Insan VƏ Cəmiyyət

ZRBYCN RSPUBLKSI THSL NZRLY
ZRBYCN DVLT PDQJ UNVRSTT
(Ali mktblr n drs vsaiti)
Azrbaycan Respublikas Thsil

Nazirliyinin 12 fevral 2010-cu il tarixli
178 sayl mri il tsdiq edilmidir.
BAKI 2010
_______Milli Kitabxana_______
Elmi redaktoru: O.Sultanov, tri lmlri dktru,
prfssr
Ryilr: .smaylov, hquq lmlri

dktru, prfssr
.Allahverdiyev, iqtisd lmlri

dktru, prfssr
Y.Qrmmmdli, flsf dktru,

dsnt
Mbariz mirov. nsan v cmiyyt. Ali mktblrin tarix

fakltsi tlblri n drs vsaiti. Bak, ADPU-nun n-
riyyt, 2010, 581 s.
A
li mktblr n nzrd tutulmu nsan v cmiyyt
adl drs vsaiti ilk dfdir ki, nr edilir. M.M.mirov
ADPU-d nsan v cmiyyt fnninin bir ne illik
tdrisi tcrbsini mumildirrk yetrli bir drs vsaiti hazrlayb.
Drs vsaitind insan v tbit, insan v cmiyyt, insanin iqtisadi
hyat, xlaq, siyast, insan inkiaf, hquq v dvlt, qanun v
dvlt, demokratiya, cmiyytin mnvi hyat msllrin geni
yer verib. Drs vsaiti mllimlr, tlblr, magistrlr, aspirant v
elmi iilr n nzrd tutulub.Vsaitdn orta ixtisas
mktblrind IX sinifdn tlim balayan tlblr d istifad ed
bilr.
1947 6109010
-2010 Qrifli nri
1957(T )092010
2
Mlumdur ki, geni ktl, xalq, millt n n ox tsirlisi

humanitar elmlrdir v xsusn milltin, xalqn tarixidir. Tarix
onun dbiyyatnn, mnviyatnn tarixidir. Bu indi bizim n
xsusil lazmdr... Tarix hr bir insan n yeniyetmlikdn
balayaraq, mrnn sonuna qdr lazmdr. Mktb gedn gnc
grk Azrbaycann tarixini bilsin, oxusun, yrnsin.
Heydr liyev
3
Drs vsaitinin yazlmasn zruri edn amillr
Birincisi, ulu ndrimiz Hydr liyvin 15 iyun 1999-cu il

trili srncm il tsdiq lunmu zrbycn Rspubliksnn
thsil shsind slht Prqrmnd girdlr milli triimizin,
mdniyytimizin, dt v nnlrimizin drindn yrdilmsi,
nlrn yksk mnviyytl, vtnprvr, milli-bri dyrlr
sdiq vtndlr kimi trbiy dilmsinin irli srlmsi.
kincisi, zrbycn Rspubliks Thsil nziri Misir
Mrdnvun 19 mrt 2009-cu il 339 syl mrindn irli gln
tlblr.
ncs, slht Prqrmnn ssil-iqtisdi fnlrin
mzmununun msirldirilmsi ssnd yni drsliklrin v drs
vsitlrinin hzrlnmsn tlb tmsidir.
4
N SZ
Bu drs vsaitind yrncksiniz.

nsan ndir, kimdir? Haradan glib, hara gedir?
nsan nec yaayir? Tbit v onun mahiyyti.
Cmiyyt v onun mahiyyti
Ali mktb tlblri n hazrladmz nsan v

cmiyyt adl drs vsaiti hm mzmunu, hm quruluu, hm d
tlblrin zruri ehtiyacn dmk baxmndan xsusi hmiyyt
ksb edir. Btn bunlar mstqillik yollarnda inaml addmlarn
atan Azrbaycanmzda thsil islahatlarnn hyata keirilmsin
veriln thflrdn biridir.
ctimai uru dyimk, insanlar yeni ictimai mnasibtlr
hazrlamaq n orta mktblrd yeni fnnin nsan cmiyytin
tdrisi mqsduyun hesab edilmidir.
Orta mktblr n keyfiyytli mllim kadrlarnn
hazrlanmasnda nsan cmiyyt fnninin d xsusi hmiyyti
var. Yeni fnnin mzmununda politologiya, sosiologiya, dvlt v
hquq nzriyysi, insan hquqlar, flsf v insan anatomiyasna
aid yetrli faktlar var.
Drs vsaitind tlblri dndrn, onlar narahat edn
aadak problemlr geni yer verilmidir:
1) insann hyatda qarlad tinliklr v onlarn hlli
yollarnn izahna;
2) masir insann intellektual xsiyyt v nmunvi vtnda
kimi formalamasna;
3) insan hquqlarnn v vtnda cmiyyti, hquqi dvlt
msllrin;
4) insann z dyrini drk etmsin v kainatn sirrlrin
bld olmasna v s.
Drs vsaiti hazrlanarkn oxsayl masir dbiyyatlardan
mumildirmlr sasnda istifad edilib. Drs vsaitinin dili sad,
aydn tlblrin baa dcyi trzddir. Vsait fnnin proqramna
uyun hazrlanmaqla yana, oxsayl dioqramlar, cdvllr,
killr, sxemlr onun oxunaqln v metodik aparatnn
znginliyini d xeyli yksltmidir. Drs vsaitinin tipoqrafik

5
trtibatna da xsusi diqqt yetirilib. Bel ki, mvzular, yarm
mvzular, izahlar, rhlr oxucunun diqqtini zn clb etmk
n rngarng iriftlrdn istifad olunmudur.
Vsaitd tlblr aada sadalanan problemlr cavab
tapacaqlar:
1. nsann zn tanmas. nsann kimliyini tyin edn
keyfiyytlr. nsann ikili alti. nsann xarici lamtlri. nsann
daxili almi. Ail mnasibtlri. Ail v cmiyyt. nsann mktb
hyat. nsann ya mrhllri. nsann tlbatlar v istklri.
Zaman v smrli hyat. Hyatda uur qazanman sirri. nsan v
tbit. canl v cansz tbit insan n verir.
2. nsan insan mnasibtlri. Cmiyyt anlaynn mahiy-
yti. Mnaqilr v onlarn hlli yollar. Qaqnlar mcburi k-
knlr. Slh v slh mdniyyti. Vtnprvrlik, himnimiz, bay-
ramz, gerbimiz. Dini dzmllk. Yoldalq v dostluq.
xsiyyt anlay. xlaq. Mnviyyat. xlaqn insan
hyatnda rolu. traf alm v xobxtlik. nsan tbiti, doruluq v
drstlk. Yalan, saxtakarlq, iftira. Sadlik v tvazkarln
mahiyyti. Alicnablq v mrhmtlilik.
4. Siyast onun yaradclar v icralar. Cmiyytd haki-
miyyt. hakimiyytin suverenliyi v legitimliyi. Lider anlay.
Siyasi partiyalarn lamtlri v nvlri. Lobbiiliyin mahiyyti v
onun hakimiyyt tsiri.
5. Dvltin meydana glmsi. Dvltin lamtlri v funksi-
yalar. Dvltin idaretm formalar. Siyasi rejimin mahiyyti. H-
quqi dvltin mahiyyti v lamtlri.
6. Vtnda v vtndalq anlaylar. Vtndala dair bey-
nlxalq prinsiplr. Vtndan cmiyyt hyatnda itrak formalar.
Azrbaycanda vtnda cmiyyti quruculuu.
nsan v iqtisadi hyat. Fiziki v zehni mk. mk blgs
v ixtisaslama. Tsrrfat v mlkiyyt. Tsrrfatn balca
chti. Mlkiyytin formalar. Bazar iqtisadiyyat v onun
formalar. Bank-kredit sistemi, pul kredit, valyuta, iqtisadiyyatda
banklarn rolu. Biznes v sahibkarlq. Dvlt v iqtisadiyyat.
Dvltin iqtisadiyyata tsiri. Dvlt sifarii. Bdc v vergi siyasti.
nsan inkiaf anlay. Tbitin, insann v cmiyytin
inkiaf arasnda laq. nsan inkiafn myyn edn amillr.
Maddi istehsal v insan inkiaf. stehsal mnasibtlrinin insan
inkiafna tsiri. Frd v cmiyyt: sosiallama. Cmiyytin sosial
6
strukturu. Cmiyytin siyasi hyat il insann inkiaf arasnda
qarlql laq. xsin siyasi prosesind itirak siyasi faliyyti
v onun siyasi mdniyyti. Avtoritar v totalitar rejimlr, milli
mnaqilr.
nsan v vtndan hquq v azadlqlar. nsan lyaqti
anlay. nsan v vtnda hquqlarnn tsnifat. nsan hquqlarna
dair ilk tsnifat. Azrbaycanda insan v vtndan hquqlar v
azadlqlar. Uaq Hquqlar Konvensiyas.
Sosial v iqtisadi hquqlar. Qnatbx hquqlar. Xsusi
mlkiyyt, seki hquqi. Sz, fikir v vicdan azadl.
Vtndalarn konstitutsiya vziflri.
Hquq v dvlt. Konstitutsiya quruluu v onun trkib
hisslri. Insan hquqlarnn qorunmasnda dvltin rolu. Ombuds-
man - insan hquqlar zr mvkkil. Beynlxalq humanitar hquq.
Qanun v dvlt. Qanunun mahiyyti v lamtlri. Kons-
titusiya ali qanundur. Milli Mclis qanunverici orqandr. Mhkm
hakimiyyti, craedici hakimiyyt, Qanunverici hakimiyyt. Yerli
znidaretm orqanlar.
Demokratiya v cmiyyt. Demokratik cmiyytd plralizm
v tolerantlq. Demokratik cmiyytd stereotiplr qar mbariz.
Demokratik cmiyytd sekilr. Vtndan seki hququ.
Referendum v parlamentli demokratiya. Blddiyy, parlament v
prezident sekilri.
Cmiyytin mnvi hyat anlay. Cmiyyt v elm. Masir
elmin xsusiyytlri. Thsil, incsnt din v etik trbiy. Etik
trbiy anlay. xlaq v din. xlaq insan faliyytini tnzimlyn
sosial mexanizmdir. Briyytin qlobal problemlri. Mharib,
nv silahnn yaranmas, Slh anlay. hali artm. Energetika.
Terroruluq, QS mbariz.
ziz tlblr siz yuxarda sadaladmz v sadalaya
bilmdiyimiz oxsayl problemlr v suallara cvb tapmaqla insan
anlayn, insann kimliyini, haradan glib hara getdiyini yr-
ncksiniz. Siz hmin suallara cavab tapmaqla hm hyata hazrla-
nacaqsnz, hm d XXI srin mllimi kimi formalaacaqsnz.
Gman edirm ki, ox ar zhmtin mhsulu kimi rsy glmi
nsan v cmiyyt adl drs vsaiti tlblr v oxucular trfin-
dn sevincl qarlanacaq.
Mllifdn

7
I FSL
NSAN TBTN VLADI,

CMYYTN ZVDR
1. nsan v cmiyyt fnninin predmeti, mqsdi v vziflri

Btn elmlr flsfdn trndiyi kimi insan v cmiyyt d
flsfdn trnmidir. nsan v cmiyyt fnnin d z tdqiqat
obyekti var, predmeti vardr. Onun obyekti varlqdr, cmiyytdir,
tbitdir, insandr, real gerklikdir. Flsfdn frqli olaraq insan
v cmiyyt fnni insann, tbitin, cmiyytin sas chtlrini
tdqiq edir v yrnir.
Elmlr bir-birindn tkc obyektlrin gr deyil,
mvzularna, yni predmetlrin gr d frqlnir. Elmin predmeti
o demkdir ki, o z obyektin aid etdiyi chtlr hans baxmdan,
hans nzri v praktik aspektdn yanar. Elmin predmeti onun z
obyektin yanama trzini, tdqiqat metodlarn myyn edir.
Insan v cmiyyt fnni insan-tbit, insan-cmiyyt, insan-insan
mnasibtlrini yrnir. Bu yeni fnn cmiyytin ayrlmaz hisssi
olan xlaq, siyast, insan - vtnda, insann iqtisadi hyat, insan
inkiaf, insan hquqlar, hquq v dvlt, qanun v dvlt,
demokratiya v cmiyytin mnvi hyat msllrini yrnir.
nsan v cmiyyt fnnini yrnmkl siz yeni milli v
mumbri dyrlr yiylnck, mstqil Azrbaycann geni
dnyagrl, layiqli vtnda kimi trbiy olunmaq imkan ld
edcksiniz. Bu mqsd atmaq n fnnin tdris prosesind
insann cmiyyt, tbit v dvltl qarlql mnasibtlri
haqqnda trafl bilik ld edcksiniz. Yeni fnn layiqli vtndan,
XXI srin xsiyytinin formaladrlmasna ynldilib.
nsan v cmiyyt fnni siz tlblrd hr hans bir fikr
mxtlif baxlar formaladrmaqda kmk edck, hr birinizd
mstqil dnmk bacar formaladracaq, fikir mxtlifliyinin
8
yaranmasna motiv yaradacaq, frqli baxlarn yaranmasna zmin
yaradacaq, yenilikilik, novatorluq v dzmllk kimi msbt
keyfiyytlr yaradacaq. Bir szl milli v mumbri dyrlri
znd ks etdirn xsiyytin formalamasna motiv yaradacaq.
Hrtrfli xsiyytin formalamasna nail olmaq n bu
fnn aada sadalanan vziflri d yerin yetirmlidir:
1) nsann mnyini, mahiyytini, tlbatlarn v nsiyyt
msllrini mnimsmkl insann z haqqnda biliklr ld
edcklr; 2) Cmiyytin mahiyytini, cmiyyt hyatn, mnaqi,
slh v dini dzmllk kimi anlaylarn mnimsdilmsi il
tlblrd cmiyyt haqqndak biliklr drinlir v mhkmlnir
ki, bu da onlarda elmi dnyagrn formalamasna motiv
yaradacaq; 3) xlaq, siyast, hakimiyyt, dvlt v dvltin
meydana glmsi kimi biliklr tlblrd dvltilik nnlrin
hrmt hissini formaladracaq; 4) nsann iqtisadi hyat, bazar
iqtisadiyyat, bank, kredit, dvlt v iqtisadiyyat, sorta kimi
anlaylarn formaladrlmas tlblrin iqtisadi urunun
formalamasna motiv yaradacaq; 5) nsan inkiafn, insan v
vtndan hquq v vziflri, azadlqlar, hquq v dvlt, qanun
v dvlt, demokratiya cmiyytin mnvi hyat msllrini
yrnmkl cmiyytnaslq haqqnda drin v geni biliy malik
olacaqsnz.
Tbit v cmiyyt haqqnda n mumi qanun v
qanunauyunluqlarn mnimsdilmsi XXI srin xsiyytini v
vtndann formaladrlmasna motiv yaradr.
2. nsann mnyi haqqnda fikir mxtlifliyi
Tbit reallq olmaqla yana, hm d ciddi flsfi

dnclrin v elmi axtarlarn obyektidir. Bu mslni
aydnladrarkn vvlc tbit anlaynn mzmununu amaq
lazmdr. Hr bir adamn intuitiv olaraq z n aydn hesab etdiyi
bu anlay diqqtl aradrdqda mlum olur ki, burada hl d
dqiqldirilmy ehtiyac olan chtlr az deyil. Tbit definitiv
yanamaq, yni ona bir mnal v qsa trif vermk ox tindir.

9
Tbit anlay vvllr tsvvr edildiyi kimi, yalnz
bilavasit insan hat edn corafi mhitdn ibart deyil, bu
anlaya hm d glckd insan faliyytinin obyekti ola biln
maddi sistemlr daxildir. Bu anlay dyimz bir ey olmayb
insann texniki imkanlarnn genilnmsi il daha da znginlir,
yeni-yeni komponentlr ksb edir. Msln, insann kosmosa
umas il laqdar olaraq buraya gn sisteminin d myyn bir
hisssini aid edirlr.
Bellikl, tbit geni mnada dnyan, almi, kainat,
sonsuz forma mxtlifliyin malik olan btn mvcudat hat edir.
Bu mnada o, materiya, varlq anlaylarna ox yaxndr.
Tbit onun yaradlmas v tkaml mslsi flsfi
thlildn hl xeyli vvl mifoloji tfkkrn obyekti olmudur.
nsan cmiyytinin ibtidai dvrlrind hr bir xalqn z satirlri,
miflri var idi. Bel ki, dnyann v hyatn mnyi, tbit v
orada ba vern hadislr, insanlar, allahlar, fsanvi qhrmanlar
v ruhlar haqqnda onlarn hr biri n qdim tsvvr v
etiqadlardan ibart oxlu rvaytlr yaratmlar. Bu rvaytlrin
irisind tbitin v insann yaranmas haqqndak miflr, fantastik
ideyalar xsusi yer tutur.
Bu mslnin tfsilatna varmadan qeyd etmk olar ki, bu
satirlrd tbit v onun yaradlmas insann v heyvanlarn
mnyi tsvir edilir. Yni bu miflr daha ox kosmoloji v etnoloji
xarakter dayr. Bu qdim miflrin ksriyytind dnyann
yaradlmas prosesi allahlarn v fsanvi qhrmanlarn r
qvvlr qar mbarizsi nticsind xaosun, qarma-qarqln
tdricn nizama salnmas vasitsil kosmosa evrilmsi klind
tsvir edilir. Bu miflrd kosmosun formalamas vvlc gyn
Yerdn ayrlmas il balayr. Sonra Yerin quru hisssi ilk okeandan
ayrlr v tbitin ayrlmaz hisssi: gy, yer v okeanlar ml
glir.
btidai dvrn miflrind dnyann yaranmas bzn d
fsanvi qhrmanlar trfindn tbitin v mdniyytin ayr-ayr
nsrlrinin onlarn ilkin sahiblrinin lindn alnaraq zbt edilmsi
yolu il ba vermsi klind tsvir edilir. Qdim yunan
10
satirlrindn birind tsvir ediln mifik qhrman Prometeyin odu
Olimp dandak allahlardan alaraq insanlara balamas buna
misal ola bilr.
Antey, Prometey, Herakl, Hrmz v hriman kimi mifik
qhrmanlar bu gn d yaayr, onlar dbiyyata v incsnt
qovuaraq bdilmilr.
traf Alm haqqnda biliklr genilndikc tbit tdricn
onun qanunlarn yrnn, onu tdqiq edn, sirlrini aan elmlrin,
yni tbitnasln obyektin evrilmidir. Bu elmlr konkret
dlillr, faktlar sasnda sbut etmilr ki, tbitin byk tarixi var,
o, indiki inkiaf sviyysin glib atana qdr uzun v mrkkb
bir tkaml yolu kemidir.
Tbit hr eydn vvl obyektiv reallqdr, yni o, insanlarn
urundan, iradsindn, istk v arzularndan asl olmayaraq
mvcuddur. Hl insanlar yox ikn tbit mvcud olmudur. Bu
chti ona gr xsusi qeyd etmk lazm glir ki, bunun ksini iddia
edn flsfi cryanlar da mvcuddur.
nsan yalnz tbitd, myyn tbii raitd yaaya bilr.
Odur ki, o daim tbiti, oradak predmetlri, proses v hadislri
yrnmy, drk etmy v onlardan z xeyrin istifad etmy can
atmdr. Hollandiya filosofu Spinoza yazrd: Tbit hmi v
hr yerd eynidir. Tbitin hadis v proseslrinin sasnda duran
qanun v qaydalar da hmi v hr yerd eynidir. Odur ki, idrakn
sas vzifsi tbitin bu universal qanunlarn drk etmkdir.
rq mtfkkirlri hl bundan xeyli vvl tbiti elm
vasitsil drk etmy arrdlar.
nsan hl qdim zamanlardan balayaraq hm d tbitin
flsfi izahn vermy, onun mumi mnzrsini yaratmaa,
mnyini aydnladrlmaa, ona z mnasibtini formaladrmaa,
orada z yerini myynldirmy almdr. Yuxarda qeyd
edildiyi kimi, bu, vvllr tbit haqqnda oxlu miflrin,
satirlrin, dini rvaytlrin meydana glmsin sbb olmudur.
Sonralar insanlar bunun n elmi biliklrdn istifad etmy
balamlar.
11
Tbit anlay tarix boyu tkaml, ciddi dyiikliklr
mruz qalmdr. Mxtlif dvrlrd bu anlaya bir-birindn sasl
surtd frqlnn mzmunlar verilmi, bu haqda mxtilif fikirlr
irli srlmdr. Flsf v tbitnaslq tarixin mxtsr d
olsa nzr saldqda tbit olan baxlarn, bu haqqndak
tsvvrlrin zaman-zaman nec kskin kild dyiilmsinin, bir-
birini vz etmsinin, tbitin mxtlif flsfi thlilinin,
inteqrasiyasnn, yozumunun ahidi oluruq.
Masir flsfd v elmd tbit haqqnda formalam
tsvvrlr qdim yunan naturflsfsind v elmind tbit
mnasnda ildiln fyusis mvhumundan (ehtimal edilir ki, fizika
elminin ad da mhz bu szdn gtrlmdr), elc d latn
dilindn gtrlm v orta srlrd geni yaylm natura
(tbit) anlayndan xeyli frqlidr.
Antik dvrn flsfsind d btvlkd tfkkr trzind
tbitin kortbii, dadc, he bir qanunauyunlua tabe olmayan
qvvlr sltnti olmas haqqndak bzi fikirlr baxmayaraq, o,
sasn, hrktd v inkiafda olan btv bir tam halnda tsvvr
edilirdi. Bu zaman tbitd ba vern proses v hadislrin
myyn bir nizama, qanunauyunlua tabe olmas haqqnda
fikirlr irli srlr v bu, tbitin nizamsz hadislr ynndan,
xaosdan ibart olduunu iddia edn ideyalara qar qoyulurdu.
Tbit haqqnda irli srln sadlvh fikirlrl yana, buradak
cisimlrin, proses v hadislrin qarlql laqsi, asll, birinin
digrindn trmsi haqqnda orijinal ideyalara da rast glirik.
Tkc bunu demk kifaytdir ki, qdim yunan filosofu
Anaksimandr insann baqa canllardan ml gldiyini iddia
etdiyin gr Darvinin slfi hesab edilir.
Hqiqtn, bu zaman insan ninki zn tbitin aas hesab
etmir, ksin tbiti zndn stn hesab edirdi. Tbitdn ciddi
kild asl olan insan ondan mrhmt gzlyirdi.
Qdim filosoflarn tbit haqqndak ontoloji tlimlrind d
maraql fikirlr rast glirik. Onlarn byk bir qismi sadlvh
kild olsa da, tbit ciddi balanc kimi yanar, onun su,
torpaq, od v hava kimi tbii nsrlrdn, onlarn myyn nisbtd
12
birlmsindn v yaxud da apeyron adlandrlan, konkret
formas v xasslri olmayan, qeyri-myyn madddn ml
gldiyini iddia edirdilr. Bu fikirlr hl eramzdan vvl VI srd
qdim Yunanstann Mileet hrindki naturflsfi mktbin
banilri Fales, Anaksimandr v Anaksimen trfindn irli srld.
Onlar tbit haqqndak mhakimlrini o zaman geni yaylm
mifologiya, satir sasnda deyil, naturflsfi ideyalarla, elmi
biliklrl saslandrmaa alrdlar. lbtt, bu ideyalarn kk
Krit-Miken mdniyytin v onun vasitsil daha qdim olan rq
mdniyytin (Hindistan, Lidiya, Babilistan v Misir) gedib
xrd.
Bu dvrn ksr filosoflar tbitin yoxluqdan yaranmas
fikrini rdd edirdilr. Bu chtdn qdim Yunanstandak Eley
flsfi mktbinin banisi Parmenidin Tbit haqqnda adl
srind irli srdy aadak fikir ox sciyyvidir. O yazrd:
Varlq mvcuddur, qeyri-varlq is mvcud deyil. Yoxluqdan
varla v varlqdan yoxlua keid qeyri mmkndr. Bu fikir
tbitin helikdn yaranmas v n zamansa onun mhv olaca,
yox ola bilcyi haqqndak ideyalara qar ynlmidir.
Bu cr fikirlr biz Empedoklun, Lukretsi Karn v digr
qdim filosoflarn srlrind d rast glirik. Empedokl yuxarda
gstriln drd nsr btn cisimlrin kk adalandrmdr. O,
Tbit haqqnda adl poemasnda Parmenidin fkirlrin trfdar
xmdr.
Lakin burada bzn balanc olan tbitin vvlc donub
qalm, hrktsiz, inert halda olduu v nus adlandrlan zkann
onu hrkt gtirmsi haqqnda fikirlr da rast glirik.
Orta srlrd tbit haqqnda, onun mnyi, strukturu v
inkiaf haqqnda bunlardan kkl surtd frqlnn grlr
sistemi formalamdr. Bu dvrd hkmran olan dini dnyagr
tbit haqqndak tsvvrlr d ciddi tsir gstrmidir. Burada
tbitin su, torpaq, od v hava kimi tbii qvv v cisimlrdn
yarandn v daim hrktd olduunu iddia edn qdim
materialist filosoflardan frqli olaraq, onun yoxluqdan, helikdn
Allah trfindn yaradlmas v idar olunmas, sasn inkiafsz

13
vziyytd olmas iqrar edilrdi. Bu zaman tbit hm d r
qvvlrin mnbyi hesab edilrk insana qar qoyulurdu. Bu fikir
xristianlq almind daha geni vst almd. Burada bel bir fikir
hkmran idi ki, insanda tbii, cismani balanc olan bdn ondak
ilahi balanc olan ruhla ciddi ziddiyyt tkil edir. Ruhun pakla,
mqddsliy can atmas v insan bu yolla aparmaq chdi bdnin
irkin ilr srklyn tbii meyllri, cismani tlbatlar il bir
yer sa bilmir. Xristianlqda mvqqti mvcud olan bdnin
bdi olan ruhu znd sir edrk mhbus kimi qfsd saxlamas
ideyas tbitin r qvvlrin mnbyi olmas, onun insana qar
qoyulmas n sas gtrlmdr. Bel bir fikir geni tbli
edilirdi ki, Allah insanlara dnyan v onu yaradan drk etmk
n iki bilik mnbyi, iki kitab bx etmidir. Bunlardan biri
mqdds yazlar, digri is tbitdir. Allah tbiti ona gr xlq
etmidir ki, insanlar bu sr baxb onlar yox yerdn yaradann
byklyn, hr ey qadir olmasn drk etsinlr.
Orta srlrin tfkkrnd tbit haqqndak tsvvrlri
sciyylndirn chtlrdn biri d bu idi ki, burada qdim dvrn
flsfsindn gln vahidlik, yaradlmazlq v yox olmazlq kimi
ideyalar tbit deyil, onun yaradlmasna aid edilirdi. Qdim yunan
flsfsind dnyann drd nsrdn: su, od, torpaq v havadan
yaranmas ideyas dahi Nizami Gncviy qdr glib xmdr.
Lakin Nizami qdim yunan filosoflardan frqli olaraq, dnyann
sasnda duran drd nsrn Allah trfindn yaradldn
gstrirdi. O, sgndrnam poemasnda bu fikri bel ifad
etmidir:
Drd nsr yaratd o prvrdigar,
Hr z yerind oldu brqrar,
atd bir-birin onlar hyat,
Yaratd bunlardan bitki, nbatt,
Bitki d baqa cr artd, dirldi,
Crbcr heyvanlar vcuda gldi.
Pola astronomu v mtfkkiri Nikolay Kopernikin kf
etdiyi Heliosentrik sistem tbit haqqndak elmlrd, tbit olan
baxlarda ciddi bir tbddlat, byk bir evrili yaratd.
14
Heliosentrik sistem Aristotel-Ptolemey geosentrik sistemini
tamamil rdd etdi v onun sasnda qurulmu dini dnyagr
sarsdc zrb endirdi. Kopernik Sma sferalarnn dolanmas adl
srind slind hl eramzdan vvl III srd yaam Samoslu
Aristraxn heliosentrik sistem haqqndak oxdan unudulmu
ideyasn dirldrk elmi chtdn saslandrlm v daha da
inkiaf etdirmidir. Odur ki, F.Engels Tbitin dialektikas adl
srind ox haql olaraq Aristrax qdim dnyann Koperniki
adlandrmdr.
Bu kf astronomiya il yana, digr tbit elmlrinin d
inkiafna ciddi tkan vurdu, onlar Nsrddin Tusi, Qaliley, Kepler,
Dekart v Nyuton kimi dahi alimlr trfindn daha da
drinldirildi. Kopernikin bu kfi hm d myyn idraki-
qnoseoloji hmiyyt ksb edirdi. Bu kfi il o hm d sbut etdi
ki, tbitdki proses v hadislr he d hmi gzl grndy
kimi deyil, bzn htta onun tam ksin olur. Odur ki, elmin balca
vzifsi grnnlrin arxasndak grnmynlri z
xarmaqdr. Grndy kimi, bu kf mahiyyt v tzahr
kateqoriyalarnn qarlql laqsi haqqndak tsvvrlri d xeyli
znginldirdi.
Kopernikin ideyalarndan tsirlnn italyan filosofu v sairi
Cordano Bruno tbitin inkiafna dair orijinal fikirlr irli
srmdr. Sonsuzluq, Kainat v dnyalar haqqnda adl srind
o, tbitin sonsuzluu, Kainatn hdudsuzluu ideyasn
saslandrmaa almdr. Mtrqqi tbii-elmi grlrin gr o,
kils trfindn tqiblr mruz qald n lkni trk edrk
uzun mddt Fransa, ngiltr v Almaniyada yaamdr. Yenidn
taliyaya qaydarkn bidtilikd tqsirlndirilrk 8 il hbsxanada
saxlanldqdan sonra diri-diri tonqalda yandrlmdr.
Orta srlrd rqd, o cmldn d Azrbaycanda azad
fikirliliyin ortodoksal islama zidd ideyalarn tqib olunmas geni
vst almdr. Mhur filosof v alim Eynlqzt Miyanicinin,
Fzlullah Niminin, Nsrddin Tusinin v digr mtfkkirlrin
aqibti buna parlaq misaldr. E.Miyani panteist ideyalarna gr
uzun mddt Badad hbsxanasnda saxlanldqdan sonra 32

15
yanda edam edilmi, Mnm haqq! deyn madddin Nsiminin
drisi diri-diri soyulmudur.
Maraqldr ki, n E.Miyani, n .Nsimi, n F.Nimi, n d
C.Bruno ateist olmam, Allahn varln inkar etmmilr. Onlar
Panteist naturflsf mvqeyindn x edrk bel hesab edirdilr
ki, Allah tbitdn knarda, onun fvqnd deyil, onun
irisinddir, orada mvcud olan sonsuz cisim v proseslrin
zlrinddir. Onlar qeyd edirdi ki, insan tbiti, oradak cisimlri,
proses v hadislri drk etmkl, hm d onlarn daxtilindki
Allah drk etmi olur.
Geologiya, paleontologiya, arxeologiya v antropologiya
sahsind z tdqiqatlar il dnya hrti qazanm fransz alimi v
filosofu Teyyar De arden tbitin v insann tkaml v inkiaf
haqqnda ox qiymtli fikirlr sylmidir. Onun tbirinc, tbit
daim inkiaf edir, insan tbitdki tarixi tkaml prosesinin n
kamil mhsuludur. O, bu prosesi 3 dvr blr:
1) hyatdan (canldan) vvlki dvr litosfera;
2) hyatn yaranmas dvr biosfera; v nhayt;
3) Insan fenomeni dvr noosfera.
O, tbitin sonrak tkamlnd insann xsusi rolunu qeyd
edirdi. Dorudan da, insan tbitin inkiafnda el bir iz qoymudur
ki, o yalnz tbitin z il birlikd yox ola bilr.
Grkmli alim v mtfkkirin bu ideyalar ortodoksal
xristianln tbit v insan haqqndak ehkamlarn rdd etdiyin
gr o, vvl mlliflik z flsfi srlrini ap etdirmk
hququndan mhrum edilmi, sonralar is lkdn qovulmudur. 20
ildn ox ind yaadqdan sonra Fransaya qaytm v ikinci df
lkdn xarldqdan sonra AB-da mrn baa vurmudur. Bu
onu gstrir ki, Orta srlrd trqqiprvr alim v mtfkkirlrin
bidtilikd tqsirlndirrk amanszcasna tqib edn inkivizasiya
mhkmlri aradan gtrls d, onun ruhu bizim srin vvllrin
qdr yaamdr.
Tbitd bdi, aramsz dyim v inkiaf ba verir. Bu
prosesin sbbi, hrktverici qvvlri v istiqamti d elmd v
flsfd diqqti clb edn msllrdndir. Bu haqda ox
16
rngarng fikirlr rast glirik. Hl qdim zamanlarda Aristotel
Ruh haqqnda adl srind yazmdr ki, tbit he nyi bs
yer etmir. Bununla o, tbitdki cisimlrin daxilind onlarn
hrkt v inkiafna tkan vern, bu inkiafn istiqamtini myyn
edn fal immanent bir qvvnin olduunu irli srrd. Grkmli
filosof bel hesab edirdi ki, bu prosesi izah etmk n adi
determinizm, mexaniki sbb-ntic laqlri kifayt etmir, hr bir
insan hyatda z qarsna mqsd qoyduu kimi, hr bir cisim v
btvlkd tbit d z inkiafnda myyn mqsd can atr.
Qdim yunan flsfsind bu qvv telos adlandrlrd.
Aristotelin fikrinc, bunlar hams n ali mqsd atmaq ndr.
O, bunu entelexiya adlandrrd. Aristotel gr, bu, aadan
yuxarya doru yksln xtt zr ba vern inkiafn sas
mqsdidir. Cansz tbitin canlya evrilmsin olan meyli, ibtidai
canllarn is z inkiafnda ura malik olmaq sviyysin atmaa
can atmas mhz bu sbb zndn ba verir. Bu fikirlr cansz
tbitdki cisimlrin v hadislrin inkiaf prosesind nsana xas
olan psixi xsusiyytlr ksb etmsini iddia edn antropomorfizm
konsepsiyasnn, sonralar is inkiafn mqsdi haqqnda
teleologiya adl xsusi tlimin yaranmasna gtirib xarmdr.
Masir elmd v flsfd ayr-ayr canl orqanizmlrin v
btvlkd zvi almin tkaml v inkiafnda onlar myyn
mqsd doru aparan daxili bir qvvnin olmasn iddia edn
ortogenez adlanan tlim mvcuddur.
Tbiti vvlc cansz v canl tbit, zvi v qeyri-zvi
alm blmk olar. Bunlar tbitin inkiaf sviyylridir. Canllar
hams cansz tbitdn trmidir, odur ki, qeyri-zvi almd
mvcud olan maddlrin demk olar ki, hamsn canl
orqanizmlrd tapmaq olar. Lakin zvi alml qeyri-zvi almi he
bir vchl eynildirmk olmaz. Yer zrind canlnn yaranmas,
zvi almin, hyatn ml glmsi xsusi problem olub ayrca
aradrmalarn obyektidir. Lakin yeri glmikn qeyd etmliyik ki,
canln canszdan, zvi almi qeyri-zvi almdn frqlndirn bir
sra mhm lamtlr var. Maddlr mbadilsi, trm, oxalma
17
v artma, bym v inkiaf, qocalma v lm hyatn ox mhm
atributlardr.
Nticd tbii tarazlq pozulur, ciddi ekoloji bhran ba verir,
hyatn mvcudluu thlk qarsnda qalr. Yalnz dnlm,
urlu surtd, byk uzaqgrnlikl hyata keiriln insan
faliyyti briyyti bu flaktdn xilas ed bilr. Odur ki,
tbitdn, onun srvtlrindn smrli istifad etmk ictimai-tarixi
prosesin obyektiv qanununa evrilir. Masir dvrd insann
tbitdn asll tamamil baqa istiqamtd ba verir v son
drc dramatik xarakter ksb edir. Bel ki, insann tlbatlarnn
artmas, istehsaln hcminin durmadan genilnmsil laqdar
buraya daha ox tbit maddlri, xammal, enerji ehtiyatlar clb
edilir. Nticd planetimizdki enerji dayclarnn, qara v lvan
metallarn, mineral ehtiyatlarnn srtl artmas imkan yaranr, bu
is briyytin glcyi n ciddi thlk yaradr.
nsan tbiti, onun fsnkar gzlliklrini qoruyub saxlamal
v onlar glck nsillr vermlidir. Grndy kimi, insann
tbit olan mnasibti yalnz istehsal sahsi il mhdudlamr, o
hm d mnvi-estetik mzmun ksb edir.
nsan cmiyytin inkiafnn v briyytin fikir tarixinin
uzunsrn tkaml nticsind formalamdr.
Bu anlay z nzri ifadsini J.J.Russonun ictimai
mqavilsind, hquqi ifadsini is 1776-c il AB-n mstqilliyi
haqqnda byannamd v 1789-cu ild Fransada qbul edilmi
insan v vtnda hquqlar haqqnda byannamd tapmdr.
Qdim yunan filosoflarndan Diogen limd fanar insan
axtarram deyirdi. Pifaqor is iddia edirdi ki, insan btn eylrin
lsdr. Onlar insan tbitin ayrlmaz hisssi hesab edirdilr.
Quldarlq quruluunda yalnz azad adamlar insan hesab
edilirdi. Burada qul Insan saylmrd, odur ki, Platon qulu heyvan
cinsi adlandrr, Aristotel is insan siyasi heyvandr, qul danan
altdir deyirdi.
Epikr bel hesab edirdi ki, flsfnin sas mqsdi insann
xobxtliy atmas n tlim yaratmaqdr. Bu tlim insan lm
qorxusundan azad edrk xobxtliy atdrmaldr.
18
Qeyd etmk lazmdr ki, qdim yunan filosoflarnn insan
haqqndak fikirlri konkret tarixi dvrl, cmiyytin tlblri il
bal olaraq yaranm v inkiaf etmidir.
Orta srlrin islam flsfsind insan btn hadislrin
rhind balca yer tuturdu. slam filosoflar gstrir ki, insann
mnvi simasn myyn edn iki balca xtt var.
1) zndrketm;
2) Cmiyyti drketm.
slam flsfsi insan bir cisim kimi maddiyyatla, bir ruh kimi
is mnviyyatla laqlndirir. Maddiyat (bdn) muvqqti,
mnviyyat (ruh) is bdirir.
slam flsfsi il yana, orta srlrd Qrbd ilahiyyat
flsfsinin nmayndlri d insan problemin xsusi diqqt
yetirirdilr.
Orta srlrd nisbtn yeni dvrd insanin dnyadak rolu
xeyli dyimidir. Bu dvrn filosoflar Bekon, Hobbs v Spinoza
insan tbit mnasibtlri sistemin daxil edir v onu idrakn
predmeti hesab edirdilr. Onlar insan bioloji v sosial etik
aspektd tdqiq etmyi vacib hesab edirdilr.
Dekart is insann mahiyytini onun al v zkasnda grrk
yazrd: Dnrms demli mvcudam.
XVIII sr Fransz maarifilrindn Russo, Holbax, Helvetsi,
Didro, Lamerti v baqalar insan v cmiyyt problemlrin daha
ox diqqt yetirmilr. Onlar gstrirdilr ki, insan azad doulur,
lakin azad olmur. Insann azad olmas ictimai mqavil sasnda
mmkndr. Onlar insan naturalist v mexanistik mvqedn izah
edirdilr.
Orta srlrd thkimli kndlilr o dvrn tsvvrlrin v
qanunlarna gr tamhquqlu Insan saylmrdlar.
Yeni dvrn bzi ideoloqlar is yalnz xsusi mlkiyytin
sahibi olanlar sl insan hesab edirdilr. XIX srd yaam ingilis
sosioloqu Bentam yazrd ki, insan insan edn xsusi mlkiyyt
olmudur. nki xsusi mlkiyytin yaranmas il insan kri
hyatdan imtina etmidir. Torpaq zrind z mlkiyytini
yaratmaqla insan z nslin v Vtn mhbbt hissi yaratmdr.

19
nsann konkret varlq kimi yrnilmsi, onun mahiyytinin
hm idealist, hm d materialist mvqedn izah olunmas daha ox
XIX sr tsadf edir. Ona gr d flsf tarixind bu dvr xsusi
hmiyyt ksb edir. Klassik alman flsfsinin nmayndlri
G.Hegel insan problemini idealizm, L.Feyerbax is antropologizm
mvqeyindn rh etmilr. Hegelin flsfsind insann mahiyyti
substansiya subyekt kimi mcrrd kild formul edilmidir.
Onun fikrinc, substansiya insann daxili mahiyytidir. Substansiya
hrkt edn subyektdir.
L.Feyerbax is z flsfsind insan tbitdn ayrmr v onu
konkret varlq kimi gtrrd.
XIX srin ortalarnda Danimarka mtfkkiri S.Kyerkoqor
Hegelin mcrrd insan ideyasna qar insann konkret varlg
haqqnda tlimi yaratmdr. Bu tlimin mrkzi kateqoriyas
ekzistensiya (mvcud olma) yegan fal balancdr. Lakin
mvcud olma dedikd he d insann sosial fallgn deyil,
cmiyytdn tcrid olunmu ayrca insann dini-etik almini nzrd
tuturdu.
O, ekzintensiyaya frdin keirdiyi hyacanlara, duyulara
urun nzartin tabe olmayan sah kimi baxrd.
Alman filosofu F.Nitse d insan haqqnda btv bir tlim
yaratmdr. O, Insan iradsini onun btn faliyytinin v
hrktlrinin balanc hesab edirdi. Bu, hakimiyyt doru can
atan instinktiv, irrasional balancdr, insann btn hrktlri,
hisslri v fikirlri bu instinkt tabedir. Onun fikrinc, tbitd v
cmiyytd he bir obyektiv qanun, he bir qanunauyunluq
yoxdur. Bu dnyann yean prinsipi iradnin hakimiyyt doru
can atmasdr. Nitsenin flsfsindn xarlan balca ntic
budur ki, nsan vhi heyvana evrilmli v zn instinktlrin
iradsin vermlidir.
openhauer d Nitse kimi iradni v instinkti sas rt,
balanc kimi qbul edirdi. O strirdi ki, insan vhi heyvan
kimidir, heyvanlarn hyat zab ziyyt irisind kediyi kimi,
insann da hyat zablarla doludur, ox zaman o, tsadflrdn asl
olur.
20
Psixoloji cryann nmayndlri Q.Cilbert, B.Skinner,
E.Fromm is bundan frqli olaraq, bel hesab edirlr ki, btn
bunlar insann psixoloji keyfiyytlri il baldr.
nsan probleminin hrtrfli izah onun sosial mahiyytinin
akar edilmsini, ur v faliyytini myyn edn motivlrin
thlil olunmasn, hyat trzinin mxtlif tarixi formalarnn trafl
yrnilmsini, ondak bioloji meyllrin meydana xmasnn
sbblrini drindn aradrma tlb edir.
nsann sl mahiyytini yrnmk n onu cmiyytd
gtrmk lazmdr. nki insan cmiyytin mhsuludur, cmiyyt
is frdlrin laq v mnasibtlrinin mcmusunu ifad edir. Bu
laq v mnasibtlr ictimai mnasibtlr xaricind insan
tsvvr etmk mmkn deyil. Insann mahiyyti ayrca frd
mxsus mcrrd bir ey deyil, o, ictimai mnasibtlrin
mcmusudur.
3. nsann mahiyyti
nsann mahiyytini, onun mnyini, cmiyytin yaranmasn

drindn yrnmk n antropososiogenezisi bilmk lazmdr.
Insana ictimai mnasibtlrin mcmusu kimi veriln trifdn bel
bir ntic xarmaq olmaz ki, o yalnz sosial varlqdr.
Antropososiogenezis sz szn birlmsindn ml
glmidir. Antropo yunan sz olub insan, sosio fransz sz
olub cmiyyt, genezis sz is mn demkdir.
Antropososiogenezis dedikd insann v cmiyytin mnyi
nzrd tutulur. Antropososiogenezis insann fiziki tipinin ml
glmsini, onun mk faliyytini v elc d cmiyytin inkiaf
mrhllrini, onlarn tkaml prosesini, bu prosesin amillrini v
qanunauyunluqlarn yrnir. Antropososiogenezisin sas
problemlrin n qdim insanlarn yaranma yeri v dvr, insann
bilavasit cdad, onun fiziki tipinin tkaml, mdniyytinin
tarixi trqqisi, ibtidai cmiyytin v nitqin yaranmas v inkiaf
msllri daxildir. Antropoloji prosesd: insann tkamlnd v
tarixi inkiafnda sas amil mk faliyyti olmudur.

21
mk altlrinin hazrlanmas v ildilmsi getdikc insann
tbit fal tsirini artrmaq imkan vermi, bioloji amillrin
tkaml tsirini tdricn aradan qaldrmdr. Insann mnyi
haqqnda materialist nzriyysinin yaradcs .Darvin onun
insanabnzr meymundan ml glmsini sbut etmkl, insann
nv vahidliyini, eyni mnli olmasn saslandrmdr. Darvin
gr, n qdim insanlar Afrikada ml glmidir. Lakin insann ilk
mlglm yeri hl d mbahislr dourur. Bzi tdqiqatlara
gr, ilk insan Mrkzi v Cnub-rqi Asiyada yaamdr.
Halbuki son 10-15 il rzind Cnub-rqi Afrikada insann n uzaq
cdadnn qalqlarnn taplmas v onun inkiaf ardclln sbuta
yetirn baqa tapntlarn akar edilmsi insann Afrikada ml
glmsi haqqndak frziyyni saslandrd. Insann ml glmsi,
tkaml v cmiyytin tarixi inkiaf il laqdar olaraq o, bir-
birini vz edn aadak mrhllr blnr: birinci, Insann
antropoid cdad mntzm surtd tbii yalardan (aac v
dalardan, heyvan smy qrqlarndan) istifad edn, iki aya
zrind gzn ali primatlardan; ikinci, n qdim insanlar
(arxantroplar v paleontroplar) sni surtd hazrlanm v
myyn hdd qdr mrkkbldirilmi mk altlrinin
meydana glmsi (cmiyytin tkilinin ibtidai formas onlarla
laqdardr); nc, masir fiziki qurululu insanlar (neoantroplar)
bu mrhlnin balanc son paleolit dvrn aiddir.
Birinci mrhlni tmsil edn primatlar avstralopiteklr aid
edilir ki, onlarn smk qalqlar Cnubi v rqi Afrikada akar
edilmidir. Onlara insann n yaxn cdadnn modeli kimi
baxmaq olar. Insann cdad avstralopitek yaxn, nisbtn daha
inkiaf etmi beyin malik v iki aya zrind hrktli daha
tkmillmi primatlar olmudur. Onlar artq tbii yalar (aac v
da) zrind bir qdr ilyib, onlardan alt dzltmyi
bacarrdlar. Onlarn qalqlar Afrikada akar edilmidir. kinci
mrhlnin nmayndlri n qdim Insanlarn (arxantroplarn)
qalqlar is Asiyada, rqi v imali Afrikada v Avropada akar
edilmidir. Arxantroplarn nsli - qdim insanlar olan paleonatroplar
(neandertallar) ikinci mrhlnin son dvrn aid edilir. Onlarn
22
masir insana oxar xsusiyytlri daha oxdur. Beyinlri hcmin
v quruluuna gr masir beynindn demk olar ki, frqlnmirlr.
Paleontroplarn hazrlad altlr forma v vziflrin gr ox
mxtlifdir. Bu dvrd primitiv sni yaay yerlri meydana xr.
Tsrrfat faliyytinin sasn, xsusil iri heyvanlar ovlayan
kollektiv oviluq tkil edirdi. Paleantroplarn tkaml hl d
tbii amillrin, tbii semnin tsirin mruz qalrd. Xarici mhitin
aa sviyysind olmas il laqdar paleantroplarn bzi
qruplarnn inkiaf lngis d, onlarn masir insana peoantropa
(kamil insana) transformasiya yolu il getmidir.
nc mrhld, yeni masir insanlara neoantroplara
keidd sas amil ictimai quruluun v istehsal faliyytinin
tkmillmsi olmudur. Bunlarn saysind kollektiv irlilyi ba
vermi, hmin qruplarn saynn tezlikl artmasna v geni
yaylmasna imkan yaranmdr. Burada insanlarn nsiyyt
vasitlrinin, xsusil nitqin inkiafnn ox byk hmiyyti qeyd
edilmidir. Nitq insan birliklrinin, ld etdiklri konkret biliklrin,
mahidlrin, istehsal tcrbsinin v mk vrdilrinin hmin
kollektivlrin ayr-ayr zvlri trfindn mnimsnilmsin,
toplanlmasna v onlarn nsildn-nsil verilmsin imkan
yaratmdr. Insann tbitdn asllnn azalmas, cmiyytin
yaranmas nticsind tbii sem tkaml amili kimi z
hmiyytini tmamil itirir, bununla da insann nv v bioloji
tkaml bitmi olur.
4. nsanda biolojilik v sosialln vhdti.

