn al szgcindn kemli olmu v
peymbrin zamanndan uzaqladqca rhlr arasnda ziddiyytlr d
artmaa balamdr v bu fakt zn mxtlif flsfi cryanlarda,
dnyagrlrind gstrmidir. Xristianlqda bu vzifni dayanlar
vvvlc hvarilr, daha sonra onlarn tlblri v s., slamda is
shablr, daha sonra tabiinlr v digrlri olmudur. Bu sbbdn,
dinlrin tkkl v ilk inkiaf mrhllrind yaayb yaratm
mtfkkirlrin ksriyytinin din xadimi olmas he d tccbl
grnmr.
Qeyd olunan dvr Qrb flsfsind Patristika (Patres ecclesiae -
Kils papalarnn flsfsi) ad il mlumdur v bu dvrd flsfi
dncd iki istiqamt frqlndirmk olar: ortodoksol dini tfkkr v
dini-mistik (irrasional) tfkkr.
Xristianln ilk mrhllrind yeni dini gcl tzyiq, tqib v
thriflrdn qorumaq mqsdi il din xadimlri onun tarixini v
ehkamlarnn rhini v s. mdafi xarakterli mvzular ehtiva edn
apologiyalar yazrdlar v ortodoksal dini tfkkr sasn bu rivd
inkiaf edirdi. Bununla yana, bildirdiyimiz kimi, flsfi dnc z d
zngin bir irs (Qdim Yunan flsfsi nzrd tutulur) malik idi v bu,
z tsirini gstrmy bilmzdi. Din xadimlrinin bu irs mvqeyi
birmnal olmamdr. Bzilri onu kskin kild rdd etdiyi halda
(msln, Asurlu Tatian (II sr)), digrlri Platonun, stoyalarn srlri
il tan olur v xristianl bu iqda anlamaa v anlatmaa alrdlar.
Msln, hmin dvrd maraq ksb edn fikirlrdn biri ilahiyyat-
filosof Laodikiyal Apollinara (390) mxsusdur: Msih insan cildind
Loqosdur, yni tzahr etmi ilahi qldir [98]. Dvrnn grkmli
mtfkkirlrindn olan Samariyal ustin (II sr) d sada zn
gstrn Loqosun hr insanda toxum halnda (loqos spermatikos)
olmas [37, 126] fikrini mdafi etmidir. Yeri glmikn, xatrladaq ki,
Qurani Krimd d sa Msih lahi Klam adlandrlr (Quran 3/45,
4/171 v s.). Patristika dvrnn birinci istiqamti Mqdds Avqustinin
(430) simasnda znn zirvsin atd. Lakin filosofun grlrinin
mahiyytini, ideya istiqamtlrini v msly bax prizmasn nzr
alaraq onun dnyagrnd irrasional tfkkrn d az hmiyyt
damadn iddia etmk olar. Bunu hminin byk filosofun z idrak
prosesind rasional v irrasional, al v iman arasnda yksk
harmoniya tapa bilmsi kimi d xarakteriz etmk olar. Onu da lav
edk ki, yuxarda bildirdiyimiz kimi, din irrasional tfkkrn inkiaf
n ox lverili bir mnb olmudur. Bu baxmdan, ortodoksal dinin
n grkmli nmayndlrinin grlrind irrasional notlarla
qarlamaq demk olar ki, tbii, htta qanunauyun bir haldr.
Patristika dvrnd tkkl tapan ikinci istiqamt dini-mistik
(irrasional) tfkkrdr. Bu tfkkr formas da zngin irs, qdimdn
bri uzanan bir inkiaf tarixin malik olmu, myyn dvrlrd frqli
killrd tzahr etmidir. Msln, xristianln ilk dvrlrind (III sr)
dini-mistik qnostisizm cryan tkkl tapmaa balamd. Din
xadimlri trfindn bidt elan olunmasna v nmayndlri ciddi
tqiblr mruz qalmalarna baxmayaraq qnostisizmin d mqsdi dinin
sl mahiyytini v hqiqtini akarlamaq vasitsil xristianl qorumaq
olmudur. Qnostisizmin flsf tarixind z izini qoya bilmi mhur
nmayndlrindn skndriyyli Klemensin (215) v skndriyyli
Oriqenin (253) adlarn xsusil qeyd etmk lazmdr.
Xristianln tarixindn mlum olduu kimi, skndriyyli Kle-
mens hm yunan flsfsin, hm d qnostisizm qar mbariz aparan
apologet Tertilliann (222) Credo quia absurdum est - al drk etm-
diyi (absurd olduu) n inanram anlay qarsnda Credo ut in-
telligam anlamaq n inanram anlayn qoymudur. Ona gr,
inanmaq bilmkdn vvl glmli, inanma hmi bilmnin tmli olub
ona yol gstrmlidir. nanlan al da qbul etmlidir [37, 127-
128]. skndriyydki Katexet xristian mktbinin banda duran Kle-
mensini sonralar Oriqen vz etmi v bu tlimi n yksk zirvsin at-
drmdr. Lakin otuz illik faliyytindn sonra platonuluqda v qnos-
tisizmd gnahlandrlb bidti elan olunduuna o, Flstin kmy
mcbur olmudur.
rrasional bilik haqqnda mlumat verrkn onu da bildirmidik ki,
qnostisizm mhdud rivli bir tlim olmu v geni miqyasda yayla
bilmmidir. Tbii ki, irrasional tfkkr qnostisizm hdudlarndan

knara xaraq z inkiafn davam etdirmidir.
Onu da bildirk ki, ortodoksal dinin nmayndlri Tanrnn
varln, iradsini gerk almin yegan yaradcs bilslr d onlarn
grlrind yaradlmn Tanr yannda he bir dyri yoxdur v
Yaradan-yaradlan arasnda keilmz sdd mvcuddur. Baqa szl
desk, bel xslrin baxlarnda istiqamt, inkiaf yalnz alidn aaya
dorudur, aadan yuxar is he bir hrkt, yksli ola bilmz.
Onlardan frqli olaraq irrasional tfkkrl mtfkkirlr z iman-
larn idraklar n bir vasit edirdilr (Klemensin klamn xatrlayaq).
Xristianlqda insann transendent Allaha qdr ucalmaq v irrasional
tfkkr il n ali zirvy bdiliy ata bilmk imkann ilk df
hvarilrdn Pavel irli srmdr. Onun fikrin gr, Tanr srbst bir
irad, istyi il insan olmu, bununla da insana lmdn qurtulu yolunu
amdr. nki insan lb yenidn diriln sa il bir olarsa, dolaysyla
onun taleyini yaayarsa, onun kimi yenidn doulacaq, lm qalib
glck v bu, Tanrnn nsana bir ltfdr [37, 133].
sa Msihi nsan kimi qbul etmkl (Msln, Samoslu Pavel (IV
sr) v b.) kils nmayndlri bir nv insann varln, hmiyytini,
irad sahibi olmasn v ucalb Allaha yeti bilmk imkann
tsdiqlyirdilr. Konstantinopol yepiskopu Makedoniyann (361) ad il
laqli olan ruh mbarizlrinin bidti pnevmatomaxiya cryan
iddia edirdi ki, tkc Oul deyil, Mqdds Ruh da yaradlmdr v
Ataya yalnz bnzyirlr [98]. Dvrnn ilk ktlvi cryan hesab
ediln, sas iskndriyli kei Ariy (336) trfindn qoyulmu
ariyanla gr, Oul Ata kimi bdi deyil, Onun ali mxluqudur, yni
yalnz adna gr Allahdr, mahiyytin gr deyil [98]. Onu da
bildirk ki, sa Msihi Tanrnn olu kimi deyil, kamil bir insan kimi
tqdim etmkl qeyd olunan mtfkkirlr v ya cryanlar hr bir
insann aliliyini, daha byk imkanlara qadir olmasn vurulamaa
almlar.
Sonrak illrd irrasional mvqe ayr-ayr mtfkkirlrin dnya-
grlrind, srlrind d z ksini taprd. Bel mtfkkirlrdn fl-
sf tarixind sasn mistik filosof kimi tqdim olunan Dionisiy Areopa-
qitin (V sr), Maksim spovednikin (VII sr) v b. adlarn kmk olar.
Dionisiy Areopaqitin Tk Yaradandan balayan, ilahi mxluqlar-
dan keib maddi mxluqlarda bitn yaradl iyerarxiyas bir nv Mtlq
Hikmtin aldr. Bu, eyni zamanda, geriy yni maddidn ilahiy bir
yolun da mvcudluuna dlalt edirdi. Mtfkkir yazr: yerarxiyaya
mnsub hr ksin kamilliyi onun imkan qdr Allaha bnzmy

almasndadr imkan qdr znd ilahi faliyyti grmkdir [74].
M.spovednik d hr insann ilahi hikmtdn xbrdar ola
bilcyini mmkn hesab edrk lahi Klamn mahiyytini bel rh
edir: lahi Loqos btn dnyann vvli v sonudur (mqsdidir), onu
yaradan v mdafi edn qvvdir btn yaradlanlarn chdi v
hikmtinin hddidir [114]. Eyni zamanda, szn tzahr Allahn
yer eniini tamamlayr v geriy doru hrkt imkan yaradr [114].
M.spovednik insan iyerarxiyada sonuncu mxluqun yarannn
mqsdini yalnz ilahi Klamdan xbrdar olmas il deyil, onun yaran
il d izah edir: Btn srlri v xlq olunmu dnyann yaranndan
vvl tk iradsi il btn grnn v grnmyn mxluqat yaradann
n xo niyyti var: tzahrn gr hqiqi bir vhdtl insan tbiti il
v insan tbitini z il el birldirmk ki, z bildiyi kimi insan
olsun v insan z il birldirmkl Tanr etsin [114].
Grndy kimi, mtfkkirlrin grlrind insan byk
gnahdan tmizlnib ucalmas n mahiyytind olan v mumiyytl
btn dnyan hat edn lahi Klam anlamaldr. Bunun nticsind o,
lahi Tbit sa Msih bnzmy, htta Tanrnn z ola bilr.
slam rqind d Peymbrin (s.) vfatndan sonra vahid dini
dnc bir ne istiqamt ayrld. Qurann mtnini v rit qanunlar-
n aradran, Mqdds Kitabn, elc d Peymbrin (s.) xsiyytinin
mnvi, ruhi trfini yrnn cryanlarla yana siyasi ixtilaflar
nticsind yaranan tlimlr d bu prosesdn knarda qalmayaraq z
nzriyylrini yaradrdlar. slam dvltinin sasnda Qurani Krim ki-
mi nfuzlu v hrtrfli bir qanunlar kitab v cmiyytin bir zv
olmu, eyni zamanda seilmi tfkkr v imana malik Peymbrin
(s.) hdis v snnlri dururdu. Bu sbbdn d blgd tkkl tapm
dini v flsfi mktb v cryanlar mqsdindn asl olmayaraq zn
tsdiqlmk, haqq qazandrmaq, tml prinsiplrini saslandrmaq n
ilk nvbd Quran v hdislr istinad etmli idi.
Deyilnlr mvafiq olaraq slam rqind flsfi dncni rti
olaraq 3 istiqamt blmk olar: ortodoksal dini tfkkr, Yunan
flsfsinin tsiri il tkkl tapm flsfi tfkkr v irrasional (dini
mistik) tfkkr. O da mtlq lav olunmaldr ki, hr bir-biril sx
laqd olmular v el mtfkkirlr olmular ki, onlarn hans
istiqamt mnsub olmas mbahis doura bilr.
Birinci istiqamt hdisilri v drd fiqh mktbinin (hnfilik,
hnblilik, afiilik v malikilik) nmayndlrini aid etmk olar. Onlarn
sas faliyyti Quran v hdislr vasitsil riti izah etmk, Qurana

tfsirlr yazmaq olmudur.
Hmin dvrn flsfi dncsin bilavasit tsir gstrn, ikinci
istiqamtin tkkl tapb formalamasnda sas rol oynayan amillrdn
biri d Qdim Yunan flsfsi olmudur. Qrbdn frqli olaraq rqd bu
tsir daha ox nzr arpan v hmiyytli drcd olmudur. Bunu ilk
nvbd IX srin vvllrind (830-c ild) Badadda yaradlan v antik
filosoflarn srlrinin ksriyytini rb dilin trcm edn Beytul-
hikm adl trcm mrkzinin faliyytil laqlndirmk olar. Burada
Qdim Yunan filosoflarnn (ilk nvbd Aristotelin) srlri trcm
edilmkl yana onlara geni rhlr d yazlrd. Dinin z prinsiplrin,
demk olar ki, tamam yad bir hikmtl qarlamas mxtlif nticlr
sbb oldu: bzilri dini bu yeni baxlardan mdafi etmy alr,
bzilri dini prinsiplr flsfi terminlrl yeni mnasibt bildirir, bir
nv dini flsfildirir, bir baqalar da flsfi prinsiplri dini aspektdn
aradrr, flsfni dinildirirdilr. Bu, Qrbdn frqli olaraq hikmtin
yalnz din xadimlrinin faliyyt sahsi olmaqdan knara xmasna v
baqa elm sahlrinin (tibb, astronomiya, riyaziyyat v s.) d inkiaf
etmsin sbb oldu.
Qdim Yunan filosoflarnn Aristotelin, Platonun v digrlrinin
srlrinin slam rqind srtl yaylmas, eyni zamanda, baqa elm
nvlrinin inkiaf regionda rylrin paralanmasna v iki bir-birin
zidd mvqenin formalamasna gtirdi: materialist v dini.
Materialist flsfnin nmayndlri daha ox Sokrata qdrki
Yunan filosoflarndan v digr flsfi grlrdn tsirlnmidirlr v
bildirirdilr ki, alm bir yaradc trfindn deyil, balancsz olaraq
zndn var olmudur [65, 56]. X sr qdr artq brahim
(brahmanizm), mlhid (inkar edn), tabiiyyun (tbitnas), hissiyun
(hiss orqanlarna inanan), zindiqlik, dhriyy (zamanlq) kimi
cryanlar yaranmd. Dvrn tannm tbiti filosoflarndan bul-
Hseyn hmd Ravndinin (910) v bu Bkr Mhmmd Razinin
(932) adlarn kmk olar.
Materialist filosoflar sasn dini v Allah peymbrin (s.) d-
ncsinin mhsulu kimi inkar etmy alsalar [65, 65] da ortodoks
dinin gc (hm fiziki, hm d elmi) v din saslanan slam filosoflar-
nn dlillrinin tzyiqi il bu cryanlar qsa mddtd tnzzl
uradlar.
Qdim Yunan flsfsinin tsiri il dinin z flsfsi (klam) d
formalamaa balam v z ksini gah bir-birinin ideyalarn davam
etdirn (qdrilr, mtzililr), gah qti kild inkar edn (cbrilr,

rilr) dini-flsfi cryanlarn grlrind taprd.
Bu dvrd slam rqind klamdan baqa v sonralar btn Qrb
flsfsin gcl tsir gstrck bir flsfi mktb mailik
(peripatetik) flsfsi d formalamaa balamd. Faliyytini tdqiq
edcyimiz hr dvr hat edn bu flsfi cryan birinci dvrd ilk
df bu Yusif Yaqub Kindinin (873) srlrind tkkl tapmaa
balamdr v bu sbbdn Kindi rqin ilk filosofu adlandrlmdr.
Ondan baqa, tdqiq etdiyimiz birinci dvrd mailik hminin xvan
s-Sfa (Saflq qardalar) (X sr) adl flsfi cmiyytin ensiklopedik
srlrind ks olunmu, bu Nsr Frabinin (950) flsfi grlrind
is artq bitkin bir flsfi sistem halna glmidir. Lakin mailik
flsfsi znn zirvsin mhz ikinci dvrd atm v mhz hmin
vaxtlar geni nfuz v tsir qvvsi qazanmdr.
slam rqind flsfi tfkkrn nc istiqamti irrasional
tfkkrdr. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, flsfi mktb v
cryanlarn yaranmasnda siyasi motivlrin d myyn rolu olmudur.
Bu tsir, tbii ki, zn irrasional tfkkrd d gstrmidir. Bunu
nzr alaraq, irrasional mvqeli flsfi dnyagrlri iki yer ayrmaq
olar: siyasi motivlr zrind yaranm v siyasi mqsd dayan flsfi
cryanlar (ilik, ismaililik) v dinin z mahiyytindn doan zrurtl
tkkl tapm tfkkr formas (tsvvf). gr birincilrd irrasional
vasitlr cmiyyti idar sulu v ya z ideologiyalarnn tsir gcn
artrmaa xidmt edirdis, tsvvf dinin sl mahiyytini aqlayan,
insanlq adn ucaldan v insan z Yaradan il vasitsiz nsiyyt
atdran irrasional tfkkrn zdr. Sufi mtfkkir Srrac Tusi (X
sr) hr elmin Allah Talann hqiqt alminin myyn trflrini
yrndiyini, tsvvfn mnasnn is bu elmlrin mnasnda, onlarn
dqiqliyind, hqiqtind [149, 36] olduunu bildirir. Bu sbbdn,
slam rqind nc istiqamti tkil edn irrasional tfkkr deynd
biz sasn tsvvf nzrd tuturuq.
Bzi tdqiqatlar tsvvfn irrasional xarakterini nzr alaraq
onun lamtlrini mam lid, htta Mhmmd peymbrd (s.) bel
axtarsalar da, mqsdi, kateqoriyalar blli bir dnyagr kimi
tsvvf tqribn VIII srin vvllrind tkkl tapmaa balamdr.
lk sufi adnn kim verilmsi bard d mxtlif mlahizlr vardr,
lakin btn rylr sasn xs trafnda cmlnmidir: bu Haim
Sufi (765),1 Cabir Sufi lqbi il tannan alim Cabir b. Hyyan (823) v
sonralar Badada km Abduk (825); onlar hams Kfli olmular.
lk sufilrd daha ox zahidlik n planda olmudur v bu fakta
saslanan bzi tdqiqatlar bu dvr zhd dnmi adlandrr. Tsv-
vfn zhddn daha geni bir anlam olduunu nzr alaraq biz nisbtn
frqli mvqedyik. Bu dvrd tsvvfn mrift, eq, hal v mqam
kimi bzi prinsip v kateqoriyalar artq ayr-ayr sufi mtfkkirlr
trfindn irli srlmd. Msln, Rabi l-dviyy (792) ilk df
ilahi eq, Zun-Nun Misri (859) hallar v mqamlar, mrift, bu
Sid Xrraz (IX) fna v bqa hallarn tsvvf flsfsin daxil
etmidilr. Yni bu dvrd bir nv tsvvfn nzri tmli hl
qurulmaqda idi.
IX srin sonu XII srin vvllrind mxtlif hrlrd z
kamilliyi, halnn v mqamnn ucal il frqlnn sufi mtfkkirlrin
irli srdklri mlahiz v prinsiplr get-ged mktb sviyysin
qdr ykslmidi v artq IX srd Haris Mhasibi (857) v Sri Sqati
(870) Badad, Zun-Nun Misri (859) Misir, bu Yzid Bistami (875)
Xorasan mktblrinin sasn qoymudular.
Deyilnlrl yana, o da qeyd olunmaldr ki, bu dvrd yazlm
srlr ya xsi tcrbnin ifadsi, ya da eyxin z mridlrin nsiht
klind olurdu. Bzn myyn bir msl sufilrin mktublarnda
aqlanrd. Qsa desk, sufilr qarlarna bu mnvi tcrb yolunun
sistemli rhini, nzriyysini tqdim etmk mqsdi qoymamdlar.
Bu dvrd hminin tsvvfn hqiqtinin aqlanmas mqsdi
il ilk df X srd Srrac Tusi (988) trfindn yeni bir nnnin
balanc qoyuldu: sufi prinsiplrini izah edn sufi mtfkkirlrin fikir
v mlahizlrini glck nsillr atdrmaq n toplayb mumi bir
traktatda iqlandrld. Ondan sonra bu nn bu Bkr Klabazi (990),
bu Talib Mkki (996) v digrlri trfindn davam etdirildi [Tsvvf
tarixi haqqnda geni bax: 3, 169-181].
Bellikl, grndy kimi, ilk dvr Qrb v rqd frqli zaman
ksiyind davam ets d, demk olar ki, eyni inkiaf yolu keilmidir.
Hr ikisind yeni din ilk nvbd znmdafi v zntsdiq
mrhlsi kemkl yana, hm d dncd hakim mvqeni tutmaa
balayr. kinci trfdn, varislik prinsipi zn gstrir. Bu, hm qdim
dnclr yeni rngin qatlmas, hm d ehkamlara rasional baxn
yaranmas demkdir. Nhayt, qdim kklr malik, frqli tqdimata,
bzi spesifikliklr baxmayaraq mahiyytc dyimyn, ilk iki fikir
1
Rqmlr mtfkkirlrin vfat tarixini gstrir.
formalarnn zlrin d tsir gstrn irrasional idrak bu dvrd

mstqil fikir istiqamti kimi formalamaa balayr.
Xristian v islam flsfsinin sistemlmsi

v qarlql tsiri dvr
lk dvrd flsfi dncnin sistemlmsi v daha bitkin kild

tqdimi n kifayt qdr zmin hazrlanmd. Hm Qrbd, hm d
rqd dyrli traktatlar yazlm, byk filosof v mtfkkirlr
yetidirck flsfi mktb v cryanlar yaradlmd.
Qrbd sxolastik flsfnin tkkl v inkiaf il st-st dn
bu dvr sasn (IX XVI srlr) Patristika flsfsinin
sistemldirilmsi v ksr filosoflarn dnyagrnd bilginin imana
qulluq etmsi il sciyylnir. Bu dvr hminin Qrb flsfsinin slam
mtfkkirlrinin v onlar vasitsil Qdim Yunan filosoflarnn srlri
il daha yaxndan tan olmas v bu faktorun Qrb flsfi dncsin
frqli bir istiqamt vermsi il xarakterikdir. Hr n qdr he
kimsnin, he bir xalqn mal olmayan, xsi olmayan, katolik kilssi
rivsind toplanm btn xristiyanlarn ortaq mal olan bir qapal
sistem [37, 163] kimi xarakteriz edils bel, bir ox flsf
tarixisinin durun, yekrng tsvir etdiyi bu dvrd sasn fikir
istiqamti ayrmaq mmkndr: sxolastik, flsfi v irrasional. Yeri
glmikn, xatrladak ki, tfkkrn dini, yaxud flsfi olmas onun
rasionallnn v ya irrasionallnn gstricisi deyil.
Mlum olduu kimi, Qrbd sxolastik flsfnin inkiaf tarixi
tdqiqatlar trfindn dvr blnr: tkkl (IX-XIII srlr),
ykslmsi (XIII-XIX srlr) v tnzzl (XIV-XVI srlr).
Bildirdiyimiz kimi, Patristika dvrnd Yunan filosoflarndan
daha ox Platon oxunur v istinad edilirdi. Bu sbbdn bzn hmin
dvr platonizm damas [37, 139] vururlar. Sxolastika dvrnd
Platon metafizikasnn yanna bada Aristotel mntiqi olmaqla,
Porfirinin, Evklidin, Siseronun srlri d lav edildi. Bu amil dini
xarakter dayan bir istiqamtd flsfi xttin yaranmasna v geni
yaylmasna gtirib xartd. Digr mlum faktlardan biri d, qeyd
etdiyimiz kimi, sxolastika flsfsind slam filosoflarnn hmiyytli
rol oynamasdr. slam rqind geni vst almayan, bn Rddn sonra
demk olar ki, tnzzl urayan mailik Qrbd byk fikir
rezonansna sbb oldu. Kifayt qdr nfuz sahibi olan v artq sistemli
bir ideologiyaya evrilmi xristianlq (katolik kils) baqa flsfi

dnclrdn ald ideyalar z flsfsinin sistemldirilmsind
ustalqla istifad etmidir. Bu id n byk xidmt, bhsiz, Byk
Albert (1280) v Foma Akvinskiy (1274) aiddir. Bel ki, Byk Albert
ilk olaraq Aristotelin ideyalarn xristianln sistemlmsi n istifad
etmy almdr. Onun yolunu sonralar Foma Akvinski davam
etdirmi, Platon flsfsini d z sistemin lav etmidir.
Bununla bel, istr slam flsfsi, istrs d Qdim Yunan
flsfsinin geni mzmunu yalnz sxolastika rivsind qala bilmzdi.
Bu dvrd tkkl tapm flsfi dncni mul olduu problemlr
sasn iki istiqamt ayrmaq olar: nominalizm v realizmin mnasibti
v Allahn varlnn sbutu. Onu da qeyd edk ki, hr iki problemin
hllind filosoflar mhz rasional vasitlr istinad etmilr. Buna sbb,
znnimizc, onlarn ilk nvbd istinad etdiklri Aristotel, bn Sina v
bn Rd flsfsi olmudur. Bu dvr filosoflarndan Anselm
Kenterberiyskinin (1109), Pyer Abelyarn (1142), artr (1028), Sen
Viktorian (1141), Sisterian mktblrinin (tqr. 1152), Latin
averroizminin (1240 1281) nmayndlrinin adlarn kmk olar.
Qeyd etdiyimiz kimi, tdqiq etdiyimiz dvrd irrasional tfkkr
d mstqil istiqamt zr inkiaf etmidir. Hr eydn vvl bildirk
ki, bu dvrn xarakterik chtlrindn biri d bzi filosoflarn dnya-
grlrind rasional v mistik tfkkrn bir-birindn aydn kild
frqlnmmsi olmudur. Bunun bariz nmunsi olaraq panteizmin
nvlrindn biri olan aristoteli panteizmi gstrmk olar. Bundan ba-
qa, msln, kei Fulbert (1028) trfindn yaradlm artr mktbi-
nin nmayndlri yaradc qvv kimi tbitin zn grrdlr v
bunu bdii kild tqdim etmyi stn tuturdular. Burada Qrbd ilk
df olaraq rb dilindn latn dilin trcm edilmi antik atomularn
Demokritin, Epikrn, Lukretsinin ideyalar yrnilirdi [88]. Onu
da lav edk ki, artr mktbinin iki ideya mnbyi var idi: Platon
metafizikas v Aristotel mntiqi. artr mktbinin leyhin yaradlm
Sisterian mktbinin nmayndsi Klervolu Bernar is rasionalizmi
mumiytl rdd edib yalnz mistik dncni qbul etmidir [88].
Onu da bildirk ki, mtfkkirlrin dnyagrlrind rasional v
irrasional notlarn frqlnmmsi, znnimizc, hm mumiyytl hmin
dvr filosoflarnn Platon metafizikasna, hm d rasional v irrasional
tfkkr z grlrind mkmml kild sintezldirn Avqustin
istinad etmlrindn irli glmidir. Sxolastika v mistikann sintezinin
sas trfdar kimi Paris yaxnlnda ampolu Gilyom (XII sr)
trfindn yaradlm Sen-Viktoriya mistik mktbini gstrmk olar.

Onlarn bildirdiyin gr, elm ya maddi maraqlara qulluq edir, ya da
Allaha sevgiy gtirib xarr. Varl drk etmnin sulu var:
birincisi, hisslr vasitsil yalarn zahirini yrnn tfkkrl; ikincisi,
zn, yni z ruhunu yrnmy istiqamtli anlam tfkkr il;
ncs is, n ali sul olan sezmkl onun vasitsi il Allah intuitiv
yolla drk etmk mmkndr [88].
Dnyagrlrind bu v ya digr drcd irrasional tfkkrdn
istifad edn, btnlkd is rasional tfkkr stnlk vern ad
kiln flsfi mktblrin v nmayndlri il yana, srf irrasional
istiqamtd dnb yazan mtfkkirlr, mktb v cryanlar da
faliyyt gstrmilr.
lk df ilahi vhy v ql arasnda he bir frq qbul etmyn,
grlrind Dionisiy Areopaqit mistikasna istinad edn oann Skott
Eriuqena (877) bildirir ki, hqiqi din hqiqi flsfdir v ksin, birini
inkar edn digrini d inkar etmi olur. Mtfkkir var olan almin
slind Allahn tzahr olduunu iddia edir: nkiaf prosesi Allahdan
dnyaya v ksin gedir. Hr eyin tk Allaha qaytmas Onun
xarakterini aqlayr. O, drd pilld aqlanr:
1) yaradlmam, eyni zamanda yaradan tbit;
2) yaradlm, eyni zamanda yaradan tbit;
3) yaradlm v yaratmayan tbit;
4) yaradlmam v yaratmayan tbit.
Bununla da Allah btn kosmosun vvli, ortas v sonu olur
[88]. Maraqldr ki, mtfkkir Allahn btn keyfiyytlri il brabr,
Onun Yaradan siftini d yaradlma amil edir. Bunu Yaradann bir nv
z yaratd vasitsil yaradlm dnyada faliyyt gstrmsi kimi d
izah etmk olar. Eriuqenann fikirlrind digr hmiytli cht onun
inkiaf prosesini Allahdan mxluquna olduu kimi, mxluqdan da Allaha
doru yksl bilmsini vurulamasdr.
Hmin dvrn digr irrasional tfkkrl filosoflar kimi Aristotel
flsfsini panteist ruhda rh edn Dinantl Davidin (XII sr) v
Renessans dvrnd tbit flsfsi n zmin yaratm, orta sr tbit
mnzrsini sarsdan [37, 194] Kuzanl Nikolayn (1464) adlarn
kmk olar.
Orta srlrd xristianl hm bidtilrdn qorumaq, hm d
hqiqi xristianl yenidn diriltmk mqsdi il [37, 147] ispaniyal
Dominik (1221) v italiyal Assisili Fransisk (1226) trfindn
dominikan v fransiskan dini triqtlri yaradld. Dominikan mktbinin
n grkmli nmayndlri Byk Albert v Foma Akvinskidir ki,

tlimlri bu gn kimi katolik kilssinin rsmi flsfsi hesab
edilmkddir. Onun kimi Fransiskan mktbi d Avqustin flsfsin
istinad etmsin baxmayaraq o, znn mistik istiqamti il
frqlnmidir. n grkmli nmayndsi kimi Qrb flsf tarixind
ilahi nur haqqnda daha sistemli gr tqdim edn Bonaventuran
(1274) gstrmk olar.
Din flsfsinin sistemlmsi dvrnd slam rqind flsfi
fikir daha mrkkb v zngin inkiaf yolu kemidir v bu dvr bzi
flsf tarixcilri trfindn slam rqinin Renessans dvr kimi
xarakteriz edilir. Tqribn XI-XIII srlri hat edn bir mddtd
sasn mailik v tsvvf zlrinin flsfi sistemlrini dnya flsf
tarixin daxil ed bilmilr..
slam filosoflarndan bn Sina (1037) v bn Rd (1198) maili-
yin inkiaf tarixind mstsna rola malikdirlr. Buna sbb hm onlarn
flsfi grlrinin daha sistemli tqdimi, hm d Qrb flsfsin tsir-
lri olmudur. Bel ki, mhz onlarn flsfi sistemlri vasitsi il qrbli-
lr Platon v Aristotel flsfsini daha drindn tanyb drk etmilr.
Onu da qeyd edk ki, hr n qdr bn Sina mai filosof hesab
edils d, onun flsfi grlrind irrasional xtlr aq-akardr v o,
tez-tez tsvvf flsfsinin metodlarna mracit etmidir, bu spgid
bir sra qsa hcmli risallr yazmdr. Bundan baqa, bzi mnblrin
verdiyi mlumata gr, mrnn son illrind mumiyytl mailik
yolundan ayrlaraq, znn iraq adn verdiyi, hqiqt mistik v tcrbi
yanama istiqamtind kskin bir arzu duydu [37, 297]. Znnimizc,
onun sufi ruhda yazd Hayy b. Yqzan alleqorik sri mhz bu
ideyalar ehtiva edn bir srdir.
bn Sina hm Qrbd, hm d rqd oxlu sayda davamlar
tapm bir filosofdur. Onun tsiri il mailik flsfsi slam rqinin
rq blgsind Azrbaycanda geni yaylmaa balamdr. Burada
faliyyt gstrn mai filosoflardan bn Sinann tlbsi blhsn
Bhmnyar b. Mrzbann (1066), onun tlbsi Nsirddin Tusinin,
sirddin bhrinin v digrlrinin1 adlarn kmk olar.
bn Sinadan frqli olaraq bn Rd slam rqind deyil, sasn
Qrbd daha ox hmfikirlr tapa bilmi v Qrb flsfsind ayrca
flsfi mktb formaladracaq qdr gcl tsir v nfuza sahib
olmudur. Tdqiqatlarn verdiyi mlumata gr, onun srlri
1
Azrbaycanda mailiyin inkiaf v nmayndlri haqqnda geni bax: [19;
94}
orijinalda oxunmaqla brabr trcm edilib yaylm v XII srin

sonlarnda Aristoteliliyin Avropada canlanmas il birlikd o qsa
zamanda yhudi v xristian mtfkkirlr arasnda bhsiz bir lider
olaraq qbul edilmidir [37, 278]. Burada onun davamlarndan
Maymonidi (Musa b. Meymun), Siqer de Brabant, Musa b. Tibbonu,
Levi b. Gersonu, Byk Alberti, Foma Akvinskini gstrmk olar.
Dvrn irrasional tfkkr malik cryan kimi, yalnz slam
blgsind deyil, Qrbd d byk tsir malik, bu dvrd flsfi sistem
drcsin qdr yksl bilmi tsvvf gstrmk olar.
Mrkkb v oxaxli bir dnyagr kimi tsvvfn inkiaf
xttini iki istiqamt ayrmaq mmkndr: nzri v praktiki.
Qeyd etdiyimiz kimi, tsvvf flsfsinin saslarn, prinsiplrini
oxuculara aydnladrmaq, onun sl mahiyytini rh etmk v bununla
da slam dini il ninki sx laqd olduunu, htta onun zk xttini
tkil etdiyini sbut etmk mqsdi il hl X srd Srrac Tusinin
qoyduu nn bu dvrd daha geni vst ald v oxsayl traktatlar
yazlmaa balad. Bunlarn arasnda bu bdrrhman Slminin
(1021), bu Neym sfhaninin (1038), bul-Qasim Qeyrinin (1072)
v bu Hsn li Hcvirinin (1077) srlri diqqt layiqdir. Lakin bu
ii daha yksk sviyyd v sistemli kild bu Hamid Qzali (1111)
bacarmdr. Faliyyti tdqiqatlar trfindn slamla tsvvf arasnda
bardrclq v ya tsvvf islamladrmaq missiyas kimi
qiymtlndiriln mtfkkirin sas xidmti, znnimizc, tsvvfn
prinsiplrini geni rh etmk, onun slamla zvi surtd bal olan
hqiqtlrini olduu kimi atdrmaq olmudur.
Bildirdiyimiz kimi, bu dvrd tsvvfn nzriyysi il yana
praktiki trfi d inkiaf etmkd idi. Bu baxmdan, XII sr hminin
tsvvfn inkiaf tarixinin n byk mrhlsinin balanmas il
sciyyln bilr. Tsvvfn ilk tkkl dvrnd mxtlif hrlrd
faliyyt gstrn sufi mktblrdn danarkn onlarn ayr-ayr sufi
prinsiplrin stnlk verdiklrin gr bir-birlrindn frqlndiklrini
d qeyd etmidik. Bel ki, Badad mktbi thiyyat v ibadt,
xorasanllar qlb v sxavt, bsrlilr zhd v qnat, amllar hlimlik
v slamt, hicazllar sbr v dzm msllri il mul olmaqlar il
sciyylnirdilr [31, 5]. Gstriln dvrd bu nn daha da inkiaf
etmi, ayr-ayr eyxlrin grlri mstqil tlim sviyysin qdr
ykslmidir. gr vvllr mktblr daha ox onlarn mvcud olduu
mkanla (Badad, Xorasan, Misir v s. sufi mktblri) v mul
olduqlar msllrl laqli olurdusa, get-ged eyxin xsiyyti, nfuzu
mrkz nqty evrilirdi (cneydiyy, qadiriyy, hllaciyy, rifailik v

s.). Hr mktbin db qaydalarnda, myyn prinsiplrind d
znmxsusluqlar yaranmaa balayrd [Geni bax: 3]. Sufilrin c-
miyytdn ayrlaraq xsusi qayda-qanunlarn, xlaq normalarnn hkm
srdy tikililrd xangah, tkk, zaviylrd yaamaqlar haql
olaraq onlara triqtlr (yollar) adn qazandrd. Onu da qeyd etmliyik
ki, tsvvfn hl ilk dvrlrind d mxtlif triqtlr mvcud
olmudur. Lakin mhz bu dvrd triqtlr mstqil kild
znmxsus prinsiplri, db-xlaq qaydalar, inkiaf v faliyyt
istiqamtlri blli olan bir cmiyyt, htta institut halna gldiklrin
gr, onu (dvr) triqtlm v ya tsvvfn paralanma dvr
adlandrmaq olar.
lk sufi triqtlrin eyxlri pirlri grkmli din xadimlri, slam
elmlrini drindn mnimsmi, tsvvfd n ali mrtby yksl
bilmi xslr olmular. Msln, bdlqadir Gilani (1166) qadirilik,
hmd Rifai (1183) rifailik, hmd Ysvi (1166) ysvilik, bun-
Ncib Ziya d-din Shrverdi (1168) shrvrdilik, Mvlan Clalddin
Rumi (1273) mvlvilik1 v s. triqtlrin sasn qoymular.
Btn bunlarla yana, znmxsus prinsip v metodlara malik
bir irrasional tfkkr formas kimi tsvvfn bitkin v mahiyytini
btnlkl ehtiva ed biln bir sistem ehtiyac var idi ki, bu da z
ifadsini vhdt l-vcud nzriyysind tapd. Hl ilk sufi
mtfkkirlrin (Mnsur Hllacn, bu Yzid Bistaminin) grlrind
ks olunan, XII srd Eyn l-Qzat Miyancinin (1131) glckd is is
Mhyiddin bn rbinin (1240) srlrind geni v sistemli kild rh
edilmi bu nzriyy sonralar bn rbinin tlblri trfindn vhdt
l-vcud kimi elmi dbiyyata daxil edilmidir v bununla tsvvf
tarixind yeni bir mrhlnin balanc qoyulmudur: dnya
flsfsind daha ox tcrb formas, bir hyat trzi kimi tannan
tsvvf vahid bir flsfi sistem, mkmml bir nzriyyy malik
irrasional tfkkr kimi tqdim v tsdiq edilmidir.
Bundan baqa, tdqiq etdiyimiz dvr hminin tsvvf zminind
daha bir flsfi dncnin iraqiliyin - tkkl tapmas v sonralar
flsf tarixin mstqil flsfi sistem kimi daxil olmas il sciyyln
bilr.
Yalnz rqd deyil mumiyytl br tfkkrnd yeni bir
shif olmu raqilik flsfsi, z banisi ihabddin Shrvrdinin
(1191) bildirdiyi kimi, qdimdn bri qopmayan silsil il mxtlif
1
Sufi triqtlr haqqnda geni mlumat n bax: 67; 121
formalarda v xslrin simasnda tzahr edn nur elmidir. Flsf

tarixind daha ox mstqil bir flsf kimi tqdim ediln iraqiliyin
tarixi v flsfsinin tdqiqi gstrir ki, o, tsvvfn nur klind
tzahr, rasional v irrasional tfkkr znd sintezldirn bir
tfkkr formasdr.
Bellikl, dvrn flsfi mnzrsinin qsa tqdimindn bel aydn
oldu ki, dvrn rasional tfkkrnn istiqamtini sasn yad dnc
Qrbd bu tsir Qdim Yunan v slam flsfsi, rqd is Qdim
Yunan flsfsi tyin etmidir. Bir fakt da vurulayaq ki, mhz Qdim
Yunan flsfsi il daha tez v yaxndan tanlq slam rqind flsfi
dncnin qsa mddtd ninki formalab sistemlmsin, htta onu
zndn bir ne sr byk Qrb flsfsinin istiqamtini tyin edck
qvv sviyysin qalxmasna sbb olmudur.
Dvrn thlilindn o da mlum oldu ki, Qrb v rq flsf
tarixlri arasnda myyn oxarlqlar mahid edilmkddir. Bununla
bel, hmiyytli hesab etdiyimiz bir frq xsusi diqqt ynltmyi
lazm bilirik. Rasional tfkkrd oxarlq v ya paralellik onlarn ya
eyni mnbdn (Platon, Aristotel v b.) istifad etmklrindn, ya da
birinin digrin (slam flsfsinin Qrb) tsirindn irli glmidir. Eyni
szlri tam mnas il irrasional istiqamt haqqnda demk tindir. Bzi
istisnalar olmaqla bir blgnin irrasional tfkkrnn digr blgy
tsiri bard limizd he bir mlumat yoxdur. Bununla bel, Qrb v
rq flsf tarixind irrasional tfkkrn tdqiqindn bel mlum olur
ki, hr iki blgnin mtfkkirlri eyni problemlri tam oxar olmasa da,
yaxn trzd hll etmy almlar. Bunu demy biz sas vern, IV
fsild tqdim edcyimiz v sasn ikinci dvrd faliyyt gstrmi
filosoflarn dnyagrlrinin mqayisli thlilidir. Maraqldr ki, hr n
qdr irrasional idrakn frdiliyindn v subyektivliyindn dansaq da,
mqayisli thlild ortaya xan oxarlqlar danlmazdr. Lakin nzr
alsaq ki, irrasional idrakn ilk mnbyi Mqdds Kitabdr v btn
smavi din etiqad ednlr eyni mnbdn nazil olan Kitab oxuyurlar
(Quran 2/113) v z irrasional dnmlrind Vahid Allahdan bilik
alrlar onda mxtlif blgy mxsus mtfkkirlrin grlrindki
oxarlq tccb dourmaz.
Nhayt, onu da lav edk ki, mhz din flsfsinin, o cmldn
irrasional tfkkrn sistemldiyi bir dvrd bu oxarlq daha qabarq
v nzr arpan olmudur.
Dinin flsfdn ayrlmas dvr
Tdqiq edcyimiz nc dvr flsf tarixi kitablarnda Qrb

flsf tarixin mvafiq olaraq Renessans dvr adlandrlr v onun
balanmas Orta srlrin sonu hesab edilir. Lakin bir sra sbblrdn biz
bu zaman ksiyini d aradrma dvrmz aid etmk qrarna gldik.
vvla, bu dvrlm yalnz Qrb aid olub rq flsfsini klgy
kilmy mcbur edir. Demli, gr eyni prinsipl rq flsf tarixin
gr blg aparsaq Qrb flsfsinin uzun srlrini drsliklrdn
xartmal olardq, nec ki, hazrda rq flsfsini xardrlar. Digr
trfdn, bizim mqsdimiz hans regionda Renessansn daha tez
balamasn tyin etmk, yaxud flsf tarixind yeni dvrlm sistemi
aparmaq deyil, irrasional tfkkrn qanunauyunluqlarn izlmkdir v
ilk iki dvrd yaratmaa aldmz flsfi mnzrnin tamamlanmas
n nc dvr d ehtiyac var idi. Bu sbbdn biz bzi rtiliklri
knara qoyaraq bu illri d tdqiqat dvrmz aid etmyi
mqsduyun hesab etdik.
Qeyd etdiyimiz kimi, sonuncu dvr Qrb flsf tarixind
Renessans illrini (XVI-XVII srlr) hat edir v bu mddtd flsfi
fikir elm v texnikann inkiafna mvafiq olaraq bir ne yer
paraland: humanizm, atomizm, aristotelizm, platonizm, tbit flsfsi
v s. Lakin mvzumuza uyun olaraq biz bu flsfi cryanlar iki
istiqamtd qrupladrrq: rasional v irrasional.
Elmi dbiyyatlardan mlum olduu kimi, flsfni dinin
xidmtiliyindn xaran Renessans dvrnd flsf yalnz din
xadimlrinin pe sahsi olmaqdan xd v katolik kilssinin
divarlarn ad. Bunu tqribn blli arxla axan bir ayn mcrasndan
xmasna bnztmk olar. Bel ki, Orta srlr dncsinin birliyi var
idi; bu dncnin irlildiyi yol da bir idi; atmaq istdiyi mqsd d
bir idi. Renessansda is bu birlik pozuldu; artq hqiqt yol bir dn
deyildi, artq dncnin zrin dn mvzu da bir dn deyildi [37,
164]. Dvrn filosoflar flsfni ninki dinin xidmtindn azad etdilr,
htta mumiyytl ondan uzaqladrmaa aldlar v elmin, texnikann
inkiaf bunun n lverili zmin hazrlam oldu. Yeni rasional
tfkkr sxolastikan flsf tarixindn silib yeniy (yeni dncy
K.B.) l verrk, demk olar ki, antik dvrn sonlarnn qoyduu
yerdn i balad [37, 167]. Renessans dvrnn mul olduu
mvzularn v hr birind yetin grkmli filosoflarn say o qdr
oxdur ki, tdqiqatmzn yalnz irrasional istiqamtl laqli olduunu

nzr alaraq onlar haqqnda yalnz bu qsa mlumatla kifaytlnirik.
Qeyd etdiyimiz kimi, regionda mvcud olan ikinci fikir istiqamti
dini-mistik (irrasional) tfkkrdr. Birincidn frqli olaraq burada
ninki vvlki dvrn irrasional tfkkrl filosoflarn grlrindn
imtina edilmi, htta z flsfi dnclrini onlarn irli srdy
ideyalar zrind qurmular. Msln, alman mistik filosofu Kuzanl
Nikolayn Renessans dvrnd tbit haqqnda elmlrin inkiafndak
rolunu nzr alaraq onu hm sxolastikann son byk mtfkkiri,
hm d yeni dvr flsfsinin ilk qurucusu sayanlar vardr [37, 194].
Sonralar Cordano Brunonun (1600) dnyagrnd Kuzanlnn tbit
haqqnda dnclri il Kopernikin sistemi harmonik kild
sintezlrk ifad olunacaqd.
XVII srd Qrbd sasn R.Dekart flsfsindn gtrm yeni
bir flsfi cryan: okkazionalistlr (vasitilr) d tkkl tapmaa
balad. Onlarn fikirlrin gr, Tanr ruh v bdndki hr hans bir
istk yaxud hrktin sbbi, vasitsidir. vvllr yalnz insana amil
ediln bu nzriyy sonralar byyrk btn varlqlara aid edildi [37,
256]. Okkazionalistlrin n grkmli nmayndlrindn biri fransz
filosofu Nikola Malbran (1715) Dekartn nzriyysi il Avqustinin
mistik tcrbsini bir nv birldirmi [37, 259], Tanrn hr eyin
iind deyil, hr eyin Tanrnn iind olmas fikrini irli srrk qeyd
edirdi ki, Tanrnn dnclrini yrnmkl biz gerk dnyan da
yrnmi oluruq [37, 258].
Renessans dvrnn xarakterik chtlrindn biri d dind
islahatlama aparmaq, yni khn kils v onun sxolastik flsfsinin
yerin yenisini gtirmk olmudur. Flsf tarixilrinin bildirdiyi kimi,
insann i dnyasndan, sl hqiqtdn uzaq dn sxolastik flsfd
dncnin v mnviyyatn hmiyytini yenidn qaytarlmasnda n
byk rolu mistiklr oynamlar. Maraqldr ki, Renessans dvrnn
islahatlama prosesinin balca qayna kimi sxolastika dvrnd
mvcud olan alman mistisizmini [Geni bax: 37, 178] v onun n
grkmli nmayndsi, almanca flsf terminlrinin atas [Geni bax:
37, 179], zndn sonrak ksr mistik filosoflarn istinad yeri Meyster
Ekxart (1327) gstrirlr.
Mistisizm zrind tkkl tapan v insan yenidn i dnyasna
qaytarmaa chd edn islahatlama prosesi sonralar protestantlqda z
ifadsini tapd. Lakin o da tezlikl yeni bir kils qurmaq v bu kilsnin
istinad olacaq nzri tmllri inkiaf etdirmkl mistisizmin sas
ideyasndan uzaqlad [37, 179]. slahatlama prosesinin n grkmli

mtfkkirlri kimi Sebastyan Frank (1542), Valentin Vayqel (1588) v
Yakob Bmeni (1642) gstrmk olar. Flsf tarixind znmxsus
sistemi il mhur olan Y.Bmenin mistisizmi dinamik-voluntarist bir
Tanr v dnya anlayna istinad edir Tanr insanda zn ar, insan
dolays il zn dnr; O, z-zn tapmaq, zn tanmaq n kainat
v insan olur [37, 179]. Bu da mlum bir faktdr ki, Bmenin v
mumiyytl alman mistisizminin Renessans dvrndki uuru aq
v ya gizli bir xtt kimi zn sonralar Leybnitsin, xsusil alman
idealizmi v romantizmind gstrckdi [37, 183].
Onu da bildirk ki, islahatlama prosesi yalnz sxolastika
dvrnd yaddan xm deyil, hminin yeni dvrd d elm v
texnikann klgsind qalm irrasional tfkkrn qorunub saxlanmas
demk idi.
Tdqiq etdiyimiz sonuncu dvr slam rqind d bir sra
spesifikliklrl sciyylnir. XIV-XVII srlri hat edn bu mddtd
flsfi fikir sasn istiqamtd inkiaf etmkd idi: dini, flsfi v
irrasional tfkkrlr.
slam rqinin ilk baxda snk v durun grnn, htta bir ox
flsf tarixi drsliklrin daxil edilmyn bu dvrnd ilk nzr arpan
hadis bir ne sr rzind flsf v tsvvf yannda arxa plana kiln
ortodoksal dini tfkkrn yenidn dirlmsidir. lbtt bu, hmin illr
rzind onun he bir alim v mtfkkirinin olmamas demk deyil. XI
srin grkmli ortodoks alimi bn Hzmdn (1064) sonra XIV srd bu
tfkkr formas hmd b.Teymiyy l-Hrrani (1327) simasnda yeni
bir qvv il inkiaf etmy balad. Yalnz dvrnn deyil, zndn d
vvl yaam ksr slam filosoflarna v flsfi cryanlarna,
tsvvf v mxtlif ynl dini cryanlara, bir szl, Mhmmd
peymbrdn (s.) sonra slam almin daxil olan hr bir dncy
meydan oxuyan, onlar mumiyytl silib slfiliyi (Peymbrdn (s.)
qalma dini) irli srn bu fqih alim z fikir v ideyalarna gr
islahat adlandrlmdr. Ondan sonra bu ii tlbsi bn Qyyim l-
Cvziyy (1350)1 davam etdirmidir [35, 319-322].
XIV-XVII srlrd dini tfkkrdn frqli olaraq, flsfi tfkkr
daha ox rhilik klind inkiaf etmy balad. Mtfkkirlr sasn
bu Hamid Qzalinin, Mhyiddin b. rbinin, ihabddin Shrvrdi-
1
Slfilik cryan XVIII srd Mhmmd b. Abdul-Vhhabn (1792) v onun
ideyalar zrind tkkl tapan vhhabilik dini cryannn sas qayna hesab
edilir.
nin srlrin rhlr yazr v z flsfi dnclrini bu rivd ifad

edirdilr. Lakin bunlarn arasnda dnya flsf tarixind orijinal dn-
cli filosoflar da yetimilr ki, onlardan da Molla Sdra ad il mhur
olan Sdrddin irazinin (1641) adn xsusil qeyd etmk lazmdr.
Bel ki, iraqilik flsfsinin ardcl olan v ihabddin Shrvrdinin,
bn Sinann bir sra srlrin rh yazan Molla Sdra eyni zamanda
orijinal ideyalar irli srrk z dnclrind ibnsinal, iraqiliyi v
tsvvf sintezldirmidir [Geni bax: 35, 312-313].
Shrvrdinin digr rhisi, Osmanllar dvrnd flsfi elmlri
dirldn xs Mhmmd b. sad Clalddin Dvvanidir (1501).
slam rqind xatrlanmaa dyn digr mtfkkir mumiyyt-
l nnvi slam flsfsin, xsusil nnvi slam siyasi dncsin
syan etdiyi znn ediln bdrrhman b. Xaldundur (1406). O, z
slflrinin yolu il getmyrk flsfi aradrmann mvzular olaraq
mntiq, riyaziyyat, fizika v metafizikan qbul etmi v bu ynd
orijinal srlr yazmdr [Geni bax: 49, 103].
XIV-XVII srlrd irrasional tfkkr d mrkkb bir inkiaf
yolu kemidir. Hr eydn vvl qeyd edk ki, siyasi motivlrin, haki-
miyyt urunda, yaxud yadelli iallarla mbariznin tsiri il dini-
mistik cryanlarn tkkl tapma prosesi bu dvrd d davam etmidir.
vvlki illrd yaranm v inkiafn daha da genilndirmi hmin c-
ryanlarla yana yenilri d yaranmaqda idi. Bunlarn arasnda xsusil
mir Teymurun istilas dvrnd Fzlullah Niminin (1416) yaratd
hrufilik tlimi xsusi diqqt layiqdir. Hrufiliyin flsfi saslarnn ilk
v yegan tdqiqats Z.Quluzadnin verdiyi mlumata gr, Azrbay-
canda, randa, Trkiyd v slam rqinin bir sra digr lklrind
yaylm bidt tlim [104, 5] olan hrufiliyin ideya mnblrini,
znnimizc, slam yaylmamdan qabaq v sonrak Yaxn v Orta rq
flsfsind axtarmaq lazmdr. nki tdqiq olunan ideologiya bu
lklrin sosial-iqtisadi v mdni inkiafnnn nticsi idi [104, 56].
Hrflrin sirrini yrnmkl adlarn v dnya hadislrinin mahiy-
ytini v bununla da yaradann sirrinin drkini [Geni bax: 104, 55] q-
bul edn hrufiliyin tsiri il sonralar bir sra digr cryanlar da tk-
kl tapmdr. Bunlardan XV-XVI srlrd smail Sfvi Xtainin (1524)
yaratd qzlbalar, Mahmud Pasixani Gilaninin (831 h.) tmlini qoy-
duu nqtvilik v baqa cryanlar gstrmk olar ki, z nzriyylri
v prinsiplri il dnc tarixind byk hmiyyt ksb edirlr.
Tdqiq etdiyimiz dvrd irrasional tfkkrl grlr arasnda
tsvvf flsfsi daha geni miqyasda v sistemli kild yaylm v
inkiaf etmidir. XIV-XVII srlrd hm dini, hm d ictimai siyasi

mnzrnin dyimsi sufi triqtlrin d faliyytin z tsirini gstrir-
di. Yeni triqtlrin yaranmas il brabr, vvlki triqtlrin frqli isti-
qamtli qollar da ayrlrd. Bu dvrn triqtlrindn Hac Bkta Vli-
nin (XIV sr) sasn qoyduu bktailik triqti daha byk hrt v
nfuza sahib olmudur. XIV srd shrvrdilik triqtinin eyxinin m-
ridlri olmu Sfiyddin rdbili (1334) v Krimddin xi Mhmmd
Xlvti (1350) Azrbaycanda tkkl tapm sffilik v xlvtilik 1 ki-
mi sufi triqtlri yaratmlar. Hmin dvrn nfuzlu triqtlrindn biri
v bu gn d z faliyytini davam etdirn, sasn ysvilikdn gtrn
nqbndilik triqtinin yaradcs ah Nqbnd Mhmmd Bhaddin
Buxari (1389) olmudur. Bundan baqa, Hac Bayram Vlinin (1429)
yaratd bayramiyy2 v daha nelrinin adlarn k bilrik.
Grndy kimi, bu dvrd tsvvfn nzriyysi ayr-ayr
mtfkkirlrin grlrind z ksini tapsa da, daha ox praktiki
trfinin n plana kemsi mahid edilir. Bu hal tsvvfn sl
prinsiplrindn uzaqlamasna, onun praktiki trfin stnlk verrk
nzri trfinin klgd qoyulmasna, tsvvf maddi mnafe (vzif,
yksk mvqe v s.) ld etmk n lverili bir vasity evirmsin
zmin hazrlam olurdu. Yni klassik mnadak tsvvf z yerini
triqtlr vermy balamd.
Bununla bel, bu dvrd mqsdi btn maddiyyatdan uzaqla-
maq, insann mnvi dnyasna z tutmaq, insan nsan olaraq ucaltmaq
olan bir ox grkmli sufi mtfkkirlr yetimi v onlarn dyrli
traktatlar, er divanlar tsvvf flsfsini daha da znginldirmidir.
Znnimizc, hqiqi tsvvf bu dvrn grkmli simalar olan, ayr-ayr
triqtlrin zv olsa da sl sufi prinsiplri trnnm edn Yunus mr
(1320), Mahmud bstri (1320), madddin Nsimi (1417), Seyid
Yhya Bakuvi (1464), Molla bdrrhman Cami (1492) v digrlrinin
er v traktatlarnda qorunub saxlanmdr.
Tdqiqatmzn nc dvrn bir ne spesifik chtl
xarakteriz etmk olar. vvla, hm Qrb, hm d rq flsfi
1
Qeyd:
1. Bu triqtin eyxlrindn Seyid Yhya Bakuvinin (1464) mridi olmu
Dd mr Rvni (1486) Rvniyy, onun tlbsi brahim Glni
(1533) is Glniyy triqtlrini yaratmlar [Geni bax: 22, 159-162;
67, 142].
2
2. Bu triqt sonralar eyxin mridlri trfindn yaradlm msiyy
(yaRadcs A msddin (1459)), Mlamiyy, Clvtiyy qollarna
ayrlmdr. [Geni bax: 67, 141].
dncsind dinin flsfdn daha ox ayrlmas mahid edilir.

Qrbd bu, flsfnin, rqd is dini dncnin mstqil kild
irlilmsin sbb olmudur. Tbii ki, hakim fikir istiqamti yannda
digrlri d z mvcudluunu saxlamdr. kincisi, qeyd olunan dvrd
hr iki regionda dinin islahatlamas prosesi aparlmdr. Qrbd bu
proses irrasional dncnin inkiafna, rqd is ortodoksal dinin
dirldilmsin xidmt etmidir.
rrasional tfkkr glinc, regionda sas dnc cryanna
mvafiq olaraq Qrbd mistik tfkkrd flsfnin, rqd is dinin
tsiri artmdr. Qrbd irrasional tfkkrn nzriyysi, rqd is
praktik trfi daha ox n plana kemidir. Bununla bel, bu dnc
formas istr ayr-ayr mtfkkirlrin, istrs d cryanlarn
grlrind z inkiafn aras ksilmdn v sabit prinsiplr zrind
davam etdirmkd idi. Tbii ki, dvrn tlbin, elm v texnikann
tlbin mvafiq olaraq yeni metod, yaxud mvzular da lav olunurdu,
lakin sl mahiyyt v mqsd dyimz olaraq qalrd.
Bellikl, orta srlrin tdqiqindn bel mlum oldu ki, irrasional
tfkkr raitindn, mkanndan v zamanndan asl olmayaraq bzn
rasional tfkkrn yannda arxa plana kils bel, z mvcudluunu
saxlamdr. Bundan baqa, hakim dncdn asl olaraq irrasional
tfkkrd ya flsfi, ya da dini amillrin artmas mahid edilir v bu,
irrasional tfkkrn hm flsfnin, hm d dinin mvzusu olmasna
dlalt edir.
Orta srlrin xarakterik chtlrindn biri d irrasional tfkkrn,
demk olar ki, ksr mtfkkirlrin dnyagrnd sezilmsidir. Bu,
onlarn z hqiqt axtarnda rasional v irrasional vasitlrdn brabr
v kompleks kild istifad etmlrindn, hr iki tfkkr formasn
sintezlzdirmklrindn v Mtlq Hqiqt gedn yolda bunun zruri
olmasndan xbr verir.
Orta srlrin dnc znginliyi, oxchtliliyi bu dvr nvbti
illrd flsfi tfkkrn inkiaf n bir nv ideya mnbyi etmidir v
burada sas xidmt, znnimizc, mhz irrasional tfkkr aiddir.
Nhayt, onu da bildirk ki, irrasional tfkkr blgsindn asl
olmayaraq insana xas bir keyfiyyt, Vahid Yaradan vasitsil zndrk
imkandr. Bu faktor, yni maddiyyat rivsin smayan ideyalarn
corafi mkandan v zaman ksiyindn asl olmayaraq insanlarn
ruhuna eyni tsir balamas v oxar kild ifad edilmsi orta
srlrd daha bariz kild zn gstrmidir.
IV F S I L
RQ V QRB
FLSF TARIXIND
IRRASIONAL IDRAKIN
SPESIFIK CHTLRI

113
Tdqiqatmzn drdnc fsli irrasional tfkkrn iki sas

mvzusunun rhin hsr edilmidir: Tanr-alm mnasibti v Nur v
nurlanma. Kklri flsf tarixinin n qdim dvrlrin qdr gedib
xan bu problemlr Orta srlrd hm Qrb, hm d rq flsf
tarixind xsusil aktualladndan aradrmamzda mhz bu ikisin yer
ayrma qrara aldq.
Onu da bildirk ki, Tanr-alm mnasibti rivsind sasn
yaradl prosesinin, Allahn bir Yaradan kimi tbit, xsusil insanla
qarlql mnasibtinin, vhdtinin irrasional trflri aradrlmdr.
Nur v nurlanma blmnd is balca olaraq irrasional idrakn nur
vasitsil gerklmsi, idrak prosesind xsusi hmiyyt malik
nurlanmann mahiyyti, nurun irrasional biliyin bir formas olmas kimi
msllr thlil edilmidir. Grndy kimi, birinci problem irrasional
idrak prosesinin bir nv ontoloji, ikinci is qnoseoloji aspektdn rhidir.
Tanr-alm mnasibti
Mn gizli bir xzin idim, tannmaq

istdim v xlqi yaratdm.
Qdsi hdis
Tanr-alm, Yaradan-yaradlan znciri insan idrakna sa bilck

btn mtlq v nisbi varlqlar znd ehtiva edir. nsan bu zncird
birldirici halqa, bir nv laqnin zdr, nki problemin hr iki trfi
mhz insan tfkkrnn szgcindn kemi anlam v kateqoriyalar
vasitsil aradrlr. Gah Yaradann, Mtlq hakimin z il mbarizy
qalxan, Yaradan olmaa alan, gah da yaradlm bir varlq kimi
znn acizliyini, zifliyini, iradsizliyini qbul edn br z subyektiv
dnyasndan hr iki obyekti tanmaa, eyni zamanda, rasional v
irrasional bilik v vasitlrl yalnz Tanr-alm, Yaradan-yaradlan
laqsini drk etmy deyil, hm d znn bu laqd yerini v rolunu
tyin etmy can atmdr.
Mslni irrasional aspektdn aradrdmza gr, Tanr-alm
mnasibti deynd biz daha ox Tanr v yaradlmlarn n alisi,
kainat znd ehtiva edn mikrokosm, yni insan arasndak laqni
nzrd tutmuuq. Mlum olduu kimi, flsf tarixind bu problemin

qoyuluundan (ilk sbb ntic, ideya materiya, Xaliq-mxluq v s.)
v onun aradrlmasndan asl olaraq mxtlif tlim v nzriyylr
yaranmdr: materializm, idealizm, panteizm, dualizm v s. rrasional
idrakn mahiyytini, sas prinsiplrini nzr alaraq bildirmk olar ki, bu
tfkkr nv n xarakterik olan dnyagrlr sasn panteism v
vhdt l-vcud klind ifad olunmular. Hr ikisinin mrkkbliyini
v ox geni miqyasda yayldn, bzi anlarda alimlr trfindn ya
tamamil eynildirildiyini, ya da qti kild bir-birin zidd
qoyulduunu v onlarn mumiyytl irrasional idrakn son nticsi
olduunu nzr alaraq vvlc panteizmin Qrb v rq tfkkrnd
nvlrini aradrm, daha sonra is ayrca vhdt l-vcudun
mahiyytini rh etmiik.
Qrbd panteizm
Panteizm termininin izah btn flsf ltlrind, kiik frqlr

nzr alnmazsa, eynidir: yunan sz olub pan hr ey v
theos Allah demkdir, Tanr v btn kainat eynildirn dini v
flsfi tlimdir. Panteist termini ilk df ingilis filosofu C.Toland,
panteizm termini is niderland teoloqu Y. Fay trfindn ttbiq olun-
mudur [99; 95]. Yeri glmikn, bir termin kimi elmi dbiyyata daxil
olmas qdimdn bri mvcud olmu flsfi grlr d yeni baxn
yaranmasna v onlarn da bu terminl tyin edilmsin sbb oldu.
Filosoflarn grlrind panteist notlar axtarlmaqla yana, onlarn
dnyagrlrinin zlri d panteizm yeni alarlar qatd, onun yeni
nvlri yarand.
Ensiklopedik ltlrdn birind yazlr: Panteizm gr Tanrnn
kainatdan ayr v mstqil bir varl yoxdur. Tanr tbitd, obyektlrd,
insan dnyasnda mvcuddur. Hr ey Tanrdr Panteistlr kainatda
var olan hr eyin (atom, hrkt, insan, tbit, fizikann qanunlar,
ulduzlarn...) slind bir btn olarak Tanrn tkil etdiklrini
sylyirlr. Bu baxmdan kainatda ba vern hr ey, hr hrkt slinda
Tanrnn hrktidir. Bu grn maraql v adrc bir nticsi insann
da Tanrnn bir paras (kursiv bizimdir K.B.) olmasdr. Panteizm
gr Tanr hr eydir ve hr ey Tanrdr. Tanr Kainat - nsan ayrm
yoxdur. Bel bir ayrm aln yanlmadr. Transendent bir Tanr var
olmad kimi, hr hans bir yaratmadan da sz ged bilmz [34]. Ouen
rrasional idrakn spesifik jhtlri 115
is hesab edir ki, Panteizm el bir inam gstrir ki, orada var olan
hr hquqi xs yalnz vahid Varlqdr; gerkliyin btun digr formalar
ya onun vasitsi, ya da onunla eynidir [136]. Panteizm termininin Hind
terminlri ltlrind d mnas il qsaca tan olaq: Panteizm
Tanrnn hr ey olmas haqqnda tlim, Tanr v dnyan eyni grn
mxtlif flsfi mvqelrin mumi terminidir. Panteist n Tanr n
xsiyyti olan Rbdir, n d formasz v ya transendent Varlq, o,
universal qanunlar, hrkti, materiyan v s. hat edn btn
varlqlarn mumildirmsidir [119].
slam ensiklopedik ltlrind msly nisbtn frqli
yanamalar mvcuddur. Burada panteizm ya Qrb mxsus bir
dnyagr kimi mumiyytl yer ayrlmr, ya da o, vhdt l-vcud,
vhdt l-mvcud, vcudiyy v digr islami terminlrl mqayis
klind tqdim edilir. Bzi hallarda vcudiyy [30, 181; 32] kimi
trcm edils d, bir sra hallarda panteizm adekvat olaraq vhdt l-
mvcud termini irli srlmdr: Vhdti-mvcud Allah il
kainatn birliyini mdafi edn materialist dncdir. Vcudiyy d
deyiln vhdt-i mvcud, Qrb flsfsindki materialist panteizmin
slam dnyasndak qarldr. Grln dnya lehin Allahn varln
rdd etdiyi n slam alimlri trfindn dinsizlrin, zindiqlrin yolu
kimi izah edilir. Zaman zaman vhdt-i vcud anlay il qardrld
da grnr. Vhdt-i mvcud dncsin gr, zahird mstqil bir
varlq il var olan ruhlar v cisimlr dnyasndan knarda bir Allah
yoxdur. Allah deyiln varlq kainat tkil edn varlqlar toplamndan
baqa bir ey deyildir. Allahn kainat tkil edn varlqlara nisbti
btnn hissy nisbti kimidir. Tanr kainatdr. Var olan hr ey bu
kainatdan ibartdir [46; 47].
Deyilnlr xsi mvqeyimizi bildirrk iki msl zrind
dayanmaq istrdik. vvla, yuxardak fsillrd d tsdiqldiyimiz
kimi, irrasional idrak zaman-mkan rivsi fvqnd var olan, yni
qrbli v ya rqliy deyil, insana mxsus bir dnm prosesidir.
Panteizm ontoloji msllr irrasional mvqenin tzahr formalarndan
biridir. Demli, panteizmi hr hans bir blgy mxsus ideya kimi
tqdim etmk onun sl mahiyytin xll gtirr.
kincisi, slam ensiklopedik ltlrin verdiyi mlumata gr,
slam rqind d panteist istiqamtli flsfi cryanlar v filosoflar
olmular (bunu glck tdqiqatmz da gstrck). Bu baxmdan,
panteizmi Qrb tfkkrn xas bir nzriyy kimi rqdn
uzaqladrmaqla, znnimizc, regionda tkkl tapm panteist mvqeli
flsfi dnyagrlrin bir ox spesifik chtlri v bununla da slam

rqinin flsf tarixinin zngin shiflri klgd qoyulmu olur.
Yeni terminlrin daxil edilmsin glinc, onlarn vvlki
terminlrin trcmsi olduunu v mqsdin ya panteizmi bir nv
rqldirmk, ya da onun vhdt l-vcudla frqini n plana kmk
olduunu nzr alaraq, bunu tqlidilik kimi izah edir v bel hesab
edirik ki, mdafi mvqeyi tutmaq deyil, hr iki mfhumun mahiyytini
aqlayb oxucunun hkmn vermk lazmdr.
Aradrdmz tdqiqat srlrind, flsf tarixi kitablarnda
panteizm mxtlif aspektlrdn yrnilrk nvlr blnmdr.
Msln, nnvi olaraq flsf tarixilri trfindn panteizmin iki
nv gstrilir: a-kosmik v a-teist. Panteist sistemlrd ya ilahinin
varl sonlu varlqda itir v dnya Tanrnn yerin keir, ya da ksin,
tbitin varlqlar ilahinin varl trfindn udulur v Tanr dnyann
yerin keir. Buradan da panteizmin iki sas nv ayrlr: naturalistik v
idealist v ya ateistik kosmizm v akosmik panteizm [127]. Probleml
bal dnclrdn bel bir ntic xartmaq olar ki, panteist dnclr
iki istiqamtd inkiaf ed bilr: Yaradann mtlqldirilmsi il
yaradlanlarn he endirilmsi v yaradlanlarn mahiyytinin
mtlqldirilmsi il Yaradan mfhumundan imtina edilmsi. Birinci
istiqamtd monoteizm myyn mnada saxland halda, ikincid hr
eyi maddildirmkl ateizm v materializm meyl yaranr.
Bununla yana, qeyd etdiyimiz kimi, filosoflarn
dnyagrlrindki panteist mvqelrin aradrlmas da onun yeni
nvlrinin yaranmasna sbb olmudur. Bel ki, orta srlr rzind Qrb
flsfsind panteizmin tqribn alt formas haqqnda mlumat verilir.
Onu da bildirk ki, bu blgn formal xarakterli qbul etsk d,
filosoflarn grlri arasndak kiik, lakin vacib frqlrin rhi il
panteizmi daha trafl v drindn aradrma mqsduyun bildik v
thlilimizi bu blg zr aparmaq qrarna gldik.
Filosoflarn panteizml laqli grlrinin rhin kemzdn
vvl, mvzumuzun fikir istiqamtini n plana krk, irrasional
idrakn iki vacib xsusiyytini bir daha vurulama lazm bilirik.
vvla, irrasional biliyin mnblri srasnda mhz Allah tbit v
Allah insan sintezlrinin panteistik grlr zmin yaratdn qeyd
etmidik. Yni hr iki mnbni sintez klind qbul edn, onlarn ya
vvldn, ya da inkiaf sonunda eyni mahiyyt sahib olmaqlarn iddia
edn mtfkkirlr flsf tarixind panteist kimi tqdim olunmular.
kinci vacib msl, irrasional idrak prosesinin kulminasiya an il

laqlidir. Qeyd etdiyimiz kimi, insan bu anda can atd mtlql qo-
vuur, eynilir. Mnbyindn asl olaraq bu Mtlq bir trfdn Allah,
digr trfdn tbit yaxud insan z ola bilr, yni panteizm mhz bu
ann qovuma, eynilm, ikiliyin yox olmas annn ifadsidir.
Panteizmin digr nvlri arasnda daha ox yaylan v
monoteizm daha ox yaxnl il frqlnn idealist panteizmdir. Onun
grkmli nmayndlrinin grlrinin rhin kemzdn vvl bir
sra spesifik xsusiytlrini qeyd edk.
vvla, idealist panteizmd Tanr-alm mnasibtinin
aqlanmasnda sasn iyerarxik sistem mracit edilmidir v bunu
daha ox irrasional tfkkr xas sistem kimi qbul etmk olar. Bununla,
vvla, Tanr il n kiik mxluq arasnda laqnin mvcudluu nzr
atdrlr. kincisi, yaradl aktnda maddi dnya fvqnd digr
almlrin d mvcudluu tsdiqlnmkl yana, hr birinin hmiyyti
v rolu da aqlanr, eyni zamanda, hr mxluqun z (!) yerinin olmas
da grnr. Nhayt, ncs, Tanrnn verdiyi bacarq v hikmt
vasitsil urlu mxluqun geriy, yni yuxarya doru inkiafnn
mmknly, n sas is bu yolun frdiliyi vurulanr.
dealist panteizmin izlrini qdim dvrn bir sra filosoflarnda
mahid etmk mmkn olsa da, nzr alaraq ki, hm Qrb, hm d
rq flsf tarixind panteizmin kklri sasn Qdim Yunan filosofu
Plotinin grlri il laqlndirilir, htta ondan qaynaqland bildirilir,
onun da Tanr-alm problemi il bal fikirlri il qsaca tan olaq.
Yeri glmikn, onu da qeyd edk ki, Plotinin yaradl
iyerarxiyas sonralar rq peripatetiklrinin d tml prinsipin evrilmi
v slam rqinin hakim dininin qanunlar il kreatsionizml, Vahid
Yaradan Allah anlam il uyunladrlmdr.
Antik dvrn sonuncu filosofu hesab ediln, yeniplatonuluun
qurucusu Plotinin flsfi grlrind slfindn (Platondan) frqli
olaraq yaradl aktna daha geni yer ayrlmdr. Onun flsfsind artq
iki istiqamtli proses mahid etmk mmkndr: ilk sbbdn, Ali
Varlqdan aa maddi varlqlara doru v ksin, yaradlandan, nis-
bidn n uca varla lahi Ala, Mtlq qdr davam edn bir inkiaf.
lk vvl onu bildirk ki, Plotin flsfsind iyerarxiyann
zirvsind dayanan lk Sbb Yaradc deyil v yaradl Onun iradsinin,
istyinin deyil, dnmsinin nticsidir. O, dnmyi bacarr v bu
dnm nticsind yaradl z-zn ba verir: Ruh bilavasit
Yaradandr. Ruhun lahi Al trfindn yaradlmas aspektin nisbtd
is o, ikincidir. n ali Yaradan is Dnn lk Sbbdir [113, 63].

Lakin tfkkr z-zlynd yaratma aktn hyata keir bilmz:
yaratma Ruhun Prinsiplr-deallar ehtiva edn mrhlsinin
faliyytidir, nki mhz bu yaradan hissd onun sas qvvsi gizlnir
[113, 58]. Grndy kimi, filosof lahi Aln, lk Sbbin iki
keyfiyytindn sz ar: mxluqlar n v z n. lahi Al
hrktin balanc olan, hr eyi hrkt gtirn ruhdur, z is
iindn hrktlidir, O, hr ey can verir, z is he vaxt lmr [Geni
bax: 113, 288]. Demli, lahi Al lk Sbb kimi hm z yaratdqlar il
laqli, hm d z n var olan, bdi bir varlqdr.
Qeyd etdiyimiz kimi, Plotinin yaradl iyerarxiyas alidn-
aaya, qeyri maddidn maddiy, kamildn naqis dru istiqamtlidir.
Filosofun bildirdiyin gr, Ruh yaradr, lakin ona bu gc vern
prinsiplr tam mvafiq olmayaraq; o, yaratma prosesin zndn n is
lav edir v onun lavsi daha aa keyfiyytli olur [113, 60]. Bu
sbbdn yaradlanlar st varla nisbtd daha aa, daha naqisdir v
materiya Ali Nizamn yalnz kntsdr [113, 60]. Bununla bel,
hr n qdr materiyadan yaranan eylr naqis, z hyatndan naraz,
bdbxt olsalar da, materiya daim kamillir. Bir trfdn Ruhun,
digr trfdn materiyann yaratd v qlin Prinsiplrinin sviyysin
ata bilmyn eylrin cmindn son nticd Vhdt yaranr [113, 60].
Plotinin grlrind Yaradanla yaratdqlar arasnda ba qrlmr v
mhz bu laq maddi varlqlar z mahiyytlrin dnmy svq edir.
Vasitsiz olaraq ruhdan yaranan hr ey saf v tmizdir; o, Vahid yaxn
olduuna gr hqiqi varlq ld edir, buna gr d o, daimi qdrti il
ali mqamda tsdiqlndiyi ks doru ynlir [113, 232].
Plotin kamillm, tmizlnm v mahiyyt dnmnin yolunu v
vasitsini d gstrir: Qsursuz olmas n bizim ruhumuz btv
Ruhla brabr olmaldr ki, onunla birg dnyann quruluunu idar
edrk mhtm yolla getsin [113, 365].
Bellikl, Plotinin grlrind bir ne vacib msly aqlq
gtirk. vvla, filosofun iyerarxiyas bir nv ruhun v ya aln enm
yaxud ykslm prosesidir. Bu proses aras ksilmyn v daimidir.
Burada materiyann varl ruha yalnz naqislik gtirir v ya ondan uzaq-
lama ruhun kamillmsi v ilk mnbyin dnmsin imkan yaradr.
kincisi, lk Aln hm d ilk sbb olmas Onu sbb ntic
zncirinin bir halqasna evirir. O, bdi, z n var olan bir varlq
olsa da, transendent deyil, yaradl, demli, ks proses olan
kamillmni idar etmir.
ncs, hm yuxardan aa, hm d aadan yuxar doru

davam edn proses irrasional dnmdir. Biri alidn naqis, batindn
zahir, digri ksin.
Son olaraq onu da lav edk ki, gstrdiyimiz chtlr
panteizmin ksr nvlrind bu v ya digr drcd z ksini tapmdr.
Xristianlq flsfsind idealist panteism znmxsus bir rng
ald. Hr eydn vvl tk yaradan v mtlq irad sahibi anlam
yarand. Eyni zamanda, mtlq v transendent varlq olan Allahn Ata,
Oul v Mqdds Ruh vasitsil tzahr etdiyini v tanndn bildirn
Mqdds lk prinsipi d tkkl tapd. Bu prinsip Onu drkedilmz,
btn tsvir v xyallardan knar, hr eyin fvqnd duran bir varlq
kimi tqdim etmkl yana, hr insana bir Oul kimi Atas il tam
vhdtd ola bilmk yolunu da gstrirdi.
dealist panteizm hm ilk xristian filosoflardan Dionisiy
Areopaqitin, Mqdds Avqustinin, hm d sonrak dvr filosoflardan
Meyster Ekxartn, Yakob Bmenin v digrlrinin, mumiyytl
Mqdds lk prinsipin irrasional aspektdn yanaan xristian
filosflarn grlri n xarakterik olmudur.
dealist panteizmin n grkmli nmayndlrindn biri, demk
olar ki, zndn sonrak hr bir irrasional tfkkrl filosofa tsir
gstrn M.Ekxart (1327) olmudur.
Allah hr eyin fvqnd tutan filosof yazr: Allah btn
surtlrdn, siftlrdn ykskddir. Onun barsind danma, nki O
bundan ucadadr. n yaxs susmaqdr [129, 152]. Btn mxluqatdan
knar var olan Allah hm ontoloji, hm d qnoseoloji baxmdan tcrid
olunub: Mxluq tamamlanan yerd Allah balayr [129, 42]. Lakin
yuxarda da qeyd etdiyimiz kimi, Allah z mxluqatdan ayr olsa da
Mqdds lk: Ata, Oul v Mqdds Ruh tzahrlri il onlarn
mahiyytinddir: Allah yalnz mahiyytc Vahid, Siftlrd vhdtli
v Onun yaratdqlarnda oxchtli gr bilrlr. Bellikl, btn
yaradlmlar z varlqlarna Allahda malikdirlr, onlarn mahiyytini is
Allah z itirak (onlarda var olmas K.B.) il verir [129, 105]. Lakin
filosof onu da lav edir ki, Yaradan v faliyytd olan yalnz
Allahdr: lahilik is faliyyt gstrmir v he bir yaradl prosesi il
mul deyil [129, 46]. Grndy kimi, Ekxart Allahn
transendentliyini vurulamaqla yana onu da bildirir ki, vahid olan
Allah mxluqatn mahiyytini tkil etmkl oxdur, lakin bu oxluq
ustadn iind snt kimidir. Allah zn baxd v eyni zamanda hm
zn, hm d btn eylri grd [129, 105].
Deyilnlrd maraql bir cht diqqti clb edir: Ekxarta gr hr

ey Allahda ba verir, edn d, etdirn d Odur. nsandan tlb olunan
ey yalnz Allahn onun varlnda faliyyt gstrmsin imkan yarat-
maqdr, yni nfsani keyfiyytlrindn uzaqlamasdr, yni shbt insa-
nn hr hans bir yksli v ya inkiafndan deyil, mhz Allahn hmin
mxluqa tsirindn gedir: Allah ancaq onu istyir ki, sn zn ol-
maqdan xasan, nki sn mxluqsan v Allaha imkan versn ki, snd
Allah olsun. z iind yaratdn n kiik mxluqun surti Allah qdr
bykdr nki o, sndn btn Allah alr [129, 42]. Ekxart insann
atd bu vhdti bel tsvir edir: gr mn Onu vasitsiz drk edi-
rms, mn btnlkl O oluram, O is mn [129, 155]. Burada kiik
lakin hmiyytli bir fakt da vurulamalyq: insann atd Mqdds
lk vhdtidir ki, bu da Allahn z (yni bcan yalnz bir zirv-
sidir, btnlkl z yox) deyil: Allah z yaratdqlarn sevir, ancaq z
kimi. Gn gzgd ks olunsa da yen z olaraq qalr. Allah da
elc [129, 44-45]. Bu, Ata-Oul vhdtidir, vasitsiz nsiyyt v idrak-
dr. Buna iar edn filosof yazr: Onun (mnim bdi surtim) n
Allah Allah deyil, nki burada O, yaradc deyil, burada mnim ru-
hum Ataya brabrlir [129, 146]. Demli, insan mhz Allahn z-
n deyil, Mqdds lyn sa Msih zirvsin atmaqla vhdt
qovuur.
Eyni mvqeni Ekxartdan bir ne sr sonra digr bir mtfkkirin
Y.Bmenin (1642) d dnyagrnd grmk mmkndr. Onun
fikrin gr, Tanr hr eyin tmli, mahiyytidir: lkd Allah
dyimzdir, lakin gyd, yerd v yer zrind olan hr ey z
mnbyini v gcnn vvlini Allahdan alr [75, 37]. Btn dnya
Tanrnn tzahr meydan olduu n burada gedn dyiikliyin,
hrktin mnbyi d Odur: varln hr an Tanrln zn bir
gerkldirmsidir [75, 182]. Bununla yana, Bmenin flsfsind
dnya (mxluqat) hminin Tanrnn z-zn tanma vasitsidir v O,
z-zn bilmk n kainat v insan [75, 183] olur.
Hr iki filosofun grlrind bir ne hmiyytli ana diqqt
yetirk. vvla, smavi dinin gtirdiyi xsusiyytlr baxmayaraq,
xristian filosoflarnn da grlrind Plotind olduu kimi, yaradl
prosesi Allahn dnmsi, zn drk etmk istyidir v yaradlanlar
buna xidmt edir. Yni irrasional idrak Allaha mxsus bir dnmdir,
tbit v ya insan yalnz bu dnmnin mkandr.
kinci trfdn, irrasional dnm hm d insana xas bir keyfiy-
ytdir (insann ilahi keyfiyytlr malik olmas artq mlum hqiqtdir).
O, Allahn tzahrlrindn biri olan sa Msih vasitsil onu Allahla tam

vhdt gtrn irrasional dnmy qadirdir. Bir daha xsusil vur-
ulayaq ki, Allah Mqdds lk vasitsil yaratdqlar il vhdtddir,
z, yni Zat is transendent varlq olaraq hr eyin fvqnddir.
z grlrind tbit istinad etmyin baxmayaraq daha ox
idealist panteizm yaxn olan, dvrnn oxluq tkil edn rasional
dncli filosoflar arasnda irrasionall il frqlnn Kuzanl
Nikolann (1464) flsfi grlri panteizmin digr nv olan mistik
panteizm kimi xarakteriz olunmaqdadr. slind hr bir panteist
dnyagr myyn drcd mistik tfkkrdn qaynaqlanr v
mistik panteizmi ayrca bir panteizm formas kimi frqlndirmk fikir
dolaqlna sbb ola bilr. Znnimizc, N.Kuzanlnn flsfsini
mistik panteizm adlandrmaa sas vern vvla, onun flsfi
grlrind mistik notlarn stnlk tkil etmsi, ikincisi is onun
tbit irrasional mvqedn yanamas olmudur.
Hr eydn vvl bildirk ki, N.Kuzanlya gr, Allah tk yaradan
v Mtlq Maksimum kimi btn l vahidlrinin, ad v tsvirlrin
fvqnddir: Vhdt maksimumun n yaxn ad kimi grns d,
maksimumun z olan Alinin hqiqi adndan sonsuz drcd uzaqdr
[100, 89]. He ny bnzmyn, btn yaradlanlardan ucada duran
Allah Mqdds lkd z ifadsini tapr: Allah Ata olduundan
yaradl baland; Allah Oul olduundan o (yaradl) kamillir; Allah
Mqdds Ruh olduundan o, yalarn kainat nizamna tabedir. Bu,
lyn hr eyd izidir [100, 91]. dealist panteizmd olduu kimi,
burada da Allah hr eyin fvqnd olsa da, Oul kimi idrak prosesinin
banda, Mqdds Ruh kimi hr eyddir. Lakin N.Kuzanl Allah hr
eyi znd ehtiva edn Vahidi idealist panteistlrdn frqli kild
tqdim edir: Vahid Allahda hr ey bkldr, nki hr ey Ondadr;
O, hr eyi ar, nki O, hr eyddir [100, 104]. Demli, Yaradan z
yaratd il i-idir, Onun hr eyd olmas hr eyin Ona sbb
mvcud olmasna sbbdir, yni O, hr ey varlq verir. Eyni zamanda,
hr ey Onun ifadsidir: Allahn dnyada varl dnyann Allahda
varlndan baqa bir ey deyil [100, 241]. Mtlq Maksimum v hr
eyin Yaradcs kimi N.Kuzanl Allah mntiqi olaraq btn inkiaf v
hrktlrin son mqsdi hesab edir: Btn tbit hrktlri sonsuz akt
kimi Allahda sakitlir; O, hr varln var oluu olduuna gr v hr
hrkt varla istiqamtlndiyindn, O, hrktin aktivliyidir, varln
son formas v gerkliyi kimi son mqsdidir. Hr var olan buna gr
ona can atr [100, 87].
Qeyd etdiyimiz kimi, Allah bir Oul kimi kamillmnin son

mqsdi v n ali formas, nmunsidir. Bu proses (kamillm)
yaradlanlar arasnda urlu olana v Allahn bir Oul kimi tzahr
formas olan insana mxsusdur. N.Kuzanl yazr: Allah kainatn
yaradcsdr, hr varla brabrdir v Kainat Ona bnzr yaradlb. Bu
ali v hr varla maksimal brabrlik btn eylr trfindn mtlq
kild olur; ali bri tbit is onunla birlir, demli, hmin Allah
zn brilik qbul etmkl bu brilikl hr ey olur, hm konkret,
hm d mtlq kild [100, 151]. Grndy kimi, insan bir nv
Yaradan v digr mxluqlar arasnda laqdir, nki Allahn
fvqltbiiliyini d, hr eyd var olmasn da o anlayr v bu anlama
onu Allahla vhdt aparr: Sn alnla anlamaa balayrsan ki,
maksimum bu dnyada he ny bnzmir v he ndn frqlnmir,
ancaq hr ey Ondadr, Ondandr v Onun vasitsildir, nki O,
evrdir, diametrdir v mrkzdir [100, 83-84].
N.Kuzanl da xristianln sas prinsipin irrasional mvqedn
yanaaraq Mqdds lyn trflrindn v Allahn tzahr
formalarndan birinin sa Msih olmasn hr bir insann myyn
kamillik yolu kemkl hmin zirvy qalxa bilm v vhdt atma
imkan kimi rh edir. Filosof yazr: Allah bizim Atamz v
balancmzdr, Onun hqiqi oulluuna biz yalnz nc smada
malik oluruq ki, orann mrkz vhdti hqiqtin zdr. Yalnz orada
hqiqi oullar kimi biz hqiqt mlkn sahib ola bilrik [100, 217].
Demli, insan myyn idrakla, hm d maddiyyatdan ykskd duran
bir idrakla Mqdds lyk vhdtin atr: Vhdt v laqnin
olduu mtlq brabrliy snin intellektual (irrasional K.B.)
aidiyyatn n qdr ox olarsa, sn bir o qdr Allaha bnzr olarsan
[100, 275]. Lakin onu da xsusil vurulayaq ki, N.Kuzanl Allaha
bnzr deynd sa Msihi nzrd tutur, nki onun mvqeyin gr,
atd vhdt insan insanlqdan xartmr: insan Allahn Olu olur,
yni hr eyi yaradan Klam, Allah olu adn dayan varln
brabrliyinin z olur, ancaq yen d insan olu olmaqdan v insan
olmaqdan xmr [100, 151].
Grndy kimi, N.Kuzanlnn da grlrind ilk baxda
myyn fikir uyumazl nzr arpr. vvla, xatrladaq ki, irrasional
idrakn sonu evrnin qapanmasdr, yni insann bir nsan kimi
tsdiqlnmsidir. kinci trfdn, N.Kuzanl dn-dn bildirir ki, Allah
btn idrak v tsvirlrin fvqnddir, bir o qdr tkidl d bildirir ki,
O, minimuma brabr bir maksimumdur v znd hr eyi ehtiva edir,
hr eydir. Bununla yana, filosof hm d tsdiqlyir ki, insan

brilikdn xa bilmz. Deyilnlr kiik bir aydnlq gtirk.
Mlum olduu kimi, bcan zirvlri bir-biril eynil bilmz.
N.Kuzanlnn fikrin gr, bcaq bir xttir, xtt is nqtdir, yni
nqt bcan zn ehtiva edir. Allah hmin nqtdir. Bu
baxmdan, Allah hr eyin fvqnddir, nki filosofa gr, insan
tfkkr xtti, oxluu drk etmk qdrtinddir, nqtni, vahidi deyil.
bucan tam olmas n onun hr zirvsi zruridir v ya hr
zirv vahid buca tkil edirlr. nsan irrasional (intellektual) idrak
il myyn mrhld (nc smada, maddiyyatdan ykskd)
bcan zirvlrindn biri sa Msih evril bilir v lk vhdtin
atr. Nhayt, N.Kuzanlnn fikrin gr, bucaq el evrdir [100, 70]
v bu evr Allahn zdr [100, 83, 422 v s.]. nsann atd zirv bu
evrnin blli bir nqtsidir, eyni zamanda bu evrnin bir hisssidir. Bu
o demkdir ki, insan vahid evry daxil olsa da, onun z ola bilmz.
Bu sbbdn, N.Kuzanl vhdt atm insann bri siftlrini
itirmdiyi bildirir.
Bellikl, N.Kuzanlnn panteist flsfsin yekun vuraraq bildir-
rk onun grlri bir ox trfdn idealist panteizm bnzr olsa da bzi
spesifik chtlr d malikdir. vvla, o, idealist panteistlrdn frqli
olaraq, irrasional dnmni Allaha deyil, yalnz insana amil edir. kin-
cisi, Kuzanl bir ox xristian filosoflardan frqli olaraq, insann z b-
rilik rivsind irrasional idrak vasitsil vhdt ata bilcyini qbul
edir.
N.Kuzanlnn hr ey Allahdadr dncsi sonralar Nikola
Malbrann (1715) panenteizmi n bir nv tml rolunu oynam oldu.
Ensiklopedik mlumatlara gr, panenteizm (yun. pan en theo
hr ey Tanrda) dnyann Tanrda olub, lakin Tanrnn dnyada
rimdiyini (panteizmdki kimi) mdafi edn dini-flsfi tlim; teizm
v panteizmin bzi ideyalarnn sintezidir. K.Krauze trfindn ttbiq
edilmi [99] v bununla da, o, teizm v panteizmi birldirmk
istmidir: Kainat Tanrdadr, dnya is Tanrnn tzahr vasitsidir
[46]. Panenteizm gr, Tanr hm dnyaya nfuz edir, hm d ondan
knardadr. Tanr hm immanentdir, hm d transendent, hm nisbidir,
hm d mtlq. Panenteist n Tanr hr eyddir v hr ey Tanrdadr.
Panenteizm monist teizmdir [119]. Baqa bir mlumata gr, proses
flsfsi d adlanan v Uayt Hedl (White Head) balayan bu cryana
dialektik teizm d deyilir [32]. Mlumat n onu da bildirk ki,
panenteizm bir ox hallarda yalnz panteizmin bir nv kimi tqdim edil-
mkl yana, ondan frqlndirilrk vhdt l-vcudun daha dzgn ifa-

dsi d hesab edilir. Panenteizm Malbrann flsfsind daha sistemli
kild tqdim edildiyin v ksr hallarda onun ad il xatrlandna
gr, bu tlimin rhind ona mracit etmyi qrara aldq.
Qeyd etdiyimiz kimi, N.Malbran z dnclrind sasn hr
ey Tanrdadr fikri zrind dayanr. Bu hr ey hm maddi, hm d
ruhi varlqlar demkdir: O, maddi olmadan znd materiyann
kamilliyini ehtiva edir, nki bhsiz ki, materiyann Allahda var olan
hr hans kamilliy aiddiyat var. Eyni zamanda, O, bizim anladmz
mnadan knar v ruhi olmadan znd yaradlm ruhlarn kamilliyini
ehtiva edir; Onun hqiqi ad Mahiyytdir, yni hdudsuz varlq, tam
varlq, sonsuz v universal varlq [105, 302]. Yaradlan v yaradan
slind eyni varlq olaraq qbul edn filosof yazr: bhsiz, dnyan
yaratmamdan qabaq tk Allah var idi v O, drk v ideya olmadan
dnyan yarada bilmzdi; demli, Allahn dnya haqqnda olan bu
ideyalar Onun zndn frqlnmir. Bellikl d, btn mxluqat, htta
n maddi v dnyvi olan da, mahiyytc Allahdadr, qeyri yavi v
biz aydn olmayan kild [105, 279].
Onu da xsusil vurulayaq ki, Malbran yalnz ruhi deyil, maddi
birlikdn d danr, yni hr varln drki Tanrnn bir hisssinin drki
demkdir v bu drk prosesi Tanrnn z istyi il ba verir: Ruh
Allahda Allahn mxluqlarn o zaman gr bilr ki, gman etmk olar
ki, Allahn z ona znd olan v onlar ifad ednlri amaq istyir
[105, 281]. Hr eyin mahiyyti v z Allah olduundan btn hrkt
v inkiafn, idrak v sevginin son mqsdi d O olmaldr [105, 318].
Allah tamdr, mtlqdir [105, 281], varlqlar is Onun hisslri olmaqla
mhduddur. slind varlqlar blnmz v sad bir varla sahib Allahn
hisslri yox, Onun varlnda var olan ideyalardr desk daha doru olar
v bu sbbdn yaradlm varlqlar mahiyytlri zlrind deyil,
Allahda olduundan zlrini drk ed bilmirlr: Yaradlm ruhlar
zlrind eylrin n mahiyytini, n d varln sec bilr, nki ox
mhdud olduqlarndan Allah kimi zlrind btn varlqlar ehtiva ed
bilmirlr [105, 280]. Varlqlar Allahdan knar hr hans bir mahiyyt-
dn, idrakdan mhrum edn filosofa gr, drk edn d, ediln d Allah
zdr: Allah znd yalnz eylrin mahiyytini deyil, varln da
sezir [105, 280]. Onu da xsusil vurulayaq ki, Malbrana gr,
sonsuz v hr eyi ehtiva edn Allah tbitdn, kainatdan ayr mvcud,
ondan knar bir mahiyyt sahib olan bir varlq deyil [105, 281].
Tbii ki, Malbrann dnclrind d insann yeri xsusidir:
Biz Allaha Allah-insana bnzmkl bnzy bilrik, nhayt, Allah