Thtlur v urluluq
nsan fiziki v mnvi, tbii v sosial, irsn ken v hyatda

ld edilnlri bir vhdt halnda znd birldirn canl varlqdr.
Uaq dnyaya glrkn insan vcudunun spesefik quruluunu,
beyin strukturunu, genetik mlumat ehtiyatn irsn toplayr. Tbii
istedad lamtlri uan ancaq yallarla nsiyyt prosesind, sosial

23
hyat trzi raitind yaranr v inkiaf edir. Insanda anadanglm
qabiliyyt, bacarq v ideyalarn olmas idealist tsvvrdr. Insann
hrktlri, onun dnclri v hyat trzi yaad ictimai-siyasi
raitdn, onu tmsil edn sosial qrupun xsusiyytlrindn v bir
sra digr amillrdn asldr. Insann mnvi hyat, davran trzi
qabaqcadan proqramladrlmr. Hyata qdm qoyarkn insan
vvlki nsillrin faliyytinin tcssm olan hadis v proseslrl
qarlar. Faliyytin tarixn yaranm sosial formalar insann frdi
tkklnn balca rtidir. XIX srin II yarsndan etibarn
insann bioloji tkamln mhsulu olmas ideyas geni yaylmaa
balad. Bu vaxtdan etibarn insan yksk tkkll heyvanlardan
frqlndirn chtlrin myyn edilmsi qarya xmdr. Insann
sosial v bioloji mahiyytinin aradrlmas onun heyvandan frqli
chtlrini yrnmy imkan verir.
nsann bioloji meyllr malik olmasna baxmayaraq, o, tam
baqa tbitli varlqdr. Heyvan kimi insann da instinktlri var,
lakin heyvanlardan frqli olaraq, onun anadanglm davranlar
instinktlrl myyn olunmur.
Anadanglm proqram ifadsi insana ttbiq olunduqda
tmamil baqa mna ksb edir. Heyvanlarn instinkti davrann
myyn edn genetik proqram onlarn daxilindki
molekullardan, insanlarn hrkt v davranlarn tnzimlyn bu
proqram is onlarn dilind cmlnmidir. Artq bir ox alimlr bel
qnat glmilr ki, insann uaq yalarndan etibarn yal
nsildn qbul etdiyi dil onun davrann tnzimlyn balca
amildir. Insan heyvandan frqlndirn n mhm lamt d mhz
bu dil mdniyytidir. Buradan bel bir ntic xarmaq olar ki,
heyvan ona ana btnind verilmi genetik proqramla doulduu
halda insan bel bir proqram sonradan, hm d sasn, dil vasitsil
qazanr.
gr cmiyyt sadc olaraq z aralarnda qarlql tsird
olan frdlrin mcmusu kimi baxlarsa, onda szsz ki, Heyvan
cmiyytindn d danmaq lazm glr. Halbuki heyvan birliklri
he d cmiyyt olmayb tbii instinktlri sosial
instinktlrindn ox-ox ykskd duran srd. Yalnz insanlar
24
cmiyyt yaratmaa qadirdirlr. Bununla laqdar bel bir sual
qarya xr: Insan cmiyytini heyvanlarn tbii birliyindn
frqlndirn ndir? Bu frq hr eydn vvl, onda zn gstrir
ki, insan cmiyyti birlik formas olmaq etibar il adi bioloji
mumilikdn ox ykskd durur. Insanlarn birliyi orqanizmlrin
funksional mumiliyi zrind deyil, mdniyyt normalarnn
vhdti zrind ykslir. Mdniyytin olmad yerd cmiyyt
d ola bilmz. Buradan is aydn olur ki, mdniyyt insan
cmiyytini istniln heyvan birliklrindn frqlndirn balca
amildir. Lakin z-zlynd mdniyyt cmiyytinin yaranmasn,
mvcud olmasn izah ed bilmz. Mdniyyt insanlarn qarlql
laqsinin, yaratdqlar maddi v mnvi srvtlrin nsildn-nsl
verilmsi formasdr.
nsan heyvandan hm uruna, hm nitqin, hm d baqa
lamtlrin gr frqlndirmk olar. Insanlar heyvanlardan balca
olaraq zlri n zruri olan hyat vasitlri istehsal etmkl
frqlnirlr. Insanlarn sosial-mdni birlmsi olan cmiyyt
yalnz istehsal olan yerd mvcud olur. stehsal insan yalnz
heyvandan frqlndirn lamt deyil, hminin onun mayasn tkil
edn chtdir. nsann inkiafna sosial amilin hlledici tsiri he d
insanda bioloji amillrin aradan xmas demk deyildir. Insanda
bioloji v sosial chtlr dialektik chtd mvcuddurlar.
Mlum olduu kimi, insan son drc mrkkb varlqdr, o,
tbitin trmsi, onun yksk mhsuludur. Insan cmiyytd
yaayr, o burada digr adamlarla mxtlif sosial laqlrl
iqtisadi, ideoloji v siyasi mnasibtlrl balanr. Buna gr d
insan yalnz bioloji amillrin deyil, hm d sosial amillrin
daycs rolunu oynayr. Demli, insan eyni zamanda hm tbitl,
hm d cmiyytl tmasdadr. Bu qarlql mnasibt prosesind
insan hm tbitin, hm d cmiyytin tsiri altnda formalar.
Tbitin insanda yaratd trflrin mcmusu onun bioloji
chtini, cmiyytin, yni ictimai mnasibtlr sisteminin
formaladrd keyfiyytlrin mcmusu is sosial chtini tkil
edir.
25
stehsal faliyyti nticsind insandak bioloji amillr
hmiyytli drcd modifikasiyaya urayaraq heyvanlarla
mqayisd daha yksk sviyyy qalxmdr. Baqa szl, o,
sosial amillrin tsiri altnda bir nv insanlamdr.
Insan orqanizmi z anatomik quruluuna v fizeoloji
funksiyalarna gr ali heyvanlarla bir sra mumi chtlr malik
olsa da, insanda mk faliyyti il rtlnn bzi yeni chtlr d
vardr. Bu chtdn insann heyvanla mqayisd stnly ondan
ibartdir ki, onun btn hyat v faliyyti znn ur v iradsi
altndadr. O yalnz znn deyil, hm d baqalarnn hyati
tlbatlarn dmk n maddi nemtlr istehsal edir. Buna gr
d Insann istehsal eldiyi eylr ictimai mahiyyt ksb edir.
nsan nadir varla evirn cht bir d odur ki, o, z zngin
tcrbsini urlu surtd glck nsillr vermk qabiliyytin
malikdir.
nsann sosial bioloji mahiyytinin izahnda mxtlif fikirlr
olmudur. Uzun mddt flsfd insandak bioloji amillrin rolunu
mtlqldirmk meyli geni yaylmdr. Bel bir fikir hkm
srrd ki, insan z tbiti etibari il bioloji varlq olduuna gr
onu dyimk olmaz, onun formalamasna v trbiy edilmsin
xidmt edn sosial proqramlarn he bir praktiki hmiyyti yoxdur.
mumi genetikann nailiyytlrin saslanaraq bzi alimlr bel
gman edirlr ki, genetik sullarla insann fiziki v mnvi
keyfiyytlrini yaxladrmaq mmkndr. Bu konsepsiyann
trfdarlar genetik sullarla btn briyytin mnvi
keyfiyytlrini yksltmyi, digr qismi is ancaq dahilr
yetidirmyi tklif edirlr. Insann genetik strukturunu dyimk
mqsdil irsiyyt mexanizmin mdaxil edilmsi szsz ki,
mhm elmi hmiyyt ksb edir. Bu proses irsi xarakter dayan
bir sra xstliklrin aradan qaldrlmasna imkan verdi. Lakin
nzr almaq lazmdr ki, insan irsiyytin yerli-yersiz mdaxil
mqsduyun sayla bilmz, o, arzuedilmz nticlr d ver bilr.
Btn bu deyilnlr gstrir ki, insan z xsind hm bioloji,
hm d sosial chtlri bir vhdt halnda birldirir. Lakin o,
26
balca olaraq sosial varlqdr, z insanlq mahiyytini yalnz
cmiyytd, baqa Insanlarla nsiyytd ksb edir.
Thtlur v urluluq
Biolojilik v sosiallq mslsi il flsfi antropologiyada
thtlur (ur alt) v urluluq problemi d sx laqdardr.
Thtlur v urluluq insann mvcudluunun psixik v bioloji
trflrini ks etdirir.
Uzun illr rzind flsfd antropoloji rasionalizm prinsipi
hkm srmdr. Yni insan, onun davrannn motivlri v
varlnn z ancaq urlu hyatn tzahr kimi aradrlmdr.
Bu baz znn parlaq tcssmn mhur kartezian tezisind
cogito ergo sum (dnrm, demli mvcudam) tapmdr.
Hmin planda insan da yalnz all insan kimi x etmidir.
Lakin yeni dvrdn balayaraq flsfi antropologiyada getdikc
daha ox thtlhur problemi diqqt mrkzin keir. Leybnits,
Kant, Kyerkeqor, Hartman, openhauer, Nite kimi mlliflr
mxtlif trf v mvqelri hl drk etmyn insann, psixik
proseslrin rol v hmiyytini thlil etmy balamdr.
Bu problemin ilnmsind flsfi antropologiyada btv bir
istiqamt yaradan Z.Freyd olmudur. O, thtluru insann
mvcudluunun mhm amili, ura qar dura biln qdrtli bir
qvv kimi tqdim etmidir. Onun konsepsiyasna gr insann
psixikas tbqdn ibartdir. nc tbq hesab etdiyi urun
hdudlarndan knardadr. z hcmin gr o, aysberqin su altnda
qalan hisssi il mqayis edil bilr. Orada mxtlif, hr eydn
vvl, seksual xarakterli bioloji ehtiras, meyl v urdan xarlm
ideyalar cmlnmidir. Sonra urluun nisbtn byk olmayan
hisssi insann Mni (Ego) glir. Insan ruhunun yksk tbqsi
FvqlMn (Super Mn) glir. Bu, cmiyytin ideal v
normalardr, borc v xlaqi senzuradr. Freyd gr, xsiyyt
bri Mn, daim drk edilmmi mhakim olunan gcl tbq
dediyimizl Fvql Mn xlaqi mdni senzuras arasnda
mbarizdir.
27
Bellikl, aydn olur ki, xsusi Mn insann uru z
xsi evind sahib deyildir. slind n qdrtli nc tbq,
tamamil zvq v lzzt prinsipin tabe olaraq insann fikir, hiss v
mllrin hlledici tsir gstrir. nsan, hr eydn vvl, seksual
chd v seksual enerji (libido) il hrkt edn v idar olunan
varlqdr.
Freydd insann mvcudluunun dramatizmi o vaxt gclnir
ki, thtlur hvslri, istklri irisind anadanglm datmaa
meylli qvvlr faliyyt balayr. Burada hyat instinktin qar
lm instinkti durur. nsann daxili almi bu iki qvvnin
meydanna evrilir. Nticd Eros1 v Tanatos2 iki qdrtli qvvlr
kimi insann davrann myyn edirlr.
Bellikl, Freydin tsvir etdiyi insan bioloji istklrl, urlu
sosial normalarla, zidiyytlrl birlikd toxunulmudur (dzl-
midir). Nticd bioloji thtlur Freydd hlledici olur. Freyd
gr, insan hr eydn vvl erotik varlq olub uralt instiktlrl
idar olunur. Thtlur problemi isverli psixiatr K.Q.Yunqu da
(1875-1961) maraqlandrmdr. Lakin o, insann erotik varlq
olmas traktovkasna qar xmdr. Artq qeyd etdiyimiz kimi,
xsi thtluru frdi tcrb psixikasnda inikas kimi ayrm,
daha drin tbq kimi kollektiv thtluru irli srmdr.
Onun fikrinc, kollektiv thtlur kemi nsillrin tcrbsinin
inikasdr. Kollektiv thtlurun mzmunu mumbri ilk
obrazlar arxetirlr (msln, ana vtn obraz, xalq qhrman,
bahadr v s.) tkil edir. Arxetiplrin mcmusini nsillrin irs
ald vvlki nsillrin tcrbsi yaradr. Arxetiplr miflrin,
yuxugrmnin, bdii yaradcln simvolikasnn sasnda durur.
xsiyytin mahiyyt nvsi frdi v kollektiv thtlurun
vhdtini tkil edir. Lakin burada da sas yer kollektiv thtlura
mxsusdur. Bellikl, insan hr eydn vvl, arxetip varlqdar.
Thtlur v urluluq problemi psixoanalizin digr trfdarlar,
1
rs (rt) mhbbt. Yunn miflgiysnd mhbbt llh. 4 ksmqnik
blncdn biri. s, Gy v Trtrl birlikd. Prmnid rsu n qdim llhlrdn
biri, frditn yrdn kimi tsvir dir.
2
Tnts - yunn miflgiysnd lmn tcssm.
28
Freydin agirdlri trfindn inkiaf etdirilmidir. Onlar Freydin
tlimini dqiqldirmi v z lavlri il znginldirib inkiaf
etdirmilr. Msln, A.Adler insann bioloji v erotik determina-
siyasn iirdn Freydin tliminin hmin chtlrini tnqid etmidir.
Ona gr d insan ninki bioloji, hm d sosial varlqdr, hyat
faliyyti urlu maraqlarla laqdardr. Freydin ksin olaraq,
A.Adlerd thtlur ura zidd glmir. Bellikl, A.Adler
myyn drcd thtluru sosiolojildirir, insana baxda
thtlur il ur arasnda ziddiyti aradan gtrmy alr.
nsann mvcudluq sulunun v xarakterinin dyimsi
cmiyytin dyimsi il laqlndirilir. Burada insann
mvcudluunun sas prinsipi malik olmaq deyil, olmaq yaxud
olumdur. Bellikl, thtlur probleminin ilnmsin yeni-yeni
lavlr edilmsi frdi v ictimai urun strukturunun tnqidind
insan psixologiyasnn sahsini urluluq v thtlur dairlri il
mhdudladrmdr. Bununla laqdar hazrda geni yaylm
mentalitet (mentallq) anlayna diqqt yetirmk vacibdir.
Mentalitet mens latnca al, tfkkr, fikir obraz ruhi
vziyyt, fikirlrin, qidlrin, ruhi vrdilrin nisbtn btv
mcmuudur. Bunun saysind dnyann mnzrsi yaranr v
mdni nnlri, yaxud da ictimai birliklri mhkmlndirir.
Mentalitet kollektiv urun iini sciyylndirir. Bu mnada o
tfkkrn spesifik tipi kimi baa dlr. Lakin bel bir bh
dourur ki, insann sosial davran fasilsiz analitik faliyytindn
qtiyyn yaranmr. mumiyytl, konkret frdin bu v ya digr
drcd onun vvlki sosial tcrbsi, maraqlar, salam dncsi
tsir ed bilr. Demli, mentalitet insanlarda onlarn tbitindn v
sosial chtdn rtlnmi komponentlrindn doan n mumi
olandr ki, bu da z nvbsind insann hyat v dnya haqqnda
tsvvrlri akar edir. Insanlar hat ednlrin drk edilmsi, fikir
sxemlri, obraz komplekslri mentalitetd z mdni tzahrn
tapr. Mentaliteti ictimai hvali-ruhiyydn dyr oriyentasiyalardan
v fenomen kimi ideologiyadan frqlnlirmk lazmdr. O vrdilri
meyl, hvs, kollektiv emosional ablonlar ifad edir. ctimai
hvali-ruhiyy dyikndir, qeyri-myyndir, mentalitet is daha

29
sabit xarakterl seilir. Mentalitet dyr oriyentasiyalarn zn
daxil edir, lakin onunla da tknmir. Dyrlr drk edilndir, onlar
hyati ustanovkalar, mqddslrin mstqil seimini ifad edir.
Lakin mentalitet eyni zamanda psixikann ursuz lay il laqdar
olandr. Bu mnada o he d hmi onun dayclar il
artikulyasiya ml gtirmir. Daha tez-tez mentalitet digr
mentalitetlr mqayis yolu il tdqiqatlar trfindn
rekonstruksiya olunur. Thtluru l keirin mentalitet insanlarn
hyat v praktiki ustanovkasn, dnyann sabit obrazlarn mvcud
birliy v mdni nnlr xas olan emosional stnly ifad
edir. Mentalitet v ideologiya arasndak frqlri izah etmk
mmkndr. O ideologiya kimi hrkt obrazn motivldirir, lakin
he d hmi dqiq, refleksiya edilmi dvran sxemi tklif etmr.
deologiya tfkkr formalarnn v dyr tsvvrlrinin mcmuu
kimi mentalitet nisbtn daha analitikdir. Mentalitet anlay kimi
analitik tfkkr, yarmdrkedilmi, mdni ifrlrl urun
inkiaf formalarn birlmy imkan verir. Bu mnada mentalitet
daxilind mxtlif oppozisiyalar-tbii v mdni, emosional v
mntiqi prosesional v rasional, frdi v ictimai olan n varsa zn
tapa bilir.
Mentalitet tarixi n mumi tarixin daha geni planna daxildir
v cmiyytd insanlarn hyatn formaladran mdni aspektin
iqtisadi aspektdn az rol oynamadn gstrir.
5. nsan, frd, frdiyyt v xsiyyt
nsan problemi il laqdar olaraq insan, frd, frdiyyt
v xsiyyt anlaylarn mumi chtlrinin v frqinin
myynldirilmsi mhm hmiyyt ksb edir.
nsan btn homo sariens-lr mxsus mumi chtlri
ks etdirn, yni onlar btn heyvanlardan frqlndirn nv
anlaydr. Bir qdr vvl qeyd edildiiyi kimi, Insan anlay sosial
v bioloji xarakteristikalar ehtiva edir, lakin bioloji cht sosial
amillr trfindn insanildirrk ciddi dyiikliy mruz qalr.
nsan mk altlri hazrlayan heyvandr. Bu trif insann btn
heyvanlardan olan frqini ifad edir, onun sosial mahiyytini
amaa imkan yaradr. nsan z tbiti etibaril bioloji olduu
30
halda, z mahiyyti etibaril sosialdr. O, ictimai tarixi faliyytin
v mdniyytin subyekti, dqiq desk, mvcud ictimai
mnasibtlrin, mumdnya tarixi-mdni prosesin mhsuludur.
Frd insan nslinin, znmxsus mumi v spesifik chtlrini
znd birldirn ayrca nmayndsidir. Demli, frd cmiyyti
v ya sosial qrupu tkil edn nmayndlrdn biri kimi zn
gstrir. Frd hm bioloji, hm sosial, hm d psixi trflr
malikdir. Frdd bu trflr bir-birin culalam kild mvcud
olur. Bellikl, frd znn antropoloji (bioloji) v ictimai (sosial)
trflrin nzrn etinaszdr. Frd bizim qarmza canl
orqanizmin malik olduu fiziki v ruhi qabiliyytlrin mcmusu
kimi xr. Frd dedikd ayrca, bir insan nzrd tutulur. Onun
mumi chtlri il yana, frdi chtlri d vardr.
xsiyyt anlay biososial varlq olan insann ancaq sosial
trfini ifad edir v ondak bu sosial trfin inkiaf drcsini
gstrir. xsiyyt - yksk zkall, z hrkt v davranlar
n msuliyyt hissini, xsi lyaqti v baqa yksk mnvi
keyfiyytlri znd tcssm etdirn xsdir. xsiyyt mstqil,
sosial chtdn ox fal olan adamdr. xsiyytin balca chti
onun ictimai faliyytidir.
Insan anadan frd kimi doulur, xsiyyt kimi is sonralar
formalar. gr frd anlay insann ictimai mnasibtlrin
mhsulu olduunu gstrirs, xsiyyt alay onu daha ox bu
mnasibtlrin subyekti kimi sciyylndirir.
xsiyyt z mahiyytin gr sosialdr, mvcudluq suluna
gr frddir. Frd xsiyyt evrildikd, hm d frdiyyt
xsusiyytini ksb edir. Frdiyyt hr bir frdi baqalarndan
frqlndirn spesefik, znmxsus konkret bioloji v sosial
chtlrin mcmusudur. Hr bir adamn frdiliyi bir trfdn bioloji
amillrl, digr trfdn is sosial mhitl, ictimai mnasibtlr
sistemi il rtlnir. Bellikl, frdiyyt v xsiyyt anlaylar
mzmunca qismn yaxndr. Bu yaxnlq onda tzahr edir ki, bir
trfdn btn xsiyytlr znmxsus keyfiyytlr malikdir,
frddir, tkrarolunmazdr, digr trfdn, mhz frdilik xsiyytin
spesefikliyini ifad edir. Lakin hmin anlaylar tam eynildirmk

31
olmaz. Bel ki, gr frdiyyt anlay insann tkrarolunmaz
xsusiyytlrini, orijinalln ifad edirs, xsiyyt anlay dah
ox insann mstqilliyini, qid mhkmliyini, xsi simasn,
prinsipialln, tin vziyytlrd mstqil qrar qbul etmk
qabiliyytini gstrir.
Frdiyyt z ifadsini insann tbii lamtlrind, psixi
xasslrind hafiz, txyyl, temperament v xarakterind, onun
simasnn hyat faliyytinin xsusiyytlrind tapr. nsann
urunun btn mzmunu: fikirlri d, mhakimlri d frdi rng
alr. Htta bunlar mxtlif adamlarda da mumi olduqda bel,
haradasa myyn znmxsusluqla frqlnir. Hr bir adam
grdy ilrd, irli srdy mhakimlrd, insanlara
mnasibtd z xsusiyytlrini hkk etdirir. xsiyyt is yalnz
z xsusiyytlri chtindn deyil, hminin z sosial mnvi
keyfiyytlri chtindn nzrdn keiriln bir insandr. Bu
keyfiyytlr hm msbt, hm d mnfi ola bilr. Lakin ox zaman
onlar mxtlif nisbtlrd insann hm lyaqtini, hm d
atmazlqlarn znd birldirmi olur.
myin saysind heyvanlar cmiyytd inkiaf edn, dilin
kmyi il baqa adamlarla nsiyyt girn insan z mllri
saysind hyatn fal dyidiricisin evrilir.
xsiyyti sosial mhitin passiv mhsulu kimi rh etmk v
xsiyytd fal ictimai xadimi grmmk dzgn olmazd.
xsiyytin sosial tcrbni mnimsmsi prosesi onun daxili
almi, istedad vasitsil hyata keirilir.
xsiyyt frdin sosail keyfiyytlrinin ifadsi, onlarn
obyektiv v subyektiv xarakteristikalarnn vhdtidir. Lakin bu he
d bioloji v psixoloji amillr laqeydlik gstrmk n sas
vermir.
Masir flsfi dbiyyatda xsiyytin sosial strukturu
haqqnda qzn mbahislr gedir. Bu struktur insann davrannn
balca istiqamtini myyn edn obyektiv v subyektiv amillrin,
habel onlarn trkib nsrlrinin mcmusu olub, tkc xsiyyt
problemini yrnmk n yox, hm d ona tsir gstrmk
baxmndan hmiyytlidir. Frdin sosial keyfiyytlri onun
32
obyektiv surtd daxil olduu birliyin tsiri altnda onun faliyyti
prosesind tkil tapb inkiaf edir. xsiyytin sosial strukturunda
aadak nsrlri qeyd etmk olar:
a) faliyytin mxtlif nvltind sosial keyfiyytlrin
reallamas sulu;
b) xsiyytin obyektiv tlbat v mnafei;
v) cmiyytin mnvi srvtlr yiylnm drcsi, yni
xsiyytin mnvi almi;
q) xsiyytin rhbr tutduu xlaqi normalapr v prinsiplr;
d) qid v qidy sdaqt.
Hr bir xsiyytd bu struktur nsrlrini mahid etmk
olar. nkiaf prosesind xsiyytin sosial strukturu daim dyiilir,
tkmillir. xsiyyt sosial mhitl qarlql tsir prosesind
formalar.
xsiyytin fallnn mnbyini onun tlbat tkil edir.
Mhz tlbat insan myyn surtd v myyn istiqamtd i
grmy thrik edir. Tlbat xsiyytin fallnn mnbyi kimi
meydana xr.
Hr bir xsiyyt tkrarolunmaz nsiyytlr malikdir. nki
o, tipik olanla frdi olann dialektik vhdtidir. Ayr-ayr adamlarn
faliyytind, davrannda uyun chtlr d vardr. Ona gr d
insanlar uyun, oxar sosial lamtlrin gr mxtlif qruplara
ayrmaq olar ki, bunlar da, adtn, xsiyytin sosial tiplri
adlandrrlar. xsiyytin sosial tipi insann z faliyyt nvlrini
hyata keirmk sullar il baldr.
Hyatn mnas, lm v lmzlik

Hr bir normal insann hyatnda tez v ya gec el bir an
glib atr ki, o z varlnn sonu olmas haqqnda dnmy
balayr. nsan z lmn drk edn v onu dnc predmetin
evirmyi bacaran yegan varlqdr. lmn labdly haqqnda
dnclrin insanda yaratd gcl emosional sarsntlar onun
daxili alminin n drin gulrn bel tsir ed bilir.
33
lmn labdlyn drk edn insanda bzn midsizlik v
aqnlq hiss olunur. nsan bu hiss qalib gldikd bel mrnn
sonrak gnlrini gec-tez ba ver bilck lm haqqnda fikirl
yaayr. Bir ox hallarda insan urunun drinliklrind kk salan
bu fikir insann sonrak mnvi inkiafnda mhm rol oynayr.
nsann qarsnda duran hyatn mnas v mqsdi mslsinin
kskinliyi bir ox chtdn insann mnvi tcrbsind bel bir
fikrin olmas il izah edilir. Hyatnn sonu olduunu drk edn
insan znn hyata v lm mnasibtini aydnladrmaa alr.
Hr bir insan n hmiyytli olan bu msl btn insanlarn
fikrind mrkzi yer tutur. Br mdniyyti tarixi insan hyatnn
mnas il lmn sirrinin almas arasndak laqnin
aradrlmas, habel lm fiziki olmasa da, mnvi qlb kimi
qiymtlndirilmyin sirlri zrind qurulan fikirlrl zngindir. Bu
suallara cavablarn axtarlmas il mifologiya mxtlif dini
tlimlrdn frqli olaraq, flsf mslnin izahnda bunu sas
gtrr ki, insan bu sualn cavabn mstqil axtarmal v bunun
n znn mxsusi mnvi sylrindn istifad etmlidir.
nsann lmsi v lmzliyi haqqnda mxtlif fikirlr
mvcuddur. lm v lmzlik insann mnvi almin ox gcl
tsir edn msldir. Insann fiziki chtdn lmmsi mmkn
deyil. nsan yalnz mnvi chtdn lmy bilr.
Ekzistensialistlr bel hesab edirlr ki, hyata mna vern
lmdr. nki hyatn mnas lm qorxusu qarsnda doulur.
lbtt, bununla tam razlamaq olmaz.
lm haqqnda fikirln insanda qorxu hissi il yana, ruhi
dknlk d yaranr. Qdimd lm r kimi qiymtlndirilirdi.
Dorudur, lmn r olmas haqqndak fikir d mbahislidir.
Bel ki, insan mrnn bdiliyi, blk d mnaszla, laqeyidliy
sbb olard.
lmdn qorxmamaq n insann lndn sonra da yaamas
fikri irli srlr. Bel tsvvr etdikd ki, insan lndn sonra da
yaayr, onda myyn qdr tskinlik yaranr.
Qdim yunan flsfsind lmn r qvv kimi
qiymtlndirilmsin baxmayaraq, Lukretsi Kar bu fikri qbul
34
etmirdi. O yazrd ki, lm he vaxt r qvv hesab edil bilmz.
Bel ki, he bir insan lmdn xilas ola bilmz, demli gec-tez hr
bir adam lml rastlamaldr.
Epikr is qeyd edirdi ki, lm olanda biz yoxuq, biz olanda
is lm yoxdur. Birincisi, lm insann tmamil mhv olmas
demkdirs, onda insan he bir eydn qorxmamaldr. kincisi is,
insann n vaxt lmsindn asl olmayaraq lm gln vaxt o lr,
demli, onun gec v ya tez lmsi he bir hmiyyt ksb etmir.
Lakin qeyd edk ki, hr bir insan ox yaamaq istyir, ona gr d
gec lmk arzusunda olur.
Bzi hallarda biologiya v tibb elminin kmyi il klinik lm
halnda olan insanlar hyata qaytarmaq olur. Demli xstlik v
crbcr xsartlr nticsind lm vziyytind olan adamlar
lmdn xilas etmk mmkn olur. Burada filosoflar gstrirlr ki,
lmk haqq varm? Bzi filosoflar gstrirlr ki, lmk haqq
insana mxsus olmaldr, gr bu olmazsa xsiyytin azadl
mhdudlaar, digrlri is gstrirlr ki, insann lmk haqq
ictimaiyytin v dvltin mnafeyin tabe olmaldr.
Kemid intihar etmk, yni zn ldrmk din trfindn
qadaan edilmidi. Odur ki, zn ldrn adamlarn qbiristanda
dfn edilmsin icaz verilmirdi.
Hazrda evtanaziya problemi il laqdar ciddi mbahislr
dour. Evtanaziya yunan sz olub arsz, zabsz lm demkdir.
Evtanaziya, lmnn yaxnlarnda labd olduu, hyat sni yolla
uzadlan adamlara ttbiq edilir. Bir sra mtfkkirlr evtanaziyan
yol verilmz hesab edirlr. Bzi filosof, hquqnas, hkim v
ilahiyyatlar is deyirlr ki, evtanaziya xlaqi sasa malikdirs,
onda o, qanunildirilmlidir. Digrlri is buna etiraz edrk
gstrirlr ki, bel qanunun qbul edilmsi Insann faliyyt
azadlna mane olar. Evtanaziya baqalarna zrr vurmursa, o, he
bir qanunla tnzim olunmamaldr. ks trfin fikrinc is masir
tibb elmi o drcd inkiaf edib ki, lm yaxnlaan insann
hyatn myyn qdr uzada bilir, lakin bu zaman insan znn
zab kmsi il yana, z adamlarna da mnvi zab verir, bel
halda Insann lmsinin qarsn almaq dzgn sayla bilmz.

35
Demli, evtanaziya xlaqi v mnvi chtdn dzgn deyil.
Birincisi, insan hyat toxunulmazdr, he bir raitd evtanaziyaya
yol vermk olmaz. kincisi, evtanaziya ailnin hr hans bir zvnn
v ya digr maraql olan xsin mnafeyin gr istifad edilir.
ncs, evtanaziya hyat var, mid d var prinsipin ziddir.
Ola bilr ki, hkim dzgn diaqnoz qoymamdr. Bundan baqa,
evtanaziya ttbiq edib insan ldrdkdn sonra saalmas mmkn
olmayan hmin xstliyi malic etmk n drman tapla bilr.
Ona gr d evtanaziya qbul edilmmlidir. Insann hyat ln
qdr qorunmaldr. Insann lmmsi qeyri-mmkndr. Bu fiziki
chtdn nzrd tutulr. Mnvi chtdn is onun lmmsi
mmkndr. nsan fiziki chtdn ldkdn sonra onun ideyalar,
ad, yax mllri v s. uzun mddt yaayr. Demli, insan znn
lmzliyini z salnda qazanmaldr. nsan nec yaamal v
ilmlidir ki, onun hyat mnal kesin? Hr bir adam bu sual
zn vermli v cavab axtarmaldr.
Bunun n, birinci nvbd, hr bir adam Insanlara, xalqa
xidmt etmli, dnyada yax iz qoyub getmlidir. O, son drc
xeyirxah olmaldr. Lakin r qvvlr qar etiraz etmdn,
mbariz aparmadan xeyirxah olmaq mmkn deyil. Demli, Insan
mbariz olmaldr.
Flsf insann fiziki lmzliyi imkann rdd edir, nki o,
lm hyatn atributlarndan biri hesab edir, lmsz hyat
mvcud ola bilmz. Bununla da flsf ninki hyat, lm v
lmzliyin mnas haqqnda mslni aradan qaldrmr, ksin,
onu daha kskin, daha dramatik formada irli srr. Hm d bu
mslnin hllind insan hyatnn dyrli v mqsdli olmas
zrurtindn x edir. Insann zn realladrma chdi onun z
qabiliyytini daim inkiaf etdirmy, cmiyytin trqqisin, onun
mdniyytin z thfsini vermy hvslndirir. Hr bir adamn
cmiyyt vasitsil realladrd xsi hyatnn mnas bundan
ibart olmaldr. nsan hyatn dyrlndirn mhz xsi hyat il
ictimai hyatn, xsi mnafe il ictimai mnafein dzgn
laqlndirilmsidir. Insan hyatnn mna v dyrinin bu cr
anlalmas insann mahiyyti haqqnda sosial tlim saslanr.
36
Hyatn mnasn bioloji tlbatlarn dnilmsind grmy
aran hedonizm kkndn shvdir, bel ki, xsiyytin davran
onu tnzimlyn sosial-etik v mnvi humanist amillrl
rtlnir.
nsan n qdr mr sr bilr? O, nec v nyin namin,
hans amallarla yaamaldr?
Nostradamus axirt gn v lm haqqnda

Miel Nostradamus 1503-c ilin 14 dekabrnda Fransann
kiik yalt hri Remid xristian dinini qbul etmi yhudi
ailsind anadan olub. O, Avinyon hrind ali thsil alb. El
buradaca 26 yal Nostradamusa tibb v flsf doktoru ad verilib.
ox sevdiyi arvadnn v iki uann gzlnilmz lmndn
sarslm Nostradamus bir ne il Belikann monastrlarndan
birin kilib v dnyann aqibtindn bhs edn ilk katrinlrini
(drdlklrini) v adna senturiya deyiln hr biri yz
kamrindn ibart l d mzmunu da yeni olan orijinal
srlrini yazb.
Dahi mnccim - zn qabaqcadan xbr verdiyi bir tarixd
1566-c ild vfat edib.
Nostradamus glcyin hadislrini nec gr bilib? Bu suala
Fransa kral II Henriy yazd mktubunda o, z bel cavab verir:
Hqiqt tanrdan gln bir saydr v mni bu hqiqtdn hali
etdiyin gr, mn ona Ulu Tanrya ox minntdaram. Tanrnn
bu sirli hqiqtlrinin oxunu mn sma cisimlrinin hrktindn
oxuyuram.
II Henriy gndrdiyi mktubunda dnyann glcyindn
xbr vern dahi Nostradamusun bel bir etiraf da var idi: Mn z
katrinlrimd glckd ba verck hadislrin dqiq tarixini d
gstr bilirdim, ancaq, hadislr verdiyim tfsirlr kimi, bu da
oxlarnn xouna glmyckdir.
Nostradamus axirt gn bard

Bir az sonra xeyirxahlq dvr baalanacaq. Saturun
hakimiyyti v qzl sr tzlnckdir. Tanr buyuracaqdr:

37
Mnim yaratdm bu gndn bel drd v zab-ziyyt
kmsin. l-aya balanm blis chnnm quyusuna
atlacaqdr.
Bellikl, dnyada Allahla insan arasnda xeyir-dual barn
tmli qoyulacaqdr. Bir daha qeyd edirm ki, mnim btn
fikirlrim mqdds yaznn (ncilin) ruhu hopmudur (II Henriy
mktubdan XII abzas).
2055 ilin stn 1000 il d glk 3055. Nostradamusun
qabaqcadan verdiyi xbrlr 3797-ci ili hat edir. Demk mr 3797-
ci il kimi davam edir. Bs sonra n olacaq? Blk d dini kitablarn
gstrdiyi axirt gn (son axirt gn) mhz 3797-ci ild ba
verckdir. Kim bilir?!. Hr halda Nostradamusun mnccimliyi,
glck bard verdiyi xbrlr 3797-ci ildn o yana getmir.
38
Nostradamus lm v ruh haqqinda
lmqaba, o dnyadan gln sslri eidirik.
Qoy can gni
Khn bdni trk etsin
lm ruhun bayramdr.
Nostradamus lm can gninin bdni trk etmsini
bayram adlandrr. Buna bnzr fikri srimizin dahi grcs Vanqa
da sylmidir: insanlar lm prosesini nec lzztli olduunu
bilslr, ham lm istyr.
Elmi dbiyyatdan mlum olduu kimi, kliniki lm bardki
mlumatlarla (lmdn qaytarlmlarn syldiklriyl)
Nostradamusun fikirlri st-st dr v biz bir daha inanrq ki,
ruh bdidir.
Hrmtli oxucu! Hyatn mnas lm v lmzlik, axirt
gn, lm v ruh haqqnda fikirlri vermkd mqsdimiz
cmiyytnaslqda bu vaxta qdr formalam fikir, mlahiz v
tkliflri diqqtiniz atdrmaqdr. Gman edirik ki, mxtlif fikir
v mlahizlr siz bu bard analitik thlillr aparmaa,
fikirlmy, dnmy motiv yaradacaq.
nsann hyatnn srkliyin sasdan: sosial, mnvi v
bioloji baxmdan yanamaq olar. Srf humanist baxmdan Insan
hyatnn srklik dyri kafidir, sosial baxmdan hyatn normal
sosial srkliyinin uzadlmas tmamil zruridir. Insann hyatnn
bioloji srkliyin gldikd hazrda xsusi metodlarn kmkliyi il
onu maksimum uzatmaa alrlar.
Bu baxmdan insan yeni erann rfsinddir. Hazrda tibb
elmi ifrat uzun mrly alr. Alimlr znn edirlr ki, bu el
proses olacaqdr ki, insanlar btn yalarnda zlrinin mnvi v
fiziki gmrahln qoruyub saxlaya bilcklr.
Bizim zmand lm probleminin sosial-etik v mnvi-
humanist aspektlrin olan maraq durmadan artr. Artq alimlr bel
bir msl irli srrlr: hyat haqqnda elm olan biologiya lmn
biologiyas haqqnda tliml tamamlanmaldr.
39
6. Materialist dnyagr v onun mahiyyti.
Mtlq madd inanc
Materialistlr eynil Qdim Misirdki fironlar, rahiblr v

digr zmrlr kimi maddnin zli v bdi olduuna,
sonsuzluuna, yaradlmadna v canllarn tsadflr nticsind
cansz madddn trdiyin inanrlar. Materialist qaynaqlarnda bu
yanamalarla tfrratlarna qdr tan olmaq mmkndr.
dbiyyatlarda materialist flsf bel aqlanr: Btn fza,
atmosfer, ulduzlar, tbit, canl v cansz n varsa, hams
atomlardan ml glib. Insan da tbitdki mxtlif atomlarn
cmindn baqa bir ey deyil. Canllarn hyat atomlar arasnda
elektrik cryannn myyn tarazl nticsind mmkn olur.
Bu tarazlq pozulanda lb, torpaa dnr, yenidn atomlara
paralanrq. Yni enerjidn yaranmq, enerjiy d dnrk.
Atomlarmzdan bitkilr, digr canllar v yen d bizlr yaranrq.
Demk, hr ey brabr xmirdn yaplb. Ancaq n yksk tkaml
etmi heyvan olan bizlrin beyni xeyli inkiaf etdiyindn, ur
ml gtirir. Tcrblr zaman alnan nticlri yada salsaq,
beynin sinir hceyrlri v hormonlarn hyata keirdiyi
funksiyalarn saysind ilyir. Kamil al v elm he nyin yoxdan
var edilmdiyini v yoxa xmadn drk edib. Buna gr d Insan
he bir gc minntdar v borclu deyil. Kainat bir total enerjidir,
balanc v sonu bilinmir. Hr ey bu total enerjidn yaranr,
tkaml edir, lr, amma btvlkd yoxa xmr. Dyiir v
evrilir. Hqiqi lm v yoxluq mvcud deyil. Daimi dyim v
evrilm var. Amma bu nhng sirri elmi qanunlarla zmk
mmkn deyil. Elmdn xaric aqlamalar is ehkamdr, bo
inancdr. Kamil ala v elm gr, bdndn xaric ruh yoxdur v
ola bilmz.
Eyni fikirlri Marks, Engels, Lenin, Pulitser, Saqan v baqa
materialist filosoflarn srlrind d oxumaq mmkndr. Onlar
kainatn sonsuzluqdan bri var olduqunu, maddnin vahidliyini v
mtlqliyini, insann yalnz madddn ibart olduunu v he bir
ruh damadn, maddnin z-zn tkaml edrk, canlandn
40
bildirirlr. Btn bunlar xurafatdan baqa he n deyil, nki kamil
al v elm, materialistlrin dediyinin tamamil ksin olaraq,
sbut edir ki, materialist fikirlr badan-ayaa rkdr. XX srin
ikinci yarsnda bu sbutlarn say xsusil artd. Msln, bu gn
elmi dairlrd birmnal olaraq qbul ediln Biq Banq
nzriyysi kainatn milyardlarla il nc yoxdan var edildiyini
sbuta yetirib. Termodinamika qanunlar maddnin z-zn
nizamlamaq qabiliyytinin olmadn gstrir, bu is dolaysyla o
demkdir ki, materialistlrin nzriyysi elm saslanmr.
(Mslnin incliklrin varmaq n Harun Yhyann Kainatn
yaradl, Materializmin sonu, Hyatn sl mnyi, Tkaml
yalan kitablarna baxn).
Materialistlr gr hyat tk hceyrdn balayr, tkaml
yoluyla insana qdr glir. Balancdan z, mahiyyti, sbbi v
mqsdi bilinmir. Hyat madd v enerjidn balayb, ona da
dnck. Kainatn Ulu Memar ancaq uca bir prinsip, yaxlq v
gzlliklrin sonsuz fq, tkamln ustad, n yksk pillsi
olaraq qbul edilrs, xslndirilmzs, doqmatizmdn qurtulmaq
mmkndr.
Materialist flsfsind madddn glib, maddy dnmk n
sas prinsiplrdn biridir. z d materialistlr bu ideologiyan
tkc zlri n yaatmrlar, onu btn cmiyyt qbul etdirmk
istyirlr.
Materialistlrin cmiyytl bal iki plan var:
1) Materialist flsfni (baqa szl desk, Qdim Misir
xurafatn) kamil elm v al adyla cmiyyt tlqin etmy
alr.
2) Bunu htta xalq istms bel, etmy niyytlidir. Yni
bir cmiyyt Allaha inansa, materialist flsfni qbul etmk
istms, materialist bu msld israrl davranacaq, xalqn
iradsin rmn, onun dnyagrn dyidirmk n alacaq.
Onlar bu adla sadc, z flsflrini cmiyyt srmaq
istyirlr. Bunu xalq istms bel etmk mqsdlri is onu
gstrir ki, niyytlri qtiyyn xo deyil, onlar totalitar bir dnya
grn malikdirlr.

41
7. Materialistlr ruhu v axirti inkar edirlr

Materializm inancna uyun olaraq, insan ruhunun v axirtin
varln da qti kild rdd ediblr. Hrnd, baxmayaraq ki,
bzn materialist qaynaqlarnda llr n bdiyyt
qovumadan sz edilir v ya buna bnzr mnvi anlaylar
ildilir. slind burada he bir ziddiyyt yoxdur, nki
materialistlrin ruhun lmszlyn dair btn fikirlri simvolik
mna dayr. Materializm bdndn ayr bir ruhun mvcud
olduunu qbul etmir.
Enerjini, maddni hr eyin cvhri qbul edn materializm
varln pill-pill dyiikliklr urayaraq inkiaf edcyini
sylyir ki, bu da elmi mnada lm tanmamaqdr. Bu halda
materializm ruhun bdndn ayr olduunu, he vaxt lmdiyini,
ruhlar almin kdyn, orada yaadn qbul etmir.
Materializm gr, lmnzdn sonra sizdn ancaq xatirlr v
mllriniz qalacaq. Bu fikir elm v mntiq saslanr, ruhun
lmszly haqda deyilnlr is elm v mntiq prinsiplril bir
araya smr.
lmdn sonra dirilmni rd etmk, lmszly ancaq
qoyub getdiyin mllrd grmk Bu dnc materialistlr
trfindn masir elmin iddias kimi gstrils d, slind qdim
v mnasz xrafatdan baqa bir ey deyil. Quranda Allah inkar
ednlrin bdi yaamaq midil tikib-qurmalar haqqnda bilgi
verilir. Mqdds kitaba gr, Hud peymbr kafir Ad qvmnn
bu cahil dncsin qar bel deyib:
- O zaman ki qardalar Hud onlara dedi: Mgr [kfr
etmyiniz, peymbrlri yalan saymanza gr Allahn
zabndan] qorxmursunuz? bhsiz ki, mn sizi n etibar
olunas, bel balanlas bir peymbrm! Allahdan qorxun v mn
itat edin! Mn bunun [dini, risalti tbli etmyin] mqabilind
sizdn he bir muzd, vz istmirm. Mnim mkafatm ancaq
almlrin Rbbin aiddir.
42
Dourdanm, hr tpd bir kk qurub [glib-gednlri
msxry qoyaraq], ylnirsiniz? Sanki [dnyada] bdi
qalacaqsnz dey, qsrlr[qalalar, yaxud yeralt su hvzlri]
tikirsiniz! V [birini] yaxaladqda da zalimlr km yaxalayrsnz!
[Onu vhicsin dub ldrrsnz!] Artq Allahdan qorxun v
mn itat edin!(ra /124-131)
Burada inkarlarn yanld nqt snt srlri yaratmaq
deyil. Mslmanlar da snt nm verir v bu yolla dnyan
gzlldirmy alrlar. Aradak frq niyytddir. Mslman
Allahn insana verdiyi gzllik v eststik duyular ifad etmk
n sntl maraqlanr. nkarlar is snti lmszlk yolu
znn edir v yanlrar.
8. Ruhu inkarin elmi ziddiyyti

ada almlr gr, insann dnmk qabliyyti beyindki
neytronlarla, onlar ml gtirn molekul v atomlarla deyil,
tamam knar, anlalmaz bir substansiya il, qaynaqla baldr.
Msln, mhur aradrma Uilder Penfild (Wilder Penfield) uzun
illr apard thqiqatlardan sonra ruhun varlnn inkaredilmz
hqiqt olduunun bildirir: Demk, varlmz iki nsrdn
madd v ruhdan ibartdir. Elm adamlarn bu qnat gtirn sbb
urun he bir halda maddi amillrl izah olunmamasdr. Insan
beyni 5 duyumuzun tolad v analiz edildiyi mhtm
kompyter kimidir. Amma bu kompyterin mnlik duyusuna
sahib olmas, hiss etmsi, dsnmsi mmkn deyil. nl ingilis
fiziki Rocer Penrouz (Roger Penrose) The Emreror`s New Mind
(mperatorun yeni fikri) adl kitabnda bununla bal yazr:
- Konkret Insana onun xsiyyt duyusunu vern ndir?
Vcudu kimliyi atomlar ml gtirn elektron, proton v digr
hissciklrin seimindnmi asldr? Bunun bel olmadn
gstrn az iki sbb var. Birincisi, hr bir canlnn bdni
durmadan dyiir. Doulduumuz andan bri vcudumuzun btn
hceyrlri dflrl dyiilib, yenilrl vz olunub. kinci sbb
kvant fizikasyla baldr. gr bir kimsnin beynindki hanssa
elektron baqa maddd olan elektronla vzlnsydi, he bir frq

43
ortaya xmazd. Sistem eynil vvlki kimi alard. Eyni fikir
protonlara v digr btn hissciklr d aiddir. gr bir insann
bdnindki btn madd bir evin uyun maddsil dyidirilsydi,
szn hqiqi mnasnda he bir frq ortaya xmazd.
Penrouz kitabnn ntic blmsind bununla bal bildirir:
ur el bir varlqdr ki, onun hanssa tsadflr nticsind
yarandna he vaxt inana bilmrm. Biz btn kainat, onun ml
glmsini ur nticsind anlaya bilirik. Professor Penrouz
materializmin insan zehnini he vaxt aqlaya bilmycyi
qnatinddir. Yax, bs bunun qarlnda materializm n deyir?
Materialistlr insann sadc madddn ibart olduunu, cansz
atomlarn tsadfn yan-yana glib, insan kimi al, duyular,
dnclri, xatirlri olan bir varl ml gtirdiyini bildirirlr.
Bs bu zaman ny saslanr?
Bu sual btn materialistlri maraqlandrr, amma materializm
qaynaqlarnda onunla bal daha maraql fikirlr var. Hmin
qaynaqlara baxanda materialist dncsinin arxasndak xurafat
daha akar kild ortaya xr.
9. Maddnin ilahildirilmsi
Materialist flsfsinin n olduunu daha yax baa dmk
n tsvvr edin ki, onu qbul ednlr kainatdak mhtm
sistem v tarazln, dnyadak minlrl frqli canl nvnn v biz
insanlarn yalnz v yalnz atomlarn tsadfn birlmsi
nticsind ortaya xdna inanrlar. Baqa cr desk, cansz v
ursuz atomlarn yaradc olduunu dnrlr. Bu fikir n qdr
madern gstrilmy allsa da, slind qdim dvrlrdn bri
mvcud olan btprstliyin tkrarndan baqa he n deyil. Btlr
tapnanlar sitayi etdiklri heykllrin, totemlrin bir ruhu, qdrti
olduuna inanblar, yni cansz v ursuz maddy yksk
xsusiyytlr qazandrblar. Bu, bhsiz ki, son drc sfeh bir
inancdr.
Materialistlr is dvrmzn btprstlridir. Onlar dadan,
taxtadan heykllr olmasa da, bunlar v btn digr cisimlri
ml gtirn madd mfhumuna inanr, bu maddnin sonsuz
44
gc, al v elm sahibi ola bilcyini dnrlr. Materialist
qaynaqlarnda bununla bal ox maraql fikirlr var. nki
materialistlr materializmdki btprst inanc aq etiraf edirlr.
Atomlar hanssa maddni ml gtirmk n z-zn myyn
bir sisteml tkilatlanrlar. Bunu hyata keirn gc hr bir atomun
malik olduu ruhdur. Hr bir ruh elm olduuna gr, hr bir mxluq
dahidir. z d brabr sviyyd - bir insan, bir heyvan, bir
bakteriya, bir molekul eyni drcd dahidirlr.
Grndy kimi, burada hr bir atomun ala v elm sahib
olduu iddia edilir. Bunu yazan materialist mllif hr varln
ibart olduu atomlar saysind ura sahib olduunu bildirdiyin
v insan ruhunun varln rdd etdiyin gr, insan da heyvanlar
v ya cansz molekullar kimi bir atom yn hesab edir. slind is
gerk budur: cansz maddnin (yni atomlarn) bir ruhu, uru, agl
yoxdur. Bu, sbut olunmu faktdr. ur ancaq canllarda var ki,
bunu da onlara Allah verib. Insan is canllar arasnda n stn
ura sahibdir, nki Allahn verdiyi ruhu damaqdadr. Baqa
szlrl desk, ur cansz maddd deyil, ancaq ruhu olan
varlqlardadr. Materialistlr is Allahn varln qbul etmmk
n atomlara ruh "yapdracaq" sviyyd sfeh bir inanca z
tuturlar.
Materialistlrin qbul v mdafi etdiklri bu inanc, slind
"animizm" adlanan v tbitdki btn varlqlarn (dalarn,
dalarn, klyin, suyun) ruhu v uru olduunu hesab edn ski
paqan (btprst) etiqadn yeni ifadsidir. Bu inanc materializm
antik yunan filosofu Aristotel trfindn gtirilib v sonradan ayrca
cryan kimi formalab.
Aydndr ki, he bir hceyrnin plan qurub, ttbiq edck
qdr uru yoxdur. Buna inanmaq yumaq desk, sfehlikdir.
Buradan da grndy kimi, materialistlr Allahm varln v
yaratma siftini qbul etmmk n atomlara, molekullara,
hceyrlr al, fdakarlq v s. glnc siftlr yapdrrlar".
Tsvvr edin ki, bir tablonun nec kildiyini siz bel izah edirlr:
boyalar planl kild bir-birin xbr yollayaraq, birg alblar,
hams ktandak yerini alb v kil yaranb. nanarsnzm? lbtt,

45
yox. Bax, materialistlrin dediklri d el buna bnzyir.
Materializm cansz v ursuz maddni "yaradc" kimi qbul edir.
Baqa cr desk, maddni btldirir. Atomlarda ruh olduuna
inanan materialistlr bu inanc aq ifad edirlr.
Materializmin z ideologiyasn yeritmk n l atd
vasitlrin n nmlisi is materializmin v humanizmin "elmi daya"
olan tkaml nzriyysidir. XX srin sonu, XXI srin vvllrind elm
sbut etdi ki, Darvinizmin he bir elmi sas yoxdur. Bu nzriyy byk
elmi yalandr.
10. nsan hyatnn ya mrhllri.