bizd hr ey v biz d Allahda hr ey olacaq, bu, bizim zruri olaraq
var olmamzdan, bizim Onda, Onun da bizd var olmasndan daha
mkmml kild olacaq [105, 286].
Burada iki mslni vurulayaq: Allah hr eyin mahiyytidir v
insan sa Msih bnzmkl Allaha bnzy bilr. Demli, insan z
mahiyytini anlamaa aldqca Allah drk edir. Lakin Malbran onu
da bildirir ki, ilahi substansiyadan baqa saf drk edilck bir
substansiya yoxdur v biz zmzl ox yaxn nsiyytd olsaq da
zmz Allahda grmyn qdr zmz n latmazq [105,
269]. Alnan nticy gr, insann mahiyyti znd deyil Allahda
olduundan o, n is drk etmk n Allahn drkin almaldr: Ruh
hqiqti grnd o, yalnz Allahla laqli deyil, Ona sahibdir, O, bir nv
Allah grr, hmin hqiqti Allah onu grdy kimi grr [105, 415].
Diqqt layiq digr msl budur ki, mahiyyt atmaqla insan bilavasit
btn hqiqtlri v varlqlarn ideyalarn znd ehtiva edn Allahn v
bununla da hr eyin drkin atm olur: Biz yalnz tk Allah Onun
z il (vasitsiz olaraq) drk edirik, Ondan baqa z tbitin gr
drk ediln grnn ruhi varlqlar olsa da, yalnz O, ruhda faliyyt
gstr, ona ala bilr; biz yalnz tk Allah vasitsiz v birbaa sez
bilrik; yalnz O, z mahiyyti il ruhu nurlandra bilr [105, 288].
Grndy kimi, Malbrann flsfsi bzi xsusiyytlrin gr
slflrindn seilir. vvla, filosofa gr, Allah bir tam kimi hr eyi
ehtiva edn mtlq, ayr-ayr varlqlarn mahiyytini tkil etmkl
nisbidir v ya hr eyd olmaqla mhdud, mhduddan daha geni varla
sahib olmaqla sonsuzdur. Bu vhdt qnoseoloji olduu kimi, hm d
ontolojidir. kincisi, o, hr eydn daha kamil v ucadr, lakin
varlqlardan knar bir varla sahib deyil. Demli, o, transendent deyil,
immanentdir. Nhayt, Malbrana gr, Allah mnb, btn varlqlar is
ideyadr. Bundan baqa, nzr alsaq ki, var olan yalnz Odur, onda bel
mlum olur ki, irrasional idrak yalnz Allaha mxsusdur v yalnz
Allahn drki insana n is anlada bilr. Bu sbbdn Allah tk hqiqt,
eyni zamanda btn ideyalarn mnbyi olmaqla onlarn drki n bir
vasit, z is vasitsiz drk edilck ideyadr.
rrasional biliyin mnblri haqqnda danarkn qeyd etmidik ki,
mnblri srasnda hr hans bir kild tbit olan dnyagrlrd
rasionalizm v htta materializm meyl sezmk mmkndr. Pan-
teizmin bel nvlrindn biri kimi Antik flsfnin v slam flsfsinin
tsiri il tkkl tapan panteist aristotelizmi gstrmk olar. Buraya
sasn kei Fulbert (1028) trfindn yaradlm artr mktbinin

nmayndlrinin, Dinantl Davidin v latn averroistlrindn olan Siqer
de Brabantn (1281/84) grlrini aid etmk olar.
Qeyd etdiymiz kimi, panteist aristotelizmi dvrnn flsfi
cryanlarndan frqlndirn sas chtlrdn birincisi bu cryann
nmayndlrinin tbitdn qaynaqlanan flsfi grlrind rasional
notlarn stnlk tkil etmsi olmudur. Bundan baqa, onlarn spesifik
chtlrindn biri d Platondan, Eriuqenadan, Dionisiy Areopaqitdn
aldqlar mistik grlri Aristotel flsfsi, mntiqi il izah etmlri ol-
mudur. Msln, artr mktbinin dnclrind, incsntin sinte-
zind kosmosun modelini, kosmosda is, Timey gr, tam, harmo-
niyayla iqlanm (buna gr d elmi aradrmaya san), ruhlanm v
mnalanm varl, dnya ruhunun bdnini grrdlr [126, 778].
Bu cryann digr grkmli mtfkkiri David Dinantlnn fikrin
gr d, dnya Tanrnn zdr. Substansiya materiyadr, onun
formas onun tcllisidir v ikincidir. Allah btn ruhlarn qli v
btn cisimlrin materiyasdr. Onun z sas is ilk materiyadr, hm
d bdi substansiyadr v qldir (nusdur) [88].
nsan qlini (intellektini) bdi v yaradlmam qeyri-maddi
substansiya kimi xarakteriz edn v rasional biliyin hqiqtini vhyin
hqiqtin zidd qoyan [126, 606] Siqer de Brabant is, mumiyytl,
Tanr-Yaradan mfhumunu qbul etmir. Filosof bildirir ki, Allah
dnyann bilavasit sbbi deyil, O, vasitli olaraq v tbitin qanunlar-
na mvafiq kild hrkt edir. O, daha ox dnyann lk mhrrikidir,
ninki onun Yaradan. Dnya bdidir, tamamil srbstdir, ona gr d
n dnyann vvli olmayb, n insann yaradllnn [88].
Grndy kimi, aristoteli panteistlrin grlrind mistik
alarlar olsa da, Yaradan-yaradlan mnasibtinin mahiyytini Aristotel
mntiqil aqlamaa almlar. Onlar dnyan Tanr kimi zli hesab
etmkl yana, onu insan idrakna sa bilck bir rivd qbul
etmilr v bu, onlarn grlrind rasional mvqenin stnlyn
dlalt edir. Bundan baqa, aristoteli panteistlr yaradl problemind
d Aristotel flsfsin sadiq qalaraq materiya v Tanrn vhdtd
gtrm, birini digrinin formas, bdni v ya mhrriki bilmilr.
sas istinad yeri v mnbyi tbit olan panteizmin digr nv
Renessans dvrnn irrasional tfkkrl n mhur filosoflarndan biri
Cordano Brunonun (1600) flsfi grlrin amil ediln estetik
panteizmdir. Tdqiqatlar trfindn bel xarakteriz edilmsin sbb
Brunonun msly estetik aspektdn yanamas, Tanrn vahid bir

gzllik, mvcud gzlliklri is onun hisslri qbul etmsi olmudur.
Hr eydn vvl bildirk ki, C.Bruno z panteist grlrind
daha ox N.Kuzanlya istinad etmsin baxmayaraq, z fikirlrind
teoloji ruhdan nisbtn knara xmdr v buna sbb dvrn mumi
mnzrsi, xsusil N.Kopernikin sistemi olmudur. Buna gr d,
filosof Allah yaradan deyil, ilk balanc v ilk sbb [80, 228] kimi
grr: yalarda hrktin iki aktiv balancn nzrdn keirtmk
lazmdr: biri yann sonlu olmasna mvafiq olaraq sonludur v o,
zaman irisind hrkt etdirir; digri sanki ruhun ruhu, hr bir eyd
hr ey olan v ruhu hr bir eyd hr ey olmaa mcbur edn dnyann
v ya ilahinin ruhuna mvafiq olaraq sonsuzdur v o, ani hrkt etdirir
[79, 352]. Demli, Brunoya gr, Allah hm maddi, hm d qeyri maddi
olan hr eyddir. Eyni zamanda, o bildirir ki, mn Allah btv
sonsuz adlandrram, bel ki, O, btnlkl btn dnyada v znn
hr hisssind sonsuz kild mvcuddur [79, 345]. Allahn
mvcudluu substansiya, ruhlar ruhu klinddir: Vahid sonsuz
substansiya btnlkl hr eyd ola bilr, bzilrind sonlu kild,
digrlrind sonsuz, birind az, digrind ox [80, 317].
Brunonun grlrind kainat ruhlar ruhuna sahib olduu n va-
hid canl bir varlqdr, onun n kiik zrrsi d btv kimi canldr, nki
ruhlar ruhu onun da mahiyytini tkil edir. Filosof onu da xsusil
vurulayr ki, kainat tkdir, sonsuzdur, hrktsizdir. Mn deyirm ki,
mtlq imkan tkdir, gerklik tkdir, forma v ya ruh tkdir, materiya
v ya bdn tkdir, ey tkdir, varlq tkdir, ali v n yax tkdir. O, he
cr hat oluna bilmz, buna gr d hesablanmaz v hdudsuzdur, bu-
nunla da sonsuz v srhdsizdir, demli, hrktsizdir [80, 301]. Grn-
dy kimi, Bruno da Malbran kimi btn kainat tk varlq, nisbi varlq-
lar is onun hisslri olaraq qbul edir. O da vahid substansiyann tran-
sendentliyindn deyil sonsuzluundan danr. Lakin Malbrandan frqli
olaraq Brunonun vahid varl yaradc, tnzimlyici, idar edn qvv
deyil. Buna sbb onun msly teoloji aspektdn yanamamasdr.
Bruno Tanr v kainat eynildirmkl, ruhlar ruhunun hr eyd,
n kiiyind bel, mvcud olmasn iddia etmkl yana onu da bildirir
ki, he n kainata istiqamtli deyil, onun iind hrkt edir [80, 307-
308], yni filosof vahid varlqdan baqa bir varl qbul ets d, onlar
hmin vahidin zvi hisslri kimi grr, hr inkiafn, hrktin onun
daxilind, insann hrktsiz kild dnmsi kimi, ba verir. Lakin bu
hisslrin drki, qavranlmas btvn, ilk balancn drkin apara
bilmz [Geni bax: 80, 225], nki filosofun vahidi mkanca sonsuz,
miqdarca hesablanmazdr. Bruno yazr: mumi al dnyann
ruhunun daxili, n real, xsusi bacar v potensial hisssidir. Bu, hr
eyi dolduran, kainat iqlandran v tbiti z nvlrini lazmnca
yaratmas n oyadan eydir; o, tbit eylrini, bizim almz z
dncsind yaratd kimi yaradr [80, 230]. Deyilnlrd
hmiyytli bir an vurulayaq: mumi al ruhlar ruhunun xsusi
bacardr, demli, bu bacarq, potensial qvv hminin hr bir
varlqda mvcuddur. Yeri glmikn, maraql bir cht d odur ki, bu
al hisslrdn ykskd durub rasional hqiqtlri d ehtiva edir.
Ruhlar ruhunu znd ehtiva etm bacarna, sonsuzlua
yaxnlna mvafiq olaraq Bruno allar da sviyylr blr v
bunlarn arasnda ilk al bir fikird n kamil kild hr eyi hat
edir; ilahi al v mtlq vhdt nvn tqdimatndan asl olmayaraq
anlayan v anlanandr [80, 313]. Mntiqi olaraq insan da bu ilk ala
ata bilm imkanna malikdir, nki ona tbii deyil, fvqltbii iqla
tbitdn yksy qaldrlan hmin yerd [80, 293] n ali sezi
mxsusdur v mhz insann ruhunda hqiqt z olaraq v canl
formadadr (vasitsiz v btvdr K.B.) [79, 333].
Grndy kimi, C.Brunonun panteizmind vahid substansiya hr
eyin balanc, sonu, mahiyyti, n nhayt, z olsa da drke-
dilmzdir, nki sonsuz v hdudsuzdur. Lakin, gr nzr alsaq ki, hr
varlq ruhlar ruhunun ali alna da malikdir, onda bel bir ntic alnr ki,
sonsuz substansiyann ona mxsus hisssini drk etmkl immanent v
kainatdan knarda mvcud olmayan Vahidi d drk etmi olar.
XVII srin sonlarnda Benedikt Spinoza (1677) trfindn flsf
tarixin panteizmin yeni nv daxil edildi: naturalistik panteizm. Onun
flsfsind panteizm daha sistemli kild tqdim edildiyindn v
znnimizc, rasional xarakterli olduundan flsf tarixind panteizm
sasn Spinozann ad il laqlndirilir. Bu sbbdn (rasional xarak-
terli olduundan), mvzumuzun mumi ruhundan knara xmamaq
mqsdi il biz Spinozann flsfsin qsa rh vermkl kifaytlnirik.
Spinoza yaran aktn bir riyazi dstura bnzdir v varlqlarn
yarann bir zrurt kimi izah edir, yni filosofun nzriyysind shbt
canl, iradli bir varlqdan ox riyazi mntiql var olan cansz bir
tbitdn gedir. Tanrn yaradan tbit (natura naturans), onun tzahr-
lrini (moduslarn) is yaradlm tbit (natura naturata) adlandran
[63, 52] filosofun nzriyysind teoloji mnada, z iradsi il hrkt
edn v etdirn Yaradan yoxdur [63, 55], nki Yaradan el yaradlmn
zdr. Substansiya, Tanr, tbit eyni anlamlardr v Tanr hr

eyin transendent deyil, immanent sbbidir [63, 40]. Filosof yazr:
Tanrnn siftlri deynd ilahi substansiyann zn ifad edn hr
eyi anlayram v substansiyaya aid olan hr ey siftlrd d
olmaqdadr [63, 40-41]. Onun bildirdiyin gr, insan tbitin sonsuz
atributlarndan yalnz ikisini: madd v ruhu yrn bilr. O da lav
olunur ki, Tanrnn bir siftinin mtlq tbitindn xan btn eylr
hm sonsuzdur, hm d hr zaman vardrlar v bel olmaqdadrlar, yni
onlar bal olduqlar sift gr zli v sonsuzdurlar [63, 42]. Spinoza
slflrindn frqli olaraq, Tanrnn mlum atributlar arasnda hr hans
bir laqnin varlndan danmr: Hrkt v ya sakitlik halnda v ya
hr hans bir halda n Bdn Ruhu, n d Ruh Bdni dnm
baxmndan zruri etmir (grkdirmir) [63, 165].
Grndy kimi, Spinozann panteist nzriyysi mexaniki bir
qurumu xatrladr: substansiya (yaxud Tanr) dyimdn z
atributlarnda paralel olaraq hm maddi, hm d ruhi moduslarnda
mvcuddur. Burada hr hans bir dialektikadan, transendent varla, ya-
xud i dnyasna, mahiyytin doru ynldilmi inkiaf mrhlsindn
sz ged bilmz, nki varlqlar bir-birindn zaman v yaradl, zahir v
batin baxmndan frqlnmirlr [63, 55]. Sonralar Spinozann flsfsini
thlil edn Hegel yazr: Spinoza flsfsinin atmamazl mhz
ondadr ki, substansiya burada znn immanent inkiafna atmr
oxluq yalnz zahirn substansiyaya birlir [84, 46].
Qrbd panteist dnclr yekun vuraraq bildirk ki, bzi
tdqiqatlar bir sra arqumentlr gtirrk xristianl hind flsfsin
xas chtlrdn (panteizmdn K.B.) qoruyaraq yazr: Xristian
ilahiyyatlar xbrdarlq edirlr ki, Allah haqqnda dananda bri
klmlri ehtiyatla semk lazmdr. Buddist filosoflar gman edirlr ki,
nitq mumiyytl thlklidir. Xristian ilahiyyatlar bundan x
edirlr ki, bri klm lahi varln tamln alalda bilr, Buddistlr
is klmnin mumiyytl olmayan bir ey varlq vermsindn ehtiyat
edirlr. Szlr btvn xyaln yaradr, nyin olursa olsun varlnn
xyaln. Xristian n szn sirrini drk etmk - szn kknn
Varlqda olmasn drk etmkdir. Buddist n szn sirri bo
sonsuzluun zrind gerklik xyal qurmaqdr [Geni bax: 127].
Tdqiqat, mumiyytl panteizmi xristianla yaxn qoymayaraq
bildirir ki, panteistlrin xristian ilahiyyat il polemikas btlrl
yaxud cahillikl xeyirxah mbariz deyil. Bu, briliyin v
insaniliyin z il, dini hyatda olan hr bir eyl yetimin z Atasn
tapma chdi il mbarizdir. Xristianlq insana Allaha sn demk

hququ verir. Panteizm n lahiy bel bir mracit hzrti dolab
mracitin brabr bir eydir [127].
Hr eydn vvl qeyd edk ki, panteizmin lvi mnasn v
mhz buddizm xas chtlrini nzr alsaq, tdqiqatlarn, xsusil
ilahiyyatlarn monoteist din olan xristianl panteizmdn mdafi
etmk istklrini tbii qbul etmk olar. Bununla yana, onu da bildirk
ki, biz xristianlq dininin panteizmindn deyil, xristianla xas Mqdds
lk prinsipin istinad edrk ona irrasional rh vern filosoflarn
grlrini rh etmy almq. Znnimizc, Vahid Yaradana, Mtlq
Varla inanan v bundan x edn xristian filosoflarn irrasional
grlrini bidt hesab edrk yalnz dini ehkamlardan x edrk
dyrlndirmkl, yaxud buddizm flsfsil mqayis edrk onu bir
nv mdafi mvqeyi tutmaa mcbur etmkl xristian panteizminin
spesifik chtlrini klgd saxlam olarq.
Qrb flsfsind panteizm haqqnda thlilimizi yekunladraraq
aadaklar demk olar.
Tdqiqatlarn da tsdiqldiyi kimi, panteizmd materialist v
monoteist kimi iki mvqe mvcud olmudur. rrasional idrak mhz ikin-
ciy xas olduu n biz d dediklrimizd yalnz onlar hat edcyik.
Bildirdiyimiz kimi, panteizm irrasional idrakn ifad formalarn-
dan biridir. Bunu nzr alaraq, mhz irrasional dnm mvqeyindn
x edrk panteist grlri drd istiqamt ayrmaq olar:
1. rrasional dnm yaradl prosesidir v yalnz Allaha
mxsusdur. Allah ideya klind var olan hr eyin mnbyidir.
Dnm bu ideyalarn ayr-ayrlqda almasdr. ks proses, yni
varlqlardan Allaha doru yksli yoxdur, nki Allah onlarda
immanent olaraq mvcuddur, demli onlarn ykslii v inkiaf yen
d Allaha mxsusdur. Buna bariz nmun olaraq N.Malbrann
flsfsini gstrmk olar.
2. rrasional dnm kamillm v vhdt aparan yoldur,
yalnz insana mxsusdur. drak prosesi Allah trfindn veriln ezoterik
biliklrl, vasitlrl davam ets d, Allah bunu znn drki n yox
insann zn drketmsi n edir. Deyilnlr daha ox N.Kuzanlnn
grlri uyun glir.
3. rrasional dnm hm yaradl prosesi, hm d bu
prosesin ks prosesi kimi kamillmdir. Mvafiq olaraq hm Allaha,
hm d insana xasdr. Allahn dnmsi zn sevmsi, zn grmk
v tanmaq istmsi v bunun n mxluqu, xsusil insan mkan
semsidir. nsann dnmsi bel mkan olmas n almasdr. Bu,

bir-birini tamamlayan iki prosesdir. Deyilnlr nmun olaraq idealist
panteizmi gstrmk olar.
4. rrasional dnm Mtlqin, Ali Aln zvi hisssi olan
nisbinin daxili tlbat, zrurtidir. Dediklrimizin tsdiqini sasn
C.Brunonun, sonralar is Hegelin flsfsind tapmaq olar.
rqd panteizm
Hm xristianlq, hm d islam z mahiyytind

sonralar xristian Qrbind v islam rqind bidti panteist
konsepsiyalarn tmlind duracaq panteist nticlr n
geni imkanlar ehtiva edirdi.
Zmrd Quluzad
Qeyd etdiyimiz kimi, orta srlrd slam rqind tkkl tapm

hr bir cryan mqsdindn asl olmayaraq ilk nvbd Qurani Krim
v peymbrin (s.) snnlrin istinad etmli, z grlrini onlar
vasitsil saslandrmal idi. Bu baxmdan, slam rqind panteist
dncnin mvcudluu v onun Qrb panteizmin n drcd adekvat
olub olmas mslsi mrkkb v ziddiyytli bir problemdir. Bel ki,
tvhid saslanan din zminind panteist istiqamtli dnyagrlrin
formalamas fakt tdqiqatlar trfindn birmnal qarlanmr.
Bununla bel, Z.Quluzadnin d qeyd etdiyi kimi, hm xristianlq, hm
d islam z mahiyytind sonralar xristian Qrbind v islam rqind
bidti panteist konsepsiyalarnn tmlind duracaq panteist nticlr
n geni imkanlar ehtiva edirdi [102, 186].
Artq bildirdiyimiz kimi, slam rqind dinin batini trfin,
Qurani Krimin ezoterik mnasna istinad edn flsfi cryanlarn v
dnyagrlrin inkiafn iki istiqamt ayrmaq mmkndr: panteist
v monoteist (vhdt l-vcud).
Birinci istiqamt tkkl v formalamasnda ictimai-siyasi
faktorlarn hmiyytli rol oynad cryanlar: ismaililiyi, hrufiliyi,
nqtviliyi v tsvvfn bir sra bidt hesab ediln triqtlrini, ikinciy
is yalnz tsvvf aid etmk olar. Hr iki istiqamtin bir sra
mqamlar, kateqoriyalar, htta inkiaflarnn bzi mrhllri eyni
grns d onlarn tml prinsiplrind, hm ontoloji, hm d qnoseoloji

msllrin hllind hmiyytli frqlr mvcuddur v bu, ilk nvbd
onlarn mqsdlri, mnblril v onlarn formalamasna tsir gstrn
ictimai-siyasi amillrl sx laqlidir.
Flsfsi slam rqinin tfkkr sisteminin hmiyytli hisssini
tkil edn birinci istiqamtin cryanlarndan hr biri ortodoksal dinin
onlara mnasibtindn asl olmayaraq dnya flsf tarixind z izini
qoymu v geni tsir dairsin malik olmudur. Onlarn elmi
dbiyyatlar srasna drin mzmunlu flsfi srlr bx etmi grkmli
nmayndlri olmudur ki, slam flsfsinin mnzrsinin
tamamlanmas n hr birinin xsusi aradrmaya ehtiyac vardr.
Bu cryanlarn hams il bir tdqiqat rivsind tan olmaq
mmkn olmadna gr, onlardan yalnz bir nesi il tan olaq.
Hrufilik flsfsind tanr btn maddi dnyann sbbi olsa da,
dnya da onun kimi zli v bdidir, nki burada mzmun v forma,
mahiyyt v tzahr, dyiiklik v zli qvv, tk v oxluq, dnyann
inkiafnn mxtlif mrhllri (mineral, bitki, heyvan v insan), insan
v kainat, ad v adlanan, yuxu v gerklik v s. ayrlmaz surtd
baldrlar [104, 233]. Dvrn hakim ideologiyas kimi slam dinin
istinadn hr eyin Allahn Ol mri il yaradldn qbul etmkl
[104, 102] yana slam prdsi altnda hm slamn zn, hm d hr
hans baqa din qar olan bir bidt [104, 41] olan hrufilik hr hans
bir dini yalnz formal olaraq qbul edir: Tanrn insan v tbitl, iman
qll, mkafat v cza mkan olan o biri dnya haqqnda tlimi bu
anlamlar inkar edn baqa birisi il vz edirlr [104, 233]. Bununla
yana, hrufiliyin bir sra spesifik chtlri d mvcuddur ki, onu hm
ortodoksal dindn, hm d digr qeyri ortodoksal cryanlardan
frqlndirir v onun panteizmin d dlalt edir.
Fzlullah Nimi bir trfdn gerk dnyan hrflrl, yaxud
hrf brabr tutaraq mistikldirir, digr trfdn bu, znnimizc,
onun panteizminin sasn tyin edir hrflri maddildirir [102, 102].
Mtfkkir dnyann, insann v Tanrnn 28 v 32 hrfd olduunu
iddia etmkl yana, bu hrflrin mahiyytc drd maddi nsrdn
ibart olduunu da bildirir [Geni bax: 104, 102]. Hrufilrin mqsdi
zlini drk etmkdir v bu, hrflrin (28 v 32 rb v fars hrflrinin)
drki il mmkndr. Bundan x edrk onlar (hrufilr) ql v nitqi
ilahildirirdilr [104, 16]. Hr ey Tanrdr, eyni trzd hr ey szdr
v ssdir, demli, hr ey hm d insandr, nki o, bu hrf v sslrin
daycsdr. Nhayt, hr ey drd maddi nsrdr: od, su, hava v
torpaq [104, 124]. Grndy kimi, hrufilikd hr eyin hm ilahi,

hm maddinin mahiyyti maddildirilir, drd nsrdn ibart olduu
bildirilir. Htta ilahi mr olan Ol klmsi d Nimi trfindn bri
nitq kimi tqdim edilir, insan nitqi kimi drd maddi nsrdn ibartdir
[104, 124], dey bildirir v Admin nitqi il ilahi nitqi [104, 102]
eynildirilirdi.
Mlum olduu kimi, varlqlar arasnda insan mikrokosm kimi
daha ali drcd hesab edilir. Hrufilik d bu dnc maddildirilrk
v ya brildirilrk tqdim edilir v hr eyin insan olduu iddia
edilir: Aydn oldu ki, r v krs, sidrt l-mntha (mifoloji aac),
hm sz, hm Tur, hm d yazlm Kitab Admin bdnindn ibartdir
v Admdir [104, 104].
Deyilnlrd bir ne vacib ana diqqt yetirk. vvla, Tanr bir
Yaradan olsa da, z yaratd il ayr deyil, htta eynidir v onunlalarla
eyni mahiyyt malikdir v bu mahiyyt mistik xarakterliyin
baxmayaraq, maddidir. kinci trfdn, Mtlq Hqiqtin drki n
insann tfkkr tbitin fvqn qalxmr, ksin maddinin zn nfuz
etmli olur, nki bu hqiqt onun drd nsrnddir. Nhayt, insann
hr eyi drd nsr v bununla da Tanrnn zn d ehtiva
etdiyindn hrufilr hr ey insandr nticsin glirlr.
Hrufilik flsfsinin xsusiyytlrini, mahiyytc eyni qbul
ediln varlqlar arasnda insann tutduu mvqeyini v zlynd (ruhu
il yana, maddi chtdn d) btn makrokosmu ehtiva etmyini,
nhayt, btn flsfi sisteminin mrkzind insann dayandn nzr
alaraq hrufilik flsfsini, znnimizc, antropoloji panteizm
adlandrmaqla onun tml prinsiplrini daha aydn tsvir etmi olarq.
Panteist dnyagrl digr cryan, artq bildirdiyimiz kimi,
sas XV srd Fzlullah Niminin tlbsi Mahmud Pasixani Gilani
trfindn qoyulmu nqtvilikdir. Onun batini bir cryan kimi tsvvf
v hrufilikl laqsi haqqnda mxtlif rylr mvcud [Geni bax: 104,
252-255] olsa da, tssf ki, nqtvilik haqqnda elmi dbiyyatlarda
mlumat azdr v biz yalnz azrbaycanl alim Z.Quluzadnin tdqiqatna
istinadn bu cryana dair myyn fikir syly bilrik.
Hr hans bir Yaradan v ilahi qvvni qbul etmyn nqtvilr
gr, ruhun lmzliyi materiyann forma dyimsidir. Onlar tk Allaha
deyil, insann zn d mracit etmk ideyasn irli srrlr, nki
insan vhyin daycsdr. Nqtvilr daha ox rasional dncy
v qlin dlillrin inanr v Quran aylrini, islami prinsiplri d bu
baxmdan rh edirdilr, hr hans bir irrasional vasitni, yaxud
fvqlur biliyi qbul etmirdilr [104, 255]. Bunu nzr alaraq, biz d
nnmiz sadiq qalaraq, onlar haqqnda qsa mlumat vermkl
kifaytlnirik.
Nqtviliy gr, btn varlqlar vhdtddir, vhdt nqtddir,
nqt is Yerd. Yer daimi hrkt v dyimddir. Btn varlqlar
yerl laqlidir, o cmldn, yer n zruri v zli nqt olan gylr
d. Btn forma v cism malik eylr, hissciklrin tzahrdr, daimi
v yalnz bu dnyada mvcuddurlar. Onun mxtlif formalar (mineral,
bitki v s.) var [104, 254]. Digr trfdn nqtvilr btn varlqlarn
drd elementdn yaranmas fikrini d irli srrlr. Dair xarakterli
inkiaf xtti minerallardan insanlara dorudur v hr bir forma n
tmldir [104, 254-255].
Hrufilikdn daha kskin kild z mddalarn tqdim edn
nqtviliy gr Quran 28 hrfdn ibartdir. Onlarn mnas lifddir,
lifinki is nqtd. Nqt insann balancdr, insan is btn
varlqlarn balancdr [104, 253].
Z.Quluzadnin d qeyd etdiyi kimi, nqtviliyin tml prinsipi
nqt haqqnda mlahizlr vvlki mtfkkirlrd d olmudur [104,
255]. Bunlardan hm li b. bu Talibin: Qurann btn mnas Fati-
hddir, Fatihnin mnas bismillahda, bismillahn mnas is b ()
hrfinddir. Mn hmin b hrfinin nqtsiym klamn v Mnsur
Hllacn nqt haqqnda rhlrini gstmk olar. Lakin Z.Quluzadnin
d qeyd etdiyi kimi, nqtvilik znn materializm v rasionalizm
byk meyli il frqlnmidir [104, 255].
Bununla bel, hm Qrb, hm d rq mtfkkirlrinin
dnyagrlrind mrkkb v byk hmiyyt ksb edn, balcas
is znd Tanr v alm anlaylarn ehtiva edn bir anlam kimi nqt
mfhumunun, znnimizc, daha geni rh ehtiyac vardr. Msly
mxtlif mvqelrdn yanamaq v daha geni thlil vermk mqsdi il
nqtviliyin, Mnsur Hllacn v N.Kuzanlnn msl il bal
dnclri arasnda mqayis aparaq.
Mnsur Hllaca gr. Nqt hr xttin slidir (tmlidir), xtt
tamamil nqtlrin toplusudur. <Xtt n> nqt vacibdir, nqt n
xtt. Hr dz v ya yri xtt nqtnin zndn hrktlidir. Onun
zrind yerln hr bir eyi hr ks grr v o, iki nqt arasnda
nqtdir. Bu, mahid ediln v gzl grln hr bir eyd Haqqn
tcllisinin grnmsinin dlilidir. Buna gr d syldim: Mn bir
eyd Allahdan savay bir ey grmdim [143, 8]. Demli, nqt hr
varln mahiyyti, hqiqtidir. Xtt forma qazanm nqtdir.
Maddiyyat rivsin dmkl, yni nqt xtt yaratma yolu il

grn v drk edil bilir. Lakin Hllacn qeyd etdiyi nqt Mtlq
Hqiqt (Allah) deyil, hr eyd Onun varlnn sbutudur: sl nqt
ancaq hqiqtin zn doruladran dlilin varl n zhur edr.
Hqiqtin zatnn gerkliyinin dlilinin varlnda ancaq hqiqtin
necliyinin dlilin sbut var [143, 48]. z mnasibtini Hllac bel bir
rsml tsvir edir: [142, 58] (lif

Vahiddir, dl hrflri mxluqlar) [135], yni lif - uzun xtt tk
Allahn () v Onun sonsuzluunun, dl is Onun hdudlarnda var olan
dlillrin ) ) v ya dnyann () tsviridir. Demli, nqt hmin
varln ilahi xtl ksidiyi mqam, onu var edn mahiyytdir. Bu
sbbdn, mtfkkir nqtni yalnz insan tfkkr rivsind
gtrr, hrflri n rbc, n d cmc [142, 35] olan Allah klam-
nn sl mahiyyti is insan tfkkrndn daha genidir. Demli, hr var-
ln, hr insann, sxemdn d grnd kimi, z nqtsi var v Hllacn
tbiri il desk Nqt onu tapana bnzyir [143, 59; 144, 127].
Grndy kimi, hm nqtvilikd, hm d Hllacn grlrind
nqt insann mahiyytini ifad ets d, nqtvilikd bu nqt btn
varlqlarn balancdr, Hllacda is o, yalnz hmin insana aiddir.
Nqtvilikd vhdt nqtddir, Hllacn rsmind is nqt vhdtin
z deyil, onun dlilidir, bir mqamdr. Nhayt, daha ox materializm
v rasional tfkkr istinad edn nqtvilikdn frqli olaraq Hllacn
fikirlri irrasional xarakterlidir v materiya fvqndki bir almin
tsviridir.
Yalnz bir tk nqt mvcuddur; o, xttin bkls v
kamilliyyidir [100, 419], dey bildirn N.Kuzanlya gr, bu, rqm
bird bkl olduu kimi, maksimal vhdtd yalnz bir deyil,
mumiyytl hr ey bkldr. Biri aan rqmd birdn baqa he n
olmad kimi, biz d btn var olanda maksimumdan baqa bir ey tapa
bilmrik [100, 103]. Maraqldr ki, N.Kuzanlda da z grlrini
rsml atdrr. Sxemin byklyn nzr alaraq, biz yalnz onun
mvzuya uyun olan bir hisssini tqdim edirik: .
Sxemi izah edn filosof yazr: Allah ifad edn sad vhdt diqqt
yetir (n aadak mumi nqt nzrd tutulur K.B.); o, drd evr 1
il birlir: maksimal evr, yni kainat, ali dnyann evrsi, ali nizamn
evrsi v ali oxluun evrsi [100, 420]. Onu da bildirk ki, filosofa
gr, bizim almzn btn qvvsi vhdt anlamnn dqiqldirilmsi
trafnda hrlnmlidir, nki drk edilnin btn oxluu hr bilikd
drk ediln bu vhdtin drkindn asldr [100, 207-208].
Grndy kimi, nqtvilr N.Kuzanldan frqli olaraq vvla,
Yaradan v yaratma aktn qbul etmirlr. Onlarn sz adqlar vhdt
Allahla deyil, maddi varlqlarn z vhdtidir. kincisi, onlara gr nqt
Yerdir (drd nsrdr), Kuzanlda is nqt Tanrdr. Bundan lav,
Kuzanlda minimum-maksimum v ya dnya-Tanr eyniliyindn sz
getdiyi halda, nqtvilr dnya v insan anlaylarn eynildirirlr.
Kuzanl v Hllacn mqayissin glinc, hr eydn vvl qeyd
edk ki, hr iki filosofa gr nqt irrasional xarakterlidir v onun drki
fvqlurla mmkndr. Eyni zamanda, hr ikisind nqt maksimum-
dur, lakin Kuzanlda bu, Mtlq varlqdr, Hllacda is o, mxluqun t-
fkkrnn (hm rasional, hm d irrasional) maksimumudur. Kuzanlya
gr, bu maksimum hm d minimumdur v btn mxluqat, insan da o
cmldn, bura daxildir. (hm ontoloji, hm d qnoseoloji olaraq). Hl-
lacda da o, insann ilahi mahiyytidir, yni hr eyi ehtiva edn mikro-
kosmdur, yni mininumdur, ancaq mtlq mnada maksimum deyil.
Bundan baqa, Kuzanlda nqt xttin, hr eyin bkl, kamil formas
oluu halda, Hllacda nqt varlqda ilahi nemtin mvcudluunun
dlilidir v hr ksin xsiyytin gr dyikn ola bilr. Bu sbbdn,
Kuzanlda nqt birdir, Hllacda mxluqlarn say qdr.
Bellikl, rhlr v izahlardan alnan nticlr sasn bildirmk
olar ki, hr n qdr nqtvilik batini cryan hesab edils d, mistik
tlimlrdn yararlansa da, onun istinad etdiyi mnblri v x etdiyi
prinsiplri nzr alaraq, znnimizc, onun mvqeyini materialist
panteizm adlandrmaq doru olard.
XII-XV srlrd tsvvf tarixind triqtlrin yaranmas
haqqnda mlumat vermidik. Onlarn yaranma sbblri arasnda bzi
mhur sufi mtfkkirlrin myyn bir fikrinin, klamnn
hmiyytini vurulamdq. Bel ki, sufi mtfkkirlrin dnclri
bzi hallarda dzgn anlalmadan onun davamlarnn z maraqlarna
v tfkkr sviyylrin uyun kild thlil edilirdi. Bu ox vaxt
msbt ntic vermirdi v bidt triqtlrin yaranmasna gtirib xarrd.
1
Eyni qayda il, yni kiik evrlri ehtiva edn drdnc evr d mvcuddur.
Daha ox istinad ediln sufi mmmal klamlar il mhur olan Mn-

sur Hllac olmudur. XI srin sufi mtfkkiri li b. Osman Hcviri
Cllabi Kf l-mhcub srind yazr: Badad v trafnda yolunu
azmlardan bir camaat grdm Allah bunlarn blasn versin
Hllaca bal olduqlarn iddia edir, onun szlrini z zindiqliklri n
dlil gtirir v zlrin Hllaci adn verirlr. Rafizilr liy itat v
ballqda n qdr ifrata varrlarsa, bunlar da Hllaca itat v ballqda
o qdr ifrata gedirlr [40, 256]. Mlumat n onu da bildirk ki, fl-
sf tarixind mvcud olan bidt triqtlrin ksriyyti mhz Mnsur
Hllaca istinad etmilr.
Elmi dbiyyatlarda bidt sufi triqtlrin say bzn 20, bzn is
26 gstrilir [51]. Bellrindn hluliyy, haliyy, vlviyy,
mrahiyy, hlmaniyy v s. gstrmk olar. Onu da lav edk ki, bu
triqtlr zlri d qollara ayrlmlar. Msln, hluliyy triqtinin 11
qola ayrld bildirilir. Burada vacib bir fakt da diqqtiniz atdraq ki,
onlarn bidt saylmas mhz slamn, tsvvfn prinsiplrini
pozmaqlarnn nticsi olmudur v bu sbbdn onlar ciddi tqiblr
mruz qalmlar. Bu triqtlr zlrinin flsfi grlrini sistemli
kild tqdim etmslr d, onlarn hm tsvvf, hm d mumiyytl
flsf tarixind z yeri v hmiyyti olmudur.
X srd Dmqd bu Hlman l-Farisi l-Hlbi (950)
trfindn yaradlm v dini-flsfi grlri tdqiqatlar trfindn
estetik panteizm kimi tqdim ediln hlmanilik tsvvfn bidt
triqtlrindn hesab edilir [152, 223]. slam Ensiklopediyasnn verdiyi
mlumata gr, bu Hlman bsrli sufi eyxi bn Salimin 1 (297/909)
tlbsi olmu v din zidd bzi grlrin gr hm ortodoks din
xadimlri, hm d sufilrin zlri trfindn xo qarlanmamdr.
Hlmaniliy gr, cismani gzlliy sahib olanlar Allahn yer
znd tcllilri, hr bir mxluqun gzlliyi Yaradann tcssmdr v
bu keyfiyytlr malik xslr ritin qanunlarn yerin yetirmy d
bilrlr [45]. Onlar maddi almd gzlliyin hr bir tzahrn ilahi
tcssm hesab edrk panteizmin aydn ifad olunan estetik formasna
itat edirdilr [93, 282]. X sr grkmli sufi mtfkkiri Srrac Tusi
l-Lm srind prinsipial shvlr yol verrk dindn v
hqiqtdn uzaqlaan sufi qruplar arasnda amllarn da adn kir v
onlarn axirtd gzlri il grcklrini bu dnyada qlblri il
1
bu Abdulla Mhmmd b. Salim (909) Shl b. Tstrinin n yaxn tlbsi,
Bsrd X-XI srlrd mvcud olmu Slimiyy sufi mktbinin yaradcs
olmudur.
grcklri iddialarna bel cavab verir: Qul bilmlidir ki, bu dnyada

gzlrin grdy nur v bnzr eylrin hams yaradlmdr [149,
548]. ld olunan digr mlumatlardan da x edrk, bel gman
etmk olar ki, S.Tusi hlmanilri nzrd tutmudur. Bel mlum olur ki,
hlmanilr bu dnyan, sasn onun gzlliyini v nurunu bir nv
axirtd grcklri Allahn bu dnyadak obraz olaraq grmlr.
Tlimin spesifik xsusiyytlrindn biri d onlarn ruhun bir
bdndn digrin kemsin tnasx inanmaqlar olmudur [149,
548]. Hlmanilr gr, forma dyiir, mzmun is vahid bir kild d-
yimz olaraq qalr. Onlar yaradlm v yaradan arasndak hr hans bir
frqi gtrmkl onlar eynildirir v ya Yaradan z yaratdna bn-
zdirdilr. Bu is mxluqun da bdiliyinin qbul ediilmsi demk idi.
Hlmanilr (X sr) v Qrb estetik panteizmi (XVI sr) arasnda
kiik mqayisli thlil aparaq.
Hr iki baxa gr Tanr bu dnyann btn gzlliklrinddir v
hr bir gzl mxluq zlynd Xaliqdir. Hr ikisi rasional vasit il
(gzl, alla) ilahi tcssmn mahidsini, tannmasn, yni hisslr
vasitsi il btnn drkini mmkn saymlar. Lakin hlmanilr bir
teoloji nzriyy olduundan, onun mrkzind Tanr durur. C.Brunoda
is sas obyekt kainatdr. Bu frq, tbii ki, ilk nvbd onlarn istinad
nqtlril (Hlmanilr tsvvfdn, C.Brunonun baxlar is Kopernik
sistemindn qaynaqlanr) v bilavasit mvcud olduqlar raitl
laqlidir, yni hlmanilik dinin hakim ideologiya olduu bir raitd
tkkl tapm, C.Bruno is tbit flsfsinin yenidn aktuallad
dvrd yaayb yaratmdr. Bundan baqa, hlmanilrin Allah btn
mxluqatdan knar olub, yalnz gzlliklrd tcssm etdiyi halda,
Brunoda O, haradasa knarda deyil, el kainatn zdr.
Bzi tdqiqatlar hlmaniliyi hluliyyilikl eyni triqt
olduunu iddia etmilr v bu bnzrlik, znnimizc, ilk nvbd onlarn
qnoseoloji baxlarndak oxarlqdan irli glmidir.
Tsvvfn panteist grl bidt triqtlrindn biri d hluliyy
(hllaciyy)1 triqtidir ki, digrlrin nisbtn slam rqind daha ox
yaylmdr. Tsvvf zminind tkkl tapan v onunla zahiri
oxarln qoruyub saxlamaqla yana son nticsind monoteizmdn
panteizm ken hluliyy yaln olaraq bir ox hallarda tsvvfn
tml prinsipi kimi d qbul edilir.
1
Bunlar bzn ayr-ayr triqtlr kimi d tqdim edirlr. Lakin grlrindki
bnzrliyi nzr alaraq biz onlar bir triqt kimi rh etmyi qrara aldq.
Thlil kemzdn vvl qeyd edk ki, hluliyy bir problem kimi
(ola bilsin bir qruplamann, yaxud mktbin ideyalarnda) tsvvfn
erkn illrindn mlum olmu v sufi mtfkkirlr trfindn tnqid v
rdd edilmidir. Bununla bel, danlmaz faktdr ki, bir fikir v ya mvqe
kimi hluliyy bir ox xslrin dnyagrn gcl tsir gstrmi,
htta ayr-ayr prinsiplri mxtlif air v mtfkirlrin
dnyagrlrind bu v ya digr drcd z ksini tapmdr. Bununla
bel, grlrindki myyn hluliyyilik notlarnn mvcudluuna
gr onlarn hluliyyi adlandrlmasnn n drcd doru olduunu
tyin etmk, tbii ki, tindir. Bir triqt kimi nmayndlrinin
adlarnn mnb v dbiyyatlarda kilmdiyini nzr alaraq biz d
hluliyynin (bzn ona hllacilik d deyilir) prinsiplrini mumi kild
rh etmk qrarna gldik.
Hlulilrin fikrin gr, insan myyn bir mnvi yol kendn
sonra Xaliq onun mahiyytin qara bilr, riy bilr, yni mxluq
forman ortadan qaldrmaqla Xaliql vhdt ata bilr. mumiyytl,
yaradlm hr ey Tanrnn tcssmdur v hr ey tbit, varlqlar
ayr-ayr hisslr kimi btnlkd Tanrnn zn tkil edirlr; var olan
slind Odur, demli, hr ey Odur. Bel mlum olur ki, hr n qdr
hluliyy islami prinsiplr zrind tkkl tapm bir sufi triqti olsa
da, burada hr hans bir yaratma aktndan sz getmir, nki hr ey
Tanrdr, yaxud Onun tzahrdr. Varlq is z zn yaratmr, O,
yalnz zruri olaraq vardr v myyn formalarda frqli killrd
tzahr ed bilir. Bununla yana, gr shbt hluldan (qarmadan)
gedirs, bu, iki varln mvcudluunun qbulu demkdir. Lakin mlum
olduu kimi, hluliyyd bir panteist tlim kimi, hr hans dualizm inkar
edilir, yni Yegan varln tcssm kimi hr ey zli v bdidir.
Eyni zamanda, Tanrnn hr ey olmasn qbul etmkl bir nv Tanrn
cisimldirmi, Onu mhdudladrm olurlar.
Hluliyynin v digr panteist mvqeli triqtlrin tmlind
sasn iki sufi prinsip: fna-bqa v ayn l-cm mnasibt durur.
rrasional idrak haqqnda thlilimizd qeyd etdiyimiz kimi, idrak
prosesinin kulminasiya an mxtlif dnyagrlrd frqli kild
tqdim edilir. Bel ki, gr bzilrind bu an Allahn zn qovumaq v
bellikl d ilahilmkdirs, digrlrind o, Allahn mlknd, hqiqt
almind insan tfkkrnn ata bilcyi n ali nqtdir. Birinci gr
panteist istiqamtli hllacilr, ikinci is monoteist istiqamtli tsvvf
xasdr. Demli, hluliyyilikd, hlmanilikd d o cmldn, fna hal
ontoloji v qnoseoloji olaraq mhz Allahn insan tamamil vz
etmsidir, ayn l-cm is insann Allahla brabrlmsi, Onunla

eynilmsidir, damlann dryaya, ann gn evrilmsidir.
Monoteizml yaxnln, nisbi varlqlarn mtlql bilmk
imkann nzr alaraq hluliyynin grlrini idealist panteizm kimi
xarakteriz etmk olar. Bunu nzr alaraq, onu Qrb idealist panteisti
M.Ekxartn grlri il mqayis edk.
Hr iki dnyagr teoloji mvqedn x edir, mqsd v
mrkz nqt Allahdr. Mxluqun inkiaf prosesinin vvlind Xaliq v
mxluq arasnda hdd olsa da myyn mnvi inkiaf vasitsil br
z briliyindn xr, nki Tanr btnlkl onun varln hat edib
onun xsiyytini vz edir insan tanrlar.
Aralarndak frq glinc, bildirmk olar ki, Ekxartda vhdt
gedn yol sa Msih xsiyytindn keir v insan mahiyytindki san
tapmaqla Tanrya onu vz etmy imkan verir. Hluliyyd bel bir
vasiti yoxdur v insan bilavasit Allahla nsiyytd olmaqla ilahilir.
Bununla bel, mlum olduu kimi, bzi sufi triqtlrd mridd yox
olma (fna fil-mrid) hal mvcuddur. Lakin son mqsdin yen d
Allaha qovumaq olduunu nzr alsaq, onu xristianlqdak sa Msih
zirvsi il eynildirmk dz olmazd.
Grndy kimi, idealist panteizm monoteist mvqedn xb
inc, lakin vacib bir nqtni kerk panteizm evrilir. Mhz bu inc
nqtnin nzrdn qarlmas ya tsvvf v hluliyy anlamlarn
eynildirir, ya da panteizmi monoteizmin bir nvn evirir.
Bellikl, slam rqind panteizm haqqnda mlahizlrimiz
yekun vuraraq aadaklar qeyd ed bilrik:
1. Qrbd olduu kimi, slam rqind d panteizmin mxtlif
nvlri mvcud olmudur. Ayr-ayr blglrd formalam panteizmin
eyni nvlri arasnda oxar chtlr olduu kimi, frqlr d mahid
etmk mmkndr. Buna misal olaraq idealist v estetik panteizmi
gstrmk olar.
2. Msly yanama prizmasndan v istinad mnbyindn asl
olaraq Qrb v rq flsf tarixind panteizmin frdli nvlri d
tkkl tapmdr. Buna nmun olaraq Qrbd aristoteli panteizmin,
rqd is antropoloji panteizmin adn kmk olar.
3. Panteist grlrin formalamasnda irrasional biliyin
mnblri (tbit, insan, Allah tbit v ya Allah insan) xsusi
hmiyyt malikdirlr. Baqa szl desk, panteizm qeyd olunan
mnblr irrasional mvqenin ifad formasdr.
4. Hm Qrbd, hm d rqd panteist filosoflar z grlrini