Uaqlq sehrli alm. nsan z fiziki v qli inkiafnda bir
ne mrhldn keir. Bu mrhllr bel tsnif olunur: uaqlq;
yeniyetmlik; gnclik; yal dvr; qocalq. Bu dvrldirm rti
sciyy dayr. Alimlr sadalanan bu dvrlrin zlrini d bir ne
yarmdvrlr blrlr. Hr bir ya dvrnn znmxsus
xsusiyytlri vardr.
Doulan andan insan uaqlq dvrn yaayr v bu dvr 11-
12 yalarna qdr davam edir. Bu dvrd Insan n dnya alr,
o, xsiyyt kimi formalamaa balayr, z ideallarn
myynldirir. Bir yandan yanadk olan mddtd uaq
danma yrnir, yaxnlarn v zizlrini tanyr, z cinsini drk
edir.
Uaq mxtlif yalarla oynama yrnir, onda digr
insanlara qar maraq oyanr, nsiyytilik, zn byklr
oxatma chdlri, zndrkin ilkin formalar yaranr. Bu dvrd
byklr ua oynatmal, onunla sx nsiyytd olmal,
dandrmal v tk qoymamaldrlar.
Drd yandan alt yanadk olan dvr mktbqdr ya
dvr hesab olunur. Bu dvrd uaq baada, qrupda nsiyyt
qurma, bir ox oyunlar yrnir, dostlarndak yax xsusiyytlri
grmy balayr. Xbrilik, ziflr qar kobudluq v s. kimi
hrktlrin pisliyini baa dr. Bu yada uaqlarn xsusi
qabiliyytlri (xoreoqrafik, musiqi, incsnt) d z xr,
formalar.
46
Mktb ya dvrnn mrkkbliyi. Mktb ya dvr ilk
nvbd biliklrin ld edilmsi il baldr. Burada uaq dnya v z
haqqnda bir ox eylri, yazma oxuma, sayma yrnir. O,
valideynlrin daimi himaysindn uzaqlar, srbstliy alr. Yqin
ki, birinci v ikinci sinif agirdini nnsinin geyindirib-soyundurmas
qrib grnr. Mktb ua bykldirir. Kiik mktbli qrurla
deyir: Mn artq bymm, mktbd oxuyuram.
Mktb yann n mrkkb dvrn 11 yadan 16 yaadk
olan dvr tkil edir. Bu ya dvrn ox vaxt uaqlqdan gncliy,
kamilliy doru keid dvr d adlandrrlar. Bu illrd insan fiziki,
mnvi v qli chtdn ox dyiir. Onun btn orqanizmind
sray ba verir, hvali-ruhiyysi d dyiir, ba aryr, gah
glr, gah da alayr. Yeniyetmlrin urunda sasl dyiiklik ba
verir. Burada mktbin ox rolu vardr. Yeniyetm dostlarnn v
sinif yoldalarnn yannda hrmt, nfuz qazanmaa, eyni
zamanda, mstqil, srbst olmaa alr. Bu dvrd insan glck
pe meyllrini myynldirir, seimini edir. Olanlarn
ksriyyti kosmonavt, tyyari, konstruktor, mhndis olmaq
istyir. ri biznes, xsi irkt sahibi, hquqnas, gmrk mmuru
olmaq barsind dnnlr d vardr.
Respublikamzda sahibkarlq pelrin meyil, xsusil
gclnmidir. Biznes, marketinq, menecment, gmrk bu sahlr
bu gn gnclri daha ox clb edir. Hquqnaslq, tibb,
rqnaslq, jurnalistika ixtisaslarna maraq hl d gcldr.
Mhndis ixtisaslar, elektronika, robot texnikas v s. ixtisaslara
mnasibt istniln sviyyd deyildir.
Gncliyin romantizmi. Artq on yeddi yandan gnclik dvr
balayr. Insan hddi bulua atr, o, ya thsilini davam etdirir, ya
ilmy balayr, olanlar is hrbi xidmt yollanrlar.
On skkiz yanda gnclr seki hququ qazanrlar. Gnclik
dvr byk midlrl baldr.
Yeniyetm dvrnd insan baqalarnn shvlrin, yalanlara,
xyantlr dzlmz mvqed olur. Yeniyetmlrin bu
xsusiyytlrini bilrk byklr onlara qar hssas olmal,
mnaqilr rol vermmlidirlr. Onlar mrkkb vziyytlrd

47
x yolu axtarmal, mzakir etmli, qarlql gzt getmyi
bacarmaldrlar.
Yal dvr. Nvbti dvr yaa dolmu, yni 21 yadan 55-60
yaa qdrki dvrdr. Bu, Insann fiziki, qli, yaradc imkanlarnn
iklnn dvrdr. Psixoloqlarn dediyin gr, elmd n
grkmli nailiyytlr mhz 35-40 yalarna tsadf edir. Maraqldr
ki, bu dvrd insanlarn bacarq v imkanlar xsusi bir yri xtt
zr inkiaf edir. Bu yri xtd enm v qalxmalar bir-birini
vzlyir v bu xttin grn insann faliyyt nvndn birbaa
asldr. Glin yal dvr atm adamlara xas olan lamtlri
myynldirk. Bu lamtlr myyn penin mnimsnilmsi,
bu sahd uurlarn qazanlmas, ail qurulmas, uaqlarn trbiysi,
dnyagrnn tam formalamas, zndrk kimi lamtlri aid
etmk olar. Yaa dolmu adamlar, adtn myyn bir nsiyyt,
geyim v davran trzi seirlr.
Qocalq-mdriklikdir. nsan mrnn sonunu qocalq dvr
tkil edir. Bu dvr insann tqad xmas vaxtndan balayr.
Qocalq dvrnn srhdlrini myynldirmk tindir. Adtn,
adamlarn oxu tqad xdqdan sonra da ilmkd davam edir,
ictimai ilrl maraqlanrlar.
Doxsan yadan sonra uzunmrllk balayr. nsan n qdr
yaayr v n qdr yaaya bilr? El adamlar var ki, onlar 100,
htta 150 ya hddin atrlar. Hr ey insann hyat trzindn,
mhitindn v qidalanmadan asldr. n uzunmrl insanlar
Qafqazda, o cmldn, Azrbaycanda, ind, Yaponiyada
yaayrlar. lkmizin Lerik, Lnkran, Klbcr, Lan v Quba
Xamaz, Dvi blglrind uzunmrl Insanlarn yaad
mlumdur. Cnub blgsinin sakini irli Mslmov dz 168 il
mr srmdr. Xamaz rayonunun sakini T.Pirmuradovann
115 ya v 109 nv-nticsi vardr.
Bel bir fikir yrtmk shv olard ki, insan qocalq dvrnd
he ny qadir deyildir. Lap qdim zamanlardan asaqqal, ahl
insanlar n hrmtli, mdrik adamlar hesab olunurlar. Onlara
cavanlar da, byklr d hrmtl yanar, fikirlri il hesablarlar.
Qocalarn srvti onlarn hyat tcrbsidir. Onlar dinlmk,
48
dediklrin ml etmkl bu dyrlr sahib olmaq mmkndr.
aln bu dyrlr siz d sahib olasnz. Qocalar zlri d ox
ey malikdirlr.
Byk Britaniyann ba naziri U.rill, Almaniyann federal
kansleri K.Adenauer, fransa prezidenti arl de Qoll, in
islahatlnn atas Den Syaopin v nhayt, mummilli liderimiz
Heydr liyev kimi yaa dolmu grkmli siyasti v dvlt
xadimlri z lklrini mvffqiyytl idar etmilr. Bu fakt bir
daha sbut edir ki, yal, ahl insanlarn tcrbsi vzolunmazdr.
Siz d aln uzunmrllyn sirlrini yrinin, ox yaayn,
mdriklik zirvsin atn. Grkmli airimiz Osman Sarvlli bel
demidir:
Hr kim yz il yaamasa,
Gnah onun znddir.
ox zaman uaqlar qay v nvazii valideynlrindn daha
ox, baba v nnlrindn grrlr. nsan hr zaman z ya il
ahngdar olmaldr, sni kild yandan qamaa almamaldr.
Azrbaycanda bel hallara yax baxlmr. Hr bir yan z mnfi v
msbt chtlri vardr. Gnclri irlid glck gzlyir, yallar
is arxada qalm illrd mdriklik, tcrb v kemii qoyub
gedirlr. Nhayt, sas olan n qdr yaamaq deyil, nec
yaamaqdr. Hr bir yan z gzlliyi vardr. aln mnal, gzl
yaayn. Cavan, yaraql olmaq n qdr xodursa, nurani,
asaqqal, abirk olmaq da o qdr rkaandr. Mdrik qocalar
cmiyyt hmi lazmdr.
49
11. nsan tlbatlar v istklri
nsann davran, baqa insanlarla mnasibtlri ndn
asldr? Bu suala cavab vermk ox tindir. Ona gr ki, insan
tbiti z mrkkb v ziddiyytlidir. Ancaq bir msl
bhsizdir ki, insan onun maraq v tlbat hrkt gtirir. Mhz
onlar insann faliyyt v davrannn znmxsus zln
yaradr. Insann doulduu gndn mrnn axrnadk mxtlif
tlbat olur. Tlbat insan marann sasn tkil edir. Tlbat
azaldqca insann maraq dairsi d daralr, mara sndkc onun
hyat da snr. Arzu v istklri tkndikc z d tknir.
Tlbatn snmsi insann lmsi demkdir. Psixoloqlar saysz-
hesabsz insan tlbatn bir ne qrupda sistemldirmy
almlar. Son olaraq, bu tlbat qruplar bel
myynldirilmidir: aa v yuxar, maddi v mnvi tlbat.
Tlbatn aa sviyysi onun bioloji tbiti il baldr. Bu
tlbatlarn sasnda acl v susuzluu sndrmk, soyuqdan
mdafi olunmaq, tmiz hava il nfs almaq mumiyytl,
mvcudluumuza lazm olan digr bioloji tlbatlar durur.
Thlksizliy olan tlbat znqoruma, salamlq, hyat risklrin
azaldlmasnn tmin olunmas v yaay keyfiyytinin
yaxladrlmasna xidmt edir.
Tlbatlarn yuxar sviyysi insann sosial tbiti onun
cmiyytdki hyat v baqa insanlarla nsiyyt girmk istyi il
baldr. Alimlr bu tlbatlar qrupuna hakimiyyt chd, z kimi
adamlarla nsiyyti, mvffqiyyt qazanmaq v qarlql kmk
kimi tlbatlar aid edirlr.
Mnvi tlbatlar znifad, zntsdiq, dostluq, sevgi v
yaradclq tlbatlar xsusi qrup tkil edir. Maddi tlbatlar
qrupuna is mit, i, ev, ev yalar il bal olanlar daxildir.
Insanlar z hyatlarn bunlarsz tsvvr ed bilmirlr. Gndlik
tlbatlar anlayna gndlik qzet mtalisi v musiqili televiziya
proqramlarna baxlmas, qidalanmaq, geyinmk, gzintiy xmaq
v s. tlbatlar aid olunur.
Hr bir insan oxsayl tlbatlara malikdir. Onlarn tmin
edilmsi is he d hmi mmkn deyildir. Insan ancaq ld ed
50
bilcyi, dnilmsi mmkn olacaq eylri arzu etmlidir.
dnilmsi mmkn olmayan arzular Insan zr, onu ruhdan salr.
Qabiliyytlr nec z xr? Alimlr qabiliyyt dedikd
Insann hr hans bir il uurla mul olmasna imkan vern
xsusiyytlri baa drlr. Qabiliyytlr, istedad niansi adlanan
myyn tbii, anadanglm sasa malikdir. Ancaq bu he d
insann hr hans bir istedad varsa, bu istedad mhv olmayacaq,
ksin, inkiaf edckdir fikrini tsdiqlmir. Tnbllik, z zrind
ilmmk, yaxn adamlarmzn v mllimlrinizin mslhtlrin
qulaq asmamaq son nticd sizdki istedad niansini mhv ed
bilr. Yqin ki, byklrin baqalar haqqnda tez-tez bel szlr
iltdiklrinin ahidi olmusunuz: Uaqlqda onun istedad niansi
var idi! Ona nec midlr bslnilirdi! Ancaq gr onun axr nec
oldu! Bellikl, tnbllik, pis mhit, mnfi nmunlr, yad tsir
insanda yax olan hr eyi mhv ed bilr.
Uaqdak istedad niansinin inkiafna daha ox byklr
tsir ed bilr. Uaqlara tsir gstrmk, onlar sevmdiyi il
mul olmaa mcbur etmk olmaz. la futbol oynayan, yaxud
radioqbuledici ymaq bacar olan uaq zorla qarmon almaa v
yaxud kompyuterd proqram trtib etmy mcbur edilmmlidir.
Bzn d rssamlqla mul olan gnc qza Bsdir bo eylrl
mul olduun! - dey tzyiq gstrmkl ondak istedad ldr
bilrsiniz.
nsann n mhm qabiliyytlrindn biri qli qabiliyytlrdir.
qli qabiliyytlrin mcmusu v onlardan mxtlif sviyylrd
bacarqla istifad edilmsi intellekt adlanr. qli qabiliyytlr
intellekt daim inkiafda olma tlb edir. Ona gr d, hr bir insan
z qlini daim mxtlif msllrin hlli il yklmli, yaddan,
diqqtini, yazl v ifahi nitqini inkiaf etdirmlidir.
Bu v ya baqa drcd qli qabiliyytlr btn insanlara
xasdr. Ancaq el qabiliyytlr d vardr ki, onlar nadir insanlara
mxsusdur. Msln, musiqi, pedaqoji, xoreqrofi, bdii v
tkilatlq qabiliyytlri he d hamya nsib olmur. Psixoloji
testlrin kmyi il bu qabiliyytlri hl uaqlqdan z xarmaq
51
mmkndr. Ancaq onu inkiaf etdirmk v ya etdirmmk insann
zndn asldr.
stedadl adamlar. Kimlri dahi adlandrmaq olar?
Qabiliyytlrdn baqa, Insanlara istedad da mxsusdur. stedad
insann faliyyti nticsind z xan frdi qabiliyytlrinin n
yksk inkiaf sviyysidir. stedadl alimlr, rssamlar,
bstkarlar, mnnilr, idmanlar vardr. Onlarn hr biri z iind
byk uurlar qazanmlar. Yqin ki, siz trafnzda onlardan bel
bir sz eitmisiniz ki, istedad bomaq lazm deyil. Bu n
demkdir?! gr birisind rssamlq v aktyorluq istedad varsa, bu
istedadn qarsna sni olaraq pr kn, onun inkiafna mane
olan ixtiyar sahiblri varsa, onda istedad bomaq mmkndr.
Yaxud istedadl adam z istedadn hqiqi yolla inkiaf etdirmy
almrsa, yngl v ucuz hrt arxasnca qarsa, pis mllrl
mul olursa, onda onun z z istedadn bour. Bu id
tamahkarln rolu daha mnfidir. Nec deyrlr ox istyn, azdan
da olar. Qdim yunanlar deyirdilr ki, istedad torpaq altndak
mrmr kimidir. Onu z xarmasan, yatb qalacaqdr.
Uaqlarda qabiliyyt v istedadn inkiafnda ailnin rolu
vzsizdir. Lakin valideynlrl bu sahd sistemli i aparlmaldr.
Bir df adamlar grrlr ki, byk Sokrat gnn gnortaa
lind fanar n is axtarr. Heyrtl ondan n axtardn soruurlar.
Sokrat qsa v mnal cavab verir: nsan axtarram. Bu, slind
mktbin devizi olmaldr. Mllimlr Sokrat zmi il istedadl
uaqlar axtarmal v kf etmlidirlr. Bel olarsa, Vtn v xalq
ox ey qazanar.
El insanlar var ki, onlar istedadlar il baqa insanlarn
taleyin byk tsir gstrmkl briyyt tarixind z izlrini
qoymular. Onlar dahilrdir: Dahi xsusi istedada malik olan
insanlardr. Onlarn adlar, demk olar ki, hamya mlumdur.
Leonardo da Vini, M.V.Lomonosov, Y.Mmmdliyev,
V.Motsart, .Hacbyov, A.Eynteyn, Ltfi-zad v baqa dahilr
baqalarnn yoluna iq salan, yol gstrn ulduzlardr.
Dahilr istedadl uaqlara qay gstrnd istedad n yol
alr.Onlar hyatda z yerlrini tapa bilirlr. Azrbaycan
52
bstkarlarnn byk bir nslinin zeyir byin atalq qays il
sntin an-hrt zirvsin ykslmsi buna n yax sbutdur.
zeyir by knddn glmi istedadl uaqlar n yataqxanas
olmayan konservatoriyann korpusunda, htta he ksdn icaz
almadan yataqxana dzltdirmidi. Onlara maddi yardm gstrir,
onlarla drsdn sonra da mul olmaa vaxt taprd.
stedad v dahilik haqqnda fikir sylrkn bir anla
dnmk olar ki, istedad xeyirxah v ya qddar ola bilrmi? Yqin
ki, qabiliyytli adamlar zalm htta rfsiz d ola bilrlr. Ancaq
inanmaq istrdik ki, hqiqi istedad v dahilr xeyirxahdrlar.
stedadl insanlar, adtn ox hssas olurlar. Onlarn xtrin dymk
d ox asandr. Ona gr d bel bir ifad var: stedadl adamlara
kmk etmk lazmdr. stedadsz insanlar nec olsa da, zlrin yol
tapacaqlar.
12. Zaman v smrli hyat

Zaman dedikd nyi nzrd tuturuq? nsan n n zruri
olan anlaylardan biri d zamandr. Biz deyirik: bu, dnn ba
vermidir., o sabah olacaq. Hadislrin ardcll, onlarn
vzlnmsi, bizim n zamanda ks olunur. Zaman hr eyi
kib aparan axndr.
.Htenin Faust facisind dayan, ey anm, sn
gzlsn! - dey aran qhrman kimi digr insanlar da zamann
axarn ksmk, onu saxlamaq, arxaya dndrmk gcnd deyillr.
Bizim dnyamzda zaman dnmz, birll olub, kemidn
glcy doru istiqamtlnmidir. Lakin ox inanmaq istyirm ki,
Kainatda dnyalar var ki, orada zaman bizdki kimi axmr. Zamann
dnmzliyi problemi mxtlif dvr mtffkirlrini maraqlandran
ciddi msldir. Msln, qdim yunan filosofu Fales demidir:
Zaman hr eydn mdrikdir, nki o hr eyi akarlayr.
Hqiqtn d biz zamanla yalan v yanll aydnladrr, maskalar
arxasnda gizlnmi rzalt v hrt dknlyn drk edirik.
Btn sirlr gec-tez aydnlar. Zaman dostluu, etibar, hqiqti,
anda sadiqliyi snaqdan keirir, itkilrin yarasn saaldr. Tez-tez
bel szlr ildirik: Hr eyin zamana ehtiyac var.

53
Zaman biristiqamtli, dnmz bir varlqdr. Zaman bir daha
tkrarlanmr. Lakin biristiqamtli zaman daxilind hadislr
tkrarlana bilr. Ona gr d Nizami yazrd:
n uca nqtni aarsa bir xtt,
z ski halna meyl edr, fqt
Fikir n zaman ki, son xtt atar,
Dayana bilmyib geri qaydar.
Tkrar dolansa da z dvrsin,
Birinci nqtd dayanar yen.
nsanlar zaman Allah bilib ona scd edirdilr. Hr eyin z
vaxt var deyib mdriklr. Zaman haqqnda ilk tsvvrlri
yaradann, onu lmy balayann kimi olduu biz mlum
deyildir. Qdim yunanlar hr ey qadir v allahlarn ulu babas
saylan Kronos allah zamann atas hesab edirdilr. O, bir lind
sa, o biri lind qum saat tutmu qoca obraznda tsvir edilmidi.
Zaman kedikc cmiyyt inkiaf edir. S.Vurun demikn:
Zaman yaa dolur, insan ala.
Zaman ls. Tqvim. lk tqvimlr uzaq kemid
meydana glmidir. Onlarn vtni qdim kiayaras
(Mesopotamiya) v Misirdir. vvlki tqvimlr yndmsiz v
tqribi idi. nki yadda v mahidlr saslanrd. Onlar
fenoloji tqvim adlandrrdlar. Bu tqvimlr tbit hadislri
sasnda qurulmudu.
lk tqvim Ay tqvimi olmudur. O, Gn sutkasndan daha
byk zaman ksiklrini lmy imkan verirdi. Baqa szl, yeni
Aydan o biri yeni Ayn balanmasnadk bir ay vaxt lmk otuz
Gn lmkdn daha asan idi. Qdim umer lksind
kahinlrin astronomik mahidlri nticsind ilk Ay tqvimi
yarand. Bu tqvim zr ilin uzunluu 354 gndr. atmayan 11
gn ilin sonuna 13-c ay kimi lav olunurdu. Bu tqvim ox
mrkkb idi. nki tkc Gn v Ay hrktlrin saslanmrd.
Baqa planetlrin hrkti haqqnda biliklri d ks etdirirdi. umer
kahinlrin be planetin ad mlum idi. Ona gr d hftnin be
gn bu planetlrin ad il adlanrd. Bir ox xalqlarn dillrind
hftnin gnlrini ifad edn qdim planet adlar indiydk
54
qalmaqdadr. Qdim yunanlar v romallar Ay tqvimindn istifad
etslr d, onlarda hft yox idi. ox sonralar onlar bunu
umerlrdn yrnmidilr. umerlrin abat romallarda Saturna
evrilmidi. Bu planet i grmk n yax lamt hesab
olunmadndan romallar nb gn istiraht edirdilr.
lk Gn tqvimini Misir kahinlri trtib etmidilr. Bu
tqvim sasn il 365 gn, hr drd ildn bir is 366 gn
hesablanrd. l drd fsl v 12 aya blnmd. Tqvimd artq
qalan 4 gn is misirlilr allahlarn rfin bayramlar keirirdilr.
Ayn Yer, Yerins Gn trafnda dolanma vaxt tam ddl
ifad olunmadndan tqvimlrd hmi dolaqlq olurdu.
Romada Qay Yuli Sezarn mri il Yuli tqvimi adlanan tqvim
trtib olundu. Bu tqvim Misir tqvimi sasnda trtib olunmudu.
1582-ci ild is Roma papas XIII Qriqori trfindn Qriqori
tqvimi trtib edildi. ndi ilin mumi uzunluu Yerin Gn
trafnda dolanma mddtin daha dqiq uyunladrlmdr. Drd
ildn bir uzun ilin ttbiqi yanll aradan qaldrr. lin balanc
tarixi is rtidir. Bu rtilik bzi adamlarda aqnlq yaradr.
oxlar bilmir ki, niy 2000-ci il nc minilliyin balanc
olmad. nki onlar hr eyin balancn sfrdan gtrmy
meyillidirlr. Biz indi tqvimd z dqiqliyimizl ynrk. Ancaq
hl qdim umerlr Ayn dolanma dvrn yarm saniy dqiqlikl
hesablamlar. Mayya kahinlri is Gn ilinin uzunluunu
heyrtamiz dqiqlikl myyn etmidilr. Onlar yalnz 18 saniy
xtaya yol vermidilr.
Tqvim bizim gndlik hyatmzdr. Bu tqvim vasitsi il
gnlrin, hftlrin, aylarn v illrin bir-birini vzlmsini izly
bilirik. Tqvim nzr salsaq, orada qrmz v qara rngl verilmi
gnlri gr bilrik, tqvimd qrmz rngl veriln gnlr bizim
dvltilik v milli-mnvi dyrlrimizjn irli gln bayramlar v
istiraht gnlridir. Bayramlar xalqmzn v dvltimizin taleyind
ox byk rol oynam hadislri gstrir. Msln: 28 may
Respublika gn, 15 iyun-Qurtulu gn, 26 iyun-Milli Ordu gn ,
20-21 mart Novruz bayram v s.
55
Lakin el gnlr d vardr ki, onlar tqvimd qara rivy
alnmdr. Bu 20 yanvar gndr. Hmin gn dnyada zn
slhncars elan etmi bir dvltin ordusu Bak hrin
tcavz etmi, z vtndalarna misilsiz qddarlqla divan
tutmudur.
Mktblinin i gn. Asud vaxt. Vaxt qzla bnzdirlr.
Lakin vaxt htta qzldan da qiymtlidir. Ona gr d vaxtdan
smrli istifad etmk lazmdr. Hr bir insan yqin ki, z i
gnnzn rejimini trtib edir, ona da ml etmy alr. lbtt,
mktblinin d i gn shr saat 700 da yuxudan oyanmaqla
balayr. Bu rejimin tqribn 6-8 saat mktbd drs mllrin
srf olunur. Hr bir mktbli ev qaytdqdan sonra drslrini
hazrlamaldr.
Bel bir zaman anlay var: asud vaxt. Bu el bir andr ki,
insanlar z vzif borclarn (ilmk, oxumaq) vicdanla yerin
yetirmilr v zamann bdcsind artq vaxt qalmdr. Buna asud
vaxt deyilir. Bs bu vaxtdan nec istifad etmli? Bo-bouna
veyillnmk, mnasz ilrl mul olmaq, yatmaq, yoxsa tbitin
qoynunda gzmy xmaq, film tamaa etmk, idmanla mul
olmaq, teatra getmk, dostlarla igzar shbtlr aparmaq, bostanda
v bada ilmk. Bunlarn hans smrlidir? lbtt, ikinci
qrupda sadalanlar. mummilli liderimiz Heydr liyev asud vaxt
haqqnda demidir: Asud vaxt msuliyytdn azad bir vaxt deyil.
Asud vaxt sosial srvtdir v ondan ehtiyyatla qnatcil istifad
etmk lazmdr.
Ulu babalarmz zamana dyr vermyi yrnmi, ona var-
dvltdn hr eydn daha artq diqqt v hssaslqla yanam, onu
israf etmmy almlar. Zaman israf etmmk, ondan mmkn
olduu qdr faydalanmaq vrdilrin yiylnmk smrli hyat
trzi demkdir. Ata-babalarmz hmi deyiblr: Vaxt israf
vzsiz itkidir. Grkmli Azrbaycan yazs Mir Claln tez-tez
tkrar etdiyi bir klam var idi: Dnyada n qiymtli ey vaxtdr.
Byk dib z btn hyat boyu bu mdrik fikr sadiq qalm,
yaad zamandan smrli istifad edrk bir-birindn gzl
srlr yaratmdr.
56
Yax oxuman sirri. Yax oxuman sirri d myyn
drcd vaxtla baldr. Dost v yoldalarla keiriln vaxt n qdr
qiymtli olsa da, drs oxumaq n ayrlan vaxtdan qiymtli ola
bilmz. Siz znz el bir hyat trzin aldrmalsnz ki, 24
saatlq bir gnd hm mktb, hm yemy, hm istiraht, hm
yatmaa vaxtnz olsun. r vaxt blsniz, ondan smrli istifad
etsniz, onda drslrinizi d yax oxuyarsnz. Demli, yax
oxuman sirri vaxt dzn blmkd v ondan smrli istifad
etmkddir.
13. Hyatda uur qazanman yollar. nsiyyt
Tk ldn ss xmaz. nsan qruplar. Yqin ki, siz mhur

ingilis yazs Daniel Defonun Robinzon Kruzo romann
oxumusunuz. ngilis dnizisi Robinzon Kruzo gmi qzasna
uradqdan sonra insan yaamayan bir adaya dr. ox byk
tinliklr v mhrumiyytlr hesabna znn yaamas n
zruri olan vasitlrin bir hisssini ld edir: koma tikir, taxl kir,
heyvanlar hlildirir, zn mdafi n tikinti ilri aparr.
Lakin o, zn ox bdbxt hiss edir. nki o, btn bu ilri
tkbana grr. Onunla shbtln, hisslrin rik xan bir
yolda yoxdur. Nhayt, tale onun zn glr: vhi Cm il
rastlar v o, Kruzonun sadiq dostuna evrilir. ndi Kruzonun
gnlri tnha v kdrli kemir. Yqin grdnz ki, insan fiziki
chtdn ayrlqda yaaya bilr. Lakin mnvi chtdn onun bel
yaamas mmkn deyildir. Artq grndy kimi, Robinzon v
Cm kiik bir qrup tkil etmidilr.
nsann hatsi ox genidir. nsan hmi insanlar iind, ail
zvlri, i yoldalar, qohum-qonular, dost v yoldalarnn
hatsinddir. Biz daim bu nsanlarla qarlar, nsiyytd oluruq.
Bizi bir-birimiz mxtlif tellr balayr. Mnasibtin, nsiyytin
xarakterin gr d insanlar mxtlif qruplar tkil edirdilr.
Insanlar ail, qohumlar, qonular, dostlar qruplarnda ona gr
birlirlr ki, tk qalmasnlar, hr cr bdbxtliklrdn qorunsunlar,
nki atalar demikn, Tk ldn ss xmaz!

57
nsan mnasibtlri. nsan hr eyin lsdr bu szlr
yunan flsfsinin blk d amal idi. nsann nin, rfin dnya
dbiyyatnda n qdr zmtli szlr deyilmidir.
XX srin qlobal problemlri irisind insan mnasibtlri
xsusi yer tutur. Bu mnasibtlr is, dorudan da, kvrkdir,
zrifdir v bzn adi bir yersiz bax, tsadfi sayszlq onlarda
drhal ks olunur, adamlarn bir-birin hrmt-izztini azaldr,
qarlql mnasibtlrin soyuqluq gtirir.
Cmiyytd hr bir insan baqalar il qarlql faliyytd
olmal v kollektivd yaamaldr. Kollektiv daimi birg il mul
olan, mumi mqsd malik, thsil v yaxud yaradc faliyytl
bal olan insanlar birliyidir. Bununla bel, hr bir Insanda
frdilik, xsilik olduu kimi, mumilik v kollektivilik d vardr.
Tssf ki, frdilik v mumilik hmi st-st dmr. Bel
olduqda Insan seim qarsnda qalr gzt getsin, yoxsa iddia
irli srsn. Bzilri mnaqi yolunu trafdaklarla mbariz, z
maraqlar n mharib yolunu seirlr. Bellrini ox vaxt
mnaqili insanlar da adlandrrlar.
Mnaqi (konflikt) ks maraqlarn, baxlarn v ya
fikirlrin toqqumasdr. Sosial mnaqilrin bir ox nvlri vardr:
ail, pe istiqamtli, xslraras, milltlraras, dvltlraras v
siyasi mnaqilr.
Rqabt mnaqiy yaxndr. nsan z rqibini hr eyd
mvacibd, cmiyytdki vziyytind, hrtd, triflnmd v s.
hallarda stlmy alr. Rqabt zn baqasna qar
qoyma, frdiliyin son hddini, Insanlara mnasibtd
tkbbrlly, yaxnlara kmk arzusunun olmamasn nzrd
tutur. gr cmiyyt rqabt zrind qurulmudursa, onda hr ks,
ilk nvbd rqiblrini mhv etmy v hr ey yalnz z nail
olmaa alr.
nsanlarn qarlql faliyyt formalarndan biri l-l verib
almasdr, yni hmrylikdir. Hmrylik dedikd knlllk
sasnda hr ksin trafdak nsanlarn nailiyytlri il
maraqlanma, bir-birin qarlql kmk v yardm gstrmsi, bir
gc, etimad, brabrhquqlu trfdalq nzrd tutulur. Bu halda
58
mumi v frdi maraqlar vhdt tkil edir. Tbii ki, bel olduqda
kollektivilik ayrca insann xsiyytini klgd qoymamal,
hamnn rifah, meyil v maraqlar nzr alnmaldr.
Ny gr insanlar myyn qruplarda birlirlr?
Tsvvr edin ki, Yer krsind hr ey eynidir; nsanlar, heyvanlar
v bitkilr. l boyu yalnz isti, gnli hava hkm srr. Bs btn
agirdlr, trafda olan digr insanlar? Tsvvr edin ki, onlar bir-
birindn he n il frqlnmirlr. Onlarn hams eyni xasiyytli,
eyni rngli v eyni boyludurlar. Bizim he birimiz onlar tanya
bilmirik. Bilmirik ki, qarmzda duran kimdir. Ancaq, grndy
kimi, bel deyildir. Valideynlr z vladlarn, qohum qohumu,
qonu qonunu v s. bir-birindn frqlndirir.
Hr birimiz tkrarszq. Hammz mxtlifik, eyni zamanda
bizi birldirn mumi chtlr vardr. Mhz bu chtlr biz
myyn qruplarda birlmy imkan verir. Msln, sizin hamnz
agird olmanz v ya hanssa bir sinifd oxumanz birldirir.
Bu v ya digr baqa insan qruplar da bel yaranr. Yuxarda
deyildiyi kimi, bel insan qruplar kollektiv adlanr.
Biz bilirik ki, insan digr canllardan frqlndirn balca
amil onun urlu olmasdr. Hisslr malik olmaq da insana xas
olan mhm keyfiyytlrdn biridir. Bs insana xas olan hisslr
hanslardr? Elm sbut eldir ki, insanda orta hesabla mindn ox
duyu hissi vardr. Bu qdr hisslr irisind istk, sevgi v sadt
mhm yer tutur.
stk v sevgi hm anadanglm, hm d sonradan qazanlm
olur. Msln, valideynin vlada olan sevgisi anadanglmdir.
Diqqt yetirsk, heyvanlarda v bitkilrd d istk, sevgi v sadt
hisslrinin olduunu grrk. Hr hans bitki z hyatn davam
etdirmsi, yaamas v boy atmas n tbitdn myyn eylr
istyir; heyvanlarn da qidaya v nvazi ehtiyaclar vardr.
Heyvanlarda da z balalarna qay v mrhmt dolu rk vardr.
nsann istklri maddi v mnvi istklr blnr. Maddi
istklr misal olaraq qidalanma, tmiz hava, paltar v s. aiddir.
Dnmk, sevinmk, nlmk, htta kdrlnmk, lovalanmaq
v s. is mnvi istklr aiddir. styin daha gcl formas sevgi

59
adlanr. Insan ox istdiyi eylr alud olursa, istk sevgiy
evrilir.
Sevgi hissi saysind ana balas n zn hr cr thlky
atr. Sevgi saysind vlad valideynlri n hr cr fdakarlq edir.
Insan mllimin, dostlarna, qohum-qonusuna olan sevgisi
saysind onlarla rahat hyat srr. Insanlarn qlbind torpana,
dvltin, bayrana sevgi hissi olmasayd, zrind gzdiyimiz bu
torpaa Vtn deyib onun urunda qan tkmz, can vermzdilr.
Sevgisiz hyat mmkn deyildir. Sevgi Insanlar arasnda, Insanla
traf alm arasnda bir laq vasitsidir. Sevgi il dostluq, qardalq
laqlri gclnir, sevgi il qlblr birlir, knllr qovuur.
Milltlr v xalqlar arasnda bir-birlrin etimad ld olunur.
Xeyirxahlq v dzmllk. Dzml olmaq n demkdir?
Insana xas olan hisslr irisind xeyirxahlq v dzmllk daha
ox hmiyyt ksb edir. Xeyirxah i, xeyirxah ml insan mnn
ucaldr, onu yaad cmiyytin n lyaqtli zvn evirir.
Tarix z d xeyirxah mllri unutmur. Xeyirxahl il
insanlarn qlbind bdi yer tutmu Hac Zeynalabddin Tayevi
unutmaq mmkndrm? lbtt, yox. Xalqmzn maariflnmsi,
milli urunun inkiaf, bir ox insann hyatnn qorunub
saxlanmas n Hac he nyini sirgmmidi.
Xeyirxahlq biz ulu babalarmzdan mant qalm ox
byk srvtdir. Msln, kemi dvrlrd hr bir adam evinin
qaps nnd tut aac krmi. Yol knarlarnda meyv balar
salarm. Bulaq kmk, krp salmaq, mscid, hamam, karvansara,
mdrs tikmyi imkanl adamlar zlrin borc bilrlrmi. ndiki
kimi nqliyyat vasitlrinin olmad o zamanlarda uzaq sfr
xan adamlar srin bulaq suyundan ir, aaclarn meyvlrindn
yeyr, klgsind dinclr, bu bula kn, bu aaclar kn
xeyirxah insanlara dua edrdilr. Siz d xeyirxah olun, Allah bunun
vzini verr.
nsanlar mxtlif sosial-mdni kklr, dini qidlr
malikdirlr. Hyatn istniln problemi v ya hadissi haqqnda,
szsz ki, onlarn hmi mxtlif fikir v ideyalar olacaqdr.
Insann bax mxtlifliyin dzml mnasibti v z mvqeyini
60
trafdaklara hrmtl ifad etmsi mhm hmiyyt ksb edir. Bu
cr dnyagr malik xsi dzml (tolerant) insan
adlandrrlar.
Tolerant olmaq digr insanlarn ideyalarn, faliyytini
v hyat trzini hyatn rngrngliyi kimi qbul etmk, ks
baxlara sbirl yanamaq demkdir. Tolerant insan fikir
ayrlqlarn diolaq prosesind aydnladrr a istniln mbahisni
mzakir v inandrma yolu il hll edir.
Tolerantlq1, insan hquqlarnn hyata keirilmsinin, slh
nail olman ayrlmaz v mhm nsrdr. Tolerantlq gcl
laqlr yaradr, daha sx mkdala yol ar, Insanlarn
hmryliyini mhkmlndirir. Totlerantlq davti v fikir ayrln
aradan qaldrmaa kmk edir, zorakla v hd-qorxuya qalib
glir, cmiyytd thlksizlik hissini tmin edir. Tolerant insan z
rqiblrin hrmtl yanar. Sizin baqalarn balamaa gcnz
atrsa, demli, lazm gldikd onlar da sizi balaya bilcklr.
nsiyyt
nsiyyt n demkdir? Blk d bir-biri il nsiyyt
saxlamayan he bir cmiyyt v insan qrupunu tsvvr etmk
mmkn deyil. Aild v kd, id v nqliyyatda, nlikd v
naharda da insanlar bu v ya digr mnasibtd olurlar. nsiyyt
insanlar arasnda informasiya mbadilsi, qarlql tsir,
onlarn bir-birini qavramas v anlamas prosesidir.
nsiyytsiz yaamaq mmkndrm? Bu suala birmnal
kild yox cavab vermk olar. nki cmiyytd yaayb he
kiml nsiyyt saxlamamaq qeyri-mmkndr. Ancaq el adamlar
var ki, onlar adamla nsiyytdn qarlar. Bellri haqqnda adtn
deyirlr: Filanksl nsiyyt yaratmaq ox tindir. Yaxud daha
ox adamla nsiyyt qurmaq bacar olanlar haqqnda is bel
deyirlr: O, ox nsiyytcil adamdr.
nsanlarn uurlu nsiyyt yaratmasna bir sra amillr kmk
edir: salamlamaq, irinszl v qlql olmaq, hal-hval tutmaq,
1
Tlrntlq (ltnc sbir, dzm) bqsnn fikrin, dini tiqdn, dt-nnsin,
dvrnn dzmlkdr, mnsibtdir.
61
qonaq getmk, qonaq qbul etmk, xorftar olmaq, doruu v
glrz olmaq, sxavtli olmaq v s.
Glin onlarn bir nesini nzrdn keirk.
Nitq, ilk nvbd insanlarn z aralarndak nsiyytlr
kmk edir, lbtt, bu prosesd mimika, jestlr, iarlr d
myyn rol oynayr. Lakin insan qapal v nzaktsizdirs,
baqalarn dinlmk mdniyyti yoxdursa, onda he bir dil v
mimika ona kmk gstrmyck. Odur ki, hr ks nsiyytin
myyn qaydalarna syknmlidir. Bu qaydalar aadak kimi
formaladrmaq olar. Siz hmshbtinizin maraqland mvzuda
dann; hmshbtinizl onun siz mnasibtin uyun mnasibt
qurun; dannzda mr intonasiyasndan qan; hmshbtinizi
diqqtl dinlyin, onun szn ksmyin; rni olmayn;
ykskdn danmayn v l-qol hrkti etmyin. Msahibiniz
sizin ona smimi hrmt etdiyinizi duysun.
Bellikl, danq, nitq insann xlaqn, elmini,
dnyagrn, xasiyytini, mdni sviyysini ks etdirn bir
gzgdr.
Adamlarn aralarndak mnasibtdn asl olmayaraq, bir-
birin salam vermlri nsiyytin sas lamtlrindn biridir.
Etiket mvafiq olaraq salam birinci daxil olan adam verir v gr
buna qdr onlarn arasnda myyn inciklik vardrsa, bu
salamlama mrasimi hr iki trfd knl xoluu yaradacaqdr.
Xidmti etiketin bel bir tlbi vardr: nsiyyt, nzakt v db
zn v baqalarna hrmtin sasdr.
Baqalar il nsiyyt yaratmaa n mane olur? nsiyyt
el d asan i deyil. Ondan istifad etmk qaydasndan ox ey
asldr. Yni, sizin fikirlriniz, baxlarnz, qrarlarnz,
informasiyanz baqa insanlar trfindn qbul olunacaqm?
Qarlql birg i uurlu alnacaqm? Yeni n ld ed bilcksiniz?
Sizin aid olduunuz kollektivin qazanc n olacaqdr v s. Byk
yunan airi Homeri yada salaq. O, yazrd: N cr sz desn, o cr
d cavab eidrsn. Bizd is bel deyilir: N krsn, onu da
birsn.
62
Bzn grrsn ki, bir mclisd ham danr, deyib-glr.
Lakin bir ne nfr bu nsiyytdn knarda qalmdr. Bunu n il
izah etmk olar? Tutaq ki, siz yal adamlarla nsiyytdsiniz.
lbtt, burada db-rkan gzlnilmlidir. Yallarn shbtin
mdaxil etmk, onlarn zarafatlarna qoulmaq yax i deyildir.
Lakin gr mzakir olunan msl barsind snin d fikrini,
ryini soruarlarsa, bu nsiyytdn knarda qalmaq olmaz.
air Sdi yazrd:
db saylsa da, mclisd susmaq,
Mslht zaman danmaq grk.
ki ey ala nqsan saylar:
Yersiz susmaq il, yersiz sz demk.
Son vaxtlar tez-tez bel fikirlr sslnir ki, kompyuter tezlikl
insanlararas nsiyyti vz edckdir: yeni informasiyalar ld
etmk, yrnmk, dostluq etmk, htta sevgili semk bel internet
vasitsi il ld edilckdir. Lakin inanmaq istrdik ki, bel hal ba
vermyck. nki he bir man, mexanizm v rabit canl Insan
vz etmy qadir deyildir. He bir yaz birbaa Insani nsiyytdn
alnan tssrat ver bilmz.
Biz nsiyyt yaratman yollarn v formalarn, mumi olsa
da, nzrdn keirdik. Buradan bel bir ntic xarmaq olar ki,
insanlar arasnda nsiyyt yaratman n tsirli vasitsi szdr.
Tsadfi deyildir ki, byk trk mtfkkiri Clalddin Rumi sz
yksk qiymtlndirrk deyirdi: Sz var qlnca bnzr, bostan,
kini q kimi ksib bir, sz var ilk bahara bnzr, hr trfd
saysz-hesabsz meyvlr bitr. Dahi airlrimiz Nizami v Fzuli
hmi sz yksk qiymt vermi, onun qdrini bilmyi, yersiz sz
iltmkdn uzaq olma mslht grmlr. Nizami Gncvi
deyirdi ki, al ki, dannda inci tk szlrdn istifad edsn.
Az dan, lakin mzmunlu, ksrli dan, qoy snin az szlrinl
dnya bznsiz. Mhmmd Fzuli is sz bir phlvana bnzdir,
onu lklr tutan, ial mhariblr aparan hkmdarlarn qounu
il mqayis edir. Bu qounlar nahaq qanlar tkr, insanlara zlm
edir, qtl v qartlr trdir.airin sz phlvan is qlncsz,
dysz min bir knllri fth edir. Odur ki, onun sz phlvan