sistemli kild tqdim etmi, dyrli srlr yazmlar.
Vhdt l-vcud
Elmd sufi nzriyysi kimi mlum olan vhdt l-vcud sasn

sufi mtfkkiri Mhyiddin ibn rbinin (1240) ad il
laqlndirilmkddir. Bununla yana, bir sra Azrbaycan alim v
tdqiqatlar z aradrmalar nticsind bel bir qnat glmilr ki,
rqd vhdt l-vcud adlanan panteizm [115, 21] bn rbidn daha
vvl ilk df azrbaycanl filosof Eyn l-Qzat Miyanci (1131)
trfindn daha sistemli kild tdqiq edilmidir [Geni bax: 19, 122-
146; 20; 94, 185-205; 115 v b.]. Bu tdqiqat srlrinin v onlarn
mlliflrinin sufizmin panteist flsfsi kimi vhdt l-vcud haqqnda
maraql fikirlrinin hr birinin elmi dbiyyatda dyrli yerini v
hmiyytini qeyd etmkl yana probleml bal nisbtn frqli
dnclrimizi d bildirmyi mqsduyun hesab edirik.
Mlumat n qeyd edk ki, trk rqnas alimi, bn rbinin
ksr srlrinin trk dilin rhli trcmisi olan hmd Avn Konuk
bildirir ki, vhdt l-vcud termini bn rbi trfindn istifad
edilmmi [54, XLVIII] v ilk df bn rdinin tlbsi olmu
Sdrddin Konvinin (1274) Mifthul-qeyb (Qeybin aar) v onun
masiri olmu bn Sbinin (1270) srlrind xatrlanmdr [54, XLIX].
Tdqiqatlarn mumi ryin gr, vhdt l-vcud bir nzriyy kimi
hl ilk sufilrd mvcud olmudur v bunlarn arasnda bu Yzid
Bistaminin, Mnsur Hllacn adlar xsusil kilir. Eyni zamanda,
maraqldr ki, A.E.fifi bel hesab edir ki, Cneyd Badadi v Byazid
Bistami vhdt l-vcuddan deyil, vhdt -huddan (mvcudlarn v
ya ahidlrin vhdtindn) sz edirlr v onlar bn rbininkin bnzr
bir flsf formaladrmaa almamlar [50, 24].
Problemin mrkkbliyini, tdqiqatlar arasnda fikir
ziddiyytinin mvcudluunu nzr alaraq biz vhdt l-vcudu onun
sas nmayndlri v banilri hesab ediln Mnsur Hllacn, Eyn l-
Qzat Miyancinin v Mhyiddin bn rbinin dnyagrlri sasnda,
hr hans izmdn knar bir sufi prinsip kimi tdqiq etmk v yalnz
bundan sonra hr hans bir fikir sylmk qrarna gldik.
Mlum olduu kimi, tsvvfn sasnda duran iki prinsipdn
birincisi tvhiddir, yni Allahn tkliyinin v yeganliyinin ifadsi. Sufi
mtfkkirlrin dnyagrnd bu v ya digr drcd z ksini tapan

tvhid balca olaraq iki aspektdn nzrdn keirilir: Allahn Zat v
Yaradan-yaradlan vhdti baxmndan.
Birinci halda sufi mtfkkirlr Qurani Krim istinadn Allah
bnzrsiz, Mtlq v transendent, hr tfkkr v mlahizlrdn knar
bir varlq kimi mzakir obyekti etmmidirlr. Msln, Mnsur Hllac
yazr: Yaxnlq Onu aydnlatmaz, uzaqlq itirmz, cm cmlndirmz,
varlq (kn - )Onu yaratmaz, yoxluq (leys - )itirmz, Onun
vsfi Onun siftsizliyidir, faliyyti sbbsizliyidir, Onun varl
sonsuzluudur, O, yaratdqlarnn halndan ucadr, Onun yaratdqlar il
bir qaraca yoxdur, Onun eldiklrin ar yoxdur, onlar Ondan z
yaradlmlqlar il frqlndiklri kimi, O da onlardan z zliliyi il
frqlnir. Onun varl (vcudu) isbatdr. Onun mrifti tvhididir
(Onun tk olmasdr). Onun tkliyi Onun z yaratdqlarndan
seilmsidir, vhmlrdki hr tsvir Ona ziddir. Ondan balanan Ona
nec qara (hlul) bilr? Onun yaratd Ona nec ata bilr? Gzlr
Onu grmr, znn Ona mqabil deyil, Onun yaxnl Onun kramti,
uzaql mhv etmsidir. Aliliyi ucalmaq deyil, glii yerdyim
deyil [143, 31-32]. Eyn l-Qzat is bel deyir: Onun nuru Onun
zat deyil. Gnin as sal kir v onu grmk mmkndr. Amma
gnin zn grmk olmaz, nki yandrcdr. Burada byk bir
mslni bil! [155, 304].
Oxar dnclr ksr sufi mtfkkirlrd rast glmk mm-
kndr. Demli, Allah Allah olaraq, Zat baxmndan zaman-mkan,
tsvir-rh, tanma-idrak anlamlarndan ucada duran bir varlqdr.
kinci aspekt daha ox mracit ediln v aradrlan, haqqnda fi-
kirlr sylnn, mlahizlr irli srln bir problemdir. Yeri glmikn,
onu da lav edk ki, mtfkkirlrin grlrind ikinci aspekt daha
qabarq olduundan v geni yer tutduundan, tdqiqatlar trfindn
birinci mvqe ya klgd saxlanlr, ya da mumiyytl yaddan xarlr,
yni Allahn zat da Yaradan-yaradlan kontekstind aradrlr.
Mn gizli xzin idim, tannmaq istdim v xlqi yaratdm
qdsi hdisind deyildiyin gr Xaliq z mxluqlar il tannr, Xaliq-
mxluq vhdtind trflrdn biri Yaradan, digri Onu tandan vasit
olaraq bir-biri n zrurt tkil edirlr. Tbii olaraq, Allahn tannmaq
istyi olduu kimi, mxluqun da tanma imkan v vasitlri mvcuddur.
Hr eydn vvl vhdt l-vcud nzriyysinin qsa kild
mahiyytin nzr salaq v rh edcyimiz msllri tyinldirk:
Allah tala yegan hqiqi varlqdr, Onun yaratdqlar is yoxluqdan ya-
ranb yoxlua getdiklrin, yaradllarnda knar irady tabe olduqla-

rna, mahiyyt v hqiqtlrini baqa varlqdan aldqlarna gr, nisbi,
mmkn, gzgdki ks kimi zata v hqiqt malik olmayan varlqlar-
dr. Hllac bildirir ki, Kim tsdiqlyirs ki, o, Allah tk bilir, artq irk
qomu olur, nki, mtfkkirin fikrin gr, gr qul uca Rbbinin
tkliyini sylyirs zn isbatlayr, zn isbatladqda gizli irk qour.
Allah Tala sediyi yaratdnn dili il znn tkliyini bildirir. gr
mnim diliml znn tkliyini bildirirs, bunu edn Odur v Onun
nidir [143, 93]. Miyanci is bel hesab edir ki, Hr bir mxluqun
var olmasna sbb Allah Taladr. Ondan baqa he bir varln hqiq-
tn zat v varl yoxdur [153, 44]. Lakin Allah sbb ntic znciri-
nin bir halqas deyil, bu zncirin yaradandr v O, mtfkkirlr tr-
findn mmkn varlqlara vcud vern vacib, onlarn mahiyytini tkil
edn substansiyadr. Miyanci deyir: Ey dost, sl cvhr kimi Allah da
btn eylrin sli v kkdr. z iini irad v mhbbtl grr
[155, 181]. bn rbinin fikrin gr is: Gzn grdy el bir mx-
luq yoxdur ki, onun ayn (mnbyi) v zat Haqq olmasn [139,
107]. Demli, btn mvcudat bir vcudun Haqqn tzahrdr, b-
tn kainatn mvcudluu v inkiaf hmin vcudun daxilind ba
verir.
Bir termin kimi trifindn v mfhum kimi rhindn bel mlum
olur ki, vhdt l-vcud tvhidin mhz ikinci aspektdn, yni Yaradan
yaradlan vhdtinin ifadsidir. Mrkkb v oxtrfli bir nzriyy
olduundan onun rhini ontoloji v qnoseoloji aspektlrdn vermyi
hmiyytli hesab edirik.
Ontoloji thlil. Mnblr sasn, Haqqn tzahr, yni yaradl

prosesi be v ya yeddi mrtbd ba verir: hdiyyt, vhdaniyyt
(Mhmmd hqiqti), rbubiyyt (ayani sabit), qeyb v ruhlar almi,
misal almi v hadt almi. Mxtlif mtfkkirlrd bu almlrin say
frqli olsa da, hamsnda eyni olan alm var: hdiyyt (lhut), qeyb
v hadt (nsut, mlk almi, maddi dnya).
Problemin tam almas v aydnladrlmas n iyerarxiyann
mrtblrini mrhl-mrhl izlyk. Onu da xsusil vurulayaq ki,
almlrin sonuncusu istisna olmaqla hams maddiyyat fvqnd
mvcuddurlar, demli, irrasional xarakter dayrlar. Mhdud zaman-
mkan ksiyind var olan insann tfkkr d bu riv daxilind drk
etmk qabiliyytin malikdir v o, yalnz mqayis ed bildiyi v bu
rivy sdra bildiyi bir eyi drk edir. Miyanci dediyi kimi,
mriftdn olan hr mna yalnz bnztm ifadlrl tsvir olunar

[153, 67]. Bunu nzrd tutaraq Vahid Vcudun irrasional mahiyytli
tzahr prosesini, mqayisli kild tqdim etmk, znnimizc, daha
aydn v mqsduyun olar. Allahn bir ox keyfiyytlrini znd
dayan, Onun yer znd xlifsi insan olduundan, mqayismiz d
insan vasitsil olacaq.
Hr insan tkrarolunmaz bir frddir. Bu, hdiyyt (tklik, yega-
nlik) mrtbsidir. Yuxarda da qeyd etdiyimiz kimi, hm Qurani
Krimd, hm d sufi mtfkkirlrin grlrind dn-dn tkrarlanr
ki, Allah misli olmayan, bnzrsiz, hr bir xyal v tsvirin fvqnd
duran varlqdr. Hllac yazr: Allah Ona hmd olsun z zat zrind
dayanan vahid Zatdr. zndn baqalarndan zliliyi il seilir, zn-
dn savay olanlardan z rbubiyyti il tklnir. Ona he n birlmz,
Ona baqas qarmaz, Onu mkan sdrmaz, Onu zaman drk etmz,
Onu tfkkr blli etmz, Onu dnc tsvir etmz, bax drk etmz,
zaman ksiyi Onu hat etmz [143, 29]. Miyanci d bildirir ki, Allah
qlin gzndn gnin hissi gzlrdn uzaq olmasndan sonsuz
drcd uzaqdr. Onun ucal v nurlanmasnn kamal Onun drkini
al n qeyri-mmkn edir. Al gznn Onun idrakna nisbti yara-
salarn gn inn drkin nisbti kimidir, ariflrin Onun drkin
nisbti insann gn diskinin drkin nisbti kimidir [153, 91]. bn
rbi is bunu bel ifad edir: lahi hdiyyt bir kims n yol yox-
dur. N biri n, n digri n ondan bir ey yoxdur, nki o, bln-
mz [139, 90] v ya gr sn Ona sninl baxsan, hdiyyt olmaz,
Onunla v sninl baxsan, yen hdiyyt olmaz [139, 91], yni hdiy-
yt dnyasnda sn, mn yoxdur, yalnz O var ki, blnmz vahid var-
lqdr v ona he bir yol yoxdur, drkedilmzdir. Sdrddin Konvinin
bildirdiyi kimi, hdiyyt Mtlqin deyil, tyin olunman bir x-
susiyytidir, nki Mtlqin hr hans bir ismi v vsfi yoxdur [53, 75].
nsan myyn keyfiyytlr, xsusiyytlr, qabilliyytlr,
istedada malikdir ki, onu tandr, haqqnda tsvvr yaradr v
digrlrindn frqlndirir. Onlardan bzilri insanla zruri olaraq laqli
v ayrlmazdr, onun briliyinin tyinidir, digrlri myyn raitl
bal yarana, dyi v it bilr. Bu, Allah Talann btn isim v
siftlrinin, o cmldn, bir-birin zidd olanlarn tk zat trafnda
birldiyi vhdt almin bnzyir.
Allahn Zat vahid v blnmzdir. Mnsur Hllac deyir: Mn
Haqqam, Haqq Haqq ndr, z zatn bryn Haqdr. Onda bir zidd
yoxdur [143, 108]. Miyanci yazr: Allahn siftlri Onun zat il
vhdtd deyil, nki Onun siftlrinin hams Onun zat il bir olsa
birlik tkil edrdi (ikinci alm olmazd K.B.). Lakin Onun siftlri
zatndan ayr deyil. Bel olsa, Allahn bir ne varlq olmasn bildirrdi
(almlr mstqil varlq olard K.B.). Bel dey bilrik: Onun siftlri
zatna baldr [155, 304]. bn rbinin izah is beldir: Vahid
Hqiqtd mqayis yoxdur. Bel halda vcudda mqayis yoxdur v
vcudda zidd d yoxdur. nki vcud vahid hqiqtdir. Halbuki, bir
ey z-zn zidd ola bilmz [139, 92]. Qurani Krimd deyildiyin
gr, Allah Tala zidd adlara sahibdir: batin v zahir, ilk v son, mkafat
vern v czalandran v s. Mlum hdislrin birind Mhmmd
peymbr (s.) d buyurur ki, Allahn siftlri bard fikirlin, amma
Onun zat haqqnda fikirlmyin [155, 303]. X srin sufi mtfkkiri
bu Sid Xrraz Allah Onun zidd siftlrini cm etmkl tandn
bildirir. Onun szlrini rh edn bn rbi yazr: O, zahir olan eyin
ayndr. O, zhur halnda olan batinin d ayndr [139, 77].
Miyanci yazr: Ey dost, gr Onun zat birdirs, bu mxtlif skkiz
sift ndir? Bu bir sifti grsn (vahidliyi K.B.), onunla skkiz sift
ata bilrsn v bu bir sift o qdr keyfiyytli v kamildir ki, skkiz x-
susiyyt onda cmlmidir. Demli, btn lamtlr, onun barsindki
dnclr v tsvirlr siftlr aiddir. Onun zat haqqnda kim n dey
bilr? [155, 268-269] bn rbi d bildirir ki, Allah zatna gr hd,
adlarna gr kldr (oxdur) [139, 90] v ilahi isimlr sonsuzdur,
nki o adlar onlardan vaqe olan eyl tannr v onlardan vaqe olan ey-
lr d sonsuzdur [139, 65]. Demli, n mxtlif v zidd siftlr malik
olmasna baxmayaraq onlar vahid zata aiddirlr v bu, Zatn bln
bilcyi v ziddiyytli olmas demk deyil. oxluq v zidlik yalnz
adlardadr v bu, ikinci alm xas xsusiyytdir. Btn siftlrin brabr
mvcud olduu bu alm atann hal tsvvfd ayn l-cm adlanr.
Bu, btn zidlrin vahid bir zat trafnda birldiyinin ahidi olmaqdr.
nsan z xsusiyytlrin v keyfiyytlrin mvafiq olaraq
yaayr, gzir, yazb-yaradr, dnr v btn bunlarla laqdar onun
tfkkrnd myyn ideyalar doulur. Siftlr kimi ideyalar da bir-
biril laqli olduu kimi, zidd d ola bilr. Bunlardan bzisi real, bzisi
is reallqdan ox uzaq olur v onlarn hyata keib-kemmsi ilk
nvbd insann istk v iradsindn asldr, baqa szl desk, insann
hyata keirtdiyi hr i mhz bu ideyalarn inikas, forma qazanmas,
maddilmsidir. lahi iyerarxiyada bu mrhly rbubiyyt v ya, bn
rbi kimi, sabit mnblr (ayani sabit) deyirlr.
Dediyimiz kimi, tzahr mnan tam hat etmir, zahir n qdr

mkmml olsa da, mahiyytin ks olunmayan trflri qalr. Demli,
Allahn hl reallamam ideyalarnn, maddi v qeyri-maddi varlqlarn
mnbyi olan bu alminin d tam tzahr, hqiqtinin tam almas
mmkn deyil. Qurani Krim gr, Allahn yer zndki xlifsi, rh-
man surtind yaradlan, htta mlklr bel qulluuna veriln, Allahn
ideyalar arasnda n gzli, n alisi insandr. Sufi mtfkkiri Shl b.
Tstri deyir: Rbubiyytin bir sirri var, o sirr snsn. gr o, zhur et-
s, rbubiyyt batil olar [139, 90-91]. Hllac Allaha bel mracit edir:
Bir mnbd bu mnb Snsn yoxsa mn?

Hm Sn, hm mn ikiliyin isbatndan uzaq olaq! [134]
Grndy kimi, Hllac znn bu admd stnlyn xatrlat-

ma yana, hr eyin yalnz Vahidin mlknd var olduunu da etiraf
edir.
Eyn l-Qzat Allah [Ondan] qorxan xardar (Quran 65/2)
aysini rh edrk yazr ki, Allah onu briyytdn (maddiyyatdan
K.B.) xarar v rbubiyyt atdrar, bndlik sahildir, rbubiyyt
dniz [155, 179]. Rbubiyyt almin ata biln insan varlqlarn,
znn d o cmldn, mahiyytlri mvcud olan bir alm atr v
btn yaradln hqiqtindn agah olur. Tsvvfd tez-tez ildiln
damlann dniz qovumas ideyas bir nv dediklrimizin bdii
ifadsidir. bn rbi bunu bel tsvir edir: Haqqn z-zn v z
uluhiyytin dlil olmas v almin yalnz Onunla mmkn olan sabit
mnb formasnda Onun tcllisi olmas haqqnda sn kf verilir
[139, 71]. Sabit mnblr ilahi siftlrdn doan ideyalardr, bir nv
onlarn inikasdr: Bizim adlarmz Allahn adlardr, nki bhsiz
bizim ehtiyacmz Onadr. Bizim mnbyimiz zlynd Onun
klgsindn baqa bir ey deyil. O, bizim mnliyimiz ( - huvyy)
olmayan mnliyimizdir [139, 106].
Bellikl, rbubiyyt, ideyalar almi v ya sabit mnblr birin
daxilind oxun doulmasdr, buradak varlqlar var ikn yoxdurlar,
yni Vahidin vcudunda var ikn maddi almd yoxdurlar.
Doulan ideyalardan bzilri reallamam qald halda digrlri
get-ged dqiqlmy v konkretlmy balayr v hyata keirmk
n insan onlar daha da yetkinldirib dolunladrr. Msln, rssam
kcyi mnzrni, rnglri, fran, htta zaman v mkan da dnb
dqiqldirir, glck rsmin ruh verir. Bu, ruhlar almin bnzyir.
Cneyd Badadi Misak kitabnda Qurani Krimin Rbbim

Adm oullarnn zrriyytlrini bellrindn ald v onlar zn
hadt etdirdi: Mn sizin Rbbinizmmi? (Quran 7/172) aysinin
tfsiri il ruhlar almini bel izah edir: Belc Uca Allah onlar mvcud
olmayanda, z vcudunda onlara xitab etdiyini xbr verir. Onlar orada
Haqq tandlar, ancaq z vcudlar il deyil. Onlarn z vcudlarndan
xbrlri yox idi. O halda orada Haqq Haqq il mvcud idi. Bu
mvcudiyytin mahiyytini zndn baqas bil bilmz v Ondan
baqas tapa bilmz [145, 44].
Ruhlar almi varlq qazanacaq v reallaacaq mxluqlara
mahiyytin, hqiqtin verildiyi mkandr. Eyni zamanda, hmin
varlqlarla onlar Yaradan arasnda laqnin qurulmasdr. Burada vacib
bir ana diqqt yetirk: ruh maddiyyatn ilahi alml laqsidir v
varln hmin alm geri dnmk n vasitsidir. Miyanci yazr:
Beldir ki, ruh hm daxilddir, hm xaricd, O da (Allah) hm almin
daxilinddir (ruh vasitsil K.B.), hm xaricind. Ruh n daxilddir, n
xaricd (o, yalnz Vahidin ideyasdr K.B.), O da, almin n daxi-
linddir, n xaricind (O, transendentdir K.B.). Baa d ki, n deyilir!
Ruh bdnl birlmmidir, lakin bdndn ayr da deyil. Rbbimiz d
n alml birlmmidir, n d Ondan ayr deyil [155, 158].
bn rbi d bildirir ki, Sn Onun n surtsn. Sn Onun n
cismi (maddi) surt, O, snin cisminin surti n ynldici ruh kimidir.
Hdd snin zahirini v batinini hat edir. gr bdi surtdn ynldici
ruh itrs, insan qalmaz [139, 69]. Demli, Haqq z ideyalar, verdiyi
ruhla onlarn batini olduu kimi, varlqlar da onlar var edn bu ruhu
dayan surtdirlr. Maraqldr ki, Hllac: Yazan Allahdr, Allahdan
baqa yazanm var? Mn v l sadc altik, baqa bir ey deyilik [140,
127-128], - sylmi, bn rbi is Haqqn zhuru mnim vcu-
dumdadr. Biz Haqq n bir qab kimiyik [139, 78] dey bildirmidir.
nsan hyata keircyi ideyann vvlc z xyalnda bir bnz-
rini yaradr, rssamn kcyi tablonu btn incliklri il dncsind
canlandrd kimi: z txyyl il hr bir insan z xyalnda vcudu
olmayan eyi yaradr [139, 88]. Bu alm maddi almin qeyri maddi
formasdr, yni misal (nmun) v ya xyal almidir.
bn rbi misal almini gerk yuxu il mqayis edrk yazr:
Bu, yuxuda yuxudur. Bu qbildn olan hr ey xyal almi adlanr
[139, 99]. Yaradl iyerarxiyasnn bu mrtbsi insan n mlumat
mnbyidir. bn rbi bildirir ki, Onun (Allahn) nuru xyal almin
nfuz edir v o, inayt hlinin ilahi vhyinin ilk balancdr [139, 99].
Misal almi maddi dnyadan ncki bir dnya olduuna v maddiyyatla

mhdudladrlmadna gr maddi dnya n sirr olan bir ox
hqiqtlr orada akardr. Miyanci yazr: Sirr sirr olana qdr hmi
sirdir, akar akar olana qdr akardr. Yalnz yolunun hallarnn
dyimsi il dyir [153, 96]. Mtfkkir ilahi irad il sirrin
akarlanmasna, yni varln maddiyyat qazanmasna iar etmkl
yana, ks istiqamti d gstrir: insann irrasional tfkkrl maddi
almdn misal almin ucalmasn v bununla da maddiyyatn
prdldiyi hqiqtlrdn agah olmasn.
Nhayt, insann dncsindki tablo ktan zrin krlr,
ideya maddilir. Bu, hadt v ya mlk almidir.
Hllac yazr: Onlar ad, kil v lamtlrl prdlyn sbhan
olsun! O, onlar deyim v halla, kamal v camalla zli v bdi olandan
prdlyib. rk daxili orqandr, mrift orada yerl bilmz, nki o,
rbbanidir [142, 73]. Maddiyyat qazanmaqla varln hqiqtinin
zrin sanki prd glir, onun mahiyyti rivy salnr, myyn
zaman-mkan, sbb-ntic qanunlarnn hkm srdy ll
dnyaya daxil edilir. Eyn l-Qzat deyir: Mlk v mlkutun varlnn
Allahn siftin nisbti gzgnn iindki tsvirin ldki tsvir nisbti
kimidir. Bel ki, mlk v mlkutun varlnn hqiqti yoxdur, hr
ikisinin varl hqiqi varln var oluuna tabedir [153, 51].
bn rbi d bel hesab edir ki, hr bir xlqd Haqqn zhuru
var. O, hr bir mfhumun zahiri, hr fhmin batinidir. Alm Onun surti
v huviyysidir (mnliyidir). O, zahiri isimdir. Eyni zamanda, zahir
olann ruhudur v O, batindir. Onun almin zhur olan surti il nisbti
nizamlayc ruhun surt nisbti kimidir [139, 68].
Hqiqtn, maddiyyat qazanm hr bir ideya, tablo, sahibinin,
rssamn zhur etmi mnliyidir, eyni zamanda, rssam z hmin
tablonun n gizli incliklrinin, hr ksdn gizli mahiyytinin, sirlrinin
yaradcs kimi onun batinidir.
Qurani Krim d tsdiqlyir ki, O, ilkdir v sondur, zahirdir v
batindir (Quran 57/3). Hr ey Onun mlknd, Ona sbb vardr v
mxluqat hm maddi vcud qazanmayana qdr, hm d sonra Haqqn
batininddirlr, yni Onun ideyalarnn tzahrdrlr. Mnsur Hllaca
gr: Hqiqtin mnas zahiri v batinidir, forma qbul etmyndir
[142, 26-27]. ms Mribi is bel deyir:
Snin zhurun mnimldir.

Mnim vcudum da Sninldir.
gr mn olmasaydm, Sn zahir olmazdn.

gr Sn olmasaydn bu vcud olmazd [139, 71].
bn rbi yazr: Haqq zahirdirs, xlq Onda prdlidir. gr xlq

zahir olarsa, Haqq xlqd prdli olur v batini olur v Haqq xlqin eit-
msi, grmsi, li, aya v btn qvvsi olur. Hdisd deyildiyi kimi:
Mn sevdiyim qulumun eidn qula, grn gz oluram [139, 81].
Bel mlum olur ki, Haqqn varl qrlmaz bir xtt kimi almlri
bir-birin balayr. Bu, bir nv zrin qabqlarn glmsin v bu
qabqlarn mvcudluunun, hmiyytinin hmin nvdn asl olmasna
bnzyir. Mnsur Hllac qrafiki sulla varlq almini bel tsvir edir:
. Rsmd birinci byk dair Allahn imkanlar, ikinci

yaratdqlar, nc is tvhidin mnas, mahiyytidir [142, 63].
Bununla mtfkkir gstrir ki, Allah yaratd kainatn sas,
mrkzidir. Mtfkir yazr:
Varlqlarda varln yaradannn varl var.

Qlbim Ona itat edir, ona ynlir, onu stn tutur [143,
52; 144, 64].
Miyanci bildirir: zli mnliyin (huvyynin) vcudu varln

vcudu il laqlidir [153, 67] v Allah Talann hr ey yaxnl
nvndn asl olmayaraq brabrdir, cisimlrd d, ruhlarda da eynidir.
Bel halda deyirik: hr varlq Haqqn varl il laqlidir, mvcudatn
Haqla uyunluunda he bir frq yoxdur [153, 78]. Xatrladaq ki,
Qurani Krimd d buyurulur ki, Allah insana onun ah damarndan
daha yaxndr (Quran 50/16). Eyn l-Qzat da bel hesab edir ki, he
bir varlq Allahla brabr ola bilms d (O, transendentdir K.B.), O,
hr bir varlqla brabrdir [153, 63]. Demli, Onun z, Zat hr
eydn tcrid olunsa da, Onlarn Yaradcs kimi hr birinin
mahiyytind, varlndadr.
Dediklrimizi daha aydn kild tqdim etmk mqsdi il vhdt
l-vcudun bel bir sxemini tqdim edirik:

()

( )

()
()

(
)
Sxem bir nv Hllacn rsmin yandan baxdr. Bir daha
xatrladaq ki, ayr-ayr mtfkkirlrd almlrin say mxtlif olsa da
mahiyyt eynidir. Hr alm Allahdan gln xtl bir-biril laqli
olmaqla yana Allahn z il d bilavasit laqlidir. Bu, mvcudatn
hr zrrsinin Onun ixtiyarnda v mlknd olmas demkdir.1
Nvnin zrin qabn glmsi, bir almin digri il vz
edilmsi hr mvcudatn varoluunun digrinin varoluu il
nticlnmsidir. gr bir varln yaradln izlsk, onda hr
mrhld myyn bir konkretlmnin, daralmann ahidi olarq. Bu,
sbb-ntic zncirinin maddiyyat fvqnd balandna v
determinizm prinsipinin irrasional mnasnn da mvcudluuna dlalt
edir. Miyanci yazr: Hr varln vcudu daimidir, o daim Allah Tala
trfindn tkrarlanr (yenilnir K.B.). Onun qdrti baqa birisi il
onun varln mhdudladrr [153, 65]. bn rbi is bunu bel tsvir
edir: Allah Tala zn baqas il vsf eldi v baqasndak al
haram etdi. Halbuki al zahir olan eydn baqa bir ey deyil. Batin
olan al is zahir olan (Allah) ndr O (Allah), al haram etdi,
yni zikr etdiyimiz eyin hqiqtini bilmy yol vermdi, o zikr
etdiyimiz ey is Haqqn yann mnbyi olmasdr. Demli, Haqq o
1
Allahdan z yaratdqlarna gln xtlr slind yaradlanlarn say qdrdir,
lakin sxemd bunu gstrmk qeyri-mmkn olduundan biz rti olaraq bir
xtl kifaytlndik.
hqiqti baqas il rtd [139, 109-110]. Mtfkkirin fikrin gr,

Xaliq mxluqu yaratd ki, tannsn. Hr bir eyin mahiyytinin d,
zahirinin d Allahdan olmasn v Onu ifad etmsini bilmk vacibdir.
Hqiqt prdlns d, ideya maddi forma qazansa da, ideyann
mnbyini dzgn tanmaq onun formasnn da dzgn tannmasdr.
Burada iki vacib an xsusil vurulayaq: vvla, btn yaradl,
bir-birini vzlm prosesi Vahid irad il ba verir v O, bu prosesin
yaradcs kimi, onun fvqnddir. kincisi, bu proses daimidir v
ksilmzdir. Qurani Krimin d vurulad kimi, De ki, Rbbimin
klamlar n dnizlr mrkkb olsa v bir o qdr d stn gls
Rbbimin klamlar bitmdn onlar tknr (Quran 18/109). Biz
sxemimizd yalnz bir yaradl prosesini gstrmiik v aydndr ki,
bunlarn say sonsuz qdr ola bilr.
Tk oxluqda ks olunur. oxluq bir nv tkin mahiyytini aq-
layr, onu tandr, tk gnin oxlu alar kimi. Burada mahiyytdn bir
uzaqlama da var, lakin bu uzaqlama mxluqata aiddir, hr bir l va-
hidinin fvqnd olan Allaha deyil. Hllac dualarnn birind bel deyir:
Snin uzaqln uzaqladrmakladr, uzaq olmaqla deyil, Snin var olu-
un elmldir, danmaqla deyil, Snin qeyb olman prdlnmkldir,
xb getmkl deyil. Sndn std bir ey yoxdur ki, Sni klgly,
Sndn altda bir ey yoxdur ki, Sni qaldra. Snin nnd bir ey
yoxdur ki, Sn rast gl, Sndn arxada bir ey yoxdur ki, Sn ata
[143, 17]. Demli, Ona aid ediln uzaqlama, prdlnm v s.
ifadlr mxluqun tfkkr rivsind grb qavrad xsusiyytlr-
dir, Xaliq aidiyyat yoxdur. Miyanci yazr: Admin zaman zliyyt
bizim zamanmzdan daha yaxn deyil. Zamanlarn hamsnn zliyyt
nisbti birdir [153, 59]. Mtfkkir onu da bildirir ki, vvl v sonra
zamann aksidensiyalarndandr. Zaman yalnz cisimlrin yaranndan
sonra yaranb. Cisimlrin varlndan vvl st v altn olmas da qeyri-
mmkndr, nki onlar da mkann aksidensiyalardr [153, 54]. Bel
olan tqdird, yni zaman v mkan anlaylarnn yalnz sonuncu
mlk alminin xsusiyytlri olduu halda, sufi mtfkkirlrin digr bir
mhur klam da aydnlar: Allah var idi v Onunla he n yox idi;
Allah var v yen Onunla he n yoxdur. Miyanci bu bard yazr:
Allah var idi v Onunla bir ey mvcud deyildi. Bu, bir bnztmdir. 1
Bu sz varln kemi zamanda var olmasna dlalt edir. El is
deyirik: gr Onunla bir ey mvcud deyildis, bs zaman nec mvcud
1
Xatrladaq ki, Miyanci mriftin dill tam ifad olunmadna gr onun
bnztm il atdrldn iddia edirdi.
idi? [153, 58] Deyilnlrdn bel mlum olur ki, vvla, rasional (hissi
v mntiqi) tfkkr mahiyyti tam ks etdirmir v bunda acizdir.
kincisi, bu hqiqtlri grmk n maddiyyat rivsindn xmaq,
irrasional tfkkr mracit etmk zruridir. Sdrddin Konvi yazr:
nsan drk etdiyi hr hans bir eyi hdiyyt baxmndan deyil,
oxluu etibar il drk ed bilr [53, 94]. Xatrladaq ki, insan
tfkkrnn mhz vahidi deyil onun tzahr olan oxluu drk etmk
qdrtind olmas fikrin N.Kuzanlnn grlrind d rast glinir.
Bellikl, vhdt l-vcudun ontoloji thlilindn aadak
nticlri xartmaq mmkndr:
1. Vhdt l-vcud Allahn Zatnn deyil, Onun z yaratdqlar il
vhdtinin, qarlql mnasibtinin ifadsidir.
2. Vhdt l-vcudda yaradl iyerarxik xarakterlidir v Vahid
irad il idar olunur.
3. Btn yaradl Allahn siftlrinin tzahrdr v bu
baxmdan, O, hm forma kimi zahir, hm d mahiyyt kimi batindir.
4. Vhdt l-vcud maddi v qeyri-maddi varlqlar ehtiva edir.
Bu sbbdn, o, hm rasional, hm d irrasional xarakterlidir. Lakin n-
zr alsaq ki, maddiyyat sonuncu v mahiyytdn n uzaq almdir, onda
vhdt l-vcudun drkind irrasional tfkkrn stnly aydn olar.
5. Sbb-ntic znciri irrasional almdn balayb rasionalda bi-
tir. Bu, daimi v ksilmz bir prosesdir. Hr ey Allahn mlknd, yni
Onda, Ondan, Onunla v Onun n ba vers d, O, hr eyin
fvqnddir.
Qnoseoloji thlil. Tanma v idrak insana mxsusdur. Bu sbbdn

vhdt l-vcudun qnoseoloji thlilin, znnimizc, nisbtn frqli
prizmadan, yni insan qtbndn yanamaq lazmdr. rhimiz
kemzdn vvl vhdt l-vcudun tam drkind irrasional tfkkrn
vacibliyini bir daha vurulayaq tqdim etdiyimiz sxem insann rasional
v irrasional idrakn ks etdirk xtlri d lav edk.1
1
Sxemd hr hans qarqln qarsn almaq mqsdi il almlrin sayn
gstrmiik, nzrd tutaraq ki, digr almlrd d bu proses eyni kild gedir.
Sxemdn d grndy kimi, vvlc maddi dnya rivsind

dnn insan ruhu vasitsil ondan knara, onun fvqnd mvcud olan
digr ilahi almlr yksl bilmk imkanna malikdir v o, znn n
ali nqtsin atmaq n bir ne mrhldn kemlidir. Miyanci
yazr: Bil ki, hdlr oxdur Haqq n vacibdir ki, xlqdn biri, hl
bu dnyada ikn z qlibinin prdsindn ayrlmayan (maddi bdnd
olan K.B.) biri aln fvqndki hdlr atsn. Onun atd ey n
bu dnyada, n axirtd bir baqasna tsvir edilmz. Bu, haqdr,
dorudur v ariflrin bzilri il mahid etdiklridir [153, 97].
Grndy kimi, mtfkkir burada bir ne vacib hqiqti vurulayr.
vvla, insann bu almlr yksliini Allah istyir. kincisi, o, maddi
dnyann sakini olduu mddtd bu hdlr ata bilr. ncs, bu
bacarq hr ks deyil, mhz bsirt gz il gr bilnlr, irrasional
dncli xslr verilir. Onu da xatrladaq ki, yaradl ktlvi kild
deyil, frdi qaydada ba verir, bir varlq bir ideyann tzahrdr. Bu
baxmdan, eyni trayektoriya il geri dnn insann irrasional tfkkr
il drk etdiklri d frdi xarakterli olmaldr. gr nzr alsaq ki,
Allahn Zat bu trayektoriyann fvqnd qalr, onda bel mlum olur ki,
bu, sonu Mtlq Varlq trfindn tyin ediln bir idrak prosesidir.
Qurani Krimd d deyildiyi kimi, Onun biliyindn Onun znn
istdiyindn baqa he nyi hat ed bilmzlr (Quran 2/255). Demli,
insan yalnz Onun rva bildiyi bir eyi bilir, ondan yuxar is
transendentdir. Mnsur Hllac bunu sxeml bel tsvir edib: .

Bu, btn varlqlarn fvqnd olan, sonlu olan bir rqmi il
saylmayan Vahidin [142, 68] drkidir. Grndy kimi, bu drkin

iind ( rbc yox, inkar) var, yni o, insan tfkkrn smayan
bir dncdir. Miyanciy gr, Allah ilk varlqdan (vhdaniyyt
almi nzrd tutulur K.B.) sonsuzluq qdr qabaq mvcuddur [153,
85]. bn rbi is yazr ki, Almin surtindn Haqq itrs sla mmkn
deyil. Uluhiyytin hddi onun n hqiqtldir, mcazla deyil. Diri
olarkn insann hddi kimi [139, 69]. Demli, insann ged bilcyi son
hdd yalnz z varlnn ilk nqtsidir.
Deyilnlrdn haql olaraq bel bir sual yarana bilr? nsann
idrak z trayektoriyasndan knara xmrsa, nl-Hqq halnn
hqiqti ndir? Sxemd hmiyytli detallardan birin diqqt yetirk:
insann idrak xttinin kulminasiya annn bilavasit ilahidn gln xtl
ksim nqtsinin olmasdr. Bu, tam vhdt v ilahi hqiqtl
nsiyyt, tk hqiqtin mahidsi andr. Onu da vurulayaq ki, bu
andan sonra insan geni dnr v deycyi hr sz mahiyytdn aada
v ondan naqis olur. Bu sbbdn, tsvvfd hmin haln tsvirlrinin
sirr saxlanmas tvsiyy edilir. Gman etmk olar ki, nl-Hqq d
hmin ann ifadsidir. Mnsur Hllac yazr: Kim deyirs Onu z
varlmla tandm, iki bdi varlq ola bilmz. Kim deyirs Onu
cahilliyiml tandm, cahillik prddir. Mrift prdnin arxasndadr,
onun n hqiqt yoxdur. Kim deyirs Onu adla tandm, ad adlanandan
frqlnmir, nki O, yaradlm deyil. Kim deyirs Onu Onunla tandm,
bu, iki tannana iardir Kim deyirs Onu mn zn tantd kimi
tandm, elm iar edir v mluma qaydr. Mlum Zatdan frqlnir.
Zat frqlndirn zat nec drk ed bilr?... [142, 71-72].
bn rbi is bel deyir:
kilikdn danan mrik olar,

Tklikdn danan muvahhid (tvhid trfdar).
kilikdn danrsansa tbihdn (Onu bir ey

bnztmkdn) uzaq ol.
Tvhiddn danrsansa, tnzihdn (Onu varlqlardan tcrid
etmkdn) uzaq ol [139, 70].
Hr iki mtfkkirin fikirlrindn grnr ki, Allah btn

yaradlanlardan myyn msafddir, yni onlara birlmir, qarmr,
eyni zamanda, O, hr biri il laqddir, onlarn mnbyi, mahiyyti
kimi. Allah Zat baxmndan tkdir v hr cr dncdn, xyaldan

knardr, lakin O yaratdqlar il vhdtddir, onlar vasitsil tannr.
Nhayt, sxemd maraql v vacib trflrdn biri d, stdn
baxanda Haqq v Kamil nsann nqtlrinin st-st dmsidir. Bu,
insann yaradl prosesinin son nqtsi olmas v sanki gzgd Onun
ksi olmasna bir iardir. Konvinin bildirdiyi kimi, Haqq zat, btn
siftlri, isimlri v ibrtlri il Kamil nsanda tzahr edir [53, 54].
Bununla bel, hr n qdr Kamil nsan Allahn btn siftlrini znd
ets d, o, bir yaradlmdr. Hllac deyir: Ey mn olan O v O olan
mn, mnim mnliyiml (nniyy) Snin mnliyin (huviyyn) arasnda
frq ancaq yaradlmlq v zlilikddir [143, 21]. bn rbid d
oxar klamlara rast glinir:
Sn O deyilsn, amma sn Osan.

Onu mrlrin mnbyind mtlq v hr eydn uzaq
grrsn [139, 70].
Grndy kimi, mtfkkirlr vhdtd olan Xaliq v mxluqun

frqini aydn gstrirlr: hm zaman, hm mkan, hm d var olmas
baxmndan. Allah zlidir, mxluq nisbi, Allahn dlillri hr yerd
mvcud olsa da, Onu hara? sual il hat etmk olmaz, mxluq
myyn zaman-mkan ksiyind mvcuddur, Allahn varlnn sbbi
zdr v Mtlqdir, mxluq yoxdan yaranb yoxa gedir v keicidir.
Bellikl, vhdt l-vcudun qnoseoloji thlilinin nticlrini bel
tqdim etmk olar:
1. nsan irrasional tfkkr il znn yuxardan aa davam
edn yaradl trayektoriyasn izly v ilk nqtsin qdr ata bilr.
Demli, vhdt l-vcud insann hm rasional, hm d irrasional almd
ona aid hissnin, hqiqtin Vahidin Allahn mlknd olub, Ondan
qaynaqlanb, Onu ifad etdiyini, Onunla var olduunu drk etmkdir.
2. Allah bu trayektoriyann fvqnddir.
3. nsann idrak prosesi get-ged genilnn dair klinddir.
Maddi dnya fvqnd rasional tfkkr yerini irrasional tfkkr verir.
4. nsann idrak xtti hm maddi, hm d qeyri-maddi almlrd
ilahi xtl ksiir. Bu, onun idrak prosesinin kulminasiya an v hmin
almdki hqiqtidir. Bu, hminin insann hr iki almd (maddi v
qeyri maddi) sl hqiqti mhz irrasional tfkkr vasitsil drk
etmsin dlalt edir.
5. Kamil nsan ilahi xttin son ucunda duran tk varlqdr. Bu,

onun ilahi keyfiyytlr malik, Allahn maddi dnyadak n kamil
tzahr olmasna aqlq gtirir; eyni zamanda, mhz insann irrasional
tfkkr vasitsil z mahiyytin, ilk nqtsin dn bilmk imkanna
malik olmasn gstrir.
Nhayt, son olaraq bildirk ki, tsvvf tarixinin ayr-ayr mr-
hllrind yaam sufi mtfkkirlrin grlrindn bel mlum olur
ki, vhdt l-vcud bu v ya digr mtfkkir trfindn sas qoyulmu
bir nzriyy deyil, mumiyytl, tsvvfn mahiyytini hat edn bir
prinsipdir. Mqayis n bildirk ki, panteizm bir dnyagr formas
kimi qdim kklr malik olsa da, bir termin kimi yalnz XVIII srd
Toland trfindn Spinozann flsfsi il laqdar elmi dbiyyata daxil
edilmidir. Mlumat verdiyimiz kimi, vhdt l-vcud da bir termin kimi
yalnz Mhyiddin bn rbinin flsfsinin thlilindn sonra elm
gtirilmidir. Gman ki, bu sbbdn panteizm v vhdt l-vcud
arasndak frq v oxarlqlar gstrmk istynd tdqiqatlar ilk
nvbd Spinozann v bn rbinin flsfsin mracit etmy
stnlk verirlr. Znnimizc, bel yanama problemin tam almasna
v hr mfhumun znmxsus chtlrini gstrmy imkan vermir.
Vhdt l-vcudun mahiyytin daha artq aqlq gtirmk mq-
sdil onu vhdt -hud v panteizml mumi kild mqayis edk.
Vhdt l-vcud v vhdt -hud. Mlumat n bildirk ki,

vhdt -hud (mvcudlarn v ya ahidlrin vhdti) bir nzriyy
kimi ilk df sufi mtfkkir eyx hmd Sirhindi (mam Rbbani)
(1624) trfindn slam bidt dnclrdn mdafi etmk mqsdil
irli srlmdr. Nzr alsaq ki, onun yaad dvrd bidt istiqamtli
triqtlr geni yaylmd v yalan sufilr oxalmd, onda onun
tsvvf tmizlmk v islamladrmaq missiyasn ox yksk
qiymtlndirmk olar. Xatrladaq ki, tsvvf yarand ilk vaxtlardan bu
probleml qarlam v mxtlif dvrlrd ayr-ayr sufi mtfkkirlr
bu missiyan z hdlrin gtrmli olmudur.
mam Rbbaninin yaayb yaratd illr XVI-XVII srlr dinin
flsfdn ayrlmas dvrn, yni tsvvf tarixind triqtlrin geni
yaylmas, tcrbnin nzriyyni stldiyi bir vaxta tsadf edir.
Tsvvf gln bzi xslr bu dnyagrn anlalmasnda yalnla
yol verrk, hanssa hala uyub bunu zn bhan gtirrk rit
qanunlarna riayt etmirdilr. Tarixdn mlum olduu kimi, hmin illrd
Mhyiddin bn rbinin sufi grlrinin, xsusil vhdt l-vcud
nzriyysinin yaln rhi v anlalmas da kifayt qdr fikir

yalnlna sbb olmudur. Xatrladaq ki, Hllacn klamlar da shv
anlalmas v tqdimi bir ox bidt triqtlrin yaranmasna yol
amd. Gman ki, bu sbbdn, mam Rbbaninin dnclri sasn
etika v xlaq qaydalarna aiddir, yni ritin zahiri trfin. Bundan
baqa, mtfkkir znn vhdt -hud nzriyysi il vhdt l-
vcud prinsipini bir nv sadldirmy, eyni zamanda, tsvvf
ktlvildirmy chd etmidir.
mam Rbbani bzi sufilrin rit qaydalarna riayt
etmmsind ilk nvbd vhdt l-vcudu gnahlandraraq yazr:
Vhdti vcud srasnda aqlanan bzi elmlr daha ox srxo (skr)
halnn stn glmsinin nticsidir. Amma ldunni (ilahi, ezoterik)
elmlrin gerklmsi n ri elmlrin (ritin) gediin uymas
lazmdr. ri elmlri tk qdr asa, zrr arlnda frqi olsa, o elm
srxo hal saylr [42, 112]. Mlum olduu kimi, ldunni ezoterik
biliyin n kamil bilicisi kimi sufilr peymbrlri hesab etmilr.
Miyanci yazr: Peymbrlrin elmlri ldunnidir Nbilrin elmlri
yalnz Allahdan alnr. Daha sonra filosof Qurani Krimin Bununla
Allah qullarndan istdiyini doru yola ynldr (Quran 6/88) aysin
istinadn onu da bildirir ki, El znn etm ki, Haqqn yrtmsi yalnz
nbilr aiddir [153, 68]. Demli, z biliklrind ondan istifadd
sufilr ilk nvbd peymbrlr, xsusil Mhmmd peymbr (s.)
istinad etmilr. Tsadfi deyil ki, bu elmdn xbrdar olan xslr
haqqnda Cneyd Badadi yazr: Allahn nuru, onlardan doaraq
ariflrin qlblrin dr. Onlar, behct smasnda nurlar parlayan
ulduzlar, gnlr, aylardr. Onlar Allahn hidayt yolunun iartlridir.
Mxluqata n ox onlarn faydas dyir. Onlar xalqa gln zrrlri df
edirlr. Quru v dnizin qaranlqlarnda yolulara yol gstrn
ulduzlardan daha xeyirlidirlr. nki ulduzlarn bldiliyi il mallar v
bdnlr xilas olur, halbuki alimlrin bldiliyi il dinlr qurtulur.
Dinini qurtaranla dnyasn v bdnini qurtaran arasnda n qdr frq
var! [145, 75] mam Rbbani z d Mnsur Hllac arif v mmin bir
bnd kimi nmun gstrrk onun htta hbsxanada bel hr gn 500
rkt namaz qldn bildirir [43, 112].
Bel mlum olur ki, yalnlq vhdt l-vcud nzriyysind de-
yil, onun yaln rhinddir v mam Rbbaninin d irad mhz bunadr.
Mbahis douran digr msl idrak prosesinin son mrhlsidir.
Mlum olduu kimi, tsvvfd idrak prosesi mrhldn ibartdir:
ilm l-yqin, ayn l-yqin v haqq l-yqin. Sonuncunu rh edn mam
Rbbani yazr: Haqq l-yqin glinc bu, Sbhan Haqqn tzahrl-