63
he vaxt mlub olmur. Bax budur doru v irin szn qdrti!
Ona gr d atalarmz haql olaraq demilr: Doru sz qlncdan
itidir, yaxud Qlnc yaras saalar, sz yaras saalmaz. aln
irindilli, doru szl olasnz. Sznzn qdir-qiymtini bilsiniz.
Nitqinizd son drc diqqtli v dqiq ll olun. Sz demzdn
vvl dnn, Yz l, bir bi atalar szn ml edin. He
zaman yanl ola bilck, qarnzdaknn xtrin dyck sz
iltmyin. Yadda saxlayn ki, dananda xta etmmk z d bir
elmdir.
14. nsan v tbit

nkaredilmz elmi dlillrl sbut edilmidir ki, insan
tbitdn ayrmaq mmkn deyil, o, tbitin vlad, onun uzunsrn
tarixi tkamlnn mhsuludur. Lakin tbitin zndn yaranm
insan tbitl eynildirmk olmaz, nki o hm d ura v
irady malik bir varlqdr. Baqa canllar kimi Insann da hyat v
faliyyti yalnz tbitd, myyn tbii raitd mmkndr.
nsan hat edn tbii rait ox vaxt traf mhit adlandrlr. Balq
sudan knarda yaaya bilmdiyi kimi insan da mvafiq tbii rait
olmadan yaaya bilmz. Bu mhitd Insan arasnda sx qarlql
laq v tsir mvcuddur. Mhit Insana tsir etdiyi kimi Insan da
mhit tsir gstrir, onu dyidirir. Baqa canllardan frqli olaraq,
Insan sadc olaraq mhit uyunlamr, ksin mhiti, tbiti
zn uyunladrmaa alr. O z n mvafiq temperatur
rejimi yaradr, sni dryaalar v gllr gzldir, aylarn
istiqamtini dyidirir, yollar kir, krplr salr, nhng elektrik
stansiyalar tikir, yallq zonalar dzldir, hrlr, qsblr,
kndlr v byk kommunikasiya xtlri ina edir. Odur ki, insan
hat edn mhiti iki yer tbii v sni mhit blmk olar.
Tbii mhit Insann durmadan artan tlbatn tam dy
bilmdiyin gr Insan z tsrrfat faliyytil onu
znginldirmy alr v ikinci tbit adlandrlan sni mhit
yaradr. Sni mhit anlay, yuxarda gstrildiyi kimi, Insann
tikdiyi hrlri, qsblri, kndlri, kdiyi yollar, kanallar,
64
sald balar, yaratd elektrik stansiyalarn, bir szl, z
ehtiyaclarn dmk n ina etdiyi btn obyektlri hat edir.
Tbii v sni mhit bir-birini tamamlayr, Insann hyat v
faliyyti n lazmi rait yaradr.
Cmiyyt inkiaf etdikc onun hyatnda sni mhitin rolu da
tdricn artr. insann yaratd bu mhit verdiyindn qat-qat ox
mhsul verir, Insann ehtiyaclarn daha dolun dyir. Bellikl d,
insan trfindn sni mhit tbii mhiti stlyir, ona qar hcuma
keir, onu sxdrr v mhdudladrr. Insann yaratd ikinci
tbit onun bu sahdki imkanlarn daha da genilndirir,
hyatnn tminatn v thlksizliyini xeyli artrr. Mit v
istehsalat binalar, qzdrc v soyuducu cihazlar istehsal etmkl,
zlzly qar seysmik chtdn davaml tikililr ina etmkl,
sellrin qarsn almaq n nhng bndlr basmaqla o z n
nisbtn thlksiz v rahat yaay raiti yaradr, tbitin
ltaqlndan qismn d olsa zn qoruyur. nsan tbitl daim
nsiyytd, tmasda bulunur. Tbitl sx laqy jirmdn o
yaaya bilmz. Bel ki, insann yaamas v nslini davam etdirmsi
n, birinci nvbd, ona maddi nemtlr: rzaq, geyim, ev, mebel
v digr mit yalar lazmdr. Bu nemtlrin hams tbitd var.
Tbit insann btn ehtiyaclarn dmy qadirdir. nsann hyat
n zruri olan bir nemt, el bir srvt yoxdur ki, o, tbitd
olmasn. Bu da ox qanunauyundur. Bel ki, insann ehtiyaclar,
onun mxtlif mhsullara olan tlbat tarix boyu tbitd mvcud
olan srvtlr mvafiq olaraq yaranm v inkiaf etmidir.
Tbitd olmayan ey insanda ehtiyac yaranmr. Lakin tbit
Insana lazm olan bu nemtlri ona hazr kild bx etmir. Insann
hyat n zruri olan nemtlri ld etmk n vvlc onlar
hasil etmk, sonra is insann tlbatn dy bilck formaya
salmaq mqsdil emal etmk, onlardan mvafiq mhsullar almaq
lazm glir. Msln, yerin drnliklrindki neft ilkin halnda demk
olar ki, insann he bir ehtiyacn dy bilmir. Lakin emal
edildikdn sonra ondan insan hyat n zruri olan mxtlif
qiymtli mhsullar alnr.
65
nsan z yaay n zruri olan mhsullar ld etmk n
daim tbitl laqy girmli, ona tsir gstrmli olur. Insanla
tbit arasndak bu qarlqd laq v tsir uzun bir tarix malikdir.
Cmiyytin ibtidai dvrlrind Insanlar istehsalla mul ola
bilmmi, tbitd mvcud olan hazr mhsullardan, tbitin onlara
hazr kild bx etdiyi srvtlrdn istifad etmli olmular.
Buraya qidalanmaq n yararl olan yaban meyvlri, bitkilri,
bitki kklrni, balq v heyvan ovunu, da, aac v smk altlri,
maaralar, aylar, gllri, dnizlri v sairni aid etmk olar.
Aydndr ki, bu dvrd tbitdki neft v qaz yataqlar, dmir,
kmr ehtiyyatlar, mxtlif metal filizlri, byk enerji mnbyi
olan gn, klk v lallr insanlarn v btvlkd cmiyytin
hyat, yaamas n demk olar ki, he bir hmiyyt ksb
etmirdi. nsanlarn bu srvtlr haqqnda tsvvrlri bel yox idi,
daha dorusu, onlar bu qiymtli nemtlri ld etmyin, onlardan
istifad etmyin yollarn hllik bilmirdilr. Lakin tdricn insan
idrak inkiaf etdikc, traf alm haqqnda onun biliklri, tsvvrlri
genilndikc, hyat tcrbsi artdqca bu tbii srvtlrdn istifad
etmy balayr. Yerin altnda v stnd olan bu srvtlr
cmiyytin hyatnda tdricn z yerini tutur v yksk qiymtini
alr. Bu srvtlrdn istifad edilmsinin Insan idrakndan, elmin v
texnikann trqqisindn asl olduunu aydn tsvvr etmk n
aadak misal ox sciyyvidir. Bakda ken srin ikinci
yarsnda nefti yenic emal etmy balayarkn bu prosesd labd
olaraq, yni istehsaldan asl olmayaraq vvlc, birinci olaraq
ayrlan benzin sahibkarlar n byk blaya evrilmidi. Bel ki, o
zaman bu neft mhsulunun ox qiymtli yanacaq nv olmas hl
kf edilmmidi, bu mayenin mhrriklri hrkt gtir bilmsi
insana mlum deyildi. Odur ki, sahibkarlar byk xrc krk
thlkli yann mnbyi olan benzini xsusi barjlarla datdrb
Xzr dnizindki adalarda yandrtdrrdlar.
Dnyann bir ox lklrinin ciddi energetika bhran
mngnsind boulduu, dnya bazarnda benzinin ox baha
qiymt satld bir raitd bhsiz ki, bu fakt daha drin mna
ksb edir.
66
nsanla tbit arasndak mnasibt Insann istehsal faliyyti
nticsind hyata keirilir. Bu faliyyt tbitd, onun srvtlri,
materiallar zminind ba verir. Nticd insanla tbit arasnda
geni laq v mbadil yaranr. Bu, cmiyytin mvcud olmasnn,
hyat v faliyytini davam etdirmsinin zruri rtidir.
Tbit insann istehsal faliyytin ciddi tsir edir, myyn
mnada istehsaln istiqamtlrini tyn edir. bhsizdir ki, mnbit
torpaqlarn, kin yerlrinin, kifayt qdr irin suyun olmad
raitd kinilik, hlildirmk n mvafiq heyvanlarn v onlar
saxlamaq n otlaqlarn olmad yerd maldarlq inkiaf ed
bilmz. Odur ki, insanlar zn daimi yaay yeri serkn
dnizlrin v gllrin knarnda, aylarn vadilrind, melrin,
mnbit torpaqlarn olduu yerlrd mskn salmaa stnlk
vermilr.
Bu deyilnlr gstrir ki, insanlarn mskunlamas, istehsal
sahlri yaratmas v btvlkd cmiyytin inkiaf xeyli drcd
tbii raitdn, corafi mhitdn asldr. Bel ki, lverili tbii
rait, zngin srvtlri olan corafi mhit Insanlar zn clb edir,
kiniliyin, maldarln, baln v snayenin mxtlif
sahlrinin yaradlmasna v inkiafna tkan verir. Lakin buna
saslanaraq iddia etmk dzgn olmaz ki, tbii rait, corafi mhit
cmiyytin inkiafnn hlledici rti, tyinedici amildir. Burada bir
sra iqtisadi, ictimai v sosial amillr rol oynayr. Onlarn
aradrlmas v thlili cmiyytin hyatndan, onun inkiafndan v
hrktverici qvvlrindn bhs edn sosial flsfnin vzifsidir.
Lakin burada bu msly tri d olsa toxunmamaq dzgn olmaz.
Sosial trqqid corafi mhitin rolu mslsin mnasibt
birmnal olmamdr. Bzi sosioloqlar, mtfkkirlr bu sahd
corafi mhitin rolunu tamamil inkar etmi, bzilri is bunun
ksin olaraq, sosial proseslrin sbbini yalnz tbii raitl,
corafi mhitl izah etmilr. Bu sonuncu fikir corafi
determinizm gtirib xarmdr. Onun nmayndlri cmiyytin
hyatnda ba vern btn sosial trqqinin sbbini corafi
mhitd grrdlr. Bu cryann sasn XVIII sr fransz
maarifi-mtfkkiri .Monteskye qoymudur. O iddia edirdi ki,

67
htta xalqlarn xlaqi, mnviyyat, xarakteri, adt v nnlri bel
onlarn yaadqlar tbii raitdn, onlar hat edn corafi
mhitdn asl olaraq formalar. Bu fikirl yalnz qismn
razlamaq olar. Buna baxmayaraq, bu qbildn olan ideyalara
sonralar bzi mtfkkirlrin srlrnd rast glmk olur.
Bu ideyalar son drc mrtce olan geopolitika
nzriyysinin yaranmasna sbb olumudur. Bu nzriyyy gr
ninki cmiyytin hyat, htta ayr-ayr dvltlrin siyasti d
onlarn corafi razisi il myyn olunur. Hitler faizmi
geopolitikadan z qsbkar, istila siyastin haqq qazandrmaq
n bir vasit kimi istifad etmidir.
nsann v cmiyytin hyatnda corafi mhitin rolu
mslsin ingilis tarixisi T.Bokl v rus corafiyanas
L..Menikov z srlrind daha geni yer vermilr.
Boklun fikrinc, corafi mhitin mhm trkib hisssi olan
iqlim, torpaqlarn mnbitliyi, relyef, su ehtiyatlar, flora v fauna,
yeralt srvtlr insann v cmiyytin inkiafna hlledici tsir edir.
L..Menikov is vulqar corafi determinizmdn frqli olaraq, tbii
raitin insan cmiyytinin inkiafna tsirinin bir sra sosial-iqtisadi
amilrdn asl olduunu qeyd etmidir. O, sivilizasiyann ilk
formalarnn yaranmasnda v inkiafnda corafi mhitin roluna
dair ciddi tdqiqatlar aparmdr. Cmiyytin inkiafnda tbii
amilrin rolunu yrnrkn lkd ay nqliyyatnn, dniz xn
olub-olmamasna, lknin adada, dniz sahilind v ya dzngahda,
dalq yerd yerlmsin, qonu lklrl iqtisadi laqlrin
yaradlmasna v inkiafna mane olan ammilrin - dalarn,
bataqlqlarn, shralarn, llrin mvcud olub-olmamasna xsusi
diqqt yetirmidir. L..Menikov Sivilizasiya v byk tarixi
aylar. Masir cmiyytlrin inkiafnn corafi nzriyysi adl
srind Insan cmiyytinin hyatnda aylarn, gllrin, dnizlrin
rolunu yksk qiymtlndirmidir. Lakin o, corafi mhitin bu
mhm komponentlrinin ictimai trqqiy gstrdiyi tsirin
iqtisadi v texniki amillrdn asl olaraq mxtlif dvrlrd
mxtlif olduunu qeyd etmidir. Bununla laqdar o,
sivilizasiyann tarixini 3 dvr ayrmdr:
68
1. aylar dvr. Bu dvr Nil, Frat. Dcl, Hind, Qanq,
Xuanxe, Yansz aylarnn vadilrind qdrtli quldar
dvltlrinin yaranmas il sciyylnir.
2. Dniz dvr. Bu dvr Aralq dnizi hvzsind Karfagen
dvltinin yaranmas il balanr.
3. Okean dvr. Bu dvr Amerikann kfindn sonra
balanmdr.
Sosiologiyada corafi cryan trfdarlarnn nqsan bir d
bundan ibart idi ki, onlar insanla tbit arasndak mnasibtlrin
zaman, mkan v raitdn asl olaraq dyiildiyini nzr
almrdlar. Halbuki bu mnasibtlr tarix boyu Insan idrakndan,
istehsaln inkiaf sviyysindn, elmin v texnikann trqqisindn
asl olaraq mxtlif formalarda tzahr etmidir. bhsiz ki,
cmiyytin inkiafnn ibtidai pilllrind elmin v texniki
vasitlrin olmad v yaxud zif inkiaf etdiyi bir raitd insan
tbitdn daha ox asl idi. Bu zaman quraqlq, zlzl, sel, vulkan,
qasra kimi kortbii qvvlrdn qorunmaq n onun imkanlar
son drc mhdud idi. nsan idraknn inkiaf il yerin tkind
olan metal filizlrinin, birinci nvbd dmirin ld edilmsi, onun
lazmi altlrin dzldilmsi insann tbit zrindki hkmranln
bir qdr artrd, onun tbitdn asln myyn drcd azaltd.
Masir elmi-texniki trqqi insanla tbit arasndak
mnasibtlrd ciddi tbddlat yaratd. Bu vaxta qdr tbii
srvtlrdn hm intensiv, hm d ekstensiv kild istifad edilirdi.
nsan tbitdn n qdr istyrdis, mhsuldar qvvlrin inkiaf
n qdr imkan verirdis o qdr d gtrrd. nki bu zaman bel
bir tsvvr hkm srrd ki, guya tbitin srvtlri saysz-
hesabsz, ucsuz-bucaqsz, insan onlardan istniln qdr, qeyri-
mhdud hcmd istifad ed bilr. Lakin XX srin ortalarndan
balayaraq aydn olur ki, tbit tknmz srvtlr ambar kimi
baxmaq v onlardan maksimum drcd istifad etmk chdi
zn dorultmur. Alimlr tbii srvtlrdn istifad etmyin
mvcud miqyasn bu srvtlrin ehtiyat il mqayis edrk bu
fikrin dzgnlyn yani kild sbut etdilr. Aparlan konkret
elmi-tdqiqatlar gstrdi ki, tbii srvtlrdn byk hcmd v

69
yksk templ, israflqla istifad edilrs, onlarn ehtiyat yaxn
glckd tknckdir. ctimai urda bu fikir formaladqdan
sonra tbit bslnn utilitar-praqmatik mnasibt tdricn z
aparc mvqeyini itirir, tbii srvtlr yeni akseoloji bax, onlar
qiymtlndirmyin yeni meyar yaranr. ndi insan tbiti brin
yaratd sivilizasiyan z qoynunda yaadan unikal mskn hesab
etmy balayr. Tbitin Insandan asl olmas fikri zn yol ar,
vaxt il tbit zrind hkmran olma qarsna mqsd qoyuan
Insan indi onun trf-mqabili olmaa, onunla hmahng yaamaa
alr. nki mtxssislrin hesablamalarna gr bu srvtlr 50-
60 ildn sonra tkn bilr. Bu, onu gstrir ki, insan tbitdn asl
olduu kimi, tbit d xeyli drcd Insandan, onun istehsal,
tsrrfat faliyytindn asldr.
Bellikl, insanla tbit, cmiyytl traf mhit arasndak
mnasibtlr ox ziddiyytlidir. Bir trfdn Insanlarn tlbat
durmadan artr, onlar dmk n istehsaln hcmini
genilndirmk, bu proses daha ox tbit materiallar, enerji
ehtiyatlar clb etmk lazm glir, digr trfdn is bu, tbii
srvtlrin tknmsin v zhrli istehsal tullantlar il insan
hat edn traf mhitin thlkli drcd irklnmsin gtirib
xarr. Masir ekologiya problemlrinin kk d mhz bu
ziddiyytddir.
Bunlar gstrir ki, tbii srvtlrdn llb-biilmi,
dnlm kild istifad etmk lazmdr, tbiti qart etmk
btn briyytin hyatn thlk altna ala bilr. Bel ki,
istehsaln durmadan genilndirilmsi, traf mhit atlan istehsalat
tullantlarnn hcminin artmas, onlarn trkibindki zhrli
komponentlrin sayn xeyli drcd artrmdr. Alimlrin
hesablamalarna gr bu tullantlar irisind insann salaml
n son drc zrrli olan klli miqdarda zhrli maddlr vardr.
Bunlar gn alarnn tsiri altnda buxarlanb atmosfer havasna
daxil olaraq orada konserogen, allergen birlmlr ml gtirirlr;
onlar yalarn vasitsil torpaa, su hvzlrin enir v mxtlif
yollarla insan orqanizmin daxil olaraq ox thlkli xstliklr
trdir, anormal uaqlarn doulmasna sbb olur. Bu kimyvi
70
birlmlr bzn mutagen xarakter ksb edrk hm insanlar
arasnda, hm d heyvanlar irisind mutasiyalar trdrk onlar
normal inkiaf istiqamtindn sapdrrlar. Bu proses briyytin
genetik fondunu korlayaraq glck nsillr d mnfi tsir edir,
onlarn crlamasna sbb olur. Bundan lav, traf mhitin
thlkli drcd irklnmsi el ciddi xarakter ksb edir ki,
tbitin zntnzimetm mexanizmi pozulur.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, btn bunlar bir d ona gr ba
verir ki, bir ox hallarda insanlar tbit v onun srvtlrin son
drc utilitar-praqmatik mvqedn yanar, onlara yalnz gndlik
mnafe prizmasndan baxr v intensiv kild, amanszcasna
istismar edirlr. Dorudur, tbit bu cr mnasibt he d ham
trfindn qbul edilmirdi. Trqqiprvr alim v mtfkkirlr,
tbii srvtlrdn israflqla, dnlmmi kild istifald
etmyin leyhin xrdlar. Lakin insann elmi-texniki qdrtinin
artmas il tbii srvtlrdn daha acgzlkl istifad edilmsi
yaranm istehsal praktikasna uyun glirdi. Bu, bzi tbii
srvtlrin, o cmldn cmiyytin yaamas n son drc zruri
olan neft, qaz v da kmr kimi enerji dayclarnn yaxn
glckd tknm thlksi yaradr. Btn bunlarn nticsind
tbitin insandan asll getdikc artr. Odur ki, tbii srvtlrdn
smrli istifad etmk n insann tbit tsirinin mmkn hddi
myyn olunmaldr. Bunun n elmin nailiyytlrindn istifad
edilmlidir. Elm tbitin tkrar istehsaln hyata keirmkd, onu
qoruyub saxlamaqda, tbii srvtlrdn smrli istifad etmkd
Insana yaxndan kmk edir, bunun yollarn ona gstrir. Nticd
tbit getdikc daha ox sosial orqanizmin idar olunan nsrn
evrilir. Insan tbit z evi, daimi yaay yeri, sivilizasiya beiyi
kimi yanamaldr. Kosmonavtlar dzgn qeyd ediblr: nsan
kosmosa qalxarkn zn hr hans bir lknin sakini deyil, daha
ox Yer krsinin sakini hesab edir.
Maksimum mnft ld etmy alan ayr-ayr adamlar v
istehsal birliklri hl indi d tbitdn amanszcasna, byk
acgzlkl istifad etmy alrlar. Onlarn uru gndlik
mnafelrinin rivsindn knara xa bilmir, onlar uza gr

71
bilmirlr, briyytin glcyini z xsi mnafelrin qurban
verirlr. Nticd tbii tarazlq pozulur, ciddi ekoloji bhran ba
verir, hyatn mvcudlugu thlk qarsnda qalr. Yalnz
dnlm, urlu surtd, byk uzaqgrnlikl hyata keiriln
insan faliyyti briyyti bu flaktdn xilas ed bilr. Odur ki,
tbitdn, onun srvtlrindn smrli istifad edilmsi ictimai-
tarixi prosesin obyektiv qanuna evrilir. Masir dvrd insann
tbitdn asll tamamil baqa istiqamtd ba verir v son
drc dramatik xarakter ksb edir. Bel ki, insann tlabatlarnn
artmas, istehsaln hcminin durmadan genilnmsil laqdar
buraya daha ox tbit maddlri, xammal, enerji ehtiyatlar clb
edilir. Nticd planetimizin enerji dayclar, qara v lvan
materiallarn, mineral ehtiyatlarnn tknmsi, melrin v irin su
ehtiyatlarnn srtl azalmas thlksi yaranr, bu is briyytin
glcyi n ciddi thlk yaradr.
nsan tbiti, onun fsnkar gzlliklrini qoruyub saxlamal
v onlar glck nsillr vermlidir. Grndy kimi, insann
tbit olan mnasibti yalnz istehsal sahsi il mhdudlamr, o
hm d mnvi-estetik mnasibtlr obyektidir.
72
II FSIL
NSAN NSANLAR ARASINDA
1. Cmiyytin mahiyyti v cmiyyt hyat,

cmiyyt hyatnn dyimsi
Briyytin flsfi fikir tarixind cmiyytin inkiafnn
gediini thlil edrkn onu dvrlr blmk chdlri ox olmudur.
Xsusil d yaadqlar dvr tnqid edn v glck ideal cmiyyt
yaratmaq arzusu il x edn mtfkkirlr cmiyyt tarixinin
mrhldn
a) tbii, yni tarix qdrki dvrdn;
b) nqsanl ictimai quruludan;
v) glck ideal cmiyyt mrhllrindn ibart olduunu
irli srrdlr.
Flsfi fikird tarixi prosesi elmi meyarlar zr dvrldirmk
sahsind Hegelin xidmti xsusi qeyd edilmlidir. O, ilk df olaraq
tarixi prosesin obyektiv mntiqi gedii ideyasn irli srm v
gstrmidir ki, tarixi mrhllr dnya ruhunun z-zn drk etmsi,
azadln baa dlmsi pilllridir. Hegelin metodologiyas ona gr
hmiyytlidir ki, o, mistik idealist prd arxasnda da olsa, tarixi
dvrldirrkn empirizm v subyektivizmi aradan qaldrmaa sy
gstrmidir. Onun tlimind tarix dvr blnr: rq dnyas, antik
cmiyyt v alman cmiyyti. Hegelin bu fikirlri sonralar bzi
filosoflar trfindn inkar edilmidir. Onlarn bir oxu tarix yalnz
subyektiv sasda, yni insann tarixi proses qiymt vermsi spgisind
yanardlar.
Cmiyyt tarixinin drk olunmas metodologiyasnn ilnib
hazrlanmas sahsind alman filosofu M.Veber mhm rol oynamdr.
Onun ideal tiplr nzriyysind myyn smrli fikirlr var. Bel
ki, o, empirizm qar xaraq tarixi faktlar sistemldirmk mqsdi
gdrd. Lakin onun kf etdiyi ideal tip subyektiv model olub reall
ks etdirmir. Buna gr d ntic etibaril Veberin baxlar tarixi
prosesi subyektivizm mvqeyindn izah etmy gtirib xrrd.

73
Tarixin izahnda subyektiv metod rus liberal xalqlarnn, xsusil
d N.Mixaylovskinin srlrind mhm yer tutmudur.
Cmiyytin inkiafn mxtlif mrhllrdn ken obyektiv
qanunauyun proses kimi tdqiq etmyin elmi metodologiyas ilk df
dialektik materializm flsfsind ilnib hazrlanmdr. Buradak
ictimai-iqtisadi formasiya anlay btvlkd cmiyyt tarixini
mumildirmi nzri tfkkr sviyysind izah etmy imkan verir.
Bu anlay byk sosial-flsfi mna dayr. Bu anlay tarixi prosesin
obyektiv gediini, onu dvrlr blmyin elmi meyarlarn saslandrd.
ctimai-iqtisadi formasiya anlay tarixi realistcsin anlamaq,
cmiyytin mumi strukturunu v inkiaf qanunauyunluqlarn izah
etmk n byk imkan yaratd. Bu anlay cmiyyt myyn bir
sistem kimi baxlmas v tarixi inkiafn myyn zruri pilllrdn
kemsinin akar edilmsind, real tarixi prosesin thlilind mhm rol
oynayr.
ctimai-iqtisadi formasiya dedikd tarixi inkiafn
myyn mrhlsind duran konkret cmiyyt tipi nzrd
tutulur. Bu cmiyyt mhsuldar qvvlrin inkiaf sviyysi v
ona uyun istehsal mnasibtlri sistemi v bu iki trfin
bilavasit tsiri altnda formalaan mxtlif ideya v tsisatlar
sistemi il sciyylnir. Grndy kimi, ictimai-iqtisadi
formasiya cmiyyt hyatnn btn trflrini, (istehsal
sulunu, iqtisadi quruluu v onun zrind yksln
tsisatlar) ehtiva edir. Bu anlay ictimai quruluu, onun
yaranmasnn, faliyyt mexanizminin v zndn yksk
formaya kemsinin qanunlarn hat edir.
Bellikl, ictimai-iqtisadi formasiya cmiyytin konkret
tarixi tipi v mumdnya tarixinin mrhlsi olmaqla myyn
istehsal sulu il rtlnn btv bir sosial sistemdir.
ctimai-iqtisadi formasiya anlay ictimai elmlr n
mstsna hmiyyt malikdir. Bu anlay cmiyyti ayr-ayr
frdlrin mexaniki birlmsindn ibart sistem hesab edn v
buradak dyiikliklri tsadfi olaraq, ayr-ayr xslrin arzusu il
ba vermsi haqqndak baxlar rdd edir. O, cmiyyt haqqnda
mumi v mcrrd tsvvrlri birdflik knara atman v
74
konkret-tarixi inkiaf mrhlsind duran cmiyyti thlil etmyin
zruriliyini saslandrr, onun elmi hmiyytini gstrir. Formasiya
anlaynn sas tlbi budur ki, ictimai quruluun sasnda maddi
istehsal mnasibtlri durur. Bu anlay hm d cmiyytin inkiaf
tarixini dvrlr blmyin elmi meyarn verir. Bellikl d, br
tarixi mxtlif mrhllri hat edn vahid, tam qanunauyun bir
proses kimi izah edilir.
ctimai-iqtisadi formasiya anlay, cmiyytd ba vern, bir-
birin zidd mxtlif hadislr v proseslr arasndak qarlql
laqlri tapmaa imkan verir. Hmin laqlr cmiytin bu v ya
digr inkiaf mrhlsind onun nisbi sabitliyini, btvlkd
gtrldkd inkiaf mrhlsind onun nisbi sabitliyini,
btvlkd gtrldkd inkiafnn mahiyytini amaa kmk
edir. O, mxtlif cmiyytlri bir-birindn frqlndirn, hm d
onlar arasnda mumilik yaradan sasn mahiyyt etibaril maddi
nemtlrin istehsal suldu, xsusn d Insanlar arasnda obyektiv
kild yaranan istehsal mnasibtlrinin olduunu akar edir.
ctimai-iqtisadi formasiya daxilindki mnasibtlr sistemind
istehsal mnasibtlri myynedici rol oynayr. Hr hans bir
cmiyytin, formasiyasnn tarixi tipi mhz onunla myyn edilir.
ctimai-iqtisadi formasiyalarn strukturu eyni olmur. Bel ki,
cmiyyt inkiaf etdikc ictimai hyatn strukturu dyiir v znginlir.
Bu mnada ninki mxtlif formasiyalarn, htta eyni formasiyann
mxtlif inkiaf mrhllrind onun strukturu eyni ola bilmz.
ctimai-iqtisadi formasiya anlaynn mahiyytini aydn
tsvvr etmk n onu cmiyyt, ictimai iqtisadi uklad,
dvr v sivilizasiya anlaylar il mqayis etmk vacibdir.
Cmiyyt anlay mumi xarakter dayr, btvlkd
ictimai hyat, onun inkiaf qanunlarn, kemiini, masir
vziyytini v glcyini ifad edir. Bundan frqli olaraq,
ictimai-iqtisadi formasiya anlay konkret mna ksb edir,
yni mumiyytl, cmiyyti deyil, onun myyn inkiaf
mrhlsini gstrir.
75
ctimai-iqtisadi formasiya anlay cmiyytin inkiafna tarixi
spgid yanamaq v thlil etmk imkan verir. Bu is konkret
formasiya il cmiyyt arasndak frqin almasna rait yaradr.
ctimai-iqtisadi uklad anlay myyn ictimai-

iqtisadi formasiya daxilind istehsal mnasibtlrinin bu v ya
digr formasna saslann tsrrfat nvn ifad edir.
ctimai-iqtisadi uklad anlay cmiyytin iqtisadi quruluunu
yrnmk n mhm vasitdir.
ctimai-iqtisadi formasiyadan ukladn frqi bundadr ki, o,

formasiyaya nisbtn hcmc mhduddur. ctimai-iqtisadi uklad
myyn istehsal mnasibtlrin saslandna gr o da
cmiyytin iqtisadi quruluuna daxildir. ctimai-iqtisadi formasiya
cmiyytin strukturunu gstrirs, ictimai-iqtisadi uklad anlay
myyn konkret istehsal mnasibtlrini ifad edir. Uklad
anlaynn ildilmsinin mhm hmiyyti bundadr ki, o,
istehsal mnasibtlri sistem sviyysin ykslmdn d bu v ya
digr mvcud istehsal mnasibtlri sistemin lav, tabe
vziyytd x ed bilr. Bel halda cmiyytdki istehsal
mnasibtlri ictimai-iqtisadi uklad klind deyil, qeyri-uklad v
ya yarmuklad formasnda x edir.
stehsal mnasibtlrinin uklad sviyysi il yarmuklad
formasn frqlndirmk metodoloji chtdn vacibdir. Msln,
Qdim Babilistanda v Romada muzdlu mk mvcud olmudur.
Lakin bu lklrd hmin iqtisadi mnasibtlr sistem sviyysin
yksl bilmmi, yni uklad tkil ed bilmmidir. z mahiyyti
etibaril onlar baqa tipli istehsal mnasibtlrinin lavsi kimi
x etmilr. Muzdlu mk yalnz kapitalizm raitind uklad kimi
zn yer tutur. Buna mhl qoymamaq, bzi tarixilrin iddia
etdiklri kimi, kapitalizmin guya lap qdimd mvcud olduu
haqqndak fikirlr haqq qazandra bilr.
ctimai-iqtisadi formasiya v dvr anlaylar da bir-
biri il sx kild laqddir. Formasiya anlay tarixi inkiafn
myyn mrhlsinin mahiyytini ab gstrirs, dvr anlay
76
onun konkret tarixi mzmununu ifad edir. Birinci anlay
cmiyytin inkiafnn konkret mrhlsind sas aparc meyllri
gstrirs, dvr anlay tarixin hmin mrhlsind ba vern
proseslrin rngarngliyini, faktlar v hadislrin znginliyini hat
edir. Cmiyytin dvrlr blnmsi iqtisadi uklad sasnda
deyil, ictimai-iqtisadi formasiya sasnda aparlr.
Dvr anlay mxtlif mnalarda ilnir. Bir trfdn o,

dnya hadislrinin inkiafna hlledici tsir gstrn ictimai
hyatn tkili formas mnasnda gtrlr. Bu mnada dvr
formasiya anlayna ox yaxndr. Digr trfdn dvr
anlay konkret formasiyalarn inkiaf mrhllri kimi
ilnir. (Msln, kapitalizmin inhisara qdrki dvr,
imperializm dvr v s.).
Dvr anlayndan cmiyytin keid vziyytini ifad etmk

n d istifad olunur. Bu zaman ictimai hyatn tkilind drin
dyiikliklr, sasl dn ba verir, cmiyytd khn il yeni
arasnda varislik laqlri dialektik inkar vasitsil zn yol ar.
Dvr anlay hm d tarixi raitin sosial-sinfi thlili
baxmndan ilnir. Bu mnada hmin dvrd hans sinfin ictimai
hyatda gedn proseslrin mrkzind durduu, ictimai inkiafn
hans sinfin mnafelrin uyun gldiyi nzrd tutulur.
ctimai-iqtisadi formasiya anlay sivilizasiya

anlay il d laqdardr. Sivilizasiya anlay mxtlif
mnalarda ilnir. Sivilizasiya anlay sosial trqqinin, bu
v ya digr cmiyytd ld ediln maddi v mnvi
mdniyytin sviyysini, sosial-mdni faliyytin nticlrini
v bu nticlrin mumbri srvtlrl nisbtini gstrir.
Sivilizasiya v formasiya anlaylar bzi mumi chtlr

malikdir. Sivilizasiyann konkret tipini yalnz hkmran istehsal
mnasibtlrini v mvcud istehsal sulunu nzr almaq sasnda
dzgn myynldirmk olar. Bu onunla izah edilir ki, ictimai-

77
iqtisadi formasiya v onun sasnda duran maddi istehsal sulu
ntic etibaril insan faliyytinin btn digr formalarn, o
cmldn mnvi mdniyytin yaranmas v inkiafn rtlndirir.
Odur ki, hr bir sivilizasiyann mahiyytini, yaranmasnn,
inkiafnn v mhv olmasnn sbblrini yrnmk n onun
mvcud istehsal sulu v ictimai-iqtisadi formasiya il laqsini
amaq zruridir.
Sivilizasiya sosial-mdni birlik formalar sistemidir. Bu

sistemd sosial-iqtisadi, mdni-mnvi, psixoloji, tkilati
keyfiyytlr vhdt halnda gtrlr. Mxtlif formasiyalarda
bu sistemin tipi tarixn dyiir.
Lakin bu anlaylar eynildirmk olmaz. Onlar arasnda

myyn frqlr mvcuddur. Hr eydn vvl sivilizasiya anlay
insan zkasnn nailiyytlrini tkc istehsalda deyil, hm d
mitd, nqliyyatda, memarlqda v btvlkd maddi
mdniyytd ttbiq edilm drcsini ifad edir. Sivilizasiya bu
lamtin gr formasiyadan frqlnir.
Sivilizasiya anlay znd mqayisli qiymtlndirm ann
da ehtiva edir; bu qiymtlndirmd hm tnqidi mnasibt, inkar,
hm d msbt chtlrin qbul edilmsi, varislik vardr.
Sivilizasiya bu v ya digr sosial-mdni birlik formasnn
mumbri dyrlr verdiyi thfni hat edir.
Formasiya anlay vahid dnya tarixi prosesinin fasilli
xarakterini, cmiyytin inkiafnn bir-birindn keyfiyytc
frqlnn mxtlif pilllrini tkil edir. Sivilizasiya anlaynda is
mumdnya tarixi prosesin fasilsizliyin, mumbri
msllrin daha ox diqqt yetirilir.
Formasiya il sivilizasiyan bir d ona gr eynildirmk
olmaz ki, bu v ya digr sivilizasiyaya xas olna chtlr
(mdniyytin xsusiyytlri, insanlarn tbit mnasibti v s.)
myyn qdr sabitdir. Htta hmin formasiya baqas il vz
olunduqdan sonra da sivilizasiya yaamaqda davam edir. Demli
formasiya v sivilizasiya zaman hatsi etibaril d eyni deiyldir.
78
Bel ki, myyn sivilizasiya tiplrinin xeyli drcd dyiikliy
uramalarna baxmayaraq, onlar bir ne formasiya boyu yaaya
bilmilr. Digr trfdn is eyni bir formasiyann mvcudluu
dvrnd, msln, feodalizmd mxtlif sivilizasiyalar meydana
glmi v yaamdr. Bu hal hm reqionun mdni inkiaf
xsusyytlri, hm d mxtlif lklrd bu v ya digr
formasiyann tkkl tapmas xsusiyytlri izah edilir. Demli,
formasiya il sivilizasiyann mvcudluu n vaxt, n d razi
etibaril st-st dmr.
2. Elm, onun cmiyytd rolu v funksiyalari.

Elmin inkiaf qanunauyunluqlar
Elm spesefik sosial hadis olub, dnya v onun inkiaf
qanunlar haqqnda biliklrin sistemi kimi meydana glmidir.
Elmin balca xsusiyyti yrndiyi obyekti adekvat ks
etdirmsidir. Bu o demkdir ki, elmin mzmununu insandan v
briyytdn asl olmayaraq mvcud olan obyektiv hqiqt tkil
edir.
Elm tbit v cmiyytdki hadislri, proseslri, onlar
arasndak laq v mnasibtlri anlay, kateqoriya v qanunlar
vasitsil sistem salaraq nzriyylr yaradr. Adi ur, empirik
tcrb v vrdilr bir qayda olaraq hadislrin zahiri trflrini
ks etdirir, elm is onlarn daxili mahiyytini, mhm laqlrini v
qanunauyunluqlarn yrnir.
Elm idrak gerkliyini sadc olarq passiv kild ks
etdirmir, o hm d fal xarakter dayr. Tbit v cmiyyt
qanunlar z-zn deyil, subyektiv fal yaradc faliyyti
nticsind akar edilir, yrnilir, kf edilir.
Briyytin tarixi inkiaf gediind elmi biliklr daim
dyiilir, yeni kflrl tamamlanr v znginlir. Dnya v onun
inkiaf ox mxtlif v rngarng olduu kimi,onu ks etdirn
insan idrak da sonsuz prosesdir. ctimai inkiafn hr bir konkret
mrhlsind ld edilmi bilklrin sviyysindki mhdudluq
elmin inkiafnn sas mnbyini tkil edir.

79
Elmin thlili, onun yaranmasna v inkiafna sosial baxmdan
yanalmas gstrir ki, o, mnvi faliyytin xsusi bir nvdr.
Mnvi istehsal nv kimi gtrldkd elm elmi biliklrdn daha
ox onlarn ld edilmsi, toplanmas v nsildn nsil trlmsi
sahsindki mk faliyytini ifad edir. Bu faliyyt nvnn
xsusiyyti ixtisasladrlm yaradc mk olmasndadr. Elmi
problemlrin hlli yksk pe hazrl v yaradclq istedad tlb
edir. qli mk cmiyytd ba verdiyin, sosial tbit malik
olduuna gr o, mumi mk prosesinin ayrlmaz hisssi hesab
edilir. Fiziki mkdn frqli olaraq, elmi myi ictimai zruri i
vaxt il lmk mmkn deyildir. Cmiyyt bu v ya digr ixtira
v ya kf n ictimai zruri ictimai i vaxt myyn ed bilmz.
Elmi myin tkili bir trfdn vvlki nsillrin myindn
istifad edilmsi il, digr trfdn is yeni biliklrin ld edilmsi
sahsind masir alimlrin axtarlar il baldr.
z tbiti etibaril elmi faliyyt qli mk sferasna aiddir.
Dorudur, masir dvrd maddi istehsal il mnvi istehsal
arasnda yaxnlq durmadan artr v onlar qarlql suratd bir-
birin nfuz edir. Bu yaxnla, laqy baxmayaraq, elm daha ox
mnvi istehsaln mhsuludur.
qli myin fiziki mkdn ayrlmas elmin inkiayn daha
da srtlndirmidir. Elmi faliyytin mzmunu, strukturu, sosial
tkili v digr chtlri maddi istehsaldan asldr v ntic
etibaril onunla myyn olunur.
Maddi istehsal sahsind olduu kimi, mnvi istehsal
prosesinin d texnoloji, tkilati v sosial trflri vardr. Bu elm
d aiddir. Elmd texnoloji mnasibtlr dedikd yeni biliklrin
yaranmas prosesind ml gln konkret faliyytin tlbat
nzrd tutulur. Onun mzmununu is elmi informasiyann
mbadilsi tkil edir.
Elmin yaranmas v inkiafna elmi myin tkil edilmsi
sistemi kimi baxmaq lazmdr. Elmin bu trfi mnvi istehsal
prosesind yeni biliklrin toplanmasn z qarsna mqsd qoyur
v onu tmin etmy ynlir. Elmi faliyytin tkilati formalar
80
sosial mnasibtlr sistemindn, ictimai quruluun xarakterindn v
elmi myin tkili prinsiplrindn asldr.
Elm sosial proses kimi baxdqda o, mxtlif ictimai
mnasibtlri (iqtisadi, sosial-tkilati, sosial-psixoloji, ideoloji v
s.) ks etdirir.lakin bunlar tcrid olunmu halda deyil, bir-biril v
sosial mnasibtlrl ulalam kild mvcud olur. Elm
sahsind myin smrliliyi sosial mnasibtlrin xarakteri v
inkiaf sviyysindn ox asldr.
Elmi biliklr mntiqi anlaylar vasitsil ifad olunur. Hr bir
konkret elm sahsind toplanan biliklr mntiqi chtdn ardcl
ideyalar sistemi olub, hmin elmin sas mzmununu ifad edir. Hr
bir elm sahsi v elmi nzriyy yaranarkn bir sra sas dayaq
nqtsi rolunu oynayan ideyalara, prinsiplr arxalanr. Sonra
hmin ideya v prinsiplr genilndirilrk bir ox axlr ayrlr
v yeni bilik sahlrinin, yeni elmlrin yaranmasna tkan verir.
Elmin nzri mzmununu tkil edn ideyalar sistemind
znmxsus yer tutan bu v ya digr ideya hm zndn vvlki,
hm d sonrak ideyalarla zvi surtd bal olur.
Elmin nzri mzmunu il yana, onun ttbiqi d byk
hmiyyt ksb edir. Bu, elmi biliklrin praktiki tcssm, onun
nzri mzmununun realladrlmas iin xidmt edir. Elmi
tdqiqatlar dzgn tkil etmdn tbit v cmiyytin sirlrini
amaq, praktikada onlardan geni istifad etmk mqsdin lazmi
sviyyd nail olmaq olmaz. Ona gr elmin smrli tkili,
praktikaya ttbiqi onun inkiafnn mhm srtlndirici
amillrindn biridir.
Elm hm d mdniyytin ox mhm trkib hisssi, feno-
menlrindn biridir. Elmin ld etdiyi nailiyytlr mdniyytin
digr komponentlri il birlikd x edrk cmiyytin mumi
inkiafna xidmt edir, insann fallnn ykslmsin, yaradcl-
nn genilnmsin kmklik gstrir. Elm il mdniyytin
qarlql nisbti konkret-tarixi mzmuna malikdir. ctimai inkiafn
hr bir mrhlsind bu nisbtin mzmununu bir trfdn elmin v
mdniyytin inkiaf sviyysi il, digr trfdn sosial raitl,
ictimai quruluun xarakteri il myyn edilir.

81
Elmin mahiyyti v cmiyytin hyatnda rolu onun maddi
istehsalla qarlql laqsind daha aydn grnr. slind elmin
yaranmas v inkiafnn balca mnbyi v hrktverici qvvsini
insanlarn praktiki ehtiyaclar, birinci nvbd, maddi istehsaln
tlbat tkil edir. Elmi biliklrin Insanlarn istehsal faliyytind
maddilir, onlarn sas mqsdin z tlbatlarna uyun olaraq
tbit mqsdynl kild tsir gstrmk, z myini
ynglldirmk, maddi nemtlrin istehsaln artrmaq mqsdin
xidmt edir. Elm il istehsaln mnasibti qarlql xarakter dayr.
Elmin ttbiqi maddi istehsal inkiaf etdirdiyi kimi, istehsaln
tlbat da z nvbsind elmin inkiafna tkan verir. Elml
istehsaln qarlql mnasibti mrkkbdir, onun xarakteri mvcud
ictimai-iqtisadi mnasibtlr sistemindn asldr. lbtt, tbit
elmlri il ictimai elmlrin maddi istehsalla qarlql laqsi
frqlidir. Tbit elmlri maddi istehsalla bilavasit qarlql tsir v
laqd oluduu halda, humanitar v ictimai elmlrin maddi
istehsalla laqsi mrkkb v vasitli xarakter dayr. ctimai
elmlr v maddi istehsal arasndak laqlrin myyn edilmsind
d sosial-iqtisadi mnasibtlr v mnafelr byk rol oynayr.
Elmin sosial tbiti onun cmiyytd yerin yetirdiyi funksi-
yalardan biri d idraki funksiyadr. Bu funksiya elmi biliklrin
istehsalnda, yni cmiyyt inkiaf etdikc, yeni-yeni biliklrin ld
edilmsind v inkiafnda ifad edilir. Hr bir elmi faliyyt,
birinci nvbd, qarya xan elmi v praktiki problemlri hll
etmkl bu v ya digr idraki mqsdin hyata keirilmsin xidmt
edir.
draki mqsdin myynldirilmsi hr bir yaradc elmi
faliyytin zrurui momentidir. drakn mqsd v vziflri elmin
daxili mntiqi v onun ictimai praktika il qarlql laqsi
sasnda myyn edilir. Elm inkiaf etdikc, idrakn genilnmsi
n onun ad imkanlar da oxalr. Bellikl, elmi faliyytin
mqsdi praktiki vziflri hll etmk n vasitlr axtarb
tapmaqdan ibartdir.
Elmin yerin yetirdiyi mhm vziflrdn biri proqnozla-
drma funksiyasdr. Proqnozladrma elm trfindn gman ediln,
82
tcrbd hl sbut olunmayan, mvcud olmayan, lakin
nzriyynin frz etdiyi raitd labd olaraq yaranmal olan,
glckd gerkl biln hadislr haqqnda mtbr fikirlr irli
srlmsind ifad olunur. Proqnozladrc funksiyann obyektiv
sasn indi mvcud olan il glckd olacaq arasndak varislik
laqlri tkil edir. Bu laqlr myyn qanunauyunluqlara
saslanr v imkanlar, meyllr klind tzahr edir.
Elmi biliklr mumbri xarakter malikdir. Bu o demklir
ki, elmi biliklr he zaman milli srhdlr tanmamdr. Elmi
konkret bir cmiyyt, bir lky, bir xalqa aid etmk, onu
mhdudladrmaq mmkn deyil. O yarand milli rivdn
knara xaraq btn briyyt mnsub olur. Elm bir trfdn
kemi dvrlrdki elmi idrakn nticlrini, digr trfdn is
glcyin myyn reymlrini hat edir.
Elmin mhm funksiyalarndan biri fal praktiki rola malik
olmasdr. Elmi naliyytlrin praktikada ttbiqi idrakn son
mqsdidir. Elmin bu funksiyas ox mrkkb struktura malikdir.
O z ifadsini bir ne funksiyada (istehsal-texnoloji, sosial-idar-
etm v mdni dnyagr funksiyalarnda) tapr. Btvlkd bu
funksiya elmin, istehsaln, cmiyytin v insann znn inkiaf
sviyysini gstrir. Elmi biliklrin fal praktiki rolu hr eydn
vvl onun istehsal-texniki funksiyayas vasitsil yerin yetirirlir.
Bu funksiya istehsaln texniki v texnoloji sviyysinin inkiafna
elmin gstrdiyi tsird ifad olunur. Bu funksiyann reallamas
fundamental elmi kflrin texnika v texnoloji proseslrd
tcssm etmsi, habel onlarn istehsalda bilavasit ttbiqi n
zruri olan vasitlrin btv bir sistemini hat edir. Buraya texniki
elmlrdki ideyalardan tutmu, layihldirm-konstruktor ii,
habel elmi istehsalla laqlndirmyin konkret sul v formalar
daxildir. Elmin sosial-idaretm funksiyas ictimai proseslrin idar
olunmasnda onun fal itirakndan ibartdir. Nhayt, elmin fal
praktiki rolu, hm d mdni-dnyagr funksiyasnda tzahr
edir. Bu funksiya spesefik faliyyt sahsi olmaq etibaril
mdniyyt v dnyagr msllrind elmin rolunu ifad edir.
Buraya aadaklar daxildir: elmi biliklrin yaylmas v halinin

83
maariflnmsi, elmi kflrin dnyagr hmiyyti flsfi
mumildirmlr v s.
Ttbiqi elmlr sahsindki bu laq zn daha aydn gstrir.
Elmin ictimai istehsaln tlbat il rtlnmsi qanunauyunluu
indiki raitd d faliyyt gstrir. Demli, elmin inkiaf btn
dvrlrd maddi istehsaldan asl olur, lakin bu aslln xarakteri
mxtlif dvrlrd mxtlif olur.
Elmin inkiafn sciyylndirn mumelmi qanunauyun-
luqlar dah mrkkbdir. Onu drcy ayrmaq olar:
a) elmi biliklrin v elmi faliyytin inkiafnn kmiyyt t-
rfini gstrn qanunauyunluqlar (elmi ilrin nri, elmi kadrlar,
elmin maliyyldirilmsi v s.);
b) elmin daxili ziddiyytlrini, elmi biliklrin inkiafnn
kmiyyt v keyfiyyt trfinin qarlql laqsini, elmi inqilablar
sciyylndirn qanunauyunluqlar;
c) elmi biliklrin inkiaf istiqamtini, elmin trqqisini
gstrn qanunauyunluqlar (nisbi v mtlq hqiqtlrin dialek-
tikas).
Elmin inkiafnn mhm qanunauyunluqlarndan biri d
differensiasiya v inteqrasiyann yaranmasdr. Birinci meyl elmi
biliklrin drinlmsi v ixtisaslamas, onlarn faliyyt sahlri-
nin genilnmsi nticsind yeni-yeni elm sahlrinin yaranmasn,
elmd yeni mk blgsnn ba vermsini ifad edir. Bu meyl
bhsiz mtrqqi olub, elmin inkiaf n zruri rtdir. Lakin
elmlrdki hddn artq drin v dar ixtisaslama onarn mumi
laqsinin ziflmsi, hat dairsinin mhdudlamas thlksi
yaradr. Elmin inkiafndak bu meyl qanunauyun surtd ks olan
digr meyli inteqrasiyan yaradr. nteqrasiya mxtlif elm
sahlri arasnda mumi laq v qanunauyunluu akara -
xarmaqda ifad olunur.
Differensiasiya v inteqrasiya meyllri bir-biril qarlql tsir
v vhdtd x edir. gr differensiasiya yeni elm sahlrinin
yaradlmasn rtlndirirs, inteqrasiya elmlrin qarlql surtd
bir-birin nfuz etmsini, mxtlif elmlr arasnda mtrk
tdqiqatlarn aparlmasn, elmlrin qovuanda yeni elm
84
sahlrinin yaranmasn, mxtlif elmlrin tdqiqat metodlarnn
qarlql surtd bir-birini znginldirmsini tmin edir. Bu proses
masir dvrd daha aydn grnr. Elmlrin inteqrasiyasnn
mhm bir xsusiyyti d onlarn riyazilmsind ifad olunur.
Hazrda fiziki tdqiqat metodlar kimyaya daha geni nfuz edir,
fiziki-kimyvi metodlar is biologiya sahsind ttbiq olunur. Tkc
tbit elmlri arasnda deyil, habel onlar il ictimai elmlr
arasndak laqlr d genilnir. Masir raitd ekoloji msl-
lrin tdqiqi, insann znn kompleks tdqiqi zrurti il laqdar
tbitnaslqla, ictimai elmlrin inteqrasiyas daha da gclnmk-
ddir. Getdikc aydn grnr ki, hm tbit elmlrinin, hm d icti-
mai elmlrin birg syi saysind bu v digr mrkkb obyektlri
drindn v hrtrfli yrnmk olar. Bu id idrakn metodoloji
sas olan flsfnin rolu durmadan artr.
3. Mnaqilr v onlarn hlli

Elmi dbiyyatda mnaqilr bir ne tip blnr:
1) xsdaxili mnaqi bu zaman mnaqi v toqquma hallar
insann daxilind ba verir. Hr bir ksd el maqam olur ki, o,
hyatnn mnas haqqnda dnr, z uurlarn baqalarnn
uurlar il qarladrr, z mqsd v maraqlar il laqdar tssf
hissi keirir. Bel mnaqiy insann znn z il mnaqisi
kimi d baxlr. 2) xslraras mnaqi anlalmazlq iki v ya
daha artq trf arasnda yaranr. 3) Qrupdaxili mnaqilr hr
hans kiik qruplarn daxilind ba vern qardurmadr. i
qruplarnda, ail v ya komanda zvlri arasnda, mk kollek-
tivlrind v s. ba vern mnaqilr buna misal ola bilr.
4) Qruplararas mnaqi. Hr birinin z maraq v mqsdi olan
insan qruplar mbarizy clb olunurlar.
Mnaqilrin sbblri
1) deoloji sbblr siyasi, yaxud dini sbblr ola bilir;
2) qtisadi sbblr mnaqi edn trflr zngin srvtlr
nzart etmk istyirlr; 3) Etnik sbblr mharib edn trflr

85
sosial v etnik amallardan istifad edirlr; 4) Psixoloji sbblr
zoraklq mdniyyti olan silahlanm ovinizmi trnnm edn
bir lk, humanizm ideyalarna saslanan cmiyyt nisbtn silahl
mnaqilr daha tez clb oluna bilir.
Mnaqilrin hll edilmsi yollar

1) Mnaqi edn trflr baa dmlidirlr ki, daimi olaraq
mnaqid yaamaq olmaz; 2) mumi maraqlar taplmaldr;
3) Mbahis zaman qardak thqir edilmmlidir; 4) Mnaqi
zaman ifrata varmamaq; 5)Slh gr ilk addm atmadan
kinmmk; 6) Qardurmann mmkn nticlri haqqnda
dnmk; 7) Hllolunmaz problem yoxdur; 8) Hr iki trfi qbul
edn qrar qbul edilmlidir; 9) Mnaqi mvqe baxmndan deyil,
maraqlar baxmndan hll edilmlidir; 10) Mnaqi qarlql
olmaldr; 11) Problemin hlli yolu konkret vzify uyun
seilmlidir.
Xarakterin gr siyasi v dvltlraras mnaqilr d var
ki, bu mnaqilr daha tin v mrkkbdir. Bunlarn hllinin
znmxsus chtlri var.
Siyasi mnaqi-hakimiyyt slahiyytlrinin v resurslarnn
blnmsi il bal bir-birlri il mbahis edn frdlrin, qruplarn,
trflrin msllr frqli baxlar, frqli ntic xarmalar, z
aralarnda rqabtidir. Siyasi mnaqinin mhm chti budur ki,
onun itiraklarnn maraqlar v mqsdlri siyasi sah il sx
bal olur. Qrb konfliktoloqlar hakimiyyt v onunla bal
mnaqilrin mahiyytin v xarakterin xsusi nm verir.
Fransz filosofu Emil artye yazr ki, hakimiyyti izah etmk olmur,
el onun gc d mhz bundadr. Mnaqilr frdlr, qruplar,
cmiyytdki yarmsistemlr arasnda v regional, qlobal sviyyd
ba verir. Mnaqilrin funksiyalarn iki qism blmk olar:
pozitiv v neqativ.
Pozitiv funksiyalar:
- cmiyyti v hakimiyyti ziddiyytlrin v fikir
ayrlqlarnn olmasndan xbrdar edir, stabilliyin, inteqrasiyann
86
brqrar olmasna rvac verir, faliyyti stimulladrr, situasiyann
nzart gtrlmsin imkan yaradr;
- cmiyytin yenilmsin, ziddiyytlrin hllin
raityaradr, dyrlrin yenidn qiymtlndirilmsini
stimulladrr;
- yni strukturlarn yaradlmasn srtlndirir;
- mnaqi edn trflr n problemin hrtrfli
yrnilmsin rait yaranr v s.
Neqativ funksiyalar:
- mnaqilr cmiyytin dezinteqrasiyasna, paralanmasna
sbb olur;
- sosial partlaya, htta insan tlbatna sbb olan hadislrin
trnmsin gtirib xara bilr;
- dvltlraras mnaqilr, beynlxalq mnasibtlrin
korlanmasna gtirib xara bilr;
- nhayt, hr hans bir mslnin hrbi yolla hll olunmas il
nticlnr.
Siyasi mnaqinin obyekti spesefik sosial resurs saylan
dvlt hakimiyyti, sosial qruplarn statusu (cmiyyt n vacib
qrarlarn qbuluna tsir gc) v siyasi dyrlrdir (patriotizm,
vtnda tssbkeliyi, azadl v s.)
Subyekt is ya sosial qruplar, ya da onlar tmsil edn siyasi
institutlardr. Sual olunur bunlardan hans real, hans nominal
subyektdir? bhsiz ki, faliyyt gstrn siyasi institutlarn
(hkmt, parlament, mhkm hakimiyyti) arxasnda sosial
qruplarn maraqlar dayanr. Ancaq hlledici siyasi qrarlar qbul
edn siyasi tsisatlardr. nki qrup maraqlarndan baqa,
suverenlik, thlksizlik, stabillik, iri miqyasl iqtisadi layihlrin
hyata keirilmsi kimi mummilli maraqlar da var. Buna gr d
dvlt tsisatlar toqquan, rqabtd olan qrup maraqlarnn
tnzimlyicisi, mnaqi situasiyalarnn arbitraj kimi d x edir.
Nzr almaq lazmdr ki, bzn dvlt strukturlarnn daxilind d
ziddiyytlr, mnaqilr ba qaldrr. Btn bunlar onu demy
sas verir ki, siyasi mnaqinin real subyekti siyasi institutlardr.
Siyasi mnaqilr hans xsusiyytlri il seilir?