rinin (nisbi hqiqtlrin K.B.) aradan qalxmasndan sonra Onu ma-
hiddn ibartdir, hm d grnin fnasndan (yox olmasndan) sonra.
V bu,Haqq Haqq il mahiddir, z il deyil Haqq l-yqin
mrtbsind mvcudun hqiqti gerklir [43, 274-275]. Grndy
kimi, mam Rbbani son mqam mahid adlandrr. Sufi yoluluun
son iki hal olan mahid v yqinlik haqqnda veriln rhlr baxaq.
bu Bkr Vasitiy gr: ahidlik edn Rbbimdir, mahid ediln
varlqlar. vvl mhv et onlar, sonra yenidn tap. bu Sid Xrraz
yazr: Allahdan baqa hr ey Onu qlbi il grnlrdn (mahid
ednlrdn) aralanr, hr ey mhv olur, Allah talann zmtinin
yannda yox olur. rkd Uca Allahdan baqa he n qalmr [149, 100].
Demli, mahid hal btn varlqlarn mahidisin evrilmkdir,
yni vhdaniyyt almin daxil olmaqdr. mam Rbbaniy gr d,
mahid Onun vahidliyini mahid etmkdir. Bundan sonra gln hal
yqinliyi is mam Rbbani qbul etmir v ya srxo hal adlandrr.
Xatrladaq ki, bu, brin idrak xttinin ilahidn gln xtl
ksimsi, yni irrasional idrakn kulminasiya andr. bu Yqub
Nhrcuri (X sr) onu bel tsvir edir: Yqinlik hqiqtlr zrindn
prdlrin qalxmas, sirlrin almasdr. Cneyd Badadi is bu hal
kk v bhlrin yox olmas adlandrr.
Bel mlum olur ki, mam Rbbani irrasional idrakn kulminasiya
ann, demli, mumiyytl bu idrak nvnn zn qbul etmir v
insann yalnz mahidy qadir olduunu bildirir.
mam Rbbani bn rbinin btn varlqlar inkar etmsi il bal
yazr: Mmknn vcudu Vacib talann vcudunun klgsidir; onun
sifti is Vacib Talann kamil siftidir. Amma mn bu ibarlrin
istifadsindn qorxuram. Halbuki, bu ibarlri ildn vli qullarn
olmudur (bn rbi nzrd tutulur K.B.) [44, 388]. mam Rbbani
buna da etiraz edrk bildirir ki, Zhur (var olma) v hud
(mvcudluq) mna etibar il bir-birin yaxndrsa, o zaman hams
Odur klamnn vzin hams Ondandr demk lazmdr, nki bir
eyin klgsi o eyin zndn yaranr. Hal stn glnd hams Odur
deyirlr. Bu ibarni demkd mqsdlri hqiqtd hams Ondandr
mnasndadr. Bel olan halda, o cmlni deynlri kafir bilmy v o
klamlara gr tn etmy grk yoxdur [44, 389]. vvla, grndy
kimi, mtfkkirin etiraz fikr deyil, onun atdrlma trzindir v bu,
ilk nvbd, tsvvfn doru anlalmasna ynln bir faliyytdir.
kincisi, mam Rbbani hams Odur klamn hrfi qbul etmkl bir
nv snti usta il eynildirmi olur. Bu, vhdt l-vcud nzriyysin

ziddir. Hams Ondandr demkl is mxluq v Xaliqi iki gerk
mstqil varlq kimi qbul etmi olur. Bu is tvhid ziddir.
Hr iki nzriyynin mqayissi ox tindir, nki slind hr
ikisinin nmayndlri eyni dnyagr sahibdirlr, arifdirlr, Allahn
tkliyini, digrlrinin is yaradlm v nisbi olduunu qbul edirlr. La-
kin aralarndak sas frq halla, yni insann ur sviyysil v bu s-
viyyy uyun ata bildiklri mrtb il laqlidir. Bu mbahis t-
svvfn hl erkn illrindn sufi eyxlri arasnda mvcuddur v bunu
sufiliyin frdi bir yol, tcrb formas olmas il izah etmk mmkndr.
kinci trfdn mam Rbbani hr hans bir sufinin dediklrinin
hr ks n olmadn vurulayr: lham v kf yollu hallarn hams
bir baqas n dlil deyil. Amma mcthidin gr bir baqas n
dlildir [42, 119]. Lakin daha vvl d qeyd etdiyimiz kimi, sufi
mtfkkirlrin zlri d bu dnclrin mrkkbliyini, frdiliyini
drk edib onlar hr ksdn gizli saxlamaa almlar, buna riayt
etmynlri is ciddi tnqid etmilr.
Nhayt, ncs v n sas, onlarn irrasional idraka mvqelri
il laqlidir. Bel ki, vhdt l-vcudular tsvvf bir tanmaq,
irrasional idrakla v vasitsiz ilahi bilikl zndrketmk v Vahidin
mlknd znn yerini tyin etmk yolu bildiklri halda, mam
Rbbani mumiyytl bu idrak formasn qbul etmmi, tsvvf v
Allahn verdiyi mrifti cmiyyt dzgn nmun ola bilck dzgn
hyat trzi, dini tcrb kimi tqdim etmidir. Yni vhdt l-vcud
tsvvf qnoseoloji, vhdt -hud is etik v ictimai mnasibtdir.
Son olaraq onu da bildirk ki, bu bizim vhdt -huda
mvzumuz kontekstind verdiyimiz qsa rhdir. bh yoxdur ki, onun
daha geni v dqiq tdqiqata ehtiyac vardr.
Vhdt l-vcud v panteizm. Hm panteizmin, hm d vhdt l-

vcudun rhindn sonra onlar arasndak oxar v frqli xsusiyytlri
bel mumildirmk mmkndr.
1. Hr ikisi irrasional idrakn ifad formasdr.
2. Hr ikisind insan Allahdan ald irrasional bilik vasitsil
kamillir, yni irrasional dnmy qadir olur. Bu, hm d Allah v
insann bilavasit laqsinin mvcudluuna dlalt edir.
3. Hr ikisind insan Mtlq Hqiqt v Mtlq Azadla ata
bilir.
4. Hr ikisinin kulminasiya an vhdtdir. Lakin bu vhdtin

xarakterind panteizm v vhdt l-vcud arasndak n byk v
hmiyytli frq yaranr. Frqin mahiyytini daha aydn gstrmk
mqsdi il hr ikisinin rti sxemini tqdim edk.
Panteizmi Mtlq varl ifad edn dair v Onun tzahr olan
bucaqla gstrmk olar: . Dairnin mrkzind yerln
insan Allahdan ald ilahi bilik vasitsil bucan zirvlrindn birin

sa Msih - Kamil nsana atr v o, Allah zirvsin (Onun zatna)
atmasa da, Allahla vhdt ata bilir. Bu myyn drcd irrasional
idrakn hddidir. Allah sonsuz varlqdr, lakin burada konkret obyektin,
hm d Mqdds bucan bir zirvsi olan sa Msihin varl
irrasional idrak myyn mnada mhdudladrm olur.
Vhdt l-vcudu iki i-i dair il tsvir etmk olar:
. Allahn Zatn ifad edn byk v vhdaniyyt almini bildirn ikinci

kiik dair. Mrkzd yerln insan Allahdan ald ilahi bilikl yalnz
iridki dairy ata bilir. Bu da hddir. Lakin Allah sonsuz bir
varlqdr v insann da bu sonsuzluqda son hddi sonsuzdur.
Nur v nurlanma
Hqiqt z mxsusi i il parlayr, ona

gr d, allar tonqal lsi il
maariflndirmk chdi bsdir.
Volter
Kk flsf tarixinin qdim dvrlrin qdr uzanan, mxtlif

zaman v raitd Qrb v rq tfkkr inda znmxsus kild
thlil v tqdim ediln, irrasional idrak prosesind hmiyytli yer tutan
prinsiplrdn biri d nur v nurlanmadr. Onu da qeyd edk ki, nur
anlamna mxtlif drclrd v mnalarda bir ox mtfkkirin
dnyagrnd rast glmk mmkndr v onlarn hamsn bir
tdqiqat rivsind toplamaq tindir. Bu baxmdan, biz mvzumuzun
xarakterin uyun olaraq sas ideya istiqamti nur olan v problem
irrasional aspektdn yanaan dnyagrlr yer ayrma qrara aldq.
Problemin mrkkbliyini v geniliyini nzr alaraq, znnimizc,
vvlc onun qdim tarixin qsa bir bax salmaq yerin drdi.
Hr eydn vvl qeyd edk ki, malik olduu bir sra mna
alarlar srasnda nur ilk nvbd ilahi hikmtin, ezoterik biliyin,
nurlanma is bu ilahi biliyin vasitsiz insana atdrlmasnn simvolu
olmudur. Tarixd ilk ilahi hikmt nur alan, tbitin gizli sirlrinin
bilicisi Hermes Trismeqist (Trismeqist qat byk) hesab olunur.
Qdim akkad tanrs, tbit qvvlrinin mcssimsi, qdim yunan
mifologiyasnda Zevs v Mayann olu [118] kimi mifiklmi, eyni
zamanda, tarixi xsiyyt kimi qbul ediln bu xs, demk olar ki, bir
ox xalqn inam v hikmtinin sasnda dayanr.
Mlumat n bildirk ki, e.. III srd tkkl tapan v
Hermesin ad il laqlndiriln hermetizm yalarn gizli,
drkedilmz mahiyytinin yalnz nurlanm xslrin drk ed bilcyini
qbul edn v [zlmtdn, chaltdn] xilasn hr ksin z iind
olmas v zn drk etmkl ona [xilasa] yeti bilcyi [118] fikrini
irli srn bir tlim olmudur. Hermetizm gr, insan maddilikdn xilas
olmaqla znn ilahi varln v Tanr il eyniliyini drk ed bilr [126,
112]. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, flsf tarixind ezoterik biliklr
sistemin hermetik elmlr ad verilmidir [118].
Qdim Misir dinind Tot, ibrani dinind Uhnuh, buddizmd

Budda, Zrdtilikd Hng v slam dinind dris kimi
tannan Hermes Sryani dilind Alim, Hermes-l-hramis is
Alimlr alimi [52] demkdir. nancndan asl olmayaraq istr qdim
misirlilr, istr yhudilr, istr buddistlr, istrs d mslmanlar
Hermesin dyiik simalarda insanlara ilahi hqiqtlri, Yaradan tandan
elmlri yrnmkd kmk etdiyin inanmlar.
slam almind bu Cfr Mhmmd Tbri, Fxrddin Razi,
bu Fth Mhmmd hrstani [148, 345-346] v s. grkmli alimlr
trfindn dris peymbr kimi tqdim ediln Hermes Admin olu
itin1 ikinci peymbrin nvlrindn hesab edilir. Allah trfindn
peymbrlik, hikmt v sultanlq kimi 3 nemt v insanlar arasnda
yaymaq n 30 lvh (ilahi klamlar K.B.) veriln dris Mslls
bin-nem ( qat nemtlnmi) d deyilmidir [38]. Sufi mtfkkiri
Mhyiddin bn rbi dris peymbrin digr peymbrlr arasndak
mqamn planetlri iqlandran gnl mqayis edrk yazr: Ucalq
iki crdr: mkann v mvqeyin ucal 2. Mkann ucal Biz onun
mkann ucaltdq (Quran 19/57) demkdir. Mkanlarn n ucas
ulduzlarn trafna dndy mkandr ki, bu da gndir. Bu, dris
peymbrin ruhani mqamdr [139, 75]. dris peymbri nur saan,
aydnladan bir xs kimi xarakteriz etmkl bn rbi, ola bilsin ki,
onun elmini v malik olduu hikmti nzrd tutmudur.
Mlum olduu kimi, Hermes mxsus olduu gman ediln sr-
lrdn bzi hisslr mxtlif lyazmalar, trcmlr klind dvrmz
glib atmdr. Bu srlrin Hermes aid olub-olmamas problemini
tarixilrin ixtiyarna buraxaraq qdim nur hikmtil tan olaq.
Mtnlrdn bel aydn olur ki, Nur Tanrdr v O, z Klam il
yer znd canlanma, hyat yaratd: Mqdds Klam Nurdan nazil
oldu v tbiti brd, saf od nmli tbitdn inc dnyaya doru yuxar
qalxd; o, yngl, nfuzedici, eyni zamanda faldr. Hava z
yngllyn gr odun dilimlrinin ardnca qalxd [85, 4]. Grndy
1
Qeyd:
1. Trk rqnas alimi .A.Konuun verdiyi mlumata gr it ta hrfi
il ibrani dilind taullah (Allahn hdiyysi) mnasndadr. rblr s
hrfi il is tlffz edir. Rvayt gr, Adm peymbr Habilin
hadissindn sonra Allahdan tskinlik istyir v it ta olunur [54, 181].
2
2. Mvqe ucaln bn rbi ancaq Mhmmd peymbr (s.) amil
edir [139, 75] v bu, mvzumuza aid olmadndan thlildn knarda
qoyuruq.
kimi, Nur faliyytsiz deyil v sas xsusiyyti ql sahib olmasdr ki,

o da zlmtdn xan nmli tbitdn zlidir. qldn xan nurlu sz
is Tanrnn vladdr [85, 5]. Yeri glmikn, bildirk ki, mlum
olduu kimi, xristianlqda sa Msih lahi Klam hm d Allahn olu
hesab edilir. Lakin Hermesin tsvir etdiyi Tanr vlad insan deyil, hr
insana frdi kild veriln hikmt v elmdir.
Deyilnlrd hmiyytli bir an da vurulayaq ki, Nurdan nazil
olan nurdur, ql olan Nurun bx etdiyi nur da qldir, onlarn son nvan
is insandr. z varlnda btn ilahi hikmtlri, tbit qanunlarn
ehtiva edn insan nur v zlmtin vhdtidir: Tbit hyat ruh alb
dnyaya insan surtind bdn, insan formasnn hrartini gtirdi v
insan hyat v Nurdan ruh v ql evrildi; ruh ona hyatdan, ql Nurdan
gldi [85, 18]. Demli, Hermes gr, insann maddi formas Nurdan
ald mahiyytl mna qazanr, yni nur insann yaradlndan
mahiyytind var olub onu Yaradcsna n byk Nura balayan, eyni
zamanda, insana z mahiyytini drk etdirn qvvdir. nsan Nurdan
Tanrdan ald ql nur vasitsil ilahi eylri sez, Allah tanya bilir
v bu ql layiq olanlara Allah trfindn verilmi mkafatdr [85, 5].
Onu da bildirk ki, Hermesin sz ad iq gzl grln
maddi iq deyil: Xeyirin grlmsi parldayb adama gzlrini
yummaa mcbur edn gn alar kimi deyil. ksin, Xeyirin
sezilmsi baxlar o qdr nurlandrr v qvvsini artrr ki, sn drk
ediln alarn selini [anlamaqda] daha bacarql olursan. Bu, canl v
daha nfuzedici aydnlqdr, zrrsiz v tam lmszlkdr [85, 5].
Demli, shbt daha ox urst irrasional metodla ilahi hqiqtlrin
drk edilmyindn gedir.
Nur ql v urst bir vasit olaraq hminin Tanrya aparan
yoldur, Onun sonunda hakimiyyt durur, yni insan eylrin hqiqtini
v znn ilahi mahiyytini drk etmkl digr yaradlanlar zrind
tam qdrt sahibi ola bilir. Hermes Poymandrla (ilahi qvv, Ali ql
K.B.) shbtind deyir: Mn Sn inanram, Sn hadt gtirirm,
hyat v Nura doru gedirm. Rbbim, Sn krlr olsun; Sn tabe
olan insan Snin mqddsliyini blmk istyir, nki Sn ona bunda
tam hakimiyyt veribsn [85, 19-20], yni kiik nur zrrsi olan insan
Allahn ona verdiyi nurla ilahi hikmtl byk Nura qovua bilr.
Bellikl, Hermes gr, Nur Tanrdr. Ondan nazil olan klam,
hikmt d nur klinddir. Eyni zamanda, maddi varlqlara verdiyi
mahiyyt d nurdur, yni btn maddi v qeyri-maddi dnya onu
bryn v slini tkil edn Nurla vhdtddir. nsan da Tanrdan ald
mahiyytin gr nurdur v Tanrnn verdiyi qll nurla Nura can atr.

O, znn ykslii, yni irrasional idrak vasitsil ninki bu vhdti
drk etmk v bunun saysind z tamlna, kamilliyin qovumaq,
htta Allahn mqddsliyini blmk imkan qazanr.
Dnya flsf tarixind nurlanma nzriyysini ilk df sistemli
kild tqdim edn v iraq flsfsini yaradan azrbaycanl filosof
ihabddin Shrvrdi bel hesab edirdi ki, btn elmlrin banda
Aasademon (it peymbr), Hermes v Asqlinos 1 durur. Shrvrdi
bir kkdn qaynaqlanan v axlnn nur hikmtinin iki inkiaf
istiqamtini gstrir: Qrbd antik filosoflarn v rqd qdim fars
mdriklrinin dnc v mlahizlrind, hyat trzind v mnvi
tcrb yollarnda zn bruz vern hikmt kimi [147, 10].
Mtfkkirin fikrin gr, nur hikmti rqd farslarn mdriklrin
qismt olub. Bunlardan Camasf, Fraanstran, Buzurcumihuru,
Zrdt gstrn filosof sonuncu haqqnda onu da lav edir ki, Bu,
mcuslarn kfrnn v manilrin bidtinin tmli [prinsipi] deyil, v
Allaha rik qomaa, Onu inkara gtirmir [147, 11], yni Shrvrdi
zrdtilik haqqnda monist bir din kimi danr. O, Klim t-tsvvf
srind yazr: Qdim iranllar arasnda hqiqt rhbrlik edn v
Doru Yolda Onun (Tanr) trfindn bldilik ediln bir toplum vard.
Bu qdim mdriklr mcusi adlandrlan xslrdn frqli idilr. Platon
v ondan vvlkilrin z mnvi tcrblrind ahid olduqlar v bizim
Hikmt l-iraq adl srimizd yenidn diriltdiyimiz hikmt onlarn
yksk v aydnlanm hikmtidir [Geni bax: 48, 414]. Mutarahat
adl kitabnda is o, iraq hikmtinin ilk nc qdim fars mifik rahib-
krallar olan Kiumart, Fridun v Keyxosrovda olduunu, daha sonra
Pifaqor v yunanllar arasnda, sonra Platona kediyini v son olaraq da
Zun-Nun Misri v bu Yzid Bistami kimi mslman sufilr kediyini
yazr [Geni bax: 48, 417].
Deyilnlrdn grndy kimi, mrkz nqtsind nur
konsepsiyasnn dayand dnyagrlrdn biri d zrdtilikdir. Bu
dnyagrnd nurun iki aspektini tyin etmk olar: Yaradann yaratma
vasitsi kimi v ilahi hikmt kimi.
Mlum olduu kimi, zrdtilikd yaradl sasn iki mrhllidir
v Avestada deyildiyin gr, ilk mrhld Ahurann zndn baqa
he n olmamdr. O, ilk df cnnti nura qrq etmyi dnd v ilk
df orada akar olub nur sad [18, 112]. yerarxik sisteml davam
1
Asqlinos Hermesin xidmtisi v tlbsi, hkim v mdriklrin atas [147,
11].
edn yaradl prosesi vahid olan Ahurann tcllilridir: O yeddi nur...

Yaradan mtlq Ahura Mazdann yaratd v idar etdiyi nurlardr.
Onlar z fikir, sz v mllri il vhdtddirlr. Onlar bir-birlrinin
ruhunu grn, xeyirxah fikir, xeyirxah sz, xeyirxah mllr v cnnt
haqqnda dnn v nurlu yollara qovuandrlar. Onlar yaradan v idar
edndirlr. Onlar Ahura Mazdann yaratdqlarn qoruyub mhafiz
edndirlr [18, 114]. Burada bir ne msly diqqt yetirk.
vvla, yaradl mrtblrinin hr biri nurdur v vahid nurun
tzahrlridir: Od bir dndir, lakin hr alovlandnda baqa bir
tanrdr [18, 116]. kincisi, bu nurlar zlri d yaratmaq v idar etmk
qabiliyytin malikdirlr, yni zlrind Yaradann myyn keyfiy-
ytlrini dayrlar. Nhayt, mrhl-mrhl tclli edn v bununla da
yaratma aktn hyata keirn Ahura z atributlar vasitsil varlqlarla
tmasa girir v buna gr d vahid od (nur) sma, torpaq, su, bitki,
heyvan v insanlarn varlnda mvcuddur (Yasna 17-19) [18, 100].
Bellikl, Ahura vahid nurdur v yaradl prosesi mhz bu nurun
salmas il ba verir v Tk olan Nur oxluqda tzahr etmy balayr.
Bu proses maddi almin hm canl, hm d cansz varlqlarna qdr
davam edir v onlarn da mahiyytind vacib amil kimi var olur.
Zrdtilikd digr varlqlardan frqli olaraq insan hm Ahurann
daha ox siftlrin malikdir, hm d Onun buyurduu keyfiyytlri
(xeyirxah fikir, xeyirxah sz, xeyirxah ml) znd ehtiva edrk Ahura
il vhdt nail ola bilir. Bu is insana cnnt (nur) v bdiyyt bx
edir [18, 101-102]. Onu da bildirk ki, insan Ahura Mazdann zmtli
qdrtin ancaq mdriklik v ilahi nur (Yasna 33-9) [82] vasitsil
ata bilr. Burada nurun digr bir trfi d meydana xr onun Ahura
Mazdaya aparan ilahi hikmt olmas. Zrdtn Qatalarnda yazlb:
Hqiqtn, Ahura Mazda, mn Sn saf ql v nurlanm rkl yaxn-
lab Sni gr bilrm (Yasna 28-1) [82]. bdi v dyimyn bu nur
(Yasna 31-7) [82] Ahura trfindn yaradlb v hqiqt irisind
parlayr, akar kild hqiqt axtaranlara yol gstrib, onlara kmk
edir (Yasna 34-4) [82]. Baqa szl desk, o, irrasional tfkkr
formaladrr v bu irrasional idrakn sonunda insan ruhani v mnvi
nura atr (Yasna 34-11) [82], yni Ahurann z il vhdt qovuur.
Bellikl, hr iki qdim dnyagrn qsa thlilindn bel mlum
olur ki, qdim dvrd nur v nurlanma vahid v sabit bir anlam kimi
artq formalamdr. Bundan baqa, hm Hermes, hm d Zrdt vahid
nuru Yaradan, digr varlqlar is Onun tcllilri kimi qbul etmkl
btn varlqlarn vahid nurla vhdtd olduunu bildirmilr. Eyni
zamanda, hr iki mtfkkir insann ilahi nur vasitsil formalaan

urst v qlst vasitlrl bu vhdt qovua bilmk v bununla da
hm znn, hm d btn varlqlarn hqiqtindn, mahiyytindn agah
olmaq imkanna malik olduqlarn vurulamlar.
Nur (iq) anlam zrdtilikdn sonra III srin sonlarnda Yaxn
rqd Qdim Azrbaycanda manixeyilik v mzdkilik kimi dini-
siyasi tlimlrin tml prinsiplrin evrildi. Onu da bildirk ki, digr
dnyagrlrdn frqli olaraq ihabddin Shrvrdi manilri bidt
trfdar v mcusi hesab etmidir [147, 11].
Sirlr kitab, ki prinsip haqqnda kitab, Praqmatayya (Ri-
sal) v digr srlrd z flsfi grlrini tqdim edn Maninin bildir-
diyin gr, o, Zrdtn, Buddann v sa Msihin davamsdr. Lakin
Zrdtdn frqli olaraq, o, iki balancn Xeyir v rin (q v
Zlmtin) zliliyini qbul etmidir [Geni bax: 94, 41]. Mani yazr: O
(Tanr), n bir hisssini gtrb onu materiyaya trf atd. O (q),
materiya trfindn qbul edilib orada qald. Bu sbbdn Tanr dnyan
yaratmaa mcbur oldu [94, 42]. Onun bildirdiyin gr, iq ona doru
gln xeyirxah ruhlar rrin qarndan tmizlyir [94, 42].
Grndy kimi, Mani i varlqlar var edn bir mahiyyt, eyni
zamanda onu rdn, zlmtdn qurtaran, maddiyyat fvqn qaldran
vasit olaraq qbul edir. Bununla yana, onun tliminin sas mqsdi
n Zlmtdn ayrlmasna kmk etmk idi. Lakin zrdtilikdn
frqli olaraq, Maninin fikrin gr, insanlar n bu azad olma bu
dnyadan, maddi rifahdan uzaqlamaqdadr. Bu, onun sas etik prinsipi
idi [Geni bax: 94, 41]. Tarixi aradrmalara istinadn qeyd etmk olar
ki, hm manixeyilik, hm d mzdkilik sosial-siyasi zminli tlim kimi
tkkl tapb inkiaf etmidir v nur ilahi hikmt, ezoterik bilik
daycs olmaqdan ox, onlarn etik, sosial-siyasi prinsiplrini
saslandrmaq vasitsi olmudur.
rrasional anlamda nur v ilahi nurlanma problemin antik
filosoflarn da grlrind toxunulmudur. Qrbd bu elm sahib
olanlar srasnda Shrvrdi gc v nur sahibi [147, 10] Platonu v
ondan vvl yaam Empedoklu, Pifaqoru gstrir v bildirir ki, ilk
olanlarn szlri rmzlnmidir, onlar rdd etm. gr onlarn
dediklrinin zahirin ynlsn, onlarn mqsdin ynl bilmzsn.
Rmzlri rdd etm [147, 10].
Tdqiq etdiyimiz qdim Yunan fiosoflarnn srlrind bilavasit
nur v ilahi nurlanmadan danlmasa da, Shrvrdinin bildirdiyi kimi,
onlarn klamlar rmzi xarakter damdr. Msln, Platon Timeyd
yazr: Onlar (tanrlar) vvlc altlrdn iq daya bilnlri

dzltdilr, yni gzlri v onlar [siftl] bel bir sbbl uzladrdlar:
onlar (tanrlar) znd yandrmaq keyfiyyti olmayan, lakin yumaq nur
saan, od dayan bir bdn dzltmyi dndlr v onu bacarqla adi
gn ina bnztdilr [111]. Lakin filosof mhz gzlrdn v onlarn
insana verdiyi faydadan danr. Onun fikrin gr is, hikmt bx edn
xeyir v gzllikdir. nsann mqsdi ilahi Erotun 1 vasitsil
gzlliyi grb ideyalar almind mvcud olan hqiqtlri
xatrlamaqdr. O, bu hqiqtlrl btnly, kamilliy can atr. Erot z
is gzlliy sevgidir v o, mdrikliyi sevmy bilmz [110].
Platonun gzllik v xeyir haqqnda dnclri sonralar
yeniplatonularn, sasn Plotinin dnyagrnd davam etdi. Plotin
yazr: lk vahiddn salan tknmz iqla nurlanan dnyvi Ruh onu
(i) sonrak oxsayl varlqlara paylayr v bununla onlarn hr birini
onlarn qbul ed bilcyi qdr hyat v alla doldurur. Onun mlini
odun mlin bnztmk olar [113]. Filosof onu da bildirir ki, lahi
Al v Ruh var olduqlar mddtd ilahi Dnc-Forma Ruhun bu
fazasna salacaq: Gn olduu mddtd onun alar n myyn
formas olaraq qalacaqlar [113]. Demli, Vahid mnbdn xan v
iyerarxiya boyu salan iq hm varlqlarn yaranmasna sbb olur, hm
d onlara z mahiyytini anlamaq imkan, yni al, dnc verir. Lakin
burada vacib bir an diqqt atdrlmaldr ki, Vahiddn nazil olan iq
vahidi dnya Ruhunu yaradr v yalnz bu mrhldn sonra digr
varlqlarn yaradl glir. Plotin yazr: Ruh bilavasit Yaradcdr
Lakin ali Yaradan Dnn lksbbdir, Ruhun ald nemtlrin
mnbyidir [113]. hmiyytli faktlardan biri d bu nazil olmann,
xeyir v nemt bx etmnin dialektik olmasdr, yni mnb tknmz
olduundan, yaranma prosesi v iqlanma da sonsuzdur.
Grndy kimi, hm Platonun, hm d Plotinin grlrind nur,
nurlanma yerin v mahiyytin gr lksbb, Ruh, salma
(emanasiya) kimi anlamlarla ifad olunmudur. Lakin bu, onlarn flsfi
grlrinin sonrak dvr filosof v mtfkkirlrin nurlanmaya dair
grlrinin inkiafna ninki mane olmam, ksin onlar n bir
mnb rolunu oynamdr.
Bellikl, deyilnlrdn bel ntic xartmaq olar ki qdim
dvrlrd nur irrasional anlamda bir ne mnan birldirn mrkkb
bir fenomen olmudur. O, hm Mtlq Yaradann z, hm Onu tandan
klam, hm d Onun btn yaradlanlarna bx etdiyi, onlarn varolu-
1
Erot n qdim tanr, n byk xeyirlrin ilk mnbyi [110].
larnn sbbi olan mahiyytdir. Mxluqlar arasnda daha ali mqamda

olan, Nurdan gln klam Nurun verdiyi qll drk ed biln insan el
bu nurla Nura qovua bilir v bir anla da olsa bdiyyt qazanr.
Qsa rhimizdn o da mlum oldu ki, nur problemi tarixi
raitdn, istinad etdiyi dnyagrdrindn asl olaraq frqli kild
tdqim edilmsin baxmayaraq hl qdim dvrd irrasional idrakn sas
aparc qvvsini v bilavasit MtlqVarlqdan alnan irrasional biliyin
zn ifad edn bir anlam olmudur.
Qrbd nur v nurlanma
Allahla bir nurda yaayan insan n zab bilir, n

balanc, n d davamiyyt, ancaq bdiyyt.
Meyster Ekxart
Qeyd etdiyimiz kimi, ihabddin Shrvrdi vahid nur hikmtinin

Qrb v rq blglrin ayrldn v z inkiafn bu regionlarn
mtfkkirlrinin grlrind davam etdirdiyini bildirmidir. Nur
probleminin tdqiqi biz d byk filosofun szlri il razlamaa sas
verdi. Bunu nzr alaraq biz aradrmamz iki istiqamtd aparma
qrara aldq: Qrb v rq flsf tarixind nur v nurlanma problemi.
Problemin qdim dvr tarixinin qsa rhindn grndy kimi,
nur ilk nvbd Vahid v ilahi Yaradan mfhumu il laqlidir. Orta sr-
lrd d hm Qrbd, hm d rqd bu problemin mnbyini v istinad
nqtsini ilk nvbd smavi Kitablardak Mqdds Bibliyada v
Qurani Krimd axtarmaq lazmdr. Bel ki, mqdds kitablarda nura
(ia) dair aylrdn x edn mtfkkirlr onlar tfsir etmkl yana-
z flsfi grlrini d bu aylr vasitsil rh edib saslandrmlar.
Qdim kklrin baxmayaraq tdqiq etdiyimiz mnblr istina-
dn bildirmk olar ki, orta sr Qrb flsfsind mtfkkirlrin nurla
bal dnclri ilk nvbd Bibliyaya saslanmdr. Bunu orta srlr-
d Qrbd xristian dininin hakim ideologiya olmas il izah etmk mm-
kn olsa da, sas sbb kimi qdim dvr dbiyyatlarnn geni yaylma-
masn v ya, mumiyytl, mlum olmamasn gstrmk olar. Grkm-
li alim v tarixi E. Jilsonun bildirdiyin gr, Foma Akvinskiy qdr
btn teoloqlar yalnz bir msld ilahi nurlanmada hmry olmular
v bu anlam altnda zruri hqiqti mkmml drk etmk n dyi-
kn insan intellektinin tbii nurunun stndn veriln (lav olunan), t-

lb olunan nur nzrd tutulmudur [89]. Msl burasndadr ki, digr
problemlrdn (varlq, tk v mumi, irad azadl v s.) frqli olaraq,
filosoflarn nur haqqnda dnclri eyni v doqmatik xarakterli bir
mnby Bibliyaya istinad etmidir. Bu sbbdn, znnimizc, Jil-
sonun bildirdiyi kimi, probleml bal kskin fikir ayrlqlar olmamdr.
Bununla bel, nur v nurlanma problemi Qrb flsfsind d myyn
inkiaf yolu kemi, filosof v tdqiqatlar trfindn rh edilmidir.
Bibliyada nur bard deyilnlri rti olaraq iki yer blmk olar:
birincilrd o, Allah tsvir edn mcaz kimi ildilir v tbii ki, burada
sasn Allahn doru yola qoymaq, zlmt v cahillikdn xilas etmk v
s. bu kimi keyfiyytlri nzrd tutur. Msln, Mqdds Bibliyada
deyilir: Mnim adm qarsnda scd edn sizlr n hqiqt Gni
xacaq v xilas Onun alarndadr (Malax. 4 : 2). Bir baqa yerd
is Musa peymbrin Allah alb yanan aac vasitsil grmsi bel
tsvir edilir: O grd ki, tikan kolu yanr, ancaq kol alovlanmr (sx.
3 : 2). Bunlarla yana, Bibliyada Allah bilavasit nur, nurlar Atas da ad-
landrlr: Allah nurdur, Onda he bir zlmt yoxdur (oann 1:5) v ya
Hr xeyirli bx v hr kamil ta yuxardan, nurlar Atasndan nazil olur.
Onda he bir dyiiklik, dyimnin klgsi bel yoxdur (ak. 1 : 17).
kinci nv aylrd is nur Allahn hikmti, tsir vasitsidir. M-
qdds mtnd deyilir: Hqiqi nur mvcud idi ki, bu dnyaya gln hr
insan nurlandrr (oann 1:9). Lakin hr insan n nzrd tutulan bu
nemti grb qazanmaq n vvlc onu grb itat etmk lazmdr:
Biz grb eitdiyimizi atdrrq. Allah nurdur; sizin gnahlar
balasaq nurda gzin. O, doru yola qoyan, balayandr (oann 1,
1:1). Burada hmiyytli bir faktn zrind dayanaq. Mlum olduu
kimi, xristianla gr, Allah insanlara lahi Klam sa Msih vasitsil
mracit etmidir. Bu baxmdan, sa z d yol gstrn nura ulduza
bnzdilir: Mn Davudun kk v nsliym, iql dan ulduzuyam
(Apok. 22:16) v ya hvari oann hqiqi Nura ahidlik ednd o, san
gstrir (oann 1:1).
Aytlrdn bel mlum olur ki, Allah nurdur v Onun tzahr
d nurladr. Bunu hm Onun Oul kimi, hm d doru yol gstrn
hikmt, lahi Klam kimi akarlanmasna amil etmk olar.
Deyilnlrl yana, o da mtlq qeyd edilmlidir ki, nur Allahn
z deyil, sadc bir bnztmdir v yaradlmdr: Allah buyurdu: nur
olsun v nur oldu. Allah nurun nec yax olduunu grb onu zlmt-
dn ayrd (Varlq 1: 3, 4). Burada digr vacib an nurun zlmtdn sonra
yaranmasdr. Demli, nur zlmt nisbtd ikincidir v buna mvafiq

olaraq vvl qaranlqda olan hr hans bir varlq, o cmldn, insan ruhu
v tfkkr d sonradan yalnz Allahn bx etdiyi nurla iqlana bilr,
yni dzgn dnb, Yaradann tanmaq imkan qazanar. Bu fikir
sonralar bir ox Qrb filosofunun grlrind geni yer ayrlmdr.
Xristian flsfsinin grkmli nmayndsi Mqdds Avqustin
(430) Etirafnda yazr: Mn bilirdim ki, onu (dnn ruhu) baqa
bir iqla iqlandrmaq lazmdr ki, hqiqt glsin, nki onun znd
hqiqt yoxdur. Allahm, Sn mnim ram yandrsan, mnim zl-
mtimi nurlandracan v Snin dolunluundan biz hr ey ld edc-
yik. Sn bu dnyaya gln hr insan nurlandran hqiqi nursan, nki
Snd he bir dyiiklik v dyiknliyin klgsi bel yoxdur [70, 63].
Filosofun fikrinc, zlmt iind doulan, gnahlar v yanl anlamlar
arasnda yaayan insann hqiqti grmsi v anlamas n nura ehtiya-
c var: Biz Sn trfdn nurlanmq, biz bir vaxtlar zlmt idik, indi
Snd nuruq [70, 152]. Onu da bildirk ki, mtfkkir gr, insan ru-
hu nura ahid olsa da, nur deyil; Klam, Allah hqiqi nurdur [70,
115].
Burada kiik bir haiy xaraq xatrladaq ki, xristian qidsin
gr, sa Msih Tanrnn Klamdr v bu, Qurani Krimd d tsdiqlnir
(Quran 3/45, 4/171 v s.). Eyni zamanda, o, Allah trfindn tfkkr
nurlandrlmaqla hqiqi nurun ahidi olmu biridir, yni dncsin,
imanna v xlaqna gr Kamil nsandr. Snin yolunda raq var
Onun Klam [70, 268] sylmkl Avqustin, hr bir insan n hm
zahiri, hm d mnvi keyfiyytlrin kamillmsind, hqiqt gedn
yolda sa Msihin ali nmun olduunu vurulayr. Hr bir insan sa
Msih bnzmkl vasitsiz nurlanma ilahi hikmt ala bilcyi
sviyyy ykslmi olur. Filosof yazr: Birisin Ruh trfindn hikmt
klam verilir bu, hqiqtin aydn nurundan sbh a kimi hzz alanlar
n nhng raqdr, digrin hmin Ruh trfindn biliyin klam
verilir bu kiik raqdr ona iman, tbiblik istedad verilir [70, 272].
nsann gz, qli, uru il deyil, gnl gz, urst il drk edib
atd bu nur irrasional xarakterli, ilahi hqiqti anladan bir nurdur:
Mn daxil oldum v n qdr zif olsa da, ruhumun gz il mnim
ruhumun v qlimin stnd snmyn nur grdm. Bu, adi, hr ks
grnn v ya ona bnzr bir iq deyildi, daha gcl, daha da gur alan
v trafn bryn bir iq idi. O, mnim qlimin stnd idi, yan su
zrind, yaxud gyn yer zrind olduu kimi yox. O, mnim
fvqmd idi, nki mni yaratmd, mn Ondan aada dayanmdm,
nki Onun trfindn yaradlmdm. Hqiqti tanyan bu Nuru tand,

Onu tanyan is bdiyyti tand [70, 117]. Grndy kimi, ilahi nur
mkan v zamana gr deyil, mahiyytc brin fvqnddir v ona
ahid olmaq n insann mkan dyimsi vacib deyil, z daxilin,
mahiyytin nfuz etmsi lazmdr [70, 117].
Burada ilk baxda ziddiyytli grnn bir msly aydnlq
gtirk. Nec olur ki, douluundan zlmtd olan insan nur vasitsil
hqiqti yen z daxilind tapr? Bunu, vvla, insann mikrokosm
olmas, yni hr eyi nuru da, zlmti d, z varlnda ehtiva etmsi,
ikincisi is, onun (insann) ilahi nurla zlmtdn (maddiyyata
ballqdan, cahillikdn K.B.) qurtarmaqla Mtlq Hqiqtin ona
mxsus hisssinin drk etmsi kimi rh etmk olar.
Avqustin z dnclrind iki nurdan danr: Mkann
mhdudladrmad v ruhumu nurlandran [70, 171] demkl filosof
Allahn zn iar edirs, batini gzmn xo nurundan [70, 222]
dananda o, Allahn insana verdiyi v yalnz ona mxsus nuru nzrd
tutur. Bel ki, ilahi nur vasitsil insann urst aktivlir ki, bunun da
nticsind o, zlmtdn xr; onun zn myyn nur hikmt verilir
ki, bu da onu kamilliy aparr, yni irrasional proses balayr: Onlara bir
ey qalr: Sn, z Yaradanna z tutmaq v yaamaq v daha ox hyat
Mnbyin yaxnlab Onun nurunda i grmk, kamillmk,
nurlanmaq v xobxtliyi tapmaq [70, 262].
Onu da bildirk ki, sz gedn ikinci nv nur vasitsiz, ezoterik
bilikdir: Mn arxam ia v zm iqlanan trf dayanrdm. Mnim
iqlanan eylr ynlmi zm iqlanmrd [70, 65]. Filosof bu biliyi
v onu qazanmaq sulunu rasional vasitdn stn turur, nki hqiqt
v bdiyyt buradadr: Yaqub bsirt gz il hrkt edirdi. Bu, sl
nurdur, vahiddir, onu grn v sevnlr d vhdtddir [70, 196], yni
insan ilahi nur vasitsil vahid Nurla vhdtd olduunu drk edir. Bu,
milyonlarla frdi nurun vahid bir almd birlmsi demkdir.
Mqdds Avqustindn sonra nur problemi nisbtn geni kild
Dionisiy Areopaqitin (V sr) srlrind aqlanmdr. Eyni mnby
Bibliya aylrin istinad etmklrin baxmayaraq hr iki filosofun bu
msl il bal dnclri arasnda myyn frqlr mvcuddur.
Hr eydn vvl qeyd edk ki, Avqustindn frqli olaraq,
Dionisiy Areopaqitd yaradl prosesi iyerarxik xarakterlidir. z
nzriyysind mhz iyerarxiyadan istifad etmsinin sbbini filosof
bel izah edir: yerarxiya, mnim fikrimc, mmkn qdr ilahi
gzlliy bnzyn mqdds rtb, bilik v faliyytdir v o,
ykskdn nurlandqca mmkn qdr ilahiy bnzmy

istiqamtlnir [74, 3/1]. Demli, iyerarxiya yuxardan aa hr varln
frdi kild nurlanmasna imkan yaratd kimi, hr aadak varla da
frdi yksl bilmk raiti verir. Bundan baqa, iyerarxik sistemd hr
varlq yalnz qnoseoloji deyil, ontoloji baxmdan da Tanr il laqli olub
ona bnzy bilir.
Onu da bildirk ki, Plotinin iyerarxiyasndan frqli olaraq Dionisiy
Areopaqit gr nurlanma v varlqlarn yaran prosesi Tanrnn z
istyi v iradsi il ba verir v iyerarxiyaya uyun olaraq bu nur btn
varlqlara mrtb-mrtb verilir: Yaradcnn iradsi il ilahi nur hr
bir varla onlarn qbul etm qabiliyytin uyun olaraq iq salr.
Btn nurlanan varlqlar n nurun tk tbii mnbyi, sasnn v
mahiyytinin, varlnn v trlmsinin sbbi Allahdr [74, 13/3].
yerarxiyann ilk mrtbsi ilahi nura daha yaxn olduundan Ondan
daha ox nur alr [74, 6/2] v nur samasna baxmayaraq sad v vahid
nur n azalmr, n paralanmr [74, 1/2]. Nurlanma prosesind hr ks
layiq olduu qdr ald nurla [74, 3/1] zndn sonrak mrhly
nur salr, varlqlar onlara dn i ks etdirn tmiz gzg kimi ilahi
nuru zndn sonrak varla trr [74, 3/2] v mhz aldqlar nur
varlqlar Tanrya bnzr edir [74, 3/1].
Grndy kimi, varlqlar z yaradcs il ontoloji baxmdan
laqli olsalar da, iyerarxiyann yalnz ilk mrtbsi nurun mnbyindn
vasitsiz nurlanr v onun btn keyfiyytlrini znd ehtiva edir.
Dionisiy Areopaqitin grlrind d insann mvqeyi digr
varlqlar arasnda frqlidir. Mtfkkirin bildirdiyin gr, ilahi nur v
ilahi klam, eyni zamanda Kamil nsan olan sa Msih hr ks n
nmundir v all v ruhani olan hr varlq (insan K.B.) bacard
qdr ilahi il n yaxn vhdt v daimi ilahi nurlanmaya can atmaqla
[74, 12/3] z Yaradanna qovua bilr. Dionisiy Areopaqit yazr: Bu
dnyaya gln hr insan nurlandran Atann sl nuru olan saya duayla
z tuturuq. Onun vasitsi il nurun mnbyi olan Ataya bizim yolumuz
alr, mmkn olduu qdr n mqdds ilahi klamn nuruna
yaxnlarq [74, 1/2]. Nurlanan insan grk ilahi nurla el dolsun
ki, aln saf gzlri il sezgi (urst K.B.) halna v gcn qdr
ykslsin [74, 3/3]. Bu ykslm onu Tanrya bnzr v ilahi ada
layiq [74, 12/3] edir. Demli, nurlanma insann irrasional tfkkrn
oyadr v bu, onu ilk mnbyin, mahiyytin qaytmas n yegan
vasitdir. Bu nurlanmaya gedn yol is sa Msihdn keir.
Onu da bildirk ki, Dionisiy Areopaqit Allahn zatn nur

anlamndan ucada tutur: He bir nur Onu (Allah) ifad ed bilmz; hr
al v klam Ona bnzmkdn sonsuz qdr uzaqdr [74, 2/3].
Transendent, sad v vahid olan ilahi nur z xeyirxah keyfiyytin gr
lrilrl (nisbilrl) qarmaq n dalsa bel he vaxt z daxili
vahidliyini itirmir [74, 1/2]. Eyni zamanda, mnb deynd filosof Ata
il qovuma nzrd tutur v bu proses bir ne mrhldn keir:
Hr smavi v bri qlin znn iyerarxiyada nurun trlmsin
bnzr ilk, orta v son mrhlsi v qvvlri var. Bu qvvlrl o,
imkan qdr saf tmizlnmy, gur nurlanmaya v ali kamillmy
uyunlar [74, 10/3]. Areopaqit insan bir mikrokosm kimi tsvir
edrk yaradl v nurlanma iyerarxiyasnn kiidilmi kild onun
tfkkrnd ba verdiyini bildirir, yni insan tfkkr ali almdn, ilk
mnbdn ald nur vasitsil ykslib ninki hmin alm, htta ilk
mnby d qovuub Onunla tam vhdt nail ola bilr.
Grndy kimi, ilk baxda mtfkkirin szlrind myyn
tzadlar mvcuddur. Lakin panteizm haqqnda thlilimizd qeyd
etdiyimiz kimi, Allahn z, zat drkedilmz hesab edils d, Onun
tcssm olan sa Msih vasitsil Onunla tam vhdt mmkndr.
Bildirdiyimiz kimi, XIII srin vvllrind bidt triqtlrl
mbariz aparmaq v xristian nnlrini yenidn dircltmk mqsdi il
Fransiskan (qurucusu italyan Assisili Fransisk (1226)) v Dominikan
(qurucusu ispaniyal Dominik (1221)) mktblri yaradlmdr. Szn
sl mnasnda flsfi mktb saylmasalar da orta sr xristian
flsfsinin sas tmsililri bu iki triqt rivsind yetimidirlr
[37, 148].
Fransiskan mktbinin n grkmli nmayndsi, mktbin
yaradcs Assisili Fransisk trfindn Bonaventura adlandrlm [37,
149] v flsf tarixind bu adla tannan italyan filosofu Yohann
Fidanzadr (1274). z mistik-flsfi grlrind Mqdds Avqustin
istinad edn mtfkkirin nura dair dnclrind Dionisiy Areopaqit
d xas ideyalar grmk mmkndr. mumiyytl, Qrb flsf
tarixind nur v nurlanma haqqnda mvcud olan fikirlr
Bonaventurann dnyagrnd bir nv cmlnmidir desk,
znnimizc, yanlmarq.
Bonaventura da hr iki slfi kimi, Allah vahid nurun yegan
mnbyi hesab edir: vvlc mn hr nurlanmann xd lk
Mnby, nurlarn Atasna, btn xeyirli talarn v kamil nemtlrin
tclli etdiyi bdi Ataya z tuturam [77]. Mtfkkir bildirir ki,
Allah hr eyin mnas, pozulmaz qanunu v hqiqi nurudur; Onda hr