87
Birincisi, maraqlarn toqqumas aq v qabarq kild
zn bruz verir. Bu zaman sosial grginliyin azaldlmas,
cmiyytdaxili mnasibtlrin tnzimlnmsi n siyast ehtiyac
yaranr.
kincisi, siyast ictimailmi hadisdir. Cmiyytdki ist-
niln mnaqinin hll n ictimai ry, ictimaiyytin kmyin
istinad olunmaldr.
ncs, siyst sahsind olan mnaqilrin, baqa
sahlr nisbtn oxluudur. nki cmiyyt hyatnn digr
sahlrind z hllini tapmayan mnaqilr d ox zaman siyasi
mstviy transformasiya olunur.
Drdncs, siyasi mnaqinin mumiliyi, yni btn
cmiyyt n hmiyyt ksb etmsi, hr bir vtndaa
toxunmasdr. Siyasi mnaqi n qdr lokal xarakter dasa da o,
nticd dvlt sviyysind qbul olunan qrarla z hllini tapr.
Beincisi, hkmranlq v tabeiliyin mvcudluudur. Siyasi
hakimiyytin sas mqsdi z hkmranln brqrar etmkdir.
Masir politologiyada hkmranlq istismar, zlm etmk deyil,
sadc myyn nizamn yaradlmas, gstri vern v ona ml
edn trflrin mvcudluudur. Bu trflr arasndak mnasibtlr
mahiyyt etibaril mnaqi situasiyasnn var olmas demkdir.
Altncs, siyasi mnaqinin hllind gcdn istifad
imkanlarnn mvcudluudur. Cmiyytdki hakimiyytlrdn
ancaq dvlt hakimiyyti ideal gc ttbiq etmk hququna
malikdir.dvltin siyasi institut kimi btn siyasi mnaqilrin
itiraks olmasna baxmayaraq, o gc ttbiq etmy meyllidir v
bunun n hmi qanuni saslar tapa bilir. Lakin o da bir
hqiqtdir ki, bel vziyyt mnaqini daha thlkli v dadc
hdd atdra bilir.
Siyasi mnaqilrin tipologiyalar aadaklardr:
- mnaqilr yaylma sferalarna gr bir-birlrindn
frqlnir (dvltlraras, sivilizasiyalararas mnaqilr);
- siyasi sistemlrin (totalitar, demokratik, avtoritar v s.)
xarakterin gr bir-birlrindn frqlnir;
88
- mnaqilr predmetinin xarakterin (maraqlarn
mnaqisi, dyrlrin, ideologiyalarn, identifikasiyalarn mna-
qisi, status rollu mnaqilr v s.) gr bir-birlrindn frq-
lnirlr.
Bir ox hallarda bu mnaqi nvlri bir-birlri il sx laqd
olur. Msln, rejimlrin v yaxud da dyrlrin, ideologiyalarn
arasndak frqlr, ziddiyytlr dvltlr, sivilizasiyalararas zid-
diyytlr, mnaqilr rvac verir.
4. Dvltlr v sivilizasiyalararasi
mnaqilr
Dvltlr arasnda bitib-tknmyn rqabt var. Bu rqabti
yaradan dvlt maraqlar, milli maraqlardr ki, mvcud maraqlar
mnaqilrin yaranmas n tbii sas saylr. Masir dvrd
dnya bazarnn qloballamas, ekoloji fsadlarn artmas
tendensiyas, texnologiyann, laqlrin inkiaf, informasiya
axnlarnn gclnmsi milli maraqlarn srhdlrini laxladb. Bzn
bir dvltin hyati maraqlar adlandrd srhd, hmin dvltin
milli srhddindn min km.-lrl uzaqda yerlir. lbtt, bel
vziyyt z d mnaqilrin yeni formalarn, yeni xarakterini
meydana gtirir v qloballamann mntiqin uyun daha
mkmml beynlxalq nizamn yaranmasn tlb edir.
Masir dnyada beynlxalq nizamn formalamasna
aadak amillr pozitiv tsir gstrir:
- iqtisadiyyatn inteqrasiyas v onun tdricn siyasi mstviy
kemsi, siyasi inteqrasiya prosesin pozitiv tsir gstrmsi;
- BMT, ATT, Avropa Birliyi, Avropa uras, NATO,
Amerika Dvltlrinin Liqas, Afrika Birliyi Tkilat, slam Kon-
frans Tkilat, GAM v s. kimi beynlxalq v reqional
tkilatlarn slhyaradc rolunun artmas;
- qarlql nzart raitind hrbi qardurmalarn ziflmsi;
- beynlxalq hquqa hrmt vrdilrinin artmas;
- milli dvltlrd demokratiklm tempinin ykslmsi v s.
Dvltlraras iqtisadi, siyasi mnaqilrl yana XX-XXI
yzilliklrd yeni, yni mdniyytlr-sivilizvsiyalar aras mnaqi

89
formas da gndm glib. Sovetlr Birliyinin kmsindn sonra
kapitalizm v sosializm sistemlri arasndak mnaqi ortadan
qalxd, soyuq mharib baa atd. Lakin dnyada qlobal
mnaqi bitmdi. Bu S.Hantinqtonun 1996-c ild nr olunan
Mdniyytlrin almas kitab il aktuallaan
sivilizasiyalararas mnaqidir. S.Hantinqtona gr
sivilizasiyalarn qarlql laqsi saysind masir dnyada qlobal
siyast birinci dfdir ki, oxqtbl xarakter ksb edir. ndi dnya
siyastind sas hrktverici qvv milli dvltlraras qruplardr.
byk hrbi blok arasnda qardurma bitndn sonra, yeddi-
skkiz sivilizasiya arasnda rqabt yaranb (AB, Avropa, in,
Yaponiya, Rusiya, Hindistan, Yaxn rq v rqi Asiyann bir sra
dvltlri z iqtisadi qdrtini artra bildi. S.Hanqtiqton z
mlahizlrind v proqnozlarnda yanlmayb. Gerkdn d bu
slam v Xristian dnyas arasnda mnasibtlr rkaan deyil.
Totalitar v demokratik rejimlrd mnaqilr

Siyasi mnaqilr mahiyytini myynldirn sas amil
siyasi rejimin xarakteridir. qtisadi inkiafda tarazln pozulduu,
siyasi-mdni sahlrd problemlrin mvcud olduu totalitar
sistemlrd siyasi mnaqilr aadak xarakterik xsusiyytlri
il frqlnir:
1. Siyasi hakimiyyt yaxnlq v uzaqlq mslsi il laqli
olan status-rollu mnaqilr.
2. Mnaqilrin gizldilmsi v boulmas. Mhz bu
sbbdn totalitar rejimlr ox vaxt vtnda mhariblri, inqi-
lablar, vasitsiyl, zor ttbiq olunmaqla dalr.
3. Totalitar rejimlrd siyasi mnaqilr ar drcd
ideologiyalar. deologiya tnqiddn uzaq, toxunulmas yasaq olan
bir sahy evrilir. Frqli dnc dayclar dmn kimi
qarlanr. Totalitar rejimlr elm, mdniyyt, ilahiyyat sahlrini d
rivy salmaqla mnaqi n lav qaynaqlar yaradr.
4. Mit sviyysind olan n xrda mnaqilr bel
siyasildirilir, hr ey siyasi rng verilir. Htta qadaan olunmu
90
dbiyyatn saxlanmas v oxunmas bel dvltl vtnda arasnda
mnaqiy sbb olur.
5. Totalitar rejimlr mnaqilrin beynlmilmsid, sahib
olduqlar ideologiya il frqli ideologiyalarn toqqumasnda
maraqldr. nqilab ixrac fikri d buradan dour v nticd daxili
mnaqilr beynlxalq mnaqilr evrilir.
Demokratik rejimdki siyasi mnaqilrin xarakterik
xsusiyytlri is aadaklardr:
1. Demokratik rejimdki mnaqilr aq, cmiyyt mlum
olan mnaqilrdir. Onalr cmiyyt hyatnn ksr sahlrind
brqrar oaln rqabt prinsiplrindn qaynaqlanr.
2. Siyasi mnaqilr znn siyasi sferas il rivlnir. O
vtndalarn xsi hyatna yaylmr, iqtisadi inkiafa tsir
gstrmir.
3. Vtndalarn siyasi hakimiyyt tsir gstrmk imkan-
larna malik olmasna baxmayaraq, demokratik cmiyytlrdki si-
yasi mnaqilr grginlik yaratmr. Onlarn partlayla nticln-
msi v zorla hlli ehtimal azdr.
4. Demokratiya fikir, ideya plralizmi sasnda formaladna
gr, mnaqilrin hlli n daha ox siyasi vasitlrin
taplmasna rait v imkan yaradr.
5. Demokratik rejimlrd status-rollu siyasi mnaqilr,
maraqlarn v dyrlrin mnaqisin nisbtn az hmiyyt ksb
edir.
6. Hakimiyyt blgs prinsipi imkan verir ki, hr bir sosial
qrup z maraqlarn mdafi ed bilsin. Mnaqilrin rngarng v
mxtlif miqyasl olmas demokratiyann gcdr. El buna gr d
rqabtd olan sosial qruplar v onlarn maraqlar arasnda tarazlq
yaratmaq, uzlama nqtlri tapmaq asanlar.
7. Demokratiyann gcl trflrindn biri d, mnaqilrin
hlli n dqiq prosedurlar, qaydalar, tnzimlyici vasitlrin
ilnib hazrlanmasdr.
Lakin bu deyilnlr baxmayaraq, demokratiyann da
problemlri yox deyil.
91
Etnosiyasi mnaqilr
Etnosiyasi mnaqi zaman qardurmann srhddi etnik xtt
zr myynlir. Onalrn sas xsusiyytlri aadaklardr:
1. Btn etnosiyasi mnaqilr trkib mrkkbliyi il sei-
lir. Bel mnaqilrin trkib mahiyyti etnosun z dvltiliyini
yaratmaa chd gstrmsi il baldr. Mhz bu sbbdn d m-
naqi siyasi xarakter ksb edir. Mnaqinin yaranmas n
konkret bir dvlt trkibindki etnosun iqtisadi, sosial, siyasi,
kulturoloji, dini planda ayrsekiliy mruz qalmas sas rtdir.
Mnaqinin mrkkbliyi deyilnd bu mhz szgedn
istiqamtlrin mnaqiy ya kompleks kild, ya da onlardan bir
nesinin sintezd rvac vermsi nzrd tutulur.
2. Bel mnaqilr yksk emosional grinlikl maiyt
olunur.
3. Etnosiyasi mnaqilrin ksriyyti drin tarixi kklr
malik olur. gr onlar olmasa bel mnaqi yaratmaq istyn trf
tarixdn hanssa faktlar, dlillri tapa bilir. Buna gr d
etnosiyasi mnaqilrd bir qayda olaraq razi iddialar mslsi
ortaya xr.
4. Etnosiyasi mnaqilr yksk sfrbrlikl mait olunur.
z haqlar urunda mbariz aparan etnosun btn zvlri proses
qoulur v onu ktlvildirir.
5. Bu mnaqilr ksr hallarda ktlvi xarakter dayr.
Etnosiyasi mnasibtlr z mnaqili mnasibtlrdir.
6. Etnosiyasi mnasibtlr kvrk v hssas olduuna gr
bel mnaqilr bir ox hallarda maraql xarici qvvlrin tsiri v
gizli dstyi il ba verir v mnaqiy girn trf iddialarn
yuxarda gstriln amillrl saslandrmaa alr.
Msln, Sovetlr Birliyinin kmsi il Azrbaycanda
ermni separatl ba qaldrd. Bu mnaqid yksk emosional
grginlik zn bruz vers d, tarixi dlillrin v onun nticsi
kimi ortaya xan torpaq, sosial-siyasi, kulturoloji diskriminasiya
iddialarnn he bir sas yox idi. Ermnilrin XIX srd
Axrbaycana ktlvi krlmlri v sovet dnmlrind muxtar
qurum trkibind he bir ayrsekiliy mruz qalmamalar, ksin
92
Dalq Qaraba Muxtar Vilaytind hyat sviyysinin Azrbay-
cann digr blglrin nisbtn yksk olmas tarixi gercklik olsa
da, xarici qvvlr bu hssas msldn sui-istifad edrk, sonralar
qaynar hrbi mliyyatlara evriln mnaqi trd bildi.
Siyasi mnaqinin mrhllri

Birinci mrhl, mnaqilrin yaranmasdr.
Bu mrhl n xas olan xsusiyytlr aadaklardr:
- mbahis v mnaqi n sas meydana glir;
- mxalif trflr formalar;
- siyasi maraqlar aktuallar;
- prioritet dyrlr seilib ayrlr;
- mnaqid qalib glmk n strategiya v taktika ilnib
hazrlanr;
- mttfiq axtarlarna balanr.
kinci mrhl, mnaqinin inkiafdr.
Bu mrhly xas olan xsusiyytlr aadaklardr;
- koalisiya yaradlr;
- KV vasitsiyl siyasi rqib tzyiq kampaniyas aparlr;
- gc ttbiqi il bal hdlr sslndirilir;
- gc ttbiq edilir.
nc mrhl, mnaqinin baa atmasdr.
Bu mrhl n xas olan xsusiyytlr aadaklardr:
- mnaqi hll olunur;
- trflr arasnda kompromiss yaranr;
Trflr barmr, mnaqi hll olunmam qalr.
Siyasi mnaqilrin tnzimlnmsi

v daniiqlarin aparlmasi texnologiyasi
Mnaqilrin tnzimlnmsi deyildikd, onun yaylmasnn

mhdudladrlmasna ynldilmi tdbirlr sisteminin ilnib
hazrlanmas v ttbiqi baa dlr. Mxtlif xarakterli
mnaqilrin tnzimlnmsi n oxsayl texnologiyalardan
istifad edilir. BMT praktikasnda mnaqilr Thlksizlik

93
urasnn mvafiq qtnamlri il tnzimlnir. Dnyada byk
mnaqilrin ba vermmsi n dvltlr v beynlxalq
tkilatlar preventiv (nlyici) diplomatiyadan istifad edirlr.
Siyasi texnologiyalar da mnaqinin hllind mnaqinin idar
olunmas nmli msldir. Mnaqinin idar olunmas aadak
vziflrin yerin yetirilmsini tlb edir:
- proseslrin idar olunmasn asnladrmaq, qfil hadislrdn
qamaq n klgd, xlvtd olan latent (yatm, km)
msllri akara xarmaq;
- daha byk hadislrin trnmsindn qamaq n sosial-
siyasi grginliklri minimuma endirmk;
- mnaqinin daha ox zhmt v enerji srfi tlb edn
grgin fazaya daxil olmasn ngllmk.
Siyasi mnaqiy v onun tnzimlnmsin tsir gstrn
amillr:
- siyasi sistemin aqlq drcsi;
- mnaqi edn qruplarn mtkilliyinin v daxili qarlql
laqlrinin keyfiyyt drcsi;
- mbahis edn trflr qoulmu sosial tbqlrin
kmiyyt v keyfiyyti, qruplarn emosional davran drcsi.
Mnaqini tnzimlyn amillrdn biri d cmiyytd
demokratiyann mvcudluudur. Demokratik cmiyytlr azad, aq
v ffav, eyni zamanda rqabt n hrtrfli rait yaratdndan
mnaqilr meydan vern cmiyytlr hesab olunur. Bununla
yana, masir demokratik dvltlr hquq dvltlri olduuna gr
mnaqilrin hquq normalar il tnzimlnmsin imkan yaranr
v rqabtin mcrasn dyimkl, onun dmniliy
evrilmsinin qars alr.
Danqlarn aparlmas zaman tlb olunan sas maraql subyekt-
lrdn ayrlsn. ks tqdird hanssa uurun qazanlmas tinlck.
Digr bir msl, mnaqi edn trflrin prinsiplrin deyil,
real ziddiyytlr diqqt yetirmsi, onun n kilmsidir.
Mnaqinin hlli n bir ne variantn hazrlanmas da
vacib msldir.
94
Tcrb gstrir ki, bir varinat, adtn, mnaqinin hllin
kmk etmir v alternativ variantlarn ortaya qoyulmasna zrurt
yaranr.
Qvvlr nisbtinin obyektiv qiymtlndirilmsi d
hmiyytli msllrdndir. Bzn danqlar aparanlar, trflrin
subyektiv mlahizlrin stnlk verir v mnaqinin hllini
dyn salrlar.
Mnaqinin hllind vacib msllrdn biri d gzt
getmyi bacarmaqdr. Gzt qar trfin maraqlarn nzr almaq
v ona diqqt yetirmk demkdir.
5. Qaqnlar v mcburi kknlr

Kimlr qaqn hesab olunurlar? Hr il mhariblr v tqiblr
nticsind on minlrl on minlrl ev-eiyini, bzi hallarda is z
lksini trk etmy mcbur olur, qaqna evrilir. Onlar ox vaxt z
doma ocaqlarndan v yaxnlarndan qfltn ayrlmal, evlrini v
digr mlaklarn atb getmli olurlar. Qaqnlarn byk bir hisssi bir
daha vtn qayda bilmirlr.
Qaqnlarn ksriyyti qonu lklrd snacaq axtarrlar.
Digrlri is mskunlamaq n thlksiz yer tapmaq midi il xeyli
uzaqlara gedib xrlar. Onlar uzaq lklrin hava v dniz limanlarna
glrk, snacaq verilmsi xahii il yerli hkumtlr mracit
edirlr.
kinci Dnya mharibsindn sonra Avropa mkannda
milyonlarla insann qaqn vziyytin dmsi v lk daxilind
krlmlr beynlxalq birliyi mharibdn vvlki dvr il
mqayisd qat-qat kskin v mrkkb problem qarsnda qoydu. Bu
insanlara yardm etmk v onlarn ar vziyytinin uzun mddtli
tnzimlm yollarn axtarb tapmaq n 1945-ci il dekabrn 14-d
BMT Ba Mclisind BMT-nin Qaqnlar zr Ali Kommisarlnn
(BMTQAK) yaradlmas haqqnda qrar qbul edildi.
BMT QAK z iin 1951-ci il yanvarn 1-d balad. lk dvrd
o, illik mandata malik idi. O vaxtdan bir sra nailiyytlr baxmaya-
raq qaqnlar axn tknmirdi. Buna gr idarnin mandatnn md-
dti dn-dn uzadlrd v bu mandat hazrda da qvvddir.

95
QAK snacaq almaa alan xslr, z vtnlrin qaydan
qaqnlar v mcburi kknlrin ilri il mul olur. QAK-nn
vzifsi ilk vvl qaqnlar mdafi etmk v onlarn adndan hku-
mtlrl danqlar aparmaqdr. Ali komissarln sas vzifsi is dv-
ltlrin qaqn v snacaq axtaran xslrin mdafisi zr z h-
dliklrin ml etmsini tmin etmkdn, habel mvcud mslnin
hllind bu lklr mmkn kmyi gstrmkdn ibartdir.
BMT 1951-ci ild qaqnlarn statusu zr Konvensiyan qbul
etdi. Dnya dvltlrinin oxu bu konvensiyan drhal ratifikasiya 1
etdi. Bununla onlar qaqnlar z himaylri altna alr v onlar tqib
v lm thlksinin gzldiyi lklr qaytarmamaa razlq verirlr.
Konvensiyann 33-c maddsind deyilir: Razla gln dvltlr
he bir halda qaqnlar onlarn irqin, dilin, vtndalna, myyn
sosial qrupa mnsubluuna v ya siyasi qidlrin gr hyatlarnn,
yaxud azadlqlarnn thlkd olduu lky srgn etmyck,
yaxud qaytarmayacaqlar.
Bu prinsip, habel hkumtin hr hans qaqn baqa lky
oradan onun ev gndril bilcyi lky srgn etmk niyyti
olduu hallarda da ttbiq edil bilr. Hkumtlr hminin onlarn
lksind thlksizlik ld etmk (snacaq tapmaq) istyn
qaqnlarn vsattlrin baxmaa borcludur v bu prinsip, 1951-ci il
Konvensiyasna qoulub-qoulmamasndan asl olmayaraq btn
lklr n qvvddir.
Bs kimlr qaqn deyilir? Bu bard Konvensiyada
dqiq trif vardr: qaqn irqi, dini, vtndalq, myyn
sosial qrupa mnsublua v siyasi lamtlr gr tqiblrin
qurban olmaq bard tam sasl qorxuya gr z lksini trk
etmi v bu sbbdn d oraya qayda bilmyn, yaxud
qaytmaq istmyn xsdir.
Bizim lkmizd qaqnlar 1988-ci ild Ermnistanda
yaayan azrbaycanllarn Sovet ordusunun kmyi il ermnilr
trfindn zoraklqla qovulmas nticsind meydana glmidir.
1
Rtifiksiy li dvlt rqnlrnn rzln trflrin slhiyytli nmyndlri
trfindn imzlnm bynllq mqvil v y szii tsdiq tmsi.
96
Ermnistanda z dd-baba torpaqlarnda yaayan azrbaycanllarn
hyat thlk altna ddyndn, onlar xilas n Azrbaycana
pnah gtirdilr. Onlarn say tqribn 200 min atrd.
Hkumtlr ox vaxt iddia edirlr ki, qaqnlarn qorxular
iirdilib, ya da uydurmadr. Bu cr canqurtaran izah v
dlillrdn qaqnlar mvafiq tkilatlar mdafi edirlr. Onlar
qaqnlarn trk etdiklri lklrd insan hquqlarnn pozulmasna
dair sbutlar gstrmkl, hkumtlri qaqnlarn vziyyti il
yaxndan mul olmaa, onlarn snacaq verilmsi haqqnda
vsattlrin qay il yanamaa svq edirlr. Amma tssf ki,
bzn mvqqti tinliy dm vtnini, el-obasn ataraq tmin
olunmu, xobxt hyat xlyas il xarici lklrdn snacaq
istynlr, qaqn statusu almaq n htta Vtnin qara
yaxmaqdan bel kinmynlr d olur. Bellri anlamr ki, doma
Vtninin mqddsliyin xor baxan, onun qdrini btlmyn
adamn znn qdir-qiymti olmaz.
Mcburi kknlr. Qaqnlardan lav, txminn oxar
vziyytd olan v sayca onlar stlyn insanlar kateqoriyas
mvcuddur. Bu, lk daxilind bir yerdn baqa yer krlm
xslr, daha dorusu, mcburi kknlrdir. Silahl mnaqi,
ktlvi zoraklq hallar, insan hquqlarnn pozulmas v ya insan
faliyytinin trtdiyi flaktlr nticsind z evlrini, yurd-
yuvalarn trk etmy mcbur edilmi, lakin beynlxalq qanunlarla
tannan dvlt srhdlrini kemmi insanlar v ya insan qruplar
mcburi kkn saylrlar.
QAK-n statistikasna sasn hazrda 22 milyon insan lknin
bir hisssindn digrin qamdr. Onun 1 milyonu Azrbaycann
payna dr. Bel ki, Ermnistann lkmiz qar balad
mharib nticsind (1988-1994) Qaraban dalq hisssind v
traf rayonlarda yaayan hali btn danar v danmaz mlakn
qoyaraq lknin digr razilrin kmy mcbur olmudur.
BMT Ba Katibinin xsusi nmayndsi kknlrin
mdafisi il mul olur. 1998-ci ild QAK-da kknlr haqqnda
msllr zr rhbr prinsiplr ilnib hazrlanmdr. Bu
prinsiplrd btn dnyada kknlrin xsusi tlbat-lar ks

97
olunur: xslrin zoraklqla baqa yer krlmkdn
mdafisin, yer-dyim zaman, km, habel qaytma v
reinteqrasiya 1 zaman onlara yardm gstrilmsin v onlarn
mdafisin aid hquqlar v tminatlar myyn edilir.
lkmizdki qaqnlar v mcburi kknlr ermni
tcavzkarlar trfindn ar fiziki v mnvi zorakla mruz
qalblar. Onlar doma yurd-yuvalarndan, ata-babalarnn
uyuduqlar qbiristanlqlardan mlaklarndan mhrum olublar.
Azrbaycan hkumti qaqnlar lk razisind yerldirmi,
onlara qaqn statusu vermi, lk vtnbalna qbul etmidir.
Qaqnlarn v mcburi kknlrin ii zr Dvlt Komitsi
yaradlmdr. tin raitd yaayan, respublikann mxtlif
rayonlarna splnmi mcburi kknlr bir sra imtiyazlar
verilmidir. Azrbaycan dvltinin yeritdiyi siyastin nticsind
mcburi kknlrin yaadqlar adr hrciklrinin ksriyyti
lv edilmi, onlar masir tipli mnzillr krlmlr.
lk qanunvericiliyind btn vtndalar n nzrd
ttlm iqtisadi v sosial hquqlar qaqnlara da amil edilmidir.
Onlar bir sra mavintlr v yardmlar alr, uaqlarn ali
mktblrd pulsuz oxudurlar.
Lakin beynlxalq humanitar yardmlar v hr cr imtiyazlar
qaqnv mcburi kknlrin keirdiyi mnvi-psixoloji
sarsntlar saalda bilmz. Hr bir qaqn v mcburi kknn
ryi doma el-obasna qovumaq n dynr. Yalnz Vtn
hsrtinin onu onlarn qlbin vurulmu yaralar saalda bilr.
minik ki, tezlikl torpaqlarmz ialdan azad olacaq, mcburi
kknlr z doma ocaqlarna qaydacaqlar.
6. Slh. Slh mdniyyti
Slh mslsi briyytin n vacib problemi kimi.

Slh sz biz yax tandr. Slh dedikd, biz min-
1
Rintqrsiy qytdqdn snr yy n zruri rit yrtmq.
98
amanlq, sakitlik, mharib v mnaqinin olmad bir
hyat baa drk.
Tarixdn bllidir ki, insanlarn ksr oxluu thlksiz hyat

arzulam, slhl birgyaaya can atmlar. Lakin, bzn
bilrkdn, bzn d qsdn mnaqiy clb olunmu, mhariblr
trtmilr. Mnaqinin ox vaxt mharib il nticlndiyini d
bilirik. Mnaqi insanlarn tbiti il baldr. Lakin shbt kamil
insandan, sivilizasiyal cmiyytdn gedirs, onda slh yolu
seilmli, hr cr zoraklqdan imtina edilmlidir.
Br vladnn sas vziflrindn biri slhprvr olmaq,
slh urunda mbariz aparmaq, kin, nifrt v dmnilikdn uzaq
olmaqdr. Tannm bir slam alimi kin v nifrt haqqnda bel
demidi: Kin, nifrt Insana verilmyib ki, o baqa insanlara kin v
ya nifrt bslsin. Blk, ona gr verilmidir ki, znd olan kin,
nifrt kin bslsin, nifrt etsin.
Slhsevr insanlarn digr vzifsi is slhdn, min-
amanlqdan mhrum olmu insanlara kmk etmkdir. Dnyada
zorakln qars yalnz btn briyytin slh namin birliyi il
alna bilr.
Slh szn mharib, mnaqi szlrinin ksi kimi
qbul etmk olar. Mnaqilrin hlli tcrbsi gstrir ki,
mnaqid olan trflr arasnda razln olmamasnda onlarn slh
haqqnda dandqlar zaman nyi nzrd tutduqlarnn aydn
olmamas mhm rol oynayr. Ona gr d slhn trflr hans
dyrlri gtirdiyini, hans arzular realladrdn aydnladrmaq
lazmdr.
Msln, Azrbaycan Respublikas dvlti, Azrbaycan xalq
Qaraba mnaqisinin slh yolu il hll edilmsini istyir v bu
yolda da mbariz aparr. Lakin bizim hammzn istyi tlbi
daltli slh nail olmaqdr. Bu tlb ondan ibartdir ki,
Azrbaycann razi btvly pozulmamal, ermni separatizmin
son qoyulmaldr. Bunun mqabilind Azrbaycan Respublikas
Dalq Qarabaa n yksk muxtariyyt vermyi v onun ermni
mnli halisinin thlksizliyini tmin etmyi hdsin gtrr.

99
Bel bir slh Cnubi Qafqazda uzunmddtli dincliy v sabitliy
sbb ola bilr. Tssf ki, mnaqinin hlli il mul olan
beynlxalq tkilatlarn v byk dvltlrin yeritdiyi ikili siyast
bel bir slhn ld edilmsin mane olur, ialnn hyasz
iddialarna rait yaradr.
Hr bir insan slh urunda mbariz aparmaa borcludur.
Mhariblr mnasibtd alman mtfkkiri .Kantn qiymtli
fikirlri vardr. Kant bdi slh doru srind bel hesab
edirdi ki, mharibnin qars alnmasa, bizim sivilizasiyan
briyytin nhng qbiristanlnda dbi slh gzlyir.
Xalqmz slhsevr xalqdr. He ksin torpana gz dikmir,
he bir xalq v dvlt n thlk yaratmr. Buna gr d bizim m-
tfkkirlrimiz d mhariby nifrt etmilr. Byk Nizami yazrd:
Nahaq qanlar zalm qrq edr gz yana,
Yaxl zldn, adt et sn zn.
Yaxlq glms llrinizdn,
ntiqam alamayn qlncla bizdn.
Fzuli mhariblri, fitn-fsad pislyir, bunlardan kinmyi
mslht bilir:
N taafl, n d cng ql ni,
Bu i ql zg ndi.
Qurann mxtlif aylrind mhariblrdn kinmk,
slh meyil etmk dflrl vurulanmdr.
Briyyt tarixi boyu bir ox mhariblr ba vermidir. Bu
mhariblr lap qdim zamanlardan bu gndk tayfa ittifaqlar,
xalqlar v dvltlr arasnda getmidir. Bu mhariblr daltli v
daltsiz xarakter dam v dayacaqdr.
Bizim lkmiz v xalqmz da tarix boyu qanl v daltsiz
mhariblrin ahidi olmudur. lkmizin lverili tbii-corafi
raiti, zngin srvtlri daim zglrin diqqtind olmu, saysz-
hesabsz ial mhariblr sbb olmudur. Onlarn irisind
xalqmz n uurlu olanlar da, mlubiyytl nticlnnlri d
olmudur. Tarix fnnindn siz oxlu bel mhariblr mlumdur.
Lakin bir hqiqt aydndr ki, xalqmz tarixn slhsevr bir xalq
olmu, zrurt olmadan silaha l atmamdr. Doma Vtn
100
torpaqlar ial hcumlara mruz qaldqda mharib aparmaa
mcbur olmudur. Tariximizd el hkmdarlar olmudur ki,
hakimiyytlri dvrnd daim slh qoruyub saxlamaa alm,
slhsevr xarici siyast yeritmilr.
kinci Dnya mharibsi xalqmz n daha ox flaktli
olmudur. El bir ev, el bir ail olmamdr ki, bu dhti v qanl
mharibnin amanszlnn qurban olmasn. Ermnistann
lkmiz qar apard tcavzkar mharibd tkc hrbilr
deyil, minlrl dinc hali d mhv olmudur.
Mxtlif dvrlrd mhariblr mnasibt d mxtlif
olmudur. daltsiz mhariblr ial dvltin tarixilri,
salnamilri haqq qazandrr, airlri v yazlar mdhiyylr
yazr. Trqqiprvr mtfkkirlr mhariblr mnfi mnasibt
bslmi, tarixd bel mhariblri trdnlr tnqid atin
tutulmular. Onlarn fikirlrini byk mtfkkir air H.Cavidin
aadak misralar il mumildirmk olar:
Kss hr ks tkln qan izini,
Qurtaran dahi odur Yer zn.
Mnaqilrdn slh mdniyytin doru. Mharib v
slh! Bu iki sz daim ictimai v siyasi hrkatlarn diqqt
mrkzind olmudur. kinci Dnya mharibsindn sonra Slh
trfdarlarnn Beynlxalq hrkat srtl artmd. Hmin
hrkatn simvolu tmiz sma zrind uan a gyrindir. 1995-ci
ild BMT gc ttbiq etmmk, slh mdniyyti adl proqram da
ilyib hazrlad. Bu proqrpama gr, masir briyyt dykn
hvali-ruhiyydn imtina etmli, tolerant, hvslli, baqa cr
dnc sahibi olmaldr. Bu proqrama gr, masir briyyt
dykn hvali-ruhiyydn imtina etmli, tolerant, hvslli, baqa
cr dnc sahibi olmaldr. Bu rpoqramda milltiliyin, irqiliin,
ovinizmin, dini qardurmalarn, faizmin, ekstremizmin tzahr
formalar kskin tnqid edilir, bunlar insanla zidd hrktlr kimi
qiymtlndirilir v briyytin btn slhsevr insanlar, siyasi
mnsubiyytdn asl olmayaraq, aktual mkdala dvt olunur.
Bu mkdaln br sivilizasiyasnn saxlanmasna, btn
dnyada slhn v qarlql etimadn mhkmlnmsin xidmt

101
edcyin inam bslnir. Slh mumbri dyrdir. Onu yalnz
Yer zndki btn xalqlarn birg syi il qorumaq mmkndr.
Mharib haqqnda fikir bzi insanlarn urunda yaranr,
buna gr d insanlarn urunda slh mdafi etmk ideyasn da
mhkmlndirmk lazmdr.
Slh raiti kimi yalnz mharibnin olmamasn, mnaqisiz
hyat, yaxud atksi gstrmk olmaz. Slh insanlarn
hquqlarnn qorunmas, ehtiyaclarnn dnilmsi raitind rahat,
dinc birgyaaydr. Uaqlarn sevincl dolu oyununu, ailnin sakit
dqiqlrini, qonularla dostluunu, mktb getmk imkann,
salam mhit v keyfiyytli rzan olmasn byk v ya kiik
slh nmunlri kimi qbul etmk mmkndr.
Slh dedikd sas ehtiyac dnilmlidir: 1) firavan yaay
(yoxsullua, acla slh demk olmaz); 2) azadlq (sartd olan
insan zn slh vziyytind hiss etmz); 3) zn dyrlndirm
(xsi inkiaf, hyatda mqsd, yeniliklr).
Slh raitind insanlar arasnda dostluq, qardalq, birg
mkdalq laqlri yaranr. Insanlarn, xalqlarn bir-biri il
nsiyyti prosesind msbt keyfiyytlr mbadilsi ba verir.
nsanlar getdikc tkmillrk bilik v bacarn artraraq, daha
savadl v mdni olurlar. Dvltlr is elmi-texniki yeniliklri bir-
birin trrk, cmiyyti inkiaf etdirirlr. He bir dvlt, xalq,
Insan ayr-ayrlqda, tnha yaayb inkiaf ed bilmz. nsanlarn
nsiyyt ehtiyac vardr v bu, insan hququdur.
Slh mdniyyti
a) Baqalarnn hyatna hrmtl, zor ildilmsin son
qoyulmasna, bunda maraql olmaa v thsil, dialoq v mkdalq
vasitsil zordan mli olaraq imtina edilmsin;
b) Birlmi Milltlr Tkilatnn nizamnamsin, beynlxalq
hquqa uyun olaraq dvltlrin suverenliyi, razi btvly v
siyasi mstqilliyi, z mahiyytin gr hr hans dvltin daxili
yurisdiksiyasna aid olan msllr qarmamaq prinsiplrin tam
hrmtl yanalmas;
c) btn insan hquqlarna v sas azadlqlarna tam hrmtl
edilmsi;
102
d) inkiaf v traf mhit sahsind indiki v glck nsillrin
tlbatnn tmin edilmsin ynldilmi sylr rvac verilmsi;
e) qadnlarla kiilrin hquq v imkan brabrliyin hrmt
edilmsi v s.
7. Dini dzmllk
Dini etiqad. Biz hr gn mxtlif dinlr etiqad edn
Insanlarla rastlarq. Mslmanlar mscidd namaz qlmaqla,
xristianlar kilsd, yhudilr sinaqoqda dua etmkl z dini
ayinlrini icra edirlr. Xristianlar bazar gnn, mslmanlar cm
gnn mqdds gn hesab edirlr. Btn bunlar dini etiqad
formalarnn mxtlif olmasn gstrir. Tarixdn biz qdim
xalqlarn sitayi etdiklri mxtlif dinlr mlumdur.
Bs grsn, din ndir? Din insanlar hiss zvlri il
drk ediln dnya gerkliyi arxasndak daha hmiyytli
gerklikl balayan yoldur. Bu yol insanlara gzl xlaq
sahibi olma, yaxlq etmyi, pislikdn kinmyi yrdn
Allah yoludur.
Dinin yolu byk yoldur, qollar, crlar oxdur. Tanyb-
bildiyimiz v bilmdiyimiz dinlr bu yollarn qollardr. Bu dinlrin
bzilrinin z mqdds kitablar, peymbrlri, tarixi nnlri
vardr. Bzilri is dqiq myyn edilmi dini mnsubiyyt
gstricilrin malik olmasa da, z dualar v ayinlri il seilirlr.
nsann etiqad etmsinin sbblri. Br cmiyyti il
birlikd dini tsvvrlr d yaranmdr. n ibtidai insanlarn bel,
llri dfn etmk n xsusi yerlri olmudur. Halbuki insandan
baqa he bir mxluq z lnlrini dfn etmir.
Din ibtidai insanlarn tbit qarsnda acizliyinin deyil, onlar
hat edn almin sirlrini drk etmk chdinin nticsi kimi
meydana glmidir. Tbitin insana sirli olan hadislri il bal
yaranm suallara cavab vermk n Insann kifayt qdr al v
uru olmadndan o, bunlarn sbbini gzgrnmz, ruhi
qvvlrl balamdr. Nticd din meydana glmidir.
Dinin mnyi haqqnda iki sas fikir mvcuddur. Birinci
fikr gr, din ilahi tbit malikdir, insan yaradld gndn onun

103
dini olmudur, btn mdniyytlr gzgrnmz gerkliyin
mvcudluunu qbul etmilr. kinci fikr gr, maddi almdn
baqa gerklik yoxdur, dini insanlar yaratmlar. vvlc ibtidai
dinlr tkkl tapm, sonra is dini tsvvrlrin tkaml
nticsind mtkkil tkallahllq dinlri yaranmdr.
rb dilindki dinin szndn yaranan din termininin
mnas inam, etimad demkdir. Din termini dilimiz Azr-
baycanda slamn yaranmas il laqdar kemidir.
Son zamanlar alimlr dinin lap zldn tkallahllq sciyysi
daadn sbuta yetirmy alrlar. Onlar iddia edirlr ki, btn
ibtidai cmiyytd, mxtlif killrd tsvvr edils d, bir Ulu
Tanr ideyas mvcud olmudur.
Etiqadsz yaamaq mmkndrm? Mnvi mdniyytin
mhm trkib hissslrindn biri d dindir. Din tbit-cmiyyt
hadislrinin ba vermsini, inkiafn, btn dyiikliklri
fvqlad qvvlrin tsiri il laqlndirir, onlarn faliyytinin
nticlri kimi izah edir.
Din nsann dnyan drk etmk istyindn yaranm

dnyagr formasdr.
nsan kamilliy can atr. Lakin bu dnyada kamilliy qovumaq

mmkn deyildir. Bu dnyada hr hans bir ey n qdr gzl olsa da,
ondan yaxsn tsvvr gtirmk mmkndr. sl kamillik nmun-
sini din gstrir. Dini tcrb kamil Allah sevgisin, kamil zli hqiqt
yol ar.
Insan gz grnmyn ruhani gerkliy yaxnlq axtarr. Onun
yerin yetirdiyi ayin v ibadtlr, oxuduu dualar, ksdiyi qurbanlar,
verdiyi nzirlr, etdiyi yaxlqlar yalnz zn Allaha yaxnladrmaq
mqsdi gdrs, o mnn saflar, paklar, kamillir.
Din srtli dyiikliklr, ciddi ekoloji problemlr, tbitd
mahid olunan kataklizmlr raitind insana min-amanlq, yqinlik
gtirir, onun hyatna v mllrin mna verir. Bellikl, din btn bu
tlbatlara cavab verdiyi n mvcuddur.
104
Son olaraq, dnyada drk olunmam eylr oxdur. Insan btn
bu mmmalar amaa chd gstrir. Ancaq bu mmkn olmur. N
vaxta qdr ki, qoyulan suallara elmi cavablar yoxdur, o zaman bu
suallara cavab dind axtarlacaqdr.
Qurani-Krim slamn mqdds kitabdr. Qurani-Krim bir
milyarddan artq insann etiqad etdiyi slam dininin mqdds kitab v
smavi kitablarn n sonuncusudur. Bu mqdds kitab 114 surdn v
6236 aydn ibartdir. Mhmmd peymbr (s..s.) lahidn aylri
aldqca zbrlmi, katiblrin yazdrmdr. Peymbrin vfatndan
sonra Quran kitab klind yazya alnmdr.
Dnya mdniyytinin n mhtm abidlrindn biri olan
Qurani-Krim mslmanln dini-flsfi, hquqi qayna olmaqla
yana, hm d bir ox msllrin elmi izahn vern qiymtli
mnbdir. Qurani-Krim Yerin, Gnin, Ayin, ulduzlarn hrkt
etmsini heyrtli bir kild rh etmi, sonradan ba verck bir ox
hadislr, elmi kflr barsind dzgn mlumat vermidir. Qurann
hl lazmnca almam, drk edilmmi aylri is bu gn Insan
idrakna smayan glck elmi kflrdn xbr verir. Hmin elmi
kflr, ixtiralar bir-bir yerin yetdikc Quran aylrinin d sl
mzmunu, mahiyyti tdricl anlar. Eyni zamanda, hyat cmiyyt
inkiaf etdikc, elmi kflr, masir kosmik tdqiqatlar artdqca hmin
aylrin indiy kimi drk olunmam sl mahiyyti, mzmunu alr,
yeni mzmun, yeni mahiyyt ksb edir.
slam masir dnyada. slam bu gn dnyada n srtl v n
geni yaylan dindir. Bu gn z dyrlri, xlaq v hquq normalar,
mdni potensial saysind gclnir, z ardcllarnn sayn artrr.
Hazrda mslmanlarn say 1 mlrd. 250 min nfrdir ki, bu da dnya
halisinin 1/5-ni tkil edir.
slam tkc nnvi mslman lklrind deyil, Avropa v
Amerikada da zn yeni ardcllar tapr. Manhettenin mrkzind
tikilmi slam Mdniyyt Mrkzi fal i aparr. Qrbd v Amerikada
zka sahiblri slama daha ox maraq gstrirlr. Bu gn slam yeni bir
dirli dvr yaayr. Dirli zn mxtlif formalarda gstrir.
Mscidlrin v dini thsil ocaqlarnn saynn artmas dinin elmi
mahiyytini drk etmy imkan verir. Mkk, Mdin, Krbla v

105
Mhd hrlrini ziyart ednlrin, oruc tutanlarn, namaz qlanlarn
say gndn-gn artr. Bundan lav, neftl zngin rb lklri slamn
tblii il bal i aparrlar. Maarif genilnmsi, informasiya mbadilsi
imkanlarnn artmas da slama mara gclndirir.
Beynlxalq slam tkilatlar slam Konfrans Tkilat, slam
Bank, slam Almi Liqas, mxtlif slam xeyriyy cmiyytlri,
slam irsinin tblii mrkzlri slamn tblii il bal faliyytlrini
genilndirirlr. slam inteqrasiya proseslrini, qloballaman prinsip
etibaril qbul edir, amma z xlaq normalar v meyarlarna uyun
glmyn standartlar qtiyytl rdd edir.
Yhudilr hans din inanrlar? Xristianlar. n qdim tkallahl
din tqribn e.. I minillikd Flstind meydana glmi iudaizm dinidir.
udaizm dinin yhudilr etiqad edirlr.
Digr tkallahl din olan xristianlq da eramzn I srind
Flstind meydana glmidir. sa peymbrin dini tliminin
trfdarlar zlrini xristian adlandrrlar.
Masir dnyada dini dzmllk. Biz mxtlif dinlrl tan
olduq. Bu dinlrdn hr biri hanssa bir lknin, bir xalqn dini
olmaqdan xm, ayr-ayr lklr yaylmdr.
Bu gn miqrasiya proseslri gclnir, cmiyytlr bir-birinin
zn alr. bhsiz, bu hal dinlri d corafiyasn genilndirir. Bel
bir raitd dinlrin yana yaamas, dini dzmllk problemi ortaya
xr.
Hr lkd bir din baqa dinlr nisbtn daha qdim kklr,
daha geni sosial bazaya malik olur. Msln, Azrbaycan mslman
lksidir. Burada halinin 95%-dn oxu mslmandr. Lakin burada
yhudilr v xristianlar da yaayr. Bundan lav, son vaxtlar
Azrbaycanda qeyri-nnvi dinlr xristian sektalar, slam triqtlri
v cryanlar da yaylmaqdadr. gr biz dini etiqad azadln bir
prinsip kimi, Insan haqq kimi qbul ediriks, hr bir xsin zn azad
din semk haqqn da qbul etmliyik.
Bu o demkdir ki, dinlr v bu dinlrin ardcllar bir-birin
dzmli, dzmllk gstrmlidirlr. Bu baxmdan, Azrbaycan
hqiqtn nmun ola bilr. ATT-in Demokratik Tsisatlar v
nsan Haqlar Brosunun Bak konfransnda (10-11 oktyabr 2002)
106
deyilmidir: Azrbaycanda dini dzmllk he d yeni konsepsiya
deyildir. Bu lk yz illr boyunca mxtlif mdniyytlrin yana
yaamasna, dzmlly bariz nmun ola bilr.
Azrbaycanda dini dzmllyn trbiy edilmsind islamn da
rolu az olmamdr. Bu din Sizin hr biriniz n bir rit v bir yol
tyin etdik (Quran, l-Maid sursi, ay 48) demkl, dini plralizmi
prinsip etibaril mqbul saymdr. slamn Dind mcburiyyt yoxdur
(Quran, l-Bqr sursi, ay 256), Sizin z dininiz var, mnim d z
denim(Quran, l-Kafirun sursi, ay 6) prinsiplri is dini dzmlly
mslmanlar n hkm sviyysin qaldrmdr. Mhur Avropa
tarixisi Adam Mets slam ntibah kitabnda slamn baqa dinlr
mnasibtd daha dzml olduuna dair oxlu nmunlr gstrir.
107
III FSIL
XLAQ
1. XLAQ
xlaq ndir? Hr bir xs cmiyytd insanlar arasnda
davranr, faliyyt gstrir. Bs insan cmiyyt, insanlara nec
yanamaldr, onlarla nec davranmaldr? Frz edk ki, sn aild
istdiyin hrktlri edirsn. Ata-anann, bac-qardann, byk-
kiiyin vziyytini, onlarn arzu v istklrini nzr almrsan.
Onlar da snin kimi hrkt edir, he kimin arzu v istyini nzr
almrlar. gr aildki adamlar bir-birin, baqasna (msln, oul
ataya, bacya) mhl qoymazsa, biri digrinin qarsnda z
borcunu, vzifsini yerin yetirmzs, bel aild vziyyt nec
olar? Cmiyytd d hr bir insann hm cmiyyt, hm d baqa
adamlar qarsnda borcu, vzifsi vardr. Msln, Vtni mdafi
etmk hr bir xsin borcudur. ndi tsvvr edk ki, lkmizd he
kim bu borcunu yerin yetirmk istsmir. Onda n olar? Demli, hr
ks cmiyytd, aild, insanlar arasnda z vziflrini yerin
yetirmk n msuliyyt dayr. Bs bu vziflri
myynldirn ndir? nsann cmiyytd, aild, baqa insanlar
arasnda davran qaydalar xlaqda ifad olunur. xlaq ndir?
xlaq cmiyyt v baqa insanlara mnasibtd

insann vziflrini myyn edn normalar sistemi, mnvi
davran qaydalardr.
xlaq konkret tarixi xarakter dayr. Mharib raitind

snayper oxlu dmn ldrdyn gr mkafatlandrlr.
Mharib olmad vaxtda is o, bir nfri bel ldrs, n ar cza
alacaqdr. nki mharib raitinin ona icaz verdiyini slh
raiti ar cinayt hesab edir.
Mnviyyat ndir? Mxtlif cmiyytlrin xlaq bir-birindn
frqlnir. Eyni cmiyytdki insanlarn da xlaq bir-birindn
frqlnir. Sbb ndir? nsandan balayaq.
108
Hr bir insann zn gr al, ur sviyysi, vicdan,

iradsi, hissiyat, arzu v istklri, bax, qid v ideyalar
vardr. Btn bunlar birlikd insann mnviyyatn tkil
edir.
nsann mnviyyatnn nec olmas tk ondan asl deyildir.

Heyvanlar irisind tk yaayan Mauqlinin mnviyyatndan
shbt ged bilrmi? nsan cmiyytd baqa insanlar arasnda
yaayaraq onlarn hrsindn bir ey yrnir. Cmiyytdki hyat
raiti il laqdar onda arzu v istklr yaranr. Mktbdn,
insanlardan v s. yrndiklri sasnda ur sviyysi inkiaf edir,
ona uyun qid v ideyalar formalar. nsanlar kimi cmiyytlr
d mnviyyatca bir-birindn frqlnirlr. nki bu cmiyytlrin
sosial, iqtisadi v siyasi hyat raiti frqlidir. O biri trfdn, hr
bir cmiyyt zndn vvlki cmiyytlrin sosial, iqtisadi, siyasi
v mnvi hyatnn nailiyytlrindn bhrlnmidir. Btn bunlar
sbut edir ki, istr insann, istrs d cmiyytin mnviyyat
ictimai (sosial) xarakter dayr.
Sorua bilrsiniz ki, cmiyytlrin, insanlarn xlaqnn bir-
birindn frqlnmsinin sbbindn biz niy mnviyyatlar
arasndak frqlr diqqt veririk? Cavab budur:
xlaq z d mnviyyata daxildir. Buradan aydn

olur ki, mnviyyat xlaqa nisbtn daha geni anlaydr.
Hr bir Insann xlaq onun mnviyyatndan asldr.
Ancaq bu o demk deyildir ki, insann mnviyyatn tkil

edn hr bir komponentl (elementl) xlaq eynidir. Msln, alla
xlaq eyni deyildir. ox all adam xlaqsz, frldaq ola bilr.
mumbri dyrlr. Hr bir cmiyytin z xlaq qaydalar,
xlaqi grlri vardr. Buna baxmayaraq, btn cmiyytlr n
mumi olan qaydalar da vardr. Bunlara mumbri xlaqi
dyrlr d deyilir. Dyr deynd n baa dlr? Dyr hyat
n mhm, zruri, faydal olan eylr, ideyalar v s. kimi baa

109
dlr. xlaqi dyrlr xsusi, daimi mnvi dyrlrdir. Bunlar
btn insanlara aid olduundan onlar mumbri, yaxud
bri dyrlr adlandrrlar. Qdim Roma tarixini yadmza
salaq. Dvlt sirkd insanlarn bir-birini ldrmsin icaz verir,
xalq qladiatorlarn dyndn hzz alr, qalibdn mlub olan
ldrmyi tlb edir. Quldarlarn z dyrri, feodallarn z
dyrlri vard. Qulun hyat raiti kndlininkindn frqli idi.
Hrsinin z dyrlri vard. Zaman kedikc v bu sosial tbqlr
aradan xdqca, onlarn bir ox dyrlri d yox oldu. Amma el
dyrlr d var ki, insanlar bu dyrlri min illr boyunca qoruyub
saxlam, nsildn-nsl trmlr. nki onlarn hams mkl
mul olmaq, slh, qayda-qanun raitind, daltli cmiyytd
yaamaq istmilr. Bu istklr nail olmaq n myyn davran
qaydalarna ml etmk vacib saylmdr. Odur ki, hmin xlaq
qaydalar nsildn-nsil kerk min illrl yaamdr.
mumbri xlaqi dyrlr bu cr yaranmdr. Bu dyrlrdn
aadaklar gstrmk olar: mrd ol, sdaqtli ol, byklr
hrmt et, yalan danma, haram mal yem, paxl olma, ourluq
etm v s.
Btn cmiyytlrd insanlar kinliliyi, daltsizliyi, satqnl,
bhtanl yalanl pislmilr. Min illr bundan qabaq insanlar
slh v qardaln, xorftarllq v alicnablln, sadlik v
tcavzkarln, qdrini bilmi v yksk qiymtlndirmilr.
Nsillrdn biz glib atan bu msbt xlaq qaydalar hazrda
btn dnyada yaayan insanlar n qiymtli v dyrlidir. Bu
dyrlr getdikc daha ox insann hyat normasna evrilir. Yeni
nsillr hyatlarn bu dyrlr sasnda qurur v yaayrlar.
nsann hyatda, cmiyytd hrktini tnzim edn mxtlif
norma tiplri vardr. Bunlardan hququ (qanunu), adt v nnlri
gstrmk olar. xlaq bunlarn hr birindn frqlnir. xlaq
qaydalar insanlarn urunda, yaddanda yaayr. Hquq is
qanunla yazl kild mhkmlnir. Qanunu pozan xs inzibati
qaydada, tqsirinin bykly nzr alnmaqla czalandrlrsa,
xlaq qaydalarnn gzlnilmsi baqalarnn qnana, insann
znn gec-tez vicdan qarsnda cavab vermsin sbb olur.
110
xlaqi msuliyyt. Nec etmk lazmdr ki, hr bir insan
cmiyyt qarsndak borcuna knll ml etsin? Bizim hr
birimiz cmiyyt qarsndak borcuna xlaqi borc kimi
yanamaldr. Vtni mdafi etmk hr bir gncin cmiyyt
qarsnda borcudur. xlaq bu borcu unutmaa qoymur. xlaqi
borc tlb edir ki, hr bir gnc ordu sralarnda sgri xidmt
getsin. Bu borcu yerin yetirmk thlkli ola bilr. Odur ki, ondan
yaynmaq istyi meydana glirs, xlaqi msuliyyt bu isty qar
durur, gnci hmin istyinin dalnca getmy qoymur. Bu, gncin
xlaqi borcu hr eydn, o cmldn z hyatndan da stn
tutduunu gstrir. Demli, hr bir insann cmiyyt qarsndak
borcuna ml etmsi n el etmk lazmdr ki, o insan bu borca
xlaqi borc kimi yanasn.
Bs xlaqi borcun yerin yetirmsin kim nzart edir? Buna
hm cmiyyt, hm d insann z nzart edir. Cmiyyt ictimai
ry vasitsi il buna nail olur. ctimai ry insanlarn xlaqi borcu
yerin yetirmsin nzart edir. Borcunu yerin yetirmyn adam
haqqnda ictimai ry d mnfi olur, o pislnir. Tanlar, dostlar,
qohumlar arasnda, yaad mhlld, oxuduu mktbd,
ildiyi yerd onun daxilind hr bir hrktin nzart edn
vicdan var. Vicdan z xsi borcunu baa dmk, daxili xlaqi
nzart v qiymtlndirmdir. Vicdan borcun baa dlmsidir.
Vicdan hm d borcun yerin yetirilmsin insan mcbur edn
hissiyyatdr. Bu hissiyyat ikixasslidir. gr borc yerin yetirilirs,
mnvi razlq hissi keirik. gr borcumuzu yerin yetir
bilmiriks, onda biz xcalt hissi keirik.
111
2. traf alm v xobxtlik
dalt. Biz tez-tez dalt v insaf szlrini ildirik.

slind onlarn hr ikisi eyni mna dayr, daha dorusu, insafn
lti mnas dalt demkdir. dalt insana xas olan ncib
xlaqi keyfiyytlrdn biridir. daltli insan he vaxt baqalarnn
haqqn tapdalamaz, hmi tabeliyind olan insanlarla daltl
davranar. daltli olmaq insan btn pisliklrin mnbyi olan
zlmdn kindirir. daltli qanun insanlar hr cr
zbanalqlardan v qanunsuzluqlardan qoyulur. daltli rhbr
idar etdiyi mssisd qayda-qanunun gzlnilmsin, btn
mkdalara eyni mnasibt bslnmsin nail olur. daltli dvlt
bas lknin daltl idar olunmasn, qanunlarn aliliyini tmin
edir. daltli hakim idman yarlarn obyektiv idar edir, mhkm
iclaslarn daltl aparr, haqq nahaqdan vermir. Grdynz
kimi, biz oxlu dalt subyektlrinin adn kdik. Demli, biz
insanlarn cmiyytd, gndlik hyatmzda rastladmz xlaqi
anlaylardan biri daltdir.
dalt insanlarla v insan qruplar il brabr kild, qrzsiz
rftar demkdir. Bundan baqa, dalt insanlarla v insan qruplar
il xlaq baxmndan zn doruldan rftar insafl rftar
demkdir.
Tsvvr edin ki, siz bir qrup insan arasnda rzaq
blmlisiniz. Bu insanlara qrzsiz yanasanz, onda hry eyni
miqdarda rk paras vermlisiniz. Lakin bu insan qrupunda zif
v xstlr, azyal uaqlar varsa, onda ehtiyac ox olan insanlara
ryin daha byk parasn vermk insafl olard.
nsanlar mr boyu daltli cmiyytd yaama, daltli
dvlt qurma arzu etmilr. Tarix gstrir ki, z vtndalarnn
hquqlarn saya salmayan dvltlr inkiaf etmir v son nticd
mhv olur. Bunu biz faist v kommunist rejimlrinin timsalnda
grmk. Bs hans cmiyyti daltli cmiyyt hesab etmk olar?
Hr bir frdin lyaqtinin mdafi olunduu, hr bir insana
hrtrfli inkiaf imkan verildiyi, qanunun aliliyinin, hamnn
112
brabr kild hquq v azadlqlarnn tmin olunduu, aztminatl
zvlrin yardm gstrildiyi cmiyyti daltli saymaq olar.
Cmiyytd hmi sosial dalt prinsipi hakim rol
oynamaldr. Sosial dalti avara v igzarn, axmaqla allnn
sosial brabrliyi kimi baa dmk olmaz. ksin, dalt
cmiyytd aln, istedadn, salamlqla cismani inkiafn, fiziki v
sosial mvqelrin qeyri-brabrliklrinin hkmn nzr alnmas
v qiymtlndirilmsi kimi baa dlmlidir. Btn bunlarla
yana byk yunan filosofu Aristotel dalt anlayn bel izah
edib: ...dalt he ksin layiq olduu haqqn ona verilmsidir.
nsana xas olan ncib xlaqi keyfiyytlrdn biri d
yaxlqdr. nsan canl v urlu varlq olduundan hm yax, hm
d pis ilr grmy qadirdir. Lyaqtli v vicdanl, daltli insan
yaxlq edir, yaxl hyat trzin evirir.
Yaxlq oxaxlidir. nsann hyata keirdiyi btn xeyirxah
ilri yaxlq kimi qiymtlndirmk olar. nsan eldiyi yaxlqlar
yadna saldqca mnn ykslir, bu mllrindn zvq alr.
Ancaq unutmaq olmaz ki, bzn birin yaxlq mqsdi il
ediln ml baqalarna pislik etmkl nticln bilr. Bu ona
bnzyir ki, soyuq dymi bir adam isindirmk n byk tonqal
qalayrlar. Nticd kndin yars yanndan mhv olur. Yaxud
baqa birisi qanunla czaya layiq olan adamn halna acyaraq onu
xilas edir v deyir ki, bu gn mn bir yax i grmm, daha drk
etmir ki, bu yolla o hmin cinaytkarn zrr vurduu adamlara
ikiqat pislik etmidir.
Ata-babalarmz hmi yaxlq etmiy zlrinin balca
vzifsi hesab etmi v demilr: Yaxla yaxlq hr kiinin
iidir. Yamanla yaxlq r kiinin iidir.
Qddarlq da insana xas olan keyfiyytdir. Lakin mnfi xlaqi
keyfiyytdir. Qddar adamlar he vaxt rhmli, daltli olmurlar.
Onlar baqalarna zlm, zab v ziyyt vermkdn zvq alrlar.
Bel adamlar addmba pislik etmy qadirdilr. Qddarlq pisliyin
n ifrat formasdr.
Yaxlq v qddarlq znn tzahrn Xeyir v rd tapr.
Insanlarn tarix boyu etdiklri yax ilr v mllr xeyir, pis,

113
iyrnc, insanla yaramayan mllr is r adlandrlmdr. Yqin
ki, Siz Zrdtilik dinind Xeyir v r allahlar haqqnda myyn
mlumatlara maliksiniz. Dnya yarananda Xeyir allah btn
xeyirxah canllar v onlarn xeyirxah mllrini yaradb. r allah
is ksin. Xeyir istini, faydal bitkilri, mnliklri, aylar, r
is lm, yrtc heyvanlar, zhrli bcklri, tufan, soyuu,
xstliklri yaratmdr. Guya bu iki qdrtli yaradc arasnda
mbariz uzun kir v n nhayt, Xeyir allahnn qlbsi il bitir.
Lakin r allah da tam mlub olmur. Zaman-zaman z bd
mllri il insanlara ziyan vurur. Elc d Nizami Gncvinin
Xeyir v r sri siz yax mlumdur. nsann tbiti mxtlif
olduu n mllri d mxtlifdir. Pis mhitd trbiy alan,
daltsiz ictimai quruluun yetirmsi olan Insann meyli daim bd
mllr trtmy, baqalarna pislik etmy, baqasnn kdrindn
nlnmy ynldilir. O insan, rdir. Tsadfi deyil ki, biz
insann vfat etmsini d r adlandrrq. ksin, qonaqlqlar, toy
etmk kimi ilr Xeyir i deyirlr.
Xobxtlik. nsan traf almd dalt, yaxlq hat edirs,
onda biz ox mhm olan xbxtlik anlaynn adn kmli
oluruq.
Xobxtlik mnal hyat urunda inadl mbarizdir.
Hqiqtd, hr bir inqsan akar v ya gzli kild xobxtlik
haqqnda dnrk, ona atmaa chd gstrir. Xobxtlik ndir?
Hr onu bir gr baa dr. Bzilri n bu, var-dvlt, bzilri
n yksk vzify atmaq vasitsi, hakimiyytin ld
edilmsidir. nclr n xobxtlik idr.
Xobxtlik arzu v istklrin tmin olunmas, zn
realladrma imkan, snin varlnn baqa Insanlar n
vacibliyinin drk edilmsindn alnan sevincdir. Bu
baxmdan Nsiraddin Tusi xobxtliy bel trif verib: ...
xobxtlik insan hyatnda triflrin vrdi halna
kemsidir.
Azrbaycan mtfkkirlri Bhmnyar, Nizami, Fzuli,
Nsirddin Tusi v b. bu bard dyrli fikirlr sylmilr.
114
Xalqmzn qoruyub saxlad deyimlrindn birini yada salaq:
Xobxtlik taleyin zn ram etmkdir. Pedaqoqlar da
dnmlr ki, Biz el adam trbiy etmliyik ki, o, xobxt
olmaa borclu olsun. Xobxtliy atmaq n Insan iradli
olmal, tinliklrdn qorxmamaldr.
3. xlaqn insan hyatnda rolu

xlaqn vzifsi. Biz xlaq anlay haqqnda vvlki
mvzularda myyn msllr aydnlq gtirmiik. Bs xlaqn
qarsnda hans vziflr durur: xlaq szn ox vaxt
mdniyyt, mdni szlril vz etmy alrlar. Lakin
mdniyyt v xlaq bir-birlrini vz edn deyil, ksin, biri
digrini tamamlayan anlaylardr. xlaq insana mdniyyt
qazandrr, mdni dairsini genilndirmkl d insan xlaqn
znginldirmi olur. xlaq hm d insann hyat anlay, yaay
qaydalarna yiylnmk drcsini gstrn mnvi dyrlr
mcmusudur. nsan insan olduunu anlamadqca, insanln vzif
v msuliyytini drk etmdikc xlaqa yiyln bilmz. Demli,
xlaqn birinci drcli vzifsi insana zn tantmaqdr.
xlaq xslrd tkkl tapr, sonra is ail xlaqna,
cmiyyt xlaqna doru genilnir. Sonrak genilnmd,
yaylmada mumbri hmiyyt qazanr. xlaqn milli v ya
corafi blgs, srhdi yoxdur. xlaq z ideyasna,
dnyagrn, siyastin alt etmk arzusu v istyi vardr ki,
buna artq xlaq yox, siyast demk lazmdr.
Fikrimizi saslandrmaq n bel bir sad suala cavab
vermy alaq: dnyada hans xalq, hans millt valideyn
ehtiram, byklr hrmt, kiiklr qay, xst v kimssizlr,
lillr mrhmt, dvlt v onun atributlarna mhbbt
gstrmyi, qohum-qraba, dost-tan, qonu il yaxn laq
saxlama, dbli oturub durma, danma, yemyi, imyi tqdir
etmir? Bu keyfiyytlrdn hr hzans birini ayr bir millt, aid edib
digrlrini istisna etmk mmkndrm? lbtt yox!
Demli, xlaqn vzifsi Vtnimizi, dvltimizi canmzdan
artq sevdirmkdir. Biz valideynlrimizi sevirik, onlara ehtiram

115
gstririk, qonumuz, qohumlarmz, dostumuz qarsnda
vziflrimizi bilirik v onlar yerin yetirmkdn zvq alrq.
Dvltimizi, onun qanunlarn, atributlarn sevir v hrmt edirik,
nki o bizim dvltimizdir. Oturanda, duranda, yeyib-ind,
yatanda bel biz db qaydalarn gzlmy alrq, nki tk v
nzartsiz olmadmz bilirik, zmz qdr baqalarn da
dnmy, onlarn rahatln pozmamaa alrq.
xlaq insann faliyytin nec tsir edir? Bizim hr
birimizin xlaq davran v hrktlrimizl llr. Yni deyirlr
ki, o ox xlaql olandr v ya qzdr. Hr birimiz bu qiymt nail
olmaq n hrkt v davranlarmza xsusi diqqt yetirmliyik.
gr bu diqqt ll-biili olsa, xlaq qaydalarna uyun gls,
onda bizim haqqmzda hmi yax szlr deyilck, mktbd,
aild, kd, dostlar, qohumlar arasnda hrmt v etimada layiq
grlcyik.
xlaq insanlarn faliyyti il sx baldr. Yax trbiy
grm, yksk xlaqi keyfiyytlr malik insanlarn faliyyti
faydal olur. Bel insanlar cmiyyt v baqalarna fayda verirlr,
eyni zamanda zlri d faydalanrlar. xlaql adam he vaxt yol
vermz ki, onun tqsiri zndn baqalarna ziyan dysin. xlaql
adamlarn grdy btn ilr dyrli v xeyirxah olur.
xlaq trbiysi uaq yalarndan balamaldr. Insann
trcmeyi-hal hl uaq baasnda ikn yaranr. znd ancaq
uaqlqdan xlaqi keyfiyytlr trbiy edn adam alicnab v
lyaqtli xs evril bilr. Dzgn trbiy yksk xlaqa malik
insan yetidirmy kmk edir. Yanl trbiy xlaqi qsurlara
sbb olur. Sonradan bu qsurlar dzltmk ox tin olur. Bir
mslman xlaqnasna gr, Insanlar dnyaya clnd brabr
olurlar. Lakin traf mhitin, trbiynin tsiril bzilri
mrdimzarlq, bzilri is xeyirxahlq yolu il gedirlr.
Deyirlr bir gnc hr shr evdn xb i gedrkn yolda fi
ilanla qarlarm. lan dimdik qalxb, haa dilini xarb olann
stn atlacaqm kimi dayanr, olan is qorxudan bir addm da
ata bilmyib geri dnrm. Nhayt, olan tng glib ilana trf
yeriyir:
116
- ldrcksn, vur lm, canm qurtarsn, - deyir.
lan olann qarsnda rt qoyur:
- Get diln, mn bir manat gtir, kilib gedim, sninl iim
olmasn.
Olan bir ne gn klri dolar, l amaa z glmir,
nhayt, bir trfdn aclq, o biri trfdn qorxu onu stlyir, gcl
bir manat dilnib sevin-sevin ilana gtirirn. lini uzatcaq ilan
srayb onu alr.
Olan fryad edir, ilan syr:
- Namrd! Sn sz vermidin. alacaqdn, o gn alaydn,
daha mni dilnmy niy mcbur etdin?
lan is ona bel deyir:
- Snin znd hya, abr var idi v o hya sn
yaxnlamama mane olurdu. Ona gr d sni dilnmy
gndrdim. Bir nfr l ab dilnmyin o hyan zndn sildi.
Bu rvayt olsa da, onda bir hqiqt vardr. Pis mhitd alnan
trbiy insandak ncib xlaqi keyfiyytlri ldrr, onu yri yola
salar.
xlaq v zntrbiy. Hr bir adam zn nzr salmal,
nqsanlarn yax grmli, onlar aradan qaldrma bacarmaldr.
Buna zntrbiy deyirlr. Bunun n is insanlarda msbt iradi
keyfiyytlr olmaldr. Vaxtnda grln, hiss ediln qsur drhal
aradan qaldrlsa, glckd daha pis nticlrl rastlamazsan.
Byk Nizaminin Xosrov v irin poemasn yada salaq.
Vaxtn ey-irtd, pozun ylnclrd keirn Xosrov irinin
vasitsil trbiy olunur, daltli, xoxlaql olur, lknin v xalqn
qaysna qalan mdrik hkmdara evrilir. nsan yenidn trbiy
etmk mmkndr. Bu, eyni zamanda ox tindir.
Tlb xlaq v mdniyyti dedikd nyi baa drk?
Valideynlrin, mllimlr hrmt etmk, kiiklrin qaysma
qalmaq, yal adamlarn qulluunda durmaq, onlara ehtiramla
yanamaq. Danqda v davranda nzaktli olmaq, dostlarla v
yoldalarla mehribanlq raitind yaamaq. Drslri yax
oxumaqla yana, milli dyrlrimiz hrmtl yanamaq, dvlt
rmzlrimiz sevgi bslmk. Vtni sevmk, onu qorumaa hazr

117
olmaq. Tnbl olmamaq, elm v bilik ld etmyi hr eydn stn
tutmaq. Bunlarn siyahsm artrmaq olar. Ancaq siz almalsmz
ki, doulduunuz ailnin, mnsub olduunuz nslin rfini
qoruyasmz, oxuduunuz mktb sizinl fxr etsin, Vtnin layiqli
vlad olasnz.
Mriftli olmaq, xeyirxah v glrz olmaa almaq
ltfkarln sas rtlrindndir. Yumaqlq v inclik mriftl
birldikd knardan baxanlarn nzrind nzaktlilikdir. Qdim el
msllrindn birind deyilir: Mrift gnclrin imtiyazdr.
Mriftli olmaq ancaq baqasna hrmt etmk deyil, hm d
insann z lyaqtin hrmt hissidir.
Byk alim v trbiyi A.Bakxanov zn uaqlara tutub
deyirdi:
Ey mnim zizim! Sn Insansan. insan dnyada hr eydn
stn yaranmdr. Grmrsnmi ki, heyvanlar o qdr bdn v
gc il insann lind sirdirlr. Bu is ii yax bacarmaq
sbbindndir. nsanlar arasnda hr ks ox bilikli v ibiln olsa,
hmi hrmtli olar. Demli, i bilmk v yaxlq qaydalarn o
adamlardan yrnmk lazmdr ki, onlar hyatda tcrbli v
qabiliyytli olmular. Bel adamlarn szlri biz nsihtdir.
4. nsann tbiti: doruluq, drstlk, sadlik,

tvazkarlq, alicnablq v mrhmtlilik
Doruluq ndir? Doruluq insan xlqnn ox mhm
hmiyyt ksb edn dyrlrindn biridir. Bu dyr insan
lyaqtini ifad edn keyfiyytlr irisind xsusi yer tutur.
Grkmli mtfkkirlr, xlaq nzriyyilri, filosoflar doruluun
hmiyytini yksk qiymtlndirmi, ona dyrli triflr vermilr.
Azrbaycann mhur fikir adamlar doruluu insan mnviyyatna
xas olan ncib xlaqi keyfiyyt kimi qiymtlndirmi, onu insann
kamillmsind balca rt hesab etmilr.
Doruluq insann btn dnc v faliyytind drst
olmas demkdir. nsan xlaqi dyrlr baxmndan dzgn
dnrs v dndy kimi danrsa, dndy kimi faliyyt
gstrirs, demli, doru hyat srr.
118
xlaqi kamilliyin zirvsini fth etmi byk Nizami insanlar
sevdiyi n onlar doruulua, dzly arr, z rf v
lyaqtlrini bu yolla qorumaa sslyir:
N qdr ki dnyada alb-verirsn nfs,
Sn dzlk qapsn dymy gstr hvs.
Doruluq yaxdr uymayn yada,
Birc dzlkddir nicat dnyada.
Doruluun xlaqi kmklik olduu mqdds kitabmz
Qurani-Krimd d z ksini tapmdr: Allah doru olanlar
sevr, Siz dorularla brabr olun. Ata-babalarmz z ulu
deyimlrind doruluu yksk qiymtlndirmilr: Doruya
zaval yoxdur, Dz sz qlncdan itidir. Grkmli filosof-tarixi
A.Bakxanov yazr: Adam tvi v qorxudan hmi arxayn olar,
doruluunun mlum olaca midi il tslli tapar. Biz d
cdadlarmzn bu mhm keyfiyytini zmz hyat rti qbul
etmli, ox byk zrr dsk bel, yalan danmamalyq.
ctimai mnafe xalqn, dvltin mnafeyi xatirin yalan
danmaq insann xlaqna xll gtirmir. Oxuduunuz kitablarda,
baxdmz tamaa v filmlrd qhrmanlar z dvltinin hrbi
sirrini vermmk n yalan danr. Uzaq sahillrd filmini yada
saln. gr Mixaylo faist zabitin yalan danb, sad bir fransz
rssam olduunu demsydi, n olard? Bu yalan Mixaylonu bizim
nzrimizd daha da ucaldr. nki biz baa drk ki, o, bu
yalan lmdn qorxduu n deyil, btn dnyadak insanlar
n bla olan faizm zrind qlbni yaxmladrmaq namin
demidir.
zmz doru olduumuz kimi, almalyq ki, trafmz da
doru insanlardan ibart olsun. nki doru insanlar ham sevr,
bellri he ks qar daltsizlik etmzlr. Doruluun hkm
srdy cmiyyt d firavan, azad olar. nki bu cmiyytd
insanlar arasnda qarlql inam, etibar v etimad var. He ks bir-
birin bh il baxmaz. Bu da cmiyytd birliy, brabrliy
gtirib xarar.
119
Drstlk ndir? Dncd balayan doruluq
davranlarda zn gstrir ki, buna da drstlk deyilir. Drst
insann sz hmi mli il st-st dr, bir-birini tsdiq edir.
Drst adam mindir ki, he ks onu yalanlqda,
saxtakarlqda ittiham ed bilmz. Ham ona inanr, etibar edir. Tez-
tez bu sz eidirik: Filanks ox drst adamdr. Burada vaxta
drstlk, sz drstlk, i drstlk v s. baa dlr. gr
kiminls grmy vd vermisns, onda vd etdiyin vaxtda
gr get. Kimsy n is vermyi boyun olmusansa, vdin ml
et. Sn taprlm ii dqiq v vaxtmda yerin yetirsn, iin
veriln qiymt d drst olar.
Yalan v saxtakarlq. Doruluun ksi yalandr. Doru
bildiyini ksin sylmy, yaxud olmayan ii olan kimi qlm
vermy yalan deyilir. Yalan ruhi xstlikdir. Ondan bir ox
pisliklr tryr. nsanlar arasnda nifaq spr, onlar bir-birin
dmn edr.
Yalan da bir vrdidir. Bu pis v zrrli adt uaqlqdan
yaransa, gr qars alnmasa, dnb saalmaz xstliy evrilr.
Siz yqin fikir vermisiniz ki, kimlr yalandrlar. Bellri adtn
zhmtdn qar, vaxtm bo-bouna keirir, nec deyrlr, ban
yalanla girlyir. Yalan, qorxaqlqdan, tamahkarlqdan,
tnbllikdn, yaltaqlqdan balayr v insan shv yola kir.
Yalan adamlar vvlc kimlri is aldatmaa nail olurlar. n
ox da onlarn toruna sadlvh adamlar drlr. Zaman kedikc
yalannn i z alr, o, cmiyytd ifa olunur. Yqin ki, yalan
obann nal yadinzdadr. Ona gr d haql deyiblr ki,
Yalannn evi yand, he ks inanmad.
Yalan ox thlkli xstlikdir. Ondan digr blalar, fsadlar
tryir. Yalan adam saxtakarla, hiylgrliy, bhtana, iftiraya
ynlir. Bu xstliklr insan mhv edir, cmiyyt n byk
flaktlr gtirib xarr.
lbtt, yalan adam alr ki, yalannn st almasn. Bu
mmkn olmadqda is daha pis xstliy - hiylgrlik v
saxtakarla yoluxur. Hiylgr is daha thlkli dmndir. O,
baqalarn aldadb hm maddi, hm d mnvi zrr vurur. Amma
120
atalarmz yax deyib: Gen qaz, drin qaz, axrda zn
dcksn. Bellrinin aqibti ox vaxt facili olur, nec deyrlr,
z qurduqlar tly db mhv olurlar.
Saxtakarlq yalann ifrat formalarndandr. Yalan adam z
yalannn stnn almamas n dorunu saxtaladrr.
Ermnistan z iallq, tcavzkarlq hrktlrin haqq
qazandrmaq n yalanlar uydurur. Bu yalanlarn stnn
almamas n tarixi saxtaladraraq Vtnimiz qar sassz
razi iddialarm saslandrr. Hl ken srin 20-ci illrind
yalan v saxtakarlq zrind Sovet ttifaq adlanan bir dvlt
qurulmudu. Bu dvlti quran Lenin v onun silahdalar xalq
aldatmaq n olmazn yalanlar uydururdular. Az sonra Sovet
ttifaqnn sl mahiyyti akar olduqda, onlar saxtakarla l atdlar.
Xalqmzm tarixi, dilimiz, mnviyyatmz saxtaladrld.
ftira yalann n qorxulu tzahrdr. Bu yalan v
saxtakarln stnn almamas n yalann n qorxulu tzahr
olan iftira v bhtan man i salnd. Yz minlrl dnn beyin
bu iftirann qurban oldu. o yer glib atd ki, ham bir-birindn
qorxmaa, bhlnmy balad. Yalann, saxtakarln hkm
srdy Sovet ttifaq ox yaaya bilmdi v srin sonlarnda tarixin
zibilliyin atld.
Ny gr iftiradan sz dnd btn Insanlar diksinir v
ehtiyatl olmaa alrlar? nki iftira Insann rf v lyaqti il
oynamaqdr. ftiraya mruz qalan xs kollektivd v aild, dostlar
arasnda nfuzdan dr, nahaq yerdn pis adla tannr. Ona gr d
iftira n mnfi xlaqi keyfiyyt olub, Insana qar byk bir
haqszlq, zlm saylr.
ftirann thlkliliyi onun geni yaylmasdr. nki onun
doru olub-olmadn anlamaq tinlir. Qeybtcil adamlar is
iftiran daha da genilndirir, trafa yayrlar. Ne-ne namuslu
adamlar bel iftiralarn qurban olurlar. Bhtan is bu mlindn
hzz alr, znn yeni qurbann hdf alr.
daltsiz cmiyytd v dvltd yalan, saxtakarlq v iftira
tez kk atr, insanlarn hyatn, mnviyyatn korlayr. Bel
dvltin v cmiyytin dnyada he bir hrmti olmur, etibardan

121
dr. Tarixin srt dnlrindn birind is tamamil mhv olur.
nki atalar yax deyiblr: Yalan ayaq tutar, ancaq yerimz. Siz
d aln dorucul v drst, yalandan, saxtakarlqdan, iftiradan
uzaq olun. Diliniz yalan sz gtirmyin, hr cr iftira v
saxtakarl qlbiniz yaxn buraxmayn.
Sadlik v tvazkarliq
Sadlik v tvazkarlq ndir? Tvazkarlq baqalarna xo
mnasibt bslmk, onlara xor baxmamaq, he ksi thqir
etmmk, zn baqalarndan stn tutmamaq demkdir. Bzn
birisi haqqnda deyirik: Filanks yaman iddialdr, zn yaman
dartr, yaxud Mnm-mnm deyir v s. Bel adamlar tvazkar
v sad ola bilmzlr, nki onlar znkn, iddial, mnm-
mnmlik azarna tutulanlardr.
Sad v tvazkar adamlar he vaxt lovalanmrlar.
Ata-babalarmzn yksk xlaqi keyfiyytlrindn biri d
sadlik v tvazkarlqdr. Insann mvqeyi n qdr yksk olsa
da, o, adi insan olduunu he vaxt unutmamaldr. Burada Hzrti
linin tvazkarlq haqqnda bir klam yada dr: zm d
insan olduum n he ksi zmdn kiik grmk istmirm.
Kitabi-Dd Qorqud dastannda gstrilir ki, ouzlar
olduqca tvazkar olmular. Onlar he vaxt zlrindn kiikl
tkbbrl rftar etmz, taytular arasnda sad dolanar, hnrlri
il lovalanmaz, asaqqallar qarsnda db-rkan v tvazkarlq
gstrrdilr.
nsan znd olan v baqalarnda olmayan ns baqa frqli
eyl he vaxt qrur hissi keirmmlidir. Bu keyfiyytlri daha da
mhkmlndirmk v baqalar trfindn rbtlndirilmk n
yalnz tvazkar v sad olmaq lazmdr.
Sad v tvazkar insan davran v hrktlrini lb-
bimyi bacarr, tmkinli hrkt edir, zn baqalarndan stn
tutmur. Tvazkar insan he vaxt hrt dkn olmaz, zn
ymkdn, lovalqdan, dbazlqdan azad olar. Bel olduqda
trafndaklar onun sl dyrinin hnrind v xlaqnda olduunu
drk edrlr.
122
Namuslu tacir he d bazarda hay-ky salb z maln
triflmz. Bellri xarab mal satmaa, halal harama qardrmaa
adt etmi saxtakar alverilrdir. Bax, zlrindn deynlr, onlarda
olmayan keyfiyytlr malik olduqlarm iddia ednlr bel saxta
alverilr bnzyirlr. Tvazkar insanlar is nec srvt malik
olduqlarn bildiklrindn onu syl qoruyurlar. Tvazkar insan
dolu snbll taxl xatrladr. Onun mhsulu bol olduqca ban
aa dikdiyi kimi, tvazkar insanlar da hmi baaa olurlar.
Tvazkar insan hmi znd, rftar v hrktlrind
nqsan axtarr, gr varsa onu dzltmy alr. Ona gr d bel
insann baqalarnda qsur tapmaa, nec deyrlr, hr ey bir
qulp qoymaa vaxt yoxdur.
Grkmli alim Nsirddin Tusi zndnraz olanlara hmi
bel bir rvayti xatrladrd:
Birisi zndnraz, qrurlu olana bel deyirmi:
- gr mindiyin ata gor qrurlanrsansa, bu keyfiyytlr sn
deyil, ata aiddir. gr geydiyin paltarlara gr qrurlanrsansa, o da
onu tikn drzinin mhartini gstrir, snin yox. gr belindki
qlnca qrurlanrsansa, yen d bunda snin bir myin yoxdur.
Sn qalan bir tk canndr ki, o da snin deyildir. He bu bard
dnrsnmi?
Abbasqulu aa Bakxanov tvazkarla yksk qiymt
verirdi. O, gstrirdi ki, insan z nqsann bildikd qrur v
tkbbrdn l kr v bu zaman baqasnn eyib v nqsanlar
onun nzrind boyk grnmz. Bu sbbdn d sadliyi artar,
loval azalar.
Byk mtfkkir eyni zamanda xbrdarlq edirdi ki,
hddindn artq sadlik acizliy, tvazkarlq is alalmaa gtirib
xara bilr. Yni sn baqalar qarsnda o drcd tvazkarlq
edrsn ki, o bundan sn qar alaldc hrktlr yol vermk
n istifad etmi olar. Insan sad v tvazkar olmaqla yana, z
xsiyytini d qorumaldr.
Mehribanlq insan xlaqnn keyfiyytlrindn biri kimi.
Tvazkar v sad Insana xas olan xlaqi keyfiyytlrdn biri d
mehribanlqdr. Mehribanlq Insanlar arasndak mnasibtlri

123
qaydaya salr. Mehribanlq insann xlaqlln bruz vern
msbt v yksk keyfiyytlrdn biri olmaqla insann digr
insanlara, btn canllara v onu hat edn n varsa, hamsna
qar qay v hrmtini, sevgisini v dyr verdiyini gstrir.
Mehribanlq cmiyytin btn sahlrind - aild,
kollektivd, mktbd, mssis v idarlrd, kd, istiraht
yerlrind zruridir. Mehriban insanlar bir-biri il smimi rftar
edir, bir-birlrinin problemlril maraqlanr v qarlql kmk
edirlr.
Mehribanlq olmayan yerd din-brkt olmaz. Gtrk ail
mnasibtlrini. gr ail zvlri bir-birin qar mehriban
deyillrs, bel aild xobxtlik v sadt ola bilmz.
Ata ar idn sonra ev gldikd hyat yoldann xo v
smimi simas, uaqlarnn mehribanl il qarlarsa, btn
yorunluu canndan rxmn olur. Kimi onun paltosunu gtrr,
kimi ayaqqablarn xarmaa alr. am yemyindn sonra
btn ail ay sfrsi bana toplar. Ata id ba vermi
yeniliklrdn danr. Ana uaqlarn drslrin hazrl haqqnda,
uaqlar mktb hyat il bal mlumatlar verirlr. Sonra is
babadan xahi edirlr ki, Qrbi Azrbaycanda (indiki
Ermnistanda) qoyub glmy mcbur olduqlar yurd yerlri
haqqnda dansn. Babann titrk, mlayim ssi onlarda o yerlrin
hsrti il bal kdr hissi yaradr, doma torpaa n vaxtsa
qaytmaq arzusunu gclndirir. Lakin bu kdr ail mehribanla
mane ola bilck bir kdr deyil, mnviyyat znginldirn,
onlar daha da yaxnladrb mehriban edn bir kdrdir.
Mehribanlq v tvazkarlq bir-birlri il sx laqddirlr.
ryind mehribanlq hissi olmayan, baqalarna sevgi
bslmyn, sadt duyularndan mhrum olan insan he vaxt
tvazkar insan hesab etmk olmaz. nki mehribanlq z d
tvazkarlq dourur.
Mehribanlq tkc insann baqa insana olan mnasibti il
mhdudlamr. Bel insanlar heyvanlara, qulara, bitki v aaclara
qar hssasdrlar, onlara eyni mehribanlqla yanrlar.
124
Qlbind kin-kdurt olan, baqasnn problemlri il
maraqlanmayan, zndn baqa kimsni saymayan insanlar sni
mhbbt gstrslr d, bu axradk davam etmir, onlarn
saxtakarl akar olunur.
Yax adamla pis adamn, daltli il zlmkarn arasnda
mhbbt laqsi ola bilmz. Habel insafl il insafszn dostluu
ba tutmaz.
Mehribanlq el bir xlaqi keyfiyytdir ki, o Insan mnvi
chtdn ucaldr, baqalarna sevdirir v hrmt qazandrr.
Alicnablq v mrhmtlilik
Alicnablq ndir? Bzn insanlarn daha yksk xlaqi-
mnvi keyfiyytlr malik olan hisssini digrlrindn
frqlndirmk n alicnab ifadsini d ildirik. Bs
alicnablq ndir? Alicnab insan hr eydn vvl, mnvi, o
cmldn xlaqi chtdn olduqca saf bir insandr. Onun zahiri
grn il daxili almi bir vhdt tkil edir. Alicnab insan
geyimind, st-bann sliq-sahmannda v baqalarna
mnasibtd yksk tlbkarlqda, mrhmtlilik v
tvazkarlqda, csart v qrurda baqalarndan kskin surtd
frqlnir. Bel adamlar haqqmda adtn bel deyirlr: Filanks
ox alicnab insandr. Bel insanlarn sas amaln yaxlq,
xeyirxahlq tkil edir. Onlar baqalarma yaxlq, xeyirxahlq
edrkn he vaxt mkafat gzlmirlr.
Btn insanlarn n raftlisi olan Mhmmd peymbr
(s..s.) alicnabln byk timsal idi. Onun hyat yoldann
bildirdiyi kimi, peymbrin xlaq n byk xlaq Quran
xlaq idi. Baqa szl:
- Onun mnvi v xarici gzlliyi indiydk glib getmi
Insanlarn he birind grnmdi.
- Onun tmizliyi v gzlliyi zndn blli olurdu.
- Glrzl idi. Onu bir df grnlr bir daha hzurundan
ayrlmaq istmzdilr.
125
- Hr hal tmkinli, vqarl v dncli idi. Saxta, gz
arpdrlan idn xolanmazd.
- Onun shbtindn doymaq olmazd. Szlrind aqla v
sadliy, ilrind smimiliy alard. Dnya ilrind v bir ox
msllrd trafndak Insanlarla mslhtlrdi. Insanlara dyr
verr v zn onlardan stn tutmazd.
- Comrdlik timsal idi. Kasblqdan qorxmadan lind olan
ehtiyac olanlara paylayard.
- Hr ksl gzl rftar edrdi. nsanlar arasndak
mnasibtlr bir asanlq gtirmk, onu yoluna qoymaq urunda
alard.
Grndy kimi, alicnablq znd insansevrliyi,
qaykeliyi, mrhmtliliyi, baqalarnn problemlrin z
problemi kimi yanama, sz, hrkt v davranlarnda ll-
biili hrkt etmk, qorxmazlq v csurluq kimi keyfiyytlri
birldirir.
Hac Zeynalabdin Tayev d alicnab insan idi, ona gr ki,
onda insana olan mnasibt al v zka il birlmidi. xsi
lyaqti il Hac hamnn nzrind ykslmidi. O dvrn
qzetlrindn biri bel yazrd: Tayev btn Qafqaz
mslmanlarnn fxridir. Mslmanlar arasnda Tayevdn baqa
xeyli varl mslmanlar da vardr. Lakin onlar deyil, mhz Tayev
Qafqaz mslmanlarnn mrkz daya oldu. bhsiz, onda el
bir cht vardr ki, xalq ktlsini zn trf k bilir, z lyaqti
il onlar zbt ed bilirdi. Bu cht alicnablq idi.
Mrhmt anlay. Mrhmtlilik. Btn insanlar eyni cr
deyillr. Salam, gmrah, zngin, yax yaayan Insanlar olduu
kimi, xst, zif, kasb, pis yaayan insanlar da vardr. Onlarn
srasna valideyn himaysindn mhrum olmu uaqlar, kimssiz
qocalar, lillri, ikstlri, qaqn v mcburi kknlri d lav
etsk, onda yardma, qayya mhtac insanlarn saynn n qdr
ox olduunu grrik. Bel insanlara qay gstrmk, maddi v
mnvi yardmlar etmk, onlara ba kmk, xo nsiyytd olmaq
mrhmt demkdir. Mrhmtli insan dedikd, biz hm sxavtli,
hm d ryiyumaq insan nzrd tuturuq.
126
Yqin ki, siz C.Mmmdquluzadnin ki alma hekaysini
oxumusunuz. Bu kiik hekayd yaz qlbisnqlarn knln
alma, maddi yardma ehtiyac olan Insanlara kmklik
gstrmyi insanlq borcu hesab edir.
Sizin trafnzda yqin ki, tnha qocalar, fiziki chtdn zif,
ikst adamlar yox deyildir. gr tez-tez onlara ba ksniz, tutaq
ki, evi sliqy salmaqda, aptekdn drman almaqda, bazarlq
etmkd onlara kmklik gstrsniz, onda xeyirxah i grmkl
yana, mrhmt d etmi olursunuz.
gr hr ks ona mxsus olan eyin st ss, kims
baqasna yardm, qay gstrms, hyatn lzzti, mnas
olarm? gr gcl zif, gz olan kora, tox olan aca yardm
etmycks, o zaman biz Insan demyin bir mnas vardrm?
Mrhmtli olmaq he d tkc yardm etmk, l tutmaq kimi
baa dlmr. Mrhmtli olmaq baqalarm incitmmk, shv
hrktlrin gr ar cza vermmk, snq, kdrli knllri
ovundurmaq, xstlr rk-dirk vermk, fa dilmk, baqasnn
drdin rik olmaq v s. kimi keyfiyytlr d tlb edir.
Tkc insanlarn deyil, bitkilrin, heyvanlarn v qularn da
mrhmt ehtiyac vardr. Qular n yuva tikmk, onlara dn
tkmk, heyvanlar incitmmk, onlar qidalandrmaq, bitkilr
qay gstrmk, onlar alaq otlarndan tmizlmk, sulamaq qay
il yana, mrhmtli olmaqdan da xbr verir.
Ata-babalarmz hmi mrhmtli olublar. Onlar kasblara
yardm gstrmyi, kimssizlri, yetimlri himay etmyi zlrinin
mnvi borcu hesab ediblr. l tutmaq lidn qalb deyiblr.
Mrhmtlilik anlayna tkc yardm etmyin daxil
olmadn qeyd etmiik. Bu szn sinonimi kimi ox vaxt
rhmdillik ifadsi d ildirik. N.Tusi rhmdilliy bel trif verir:
Rhmdillik ona deyilir ki, dnyadak xeyir ilrd vtndalarna,
qohum-qardalarna, dost-analarna l tutasan.
Mrhmt anlayna htta dmnl rftarda da mrhmtli
olmaq daxildir. Bu, xsusil mhariblr zaman zoruridir. Qaraba
mharibsini gtrk. Ermni faistlrinin ialna mruz qalan
razilrin halisi dmndn mrhmt gzly bilmzdi. Onlar

127
he kim - qadna, uaa, qocaya mrhmt etmir, onlar amansz
ignclrl qtl yetirirdilr. Halbuki beynlxalq qanunlarda
mharib qurbanlarnn bu kateqoriyas il, elc d yaralanm,
ikst olmu hrbilrl mrhmtli davranmaq z ksini tapmdr.
Demli, mnviyyat olmayan bu clladlar beynlxalq qanunlarla
da hesablamamdlar. Kiik yal azrbaycanl uan qolundan
oynaq smyn xarb, xst ermni uana krn v bununla
da azrbaycanl krpni ikst edn ermni hkimini mrhmtli
pe sahibi adlandrmaq olarm? 70-dn ox yetim ua mhz
azrbaycanl olduu n diri-diri qaz borusuna salb azn
qaynaqlayan separat ermnilr minlrl insan krematorilrd
diri-diri yandran faistlrdn n il frqlnirlr?
Qaraba mharibsindn bhs edn Fryad" filmini yada
salaq. Ermnilr sir dm azrbaycanl dynn od tutub
yanan evi sndrrk kiik yal ermni uan xilas etmsi bu
clladlar heyrt gtirir. Onlar baa dmrlr ki, azrbaycanl
hrbi sir smayl bu i svq edn onun mnsub olduu xalqdak
mrhmt, nciblik hissidir. Azrbaycan xalqnn bykly
ondadr ki, n tin, n dzlmz vziyytlrd bel bu hisslrini,
bu ncib duyularn itirmir.
128
IV FSIL
SIYAST, ONUN ICRAILARI
V YARADICILARI
1. Siyasi hakimiyyt anlay, hakimiyyt blgs,

hakimiyyt v onun formalar, siyasi rejimlr,
hakimiyytin legitimliyi
Hakimiyyt bir insann qrupunun mxtlif vasitlrl (hquq,

nfuz, irad, mcburiyyt) baqalarnn davran v faliyytlrin
hledici tsir gstrmk hququ v bacardr.
Bel ki, hakimiyyt:
1) baqalarna tsir gstrmkdir; 2) myyn mqsdlr,
nticlr nail olmaqdr; 3) gc d daxil olmaqla mmkn
vasitlrdn istifad etmkdir; 4) baqalarnn davrann dyin
v nizamlayan xsusi tip faliyytdir; 5) idar edn v idar olunan
arasnda mnasibtlrin xsusi nvdr v s.
Elmi dbiyyatlarda hakimiyytin drd nv var: sinfi
hakimiyyt, zmr hakimiyyti, qrup hakimiyyti, frdi hakimiyyt.
Mahiyytin gr is hakimiyyt ail, ruhani, iqtisadi, siyasi,
informasiya v s. hakimiyytlr kimi xarakteriz olunur.
Mntiq qanunlarna saslansaq dey bilrik ki, cmiyyt olan
yerd hakimiyyt olur. Eyni zamanda, hakimiyyt tabeilik olan
yerd meydana glir. Tabeilik olmayan yerd hakimiyyt yoxdur.
Tabeilik anlay is bir sra mnalar verir: mcburi, knll,
urlu, fanatik tabeilik v s.
Siyast hakimiyyt, insan haqlarna v azadlqlarna,
ideyalara, dyrlr hr hans bir mnasibt, siyasi hakimiyyt is
onun dayclarna v subyektlrin diqqti clb edir.
Siyasi hakimiyyt sinfin, qrupun, frdin siyastl, siyasi,
hquqi normalarla z iradsini hyata keirm vasitsidir.
Dvlt hakimiyyti xsusi mcburiyyt aparatna syknn
v cmiyytin btn vtndalarna yaylan ictimai hakimiyyt
formasdr. Siyasi hakimiyytsiz dvlt hakimiyyti olmur. Dvlt