ey pozulmadan, tb kemdn, bh edilmdn, danlmadan,
dyimdn, qalmadan, hdud qoyulmadan, blnmdn v qli olaraq
ks olunur [77], yni hr df nemtlndirib nurlandrmaqla Allah
hmin ey mna verir, hr ey Ona bal olub Onun mlknd mahiyyt
qazanr.
Bir ox msld Avqustinl hmry olan Bonaventura insana dair
grlrind nisbtn frqli mvqe tutur. gr Avqustin insann
douluundan zlmt iind olduunu bildirirs, Bonaventuraya gr,
insann ruhu daim z iind var olan v dyimyn nuru axtarr ki,
onunla sarslmaz hqiqtlri xatrlasn [77]. Demli, hqiqtlr nurdadr
v insan vvlcdn ruhunda var olan bu hqiqtlri yalnz
xatrlamaldr: Yadda z faliyyti il gstrir ki, ruhun z Allahn
surtidir v bu bnzrlik Allahn ruhdak varl qdrdir; yadda Onu
hat edib z bacar il Onu qavrama qabiliyytin malikdir [77].
Onu da vurulayaq ki, shbt mhz ruhun yaddandan gedir, bizim
ruhumuz myyn dyiikliklr mruz qaldndan, dyimz parltda
yalnz hanssa dyimyn nura, aya sbb gr bilir. Bu iq dyikn
v yaradlm eylrdn xa bilmz. Bu zaman (nuru grrkn K.B.)
ruhumuz dnyaya gln hr insan nurlandran, hqiqi Nur v
vvlc Allaha mnsub Klam olan nuru tanyr [77]. Bel mlum
olur ki, insann z ruhunda var olub onun mnasn v varlnn
mahiyytini znd ehtiva edn hqiqtlri grb tanmas, drk etmsi
n ilahi, yaradlmam, he bir yaradlana bnzmyn, vahid
mnbdn nazil olan v paralanmayan bir nura ehtiyac var ki, onun
knl gzn nurlandrsn.
Grndy kimi, mtfkkir yalnz ruhun deyil, qlin d nura eh-
tiyac olduunu bildirir, yni nuru hm d rasional dncnin aparc
qvvsi kimi grr: Avqustin Hqiqi dind deyir ki, hqiqi qlin nuru
bu hqiqtdn nazil olur v [hr xeyirxah mtfkkir] bu hqiqt
glmy can atr. Aydn olur ki, bizim qlimiz bdi hqiqtl laqlidir
v yalnz onun rhbrliyi il ql minlikl hqiqi n is anlaya bilr
[77]. Lakin ruhun yadda v insann yaradlndan hqiqtlr sahib
olub ykslmk n onlar xatrlamas fikirlrind Bonaventura my-
yn mnada Avqustindn frqli dnrk Platonun grlrin
yaxnlar.
Ruh v qlin nura ehtiyacn demkl Bonaventura insann
hqiqt atmas n hm rasional, hm d irrasional tfkkrnn
nurlanmasnn vacibliyini vurulayr. O yazr: Bu, bir gnn cr
axam, shr, gnorta iqlanmas kimidir. Bu, Msihd bizim

pillmizd, substansiyaya bnzyir; yni fiziki, ruhi v ilahi [77].
Mtfkkir onu da bildirir ki, Allah yalnz bizdn knarda v iimizd
deyil, hminin bizdn ykskd d sezmk mmkndr: bizdn knarda
izlr, iimizd surtlr, bizdn ykskd is ruhumuzu stlyn v
bdi Mdrikliyin i olan nur vasitsil sez bilrik, nki bizim
ruhumuz vasitsiz olaraq Hqiqtin z trfindn yaradlb [77]. Bel
ntic xartmaq mmkndr ki, insan mnvi halna v inkiafna
uyun olaraq Allahn ahidi ola bilr v n ali mqam vhdt mhz nur
vasitsil mmkndr. Bu is zaman v mkan fvqnd olan bir haldr.
Mtlq Hqiqt is yalnz irrasional tfkkrn drk etdiyidir, nki
lahinin nurlandrd knl gzmz grmk n knardan veriln
bu nura sbb bizim ora (hqiqt almin K.B.) daxil olmaq imkanmz
var [77]. Bu mqamda rasional vasitlr artq maney evrilir:
Bellikl, gr snd ehtiras v hissi surtlr hqiqt alarnn
qaban ksn bu buludlar olmasa sn znd sn yol gstrn hqiqti
gr bilrsn [77]. Bdnin hisslri is, onun fikrinc, ya rasional
axtar anlamaa, ya imana, ya da dncli sezi xidmt edir. Sezi
eylri onlarn aktual varolularnda nzrdn keirir, iman onlarn adi
axarnda, ql onlarn potensial stnlynd [77]. Zahirdn batin
doru istiqamtli bu inkiafda insan sonuncu mqama yalnz irrasional
vasitlrl yksl bilir: Bizd bu istklri iki ey aldra bilr: ryi
hsrtdn qqrmaa mcbur edn duann fryad v ruhumuzu n dz
v n gcl kild ilahi nurun alarna z tutduran nurlandrmann
qlcmlar [77].
Bonaventurann bildirdiyin gr, insan sa Msih bnzmlidir,
nki o, bizi zlmtdn znn ecazkar nuruna xartd [77].
Nurlanma vasitsil ba vern v ilahi hikmtin verilmsi il kamilln
bu bnzyi mrhl-mrhl inkiaf edir. Dionisiy Areopaqit kimi
yaradl prosesini iyerarxik sisteml tqdim etmkl filosof bu mnvi
inkiaf daha aydn tsvir etmi olur. O yazr: Bizi Allaha hm d
faliyyt iyerarxiyas aparr, yni mlklrin Mqdds Yaznn aylrini
gtirmsi iyerarxiyasna uyun olaraq insan ruhunun tmizlnmsi,
nurlanmas v kamillmsi [77]. Filosof Areopaqitdn frqli olaraq bu
prosesi deyil alt mrhly ayrr: srafilin alt qanad slind
ruhumuzun kediyi alt nurlanma pillsidir. Ruhumuz onlarla dnyaya
xristian hikmtinin ekstatik izhar il ucalr. Buna armxa kilmi
Msih atli sevgidn baqa yol yoxdur [77]. Yeri glmikn,
xatrladaq ki, pill, mqamlar tsvvf flsfsin d xas anlamlardr ki,
hqiqt gedn yolda xs myyn mqam v hallardan keir v hr

birind mvafiq ilahi bilik mrift alr. Bundan baqa, Bonaventurann
grlrind d, tsvvfd olduu kimi, sas aparc qvv eqdir v
nmun gtrlck Kamil nsan dinin peymbridir. Mlum olduu
kimi, bu dvrd artq slam flsfsinin nmayndlrinin srlri
Qrbd kifayt qdr tannrd v istisna deyil ki, Bonaventura tsvvf
flsfsi il tan olmudur.
Fransiskanlar mktbi il eyni dvrd faliyyt gstrn
dominikanlar mktbinin n tannm nmayndlri, qeyd etdiyimiz
kimi, Byk Albert (1280) v Foma Akvinski (1274) hesab edilir.
Flsf tarixilrinin fikrin gr, Foma Akvinski Qrb flsfsin-
d Avqustin saslanan ilahi nurlanma nzriyysini sona atdrd v
Avqustini Aristotell vz edib nurlanman mcrrdliy dyidi
[133]. Aristotel flsfsin istinad edn Foma Akvinski ilahi ideyalarn
insan idrak n obyekt ola bilcyini v ilahi nurlanmann hisslrsiz
kifayt edcyini [133] inkar etdi. Flsfnin btn prinsiplri kimi
ruha da mntiqi rh vermkl o, myyn mnada idrak prosesind
irrasional vasitnin rolunu arxa plana keirtmi oldu. E.Jilson yazr:
drak nzriyysind ruhun bel thlili empirik intellektualizm gtirib
xartd. Bu, tfkkrn faktlarn yalnz hissi bilikl mhdudladrb
nurlanman ortadan qaldrrd. Avqustin gr is, ruh nurlanman ilahi
nurdan htta tbii idrak zaman da alrd [89]. nsan intellektinin nuru
il hr bir hqiqtin drkini qbul etmkl Foma Akvinski nurlanman
nfs aldmz hava kimi, daim davam edn proses olaraq dnn
fransiskanlardan frqlnirdi v bel hesab edirdi ki, insana vvlcdn
onun intellekti rivsind anlama verilir ki, o, bu bard dn
bilsin [133].
Foma Akvinskidn sonra Qrb flsfsind nur v nurlanma
nzriyysi yeni istiqamt ald. Hm qdim yunan filosoflarnn srlri,
hm slam filosoflarnn dnyagrlri, hm d Qrb filosoflarnn
grlri flsfi tfkkrn inkiafna z tsirini gstrirdi. Dinin
qulluquluundan xmas il flsfd rasional tfkkr stnly ld
etmkd idi v bu, tbii ki, nur v nurlanma nzriyysindn d yan
tmrd. Bunun bariz nmunsini Henri Hent (1293), Piter Con Olivi
(1298), Con Duns Skott (1308) v digr mtfkkirlrin flsfi
grlrind grmk mmkndr.
Bellikl, qsa thlilimizdn ntic xararaq orta sr Qrb
flsfsind ilahi nurlanmann inkiaf tarixini rti olaraq mrhly
blmk mmkndr: erkn dvr, dini mktblr dvr v Akvinatdan
sonrak dvr. lk dvrd mtfkkirlr sasn Bibliya aylrin istinad

etmilr v bu sbbdn hmin dvr mtfkkirlrinin nur v
nurlanmaya dair grlrind prinsipial frqlr nzr arpmr. Yunan v
slam flsfsinin Qrb glii il mnzr nisbtn dyidi v flsfi
fikirlr iki istiqamt ayrld. Fransiskan mktbinin nmayndlri ilk
dvr mnsub filosoflarn nur nzriyylrini davam etdirmy
aldqlar halda, dominikanlar daha ox Yunan v rq
peripatetiklrinin flsfsindn yararlanrdlar. Sonuncu dvrd ilahi nur
v nurlanma nzriyysi bu v ya digr drcd ayr-ayr
mtfkkirlrin grlrind rast glins d, flsfi prinsiplrin
arasndan, demk olar ki, xarlmd v idrak nzriyysinin daha ox
rasional vasitlri mzakir obyektin evrilmidi.
Bununla yana, onu da lav etmliyik ki, nur problemi bu gn
qdr idrak prosesinin irrasional vasitsi kimi mxtlif formalarda
filosof v mtfkkirlrin flsfi grlrind xatrlanmaqda v haqqnda
dyrli fikirlr sylnilmkddir. Bu, problemin aktuallndan v idrak
prosesind hmiyytindn xbr verir.
Grndy kimi, Qrb filosoflar zlrinin nur haqqnda
dnclrind sasn Bibliya aylrindn x etmilr v nur problemi
sasn insan kamilldirn v Allahla vhdt aparan vasit, ilahi Klam
aspektind aradrlm v haqqnda ideyalar irli srlmdr. rrasional
tfkkrn balca mnblrindn birinin Mqdds Kitab olduunu
nzr alsaq, bunu tbii hal kimi qarlamaq olar. Bununla bel, baqa
flsfi sistemlrin, sasn slam flsfsinin tsiri il nur v nurlanma
haqqnda mlahizlrd frqli ideyalar da formalamaqdadr.
rqd nur v nurlanma
Nur hqiqi mnada Allaha aid olur v

baqa nurlara nur demk mcazi mna dayr.
Eyn l-Qzat Miyanci
slam flsfsind d Qrbd olduu kimi, nur problemi sasn

smavi kitabdan Qurani Krimdn gtrmdr. Aradrmamza
istinadn bildirk ki, Mqdds Kitabda nurla bal tqribn 35 ayt
vardr. Mzmun v mnalarna gr onlar rti olaraq yer blmk
mmkndr. vvla, nur Allahn varl kimi xatrlanr: Allah gylrin
v yerin nurudur. Onun nuru iind raq olan taxa kimidir. raq
irisinddir. sanki drdn olan ulduzdur (Quran 24/35). Lakin
bu, Allahn bilavasit z olmayb, Onun siftlrini vsf edn bir
ifaddir, nki nur bir yaradlmdr: Hmd olsun o Allaha ki, gylri
v yeri yaratd, zlmtlri v nuru var etdi... (Quran 6/1).
kincisi, Qurani Krim gr, nur insana hikmt atdrman
vasitsidir. Bibliyada nur bard danarkn qeyd etdiyimiz kimi, Allahn
peymbrlri hm bir nmunvi xsiyyt, hm insanlara ilahi hikmti
atdran bir vasiti, hm d ilahi biliy vhy sahib bir insan kimi
nura bnzdilir: Ey peymbr, biz sni ahid, mjdi v oyadan
(xbr vern), Allahn izni il Ona dvt edn v aydnladan bir raq
olaraq gndrdik (Quran 33/45-46).
Peymbrlrl yana hikmt damaqlar v insanlara
urlarndan asl olaraq bzn chaltdn, bzn darlqdan, bir baqa
halda is maddiyyata ballqdan xilas yolu gstrmsi nzrd tutularaq
Qurani Krimd Mqdds Kitablar da nura bnzdilir: Gerkdn
Tvrat biz endirdik, onda yol gstrm v nur vardr (Quran 5/44).
Bnzr fikir ncil haqqnda da deyilir: Onlarn ardndan, yanlarndak
Tvrat tsdiqlyck Mrym olu say gndrdik v ona iind yol
gstrm v nur olan ncili verdik (Quran 5/46). Nhayt, Allah Tala
sonuncu peymbr (s.) mracit edrk buyurur: Sn Kitab ndir,
iman ndir bilmzdin. Lakin biz onu [Kitab] bir nur etdik ki, onunla
qullarmz doru yola qoyaq (Quran 42/52).
ncs, Qurani Krimd nur ilahi biliyin, hikmtin z kimi
tqdim edilir. Xatrladaq ki, irrasional bilik bard danarkn qeyd
etmidik ki, urstnn fallamas v ezoterik biliyin verilmsi
bilavasit Allahdan asldr: Ey inananlar Allahdan qorxun, Onun
Rsuluna inann ki, Siz rhmtindn iki pay versin, sizin n inda
yeriycyiniz bir nur var etsin v sizi balasn. Allah ox balayan,
rhmlidir (Quran 57/28). Bir daha vurulayaq ki, Allahn hikmti
yalnz nazil etdiyi Kitablar deyil, hminin bir aydnlanma, knl
gznn almasdr, yni batini elmlrdir. Allah Tala buyurur: Ey
insanlar, Siz Rbbinizdn dlil gldi v Siz aq-aydn bir nur
endirdik (Quran 4/174) v ya Gerkdn siz Allahdan bir nur v aq
bir kitab gldi. Allah onunla Onun razl n gednlri salamat yollara
ynldir, onlar z izni il qaranlqdan aydnla xardb doru yola
atdrr (Quran 5/15-16).
Nur ilahi tadr v insann z onu n gtir, n d itir bilr. Bu

bard Qurani Krimd deyilir: Onlar buna bnzyir ki, bzilri at
yandrd. O, trafn aydnladan kimi Allah onlarn nurlarn ald v
onlar zlmt iind qoydu, onlar gr bilmdi (Quran 2/17). Baqa bir
yerd is deyilir: l ikn diriltdiyimiz v ona insanlar arasnda yeriy
bilcyi bir nur verdiyimiz kims qaranlqlar irisind qalb ondan he
xa bilmyn kims kimidirmi? (Quran 6/122). Bu nurun sahibi Allah
olduundan verni d yalnz O ola bilr: Bir kimsy Allah nur
vermdikdn sonra onun nuru olmaz (Quran 24/40) v ya Sizi
qaranlqdan aydnla xartmaq n quluna aq aylr gndrn Odur.
bhsiz, Allah siz qar ox fqtli, ox mrhmtlidir (Quran 57/9).
Grndy kimi, Qurani Krimd d nur bir bnztmdir, Allah
insanlara tandan vasitdir. Onu da lav edk ki, sz gedn nur
maddiyyat fvqnd var olan, grlb tannan hr bir iqdan, nurdan
frqlidir: N rq, n Qrb aid olmayan mbark zeytun aacnn
(ya)ndan yanr ki, onun yana od dyms d iq sar. Bu, nur
zrin nurdur. Allah dildiyi kimsni nuruna ynldir. Allah insanlara
nmunlr verir. Allah hr eyi bilir (Quran 24/35). Burada nur hm
Allahn znn vsfi, hm Onun rsulunun (s.), hm ilahi klamn, hm
doru yolun, hm d ilahi mrhmtin rmzi kimi tqdim olunur.
Qurani Krim istinad edn v ondan qaynaqlanan bir ox slam
filosofunun dnyagrnd nur anlamna rast glmk mmkndr.
Onlarn nura dair dnclri Qurani Krimd tqdim olunan tsnifata
uyundur. Bel ki, onlar nuru hm Allahn varln, Onun
transendentliyini, hm Mhmmd peymbri (s.), hm d Allahdan
bilavasit alnan ezoterik biliyi ifad edn bir bnztm kimi qbul
edrk tfsir etmilr. Filosoflarn problem mracitlri hm Qurani
Krimin nur haqqnda aylrinin (xsusil Nur sursinin mlum 35-ci
aysinin) tfsiri, hm d nurun bir vasitsiz veriln ilahi bilik kimi rhi
klind olmudur. Mvzumuzun istiqamt xtti il laqli olaraq biz
rqd nur v nurlanman slam filosoflarndan Mnsur Hllacn, bu
Hamid Qzalinin v digr sufi mtfkkirlrin grlri sasnda
aradrma qrara aldq. Mlumat n onu da bildirk ki, Mnsur
Hllacn Kitb t-Tvasin srind ilk balq raq tasini, bu
Hamid Qzalinin is Mikt l-nvar (Nurlar taxas) sri
bilavasit problem hsr edilmidir.
Hr eydn vvl bildirk ki, slam filosoflarnn grlrindn
bel mlum olur ki, nur varlqdr. Tk, hqiqi varlq, z zat zrind
var olub baqasna mhtac olmayan yegan varlq Allah olduundan bel
ntic xr ki, nur Allahdr. Qurandan x edrk bunu yazan [150,

113] Qzali onu da bildirir ki, yaratma v mr Haqq Nurun linddir,
ilk nurlanma v sonrak davamllq Ondandr; bu adn hqiqtind he
kim Onunla ortaq deyil [150, 112]. Demli, nur bir yaratma
vasitsidir, nurlanma is bu prosesin zdr. bn rbi l-Futuhat l-
mkkiyy srind yazr: Allah Tala bizi yoxluq zlmtindn vcud
nuruna xartd, biz nur olduq v Allah btn mvcudatlarda yaylan
Nurdur ki, buna vcud nuru ad verilir [57, 39]. Grndy kimi,
Allah Tala yaratd mxluqata nur vasitsil varlq verir, yni nur
yoxluqdan varla xman sbbidir. Bu baxmdan, demk olar ki, nur
hm d nisbi varlqdr. Qzali yazr: Digr nurlar Ondan alnr, yalnz
Onun nuru hqiqidir, hams Ondandr, Ondan baqasnn yalnz mcazla
mnliyi (mahiyyti K.B.) vardr. Demli, Ondan baqa nur yoxdur,
baqa nurlar Onun siftindn ta olunur, zatndan deyil [150, 117].
Eyni fikri Eynlqzat Miyanci d tsdiqlyir: Nurun mnas budur, nur
hqiqi mnada Allaha aid olur v baqa nurlara nur demk mcazi mna
dayr. Kainatda olan btn varlqlar z-zlrin yox idilr, sonra
Allahn qdrti v iradsi il varlq tapdlar [155, 256]. Vhdt l-vcud
haqqnda rh verrkn bildirmidik ki, slam filosoflar, xsusil sufi
mtfkkirlr, Allahn zn, zatn deyil, daha ox Xaliq-mxluq vhd-
tini mzakir mvzusu etmilr. Deyiln klamlardan da bel mlum
olur ki, nur Allah bir Yaradan olaraq tandan klmdir. Srrac Tusi yazr:
Nurlarn hams: rin, krsnn, gnin, ayn, ulduzlarn iqlar
yaradlmdr. Allahn tsvir olunacaq mhdud nuru yoxdur ki, Allah
onunla zn tsvir ed, hdudsuz ola v xlqin elmi onu hat ed
blmy. Hr bir nur elm v fhml hat olunur v o, yaradlmdr
[149, 548]. Mhz bu sbbdn mtfkkirlr Haqq Nur haqqnda
mvcudata varlq vern, mahiyytini tkil edn bir nur kimi danrlar.
Qeyd etdiyimiz kimi, nur hm d Mhmmd peymbrin (s.)
xsiyytini v dad missiyan tsvir edn bir ifaddir, yni o (s.),
Haqq Nuru insanlara tandan bir vasitidir, Qurann aytin gr
raqdr. Peymbri (s.) geybin nuru [142, 9] adlandran Mnsur
Hllac yazr: Peymbrlik nurlar onun (s.) nurunda grnr, onlarn
nurlar onun (s.) nurundan tzahr edir, nurlarda krm sahibinin
nurundan daha nurlu, daha aydn, daha zlisi yoxdur [142, 11]. Mhz
bu nurun iarsi il gzlr grr, sirlr v gizlinlr tannr [142, 12].
Digr bir balqda Nqt tasinind Qurani Kriminin O, vhy ediln
vhydn baqa bir ey deyil (Quran 53/4) aysin istinadn: Nurdan
nura nazil oldu deyir [142, 34] v bununla da hm Allahn zn, hm
d Mhmmd peymbr (s.) nur dey mracit edir. bu Hamid

Qzali is bel deyir: Bil ki, aa alm aid nurlar bir-birindn salan
in raqdan yaylmas trzinddir. Bu raq mqdds peymbrlik
nurudur. Mqdds peymbrlik ruhlar da lvi ruhlardan dourlur,
raq oddan (mnbdn K.B.) alnr Sonra silsilvi olaraq onlarn ilk
mnbyi v mdni olan nur l-nvara atr. Bu, Allahdr, tkdir, riki
yoxdur [150, 117].
Mtfkkirlrin grlrind bir ne vacib ann zrind dayan-
aq. vvla, Hllaca gr, Mhmmd peymbrin (s.) z il yana
dnclri, baxlar da aydnladan nurdur. Bunu onun (s) Allah rsulu
v peymbri olmas v vhy sahibi olaraq universal xarakterli hikmt
atdrmas il izah etmk olar. kincisi, bu nuru qeybin nuru v sirlri
v gizlinlri aan adlandrmaqla Hllac Mhmmd peymbrin (s.)
hm d ezoterik biliy sahib olmasna iar edir. ncs, Hllac M-
hmmd (s.) nurunu nurdan bir nur, zli adlandrmaqla onun bila-
vasit ilahi nurdan qaynaqlandn v hr bir yaradlandan vvl ol-
masn bildirir. Tbii ki, burada onun (s.) ilahi klamn vasitisi olmas
da unudulmur, yni Mqdds Kitab v onun nazil olduu xs
peymbr Allah tandan nurun daycs raqdr. Eyni fikir v mv-
qe Qzalinin d klamlarnda mvcuddur. Onu da bildirk ki, Mhm-
md nuru deyrkn, znnimizc, mtfkkirlr yalnz myyn bir xsi
deyil, znd insanln btn ucaln v kamilliyini ehtiva edn,
mvcdatn var olmasnn sbbkar olan Kamil nsan nzrd
tutmular.
Qeyd etdiyimiz kimi, nur hminin ilahi hikmtdir. Srrac Tusi
yazr: Allahn nurlarnn hams xlq doru yol gstrndir,
yaradlmlarn nurlar dlil v sbutdur, onlar vasitsil tvhidin
mriftin dlalt edilir, onlarla qaranlq quyulardan v dnizlrdn
doru yola xlr. Qlblrin nurlar is furqan v sbutun Allahdan olan
mriftidir... Nur vasitsil Haqq v batil frqlndirilir [149, 548].
Demli, nur Allahn haqq v batili semk, qaranlqdan aydnla xmaq
n verdiyi bir vasitdir v bu vasit bir drkdn ibartdir, yni nur
irrasional idrakdr. Mtfkkirin szlrindn d grndy kimi, nur
insana mxsusdur v hr bir yaradlm kimi elm v fhm
rivsinddir, eyni zamanda o, insandan deyil, onu verndn
Allahdan asldr.
Yuxarda bildirdiyimiz kimi, nur hm d Allahn zn tsvir edn
bir ifaddir v bu baxmdan nur drkedilmzdir. Qzali yazr: Nura
glinc, o, dredilmzdir v onunla drk edilmir, lakin idrak onun
yanndadr (onun vasitsildir K.B.) [150, 102]. bn rbinin

grlrini rh edn .A.Konuk yazr: Haqq Nur bir nurdur ki, onun
vasitsil ya drk olunur, ancaq z drkdedilmzdir. Bel ki, o, Haqq
Talann zatnn zdr. Buna gr d, Mhmml peymbr (s.)
Rbbini grdnm? sualna O, bir nurdur, mn Onu nec gr
bilrm, demidir [55, 219]. Baqa bir yerd is .A.Konuk yazr:
drak nur ismil vaqe oldu drakn mnbyi olan bu nur baqa bir
terminl ahidlik nuru v iman nurudur [57, 39].
Bununla yana, onu da bildirmidik ki, nisbi varlqlar Haqq
Nurdan aldqlar nurla varlq qazanr. Qzali yazr: Hqiqtd Onun
varlnn sifti gylrin v yerin nurudur. Bundan sonra bilsn ki, O,
yalar aydnladan, onlardan yksk olub Onunla, Onun n v Ondan
aydnladan nurdur [150, 116]. Mtfkkir nuru lvi v aa almin
nurlarna blrk deyir: Gylr v yer nurun iki tbiti il doludur, yni
gz v bsirt, yni hiss v ala [150, 116] aid olan. O, hr birinin
rolunu bel izah edir: nsani nurla (maddi iqla, gzn grmsil v ya
rasional idrakla K.B.) aa almin nizam grnr. Mlki nurla
(irrasional idrakla K.B.) lvi almin nizam grnr [150, 116-117].
Peymbrin (s.) hdislrindn birind deyildiyin gr, Allah xlqi
zlmt iind yaratd, sonra onlarn zrin z nurunu datd v hr ey
aydnland [139, 220].
Bel mlum olur ki, Allah Tala trfindn veriln nur varln
mahiyyti olmaqla yana hminin onun hm rasional, hm d irrasional
idrak vasitsidir. .A.Konuk gni grmk n nn bir buludun
kemsinin zruri olduunu bildirrk yazr: Haqq Nurun grl
bilmsi n ancaq onun tzahr olan bu aa alm prdsi arxasndan
baxmaq v grmk lazmdr [57, 37]. Xatrladaq ki, eyni fikir
Bonaventurada da mvcud idi. Demli, nisbi varlqlar zlrind ilahi nur
damaqla bir nv haqq nuru tantmaq n yaradlblar v insan bu nur
vasitsil aa almi yrn bildiyi kimi, ali almi d drk ed bilr.
Lakin bu yksli sonsuz deyil, mhduddur. Qzali yazr: yrndin ki,
nurlarn bir nizam var. Onda bil ki, onlar sonsuza qdr uzanmr, ilk
mnby (Mhmmd nuru K.B.) qdr ykslir. O, Onun zatnn
nurudur v Onun zat ildir, Ondan baqasndan nur ta olunmur v
nurun btn mrtblrin Ondan nur salr [150, 112].
Bellikl, grndy kimi, slam flsfsind nur problemi sasn
Qurani Krim rivsind mzakir v thlil edilmidir. Burada da
dinin peymbri (s.) Allaha aparan bir nur olaraq tqdim edilir ki, bu
nur hm zlmti iqlandran, hqiqti z xaran vasit, hm d ilahi
biliklri ehtiva edn hikmtdir. Diqqti clb edn xsusiyytlrdn biri

d, nurun hm rasional, hm d irrasional xarakterli bir idrak vasitsi
olmasdr. Nhayt, onu da lav edk, nur vasitsil inkiaf edn idrak
vasitsi yalnz ilk mnby raa qdr mmkndr, lakin nurun z,
yni Allahn zat drkedilmz olaraq qalr.
Qrb v rq flsfsind nur anlamnn aradrlmasnda
hmiyytli bir msly diqqt ynldk. Qrbd nur probleminin
hllini filosoflarn grlri sasnda verdiyimiz halda, rqd thlilimiz
daha ox nurun ayr-ayr mnalarna mvafiq aparlmdr. Buna balca
sbb kimi, rq mtfkkirlrinin baxlar arasndak uyunluu
gstrmk olar. Bu uyunluq is, znnimizc, onlarn hamsnn
dnyagrlrinin eyni mnby tsvvf prinsiplrin istinad
etmklrindn irli glmidir. Baqa szl desk, nur problemi irrasional
anlamda, demk olar ki, yalnz sufi mtfkkirlr trfindn
aradrlmdr.
Onu da bildirk ki, Qrbdn frqli olaraq slam rqind nur
problemi Mqdds Kitabn aylrinin tfsiri rivsindn xaraq
ayrca bir flsfi sistem sviyysin qdr yksl bilmidir. slam
filosofu ihabddin Shrvrdi trfindn sas qoyulmu v flsf
tarixind raqilik flsfsi kimi tannan bu sistem zlynd yalnz
slama aid deyil, mumiyytl nura dair mumbri dnclri ehtiva
edir. Bu sbdn, raqilik flsfsinin daha geni flsfi thlilinin z
tdqiqatmzda xsusi yer ayrma mqsduyun hesab etdik.
ihabddin Shrvrdinin raq flsfsi
Shrvrdi salnda Allah drgahna

yksldiyindn v Nur l-nvardan iq pay
aldndandr ki, o, ehkamlar hdudunu kerk
srbst fikir sylyir v bu fikirlrin kfr olmadna
qabaqcadan mindir.
S.Xlilov
Azrbaycann grkmli filosofu ihabddin Yhya Shrvrdi

(1191) qdimdn bri nur v nurlanma haqqnda sylnmi mlahizlri
slam rivsind raq flsfsi kimi sistem halna salm v dnya
flsf tarixind eyx l-raq Nur eyxi ad il tannmdr. Yunan
flsfsinin gzl bilicisi, yksk mqam sahibi olan sufi mtfkkir, n
nhayt, inc qlbli air kimi ihabddin Shrvrdinin dnyagr
mxtlif aspektlrdn aradrlm v aradrlmaqdadr. Onun xsiyyti
v flsfsi Azrbaycanda S.Rzaquluzad, Z.Mmmdov, S.Xlilov,
A.zimov, Qrbd H.Korbin, E..Corci, A.immel, S.H.Nsr v baqa
grkmli alimlr trfindn geni kild tdqiq edilmi [10; 19; 48; 72;
96; 115; 128], srlri hiss-hiss v ya btv kild orijinaldan
trcm edilmidir [26; 27]. Bu tdqiqatlardan hr birinin dyrini v
yksk sviyysini vurulamaqla yana onu da bildirmk istrdik ki,
haqqnda oxsayl aradrmalarn mvcud olmasna baxmayaraq
mtfkkirin slam inda tqdim etdiyi qdim nur hikmtinin qaranlq
v ziddiyytli trflri hl d qalmaqdadr. Bu baxmdan, biz d nur
flsfsin dair xsi mlahizlrimizi bildirmyi qrara aldq. Hr hans
bir rh kemzdn vvl onu da qeyd edk ki, biz Shrvrdinin
grlrini mvzumuzun mumi ruhuna uyun olaraq aradracaq,
onlarn rasional v irrasional tfkkr znd sintezldir biln [11,
130] bir dnc formas olduunu n planda tutacaq.
Shrvrdinin z flsfsini raq adlandrmasn bzi fiosoflar
nurlanma il yana, hminin rq anlam il d laqlndirir.
Msln, Shrvrdinin tdqiqatlarndan biri H.Korbinin yazdna
gr, raq rqli bir idrakdr, nki z idrakn rqidir (doulduu
yerdir) [48, 417].
Tbii ki, Shrvrdinin z srlrindn x edilrk deyiln bu
fikirlrl biz d razyq. Lakin onu da lav etmk istrdik ki, hm
Qurani Krimin aysind deyiln: n rq, n Qrb aid olmayan

(Quran 24/35) ifadsin, hm d Shrvrdinin z dnyagrnd
qrbli v rqli tfkkrnn zvi kild sintezldiyin gr,
znnimizc, raq termini daha ox nurlanma ilahi hikmtin nur
vasitsil atdrlmas anlamna yaxndr. ihabddin Shrvrdi yazr:
Nurlar elmindn v onun tmli zrind olanlar qeyd etmkl mn
Allah Talann yolu il gedn hr ks yardm edib v bu, hikmt almaq
qabiliyytidir [147, 10]. Bu baxmdan, mtfkkirin z raq flsfsi
il nur probleminin inkiaf tarixinin zirvsind dayandn v onun
(raq flsfsinin) yalnz bir rqli tfkkrnn mhsulu deyil,
universal xarakterli bir nzriyy olduunu iddia etmk olar.
Yuxarda da bildirdiyimiz kimi, filosofun fikrin gr, btn
elmlrin banda Aasademon (it v ya is peymbr), Hermes v
Asqlinos durur v bir kkdn qaynaqlanan hikmt iki istiqamt ayrlr:
Qrbd antik filosoflarn v rqd qdim fars mdriklrinin, Zrdtn
dnc v mlahizlrind, hyat trzind v mnvi tcrb yollarnda
zn bruz vern hikmt kimi. Brl brabr doulan v qopmadan
davam edn nur hikmtinin son olaraq slam filosof v mtfkkirlrinin
dnyagrlrind tclli etdiyini bildirn Shrvrdi burada da hikmt
sahiblrini iki istiqamt ayrr: mailr Aristotel flsfsinin
davamlarna v sufilr ilahi hikmt (mrift) sahiblrin. Bununla
iraqi hikmtin rasional (bhs, tdqiq) v irrasional (ilahi hikmt)
mrtblrdn [147, 11-12] ibart olduunu nzrd tutan filosof alimlri
skkiz tbqy blr. rqnas alim S.H.Nsr bu blgn bel
tsnifldirir: 1) hm tdqiqi flsfni (Aristotel flsfsini), hm d
mrifti (ilahi hikmti) biln mdrik v ya teosof; 2) Hllac, Bistami, v
Tstri kimi tdqiqi flsf il maraqlanmayan, lakin mriftl
maraqlanan; 3) Frabi v bn Sina kimi tdqiqi flsfni biln, lakin
mrift yad olan filosoflar; 4) hikmti axtaran, lakin hl bir bilgi
mqamna atmayan xs. Btn bu mvqelrin stnd is, nnvi
iyerarxiyann ba olan Qtb v ya mam v onun tmsililri (xliflri)
durur [Geni bax: 48, 418; 147, 11-12].
Maraqldr ki, Tlvihat srind yazdna gr, Shrvrdi
yuxusunda Aristoteli grr v ondan mailrin deyil, mhz sufilrin sl
filosof olduunu yrnir [Geni bax: 48, 414]. Bunun sbbini baqa bir
srind, Simurqun ssind bel izah edir: Al yolu il tanr
bilgisin atmaa almaq, raqla gni aramaa bnzyir [48, 418].
sl hikmtin mhz ilahi bilikd olduunu bildirn mtfkkir
Simurqun ssind, Qrbi Qrbtd v s. srlrind hikmt arama,
yni Tanrn tanman mrhllrini, bu yolu ken xsin hal v

hisslrini sufi dnyagrn uyun tqdim edir. Shrvrdi nur
flsfsinin sas prinsiplrini znd ehtiva edn Hikmt l-raq
traktatn da bu ruhda yazmdr, yni sr mntiql Aristotel flsfsi
il balayb (Dncnin qanunlar) hqiqti tapmaq n irfani,
ezoterik dncy (lahi nurlar) keir. S.H.Nsrin d yazdna gr,
tsvvfn idrak formulu Shrvrdinin idrak tsnifatnn skeletini
tkil edir. O, slama miras qalm mumbri mrift v flsfni bu
idraka yerldirmy almdr [48, 418-419].
Shrvrdi zn hm bhs, hm d ilahi elm axtaran ilahi
mdriklrdn hesab etmidir. O, S.H.Nsrin yazdna gr, hm
mnvi, hm d doktrinlrin gr zndn vvlki sufi ustadlar
silsilsin ox ey borcludur. Xsusil d, tez-tez bhs etdiyi Hllacdan
v nurun mamla laqsi doktrinind byk rol oynayan Mikt l-
nvarn mllifi Qzalidn ox ey almdr [48, 413]. Digr bir
rqnas alim A.immel Shrvrdi v Hllac arasndak oxarl hm
d onlarn talelrind, birincinin d Hllac kimi z ruhunu ilahi odda
yandrmasnda [128, 206] grr. Gman ki, mllif bel demkl
onlarn dnyagrlrindki bnzrlikdn daha ox Shrvrdinin d z
slfi kimi cavan yanda din leyhin hesab ediln azad dnclrin
gr edam olunmasn nzrd tutmudur.
Onu da qeyd edk ki, bir ox elmi gzl bilmsin, xsusil
mailiy 10-dan artq sr hsr etmsin, iraqilik flsfsinin giri
mrhlsini d onun prinsiplri sasnda yazmasna baxmayaraq nur
hikmtinin flsfi aspektlrinin rhind Shrvrdi mhz tsvvf
flsfsin mracit etmi v onun metodlarndan istifad etmidir.
Znnimizc, bunu ilk nvbd, mnblrin d tsdiq etdiyi kimi,
Shrvrdinin znn d sufi dnyagrl mtfkkir olmas il izah
etmk olar. Bundan lav, nzr alsaq ki, Shrvrdinin sz ad
hikmt irrasional xarakterlidir v slam flsfsind tsvvf irrasional
metodlara malik v tvhid saslanan yegan dnyagrdr, onda bu,
tccbl grnmz.
Shrvrdinin flsfsi geni v mrkkb mvzu olduundan biz
problemi ayr-ayrlqda ontoloji v qnoseoloji aspektlrdn rh etmy
alacaq.
Ontoloji thlil. lk vvl bildirk ki, Shrvrdinin flsfsind hr

hans bir yaratma, xlq etm prosesindn sz getmir. Onu nurlanma,
tclli, iqsama kimi anlamlar vz edir, yni vahid bir mnbdn
xan iq alar ayrlqda mxtlif nurlarn varlqlarn yaranmasna

sbb olur. Banda Nurlar Nuru duran v iyerarxik sisteml ba vern
bu prosesin hr mrhlsind yaranan varlqlar arasndak frq nurlanma
drcsin mvafiqdir. Xsusil qeyd edk ki, alm daxilind
cbrut (qllr almi), mlkut (nfslr almi) v mlk (cisimlr) almi
[147, 270] ba vern nurlanma prosesinin yaradcs v mahiyytind
duran qvv kimi Nurlar Nuru zat baxmndan hmin almlrin
fvqnddir. Nurlar Nuru zli v bdi olduuna gr Onun nurlanmas
da daimidir: Feyz (nurlanma) bdidir, fail (nurlandran) dyimir v
ksilmir v alm Onun davam etmsi il davam edir. Feyz davam
edrs yaradcs il eynilr demk dzgn deyil. Bil ki, iq saan
ann banda durur. ann varl v yoxluu iq saann ondan
qabaq olmasna dlalt edir v gr mmkndrs, yoxluu onun
yoxluundan qabaqdr. Ntic z sbbi il brabrl bilmz, ondandr
v onunladr [147, 181]. Demli, daim davam edn yaradl prosesind
hr yeni varln mahiyyti Nurlar Nuruna baldr.
raq flsfsind nur iki aspektdn aradrlr: mtlq, tk,
bnzri v tay olmayan Nurlar Nuru (Nur l-nvar) v var
olmaqlarna gr Ona mhtac olan, sbb v mnbyi, varlqlar Ondan
gln [147, 122] digr nurlar. Ondan sonra nur olmayan, mqdds v
mtlq [147, 121], varl vacib olan Nurlar Nurundan frqli olaraq bu
nurlarn varl mmkn hesab edilir, nki yaradllar sonradan ba
verdiyin gr onlar haqqnda var olma il yana yoxluq anlam da
iln bilr. Shrvrdi dnclrind hr eyin nurlandrcs
yaradcs olduuna gr Nurlar Nurunu hr hans forma v siftlrin
fvqnd hesab edir; Onu nurlandrd bir eyl tsvir etmk mmkn
deyil, nki Nurlandran nurlanandan nur bx etmsi chtdn daha
nurludur, Zat onun zatndan daha nurludur [147, 123], yni O, z
yaratdnn tfkkr rivsindn daha genidir. Nurlar Nuru yegan
zngin mcrrd nurdur v hr bir ey zrind hakimdir, he bir
ey Ona hakim deyil v Ona qar ola bilmz, nki hr bir gc, qvv
v kamal Ondan faydalanr [147, 122].
Nisbi, mmkn nurlara glinc, qeyd etdiyimiz kimi, onlar Nurlar
Nurunun mlknd iyerarxik sisteml xlq edilmilr. Shrvrdinin
yazdna gr, vahidliyi baxmndan Nurlar Nurundan oxluun
alnmas tsvvr edilmir, qaranlqdan zlmtin, yaxud formann, yaxud
iki nurun alnmas da mmkn deyil. Ondan alnan ilk ey tk mcrrd
nurdur [147, 126]. Yeri glmikn, mlumat n bildirk ki, mxtlif
dnyagrlrd ilk yaranm varlq frqli terminlrl ifad olunmudur.
Bzilri onu mmkn varlqlarn ilki v sbbi kimi ilk nsr

(element), mailikd btn almin qli olmas baxmndan ona
klln (hr eyin) qli, yaxud uzaq planetlrin varlnn sbbi kimi
hr eyin vcudu, planetlrin hrktinin sbbi kimi hr eyin
hrkti [147, 126] v s. adlandrmlar. Zrdtilikd yaranm ilk nur
phlvi dilind bhmn1 adlanr v ondan sonra yaradlanlar iqdan
in yaranmas kimi bir-birindn yaranr [147, 128].
Xatrladaq ki, tsvvf flsfsind ilk yaradlana Mhmmd
nuru v ya Mhmmd hqiqti deyilmidir. Hdislrin birind d
peymbrin (s.): Allahn ilk yaratd mnim nurumdur, syldiyi
rvayt edilir.
raq flsfsind Nurlar Nurundan yaranan ilk mcrrd nur
zlynd kasbdr [147, 128], Nurlar Nurundan yalnz kamilliy
gr frqlnir [147, 127], yni Nurlar Nurunun zat kamil, ilk nurun zat
is Ona nisbtd naqisdir, nki yaradlmdr, mahiyyti baqasna
baldr. O, Nurlar Nurundan vasitsiz nurlandna gr Onun btn
keyfiyytlrini znd ehtiva edir, ilk olduuna gr zngindir, Nurlar
Nuruna n yaxn v nurlar arasnda n byk nurdur. Shrvrdi ilk
nurun yaradln bel tsvir edir: Bu, Ondan ayrlmaq (xarlmaq)
deyil, ayrlma v birlm gnahn xsusiyytlrindndir (bel demk
gnahdr K.B.). Uca Nurlar Nuru bundan ykskdir. Ondan bir ey
ayrlmaz, gnin as yalnz onunla (gnl) mvcuddur [147,
128-129], yni a gndn mstqil bir varlq kimi ayrla bilmz v
var oluuna gr ona mhtacdr.
Burada Shrvrdinin iki fikri zrind xsusi dayanaq. vvla,
qeyd etdiyimiz kimi, Nurlar Nuru vahiddir, blnmr v transendentdir.
Nurlanma Onun hkm il ba vern bir yaradl prosesidir. kincisi, ilk
nur Nurlar Nuru il vasitsiz laqd olduu n Onun btn
keyfiyytlrin malik olsa da, yaradlm v varl Ondan asl bir
mxluq kimi naqisdir, yni zat baxmndan Yaradan v yaradlan
arasnda frq qtidir.
Bildirdiyimiz kimi, ilk nur Nurlar Nurunun btn ad v siftlrini
znd ehtiva edir v bununla o, potensial kild btn mvcudat
znd cmldirir v oxluun yarannn balanc olur, yni
iyerarxik sistemin bu mrhlsindn sonra digr varlqlar yaranmaa
balayr. Tbii ki, mnby yaxn ilk varlq v n son varlq eyni
drcd nura sahib deyillr v nurun azl yaxud azalmas zlmtin
1
Bhmn kim is, n is [109, 232]. Zrdtilikd Vohu Manna (Xeyirxah
fikir) Ahura Mazdann yaratd alt tanrdan birincisi. [94, 273]
varlna imkan yaradr. Shrvrdi varlqlar tsnifldirrk yazr:

eylr nfsind hqiqtn nur v iq olana v nfsind hqiqtn nur
v iq olmayana blnr. Nur v iq deynd eyni ey nzrd tutulur.
z nvbsind nur baqas n forma olana bu, aksident nurdur v
baqas n forma olmayana bu, mcrrd v sl (saf) nurdur
blnr... Nfsind nur olmayanlar da blnr: mkana ehtiyac olmayan
bu, qaranlq substansiyadr v baqas n forma olana bu,
qaranlq formadr [147, 107]. Demli, tclli etmkl varlqlar yaradan
nur hm znd z n, hm d znd baqas n olana
blnr [147, 117]. Hr bir z n olan nur mcrrd, z n
olmayb vcudu baqas n olan nur is aksident [147, 110] nur hesab
edilir. Grndy kimi, znd v z n var olan istr nur, istr
qaranlq mstqil varlqlarla yana, baqasna forma, yaxud mahiyyt
kimi ehtiyac olan varlqlar da vardr. Bunlarla yana, qaranlq v nur
arasnda olub nurlanan qaranlq varlqlar brzxlr 1 d mvcuddur.
yerarxiyada tutduu mrtby mvafiq olaraq nurlanan hr bir
varln mnby Nurlar Nuruna yaxnl onun mahiyytini v
vzifsini tyinldirir. Shrverdi yazr: n yaxn nurdan [bir] brzx
v [bir] mcrrd nur hasil olur, bundan digr bir mcrrd nur v brzx
v bellikl doqquz flk (planet) v nsrlr almi yaranr (hasil olur).
Bil ki, nurlar mrtbsi sonu vacib olan silsildir v artq baqa bir
mcrrd nur alnmayan nurla bitir [147, 138-139]. Demli, bada ilk
olmaqla, hr bir nur kamilliyin gr nvbti nurun, naqisliyin gr is
nvbti brzxin yaranna sbb olur v bu proses n naqis nura qdr
davam edir. Hr bir varlq brzx z nur payn almaqla var olur. Eyni
zamanda, baqa birinin var olmasna da sbb olur. Yaradl prosesinin
sonunda minerallar, bitkilr v heyvanlar, yni maddi dnya durur [147,
198]. Deyilnlrdn bel mlum olur ki, ilk nurdan balayan sbb-
ntic znciri maddi dnyada, yni z nura sahib olsa da, nur ver
bilmyn varlqlarda bitir.
Shrvrdinin yazdna gr, artq zndn sonra varlq
yaradacaq nura sahib olmayan minerallardan bzilri nurlu brzx
(yaqut, qzl v s.) malikdirlr ki, adi brzxlr v onlarn nurlarna
bnzyir v insanlar xobxt edirlr [147, 199]. Bununla mtfkkir
onlarn yalnz zahirn xo, nurlu olub, insann da yalnz zahirini
bzmsin iar etmidir.
Filosofa gr, varlqlar iki cr nurlanr vasitli v vasitsiz: Hr
stdki mrtb zndn aadakna nur sar, hr aadak mrtb
1
Brzx aralq, fasil [109, 199].
Nurlar Nurunun asn zndn stdkinin vasitsil rtb-rtb alr