129
hakimiyytini, aparatn yaradan, onu idar edn, istiqamtlndirn
siyasi hakimiyytdir.
Hakimiyyt blgs
Dvlt v hquq tarixi elmindn mlumdur ki, hakimiyytin
blgs ideyas nzriyy klind XVII srd formalad. Bu
problem C.Lokkun ictimai mqavilsind, qanunverici hakimiyyt
alidir, qalanlar is cmiyytin hanssa zvlrinin xsind bu
hakimiyytdn yaranmal v ona tabe olmaldr klind ifad
olunur. Bu ideyan .Montesky bir qdr d tkmilldirrk,
hakimiyyt qanadlarnn bir siyasi orqanda birlmsinin azadlq
n thlkli olduunu v bel vziyytin hakimiyytdn sui-
istifady gtirib xardn gstrdi. .Montesky bildirirdi ki,
hakimiyyt qanunverici, icra v mhkm hakimiyytlrin
blnmli v biri digrin nzart etmlidir.
Masir, demokratik hquqi dvltd hakimiyytin qanad
bir-birindn asl olmadan faliyyt gstrmli, aralarnda qarlql
tarazlq brqrar olmal, trflrdn hansnnsa monopoliyasna
imkan verilmmlidir.
Konstitusiyaya gr Azrbaycan Respublikasnda hakimiyyt
blgs aadak qaydada tsbit olunmudur:
cra hakimiyyti
Azrbaycan Respublikasnda icra hakimiyyti Azrbaycan
Respublikasnn Prezidentin mnsubdur (fsil-6, madd-99).
Azrbaycan Respublkiasnn Prezidenti icra slahiyytlrinin tkili
mqsdil Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabinetini yaradr
(madd-114). Azrbaycan Pespublikasnn Nazirlr Kabineti
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin yuxar icra orqandr
(madd-114, bnd-2).
Qanunverici hakimiyyt
Azrbaycan Respublikasnda qanunvericilik hakimiyytini
Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisi hyata keirir (fsil-5,
madd-81)
Mhkm hakimiyyti
130
Azrbaycan Respublikasnda mhkm hakimiyytini dalt
mhakimsi yolu il yalnz mhkmlr hyata keirirlr (fsil-7,
madd-125).
Yerli znidaretm
Yerli znidaretmni bldiyylr hyata keirir (fsil-9,
madd-142).
Bldiyylr sekilr sasnda yaradlr. Bldiyylrin
statusunun saslar bu Konstitusiya il, bldiyylr sekilrin
qaydalar is qanunla myyn edilir. Con dvrlrd bldiyylrin
slahiyytlri xeyli enilndirilib.
Drdnc hakimiyyt adlandrlan media hakimiyyti, btn
yuxarda tsbit olunan hakimiyyt qanadlar zrind ictimai
nzarti tmin edir.
Hakimiyyt v onun formalar
Hakimiyytlrin lamtlri bunlardr:
1) idaredn qrupun v ya liderin seilm prosedurlarna,
dvlt orqanlarnn faliyyt qabiliyytin gr; 2) hakimiyytin
real bldrlmsin gr; 3) hakimiyyt blgsn ml olunub-
olunmamasna, siyasi hakimiyytin kimin v nec nzart etmsin
gr; 4) siyasi hakimiyytin ttbiqi metodlarna gr (icazli, yoxsa
yasaql; inandran, yoxsa mcbur edn); 5) siyasi itiraka halinin
mnasibtin, bu mnasibtin formalarna gr (aktiv, yoxsa passiv;
mtkkil yoxsa stixiyal); 6) cmiyytd hquq v azadlqlarn
durumuna gr; 7) sosial v siyasi mnaqilrin hlli sullarna
gr; 8) siyasi mdniyytin siyasi proseslr tsir gcn gr; 9)
cmiyytd siyasi partiyalarn mvcudluuna, onlarn dvltl
mnasibtlrinin mzmun v xarakterin, elc d mxaliftin
statusuna gr; 10) ordunun cmiyytd status v roluna gr; 11)
mtbuatn hquqi v siyasi statusuna gr myynlir.
Siyasi rejimlrin nvlrn gr tsnifat:

A) Totalitar siyasi rejim
131
Totalitar rejimlr, inqilablar, hrbi evrililr, cmiyytdaxili
kskin qardurmalar, siyasi hakimiyyt bhranlar, xarici tsirlr v
tcavzlr sasnda yaranr.
Bel rejimlrd insanlarn uruna biz v onlar, doma v
yad, dost v dmn, a v qrmz, biziml olmayan biz
dmndir, tslim olmayan mhv etmli, nsan yoxdursa,
problem d yoxdur dnclri hakim ksilir, toplum parlaq
glck, n yax lk v s. yalan vdlrl insanlar aldadlr.
Totalitarizmin meydana glmsin snaye kapitalizminin
inkiaf motiv yaradb.
B) Avtoritar siyasi rejim
Avtoritarizm totalitarizml demokratiya arasnda keid rolunu
oynayr. Ona bzn totalitarizmin yngl formas kimi d baxlr.
Bel rejimlr siyasi hakimiyytin tk ld cmldirildiyi, baqa
institutlarn rolunun azaldld, siyasi mxaliftin sxdrld sul
idardir. Cmiyytin siyasi sferadan knar muxtariyyati saxlanr.
Rejimin sas xarakterik cizgilri aadaklardr:
- hakimiyyt bir xsin v yaxud qrupun lind cmlir;
- hakimiyytin bldrlmsi prinsipin etinasz yanalr;
- sas tsir imkanlar dvltin lind cmldirilir;
- byk repressiya apparat olmur;
- frdin v toplumun siyasi faliyyti ciddi kild
reqlamentldirilir, mhdudladrlr;
- vtndalara dvltin yasaq etmdiklri qaydalara uyun
davranmaa icaz verilmir;
- demokratiyann bzi elementlri saxlanlr (seki, parlament
urunda mbariz, ktlvi aksiyalara mhdudiyyt
qoyulmaqla icaz v s.);
- media nisbtn azaddr, ancaq senzura dvltin sosial
institutu kimi saxlanla da bilr;
- vtnda davrannn tipik formas konformizmdir, siyasi
mhit biganlik, bir sra hallarda is ikrah formalar;
- siyasi elita elektorat trfindn deyil, yuxar trfindn,
onun iradsin uyun formaladrlr.
132
1991-c il dekabrn 8-dn sonar totalitarizmin n byk
gmisi olan SSR kd.
C) Demokratik siyasi rejim
Demokratik cmiyytd xalq olan hakimiyyti xalq
formaladrr. Bel rejimlrd insan geni hquq v azadlqlara
sahibdir, dvlt v cmiyyt ilrind aktiv itirak edirlr.
Demokratik rejim insanlarn ardcl maariflnmsini, onlarn
mdni sviyysnin, siyasi urunun v siyasi mdniyytinin
inkiafn, cmiyytd birgyaay normalar il bal mtrqqi
qaydalara v vrdilr yiylnmsini zruri edir.
Demokratik insann dsturu beldir:
1) polifonik tfkkr trzin malik olan; 2) tolerant;
3)kompromis v konsessusa meylli; 4) konstruktiv v qurucu; 5)
z yolunu dqiq myynldirn; 6) zntsdiq tlbat hiss edn
insan.
Hakimiyytin legitimliyi
Legitimlik latnca legis szndn gtrlb, qanun
demkdir. Legitimlik hr hans bir hrktin, xsin, hadis v
faktn, hakimiyytin ictimaiyyt trfindn tannmas, qbul
edilmsi prosedurudur; siyastd legitimlik hakimiyytin
tannmasdr. Legitimlik hakimiyyti tsdiqlyir, siyasi qrarlar,
siyasi strukturlarn yaranmasn, dyimsini, yenilmsini izah v
mdafi edir. Legitimlik razlaman, bu razlamaya ml etmyi,
mcburiyytsiz siyasi itirak myynldirir, gr bu alnmrsa
mnsub olduu gc v digr vasitlrdn istifady brat qazand-
rr.
Legitimliyin tiplri:
1. nnvi cmiyytin normalarna saslanan irsi
hakimiyyt tipi. Buna missal olaraq, spaniya, Norve, Byk
Britaniya, Yaponiya, Sudiyy rbistan.
2. axlnmi brokratik aparata malik legitimlik. Monarxn
mtlq hakimiyytinin mhdudladrlmasndan balayr, sekili
orqanlarn nmunsind ona qar yaradlr v faliyyt gstrir.
133
3. Xarizmal legitimlik. Xarizma ynanca allah vergisi
demkdir. Bu cr rejimlr bir xsin harizmas, yni istedad, gc,
qdrti v rhmdilliyi sasnda qurulur.
4. Xalq hakimiyytinin btn mrkzi orqanlarnn seilmsi
il formalaan liberal-demokratik, yeni konstitusion legitimlik.
M.Veber bel hakimiyytlri rasional-hquqi legitim hakimiyytlr
adlandrr.
5. Etnik legitimlik. Kemi SSR bu idarilik tipinin
nmunsi idi.
2. Siyasi lider v liderlik, siyasi partiyalar

Sosioloji dbiyyatlarda lider (aparc) baqasna tsir
gstrmk, mtrk faliyyti tkil etmk qabiliyytin malik
olan v toplum maraqlarn istiqamtlndirmyi bacaran xs hesab
olunur. Elmd liderliy 350-dn ox trif verilib. Liderlik nfuz,
hakimiyyt v baqalar zrind nzart demk olsa da, istniln
tsir v ya nfuz liderliyi tmin etmir. Nfuz v tsir sahibi olmaq
n lider, n az xsusiyyt malik olmaldr. Birinci, tsir
ardcl v daimi olmaldr. Birdflik tsir gstrn adam, tkc bu
lamt gr lider hesab oluna bilmz. kinci, liderin rhbrlik tsiri
btn qrupa, tkilata, cmiyyt sirayt etmlidir. Siyasi liderliyin
mhm xsusiyyti onun tsirinin irimiqyasl v hatli olmas il
baldr. ncs, siyasi lider nfuz stnly il frqlnmlidir.
Siyasi liderliyin tbiti
1950-ci illrd Amerika psixoloqu K.Bird bel keyfiyytlrin
79-nun siyahsn tutdu. Onun tsnifatnda tbbskarlq, yumor
hissi, zn inam, dostluq, hmkarlq v s. xsusiyytlr mhm
yer tuturdu. Siyasi lider tkilatn, qrupun, cmiyytin n nfuzlu
zvdr. O, siyasi proseslr v situasiyalara xsusi tsir gstrmk
qabiliyytin malikdir.
Siyasi liderliyin mahiyytind Insann psixoloji tbiti d
dayanr. Bzn insanda ayr-ayr natamamlq komplekslri zn
bruz verir v frd bu komplekslri, baqa szl zif chtlrini
tamamlamaq, lav gc qazanmaq n siyasi hakimiyyt can atr.
134
Liderlik seicilr, trfdarlar, fallq v liderlr arasnda
mnasibtlrin xsusi tipidir.
Siyasi liderlrin tsnifat

1. nnvi liderlr.
2. Rasional-leqal liderlr.
3. Xarizmal liderlr.
Liderlr z miqyaslarna gr drd qrupa blnrlr: mumilli
lider; hr hans bir sinfin, zmrnin lideri; ayrca bir etnosun lideri;
tkilatn, hrkatn lideri.
Siyasi liderlrin funksiyalar
Hllik siyasi liderlrinin 6 vacib funksiyas var:

A) Analitik funksiya.
B) Tkilatlq funksiyas.
C) nteqrativ funksiya.
D) Yenilikilik (novatorluq) funksiyas.
E) Kommunikativ funksiya.
) daltin, qanunun, nizamn tminats olmaq funk-
siyas.
Siyasi elita
Elita latnca semk mnasn verir. mumilikd is bu
termin cmiyytd yksk mnsb, nfuz, srvt sahibi olanlara
amil edilir. Elita insan faliyytinin btn sferalarnda, o cmldn
siyastd mvcuddur.
Siyasi partiyalarin yaranma tarixin bir nzr

Partiya latnca partis szndn gtrlb hiss, qrup
demkdir. Siyasi partiya xalqn myyn bir hisssinin
maraqlarn ifad edn v hakimiyyt yiylnmkl onun
135
gerklmsini znn sas mqsdi sayan hmfikirlrin. eyni
dyrlri, ideyalar blnlrin tkilatdr.
Elmi dbiyyatlarda siyasi partiyalarn formalama tarixini
txminn aadak mrhllr blrlr.
Birinci mrhl, XVI-XVII srlri hat edir. Bu mrhld
partiyalar azsayl elitadan formalar v aristokratik qrup klind
faliyyt gstrirdi. Qrbi Avropann v Amerikann ilkin burjua
dvltlrinin siyasi sistemlri, aristokratiya il burjuaziya arasnda
mbariz dvrnn xarakterik xsusiyytlrini myynldirir.
kinci mrhl, XVIII-XIX srlri hat edir. Bu dvrd
partiyalar tkc siyasi mhit tsir etmkl kifaytlnmyrk,
cmiyyt hyatnn baqa vacib sferalarna da diqqt yetirmkl
insanlar aktiv siyasi faliyyt clb edn siyasi klublar klind
faliyyt gstrir.
nc mrhl, XIX-XXI srlri hat edir.
Siyasi partiyalarn sciyyvi chtlri

sosial bazann olmas;
sndldirilmi zvlrin olmas;
partiya orqanlarn v tkilatlarn birldirn daxili
strukturun mvcudluu;
zvlrin v ona rbt bslynlrin z hrkt v
tlblrinin mdafisin sfrbr etmk imkanlarnn olmas;
partiyan milli regional v yerli sviyyd tmsil edn siyasi
liderlr, dvlt xadimlri qrupunun olmas;
proqram sndlrind v sekiqaba platformalarda partiya
ideologiyasnn v siyasi xttin ks olunmas;
nizamnam il tnzimlnn daxili intizam normalarnn
mvcudluu;
xsusi maliyy v material bazasnn olmas.
Siyasi partiyalar vtndalarn oxsayl ictimai birliklrindn
onunla frqlnir ki, onlar bilavasit siyasi maraqlar ifad edir v
faliyytlri hakimiyytin ld edilmsin, idar olunmasna v ona
nzart ynldilib.
136
Siyasi partiyalarn faliyyti hquqla tnzimlnir. Onlarn
statuslarn, qeydiyyatlarn, funksiyalarn, myynldirn, elc
d sekilri, parlament faliyytini tnzimlyn qanunlar
mvcuddur.
Siyasi partiyalarn funksiyalar v quruluu
Siyasi partiyalarn funksiyalarn aadak kimi
cmiyytdki myyn sosial qrupun siyasi maraq v
mnafelrinin ifad olunmas.
siyasi hakimiyyt urunda mbariz, onun idar olunmas v
nzart;
byk sosial qruplarn aktivlmsi v inteqrasiyas;
partiya ideologiyasnn ilnmsi, tbliatn qurulmas v
aparlmas, ictimai ryin formalamas, ynlndirilmsi;
vtndalarn siyasi maariflndirilmsi;
siyasi elitann hazrlanmas v partiya, cmiyyt, dvlt
ilrin sfrbr olunmas;
partiyaya yeni zvlrin clb olunmas;
partiyalarn znmaliyyldirm iinin tkili, maliyy
vsaitlrinin v mnblrinin taplmas;
informasiya v kommunikasiya iinin tkili.
Siyasi partiyalarn quruluu:
1. Partiya aparat.
2. Pariya fallar
3.Partiyann sravi zvlri.
4. Partiya trfdarlar v tssbkelri.
Siyasi partiyalarn tipologiyalar.
1. Sosial dyimlr mnasibtin xarakterin gr.
2. deoloji platformaya gr
3. Siyasi hakimiyytd itirakna gr.
4. Sosial bazaya gr
5. Spesifik xsusiyytlrin gr.
oxpartiyallq
137
Aradrmalar cmiyytd partiyalamann nvnn
olduunu myyn edib: tkpartiyallq, ikipartiyallq,
coxpartiyallq.
Tkpartiyallq, adtn totalitar cmiyytlrd mvcud olur.
Hazrda Kuba v ind tkpartiyal sistem qalr.
kipartiyallq eyni sosial, mdni hyatn, nnvi dyrlrin
brqrar olduu v Insanlarn ksr hisssinin by dyrlri
bldy cmiyytlrd mvcuddur. Hazrda dnyann iki byk
lksind ngiltr v AB-da iki partiyal dayanql sistem var.
Avropada ikipartiyalln yaranmasna liberal dyrlr v sosial
demokratiya grlri rvac verir.
oxpartiyalln yetrinc saslar var. Cmiyytin sosial
differensiyas, siniflrin, etnoslarn, mxtlif spkili birliklrin v
baqa sosial mumillik, maraq sasnda qruplamalarn mvcud-
luu, onlarn siyasi hakimiyyt urunda mbarizlri oxpartiyallq
n obyektiv tminat yaradr. Btn hadislr, proseslr daxilind
ziddiyytlr yaayr.
Azrbaycan Respublikasnda siyasi partiyalar
Azrbaycanda 1992-ci ild siyasi partiyalar haqqnda qanun
qbul edilnd mlum oldu ki, lkd 60-dan artq siyasi partiya
mvcuddur. Hazrda 52 partiyann hquqi statusu var.
Azrbaycanda fall il seiln partiyalar bunlardr:
1) Yeni Azrbaycan Partiyas;
2) Msavavt Partiyas;
3) Azrbaycan Xalq Cbhsi Partiyas;
4) Milli stiqlal Partiyas;
5) Azrbaycan Demokratik Partiyas;
6) Azrbaycan Liberal Partiyas;
7) Sosial Demokratlar Partiyas;
8) dalt Partiyas;
9) Vtnda Hmryliyi Partiyas;
10) Demokratik slahatlar Partiyas v baqalar
3. Lobbiilik
138
Lobbiilik (ingilisc lobbi dhliz, kuluar demkdir) leqal
qaydada, qanun rivsind myyn dvlt, hkmt qrarlarnn
qbul olunmasna, ayr-ayr dvlt qrumlarna, vzifli xslr tsir
gstrmk mqsdiyl aparlan mqsdynl faliyytdir.
vvla, lobbiiliyin subyekti kimi qurum deyildikd, adtn,
hanssa qrarn qbulunun ondan asl olduu konkret vzifli xs
nzrd tutulur. Qurum deyildikd bir ne xs d nzrd tutulur.
Msln, deputatlar qrupu v sair. kincisi, lobbildirilmi qrar
hm msbt, hm d mnfi xarakter daya bilr. Msln, AB-
dak ermni lobbisi vaxtil Konqres trfindn mlum 907-ci
dzliin qbul edilmsin nail olmu, hazrda is Azrbaycana
qar daltsiz v diskriminasiya xarakterli bu qrarn aradan
qaldrlmamas n palata zvlrin btn istiqamtlrd tzyiq
gstrir. Yni lobbiilik eyni drcd hm msbt, hm d mnfi
istiqamt ynldil bilr. ncs, lobbiilik faliyyti vzifli
xslrin yalnz maddi stimulladrma prinsiplrin saslanr. Bu
faliyyt nv hazrda geni yaylm v tsirli amil hesab olunur.
Btn bunlar bel demy sas verir ki, geni mnada
lobbiilik hkumt nmayndlrin onlarn qrarlarna tsir
gstrmk mqsdiyl i grlmsi, xbrlr gndrilmsidir. AB-
da bu faliyyt sahsi ictimaiyytl laqlr adlanr. AB-da
lobbiilikl mul olan xsusi irktlr mvcuddur v orada
alanlarn byk ksriyyti yksk ixtisasl hquqnaslardr. Bu
lkd minlrl hquq irktlri ictimaiyytl laqlr mqavilsi
balayr. Lobbii irktlr hm xarici dvltlrin, hm d z
lklrinin vtndalarnn maraq v mnafelrinin mdafisi il
mul olurlar. Xtti il balanan btn mqavillr AB dliyy
Nazirliyind qeydiyyatdan kemlidir. Xarici hkumtlrin
maraqlarn mdafi edn AB lobbii irktlrinin iini
tnzimlyn sas qanunvericilik akt 1938-c ild qvvy minmi
v 1942-ci ild cnbi agentlrin qeydiyyat haqqnda akt kimi
yenidn nzrdn keirilib, xeyli tkmilldirilmidi. Bu qanun o
zaman lkd faist v kommunist tbliatnn qarsn almaq
mqsdiyl qbul edils d, sonrak dvrlrd lobbiilik
faliyytinin hquqi baxmdan tnzimlnmsind sas snd

139
evrilmidi. AB-la mnasibtlri yaxladrmaq istyn dvltlr,
bir qayda olaraq alrlar ki, z maraq v mnafelrinin mdafisi
n lobbii irktlrl mkdalq etsin. Azrbaycann maraqlarn
mdafi edn lobbii irkt, uzun illrdir ki, Trkiynin maraq v
mnafelrini mdafi edn Kapitalayndr. Ermnistann
maraqlarn is nfuzlu, hm d gcl Amerika Ermni Milli
Komitsi v Devid Kin nd Assoieyts lobbii irkti mdafi
edir. Birinci irkt adndan da mlum olduu kimi ermnilrin z
irktidir v uzun illrdir Amerikada faliyyt gstrir. kinci
irktl is ermnilr hl sovet dnmlrindn balamdr.
Lobbiilik sistemind mtbuatn xsusi yeri var. Mtbuat
tkc lk ictimai ryin, beynlxalq ry deyil, BMT kimi byk
tkilatlarn faliyytin d tsir gstrir. Lobbiilik faliyytinin
btn lklrd qanunvericilikl tnzimlnmsin baxmayaraq,
siyasi sistemin tkmillmsind msbt rolu var.
4. Dvltin meydana glmsi v lamtlri,

dvltin mahiyyti v sosial tyinati.
Dvlt anlayinn trifi
Dvlt ictimai hyatn tkilinin el bir formasdr ki, o, ayr-
ayr frdlrin praknd chdlri il yaradla bilmz. Cmiyyt tri
mqsdlr sasnda mvcud ola bilmz. Onu mumi, obyektiv
mqsd birldir. Bel mqsdsiz cmiyyt n yarana, n d inkiaf
ed bilmz. Bel mqsd insanlar cmiyyt zvlrinin mxtlif
maraqlarn laqlndirn vahid hakimiyyt altnda birldirmkdir.
Dvlt cmiyytdn ayrlaraq onun hakim siyasi tkilatna
evrilir. Dvlt hakimiyyti cmiyyti birldirn, tkil edn v
mcbur edn balca qvvdir. Dvlt z razisind yaayan btn
insanlar hat edir.
Cmiyytd dvltl yana insanlar mxtlif siyasi, iqtisadi,
mnvi, pekarlq maraqlarna gr birldirn digr tkilatlar da
yaranr v faliyyt gstrir. Bu, siyasi partiyalar, hmkarlar
tkilatlar, yaradclq birliklri, gnclr v qadnlar tkilatlar,
dini tkilatlar, ictimai zfaliyyt, ictimai yardm orqanlar,
istehsal kooperativlri v assosiasiyalar, shmdar cmiyytlri,
140
xsusi mssis v tkilatlardr. Onlar hams bu v ya baqa
sviyyd lknin siyasi hyatnda itirak edir v bellikl d
cmiyytin siyasi sistemin zvi surtd daxil olurlar.
ctimai birlmlr sistemind dvltin xsusi yeri aadak
amrllrl rtlnir:
vvln dvlt btn lk miqyasnda yegan tam
hakimiyytli tkilatdr.
kincisi, dvlt cmiyytin ikiafnn sas istiqamtlrini
hamnn v hr ksin mnafeyin uyun olaraq myyn edir.
ncs, dvlt lk daxilind v beynlxalq almd rsmi
tkilatdr.
Qeyri-dvlt tkilatlarna bel lamt v xsusiyytlr
mxsus deyil, onlar ictimai hyatn dqiq myyn olunmu
sahsind z mzmun v hcmin gr mhdud vziflri hll
edirlr.
Siyasi sistem lknin siyasi hyatnda itirak edn dvlt
tkilatlarnn v ictimai tkilatlarn, o cmldn mk
kollektivlrinin mcmusunun tkilati ifadsidir.
Cmiyytin siyasi sisteminin btn trkib hisslri sx, zvi
vhdtd olur. Bu onunla rtlnmidir ki, onlarn qarsnda mumi
vahid mqsd-Insann rifah durur. Dvltin, ictimai tkilatlarn v
mk kollektivlrinin qarlql mnasibtlrinin sasn mkdalq
v qarlql yardm prinsiplri tkil edir. Bu prinsiplr ictimai
inkiafn mxtlif vziflrini daha smrli v mqsdynl hll
etmy, siyasi sistemin hr bir hlqsini bir-birini vz etmdn z
konkret vziflrini yerin yetirir.
Dvlt v ictimai tkilatlar siyasi sistemin mstqil
hisslridir. Onlarn hr biri z quruluuna, tkilat v faliyyt
prinsiplrin malikdir. Onlar hminin z daxili v xarici ilrin
dair msllrn hllind daxili mstqilliy v srbstliy malikdir.
Siyasi sistemin muxtar hlqlri olan dvlt v ictimai
tkilatlar bir-biril sx qarlql laqd faliyyt gstrirlr.
Dvlt hr vasit il ictimai tkilatlarn srbstliyini mdafi edir.
ctimai tkilatlar da z nvbsind dvlt iqtisadi, sosial v
mdni quruculuq, ictimai qaydann qorunmas vziflrinin yerin

141
yetirilmsind hr cr kmk gstrir, dvlt orqanlarnn
formalamasnda itirak edirlr.
Dvlt cmiyytin balca hakimiyyt daycs v tkiledici
qvvsi kimi btn qeyri-dvlt tkilatlarnn z nizamnam
vziflri rivsind normal faliytini tmin etmy, onlarn
inkiaf v tkmillmsin yardm gstrmlidir. Konkret olaraq bu,
aadaklarda ks olunur:
1. Dvlt insanlara ictimai tkilatlarda birlmk kimi
konstitusiya hququ verir v onlarn uurlu faliyyti n lazmi
rait yaradr. ctimai tkilatlar geni siyasi azadlqlardan, sz,
mtbuat, yncaq, mitinq, k yrlri v nmayilr keirmk
azadlqlarndan istifad edirlr. Dvlt lazm olduqda onlara maddi
yardm gstrir, onlarn mlkiyytini qoruyur.
2. Dvlt bzi ictimai tkilatlarn hquqi vziyytini
myyn edir. ctimai tkilatlarn faliyytinin dvlt trfindn
hquqi tnzimlnmsi yalnz onlarn nizamnamlrinin tsdiqi il
mhdudlar. Tkilat zvlrinin daxili mnasibtlri is hquqla
deyil, ictimai tkilatn normalar il tnzimlnir.
3. ctimai tkilatlarn faliyyti dvlt trfndn mhafiz
edilir. ctimai tkilatlarn hquq v mnafelrini mhkm,
prokurorluq v baqa dvlt orqanlar qoruyur. Mhz onlar ictimai
tkilatlarn bzi qrarlarnn hyata keirilmsin yardm edirlr.
Msln, kooperativ v ya xsusi tkilatlarn qrarlar knll
surtd icra edilmirs. Eyni zamanda, dvlt ictimai tkilatlar
trfindn qanunlara ciddi ml olunmasna nzart edir.
Dvlt v ictimai tkilatlar (o cmldn, xsusi tkilatlar)
arasnda bel mkdalq v qarlql laq ictimai hyatn
sabitliyin, cmiyytd hqiqi rejiminin myyn olunmasna
xidmt edir.
Cmiyytin siyasi sisteminin z funksiyalarn hyata
keirmsi hquq normalar sasnda ba verir. Siyasi sistemin btn
tkilati qurumlar dvlt tkilatlar, ictimai tkilatlar, mk
kollektivlri dvlt hyatnn v ictimai hyatn hquqi sasn
tkil edn qanunlar rivsind v sasnda faliyyt gstrirlr.
142
Dvltin trifinin mxtlifliyi
Dvlt ictimai inkiafn mhsuludur. qtisadi, sosial, mnvi,
psixoloji v baqa qanunauyunluqlar nticsind insan
cmiyytinin myyn yetkinlik mrhlsind yaranan dvlt
cmiyytin sas idarilik sistemin evrilir. Dvlt kimi
mtkkillmi cmiyyt z mvcudluu n yeni imkanlar:
mhsuldar qvvlrin, sosial mnasibtlrin, mnvi saslarn,
mdniyytin, elmin, beynlxalq laqlrin inkiaf imkanlarn
qazand.
Dvlt tarixn inkiafda olan hadisdir. Cmiyytin irliy
doru inkiaf il dvlt d, onun mqsd v vziflri idaretm
qurumlar v funksiyalar da dyiir. Buna mvafiq surtd dvlt
anlayna baxlar da, ictimai hyatda dvltin rolu v tyinatna
mnasibt d dyiir. Mxtlif tarixi mrhllrd elmi fikir,
sasn, hmin dvrd mvcud olmu v ya baqa konkret dvltin
xsusiyytlrini ks edn obyektiv amillrdn istifad etmkl
dvltin trifini vermy chd etmilr.
Msln, antik dnyada dvlt ictimai hyatn istisnasz
olaraq btn sahlrini hat etdiyin gr bu dvltd insan
btvlkd dvlt vtndal il ehtiva olunurdu. Aristotel dvlti
mxtlif qbil v kndlrin daha yax, tkmil hyat namin
birlmsi kimi myyn edir. Qdim yunanlarda dvlt insanlarn
btn qli v mnvi maraqlarnn cmi hesab olunurdu. Romada
bu vzif bir qdr daralr. Sitseron dvltd insan hyatnn yksk
tkmillmsinin tcssmn deyil, hququn mumi saslar v
mumi fayda il birlmi insanlarn ittifaqn grr.
Rus hquqnaslarnn dvlt anlayna verdiklri triflr d
maraqldr. Veriln triflrin oxu tkc tarix elmi nqteyi-
nzrindn maraq dourmur. Uzun mddt z xarlmayan hmin
baxlar indi d real elmi dyr malikdir. Msln, Korkunov
dvlti azad insanlar zrind mstqil mcburi hesab ediln
hakimiyyti znd tcssm etdirn ictimai ittifaq kimi myyn
edir. Trubetskoy hesab edir ki, dvlt insanlarn mstqil v
mstsna olaraq myyn razi hddind hakimiyyt yeridn
ittifaqdr. erenevi v Kokokin dvlti bir razi rivsind v

143
vahid hakimiyyt altnda insanlarn birlmsi kimi rh edirlr.
Xvostov yazrd ki, dvlt myyn razid yaayan v mcburi,
mstqil ali hakimiyyt tabe olan azad insanlarn ittifaqdr.
Qumplovi dvlti myyn hquq qaydasnn mhafizsi n
tyin olunmu hakimiyytin tbii yaranm tkilat kimi myyn
edir.
Bellikl, kemi dvrn mtfkkirlrinin oxu dvlt,
sasn, sosioloji nqteyi-nzrdn yanamlar. Ancaq dvlt
haqqnda tlimd dvlt anlaynn sosioloji chtdn myyn
edilmsi il yana, ona hquqi trif verilmsi chdlri d olmudur.
Bel ki, Ellinek hesab edirdi ki, dvlt xsusi ictimai birlm v
xsusi hquqi hadisdir. Onun tlimi mvafiq olaraq sosial v
hquqi nzriyylr blnr. Hquq dvltin hmiyytli
elementi olduuna gr dey Ellinek yazr, dvltin drk edilmsi
onun hquqi tbitini yrnmdn mmkn deyil. Hquqla qaydaya
salnm dvlt hququn znd myyn yer tutmaldr, - dvlt
haqqnda hquqi anlay mvcud olmaldr. (Ellinek Q., Obee
uenie o qosudarstve, SPb, 1908, s.117-118) Dvlti o, hquqi
subyektin keyfiyytlrin, irady malik v hquq dayclar olan
frdlrin mqsdynl birliyi kimi myyn edir. Myyn mnada
dvlt bu cr baxa rus dvltnas N.M.Korkunov da rik
xrd. (Korkunov N.M., Russkoe qosudarstvennoe pravo, t.1, SPb,
1908, s.51)
Hegelin dvlt anlam onun mumi flsfi sistemin saslanr.
Bu sistem is dvlti Insan varlnn xsusi ruhi saslarnn
mhsulu kimi izah edir: Dvlt mnvi ideyann gerkliyidir,
mnvi ruh grndy kimi z-zn aydn olan, dnn v
zn biln v bildiyin gr icra edn substansional iraddir.
(Qeqel. Filosofi, prava, M., 1990, s.279)
Marksist-lenini elm dvlti onun dyimz sinfi tbitindn
x edrk myyn edir. Dvlt cmiyytin barmaz siniflr
blndyn gr sinfi cmiyytin mhsulu kimi yarandna gr,
o, mumi qaydaya gr iqtisadi chtdn qdrtli, hakimi
siniflrin dvltidir, hmin sinif dvltin kmyi il siyasi chtdn
d hakim sinf evrilir v bellikl, istismar ediln sinfi zmk v
144
sartd saxlamaq n yeni vasitlr ld edir. (Marks
K.,Gnqels F., So. t.21, s.171-172) Diqqti, sasn, dvltin
yaranmasn v mvcudluunu rtlndirn sosial-iqtisadi amillrd
cmldirrk, marksizm-leninizm dvlti iqtisadi chtdn hakim
sinfin siyasi hakimiyytinin tkilat kimi myyn edir. Dvlt, -
Lenin yazr, - bir sinfin baqa sinf zlm etmsi mandr, bir sinfin
tabelikd olan baqa siniflri itatd saxlamaq n manndr.
(Lenin V.., Poln.sobr. so.,t.39, s.75)
XIX srin ortalarnn burjua dvltini thlil edrk Marks v
Engels qeyd edirdilr ki, dvlt z mahiyytin gr kapitalist
mandr, kapitalistlrin dvlti, ideal mcmulu kapitalistdir.
(Marks K., Gnqels F., So. t.4, s.436) Dvlt haqqnda marksist-
lenini nzriyynin sonrak inkiaf, sasn, dvltin istniln
tzahrnd, o cmldn sosialist (Bax: Stuka P.., Leninizm i
qosudarstvo, M., 1924; Stekiy V.V., V borbe za leninsku teori.
M., 1993; Stalin .V.. Vopros leninizma, M., 1952) formasnda
onun sinfi xarakterinin daha drin almasna ynlmidi.
Oktyabrdan sonrak dvrd dvlt haqqnda sovet flsfi hquqi
fikri dyimz qalmd. Dvlt iqtisadi chtdn hakim sinfin
siyasi tkilatdr, mqsdi mvcud iqtisadi qaydan qorumaq v
baqa siniflrin mqavimtini qrmaq olan siyasi tkilatdr.
(Kratkiy filosofskiy slovar, M.,1941, s.47)
Tdris vsaitlrind dvlt bax, onun anlay v mahiyyti
mstsna olaraq sinfi baxmdvn rh olunurdu, bu cr rhl st-
st dmyn istniln baqa baxlar inkar edilirdi. S.A.Qolunskiy
v M.S.Stroqovi yazrdlar: dvltin mahiyyti ondan ibartdir ki,
hakim sinif xsusi mcburiyyt aparatnn kmyi il z iradsini
btn cmiyyt zorla qbul etdirir: dvlt hmi hakim sinfin
diktaturasdr. (Qolukskiy S.A., Storoqovi M.S., Konspekt po
teorii qosudarstva i prava. M., 1940, s.53) A..Denisov marsizm-
leninizm klassiklrin saslanaraq hesab edirdi ki, dvlt el
xsusi tkilatdr ki, onun vasitsil sinif znn he bir qanunla
mhdudladrlmayan hakimiyytini diktaturasn hyata keirir.
(Denisov A.., Gstriln sri, s. 53)
145
Sinfilik istniln dvltin n mhm lamti kimi sovet
hquqnaslarnn ksriyyti trfindn qbul edilirdi. Bel ki,
V.S.Petrov hesab edir ki, btvlkd dvlt v ya o cmldn,
onun myyn tarixi tiplrin trif verilmsi yalnz dvltin sinfi
mahiyytini aan marksist dialektik dvlt anlayn nzr almaqla
mmkndr. (Petrov V.S., Sunost, soderjanie i forma
qosudartva. L., 1971, s.61)
Dvlt baxlarn mxtlifliyi ilk nvbd onun ox
mrkkb, oxchtli v tarixn dyin hadis olmas il baldr.
Bu baxlarn elmiliyi cmiyytin bu v ya baqa inkiaf
mrhlsind Insan tfkkrnn yetkinlik drcsi, dvltin
yrnilmsin metodoloji yanamalarn obyektivliyi il myyn
olunur.
mumilikd dvltin qanunauyun xsusiyyt v
lamtlrinin drk edilmsi dvlt tkilatl cmiyytin mzmun v
quruluunu myyn edn daim dyimkd olan iqtisadi, sosial,
mnvi, milli, ekoloji, dini v baqa amillrl gr, grnr,
myyn tarixi perspektiv n mmkndr. Bundan baqa dvlt
haqqnda anlay ox vaxt onun tarixi gerkliyind deyil, ideal
tsvvrd verilir. Dvltin n olduunu myyn etmk vzin
tez-tez onun nec olmal olacan tsvir edirlr.
Dvlt anlaynn myyn edilmsi zaman metodoloji
vzif, erheneviin qeyd etdiyi kimi, dvlt ad dayan tarixi
hadisnin lamntlrinin verilmsinddir. Buradan bel xr ki,
gerklik sasnda anlay myyn edrkn biz ona hqiqtd
olmayan nyis artrmamal, digr trfdn bu qbildn olan
gerkliyi btvlkd gttmliyik. Dvltin n olmas sualnn
cavab dvltin tarixi gerklikd n olmasn v onun btn tarixi
tzahr formalarn hat etmlidir. (Bax: erenevi Q.F.,
Gstriln sri, s.201)
Dvltin sas lamtlri
Elmi baxmdan dvltin sas mumi lamtlrini ks etdirn
anlay hr eydn vvl cmiyytin hr hans dvlt tkilatlarnn
onun qeyri-dvlt tkilatlarndan, cmiyytin siyasi sisteminin
digr hisslrindn frqlrini amaa imkan verir. Bu cr lamtlr
146
cmiyytin dvlt tkilatnn myyn, nisbtn dyimz skeletini
tkil ki, bu da ictimai inkiafa uyun olaraq yeni mzmunla
znginlir, dvr kemi struktur v funksiyvlar itirir, yeni
struktur v funksiyalar ld edir.
Dvlt anlayna sosioloji trif vernlr onun lamtini
ayrrlar: 1) Insanlarn birliyi xalq; 2) onlarn zrind hkmran-
lq edn hakimiyyt; 3)bu hakimiyytin faliyyt hddi kimi razi.
Qarlql laqd bu lamtlr dvlt haqqnda anlay myyn
razi hddind bir hakimiyyt altnda Insanlarn birlmsi kimi
yaradr. erenevi v Kokokin qeyd edirdilr ki, eyni zamanda
dvltin xarakterik lamtlrindn hr biri zlynd mrkkb
anlaydr v ona gr d ayrca tdqiqat tlb edir. (Bax:
erenevi Q.F. Gstriln sri., s.202-212; Kokokin F.F. Leki
po obemu qosudarstvennomu pravu. M., 1912, s.181-190 )
Dvltin lamtlrin marksist bax Engels trfindn
Ailnin, xsusi mlkiyytin v dvltin mnyi srind rh
edilib. Burada hmin lamtlr dvlti qbil quruluundak ictimai
hakimiyytin tkilindn frqlndirir. Barbarlq v mdniyyt
fslind mllif dvlt tkilat cmiyyt xas olan aadak
mumi sas lamtlri ayrr:
1. Dvlt tblrinin razi vahidlri zr blnmsi.
2. Bilavasit hali il artq uyunlamayan xsusi ktlvi
hakimiyytin yaranmas.
3. Dvlt hakimiyyti aparatnn saxlanmas n halidn
verjgilrin toplanmas.
Dvltin mxtlif cryanlarn nmayndlri trfindn
saslandrlm mumi lamtlrini thlil edrk demk olar ki,
hmin lamtlr mumn formal chtdn bir-birin zidd deyil.
Qabaqcl ictimai fikir bu nticy glib ki, dvlt, hakimiyytin
dvltqdrki tkilindn frqli olaraq vahid razisi, hmin razid
yaayan hali v hmin haliy aid olan hakimiyyt il xarakteriz
olunur. Cmiyytd dvltl bir vaxtda baqa, qeyri-dvlt siyasi
tkilatlar da (partiyalar, ittifaqlar, mxtlif nv ictimai
hgrkatlar) yaranr ki, ictimai hyatn mnzrsin bunlar da
hmiyytli tsir gstrirlr. Bununla laqdar dvltin onu hm

147
kemid, hm indiki dvrd qeyri-dvlt tkilatlarndan
frqlndirn daha xarakterik lamtlrini ayrmaq vacibdir.
vvla, dvlt btn lk miqyasnda hakimiyytin myyn
razi hdudlarnda btn haliy amil edilir.
Dvlt z srhdlri hdudlarnda razi aliliyin malikdir. Bu,
xarici hakimiyytin mdaxilsini istisna edn, dvltin hali
zrind qanunverici, icra v mhkm hakimiyytinin vahidliyi v
taml demkdir.
razi dvltin mvcudluunun ictimai deyil, tbii rtidir.
zlynd razi dvlti yaratmr. O, yalnz mkan ml gtirir ki,
hmin mkan hdudlarnda dvlt z hakimiyytini ttbiq edir.
Bellikl, hm hali, hm d razi dvltin yaranmas v
mvcudluunun zruri maddi rtlridir. razisiz dvlt olmad
kimi, halisiz d dvlt ola bilmz.
kincisi, dvlt siyasi hakimiyytin el xsusi tkilatdr ki,
cmiyytin normal hyat faliyytini tmin etmk n onun xsusi
idaretm aparat (mexanizmi) vardr. Dvlt mexanizmi dvlt
hakimiyytinin maddi ifadsidir. znn orqanlar v idarlrinin
btv sistemi vasitsil dvlt cmiyyt bilavasit rhbrliyi
hyata keirir, siyasi hakimiyytin myyn rejimini tsbit v
realiz edir, z srhdlrinin toxunulmazln mhafiz edir.
Dvltin btn tarixi tiplrin v nvlrin qanunvericilik,
icra v mhkm orqanlar kimi orqanlar bu v ya digr drcd
xas olmudur. Dvltin mexanizmind hmi mcburetm, o
cmldn cza funksiyalarn hyata keirn orqanlar: ordu, polis,
jandarm, hbsxanalar v islah-mk mssislri ayrca yer
tutmular.
Dvltin mexanizmi daimi kmiyyt deyil. ctimai inkiafn
mxtlif mrhllrind dvltin orqanlar qurulu chtdn dyiir
v konkret mzmununa gr mxtlif olan vziflr yerin yetirir.
Lakin bu dyimlr v mxtliflik, hr bir dvltin mexanizmin
xas olan mumi elementlri istisna etmir.
ncs, dvlt ictimai hyat hquqi saslarla tkil edir.
Cmiyyt hyatnn tkilinin hquqi formalar mhz dvlt
mxsusdur. Hquq, qanunvericilik olmadan dvlt cmiyyt
148
smrli rhbrlik etmk, qbul etdiyi qrarlarn hyata
keirilmsini tmin etmk iqtidarnda deyil. Siyasi tkilatlarn
iind yalnz dvlt z slahiyytli orqanlarnn simasnda btn
lk halisi n mcburi qvvy malik olan gstrilr verir.
Btn cmiyytin rsmi nmayndsi olmaqla, dvlt zruri
hallarda hquq normalarnn tlblrinin z xsusi orqanlarnn
(mhkmlrinin, inzibati v b. orqanlarn) kmyi il hyata
keirir.
Drdnc, dvlt hakimiyytin suveren tkilatdr.
Bununla, o cmiyytin digr siyasi qurumlarndan frqlnir. Dvl-
tin suverenliyi dvlt hakimiyytinin el xasssidir ki, bu zaman
hr hans baqa hakimiyyt mnasibtd lk daxilind, habel
mumi qbul edilmi beynlxalq hququn ham trfindn qbul
edilmi normalarna riayt etmkl dvltlraras mnasibtlr
sahsind hmin dvltin aliliyi v mstqilliyind ifad olunur.
Beincisi, dvltin suverenliyind onun iqtisadi mstqilliyi
mhm rol oynayr.
Suverenlik cmiyytin dvlt tkilatnn btn, nisbtn
mhm chtlrini znd cmldirir. Dvlt hakimiyytinin
mstqilliyi v aliliyi z ifadsini konkret olaraq aadaklarda
tapr:
- universallqda yalnz dvlt hakimiyytinin qrarlar hmin
lknin btn halisin v ictimai tkilatlarna aid edilir;
- stnlkd digr ictimai hakimiyytin istniln qeyri-
qanuni hrktlrinin qarsnn alnmasnn mmknly;
- he bir digr ictimai tkilatn malik olmad xsusi tsir
vasitlrinin olmas.
Dvlt hakimiyytinin aliliyi dvltin v ictimai hyatn
mxtlif msllrinin hllind qeyri-dvlt siyasi tkilatlarla
dvlt arasndak qarlql laqni he d istisna etmir. Dvltin
suverenliyind xalqn tam hakimiyyti znn siyasi v hquqi
ifadsini tapr.
Myyn raitlrd dvltin suverenliyi xalqn suverenliyi il
st-st dr. Xalqn suverenliyi xalqn aliliyini, z taleyini, dvlt
v ictimai inkiafn kkl msllrini znn hll etmsi, z

149
dvltinin siyastinin istiqamtini, orqanlarnn trkibini
formaladrmaq, dvlt hakimiyytinin faliyytin nzart etmk
hququnu bildirir.
Dvlt suverenliyi anlay milli suverenlik anlay il sx
baldr. Milli suverenlik milltin ayrlmasna v mstqil dvlt
yaratmasna qdr z mqddratn tyin etmk hququdur.
Milltlrin knll birlmsi il yaradlm oxmilltli dvltlrd,
bu mrkkb dvlt trfindn yata keiriln suverenlik tbii ki,
yalnz bir milltin suverenliyi ola bilmz. Birldirilmi milltlrin
z mqddratn tyin etmk hququnun hans sulla ittifaq
dvltind birlm yolu il, yoxsa muxtariyyt v ya konfederasiya
bazasnda federasiya yolu il hyata keirilmsindn asl olaraq,
hmin oxmilltli dvlt trfindn hyata keiriln dvlt
suverenliyi, birldirilmi milltlrdn hr birinin suverenliyin
tminat vermlidir.
Birinci halda bu, hquqlarnn bir hisssini oxmilltli dvlt
hval etmi (msln, mumi dvlt srhdlrinin mhafizsi,
mumi maliyy, vergi v mdafi siyastinin hyata keirilmsi)
ittifaq subyektinin suveren hquqlarn tmin edilmsi yolu il ld
edilir. kinci halda milltin suverenliyi milli dvltlrin
muxtariyytinin mhafizsi yolu il tmin edilir. Hr iki halda is
oxmilltli dvlt z ali orqanlarnn simasnda hr hans ayrca
milltin suverenliyinin deyil, mhz hmin oxmilltli dvlt
mxsus olan btn birldirilmi milltlrin mumi mnafelrini
elc d onlardan hr birinin znmxsus maraqlarn ifad edn
suverenliyinin daycs olur. Balcas odur ki, hr bir nvnd
oxmilltli dvlt, onun trkibin daxil olan milltlrdn hr birinin
real suverenliyini tmin etsin.
Dvltin, onu cmiyytin znmxsus tkilat kimi
xarakteriz edn mumi lamtlri bunlardr. z zlynd
lamtlr dvltin tarixi inkiafnda onun sosial tyinat v
mahiyyti bard hl tam tsvvr yaratmr. Insann znn
ictimai hyatnn tkmillmsi il, onun sosial, siyasi v xlaqi
yetkinliyinin ykslmsi il dvlt d dyiir. Onun mumi
lamtlri sasn dyimz qalmaqla yeni, daha mqsduyun
150
mzmunla znginlir; onun faliyytinin vaxt kemi forma v
funksiyalar aradan qalxr, daha mtrqqilri yaranr.
Dvltin mahiyyti v sosial tyinat.