[147, 140]. Bellikl, hr varlq mrtbsin mvafiq olaraq 2, 3, 8 v s.
df zndn vvlkilr vasitsi il nurlanmaqla yana birbaa Nurlar
Nurundan da nur alr. Shrvrdinin bu gr iki fikir irli srmy
imkan yaradr. vvla, Nurlar Nuru hr bir varlqla laqli olub ona tsir
etm gcn, qdrtin malikdir. Onun nurlanma yaradl prosesindn
knarda dayanmadna v hr bir varln Nurlar Nuru il vhdtd
olmasna dlalt edir. Bundan baqa, varlqlardan hr biri iyerarxiyadak
yerin mvafiq ald nurla myyn xsusiyytlr sahiblnir. Bunu
nzr almaqla filosof nurlar bir ne nv blr: qahir (qalib, qarsn-
da durulmayan), mdbbir (ynldn, nizamlayan) v isfhbud (ba).
Qahir nurlar btnlkl mcrrddirlr, mdbbir nurdan daha
rfli v zlmtlrl laqdn daha uzaqlrlar, onlar rflidir [147,
154]. zlri n v zlrind var olan bu nurlar cismani varlqlarn
surtlrini yaxud nvlrini ehtiva edn hqiqtlrdir [35, 303].
Mdbbir nur ulduzlar idar edn, eyni zamanda, btn
hrktlrin sbbi olan nurdur v nurlanma yalnz qahir nurdan olar,
hrkt ynldn is mdbbir nurdur [147, 195]. Bununla yana,
Shrvrdi mdbbir nurun baqa bir funksiyasn da qeyd edir:
Hisslrin hams vahid mtrk hissdn dour v onlar hams
mdbbir nurda vahid qvvy evrilir. Bu, onlarn (hisslrin) zatna
tsir edn (axb tkln) nurlu zatdr [147, 213]. Demli, raq
flsfsin gr, ulduz v planetlrl yana insan hisslrini d mdbbir
nurlar idar edir, lakin insan ruhundak funksiyasna gr o, frqli
terminl ifad olunur: isfhbud ba nur.
Mcrrd nur olan isfhbud nur [147, 147] bri nur hesab edilir.
Eyni zamanda o, hm d mdbbir nurdur v mnliy iar edir [147,
201]. Shrvrdinin bildirdiyin gr, bu nur bdndn vvl mvcud
olmur, nki bel olarsa nfslr yaradlmam v sonsuz olard [147,
203]. Bu is dzgn deyil, insani nur bdn mvafiq kild flnir
[147, 201]. Bellikl, bri nur zlynd iki xsusiyyt dayr:
nurlandrc v idaredici v bu, hmin nurun digrlrindn daha
mkmml olmas anlamna glir.
Shrvrdinin yazdna gr sfhbud nur brzxd ancaq hr
hans bir vasit il hrkt edir v bu vasit ruh adlanan inc
substansiyadr ki, yeri ryin sol boluundadr [147, 206]. Filosofun
bildirdiyin gr, bu ruhda oxlu laqlr (mnasibtlr var v o (ruh),
btn bdnd yaylb. O, nurlu bir qvv dayr v isfhbud nur onun
vasitsil hrkt edir. Onu (ruhu) nur verir [147, 207]. Demli, insan
nur vasitsil canlanan qaranlqdr brzxdir v onun hiss v istklri

nurun idarsi altndadr, lakin bri nur bdnd iki qvv il hrkt
edir: zndn stdki nura bsldiyi mhbbtdn doan hvt v
zndn altdakna etdiyi hkmdn gln qzb hissil [147, 204-205].
Yeri glmikn, bildirk ki, mahiyytin v dad funksiyaya
mvafiq olaraq isfhbud nur insann rasional tfkkr il yana onun
irrasional dncsini bsirti (urstn, intuisiyan K.B.) [147,
213] d idar edir. Bel xr ki, nur yalnz varl var edn substansiya
deyil, hm d onu idar edn qvvdir. Nurlarn funksiyalar is onlarn
dadqlar mahiyytdn irli glir v nurlarn blnmsi d buna dlalt
edir. Baqa szl desk, nur iyerarxiyas zvi kild bir-biril laqli
olan nurlarn sabit v mrkkb sistemidir.
Shrvrdinin xsusi yer ayrd msllrdn biri d tnasxdr.
Qdim Hind v in filosoflarndan, Platondan, neoplatoniklrdn,
Qurani Krimdn nmunlr gtirndn sonra filosof yazr: Mcrrd
nur zruri olaraq daimidir v davam edir. Mdbbir nurlarn [varl]
mmkndr, onlarn yoxluu qaranlq forma ndr. Bdnl birlm
halnda o, yoxluuna gr ilkdir, ayrlqdan sonra is yoxdur. Mcrrd
nur qaranlqdan xilas olarsa onun sbbi olan qahir nurun bdiliyi il
bdi qalar. Brzxin lm onun yaradlnn faydaszldr. Bu
yaradl vasitsil mdbbir nurun idaretmsi ba tuturdu [147, 223].
Demli, bdnin lm il bri nur mdbbir nur kimi yox olsa (z
funksiyasn dayandrsa) da, mcrrd nur kimi z mnbyin qaydb
bdiyyt qazanr. Ola bilsin, bundan x edn bir sra tdqiqatlar, o
cmldn, M.Fxri Shrvrdinin tnasx trfdar olmas fikrini irli
srr: Shrvrdi bu grn (tnasxn - K.B.) Platon v Pifaqorun
grlri il uyumadn tamamil bilir. Ancaq, o nfsin tnasx
mslsind kskin hkmn havada qoyur, bununla birlikd nfsin
yenidn dou arxndan son qurtuluuna dair Platonu-Pifaqoru
grn mumilikd qbul edir [35, 306].
Biz nisbtn frqli mvqedn x edrk bildiririk ki,
znnimizc, Shrvrdi daha ox islami mvqey yaxn olmudur.
vvla, xatrladaq ki, Shrvrdiy gr, insani nur bdnl brabr
verilir v ondan qabaq mvcud olmur. Yni hr yeni bdn (brzx)
zn mvafiq nur v bu nura mvafiq vasit ruh qazanr v burada
eyni ruhun (mahiyytin) iki bdnd (formada) olmas qeyri mmkn
grnr. kincisi, filosof zlmtdn bdndn qurtulmu nurun z
mnbyin dndyn bildirir, yni frdiliyini itirir v onun vvl
olduu kimi yenidn baqa bir bdn kemsi dediklrimiz zidd
grnr. Demli, Shrvrdi tnasx bard kifayt qdr aydn hkm

verrk onun qeyri-mmknlyn vurulamdr.
Bellikl, iraq flsfsinin ontoloji thlilin yekun vuraraq
bunlar dey bilrik. Xatrladaq ki, biz Shrvrdinin z nur hikmtinin
tqdimind tsvvfdn bir metod kimi istifad etdiyini sylmidik.
raq flsfsind yaradl prosesini, Nur l-nvarn nisbi nurlarla
laqsini, iyerarxik mrtblrin bir-birini vz etm sistemini v daha
vvl tqdim etdiyimiz vhdt l-vcudu mqayis etmi olsaq
deyilnlri bir daha tsdiqlmi olaraq. Lakin nzr alaraq ki,
Shrvrdinin flsfsi mhz nur anlam zrind qurulmudur v
btnlkd nur hikmtinin ifadsidir, onda onu tam hat v dqiq ifad
etmk n frqli bir termin irli srmk olar: vhdt l-iraq v ya
vhdt n-nur. Onu vhdt l-vcudun nur vasitsil ifadsi d adlandrb
bel tsvir etmk olar: Nurlar Nuru digr nurlarn bdi mnbyi kimi
onlarn fvqnddir, O, he ny qarmr, Ona he n birl v Onunla
he n eynil bilmz, nki O, he bir tsvir v dncy smr. Eyni
zamanda, hr ey Onunla, Onda ba verir v varln tkil edn nuru
Ondan alr. Burada kiik v hmiyytli bir fakt da vurulayaq:
nurlanma Onun zat il laqli deyil, Onu ksiltmir v ya artrmr, Onun
btn ad v siftlri tzahr edib tannd halda, zat drk edilmz qalr.
Btn yaradl nurlanma Onun iradsi il Onun mlknd, Onunla
daimi hrktd olan sabit sistemdir.
Qnoseoloji thlil. ihabddin Shrvrdinin idrak nzriyysi

onun ontoloji grlri il sx baldr v mtfkkirin nur haqqnda
dnclrinin qnoseoloji thlilini iki aspektdn vermk mmkndr:
nur idrak prosesinin irrasional metodu v nur idrak prosesinin
(rasional v irrasional kompleks kild) obyekti kimi. Bunlarn hr ikisi
kompleks kild iraq flsfsinin qnoseologiyasn tkil edirlr.
Shrvrdi istinad etdiyi v zn davams hesab etdiyi
filosoflara mvafiq olaraq elmlri rasional v irrasional nvlr blr:
bhs (thlil, tdqiq) v ilahi hikmt [Geni bax: 147, 11-12]. zn hr
ikisinin bilicisi hesab edn, srini mntiql balayb (rasional) nur
elmin (irrasional) ken Shrvrdi kitabnn vsiyyt blmnd onu
da vurulayr ki, kitab ona ilham olunub v o, yalnz z hli, yni bu
elmi anlayanlar ndr. Mllif kitab oxumazdan vvl 40 gn xlvt
kilib Allahn nurunu dnb, Kitab sahibinin (Allahn K.B.)
mrlrin tabe olma mslht grr [147, 258]. Yuxarda da
bildirdiyimiz kimi, mzmunundan v mllifin tqdimindn bel aydn
olur ki, sr rasional elml balasa da bu, bir nv hazrlq xarakteri

dayr, sl hikmt ikinci hissddir v onu da ancaq Quran sahibinin
mrlrin uyan v xsusi mnvi hazrlq ken kslr anlaya bilr. Bu,
irrasional dncnin rasional dncni tamamlamas fikrini bir daha
tsdiqlmi olur.
Shrvrdi Risal Yzdan inaht srind idrak drd
kateqoriyaya blr: 1) rng kimi zahiri formalar qbul edn grm hissi;
2) zahiri obyektlr bal olmadan tsvvrlri qbul edn xyal; 3) hr
ikisindn daha gcl olan v hiss ediln eylrin anlamn qbul edn,
lakin digr ikisi kimi isimlrin maddsindn ayrlmayan vhm; 4) yeri
qlb olan al, insann varl v qli (intellektual dnya) arasnda bir
krp vzifsi grr v qli hqiqtlri, mlklr almini v
peymbrlrin ruhunu qbul edir [48, 425].
Mtfkkir flsf sahsindki slflri Aristotel v rq
peripatetiklrindn frqli dnrk grm duyusunu grn v
grlnin arasndan prdnin qalxmas [147, 150] kimi izah edir. O, bu
hissi kosmos v planetlrl [48, 424] laqlndirmdn obyektin inn
nfsi nurlandrmas il izah edir [147, 213].
Shrvrdiy gr, insan bir brzx, qaranlq v nurdan ibart bir
varlq olduuna gr ikili xsusiyyt malikdir. Onun bdnin xas hiss
v hrktlr bdnl nurun laqsindn doulur [147, 204-205], btn
bdnin hrktlri, dnmsi, hiss orqanlarnn faliyyti nurdan
asldr. Bdni bir zindana, ruhu sir, nuru is onu azad edn bir
qvvy bnzdn mtfkkir Bustan l-Qulub srind insann
vcudunun hr bir ne ild materiyaln dyidirmsin rmn
mnliyinin dyimdn qalmasn ruhun qalcl v mnvi tbitin bir
dlil kimi gstrir [48, 424]. Qrib qrbti hekaytind is o, alleqorik
bir dill Ymndn (rqdn) gndriln bir gyrin vasitsil ruhun
zlmtdn qurtulub nura qovumasn tsir edir [Geni bax: 147, 289 v
b.]. Demli, nur bdni, ona xas hisslri idar etmkl rasional dncni
tnzimlmi olur. Eyni zamanda, o, irrasional dncnin ilk tkanverici
qvvsi kimi d x edir. Deyilnlrdn x edrk, raq flsfsind
nurun metod kimi hmiyyti v rolunu bir ne nv blmk olar:
rasional idrakn tnzimlyicisi v irrasional idrakn tkanverici v aparc
qvvsi kimi.
Qeyd etdiyimiz kimi, varlqlar arasndak frq nurlanmadan
asldr v nurun tcllisi, nurlanmann drcsin muvafiq olaraq
Shrvrdi varlqlar (cisimlri) prdli nurlanmaya tam mane olan,
zrif nurlanmaya mane olmayan v orta (mqtasid) bzi
mrtblrd mane olan [Geni bax: 147, 187] kimi nvlr blr.
Vurulayaq ki, shbt nurun ilahi hikmtin qbul edilmsi
sviyysindn gedir. Ona da bildirmidik ki, hr varlq Nurlar Nuru il
hm vasitli, hm d vasitsiz olaraq laqlidir v bu laq onlara
birbaa nurlanma imkan verir. Baqa szl desk, insan vasitli olduu
kimi, vasitsiz (irrasional) bilik almaa da qadirdir. Yuxarda
gtirdiyimiz sitatlardan bel mlum olur ki, nurlanma ilahi nurun
zlmti iqlandrmas irrasional idrakn ilk mrhlsidir. Bunu
qaranlqdak nurun znn ilahi nurla laqsini grmsi v bundan onun
imkanlarnn daha da genilnmsi adlandrmaq olar. Nurlu almdn
sekin nfslr zrin salan, dayaq v dnc vern, nfslri
nurlandran, gn asndan daha artq iqlandran nur phlvi dilind
xrr adlanr. Zrdt deyir: Xrr Allah talann zatndan salr v
onunla xlq biri o birini idar edir [147, 157]. Shrvrdinin yazdna
gr, Hermes, Platon, Zrdt v digr mdriklr bu nurun dncnin
ahidi olmular [Geni bax: 147, 156-157]. Burada msly diqqt
yetirk: vvla, ilahi almdn gln bu nur davamedicidir v bu,
nurlanma prosesinin dialektikasna dlalt edir. kincisi, bu nur hr
varln Allahn zat il vasitsiz laqsidir, ncs, bu nur vahid bir
mnbdn olduuna gr mahiyytc d dyimz olmaldr.
Nur iyerarxiyasnda hr naqis nurun kknd zndn yksk
nura qar eq, hr ali nurun kknd zndn aadakna qar is
qaliblik (idarilik) var [147, 136]. Bundan baqa, aa nur ali nuru
hat ed bilmir, ali nur is aadakna hkm edir [147, 185]. Hr nur
zndn ykskdki nura duyduu v he bir sz v hissl tsvir
olunmayacaq eq v vql ucalmaa alr: vq mvffq (bacarql)
zatlar (substansiyalar) Nurlar Nuruna aparr. n tam vq ali nura czb
v ucalmaqla tamamlanr [147, 224]. Aa nurlar yksldn, ucalmaa
svq edn hisslrin, hallarn hr biri nurlanma drcsindn asldr:
gr brzxin muliyytlri mdbbir nuru idar etmirs, onun
mqdds nur almin olan vq zlmtlr olandan daha oxdur. Hr
df nur v nurlanma artdqca, qahir nura eq v mhbbt d oxalr.
Nurlar Nurundan (gln) znginlik v yaxnlq da artr [147, 223]. Bu
hisslr hr nura varla xasdr, lakin Shrvrdi bunlar arasnda insani
isfhbud nuru frqlndirir.
Hm mcrrd, hm d mdbbir nur olan isfhbud nur yalnz
insana xas bir nurdur ki, ruh vasitsi il insan idar edir [147, 207].
Shrverdi yazr: sfhbud nur hatedici v hakimdir, nki czi
qvvlr v zata (substansiyaya) hkm etmk ona xasdr. O, btn
hisslrin hissidir. Btn bdnd paralanr, (hisslr) onu vahid bir ey

dndrn isfhbud nura qaydr [147, 214-215]. Mtfkkirin
bildirdiyin gr, onlar (isfhbud nurlar) qaranlq substansiyalara qalib
glrlrs onlarn nur almin eq v vq qvvtlnr, qahir nurlarla
iqlanarlar, onlar saf nur almin atdran mlk 1 yaranar [147, 223-
224]. Bundan baqa, insan be zahiri hiss orqanndan baqa fiziki v
qli dnyalar arasnda krp rolunu oynayan v makrokosmik sistemd
ifadlri olan be batini hiss d sahibdir: xo hiss (salam hiss) btn
zahiri biliklrin topland mrkz; xyal xo hissin anbar; vhm
hisslrdn frqli bir eyl hisslri ynldn; txyyl formalar analiz
v sintez edn v ynldn, bzn d vhml eynildiriln. Hafiz
vhm n anbar rolu oynayr [48, 430]. Hyakil n-nur srind
bildirdiyin gr, nbati v heyvani nfslrin hkm il qaranlqda
qalmaqla insan sas mkann unudur v geri dnmk ancaq ilahi nurla
mmkndr [Geni bax: 27, 23-25]. Mhz isfhbud nura malik olduuna
gr insan hqiqtlr sahib olmaq, surt ehtiyac olmadan grmk,
yni eylrin mahiyytini urst il ilahi kfl drk etmk
qabiliyytin malikdir.
nsann nurlanma il ald bilik onun nurlar iyerarxiyasndak
yerini tyin edir. Risal Yzdan inaht srind mtfkkirin
bildirdiyin gr, n yax insan biln insandr, bilnlrin n yaxlar
is peymbrlr, peymbrlrin n yaxlar vhy gtirn
peymbrlrdir (mursilin). Bunlarn n yaxs is vhylri btn
dnyaya yaylanlardr. Peymbrlr halqas, peymbrliyin mhr
olan Mhmmd peymbr (s.) trfindn tamamlanm v kamala
atdrlmdr [48, 432]. Shrvrdi Avare-pri-Cbrail (Cbrailin
qanadlarnn ssi) srind yazr: nsan Allahn bir klmsidir. Onun
klmsi saysind insan tkrar Yaradcya dn bilr (demli, Allaha
gedn yolda z znn vasitsidir K.B.). O, (insan) bu dnyadak
digr varlqlar kimi, Cbrailin qanadndan nurlar dnyasndan qaranlq
dnyasna yaylan bir nmdir. nsan Klm il, Cbrailin qanad ssi il
var olmudur v ucaldld ilkin hala ilahi qaynaa yen Klm
saysind dn bilr [48, 433].
Grndy kimi, nur iyerarxiyasnda yuxardan aa nurlanma
va verdiyi kimi, hr mrtbd aadak nurun da yuxar qalxma
1
Shrvrdinin grlrin gr nur iyerarxiyasnda mlklr sras da
mvcuddur ki, nvlrin sahiblri (rbab l-nvar) [147, 147 v b.] v ya nurun
nvlri (nva n-nuriyy) [147, 179] adlanr v dnyadak hr bir varlq bu
mlklrdn birinin sehri hesab edilir [Geni bax: 147, 157; 48, 427].
imkan var. Bunlar bir-biril laqli prosesdir: n qdr ox nurlanma

olarsa, bir o qdr ykslm mmkndr. Demli, maddi dnyadak
varlqlar daha az imkana malikdirlr. Lakin xatrladaq ki, hr nur Nurlar
Nuru il hm d vasitsiz laqlidir, yni manesiz nurlanmas
mmkndr. Bunun kfi is ancaq insana mxsus bir keyfiyytdir.
Nurlar nurundan olan v mcrrd nurdan hasil olan,
Shrvrdinin sanih ruh (uurlu, dnn nur) [147, 138] adlandrd
nur n ali almdndir, qdrt v elm iksiridir v btn alm onun
itatinddir [147, 252]. Hdislrdn birind deyilir: Allahn nurdan 77
prdsi var, Onun z alsa znn clal (fqti) baxlarn (rasional
vasitnin K.B.) drk etdiyini yandrar [147, 162-163]. Hdisl bal
bir sra tfsirlr mvcuddur. Mlum olduu kimi, tsvvf flsfsind
hqiqt doru can atan insan myyn mrhllrdn kemlidir ki, bu
mrhllrdn hr birinin zn mvafiq olaraq mriftin ilahi elmin
qatlar kf olunur, yni hdisdki nur prdlri, znnimizc, hm d
mrift elm qatlar kimi d izah oluna bilr.
Shrvrdi insann urstnn aktivlmsi saysind drk etdiyi
hqiqtlri bel tsvir edir: Nurlar hqiqtlr alan insan z yolunda
irlilyir v ona qdrt v heybt (zmt) libas geyindirilir, nfslr ona
ba yir. Allah yannda dirilik suyu (ilahi bilik K.B.) axtaranlarn
nhng (ox byk) bir bula (qayna) var [147, 257]. Mtfkkir bu
hisslrin he bir hissl mqayis edilmycyini bildirir [147, 135, 136,
225 v b.] v bu zvq dadmayan xsin ox eydn mhrum olduunu
iddia edir [147, 225].
Myyn hal v mrtblrdn kemkd sas rol oynayan
nurlanma slind bir bilik alma vasitsidir v atd mrtb d mhz bu
bilik sviyysindn asldr. Burada nzri clb edn msllrdn biri d
idrak prosesinin brzxlrin prdlrin aradan qalxmas, nurun
zlmtdn aralanmas il inkiaf etmsidir. gr ilk mrhllrd
biliklrd zahiri hisslrin d verdiyi biliklr varsa, get-ged onlar
btnlkl batinilir. Demli, gr nurlanma yuxardan aa davam
edn yaradl prosesidirs, irrasional idrak bu nurun kfi il nurun
insann z mnbyin doru ykslmsidir.
Bellikl, mlum olur ki, idrak prosesind nur bir ne anlamda
x edir: vvla, nur yaradl prosesinin sas aparc qvvsi kimi
iyerarxik sisteml yuxar qalxmaq istyn n bir vasitdir, Nurlar Nuru
il birbaa laqdir. kincisi, nur ilahi bilikdir. Bunu insann sl
mahiyytinin nurunun mrhl-mrhl z nurunun qatlarn kf
etmkl son nticy mnbyin can atmas kimi d tsvir etmk olar.
Onu da vurulayaq ki, hr bir varln mahiyyti nurdur v kamillik

mqamna atm insan hr bir eyin hqiqtin sahib olur v bununla da
btn dnyada hakim mvqe tutmu olur.
Bildirdiyimiz kimi, Shrvrdinin idrak nzriyysi onun ontoloji
grlri il sx laqlidir. Demli, vhdt n-nur nzriyysin uyun
olaraq irrasional idrak Nurda, Nurla, Nur n ba vern, Nur trfindn
tnzimlnn, Nurdan balayb Nur vasitsil inkiaf edn v nisbi nurun
hqiqtini aan bir prosesdir.
Dediklrimizd bir fakt vurulayaq: irrasional idrak nisbi nurun
hqiqtini aan prosesdir. Shrvrdinin yazdna gr, gr vcudda
tannmaa v rh olunmaa ehtiyac olmayan bir ey varsa, o, zahirdir
(akardr). Nurdan daha akar bir ey yoxdur v ondan daha az
tannmaa ehtiyac olan bir ey yoxdur [147, 106]. Xatirladaq ki,
baqas n forma (aksident nur) olan nurla yana hm d z n var
olan (mcrrd) qahir nurlar da mvcuddur v onlar cismani almdki
varlqlarn hqiqtlridirlr v yalnz onlarda nurlandrma xsusiyyti
vardr. Shrvrdinin bildirdiyin gr, hr nur zlynd hqiqtin
gr deyil, yalnz kamal v naqisliy v zahiri iin gr frqlnir [147,
119]. Demli, vahid Nurun hqiqti iyerarxiyadak yeri, zlmtl
laqsindn asl olaraq ayr-ayr varlqlarda mxtlif drcd tclli
edir v bu, hmin varln kamilliyinin ls hesab edilir. Deyilnlrdn
bel mlum olur ki, vvla, eyni qaynaqdan Nurlar Nurundan tclli
etdiklrin gr frq nurlarn mahiyytind deyil, formalarnda,
qaranlqla laq drcsinddir.
Yeri glmikn, mahiyytin vahidliyi v formann mxtlifliyi
bard sufi mtfkkirlrin d bir ox klamlar mlumdur v buna misal
olaraq Mnsur Hllacn kfr v iman, bu Yzid Bistaminin is su v
qab haqqnda mlum klamlarn gstrmk olar.
kincisi, mtfkkirin dediyin gr, aa nur yksk nuru hat
ed bilmz v idrak prosesinin zirvsind Nurlar Nurunun z durur ki,
he bir digr varlq Onu n drk, n d tsvir ed bilmz. Demli, akar
v hr ks blli olan nur slin, mahiyytin gr drk edilmzdir v
idrak fvqnddir. Burada bir eyi d vurulayaq ki, Nurlar Nuru sad
bir varlq olduuna v nurlanma Onu ksildib azaltmadna gr, nisbi
hqiqtlr, ayr-ayr nurlarn hqiqtlri vahid bir hqiqtin hisslri
deyil, yalnz ona verilmi bir varlqdr, ona mxsus hqiqtdir v drk
ediln d odur, yni nur yox, nurun verdiyi hqiqt.
Grndy kimi, ihabddin Shrvrdinin nur flsfsi,
filosofun znn d dn-dn qeyd etdiyi v bizim d flsf tarixindn
gtirdiyimiz dlillrl tsdiqldiyimiz kimi, slind yeni bir elm deyil,

yalnz mvcud hikmtin sistemldirilmsi olmudur. S.Xlilov yazr:
.Shrvrdinin nur kateqoriyas zrind qurulan tlimi eyni
metafizik tmldn x etmkl islamla he bir ziddiyyt tkil etmir.
Sadc yeni, sistemli bir flsfi tlim yaradlr ki, burada ilahidn veriln
bilgilrl bu bilgilrin yen d ilahidn verilmi drk sullar (o
cmldn, mntiq) arasnda bir krp atlm olur [11, 129]. O da
mlum oldu ki, nur hikmti briyytin tfkkrnn inkiaf tarixi boyu
metod v bilik sviyysindn asl olaraq mxtlif killrd insanlar
trfindn mnimsnilmidir. Metodunda v yanama slubundak frq,
tbii olaraq, zn nticd d gstrmidir v nur bzn rasional
tfkkr, bzn d irrasional tfkkr xidmt etmli olmudur, bzn
zlmtdn aydnla aparan bir vasit, bzn d bir sitayi obyektin
evrilmidir.
Hm Qrb, hm d rqd nur haqqnda sylnn fikirlr eyx l-
raqn flsfsind bir sistem haln alaraq znn zirv nqtsin
atmdr. Bununla yana, filosofun flsf tarixind daha iki
hmiyytli xidmtini qeyd edk.
Flsf tarixiisi S.H.Nsr yazr: Shrvrdinin llrind Platon
v Aristotel flsflri zrdtiliyin mlk elmi v hermetik fikirlrl
birldi v btn bunlarn tsvvf irisind yerldirildiyi yeni bir
hikmt mktbi halna gldi. nsan Shrvrdinin kitablarn oxuyanda
Quran, hdis v sufilrin szlrindn gtiriln fikirlrin oxluundan v
Shrvrdinin maraqland btn frqli fikirlri slam qlibin
tkmsindn ox tsirlnir [48, 418].
Mlum olduu kimi, slam sonuncu v digr smavi dinlri d
znd ehtiva edn kamil dindir v Shrvrdi flsfsind bu, daha
aydn nzr arpr. slind bu hqiqt mxtlif sahlrin mtxssislri
trfindn dn-dn isbatlanmdr. Biz diqqti mslnin baqa bir
trfin ynltmk istrdik: srlr boyu mxtlif xalqlara mnsub olan
dnclrin tsvvf daxilind birldirilmsin. Znnimizc,
mtfkkir z flsfsi il tsvvfn slamn btn hmiyytli v
mumbri xsusiyytlrini znd cmldirdiyini, mahiyytind
briyyt n nzrd tutulan universal bir hikmti ehtiva etmsini bir
daha tsdiqlmi oldu. Bunu hminin tsvvfn slamn mahiyyti
olmas kimi d qbul etmk mmkndr, yni mlum bir sra islami
elmlr arasnda filosof n mhz tsvvf uyun tml ola bilmidir.
Bu, tsvvfn z hikmtindn irli gln hqiqtl laqlidir, yni o,
Vahid Yaradana inanan v bu inanc vasitsil tk hqiqti axtaran xsin
dnyagr v tfkkr trzidir ki, z mkmml formasn slam

zminind tapmdr.
Onu da bildirk ki, Shrvrdi flsfsini mumiyytl slamla
deyil, konkret tsvvfl laqlndirmyimizin sbbi sonuncunun
irrasional xarakteri, slamn batini trfinin ifadsi olmasn
vurulmaqdr. slam geni mfhumdur, tsvvf onun sas zk xttidir.
Shrvrdinin flsfsinin ikinci hmiyytli rolu idrak prosesi il
baldr. Qeyd etdiyimiz kimi, o, z grlrind Aristotel flsfsini,
mntiqini tsvvf mxsus mriftl irrasional bilikl zvi surtd
sintezldirmy mvffq olmudur. Shrvrdinin iraqilik tliminin
dnya flsfi fikrin tsirindn yazan S.Xlilov yazr: M.Q.Hodqson
Shrvrdi tliminin Platon v Aristotel flsflrin nzrn bir addm
irli olduunu v slind yeni bir mahiyyt dadn nzr alaraq
yazrd ki, Shrvrdi Aristotel sisteminin formalarn Platon
dncsindki ideyalarla laqlndirdi. Platon v Aristotel eyni fikri
frqli perspektivlrd grmkd idi. Bununla da Shrvrdi idrak
problemini ifrat idealist v ifrat materialist mvqelrdn daha rasional
bir zmin gtirmi oldu [11, 129]. Xlilov onu da lav edir ki,
Shrvrdi qnoseologiya msllrind Aristoteldn irli getmi v
ardcl rasionalizmin nmayndsi kimi x etmidir [11, 137].
Hm S.Xlilovun, hm d A.zimovun aradrmalarndan bel
mlum olur ki, Shrvrdi sasn Qrb flsfsinin rasional istiqamtli
dnyagrlri n tml rolunu oynamdr. Bunu myyn mnada
Qrb flsfsind dvrn mumi ruhuna uyun olaraq Shrvrdinin
grlrind paralel inkiaf edn rasional v irrasional idrakn rasional
trfin stnlk vermklri il izah etmk olar.
Hqiqt tkdir, ona gedn yollar mxtlifdir. Bu mxtliflik
hqiqti axtarann metod v bilik sviyysindn bilavasit asldr.
Yuxarda da bildirdiyimiz kimi, hqiqtin drki bir ne mrhldn
keir ki, bunun vvli rasional vasit il, yni hiss v tfkkr baldr.
Lakin rasional tfkkrn bitdiyi yerd yeni bir dnc trzi z
metodlar il xsin idrak vasitsin evrilir ki, bunlar da irrasional
tfkkrn mhsullar hesab edilir.
rrasional tfkkrn bal da (nurlanma), aparc vasitsi d, son
hqiqti d nurdur, yni xsin tfkkrnd zrrnin kf olunub el
hmin zrrnin znn vasitsil d zrrnin drk edilmsin
ynlmkdir. nsan burada hm zrrnin mkan, hm d Nurlar
Nurunun verdiyi imkan istifad v drk ed bilck yegan varlqdr.
Burada kiik v vacib bir fakt zrind d duraq ki, bu, insana mxsus,
onun varl rivsind var olan v hmin xsi Mtlq balayan bir
zrrdir v Mtlqin z il eynildirilmmlidir.
Nhayt, onu da qeyd edk ki, Shrvrdi, yuxarda da
bildirdiyimiz kimi, z flsfsini, yni znn qdimdn qaynaqlanan
hikmtini mhz tsvvf vasitsil tqdim etmidir v bu, znnimizc,
tsvvfn qdim bir hikmt olmasna dlalt etmkdn daha ox bir
tfkkr trzi kimi znd rasional v irrasional idrak vasitlrini ehtiva
etmsi anlamna glir.
Bellikl, ihabddin Shrvrdinin raq flsfsi haqqnda
dediklrimiz yekun vuraraq aadak fikirlri sylmk olar:
1. Tsvvf slam prinsiplrin saslanan irrasional tfkkr
formasdr. Bunu nzrd tutan Shrvrdi qdim kk malik, uzun v
mrkkb inkiaf yolu kemi nur nzriyysinin tqdimi n tsvvf
daha mqsduyun forma v metod semidir.
2. raq flsfsinin tml prinsipi tvhiddir. Burada nurla yana
zlmt, brzx anlamlar ilnils d bu, flsfnin dualist xarakterin
dlalt etmir. Shbt Nurlar Nurunun nurlanma drcsindn v
myyn mrtb v raitd nurun varlndan v ya yoxluundan
gedir.
3. Shrvrdinin flsfsi vhdt n-nur nzriyysi zrind
tkkl tapmdr. raqilikd nur hm hr eyin mahiyyti v var olu
sbbi olmaqla Mtlq, hm d ayr-ayr mstqil varlq olmaqla nisbi
anlamda x edir. Bununla yana, o, hm forma, hm d varlqlara tsir
v onlar idar vasitsi kimi xsusiyytlr malikdir.
4. raq flsfsi ihabddin Shrvrdinin sufi dnyagrnn
nur vasitsil tqdimidir. Demli, vhdt n-nur da vhdt l-vcud
nzriyysinin nur hikmtil tzahrdr.
Shrvrdidn sonrak dvrlrd slam rqind nur v nurlanma
problemi birmnal olaraq onun ad il bal olmudur. Yazlan traktatlar
ya filosofun srlrin rh xarakteri dam v ya onun rivsindn
hmiyytli drcd knara xmamlar. Buna sas sbb kimi, drin
tarixi kklr malik nur probleminin .Shrvrdi trfindn mkmml
bir sistem salnmasn gstrmk olar.
slam rqind Shrvrdinin flsfi grlri sasn i qidli
filosoflarn dnyagrlrind davam etmidir v bura XVII sr sfahan
flsf mktbinin grkmli nmayndlri Mhmmd b. sad
Clalddin Dvvanini (1502), Mir Damd ad il mhur Mhmmd
Bar Damdi (1631) v Molla Sdra kimi tannan Sdrddin irazini
(1640) aid etmk olar.
oxsayl flsfi srlrin mllifi Clalddin Dvvani

tdqiqatlarn fikrin gr, Osmanl dvrnd flsfi elmlri yenidn
canlandrmdr [49, 103, 178]. Mtfkkir znn z-Zvra srind
yazr: Bu, klamn v mnvi liderlrin, filosoflarn v sufilrin
grlrinin iraqi nqteyi-nzrindn thlil edn bir tdqiqatdr. O, ilk
tlimin fayda v hmiyytini btnlkd dyrlndirmkl yana,
tqdim etdiklri nticlrin bzisinin ciddi bir kild slamla uyun
glmdiyin diqqti ynldir... Onun fikrin gr, tsvvf ilahi
brktdn qaynaqlandndan bh v trddddn uzaqdr v bu
sbbdn msibt (peymbrliy) daha yaxndr [49, 107-108].
Clalddin Dvvani [Shrvrdinin] Nur heykllri srin rh
yazmaqla v iraqi hikmti z srlrind ilmkl ihab Shrvrdi
Mqtulun flsfsini yenidn ynlndirdi [49, 103].
sfahan flsf mktbinin grkmli simalarndan biri, Aristotel
v Frabidn sonra nc mllim (mllim s-salis) ad il tannan
[49, 136], Mrik l-nvar (Nurlarn douluu) adl er Divannn
raq lqbli mllifi Mir Damd Yunanllarn byk ld rasional
ynml flsfsinin (flsf i-yunani) ksin ymni hikmt (flsf-
ymni), yni nbvi hikmt dediyi eyi canlandrmaa byk sy
gstrdi [49, 135-136]. srlrind daha ox klassik mntiql balayb
teologiya il bitirmkl, hikmti aqlayarkn zaman qavramna frqli
rh vermkl digr islam filosoflarndan seils d Mir Damd iraq
flsfsinin yalnz bzi prinsip v kateqoriyalarndan istifad etmkl
kifaytlnmidir.
Mir Damdin tlbsi, Shrvrdinin n tannm rhisi olmaqla
yana, mstqil flsfi srlrin d mllifi v iraqilik flsfsinin
Shrvrdidn sonra ikinci mhur nmayndsi olan Molla Sdra bn
Sina, iraqi v sufi nsrlri bir yerd toplamaa v yeni platonularn
emanasiya nzriyylrini qbul edib, lakin onlar iraqi-sufi bir qlib
uyunladrmaa alr [35, 311]. Bzi tdqiqatlar trfindn hr
dnyagr eklektik surtd birldirn bir flsf kimi dyrlndirils
d [35, 312-313], Molla Sdrann rolu Mool istilasndan sonra islam
dnyasnda ilk df qli elmlri tam anlamyla diriltmsind v elm
eqini yenidn alovlandrmasnda deyil, eyni zamanda, vhy, irfan v
flsfni birldirmkd v bardrmaqda [49, 178] danlmazdr.
Grndy kimi, .Shrvrdidn sonra iraq flsfsi frqli bir
istiqamtd z inkiafn davam etdirmidir. Buna sbb, znnimizc,
xilaftin tnzzlndn sonra elmi mrkzin nisbtn rq, sasn Trk
v Azrbaycan razisin kmsi olmudur. Nzr alsaq ki, bn Sina v
bn Rddn sonra mailik blhsn Bhmnyar, Nsirddin Tusi,

Siracddin Urmvi kimi Azrbaycan filosoflarnn grlrind, tsvvf
triqtlri is daha ox Osmanl imperiyasnda, qismn d Azrbaycan
razisind geni yaylmaa balamd, onda iraqiliyin d mhz bu
mkanda z davamlarnn tapmas tccb dourmaz v bunu tqribn
bel xarakteriz etmk olar.
vvla, sonrak dvrd nur v nurlanmaya aid he bir sistemli sr
yazlmamdr v traktatlar rh xarakterli olmudur.
kincisi, bu dvrd hm mailik flsfsinin, hm d tsvvfn
nfuzu artmaqda idi v iraqilik flsfsi ya flsfi, ya da dini
problemlrin hllind vasit rolu oynamaa balamdr.
ncs, iraqilik flsfsi i qidli filosoflar trfindn
mnimsnilrk i doktrinalarnn (imamiliyin) saslandrlmasnda
istifad olunmu v bununla da iraqiliyi dar bir corafi mkanda
yerldirmi olmular ki, bu da iraq flsfsinin bir ox hmiyytli
trfinin klgd qalmasna sbb olmudur.
203
NTIC
Mn hqiqti grndn bri hqiqt

haqqnda bhy dmdim.
li b. bu Talib
Tqdim olunan srd Qrb v rq flsf tarixind znmxsus

yeri v byk rolu olan, lakin bir tdqiqat mvzusu kimi hm postsovet
mkannda, hm d dnya flsf tarixind rasional idraka nisbtd az
aradrlan irrasional idrakn zrin iq salmaqla onun elm almind
hmiyytini bir daha vurulam v bununla da ona daha artq diqqt
ynltmi oluruq.
nsan idraknn iki z var: daxili v zahiri v hr ikisi kompleks
kild olduqlar tqdird idrak prosesi tam v kamil ola bilr. Eyni
obyektin drkin ynln, lakin mxtlif prizmalardan yanaan zahiri v
batini, yni rasional v irrasional idrak formalar n bir-birini vz, n d
inkar edir. Onlarn hr biri idrak prosesinin z hddi, metodlar v
strukturu blli olan, bir-birini tamamlayan v kamilldirn formalar,
mrhllridirlr. Bunu nzr alaraq, obyekt haqqnda tam hqiqti
yrnmk n rasional v irrasional idrak formalar paralel v qarlql
laqli kild inkiaf etdirilmlidir.
Masir qloballama v kompterlm srind, insann yeni-yeni
texniki nailiyytlr ld etdiyi bir dvrd irrasional idrak lazmsz v
yalnz kaz zrind qalacaq bir problem kimi grn bilr. Lakin
msly frqli aspektdn, yni insana yalnz maddi tlblri olan sosial
varlq kimi deyil, hm d bir ruhani varlq kimi baxlarsa, msly
mnasibt dyi bilr. Bel ki, bzi elmlrin d tsdiqldiyi kimi, insan
byk potensiala, hl tam yrnilmyn v istifad edilmyn
imkanlara malik bir varlqdr.
Aradrmamz vasitsil biz insann daha byk bir potensiya-
snn, imkannn varln n plana kmiik, ona maddi qvvlrinin
olduu kimi, ruhunun da bacarqlarn z xara bilcyini xatrlatmq.
N n gstrmiik, sylmiik deyil, mhz xatrlatmq? Msl bura-
sndadr ki, maddi istklrin, ictimai-siyasi hadislrin burulannn tz-
yiqi altnda insan zaman-zaman ruhani varlq olduunu v ilahi almdn
vasitsiz bilik ala bilcyini unudur v yaddann tzlnmsin onda
ehtiyac yaranr. Tarixdn d mlum olduu kimi, bu ehtiyac btn

briyyt aid olanda bel xatrlatmalar vhy klind ba vermi, yni
smavi kitablar nazil olmu, dinlr tkkl tapmdr; nisbtn kiik
miqyasl unutmalarda is bu missiyan ayr-ayr xsiyytlr z
srlri v klamlar il etmilr ki, bu da vcdin v ya ilhamn, bir
szl, irrasional tfkkrn mhsulu olmudur. Baqa szl desk,
irrasional idrak insana daha byk bir missiya n yarandn v daha
mqdds mahiyyt malik olmasn xatrladr v yol gstrir.
rrasional idrak mnviyyatla bal bir proses kimi insann xla-
qna v estetik baxlarnn formalamasna tsir edn qvvy malikdir
ki, aradrmamzda dolays il bu tsiredici amillr toxunmuuq.
Mlum olduu kimi, xlaq v idrak bir-biril sx bal v bir-birini
stimulladran prinsiplrdir. Thlilimizd d dn-dn vuruladmz
kimi, insana nsan adnn ucaln drk etdirmkd, ruhunu nbati
sviyydn insani, htta ilahi sviyyy qaldrmaqda, gndlik qaylar
v problemlr xaosunda, maddi istklr (maddi glirin artrlmasndan
tutmu torpaq v razi iddialarna qdr) fonunda zn bir insan olaraq
grmkd, anlamaqda, malik olduu ilahi keyfiyytlri itirmdn z
mqsdin atmaq yolunda irrasional idrak aparc qvvy malikdir. Bu
baxmdan, onun xlaq nzriyysind yeri v hmiyyti, znnimizc,
ayrca geni bir mvzu ola bilr.
rrasional idrakn estetik trfin glinc, biz irrasional biliyin ld
edilmsinin sas yolunu vhy, vcd v ilham gstrmkl yana
hr birinin nticsinin hmiyyti bard d danmdq. rrasional idrak
ruha xas bir idrak nv olduuna gr, onun nticsi d ruh n
nzrd tutulur v ruhu oxayr, qidalandrr. Onu da qeyd edk ki, bu
nticlrin zruri olaraq maddi formada, kitab, tablo, musiqi v s.
klind atdrlmasnn z d irrasional v rasional idrak formalarnn
qarlql laqsin v bir-birini tamamlamasna dlil ola bilr. Buraya
smavi kitablardan tutmu, gzl snt srlrin, er nmunlrin q-
dr hr birini daxil etmk mmkndr. Dndrc faktdr ki, komp-
ter nsillrinin, mobil telefonlarn, texnikann mxtlif nvlrinin srtl
bir-birini vz etdiyi, dnn qiymtsiz bir eyin bu gn ucuz v lazmsz
bir ey evrildiyi zmanmizd biz hl d srin vvllrind nazil ol-
mu smavi kitablardan doru yaama v dnmyi yrnirik, qdim
dvrn edevrlrin heyran oluruq, onlarn qiymtlrini gn-gndn
artrrq, yeni metodlarla onlarn n drin sirlrin nfuz etmy alrq.
Problemin mrkkbliyini, oxaspektliliyini, nisbtn az
aradrlmasn v bir ox trflrinin hl d elm almi n qaranlq
205
qalmasn nzr alaraq sr znmxsus bir sisteml yazlmdr:

srin iki fsli problemin nzri, iki fsli is tarixi aspektlrinin
aradrlmasna hsr edilmidir.
Kifayt qdr geni, qdim tarix v zngin inkiaf yoluna malik,
masir dvrd bzi flsfi cryanlarn sas ideya xtti olan
mvzumuzun tdqiqini bir monoqrafiya rivsind sxladraraq
sas istiqamtd aparmq ki, ld ediln nticlri d mhz bu
istiqamtlr mvafiq qrupladrmaq olar:
1. rrasional idrakn mahiyytinin aradrlmas, sas
xsusiyytlrinin gstrilmsi v kateqoriyalarnn tsnifldirilmsi .
2. Problemin orta srlr rivsind hll edilmsi v onun
inkiaf qanunauyunluqlarnn izlnilmsi.
3. Qrb v rq mtfkkirlrinin probleml bal grlri ara-
snda mqayisnin aparlmas, oxar v frqli chtlrin aydnla-
drlmas.
Qeyd etdiyimiz kimi, srin ilk iki fsili nzri hisssidir v
burada vvlc irrasional idrakn n vacib amili olan irrasional bilik v
onun mnblri, daha sonra is irrasional idrak prosesinin struktur v
kateqoriyalar rh edilmidir.
Bundan lav, irrasional prinsiplrdn hr biri orta sr Qrb v
rq filosoflarnn grlri sasnda ayr-ayrlqda thlil edilmkl
yana, idrak nzriyysinin bzi kateqoriyalarna da irrasional anlamda
izah v trif verilmidir. Bununla ilk nvbd irrasional tfkkr v
idrak, onun sas mddalar, balanc v sonu, inkiaf v mqsdi
haqqnda mumi anlay formaladrm v aydn tsvvr yaratm
oluruq. Bu, hminin, srin glck fsillrind myyn tkrar
rhlrin verilmsinin d qarsn almq.
rrasional bilik v irrasional idrakn id ayrca rhi hm d bu
fenomenlri idrak nzriyysinin hmiyytli hisssi kimi tqdim etmy
geni imkan verdi. Rasional v irrasional idrak formalarnn qarlql
laqsi, onlarn bir-birin tsir edn amillri nzrdn keirilmkl vahid
bir prosesin mxtlif mrhllrinin yeri v yaranma sbblri d
aqlam oldu.
srin birinci hisssind ld etdiyimiz nticlri bel
qrupladrmaq olar:
rrasional biliyin mahiyytini xarakteriz edib, mnblrini
rh etmiik.
rrasional v mistik biliklr arasnda mqayisli thlil
aparmaqla onlarn oxar v frqli chtlrini gstrmiik.
rrasional idrakn kateqorial aparatn, prosesin strukturunu v

metodologiyasn thlil v tqdim etmiik.
rrasional idrak mumiyytl idrak prosesinin hmiyytli v
ayrlmaz hisssi kimi tqdim etmkl idrak nzriyysinin flsfi
thlilin yeni istiqamt vermy almq.
Onu da lav edk ki, idrak nzriyysinin hmiyytli bir trfi
kimi irrasional idrakn kateqorial aparatnn tyin edilmsi Qrb v rq
mtfkkirlrinin grlri arasnda mumi v frqli chtlrin
aydnladrlmasnda, bu grlrin nvbti fsillrd daha sistemli
thlilin imkan yaratmaqla yana, irrasional idrakn glck
tdqiqatlarnn aradrmalarnda da myyn rol oynaya bilr.
srin flsf tarixi hisssi aparlm tdqiqatn digr iki
istiqamtini hat edir. vvlc irrasional idrakn orta srlrd inkiaf
qanunauyunluqlar izlnmi, irrasional idrakn inkiafnda ictimai-siyasi
hadislrin tsiri nzrdn keirilmi v bununla onu rasional idrakdan
frqlndirn sas xsusiyytlr aydnladrlmdr. Tdqiqat mvzusu
kimi mhz orta srlrin seilmsi bir sra hmiyytli sbblrl baldr
ki, onlar aadak kild tqdim etmk olar:
1. Orta sr Qrb v rq regionunda smavi kitablarn nazil
olduu, elmin btn sahlrin tsir ed bilck yeni dnc formasnn
tkkl tapmas dvrdr. rrasional idrakn istinad etdiyi mnblrdn
biri v birincisi smavi kitablar olmas baxmndan, Orta srlri
irrasional idrakn yeni mnb il yana, yeni metod v imkanlar
qazand dvr d adlandrmaq olar.
2. Orta srlr hm Qrb, hm d rqd Renessansn ba verdiyi
dvrdr. Qeyd etdiyimiz kimi, idrakn rasonal v irrasional formalar bir-
birini stimulladran amillrdir. Bu baxmdan, hr iki blgd ba vermi
Renessans hadissini yalnz rasional dncy deyil, hminin
irrasional tfkkr d aid etmk vacibdir. Hmin dvrd yaranm
flsfi sistemlr, srarngiz snt srlri buna bariz nmun ola bilr.
3. Orta srlr sonrak illr n (bu gn qdr) zngin ideya
mnbyidir. Bu dvrd antik flsfnin yeni iqda tqdim olunmas il
yana zamann rtlrin uyun olaraq glck srlr n dnc
qidas ola bilck yeni ideyalar da tkkl tapmdr.
Deyilnlri nzr alaraq, biz irrasional idrakn tdqiqind,
mahiyytinin aqlanmasnda v qanunauyunluqlarnn izlnmsind
daha zngin v hrtrfli bir dvr kimi mhz bu illri semiik.
Aradrmann nc istiqamti irrasional idrakn Qrb v rq
kontekstind aparlmas v irrasional idrakn xsusiyytlrinin hr iki
207
blgnin filosoflarnn grlri sasnda thlil edilmsidir. Bu

istiqamtd qarya qoyulan yalnz bir mqsd var idi: zaman-mkan v
ictimai siyasi rait fvqnd ba vern proses olmas baxmndan
irrasional idrak rqli v qrbli tfkkr ayrman doru olmamasn
gstrmk. Dediklrimizin tsdiqi olaraq, vvla, irrasional idrakn hr
iki blgd oxar inkiaf yolunun qanunauyunluqlarn, ikincisi, eyni
problemin hr iki blg n eyni hmiyyt ksb etdiyini v onun
hllind, demk olar ki, eyni metod v vasitlrdn istifad edildiyini
gstrmiik.
rrasional idrakn Orta srlrd tarixi inkiaf il tanlq mntiqi
olaraq onun bzi znmxsus xsusiyytlrinin bu dvrn Qrb v rq
mtfkkirlrinin grlri sasnda tdqiqi zrurtini yaratdn nzr
alaraq monoqrafiyann IV fslind irrasional idrakn iki n aktual
prinsipinin Tanr-alm mnasibtinin (yaradl probleminin) v
nurlanmann Qrb v rq flsf tarixind tzahrlri aradrlm,
aralarndak frqli chtlr rh edilmidir. Mzmun v mahiyytlrindn
d mlum olduu kimi, bunlardan birincisi ontoloji, ikincisi is
qnoseoloji msllr irrasional idrakn mvqeyi il tanlqdr.
Elm v texnikada, sosial v siyasi raitd frqli inkiaf yolu
ken Qrb v rq tfkkrnd irrasional baxmdan da myyn
frqlrin olmas slind ox mntiqi, htta zruri grn bilr. Lakin
nzr alsaq ki, vvla, hr rasional tfkkr irrasional tfkkrn ilk
mrhlsi v onu stimulladran amil ola bilmz, ikincisi, rasional
tfkkr irrasional tfkkrn xarakterini deyil, sviyylrini tyin edir.
Bel olan halda iddia etmk olar ki, qrbli v rqli tfkkrlri vahid
bir xtt zr yksln eyni pillkann frqli pilllrinddirlr.
Qrb v rq tfkkrlri arasndak bzi frqlr glinc, onlarn
mhz ilk mnbdn irli gldiyini bildirmidik. Aparlan tdqiqatda bir
sra dlil v faktlarla gstrilir ki, bel frqlr blglr arasnda ola
bildiyi kimi, eyni blgy mxsus ayr-ayr mnblr istinad edn
dnclr arasnda da mvcud ola bilr. Baqa szl desk, frq corafi
blgdn deyil, istinad ediln mnbdn irli glmidir.
Tdqiqatn nc istiqamtinin elmi baxmdan yeniliyi v
hmiyytli trflrindn biri d irrasional idrakn prinsiplrinin hr iki
blgy xas xsusiytlrinin aradrlmas il brabr onlarn srf rq
mxsus tzahrlrinin vhdt l-vcudun v ihabddin Shrvrdinin
raq flsfsi sasnda elmi tfsiridir. Tdqiqatn bu hisssind biz, bir
nv flsf tarixind hmin problemlrin (Tanr-alm v nurlanma)
kulminasiya mqamn rh edrk, istr vhdt l-vcud, istrs d raq
flsfsinin, yalnz rqli tfkkrnn mhsulu kimi deyil, sonuncu

kamil din saslanan, onun mahiyytindn irli gln v yaad
blgdn asl olmayaraq mumiyytl insan n nzrd tutulan
irrasional idrak formasnn mumi prinsiplri kimi tqdim edilir.
srin ikinci hisssind ld etdiyimiz nticlri bel
qrupladrmaq olar:
Postsovet mkannda nisbtn az mracit ediln v idrak
nzriyysinin hmiyytli trfi olan irrasional idrak ilk df orta sr
Qrb v rq mtfkkrlrinin grlri sasnda aradrmq.
rrasional idrakn Qrb v rq regionlar n sciyyvi
xsusiyytlrini thlil edrk mvcud frqlrin sbblrini gstrmiik.
rrasional idrakn Qrb v rq flsfi tfkkrlrindki
mumi chtlrini aradrlmaqla onun vahid inkiaf xttini v
strukturunu tqdim etmiik.
Tdqiqatn gediindn yaranan zrurtdn v rhin daha
anlaql v dolun olmas mqsdil elmi dbiyyata antrpoloji
panteizm, vhdt l-nur kimi yeni terminlr gtirmiik.
Problemin daha aydn tsviri v tqdimi mqsdil irrasional
idrak prosesinin, panteizmin v vhdt l-vcudun qrafik sxemlrini
kmiik.
Bellikl, irrasional idrak vasitsiz alnan ilahi biliklrl, Allahn
z kmyi il Allah tanmaqdr. Allah tkdir, Onu tandan vasitlr, Ona
aparan yollar n qdr ox v mxtlif olsa da idrak prosesinin myyn
bir mrhlsind onlar hams vahid bir yolda birlir. rrasional idrak
hmin yolun balanmasdr.
209
stifad olunan dbiyyat
Azrbaycan dilind
1. Bilqams dastan / Trcmi .Vliyev. Bak: Gnclik, 1985.

2. Bnyadzad K.Y. Tsvvf flsfsinin ilk mnblri. Srrac Tusinin l-
Lm. Bak: Qamma servis, 2003.
3. Bnyadzad K.Y. Tsvvf tarixinin hqiqtlri (qsa rh) // AMEA-nn
Flsf v Siyasi-Hquqi Tdqiqatlar nstitutunun Elmi srlri, 2005, 1-
2, s. 169-181
4. Bnyadzad K. Tsvvf v mistika // Hikmt jurnal, 2004, 3, s. 70-
78
5. mr Y. Gldst. Ankara: Kltr Bakanl, 1990.
6. Gncvi N. Lirika. Sirlr xzinsi. rfnam. Bak: Yaz, 1988.
7. Hzrt mir l-Mminin li ibn bu Talib. Nhcl-bla / Trcmi
.Glpinarl Tehran: Sru, 1995.
8. Hseynov H., Bhri T. Qrb rq mnasibtlri xristian v islam
tfkkr baxmndan. Bak: Tknur, 2005.
9. Xlilov S.S. Flsf: tarixi v masirlik (flsfi komparativistika), Bak:
Azrbaycan Universiteti nriyyat, 2006.
10. Xlilov S.S. raqilik v masir flsfi tlimlr. Bak: Azrbaycan
Universiteti nriyyat, 2005.
11. Xlilov S.S. rq v Qrb. mumbri ideala doru. Flsfi etdlr. Bak:
12. Xlilov S.S. Thsil, tlim, trbiy. Bak: Azrbaycan Universiteti
nriyyat, 2005.
13. manquliyeva A.H. Cbran Xlil Cbran. Bak: Elm, 1975.
14. Qasmzad F. ki fenomen v islam (Dd Qorqudda v Fzulid islam
nnlri). Bak: bilov, Zeynalov v oullar, 1999.
15. Mmmdov .B. Dialektik idrak v mumelmi tdqiqat metodlar. Bak:
Azrnr, 1997.
16. Mmmdov .B. Elmi idrak v onun inkiaf dialektikas. Bak: Sda
nriyyat, 1998.
17. Mmmdov ., Zahidov T. Dialektik idrak v eksperimental metod. Bak:
Azrbaycan dvlt nriyyat, 1992.
18. Mmmdov R.T. Zrdtiliyin flsfi aspektlri: Flsf elm. namiz. dis.
Bak, 1999.
19. Mmmdov Z.C. Azrbaycan flsfsi tarixi. Bak: rad, 1994.
20. Mmmdov Z.C. Eynlqzat Miyanci. Bak: Elm, 1992.
21. Nsimi . Seilmi srlri. Bak: Azrnr, 1973.
22. Rhtm M. Seyid Yhya Bakuvi v xlvtilik. Bak: Qismt, 2005.

23. Rstmov Y.. bu Hfs mr Shrvrdinin tsvvf flsfsi. Bak:
Tknur, 2005.
24. Rstmov Y.. Flsfnin saslar (mhazir kursu). Bak: Azrbaycan
Universiteti nriyyat, 2004.
25. Rstmov Y.. Mvlan Clalddin Ruminin sufilik flsfsi. Bak:
26. Shrvrdi ihabddin Yhya. Filosoflarn grlri / Trcmi
Z.Mmmdov. Bak: Elm, 1986.
27. Shrvrdi ihabddin Yhya. q heykllri / Trcmi Z.Mmmdov.
Bak: Elm, 1989.
28. krov A. Flsf. Bak: Elm, 1997.
29. Topba O.N. Son nfs (elmi-bdii publisistika) / Trcmi M.Aslan.
Bak: Qismt, 2005.
Trk dilind
30. Akarsu B. Flsf terimlri szl. stanbul: nkilap, 1998.

31. Ate S. Cneyd Badadi. Hayat, eserleri ve mektublar. stanbul: Snmez
neriyat, 1970.
32. Dinsel inanc sistemlrind tanr alglay.
http://www.historicalsense.som/Archive/Fener38 2.htm
33. Dou Bat // http://www.dogubati.com/
34. Dnya dinlri // http://www.dunyadinleri.8m.net
35. Fahri M. slam felsefesi tarihi / Terc. K.Turhan. stanbul: Ay kitablar,
1998.
36. Geylani A. Gnl incilri / Terc.: C.Yldrm. stanbul: Bahar yaynlar,
1975.
37. Gkberk M. Felsefe tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi, 1999.
38. Hzrti dris. www.aysebulut.com
39. Hkelekli H. Din psikolojisi Ankara: TDV yaynlar, 1993.
40. Hcviri Ali b. Osman Cllabi. Kef el-mahcub. Hakikat bilgisi / Terc.:
S.Uluda. stanbul: Dergah yaynlar, 1996.
41. kbal M. slamda dini dncenin yeniden douu / Terc.: N.A.Asrar.
stanbul: Birleik yaynclk, 1982.
42. mam-i Rabbani Ahmed Faruki Serhendi. Mektubat- Rabbani: 4 cildd, I
c. / eviren A.Akiek. stanbul: Drgah ofset, 1998.
43. mam-i Rabbani Ahmed Faruki Serhendi. Mektubat- Rabbani: 4 cildd, II
c. / eviren A.Akiek. stanbul: Akid yaynlar, 1998.
44. mam-i Rabbani Ahmed Faruki Serhendi. Mektubat- Rabbani: 4 cildd, III
c. / eviren A.Akiek. stanbul: Akid yaynlar, 1998.
45. slam ansiklopedisi: 5 cildd, 1 c., stanbul: Milli Egitim Basnevi, 1993.
46. slam ansiklopedisi http://www2.ikraislam.com/ansiklopedi/yan.htm,
211
47. slam ansiklopedisi. http://www.kuranikerim.com/islam_ansiklopedisi

48. slam dncsi tarihi: 4 cildd, I c. / Edit. M.M.rif. stanbul: nsan
yaynlar, 1990.
49. slam dncsi tarihi: 4 cildd, III c. / Edit. M.M.rif. stanbul: nsan
yaynlar, 1991.
50. slam dncsi tarihi: 4 cildd, II c. / Edit. M.M.rif. stanbul: nsan
yaynlar, 1996.
51. slama mensup olmadiklari halde slama nisbet edilen firkalar.
www.belgelerim/misak/akaid/index.html
52. Klc M.E. Ebul Hukema: Hikmetin atasi. Hermetik felsefenin islam
dnce tarihinden grnm. http://www.hermetics.org/hermetik.html
53. Konevi S. Vahdet-i Vcud ve esaslar. En-Nusus fi tahkiki tavril-mahsus /
Terc.: E.Demirli. stanbul: z yaynclq, 2002.
54. Konuk A.A. Fususul-hikem, tercme ve erhi: 4 cildd, I c., stanbul:
Dergah yaynlar, 1987.
55. Konuk A.A. Fususul-hikem, tercme ve erhi: 4 cildd, II c., stanbul:
FAV yaynlar, 1988.
56. Konuk A.A. Fususul-hikem, tercme ve erhi: 4 cildd, IV c., stanbul:
FAV yaynlar, 1992.
57. Konuk A.A. Fususul-hikem, tercme ve erhi: 4 cildd, III c., stanbul:
FAV yaynlar, 2000.
58. Nasr S. H. slam. dealler ve gerekler / Terc.: A.zel. stanbul: z
yaynclq, 1996.
59. Nesefi A. Tasavvufta insan meselesi. nsani-Kamil / Terc.: M.Kanar.
stanbul: Drgah yaynlar, 1990.
60. Rumi C. Fihi ma fih / Terc.: A.A.Konuk. stanbul: z yaynclq, 1994.
61. Sevim S. slam dncesinde marifet ve bn Arabi. stanbul: nsan
yaynlar, 1997.
62. Sevim S. Tasavvuf tarihi. Kayseri: 1995.
63. Spinoza. Etika / ev.: H.Z.lken. stanbul: Milli Egitim Basmevi, 1965.
64. Sunar C. Mistisizmin ana hatlar. Ankara: Ankara Universitesi basmevi,
1966.
65. Taylan N. slam dncesind din felsefeleri. stanbul: M..lahiyat
fakltesi vakf, 1997.
66. Uach C. Din sosyolojisi / Terc.: .Gnay. stanbul: M..lahiyat fakltesi
vakf yaynlar, 1995.
67. Ylmaz H.K. Anahatlaryla tasavvuf ve tarikatlar. stanbul: Ensar neriyat,
2002.
Rus dilind
68. .. - -
. : , 1989.
69. .. , . :
, 2001.
70. . / . . ... : +,
1997.
71. .. . -
. : , 1996.
72. . .
: , 2003.
73. . / .: ..
www.psylib.ukrweb.net/books/_dioar01
74. . / .: .
www.magister.msk.ru/library/bible/comment/areopag
75. . / .:
.. : , 1914.
76. . . / . .
. . : . . .-
, 1989.
77. . . www.philosophy.ru/library/
bonav/0.html
78. . ( ) //
. : , 2000, . 481-489
79. . , // . :
, 2000, . 323-481
80. . , // . : ,
2000, . 189-323
81. .. ? http://volkov-
lux.narod.ru/index.html
82. / .: .. ..
www.oreola.org/sway-pisan/gaty.htm
83. ... / : 3- .
. 1, : , 1974.
84. ... / : 3-
. . 3, : , 1977.
85. / .,
., . .-., ., ., ., ., . ..
: 1998. http://traditionallib.narod.ru/delo/west/egipet/germes0.htm
86. . . .
http://yogami.narod.ru/pada9.html
87. . : , ,
/ . . ... :
, 1998.
88. .. ( .
. . ) http://literatura1.narod.ru/texts2/philosophia.html
213
89. . /
.: .. ... : 1955
http://dasein.spbu.ru/gilsonushincipina.
90. -. . -:
, 1995.
91. .. . :
, 1975.
92. .. (
XX ). : ,
1991.
93. . . : , 1991.
94. : . 1 / . ...
, , 2002.
95.
http://www.newadvent.org/cathen/11447b.htm,
96. . / .: .
.. http://www.metakultura.ru/vgora/ezoter/intex.htm,
97. : 12- . . 4, :
, 1988.
98. .
, 1997. http://pravosl.narod.ru/his/
99. .
http://phenomen.ru/public/dictionary.php? article=414
100. . : 2- . . 1, : , 1979.
101. . : 2- . . 2, : , 1980.
102. ..
XIII-XVI . -. : , 1983.
103. .. . : , 1976.
104. .. .
: , 1970.
105. . . -: ,
1999.
106.
. : , 1982.
107. .. . :
, 1988.
108. . http://biblion.realin.ru/listing/text.
109. - : 2- . . I / .
... : , 1983.
110. . . www.philosophy.ru/library/plato/pir.html
111. . . http://www.philosophy.ru/library/plato/timey.html
112. . . http://www.philosophy.ru/library/plato/fedon.html
113. . . , PSYLIB, 2003,

http://www.psylib.ukrweb.net/books
114. .
http://guzami1.narod.ru/maksim.html
115. .. X-XII ., ,
, 1982.
116. . .
/ . . ... : ,
1978.
117. . . : , -,
1993.
118. . .
www.xumuk.boom.ru/ars.magna.chimia.est
119. .
http://achadidi.narod.ru/page.files/glossaryP.html
120. . http://inkal.narod.ru/Son/son1.htm
121. . . / .
... : , 1989.
122. .. - .
: , 1979.
123. ..
// . ,
1999, 7, . 62-76
124. . .
www.ushakov.org/idea/wholeness.html
125. . : /
. ... : , 1985.
126. :
, 1983.
127. .
http://www.kuraev.ru/books3.html
128. . / . .
.. ... : , , 1999.
129. . / . .
... -: , 2000.
130. .
http://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz/ 16014
131. http://www.5-ka.ru/filos/372.html
132. http://vslovar.org.ru/v2/21839.html
ngilis dilind
215
133. Divine Illumination. Stanford Encyclopedia of Philosophy.

http://plato.stanford.edu/entries/illumination
134. Huseyn ibn Mansur Hallac. www.sufimaster.org/husayn.htm.
135. Kitab at-Tavasin / Trans.: Aisha Abd ar-Rahman at-Tarcumana.
www.leapinglaughter.org/archive/tavasin.
136. Stanford Encyclopedia of Philosophy.
http://plato.stanford.edu/entries/pantheism
137. The passions of the soul in the metamorphosis of becoming // Islamic
Philosophy and Occidental Phenomenology in Dialogue: Volume 1 / Edited
by A-T.Tymieniecka. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 2003.
rb dilind
138. . . 3 . . . 1375 .
. . . 139.
226 1946 . ..
. . 14 . . . 1407 . 566 . 140.
. , 141.
, , ,2003 ,
224.
. . .142. .
. 79 .1913 .
. . . , , , 143.
. 120 ,1936 ,
. , , 144. ,
192 ,2003.
. . .145. .
1970. 78 .
, , 146.
. , , 212 ,1981 ,
. . , 147. ,
. 350 ,1952 ,
. . 3 . .148. .
. 1992 . 734 .
. 149.
. , 646 ,1960 ,
. . . 1343 , 150.
151.
. . , 1013 ,2003 , 152.
153.
. . . . . 1341 .
. 130 .
Fars dilind
. . . . 1943 . 434 . 154.

155.
. . . . . . 1373 . 523 .
217
Qurani Krimdn istifad edilmi

Aylr
1.

.
Rbbin mly dedi: Mn yer zrind xlif [insan] yaradram Mn
sizin bilmdiklrinizi bilirm (Quran 2/30)
sh. 92

2.

Biz manti gylr, yer v dalara verdik, onlar onu damaq
istmdilr, ondan qorxdular. nsan onu gtrd (yklndi), o, zalm v
cahil idi (Quran 33/72).
sh. 43

3.
Hr toplumdan( firqdn) dini anlayan v z xalqna yol gstrn
bir
tayfa [olmaldr] (Quran 9/122)
sh. 49

4.

Sndn ruh haqqnda sorusalar, de ki, o, Rbbimin ixtiyarndadr, Mn
siz elmdn yalnz az bir ey vermim (Quran 17/85)
sh. 51

5.
O (Allah) onlar sevr, onlar da Onu sevr (Quran 5/54)
sh. 66

6.
O, gyd v yerd olanTanrdr
(Quran 43/84)
sh. 73

7.

(
9
)

) (10 ) (11
)(12
ki yay qdr v ya daha yaxn yaxnlad. Quluna vhy etdiyini etdi.
Knl grdynd yalan demir. Onun grdyn qar onunla
)mbarizmi edcksiniz? (Quran 53/9-12
sh. 76

8.

Hqiqtn, sni yer znd xlif
biz ) yaratdq? (Quran 38/26
sh. 92

9.

Mlk Mrym dedi: Ey Mrym, Allah sni z klam il mjdlyir,
ad Msih sa Mrym oludur (Quran 3/45).
94, 178

10.
Hqiqtn, Msih sa Mrym olu Allahn rsulu, Onun Mrym

atdrd klamdr (Quran 4/171).
sh. 94, 178

11.

Yhudilr deyir: Xristianlar bir [sas] zrind deyillr, xristianlar deyir

ki: yhudilr bir sas zrind deyillr, halbuki onlar Kitab oxuyurlar
)(Quran 2/113
sh. 107

12.
Allah [Ondan] qorxan xardar )(Quran 65/2
sh. 152
219

13.

oullarnn Adm
Rbbim zrriyytlrini bellrindn ald v onlar
)zn hadt etdirdi: Mn sizin Rbbinizmmi?... (Quran 7/172
sh. 152

14.
v sondur, O, ilkdir zahirdir
v batindir, hr eydn xbrdardrO,
(Quran 57/3).
sh. 154

15.
) ona (insana
Biz ah
damarndan
)daha yaxndr (Quran 50/16
sh. 155

16.

Rbbimin De ki, dnizlr mrkkb olsa v bir o qdrklamlar n
d stn gls Rbbimin klamlar bitmdn onlar tknr (Quran
)18/109
sh. 157

17.
Onun biliyindn ) (elmindn
Onun znn istdiyindn baqa he nyi
hat ed bilmzlr (Quran 2/255).
sh. 160

18.
Allah
Bununla qullarndan istdiyini yola ynldr (Quran doru
)6/88
sh. 163

19.
Biz onun ) mkann ucaltdq (Quran 19/57
sh. 169

20.


.

Allah gylrin v yerin nurudur. Onun nuru iind raq olan taxa
kimidir. raq irisinddir. sanki drdn olan ulduzdur. N
rq, n Qrb aid olmayan mbark zeytun aacnn (ya)ndan yanr
ki, onun yana od dyms d iq sar. Bu, nur zrin nurdur. Allah
dildiyi kimsni nuruna ynldir. Allah insanlara nmunlr verir. Allah
hr eyi bilir (Quran 24/35)
sh. 185, 187, 193

21.
Hmd olsuno Allaha ki, gylri v yeri yaratd, zlmtlri v nuru var
etdi (Quran 6/1)
sh. 185

22. (45)

(46)
Ey peymbr, biz sni ahid, mjdi
v bldi ( xbr vern), Allahn
izni il Ona dvt edn v aydnladan bir raq olaraq gndrdik (Quran
33/45-46)
sh. 186

23.
Gerkdn Tvrat biz endirdik, onda doru yol gstrm v nur vardr
(Quran 5/44).
sh. 186

24.

Onlarn ardndan,
qarlarndak
Tvrat tsdiqlyck Mrym olu
say gndrdik v ona iind yol gstrm v nur olan ncili verdik
(Quran 5/46)
sh. 186

25.

221
Sn d mrimizdn ruh vhy etdik. Sn Kitab ndir, iman ndir

bilmzdin. Lakin biz onu [Kitab] bir nur etdik ki, onunla qullarmzdan
istdiyiklrimizi doru yola qoyaq (Quran 42/52)
sh. 186

26.

Ey inananlar, Allahdan qorxun, Onun Rsuluna inann ki, Siz
rhmtindn iki pay versin, sizin n inda yeriycyiniz bir nur var
etsin v sizi balasn. Allah ox balayan, rhmlidir (Quran 57/28).
sh. 186

27.

Ey insanlar, Siz Rbbinizdn aq dlil gldi v Siz aq-aydn bir nur

endirdik (Quran 4/174)
sh. 186

28.
( 15
)

16)
(

siz Allahdan bir nur v aq bir kitab gldi. Onunla Allah Onun
razl n gednlri salamat yollara ynldir, onlar z izni il
qaranlqdan aydnla xardb doru yola atdrr (Quran 5/15-16).
sh. 186

29.

Onlar buna bnzyir ki, bzilri at yandrd. O, trafn aydnladan
kimi Allah onlarn nurlarn ald v onlar zlmt iind qoydu, onlar
gr bilmdi (Quran 2/17).
sh. 186

30.

l ikn diriltdiyimiz v ona insanlar arasnda yeriy bilcyi bir nur

verdiyimiz kims qaranlqlar irisind qalb ondan he xa bilmyn
kims kimidirmi?... (Quran 6/122)
sh. 186

31.
Bir kimsy Allah nur vermdikdn sonra onun nuru olmaz (Quran
24/40)
sh. 186

32.
O, vhy ediln (gndriln) vhydn baqa bir ey deyil (Quran 53/4).
sh. 188

33.
O, quluna aq aylr gndrki, Sizi
qaranlqdan aydnla bhsiz, Allah siz qar ox fqtli,
xartsn.
ox mrhmtlidir (Quran 57/9).
sh. 187
Terminlrin indeksi
A B
1. Ahura Mazda 172, 196 13. Batini elm 20, 186

2. Aksidensiya 32, 157 14. Bayramiyy 112
3. Antropoloji panteizm 138, 15. Bhmn 196
146 16. Brahim v ya brahmanizm
4. Apologet 94 97
5. Apologiya 93 17. Brzx 197-201, 203, 205,
6. Aristoteli panteizm 102, 209
130, 146 18. Bsirt gz 58, 159, 179
7. Aavan 83
8. Ayani sabit bax: sabit C
mnblr
9. Ayn 149, 151 19. Cbrilik 98
10. Ayn l-cm 61, 145, 151 20. Cmlr cmi bax: ayn l-
11. Ayn l-yqin 64 cm
12. Azadlq 46, 81-88, 166, 176 21. Cvhr 149
223
H
D
41. Haqq l-yqin 164
22. Daosizm 26, 82 42. Haliyy 142
23. Dhriyy 98 43. Hermetik elmlr 168, 207
24. Dialektik teizm 128 44. Hermetizm 168
25. Dini-mistik 7, 11, 27, 54, 45. Heyvani ruh 51, 53, 203
69, 70, 71, 93, 94, 108, 111 46. Hllaciyy bax: hluliyy
26. Dominikan 103, 181, 183, 47. Hnblilik 97
184 48. Hnfilik 97
27. Dua 32, 65, 66, 68, 69, 71, 49. Hissiyun 97
72, 73, 74, 86, 157, 180, 183 50. Huvyy 152, 155
51. Hlmanilik v ya hlmaniyy
E 142, 143, 144, 145
52. Hluliyy 105, 142, 144,
28. Emanasiya 175, 210 145, 146
29. Erot 174 53. Hrufilik 34, 80, 111, 136,
30. Estetik panteizm 131, 142, 137, 138, 139
143, 146 54. Hng 169
31. Eq 49, 66, 67, 68, 99, 183,
202, 203, 210 X
32. Ezoterik bilik 11, 47, 77,
135, 163, 168, 174, 179, 186, 55. Xangah 105
187, 189 56. Xlvtilik 112
57. Xrr 202

33. hdiyyt 149, 150, 156,
158 58. badt 65, 68, 69, 71, 72,
34. nva n- nuriyy 203 74, 105
35. rbab l-nvar 203 59. dealist panteizm 121, 123,
125, 126, 127, 135, 145, 146
F 60. dealizm 28, 41, 110, 118,
120, 207
36. Fanatizm 27, 28, 45 61. bnsinalq 111
37. Feyz 28, 195 62. lahi hikmt 96, 168, 170,
38. Fvqlur 26, 46, 138, 141 171, 172, 174, 178, 183, 185,
39. Fransiskan 103, 181, 183 189, 193, 201, 202
63. lahi Klam 36, 58, 78, 87,
G 93, 94, 96, 169, 170, 177, 180,
185, 187, 189, 228
40. Glniyy 112 64. lham 21, 45, 59, 66, 69,
165, 201, 214
65. lk Al 123, 133 174, 174, 179, 180, 183, 193,

66. lk Nur 196, 197 195, 197-200, 203-205
67. lk Sbb 84, 88, 118, 122,
123, 131 K
68. lm l-yqin 164
69. mamilik 37, 211 84. Kabbala 69
70. man 19, 22, 27, 28, 29, 30, 85. Kamil nsan 34, 80, 161,
36, 43, 44, 45, 48, 50, 58, 59, 162, 166, 178, 180, 183, 189
62, 64, 65, 66, 67, 69, 72, 73, 86. Klam 25, 34, 35, 36, 41,
82, 87, 92, 93, 94, 95, 96, 100, 43, 57, 58, 60, 68, 78, 80, 87,
137, 178, 183, 186, 190, 206, 92, 98, 127, 140, 169, 171,
230 175, 177, 178, 182, 229
71. nsani nur 190, 198, 200 87. Kf 21, 28, 29, 51, 53, 54,
72. nsani ruh 53, 214 58, 59, 68, 77, 152, 165, 203,
73. ntellekt 24, 26, 27, 47, 69, 204, 205, 208
127, 131, 176, 184 88. Kreatsionizm 121
74. ntuisiya 21, 46, 47, 48, 50, 89. Knl 65, 66, 68, 72, 76,
199 182, 186, 227
75. rrasional bilik 11, 20-25,
27-29, 31, 34, 35, 37, 45-47, Q
49, 54, 55, 59, 62, 64, 66, 68,
75, 95, 117, 166, 186, 207, 216 90. Qadirilik 106
76. rrasional dd 21 91. Qeyb almi 22, 33, 149,
77. rrasional tfkkr 7, 8, 9, 156, 157
13, 14, 15, 21, 31, 36, 56, 59, 92. Qzlbalar 111
68, 71, 83, 91, 92, 94, 95, 98, 93. Qnosis 21-24
99, 101-104, 106, 107, 108, 94. Qnostisizm 21, 23, 28, 94,
110, 111, 113, 117, 121, 123, 95
131, 154, 158, 159, 161, 162,
173, 180, 182, 185, 192, 296, L
208, 214-217
78. sfhbud nur 198, 199, 203 95. Latn averroizmi 101, 130
79. slahatlq 109, 110, 113 96. Ldunni 163
80. smaililik 37, 80, 98, 136 97. Loqos 36, 94, 96
81. raq flsfsi 58, 171, 192, 98. Loqos spermatikos 94
193, 195, 196, 198, 200-202,
208-211, 218 M
82. raqilik 11, 28, 106, 110,
111, 191, 194, 207, 209, 210, 99. Malikilik 97
211 100.Manixeyilik 173
83. yerarxiya 33, 66, 96, 121- 101.Materialist panteizm 142
123, 149, 151, 153, 158, 172, 102.Materializm 35, 118, 120,
130, 139, 140
225
103.Mhmmd hqiqti 149,

196 N
104.Mhmmd nuru 189, 190,
196 128.Naturalistik panteizm 120,
105.Mlamiyy 112 133
106.Mlkut almi 154, 195 129.Nbati ruh 53, 203, 214
107. Mn 8, 46, 63, 67, 71, 130.Nqbndilik 112
72, 73, 81, 85, 86, 188 131.Nqt 35, 57, 79, 80, 127,
108.Mnvi tcrb 24, 25, 27, 139, 140, 141, 145, 188
45, 48, 49, 54, 56, 59, 62, 72, 132.Nqtvilik 35, 80, 111, 136,
99, 171, 193 138-142
109.Mrift 21-24, 28, 47, 54, 133.Nur l-nvar 189, 192, 195,
58, 75, 99, 147, 149, 154, 158, 200
160, 166, 183, 189, 193, 194, 134.Nurlanma 9, 25, 28, 54, 58,
204, 207 66, 117, 150, 168, 171, 173-
110.Mailik 98, 101, 103, 185, 187, 192, 193, 195, 196,
104, 193, 194, 196, 210, 211 198, 200, 202-206, 208-210,
111. Mzdkilik 173 217, 218
112.Misal almi 149, 153, 154 135.Nurlar Nuru 195, 196, 198,
113.Mistika 25, 26, 28, 32, 102 200, 202-206, 208, 209
114.Mistik bilik 14, 25, 26, 27,
28, 35, 37, 216 O
115.Mistik-flsfi 54, 71, 181
116.Mistik panteizm 125 136.Okkazionalistlr 109
117.Mistik ur 26, 32, 54
118.Mistik tcrb 25, 26, 27,
49, 54, 55, 68, 69, 70, 71, 74,
109 137.vlviyy 142
119.Mistisizm 21, 54, 109
120.Mtzililik 98 P
121.Mvlvilik 106
122.Mllim s-salis 210 138.Panenteizm 128
123.Mqtasid 202 139.Panteist aristotelizm bax:
124.Mlhid 97 Aristoteli panteizm
125.Mlk almi 149, 154, 156, 140.Patristika 93, 94, 100, 101
157, 195 141.Peripatetik 98, 121, 184
126.Mtlq Azadlq 81, 85, 88, 142.Proses flsfsi 128
166
127.Mtlq Hqiqt 13, 29, 30, R
55, 64, 74, 75, 77, 79, 80, 81,
87, 88, 113, 138, 140, 166, 143.Renessans 9, 103, 107, 108,
178, 182 109, 131, 216
144.Ritual 26, 32, 65, 68, 69, 70
145.Romantizm 110 167.urst 20, 26, 29, 46-49,

146.Ruh 7, 10, 19-22, 24, 25, 54-60, 63, 64, 67, 68, 70, 72,
27, 29, 32, 34, 35, 36, 48-58, 74, 75, 76, 88, 170, 173, 178,
61, 63, 65, 66, 67, 69, 71, 73- 180, 186, 199, 203, 204
78, 80, 82-85, 87, 88, 95, 96,
102, 103, 104, 109, 113, 122- T
126, 128-134, 138, 143, 149,
152, 153-155, 159, 169, 170, 168.Tabiiyyun 97
172-175, 177, 178, 180-184, 169.Tkk 105
188, 192, 194, 198-204, 208, 170.Tnasx 143, 199, 200
213, 214 171.Triqt 54, 69, 79, 80, 103,
147. Ruhlar ruhu 132, 133 105, 106, 111, 112, 136, 142,
148.Rbubiyyt 149-152, 156 144, 145, 163, 181, 210
172.Triqtlm 105
S 173.Tsvvf 23, 28, 33, 54, 58,
61, 69, 70, 79, 98-100, 103-
149.Sabit mnblr 149, 151, 106, 110, 111, 112, 136, 138,
152, 156 142-147, 151, 152, 160, 162-
150.Sakral ibadt 69 166, 171, 183, 191, 194, 196,
151.Sanih ruh 204 200, 204, 207-211
152.Sevgi 22, 27, 43, 64-68, 86, 174.Tvhid 33, 45, 61, 136,
102, 129, 174, 183 147, 149, 155, 160, 161, 165,
153.Slfilik 110, 111 189, 194, 209
154.Slimiyy 143
155.Sddq 53 V
156.Sidrt l-mntha 138
157.Substansiya 19, 32, 84, 129- 175.Vcd 59, 60, 66, 214
134, 149, 182, 197, 199, 203 176.Vhdaniyyt 149, 156, 160,
158.Shrvrdilik triqti 106, 164, 167
112 177.Vhdt l-iraq bax: vhdt
n-nur
178.Vhdt n-nur 200, 205,
209
159.afiilik 97 179.Vhdt l-mvcud 119
160.aman 26, 32, 55, 70 180.Vhdt -hud 147, 162,
161.hadt almi 149, 154, 163, 166
156 181.Vhdt l-vcud 15, 62,
162.mrahiyy 142 106, 118-120, 128, 136, 146-
163.msiyy 112 149, 155, 158, 161-167, 188,
164.th 200, 209, 218
165.vq 32, 73, 203 182.Vhhabilik 110
166.uralt 46 183.Vhy 47, 52, 59, 66, 76,
102, 131, 138, 153, 185, 188,
227
189, 204, 210, 213, 214, 227,

231
184.Vcudiyy 119
185.Ymni hikmt 210

186.Ysvilik 106, 112
187.Zamanlq 98
188.Zaviy 105
189.Zka 43, 46
190.Zrdtilik 83, 169, 171-
173, 196, 207
191.Zikr 68, 156, 157
192.Zindiq 70, 98. 142
193.Zvq 20, 47, 72
Adlarn indeksi
11. Avqustin 14, 16, 59, 60, 62,
A 72, 73, 83, 86, 94, 102, 103, 109,
123, 177, 178, 179, 181, 182,
1. Abduk 99 184
2. Abelyar Pyer 101
3. A msddin 112 B
4. Akvinski Foma 101, 103, 104,
176, 183, 184 12. Bakuvi Seyid Yhya 112
5. Anselm Kenterberiyski 101 13. Bhmnyar blhsn b.
6. Apollinar Laodikiyal 94 Mrzban 104, 210
7. Areopaqit Dionisiy 14, 25, 60, 14. Bistami bu Yzid Tayfur b. sa
61, 66, 86, 96, 102, 123, 130, b. Adam b. Suruan 30, 62,
179, 180, 181, 183 63, 99, 106, 147, 171, 193, 206
8. Aristotel 97, 101, 102, 103, 15. Bir Hafi 84
104, 107, 130, 131, 183, 184, 16. Bonaventura 14, 58, 60, 65,
193, 194, 201, 207, 208, 210 67, 72, 73, 103, 181, 182, 183,
9. Asqlinos 171, 193 190
10. Assisili Fransisk 103, 181 17. Bme Yakob 36, 58, 109, 123,
124, 125
Burada yalnz qdim v orta srlrd 18. Byk Albert 101, 103, 104,
yaayb yaratm filosoflarn adlar 183
gstrilir.
19. Bruno Cordano 16, 32, 84, 38. rdbili Sfiyddin 112
109, 131, 132, 133, 135, 143,
144 F
20. Budda 169, 173
21. Buxari Mhmmd Bhaddin 39. Frabi bu Nsr 98, 193, 210
112 40. Fidanza Yohann bax:
Bonaventura
C 41. Frank Sebastyan 109
22. Cabir b. Hyyan (Cabir Sufi) G

99
23. Cami bdrrhman 112 42. Gncvi Nizami 72, 73
24. Cneyd bul-Qasim b. 43. Gilani Mahmud Pasixani 35,
Mhmmd l-Hzz Badadi 111, 138
14, 16, 45, 52, 61, 62, 65, 79, 44. Gilani Mhyiddin bdlqadir b.
105, 147, 152, 163, 164 bu Saleh Candost 25, 58, 67,
105
D 45. Glni brahim 112
46. Gilyom ampolu 102
25. Dekart Rene 109
26. Dvvani Mhmmd b. sad H
Clalddin 111, 209
27. Dinantl David 103, 130 47. Hac Bayram Vli 112
28. Dominik spaniyal 103, 181 48. Hegel Georq Vilhelm Fridrix
28, 36, 44, 46, 48, 49, 56, 63, 78,
E 84, 85, 91, 134, 135
49. Henri Hent 184
29. Ekxart Meyster 14, 16, 25, 36, 50. Hermes Trismeqist 13, 168-
49, 53, 57, 60, 61, 63, 77, 78, 86, 171, 193
109, 123, 124, 145, 175 51. Hlbi bu Hlman l-Farisi
30. Eriuqena oann Skott 34, 102, 142, 143
103, 130 52. Hllac Mnsur 14, 16, 24, 30,
49, 52, 59, 61, 62, 63, 65, 73, 75,
79, 86, 87, 106, 139-142, 144,
147-157, 160, 161, 163, 164,
31. bhri sirddin 104 187, 188, 189, 193, 194, 206
32. bu Bkr Sddq 53 53. Hcviri bu Hsn li b.
33. bu Bkr Vasiti 50, 164 Osman Cllabi 105, 142
34. bu Sid b. rabi 60
35. bu Sid Xrraz 60, 99, 151, X
164
36. li l-la 80 54. Xlvti Krimddin xi
37. li ibn bu Talib 65, 139 Mhmmd 112
229
55. Xtai smail 111 76. Qzali bu Hamid Mhmmd

b. Mhmmd 14, 105, 110,
187, 188, 189, 190, 194
77. Qeyri bul-Qasim
56. bn rbi Mhyiddin 14, 16, bdlkrim b. Hvazin 105
59, 106, 146, 147, 149-156, 161,
162, 163, 165, 169, 187, 189 M
57. bn Hzm 110
58. bn Xaldun bdrrhman 78. Maksim spovednik 67, 96
111 79. Malbran Nikolay 14, 16, 51,
59. bn Qyyim l-Cvziyy 110 109, 128, 129, 130, 132, 135
60. bn Rd 101, 103, 104, 175, 80. Mani 173
210 81. Maymonid (Musa b. Meymun)
61. bn Salim bu Abdulla 104
Mhmmd 70, 143 82. Mribi bu Osman 63
62. bn Sbi 147 83. Mribi ms 154
63. bn Sina 22, 101, 103, 104, 84. Mhmmd b. bdl-Vhhab
110, 193, 210 110
64. bn Teymiyy hmd l-Hrrani 85. Mkki bu Talib 100
110 86. Mir Damd Mhmmd Bar
65. xvan s-Sfa 98 210
66. mam Rbbani 59, 162-166 87. Misri Zun-Nun 21, 70, 99,
67. ustin Samariyal 94 171
88. Miyanci Eyn l-Qzat 14,
K 16, 43, 44, 47, 58, 106, 146-157,
159, 160, 163, 185, 188
68. Klabazi bu Bkr 100 89. Molla Sdra 110, 209, 210
69. Kindi bu Yusif Yaqub 98 90. Musa b. Tibbon 104
70. Klemens skndriyyli 94, 95 91. Mhasibi Haris 70, 99
71. Konvi Sdrddin 64, 147,
150, 158, 161 N
72. Konfutsi 70, 83
73. Kopernik Nikolay 32, 109, 92. Nhrcuri bu Yaqub 164
131, 144 93. Nimi Fzlullah 34, 80, 111,
74. Kuzanl Nikolay 14, 16, 35, 137, 138
65, 66, 78, 103, 108, 109, 125, 94. Nsfi zizddin 85
126, 127, 128, 131, 135, 139, 95. Nsimi madddin 30, 87, 112
140, 141, 158 96. Nur eyxi bax: Shrvrdi
ihabddin
Q 97. Nuri bu Hseyn 44
75. Qasimi nvar 67, 87 O

98. Olivi Piter Con 184 120.Spinoza Benedikt 133, 134,

99. Oriqen skndriyyli 94 162
100.Ouen 119 121.Sufi bu Haim 99
122.Shrverdi bun-Ncib Ziya
P d-din 106
123.Shrvrdi ihabddin 14,
101.Pavel (hvari) 95 16, 20, 28, 58, 106, 110, 111,
102.Pavel Samoslu 95 171, 173, 174, 175, 191-210, 218
103.Pifaqor 32, 50, 69, 70, 171, 124.Svedenborq Emanuel 83
174, 199, 200
104.Platon 13, 93, 97, 101, 102,
103, 107, 121, 130, 171, 174,
175, 182, 199, 200, 202, 207 125.artr mktbi 35, 101, 102,
105.Plotin 13, 16, 51, 52, 55, 57, 130
63, 66, 71, 121, 122, 123, 125, 126.eyx l-raq bax: Shrvrdi
174, 175, 179 ihabddin
127.bstri Mahmud 112
R 128.hrstani bu Fth Mhmmd
169
106.Rabi l-dbiyy 86, 99 129.irazi Sdrddin bax: Molla
107.Ravndi bul-Hseyn hmd Sdra
98
108.Razi bu Bkr Mhmmd T
98
109.Razi Fxrddin 169 130.Tatian Asurlu 93
110.Rifai hmd 106 131.Tertillian 94
111. Rvni Dd mr 112 132.Tbri bu Cfr Mhmmd
112.Rumi Mvlan Clalddin 169
49, 106 133.Toland Con 118, 162
113.Rzbari bu li hmd b. 134.Tusi Nsirddin 104, 210
Mhmmd Badadi 67 135.Tusi Srrac 20, 84, 98, 99,
105, 143, 188, 189
S 136.Tstri bu Mhmmd Shl b.
Abdulla 143, 151, 193
114.Sen-Viktoriya mktbi 102
115.Sri Sqati bu l- Hsn 84,
99 V
116.Siqer de Brabant 104, 130,
131 137.Vayqel Valentin 109
117.Sirhindi hmd bax: mam
Rbbani Y
118.Skott Con Duns 184
119.Sokrat 33, 34, 97 138.Ysvi hmd 106
231
139.Yunus mr 41, 73, 112
140.Zrdt 173, 202

K.bünyadzadə ŞƏRQ VƏ QƏRB

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

K.bünyadzadə ŞƏRQ VƏ QƏRB

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

K.

ilahi vhdtdn ken

Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas

Flsf elmlri doktoru Z.Quluzad

Flsf elmlri doktoru .Abasov

Bnyadzad Knl Yusif qz

Monoqrafiya rasional idraka nisbtd daha az aradrlan, idrak

rrasional bilik ndir?.............................................................................20

rrasional idrakn struktur v metodlar..................................................42

Xristian v islam dininin tkkl v onun dnya flsfi fikirlri il

rrasional bilik v irrasional idrak elmi dbiyyatmzda az

bir sra ziddiyytli problemlrin hllind d znmxsus mvqe

Hr kim fsan dey oxusa fsandir;

Masir qloballama raitind v rq-Qrb dialoqunun daha ox

Masir dvrd elm v texnikann inkiaf irrasional tfkkr

Nhayt, tdqiqat iinin regionlararas dialoqun yeni shifsi

Flsfi aspektd Qrb-rq problemi ilk df XX srin

Grndy kimi, Qrb v rq problemi v irrasional idrak

drak nzriyysinin hmiyytli trfi kimi irrasional

flsfi grlrind irrasional tfkkrn stnlk tkil etdiyi

Qrb-rq mnvi mdniyytlrinin, flsfi tfkkrlrinin

Mqdds Avqustin, M.Ekxart, N.Kuzanl, N.Malbran, C.Bruno v

rrasional bilik ndir?

Fanilr rmzdir bdiyytdn

nsann qli inkiafna tsir gstrn, onu istiqamtlndirib

mmkndr: zahiri v batini v ya rasional (rationalis (lat.) all) v

Deyilnlrdn bel mlum olur ki, vvla, irrasional bilik insann

olan vahid atmaq v sonra da dayanmaqdr [138, 388]. Demli,

qazansa da, tdqiqatlarn fikrin gr, qnostisizmin tkkl tapmas

nki O, insann ata bilcyi n ali zirvnin d fvqnddir. Sufi

yuxardan nurlanma il akarlayr v mqdds sirlrin sabit drkini

flsfi doktrinalarn cmi [129, 376] kimi izah edilir. Deyilnlrdn

ursuz kild mvqelr aqnostisizm, subyektiv v ya obyektiv

rrasional bilik hm insann oxluq arasnda z yerini tutmas

rrasional biliyin mnblri

Qeybi-mtlq sirrini gri pnhan gstrir.

nsan ld etdiyi mlumat tsdiqlmk, yrndiklrinin

Mlum olduu kimi, flsf tarixinin mxtlif mrhllrind

ayr rituallarla, dualarla tbitin sirlrin amil olmaa, tbit

inkiafnn ayr-ayr mrhllrind onlarla bilavasit nsiyytd

is onun qarsnda almrm? [112] Maraqldr ki, Sokrata mxsus

Alman filosofu Nikolay Kuzanl (1464) is mumiyytl dnya v

gnah iind olan n aa varlqdr v o, mr boyu gnahlarn

rrasional idrakn struktur v metodlar

Yol oldur ki, doru vara,

Al, irad v klam siftlri Allahn insana

Subyektobyekt laqsind hr birinin mstqil varlq kimi

Grndy kimi, blg subyekt yaxud obyekt nisbtd

drak prosesinin kateqoriyalarnn irrasional anlamda thlili

lk vvl onu qeyd edk ki, bu flsfi kateqoriyalardan hr biri

98]. Grndy kimi, mtfkkir idrak prosesind aln stnlklrini,

znnimizc, imanda axtarmaq daha doru olard. Msln, Cneyd

fvqlur sviyyd ba vern bir prosesdir v biz rhimizd mhz ona

siyytlrindn biri, gah ilahi vhy, gah da hissin v rasionaln vhdti v

Deyilnlrdn bel mlum olur ki, obyektin xarakterindn, ona

anlayaraq qbul edilmsini istyir v tbii ki, burada rasional dnm il

glnd vz edn iki trfidir. kincisi, bu, ikili (maddi v ruhi)

rrasional idrak prosesinin saslar

Yuxardak rhlrimiz istinadn irrasional idrak prosesinin

biz d ruhun yalnz irrasional idrakda rolu v hmiyytini thlil

Peymbrliyin ar nurdan fnrdir.

Grndy kimi, ruh vhyin (ilahi xbrin, irrasional biliyin

kinci trfdn, bzi filosoflarn fikrin gr, insan bdnind bir