Dvlt anlaynn trifi
ctimai hadis kimi dvltin mdniyyti, obrazl desk
qarlql laqlri olan oxsayl daxili v xarici trflrdn ibart
olan oxchtli zkdir. Bu da ona universal idaretm sisteminin
keyfiyyt myynliyini gtirir. Dvltin mahiyytini amaq onun
cmiyytd obyektiv zruriliyini rtlndirn balca myynedici
olan aydnladrmaq n n cmiyytin dvlt olmadan mvcud
ola v inkiaf ed bilmmsini akar etmk demkdir.
Dvltin daha mhm, keyfiyytc daimi lamti ondan
ibartdir ki, o, znn mxtlif nvlrind hmi btn cmiyyti
idar edn siyasi hakimiyytin yegan tkilat kimi x edir. Elmi
v tcrbi mnada hr cr hakimiyyt idaretmdir. Dvlt
hakimiyyti nhng tkilati imkanlar il yana, dvltin
gstrilrini icra etmk n mcburetm ttbiqi hququna malik
olmas il xarakteriz olunan xsusi nv idaretmdir.
Dvlt siyasi hakimiyytin sinfi tkilat kimi yaranr. Bu
mdda dnya elmi v tarixi praktikas il dzn v ya dolay yolla
sbut olunub. Dorudan da, quldarlq quruluu z mahiyytin
gr, quldarlarn siyasi tkilat idi. Hrnd, myyn drcd o,
btn azad vtndalarn da mnafeyini mhafiz edirdi. Feodal
dvlti hr eydn vvl, feodallarn, habel baqa varl silklrin
(tacirlrin, sntkarlarn, din xadimlrinin) sas siyasi hakimiyyt
orqan idi. Kapitalist dvlti z inkiafnn ilk (klassik)
mrhllrind burjuaziyann mnafeyini ifad edn orqan kimi
x edirdi.
gr sadalanan dvltlrin faliyytlrinin mumsosial
tyinatlar ifad olunan trflrini nzr almasaq; onlar hr eydn
vvl, sas istehsal vasitlri mlkiyytilrinin siyasi tkilat idi.
Bununla laqdar Marks yazrd ki, kapitalist dvlti yalnz
kapitalist istehsal sulunun mumi xarici rtlrini hm fhllrin,
hm d ayr-ayr kapitalistlrin qsdlrindn qorumaq n zn

151
burjua cmiyyti yaradan tkilatdr. (Marks K., Gnqels F. So.
t.1. s.254-255)
Dvltin yaranmas v faliyytinin myyn iqtisadi v
sosial qanunauyunluunun sasn sinfi mvqedn thlili marsizm-
leninizm banilrinin hesab etdiklri kimi, dvltin mahiyytin,
onun btn tarixi tiplrinin, o cmldn masir dvlt tiplrini
hat edn universal trif vermy imkan verir.
Lakin cmiyytin hyatnda obyektiv ba vern keyfiyyt
dyiikliklri, labd surtd dvltin mahiyytinin dyiilmsin
apard. Sovet dvltinin, sonra is ikinci dnya mharibsindn
sonra Avropa v Asiyada bir sra eyni tipli dvltlrin yaranmas
artq dvltin mahiyytinin hkmran sinfin tkilat kimi klassik
formuluna uyun glmirdi. sas istehsal vasitlri mlkiy-
ytilrinin siyasi tkilat kimi sosialist dvltinin trifi d real
hqiqt uyun glmirdi, nki bu vasitlrin mlkiyytilri n
fhl, n kndli, n ziyallar sinfi deyil, hm cmiyyti, hm dvlti
btv bir ey kimi, real v rsmi tcssm etdirn partiya-dvlt
aparatdr. Bel dvltd ictimai inkiafa uyun olaraq toplanm v
baqa masir dvltlr xas olan msbt lamtlr yox idi. O, siyasi
hakimiyytin totalitar tkilatna evrilmidi ki, orada da
mcburiyyt cmiyyti idar edn sas vasit idi.
Dvltin inkiaf mrkkb dialektik mntiqi prosesdir. Bu
proses oxlu ziddiyytli meyllrl xarakteriz edilir ki, ntic etibar
il onlarn arasnda mtrqqi meyllr stnlk tkil edir.
Masir dvltlrin slflri olan tarixi dvlt tiplrinin
xsusiyytlri ondan idartdir ki, onlar sasn azln (quldarlarn,
feodallarn, kapitalistlrin) iqtisadi mnafelrini ifad edirdilr.
Lakin cmiyytin humanistlmsi prosesind onun tkmillmsi
il. Insann siyasi v xlaqi chtdn ykslmsi il dvltin
iqtisadi v sosial bazas genilnir. Onun hakimiyytinin
mcburetm elementi is mhdudlar.
Bellikl, obyektiv sbblr zndn dvlt onun zvlrinin
xsi v mumi mnafelrini ifad v mhafiz edn cmiyytin
sas tkiledici qvvsin evrilir.
152
Dvltin yaranmasnn obyektiv amili olan xsusi mlkiyyt,
hm d onun inkiaf prosesind daim onu mahid edir. ctimai
hyat tkmilldikc mlkiyyti tdricn oxluun mlkiyytin
evrilir. Mlkiyyt mnasibtlrinin inqilabi v tkaml dyimsi
nticsind dvltin sosial-iqtisadi mahiyyti, onun mqsd v
vziflri d dyiir. Dvlt, kollektiv,shmdar, kooperativ, fermer,
frdi v baqa mlkiyyt formalarnn yaranmas il xsusi
mlkiyyt, yni frdin mlkiyyti d yeni keyfiyyt lamtlri
qazanmaa balad.
Tarix hadis kimi dvlt ikili tbit malikdir. qtisadi
chtdn hakim sinfin siyasi hakimiyytinin tkilat olmaqla, o,
eyni zamanda, hr cr cmiyytin tbitindn irli gln mumi
ilrin tkilatsdr. (Marks K., Gnqels F. So. t.25, .1, s.422)
Bu nticnin obyektivliyi bh dourmur. Dvltin ad kiln
xsusiyytlrdn hans daha stn olmaldr. Dvltin mahiyyti
haqqnda marksist tlim dvltin btn inkiaf mrhllrind
birmnal surtd sinfi saslar stn hesab edir. Lakin inkiafnn
daha yetkin mrhllrind Insan hyatnn reall dvltin sinfi
v mumi vziflrinin nisbtin mhm dzli verdi.
Cmiyytin hyat raitinin hmiyytli drcd dyimsi
il, bir trfdn sinfi hkmranlq tkilat kimi dvltin mahiyyti
daralr, digr trfdn dvlti btn cmiyytin tkilat kimi
xarakteriz edn obyektiv xsusiyytlr genilnir v znginlir.
Mtrqqi ictimai inkiaf prosesinin tsiri altnda dvltin xalqdan
ayrlmas azalr, onun cmiyyt v xsiyytin kkl inkiafna
v tlbatna yaxnlamas ba verir. Bellikl, dvlt cmiyytin
zrind duran orqandan, cmiyyt xidmt gstrn bir orqana
evrilir.
Dvltin btn kemi, indiki v glck dvrlri n
xarakterik olan, onun istisnasz lamt v xsusiyytlrini ks
etdirn mumi anlayn myyn etmk mmkn deyil. z
inkiafnn mxtlif mrhllrind mvcud olmu, mvcud olan v
mvcud olacaq dvltin raitinin mxtlifliyi baqa dvltlr xas
olmayan oxlu xsusiyytlr v spesifik lamtlr akar edir.
Bununla birlikd, dnya elmi v ictimai praktika sbut edib ki,

153
istniln dvlt el inkiafnn mrhllrind zv xan niversal
lamtlr dstin malik olur. Bu lamtlrin mcmusu v qarlql
laqsi dvlt aadak trifi vermy imkan verir:
Dvlt cmiyytin el vahid siyasi tkilatdr ki, z
hakimiyytini lknin btn razisin v halisin amil edir,
bunun n xsusi idaretm aparat zr, ham n mcburi
gstrilr verir v suverenliy malikdir.
5. Hquqi dvltin sciyyvi xsusiyytlri. Dvltin tiplri,

idarilik formalar, dvlt quruluu formas,
dvlt rejimi formalar
z faliyytini qanun sasnda hyata keirn tkilat kimi

dvlt haqqnda tsvvrlr Insan sivilizasiyas inkiafnn artq ilk
mrhllrind yaranmaa balamd. Hquqi dvlt ideyas il
ictimai hyatn daha tkmil v daltli formas axtarlar
laqlndirilirdi. Qdim mtfkkirlr (Sokrat, Demokrit, Platon,
Aristotel, Polibiy, Sitseron) hquq v dvlt hakimiyyti arasnda o
dvr cmiyytinin ahngdar faliyytini tmin ed bilck laqlri
aydnladrmaa chd gstrirdilr. Qdim alimlr hesab edirdilr
ki, Insanlarn o siyasi birgyaay formas nisbtn smrli v
daltlidir ki, orada qanun vtndalar n olduu kimi, dvltin
z n d mumi mcburi qvvy malikdir.
Qdim mtffkirlrin fikrinc, hququ qbul edn v eyni
zamanda onunla mhdudladrlan dvlt hakimiyyti daltli
dvlt hesab edilir. Aristotel yazrd: harada qanunun hakimiyyti
yoxdur, orada hr hans dvlt quruluu formasna da yer yoxdur
(Aristotel. Politika. M., 1911, s.165)
Qrotsi tbii hquq mktbinin ilk grkmli nzriyyisi idi.
Onun nzriyysin gr tbii hquq v iradvi hquq mvcuddur.
Tbii hququn mnbyi Insann tbiti, Insann zkasdr. Tbii
hququn tlblrin o, zg mlakndan kinmni, vd ml
etmk vzifsini, tqsirkarn zrri dmsini, habel czaya layiq
adamlarn czalandrlmasn aid edir. Dvltn mhsulu olan iradvi
hquq btvlkd tbii hququn prinsiplrin uyun glmlidir.
154
Spinoza qanunlarla bal olan, inkiafn hqiqi hquq v
azadlqlarn tmin edn demokratik dvltin nzri saslarn ilk
df vernlrdn biri idi. O, tsdiq edirdi ki, dvlt o vaxt gcl
olur ki, o, hr bir vtndaa tkc hyatnn deyil, hm d onun
mnafeyinin tmin olunmasna tminat versin v hkmdarlar
mlkiyyt, thlksizliy, rf, azadla v tblrin digr
nemtlrin qsdlrdn qorusun (Bax: Spinoza B. zbr. soinenie T.
II., M. 1957, s. 207-209, 261).
ngiltrd mtlq monarxiyann mdafiisi olub, hm d
ictimai hyatda hququn hkmranl haqqnda, sonradan inqilabi
burjua mtfkkirlri trfindn inkiaf etdirilmi bir sra mtrqqi
mddalar hazrlamlar. Onlara mqavillrin pozulmazln,
qanun qarsnda formal brabrliyin saslandrlmasn aid etmk
olar. Hobbo Insan azadln qanunla qadaan olunmayan hr eyi
etmk olar kimi baa dmyi mdafi etmi v bununla da ictimai
mnasibtlrin nisbtn smrli hquqi nizamasalma prinsipinin
nzri saslarn qoymudu.
Lokk yazrd ki, hquqi dvlt raitind adamlarn azadl
qanunvericilik hakimiyyti trfindn myyn olunan, ham n
mhkm qaydalardan ibartdir. Bunun da mahiyyti qanunun
qadaan etmdiyi btn hallarda z arzusu il hrkt etmk
azadlnda, baqa insann daimi, qeyri-myyn, namlum
zbana iradsindn asl olmamaqda ifad olunur (Lokk D. zbr.
filosovskie proizvedeni T. 2. M., 1960. s. 16-17).
Monteskye hquqi dvltin qurulmasn vtnda
cmiyytind siyasi azadln zruriliyi il izah edirdi. Onun siyasi
azadlq ideyas dvlt vtndalarnn thlksizliyindn ibart olan
vtnda azadl ideyas il laqdardr. Hakimiyytdn sui-istifad
edilmsini aradan qaldrmaq n ham trfindn qanunlara ciddi
ml olunmas zruridir. Azadlq odur ki, qanunlarla icaz veriln
hr eyi ed bilsn. gr vtnda bu qanunlarla qadaan olunan
eyi ed bilrs, onda onun azadl olmazd. Bel ki, hmin eyi
baqa vtndalar da ed bilr. (Monteske . zbr. proizvedeni,
M. 1955. s. 289).
155
Didro dvlt hakimiyytinin hquqi saslarn onun ictimai
mqavil stnd qurulmu suverenliyi il saslandrrd. Onun
fikrin gr, dvlt hakimiyyti cmiyyt mtkkil forma vern
ictimai mqavilnin mhsulu kimi yaranr. Adamlar mnafelrinin
tmin edilmsi v hamnn irad v qvvlrinin birldirilmsi
mqsdil dvlt, yalnz qismn z tbii mstqilliyini verirlr.
Dvlt hakimiyyti suveren xalq iradsin saslanr. Yalnz millt
hqiqi suverendir. sl qanunverici yalnz xal qola bilr, yalnz
xalqn iradsi siyasi hakimiyytin mnbyidir (stori politieskix
ueniy . 1. M., 1971, s. 181). Dvltin balca mqsdi vtndala-
rn ayrlmaz hquqlarn v onlarn xobxtliklrini tmin etmkdir.
Didronun bu ideyalar Kantn hquqi dvlt nzriyysind flsfi
chtdn saslandrlm v baa atdrlmdr.
Amerika Birlmi tatlarnn stiqlaliyyt Byannamsinin
mllifi Cefferson Amerika qitsind hquqi dvlt ideyalarn
praktiki olaraq hyata keirir. ctimai mqavil nzriyysi v tbii
ayrlmaz Insan huquqlar nzriyysi mvqeyindn o, sonarxiya
idarilik formasn tnqid edir v xalq suverenliyi prinsipini
mdafi edir. Ceffersonun Byannamsi tntnli surtd elan edir
ki, ayrlmaz Insan hquqlar mvcuddur v onlarn tbii hquqlar
dvlt mnasibtd ayr-ayr frdlrin subyektiv hquqlarna
evrildi. Rsmi dvlt doktrinas n bu, tamam yeni mdda idi,
bel ki, vvllr hesab edilirdi ki, Insana hquqlar dvlt verir.
Bu dvrd hquqi dvltin sasn tkil edn ideyalar, habel
Volter, Helvetsi, Russo, Peyn v b. grkmli mtfkkirlr
hmiyytli drcd znginldirmilr.
Kant mrkzind Insan, xsiyyt duran hquqi dvlt nz-
riyysinin flsfi saslarn mfssl ilyib hazrlam v saslan-
drmdr. Filosof xalqn iradsini ifad edn konstitusiyann qbul
etmk yolu il hquq qaydas yaradlmasnda onun z itirakn
tlb etmsi mstsna hququnu mumi hququn mhm prinsipi
hesab edirdi. Xalqn aliliyi hquqi qanunlara tabe olan oxlu
insanlar birliyi (Kant . so. T. 4. . II. s. 233) kimi x edn
dvltd btn vtndalarn azadl, brabrliyi v mstqilliyini
rtlndirir. Dvltin konstitusiya hququ sasnda faliyyt gstr-
156
diyi, xalqn mumi iradsin cavab verdiyi yerd dvlt hquqidir,
orada vtndalarn xsi azadl v vicdan, fikri, tsrrfat fa-
liyyti sahsind hquqlar mhdudladrla bilmz.
Hquqi dvltd hakimiyytd olanlarn vtndaa mnasibt-
d qanunun icrasna mcburetm imkan n qdrdirs, vtnda da
hakimiyytd olanlara mnasibtd o qdr imkana malik olmaldr.
Hquqi tkilatn imkann, Kant hakimiyytin parlament mxsus
qanunverici, hkumt mxsus icra v xalq trfindn seiln
andl iclaslar mhkmsi trfindn hyata keiriln mhkm
hakimiyytlrin blgs il bilavasit laqlndirir.
Kantn hquqi dvlt flsfi konsepsiyas sivilizasiyal c-
miyytin siyasi hquq fikrinin v dvlt hquq quruculuu
praktikasnn sonrak inkiafna hmiyytli tsir gstrmidi.
Hegel dvlt, mhm hisssi hquq flsfsi olan dnya haq-
qnda fundamental flsfsi tsvvrlrinin mumi sistemi kon-
tekstind baxr. Hegelin izahnda dvlt d hquqdur, lakin daha
inkiaf etmi v mzmunca zngin hquqdur. Bel ki, o, znd
btn digr hquqlarn axsiyyt, ail v cmiyyt hquqlarnn
tannmasn ks etdirir. xsiyyt v cmiyyt zrind dayanan
dvlti mtlq yksltmkl, Hegel sbut edir ki, dvltin varl
vtnda cmiyytinin inkiafndan vvl glir. Bu tsdiqd, Marks
dvltin Hegel konsepsiyasnn balca nqsann grrd, bel ki,
real hqiqtd cmiyyt dvltdn vvl yaranr, axrnc is inkiaf
etmi cmiyytin mhsulu v nticsidir.
Hegel gr, dvlt realladrlm azadlqlarn hkmranln
irli srn, hr eyin hquqi sasldarla qurulduu ictimai hyatn
nisbtn tkmilldirilmi tkilatdr. (Bax: Qeqel. Filosofi prava
M., 1990. s.95). mhz dvltd v dvlt vasitsi il Insann ali
xlaqi dyrlri reallar. Ona gr d dvlt xlaqi ideyalarn
gerkliyidir. Vtnda cmiyyti hquqi tsisatlar vasitsi il
ayr-ayr xslrin mnafeyini mdafi edir v onlarn mlkiyytini
mhafiz edir, myyn ictimai qaydan qoruyur.
Dvlt Hegel baxnn dyri ondan ibartdir ki, hmin
baxlarda dvltin mcburetm, zor funksiyalar o qdr d vacib
rol oynamr. Balcas dvlt faliyytinin dqiq sosial v hquqi

157
istiqamti, onun drin xlaqi mzmunu, cmiyyt v frd n
smrli v faydal olmasdr.
Marks dvlt v hquqa ictimai inkiafn sinfi nzriy-
ysindn x edrk baxrd. Hmin nzriyyy uyun olaraq
sinifsiz cmiyyt keid prosesind proletariat diktaturasnn
yaranmas nticsind siniflrin yox olmas il dvlt v hquq da
yox olur (Bax: Marks K., Gnqels F., So. t.28, s.427).
Hquqi dvlt ideyalar rus siyasi-hquqi fikrind d znn
geni ksini tapmdr. Bu ideyalar D..Pisaryevin, A..Gertsenin,
N.Q.ernevskinin, A..Radievin, P..Pestelin, N.M.Muravyovun
v feodalizmin qanunsuzluqlarn sasl tnqid mruz qoyan baqa
mtfkkirlrin srlrind rh olunmudur.
Hquqi dvltin rus konsepsiyas nzri sonluunu oktyabra-
qdrki dvrn grkmli hquqnas v filosoflarnn N.M.Kor-
kunovun, S.A.Kotlyarevskinin, P..Novqorodtsevin, S.A.Muromtso-
vun, V.M.Gessenin, Q.F.ereneviin, B.N. eerinin, N.A.Berd-
yayevin v baqalarnn srlrind tapd. Onlarn dvlt v hquqa
dair baxlar siyasi v hquqi nzriyylr tarixinin yrnm
predmetidir.
Son illr lkd gedn islahatlar prosesi istiqamtind, dvlt
v hquqa elmi baxlarda ciddi dyiikliklr ba verdi, cmiyytin
siyasi sistemind onlarn rolunun qiymtlndirilmsin yeni
yanama aydn grnd. Masir inkiaf etmi lklrd hquqi
dvltiliyin qurulmas v faliyyti tcrbsindn, kemiin v
indinin elmi biliklrindn istifad edrk, lkmizin hquqnasl,
flsfi, iqtisadi v siyasi cmiyytimizd glck hquqi dvltin
real cizgilrini kdilr.
Hquqi dvltin sas sciyyvi

xsusiyytlri
Hquqi dvlt oxll, inkiafda olan hadisdir. ctimai
trqqi gediind o, cmiyytin konkret mvcudolma rtlrin v
inkiaf sviyysin uyun yeni xsusiyytlr ld edir, yeni
mzmunla znginlir. stniln hquqi dvltin daimi mumi sas,
onun hquqla balldr.
158
Hquqi dvlt dvlt hakimiyytinin tkili v faliyy-
tinin frdlrl v onlarn mxtlif birliklri il qarlql mnasibt-
lrd hquq normas sasnda qurulan formasdr. Bu zaman hquq
yalnz o halda stn rol oynayr ki, o, hamnn v hr ksin azadlq
ls kimi x etsin, qvvd olan qanunlar real olaraq xalqn v
dvltin mnafeyin xidmt etsin v onlarn realizsi daltin
tcssm olsun. Qanunvericiliyin inkiaf, hl cmiyytd hquqi
dvltin olmas demk deyil. Yaxn illrin tcrbsi gstrir ki,
totalitar dvltlrd mntzm olaraq hquqi aktlar verilir, onlarn
srt realizsi tmin olunur, lakin bel hquqi nizamasalma hquqi
dvltin ksidir.
HQUQ DVLTN QTSAD SASI brabrhquqlu
v hquqi chtdn eyni cr mdafi olunan mxtlif mlkiyyt
formalarna (dvlt, kollektiv, icar, shmdar, kooperativ v b.),
oxukladlla saslanan istehsal mnasibtlridir. Hquqi dvltd
mlkiyyt bilavvasit maddi nemtlrin istehsallarna v
istehlaklarna mxsus olur: frdi istehsal z xsi myinin
mhsulunun mlkiyytisi kimi x edir. Dvltiliyin hquqi
saslar yalnz hququn hkmranln, istehsal mnasibtlri
itiraklarnn brabrliyini, cmiyytin inkiafnn v onun
rifahnn daim ykslmsini iqtisadi chtdn tmin edn mstqil
v azad mlkiyyt olan yerd hyata keirilir.
HQUQ DVLTN SOSAL SASININI AZAD
VTNDALAR ictimai trqqinin tmsililrini birldirn
.zn tnzimlyn vtnda cmiyyti tkil edir. Bu dvltin
diqqt mrkzind Insan, onun mxtlif maraqlar durur. Sosial
institutular, ictimai laqlr sistemi vasitsi il hr bir vtndan z
yaradclq, mk imkanlarn realiz etmk n zruri imkanlar
yaradlr. Fikir plralizmi, xsi hquq v azadlqlar tmin olunur.
Totalitar idaretm metodlarndan hquqi dvlt keid dvltin
sosial faliyytinin istiqamtinin kskin dyimsi il vtndalarn
sosial-iqtisadi, siyasi v mnvi mnafelri zrind
sahibsizldirilmi istehsaln stnlyndn imtina il baldr.
Dvltin mhkm sosial sas onun hquqi dayaqlarnn sabitliyini
159
myyn edir. Hquqi dvlt eyni zamanda hm d sosial
dvltdir.
HQUQ DVLTN XLAQ SASINI humanizm v
dalt, brabrlik v xsiyytin azadl, onun rf v lyaqti
kimi mumbri prinsiplr tkil edir. Hquqi dvlt rejimi
Insann ali xlaqi dyrlrini real tsdiq edir, ictimai hyatda onlarn
myynedici rolunu tmin edir, xsiyyt zrind zlm v
zorakl istisna edir. Bu konkret olaraq demokratik dvlt
idaretm metodlarnda, mhakimnin daltliliyind, dvltl
qarlql mnasibtlrd xsiyytin hquq v azadlqlarnn
stnlynd, azlqlarn hquqlarnn mdafisind, mxtlif dini
baxlara yol verilmsind v ifad olunur. Dvlt hyatnn mnvi
dolunluu hmiyytli drcd cmiyytin btvlkd xlaqi
yetkinliyini, onun mdni sviyysini, sosial-iqtisadi siyasi
mnasibtlrd humanizm myynldirir.
Hquqi dvlt lkd mskunlam xalqlarn, milltlrin
suverenliyini znd cmldirn suveren dvltdir. Hakimiyytin
aliliyini, mumiliyini bt.vlyn v mstsnaln hyata
keirrk, bu dvlt btn vtndalar n daltli saslarla ictimai
mnasibtlr azadln tmin edir. Hquqi dvltd mcburetm
hquq sasnda hyata keirilir. Dvlt suverenliyini mhm
gstricisi olmaqla mcburetm hquqla mhdudlar,
qanunsuzluu v zbanal istisna edir. Dvlt gc mntiq
uyun (hquqi) hdlrd v yalnz o hallarda ttbiq edir ki, onun
suverenliyin, vtndalarnn mnafelrin toxunmam olsun.
gr hr hans Insann davran baqa Insanlarn azadln
thlky mruz qoyursa, onda o (dvlt) hmin adamn azadln
mhdudladrr.
DVLTN SYAS TBT onun suverenliyind daha
dqiq tzahr edir. Cmiyytin siyasi sisteminin mxtlif
hlqlrinin tlbat maraqlarnn btn qammalar mhz
suverenlikd cmlir. Suverenlik saysind dvlt v qeyri-dvlt
tkilatlarnn mnafelri laqlndirilir, onlarn daltli hquqi
tarazl v azad inkiaf tmin olunur.
ndi is hquqi dvltin sas lamtlrini nzrdn keirk.
160
1. ctimai hyatn btn sahlrind qanunun aliliyi.
Hquqi dyrlr sistemind Insan azadlnn tkili v
mdafisinin ali ifad formas qanundur. Qanunlarda dvlt
brabrlik v daltlilik sasnda ictimai inkiafn obyektiv
tlblrini maksimal drcd nzr almal olan mummcburi
davran qaydalar myyn edir. Mhz buna gr d qanun ali
hquqi qvvy malikdir. Btn digr hquqi aktlar qanuna uyun
olmaldr. Qanunlar ictimai hyatn daha vacib sas trflrini
nizama salr. Onlar hyatn mhm sahlrind azadlq ls
myyn edir, cmiyytin xlaqi dyrlrini mhafiz edir
(msln, mlkiyyt haqqnda, sahibkarlq faliyyti haqqnda,
shmdarlar cmiyyti haqqnda, ictimai birliklr haqqnda, vicdan
azadl haqqnda, mtbuat haqqnda v s. qanunlar). Qanun qvvli
aktlar, xsusn idar aktlar zruri hallarda, qanunlarn bzi
mddalarn yalnz konkretldir bilr; lakin he bir halda qanunu
tkmilldir, dzld, dyidir bilmz.
Eyni zamanda, hquqi qanun qanunvericinin zbanalna
yol vermr. Qanunlarda obyektiv tkkl tapm ictimai
mnasibtlr, onlarn inkiaf v zn yenildirm meyli ifad
olunmaldr. Mxtlif nvl qanunvericilik v subyektiv xarakterli
qadaanlar hquqi dvltin saslarn sarsdr, ictimai trqqini
lngidir.
Hquqi dvltin sas qanunu konstitusiyadr, onda dvlt
hyatnn v ictimai hyatn hquqi prinsiplri ifadsini tapb.
Konstitusiya cmiyytin mumi hquq modelidir ki, buna da btn
cari qanunvericilik uyun olmaldr. Dvltin he bir hquqi akt
konstitusiyaya zidd olmamaldr. Konstitusiyann stnly hquqi
dvltin ayrmaz lamtidir. Buna gr d hquqi dvlt
konstitusiyal dvltdir.
Qanunun, hr eydn vvl, konstitusiyann aliliyi mhkm
hquqi qanunuluq rejimi, cmiyytd daltli hquq qaydasnn
sabitliyini yaradr.
2. xsiyyt hquqlarnn reall, onun azad inkiafnn
tmin edilmsi.
161
Sosial-siyasi hyatda Insan azadl onun hququ kimi x
edir. Hquqi dvlt frd n myyn azadlq sahsi tsdiq edir ki,
bura da dvltin mdaxilsi yolverilmzdir. Dvlt hakimiyytinin
qarmamaq vzifsi frdin bunu tlb etmk hququna
uyundur. Hmin hququn pozulmas zaman o mhkm mdafisi
il tmin olunur. Bel raitd faktiki azadlq, azadlq hququna
evrilir. Hquq azadln mumi miqyas v brabr ls olur.
Onun real tzahr aadak formulada ifad olunur: Frd
qadaan edilmyn hr eyi etmy ona icaz verilir v ksin
hakimiyyt icaz verilmyn hr ey, ona qadaandr.
Frdin azadlnn hquqi xarakteri ictimai hyatn mxtlif
sahlrind tzahr edir. Masir demokratik dvltd obyektiv
azadlq hququ z konkret mzmununa gr mxtlif olan
subyektiv xsiyyt hquqlarnda hyata keirilir. Onlardan
balcas is dvltin frdin mnafeyi n msbt hrktlrin
frdin hququdur: xsiyytin toxunulmazl hququ, thsil
hququ, sosial tminat hququ, mhkm mdafisi, dvlt
razisind srbst hrkt v i.a.
xsiyyt azadlnn tminat v inkiaf drcsi dvltin
hquqi saslarnn yetkinliyi il, obyektiv sosial-tarixi, iqtisadi v
mnvi zminl rtlndirilir.
3. Dvlt v xsiyytin qarlql msuliyyti. Siyasi
hakimiyytin daycs kimi dvlt v onun formalamas v hyata
keirilmsinin itiraks kimi vtnda arasndak qarlql
mnasibtlr brabr v daltli saslarla qurulmaldr. xsiyyt
azadl hddini qanunlarda myyn edrk dvlt el hmin
hdd d z qrar v hrktlrind zn mhdudladrr. O, hr
bir vtndaa mnasibtd dalti tmin etmk hdliyini gtrr.
Dvlt orqanlar hquqa tabe olaraq onun gstrilrini poza bilmir
v bu vziflrin pozulmasna v yerin yetirilmsin gr
msuliyyt dayr. Dvlt hakimiyyti n qanunun mcburiliyi
inzibati zbanal istisna edn tminatlar sistemi il qorunur.
Onlara deputatlarn seicilr qarsnda msuliyyti (deputatn geri
arlmas); hkumtin nmayndli orqan qarsnda msuliyyti;
dvltin istniln sviyyli vzifli xslrinin hququn konkret
162
subyektlri qarsnda z vziflrini yerin yetirmmy gr
intizam, mlki-hquqi v ya cinayt msuliyyti aid edilir..
El hmin hquqi saslar da xsiyytin dvlt qarsnda
msuliyyti myyn edilir. Dvlt mcburetmsinin ttbiqi hquqi
xarakter damal, xsiyyt azadlnn hddini pozmamal, ba
vermi hquq pozuntusunun arlna mvafiq olmaldr.
Dvlt v xsiyytin qarlql msuliyytinin hquqi
xarakteri dvltin irad ifadsinin mhsulu olmayb cmiyytd
obyektiv tkkl tapm hququn mhm trkib hisssidir. Hquqi
tlblr riayt etmk hamnn hr eydn vvl dvltin hquqi
vzifsidir. Bununla da hquqi dvltd ayrlmaz tbii nsan
hquqlar xsusi olaraq nzr arpdrlr.
Hquqi dvltin tkili v faliyytinin sas prinsipi
hakimiyytlrin blgsdr. Bu prinsip, bir trfdn, qanunverici
hakimiyytin aliliyini, digr trfdn is icra v mhkm
hakimiyytinin qanuna tabe olmasn myyn edir. Vahid dvlt
hakimiyytinin nisbt srbst v mstqil sahlr ayrlmas
hakimiyytdn sui-istifadni v dvlt trfindn hquqla laqsi
olmayan totalitar idariliyin yaranmasnn qarsn alr,
hakimiyytlrdn hr birinin dvlt hakimiyytinin mumi
sistemind z yeri var v yalnz onlara xas vzif v funksiyalar
yerin yetirirlr. Hakimiyytlrin tarazl xsusi tkilati-hquqi
vasitlrl saxlanlr ki, bu da tkc qarlql faliyyti deyil, hm
d myyn edilmi hdd slahiyytlrin qarlql
mhdudladrlmasn tmin edir. Eyni zamanda onlar el hmin
slahiyytlr hddind bir hakimiyytin baqa birindn qeyri-
asllna tminat verir.
Qanunverici hakimiyyt dvlt hyatnn v ictimai hquqi
saslarn, lknin daxili v xarici siyastinin saslarn, myyn
etdiyin gr, demli, hm d ntic etibaril icra v mhkm
hakimiyytlrinin faliyytlrinin hquqi tkilini v formasn
myyn etdiyin gr aliliy malikdir. Hquqi dvlt
mexanizmind qanunverici orqanlarn stn mvqeyi onlarn qbul
etdiklri qanunlarn ali hquqi qvvsini rtlndirir. Onlarda ifad
olunan hquq normalarna mummcburi xarakter verir.

163
Lakin qanunverici hakimiyytin ililiyi mtlq xarakter
damr. Onun faliyyt hdlri hququn prinsiplri il, tbii Insan
hquqlar il, azadlq v daltlilik ideyalar il mhdudladrlr. O,
xalqn v xsusi konstitusiyon orqanlarn nzarti altnda olur. Bu
orqanlarn kmyi il qanunlarn qvvd olan konstitusiyaya
uyunluu tmin olunur.
craedici hakimiyyt z orqanlar vasitsi il qanunverici
trfindn qbul edilmi hquq normalarnn bilavasit realizsi il
mul olur. Onun faliyyti qanuna saslanmal, qanun
rivsind hyata keirilmlidir. cra orqanlar v dvltin
vzifli xslri vtndalarn v tkilatlarn qanunda nzrd
tutulmayan, yeni hquq v ya vziflrini myyn edn
mummcburi aktlar ver bilmzlr. cra hakimiyyti o halda
hquqi xarakter dayr ki, o, qanuna tabe olsun, qanunuluq
sasnda faliyyt gstrsin. cra hakimiyytinin
mhdudladrlmasna, habel onun nmayndli dvlt hakimiyyt
orqanlar qarsnda msuliyyti v hesabat vermsi vasitsi il nail
olunur. Hquqi dvltd hr bir vtnda icra orqanlarnn v
vzifli xslrin hr hans qeyri-qanuni hrktlrindn mhkm
qaydasnda ikayt ed bilr.
Mhkm hakimiyyti hququ, dvlt hyatnn v ictimai
hyatn hquqi saslarn, kimin trtmsindn asl olmayaraq, hr
hans pozuntudan mhafiz etmk slahiyytin malikdir. Hquqi
dvltd dalt mhakimsi yalnz mhkm orqanlar vasitsi il
hyata keirilir. He ks zn mhkm funksiyas mnimsy
bilmz. z hquq mhafiz faliyytind mhkm yalnz qanunu
hququ rhbr tutu rv qanunverici v icra hakimiyytlrinin
subyekti tsirindn asl deyildir. dalt mhakimsinin
mstqilliyi v qanuna tabe olmas vtndalarn hquq v
azadlqlarnn, btvlkd hquqi dvltiliyin mhm tminatdr.
Bir trfdn, mhkm qanunverici v ya icraedici hakimiyyt
funksiyas mnimsy bilmz, digr trfdn, bu hakimiyytlrin
normativ aktlarna tkilati-hquqi nzart onun mhm vzifsidir.
Bellikl, mhkm hakimiyyti istr dvlt hakimiyytinin
qanunverici, istrs d icra orqanlar trfindn hquqi v hr
164
eydn vvl, konstitusion qaydalarn pozulmasnn qarsn alan,
bununla da real hakimiyytlr blgsn tmin edn
mhdudladrc amil kimi x edir.
Bir sra lklrd konstitusiya-hquq nzarti funksiyasn
konstitusiya mhkmlri yerin yetirir. z faliyyti il onlar
qanunvericinin hquq yaradcl iind konstitusiyann aliliyini
tmin edirlr. Rusiyada bu funksiyan Rusiya Federasiyasnn
Konstitusiya mhkmsi yerin yetirir. AB-da bu funksiya iki
srdn artq AB Konstitusiyasnn toxunulmazln v onun
konstruktiv inkiafn tmin edn Ali Mhkmy hval edilmidir.
Hquqi dvltin sas sciyyvi xsusiyytlri bunlardr.
Bunlarda dvlt tkilatl cmiyytin uzunmddtli inkiaf
prosesind formalam mumbri dyrlr cmlnmidir. Insan
hyatnn tbii trqqisi hquqi dvlt quruculuu nzriyysin v
praktikasna yeni elementlr daxil edir v edckdir.
Dvltin tiplri
Konkret tarixi dvrn xsusiyytlri cmiyytin inkiafnn
vziyyti v sviyysi il myyn edilir. Formal lamtlrin (razi,
ktlvi hakimiyyt, suverenlik) dyimdiyi halda dvlt ictimai
inkiafa uyun olaraq ciddi dyiikliy urayr. Mzmun v
idaretm metodu, mqsdlr, vziflr v sosial meyl dyiir.
Dvltiliyin v dvlt quruluunun xarakterin halinin milli
trkibi, onun znmxsus mdniyyti, razi ls, corafi
vziyyti, xalqn kk salm adt v nnlri, dini baxlar v
baqa amillr tsir gstrir.
Dvltin marksist tipologiyas sasnda duran formasiya
meyar istismar dvltin sas tipini ayrr: quldarlq, feodal,
burjuaziya. Axrnc tarixi tip sosialist dvltidir ki, bu da yaxn
tarixi perspektivd nzri olaraq ictimai kommunist znidarsin
evrilmli idi.
Bu konsepsiya sasnda blnm mxtlif dvlt tiplrinin
sas sciyysini gstrk.
Quldarlq dvlt tipi cmiyytin ilk tarixi dvlt sinifli
tkilat. Mahiyytin gr quldarlq dvlti quldarlq ictimai

165
iqtisadi formasiyasnda hakim sinfin siyasi hakimiyyt tkilatdr.
Bu dvltlrin mhm funksiyas quldarlarn istehsal vasitlrin, o
cmldn qullara olan mlkiyytinin mdafisidir.
Feodal dvlt tipi quldarlq quruluunun dalmasnn v
feodal ictimai-iqtisadi formasiyasnn yaranmasnn nticsidir.
Feodal dvlt tipin istehsal mnasibtlrinin myyn tipi
uyundur. Bu cr dvlt marksist nzriyyy uyun olaraq,
thkimi mlkdar sinfi hkmranlq alti, feodallarn silki
stnlynn mdafisi vasitsi, asl kndlilri zmk v istismar
etmk vasitsidir. Dvlt hakim sinfin torpaa thkimli knlilr v
onlarn myinin sas hisssini mnimsmy hququnu tmin edir.
Burjua dvlt tipi feodal dvltini vz edir. Dvltin bu
tipi istehzsal vasitlri zrind kapitalist xsusi mlkiyytin v
fhllrin istismarlardan hquqi mstqilliyin saslann istehsal
mnasibtlri bazasnda faliyyt gstrir. Marksizm sbut edirdi
ki, inkiafnn btn mrhllrind burjua dvlti burjuaziyann
istismar olunan proletariat v baqa zhmtkelr zrind sinfi
hkmranlq altidir. Burjuaziya sinfinin iqtisadi, siyasi v ideoloji
hkmranlna hm d burjuaziyann sinfi iradsini ifad edn,
kapitalist ictimai mnasibtlr sistemini mhafiz edn burjua
hquq tipi uyundur.
Sosialist dvlt tipi xsusi mlkiyyt mnasibtlrini v
hmin mnasibtlr saslanan dvlt mann devirn sosialist
inqilab nticsind yaranr. zndn vvlkilri istismar istehsal
mnasibtlri tipi kimi inkar edrk, yeni dvlt el iqtisadi
mnasibtlr sistemi yaradr ki, bu sistem istismardan azad
Insanlarn mkdaln nzrd tutan istehsal alt v vasitlri
zrind ictimai mlkiyyt saslanr. Sosialist dvlti
zhmtkelr sinfinin siyasi hakimiyyt altidir. Marksist-lenini
tsvvr gr, o, mki xalqn maraqlarn ifad edir, sosialist
cmiyytinin mdafisini v inkiafn tmin edir.
Sosialist hquq tipi cmiyytin ali hquq sistemi tipi olub
butun istismar hquq tiplrin tamail ziddir. Sosialist hququ
zhmtkelr sinfinin iradsini qanun qvvsin qaldrr, ictimai
mnasibtlrin sinfi tnzimlyicisi kimi x edir. Sosialist
166
cmiyytinin yksk fazaya, kommunizm kemsil, dvlt v
hquq znn btn element v lamtlrind tdricn ictimai
kommunist znidarsin v kommunist hyatnn sosial
normalarna evrilir.
Dnya siyasi-hquqi fikri dvltlrin tipologiyasnn digr
meyarlarn ilyib hazrlamd.
Dvltlrin tiplr zr tsnifatnn n ox yaylm v xarici
elm trfindn geni tannm olan saslarndan biri sivilizasiya
anlaydr. Bel ki, Q.Ellinek yazrd ki, daimi inkiafna v
dyimsin baxmayaraq, myyn dvlt v ya dvltlr qrupuna
onlarn btn tarixi boyu myyn tipin xasslrini vern bzi
mhkm lamtlr tapmaq olar. O, btn dvltlri iki tip blr:
deal v emprik. deal tip fikird olan dvltdir ki, real hyatda
mvcud deyil. deal tip qar ayr-ayr real mvcud olan dvltlrin
bir-biri il mqayissi nticsind ml gln emprik tip qoyulur.
Ellinek empirik tip rivsind dvlt ittifaqnn xarakteri v frdin
bu ittifaqda tutduu vziyyt nqteyi-nzrindn aadak sas
tarixi dvlt tiplrini frqlndirir: qdim rq, yunan, roma, orta
srlr v muasir.
ngilis tarixisi A.Toynbi sivilizasiya anlayn inkiaf
etdirdi v konkretldirdi. Bu termin altnda o, cmiyytin mdni,
iqtisadi, corafi, dini, psixoloji v baqa faktlarn mumiliyi il
frqlnn nisbtn qapal vl okal vziyytini baa dhrd. Hr bir
sivilizasiya onun rivsind mvcud olan btn dvltlr sabit
mumilik verir.
nsan cmiyyti tarixin v onun dvltiliyin sivilizasiyal
yanama masir elmimizd d getdikc daha ox qbul edilir.
mumdnya tarixinin n yeni tdqiqatlar gstrdilr ki, cmiyytin
strukturu, faliyyti v inkiafnn formasion izah birtrflidir. Ona
gr d qlobal v hrtrfli xarakter damr. Cmiyytin v onun
dvlt tkilatnn xsusiyytlrini v drin mahiyytini tkil edn
oxlu tarixi hadislr onun hdudlarndan knarda qalr.
Birincisi, iqtisadi bazisin thlili zaman, cmiyytin
sivilizasiyaya keidi mqamndan onu btn tarix boyu mait
edn oxukladllq kimi mhm fakt nzrdn qarlrd. Bu sasl

167
faktn nzr alnmas iqtisadi bazisin inkiaf qanunauyunluuna
dair nnvi tsvvrlri hmiyytli drcd dyiir. Mxtlif
tsrrfat ukladlarnn xarakteri v xsusi kisi hmiyytli
drcd, tkc bazisin zn deyil, hm d khn tsrrfat
formalarnn dalmas v yeni prinsipial iqtisadi formalarn
yaradlmasnn znmxsusluunu rtlndirir.
kincisi, sinifli cmiyytlrin strukturuna formasion bax
zaman onlarn sosial trkibi hmiyytli drcd daralr. Bel ki,
sasn yalnz antoqonist siniflr nzr alnr, yerd qalan sosial
tbqlr tdqiqatdan knarda qalr: onlar sinfi qardurmann
nnvi modelin daxil edilmir. Bununla da xalqlarn ictimai, o
cmldn dvlt-hquqi hyatnn sosial mnzrsi birlir.
ncs, formasion yanama cmiyytin mdni-nnvi
hyatnn thlilini o ideyalar, tsvvrlr v dyrlr dairsi il
mhdudladrr ki, onlar sas antaqonist siniflrin maraqlarn ks
etdirir. N antiqonist siniflrin maraqlarna, n d, mumiyytl
hanssa sinfi mny aid edilmyn, Insann xlaqi dyrlrinin,
ideya v tsvvrlrinin byk hisssi bax dairsindn knarda
qalr. Hr hans xalqn mdni-mnvi alminin zyini onun traf
adm haqqnda, hmin xalqn v onun frdlrinin bu almd hans
yeri tutmas haqqnda tsvvrlrinin mcmusu tkil edir. Bu
tsvvrlr kompleksi xalqn tarixi birliyini mhkmldn,
myyn edn v mdafi edn, onun inkiaf mnbyi olan
fundamental mdni v xlaqi srvtlrinin yaradlmasnn sasnda
durur. Sosial ziddiyytlr, bhsiz ki, bu srvtlri dyiikliy
mruz qoyur v zifldir, lakin ondar bu zaman balca eyi z
mumxalq xarakterini itirmir.
Sivilizasiya konsepsiyas ictimai hyatn yrnilmsind
formasion yanamaya nisbtn daha geni v zngindir. O, siniflrin
v sosial qruplarn tkc qar-qarya durmasn deyil, hm d
mumbri dyrlr bazasnda onlarn qarlql laq sahsini,
tkc sinfi ziddiyytlrin tzahrn deyil, hm d Insan hyatnn
mxtlif sahlrind onun btn davranna nfuz edn mnvi
prinsiplrin mumiliyini ayrmaa imkan verir. Sivilizasiya el
birgyaay normalar yaradr ki, onlarn mxtlif olmasna
168
baxmayaraq, btn sosial v mdni qruplar n, onlar vahid
btv rivd saxlamaqla, mhm hmiyyt malik olur.
Sivilizasiyal yanama, bellikl, ninki dvlti istismar
ednlrin istismar olunanlar zrind siyasi hakimiyyt alti kimi
grmy imkan verir. Cmiyytin siyasi sistemind dvlt
cmiyytin sosial-iqtisadi v mnvi inkiafnn, Insanlarn mxtlif
tlbatnn tmin edilmsinin mhm amili kimi x edir.
Qrbi Avropa elmi, bir qayda olaraq, dvlti dvlt
hakimiyyti v frd arasnda qarlql mnasibtlrin xarakterindn
asl olaraq tsnif edir. Bu lamt gr, dvltiliyin iki tipi ayrlr:
demokratiya v avtokratiya (Avtokratiya yunan szndn, (auto -
kratos) qeyri-mhdud hquqa malik, hakimi-mtlq). Q.Kelzen
hesab edirdi ki, masir dvltlri tiplr ayrmann sasnda siyasi
azadlq ideyas durur. Frdin hquq qaydas yaradlmasnda hans
yeri tutmasndan asl olaraq iki dvlt tipi frqlndirilir. gr frd
hquq qaydas yaradlmasnda fal itirak edirs demokratiya,
gr itirak etmirs avtokratiya mvcuddur. Dvltin digr
tipoloji lamtlrini nzr almayaraq, Kelzen diqqti sasn dvlt
hakimiyytinin demokratizmini myyn edn Insan amilind
cmldirir (Bax: Kelzen Q. Obha teori qosudarstva i prava.
Kembridj, 1946).
Dvltlrin tipologiyasnn buna bnzr izahn amerikal
professor R.Makayver verir. O, btn dvltlri iki tip blr: 1)
slalvi (dinastik, antidemokratik) burada mumi irad (dvlt
iradsi) halinin ksriyytinin iradsini ifad etmir; 2) demokratik
burada dvlt hakimiyyti btn cmiyytin v ya onun ksr
zvlrinin iradsini ks etdirir v xalq ya bilavasit idar edir, ya da
hkumti fal surtd mdafi edir. Birinci qrupa Makayver sinfi
nzart ediln dvltlri (imperiyalar), habel hkumti
cmiyytin imtiyazl hisssindn yaradlan yalan demokratik
(psevdodemokratik) dvltlri daxil edir. kinci qrupa o masir
dvltlri aid edir ki, burada hakimiyyt v vtnda arasndak
mnasibtlr daltli saslar v qarlql cavabdehlik sasnda
qurulur, habel, dvlt Insan minimum azadlq v inkiafla tmin
edir (Bax: Makayver R. Sovremennoe qosudarstvo, Oksford, 1954).

169
Alman politoloqu R.Darendorf btn dvltlri
antidemokratik v demokratik dey iki qrupa blrk bel nticy
glir ki, tdricn demokratiklm nticsind sinfi mbariz
cmiyyti vtnda cmiyytin evrilir.
Bellikl, dvlt v hquq tipi anlay oxll v
oxvariantldr. O, bu v ya baqa tarixi dvltlr qrupu v hquq
sistemlri n xarakterik olan daha mumi xsusiyytlri v
lamtlri ayrmaa imkan vern mxtlif elmi saslar zrind
qurulur.
Dvlt v hquq hadislri tipologiyasnn daha universal
elmi meyar indiki vaxtda btn ictimai amillrin mcmusunu
nzr almaa imkan vern, bu v ya digr konkret dvlt
myyn tip keyfiyyti vern sivilizasiyal yanama hesab olunur.
DVLTN FORMALARI:
idarilik formas, dvlt quruluu formas, dvlt rejimi formas
Dvltlrin tipologiyas dvltin formas anlay il sx

laqdardr. Hr bir konkret dvlt tipinin xsusiyytlri onun
tkilati quruluunun dvlt hakimiyytinin hyata keirilmsi
metodlarnn thlili sasnda myyn edilir.
Dvltin tip v formas arasnda dqiq nisbt yoxdur. Bir
trfdn, eyni bir dvlt tipi hdudlarnda dvlt hakimiyytinin
tkili v faliyytinin mxtlif formalar mvcud ola bilr, digr
trfdn is mxtlif tipli dvltlr eyni formada tcssm ed bilr.
stniln tarixi dvrn konkret dvlt formasnn xsusiyyti, hr
eydn vvl, ictimai v dvlt hyatnn yetkinlik drcsi il,
dvltin qarya qoyduu vzif v mqsdlrl myyn olunur.
Baqa szl, dltin formas kateqoriyas bilavasit onun
mzmunundan asldr v onunla myyn olunur.
Dvltin formasna xalqn mdni sviyysi, onun tarixi
nnlri, dini grlrinin xarakteri, milli xsusiyytlri,
mskunlamasnn tbii raiti v baqa amillr mhm tsir
gstrir. Dvltin formasnn znmxsus xsusiyytlrini, habel,
dvltin v onun orqanlarnn qeyri-dvlt tkilatlar il
170
(partiyalarla, hmkarlar ittifaqlar il ictimai hrkatlarla, dini v
digr tkilatlarla) qarlql mnasibtlrinin xarakteri d myyn
edir.
Dvltin formas znd qarlql laqd olan nsr:
idarilik formasn, dvlt quruluu formasn v dvlt rejimi
formasn birldirn mrkkb ictimai hadisdir.
Mxtlif lklrd dvlt formalarnn ictimai inkiafla bal
yeni mzmunla tamamlanan, qarlql laqd v tsird
znginln z xsusiyytlri, sciyyvi lamtlri vardr. Bununla
brabr, btn mvcud dvltlrin, xsusil d masir dvltlrin
formalar mumi lamtlr malikdir. Bu da dvltin formasnn hr
bir nsrn trif vermy imkan verir.
1. darilik formas ali dvlt hakimiyyti orqanlarnn
strukturunu, onlarn tkili v onlar arasnda slahiyytlr
blgs qaydasn znd tcssm etdirir.
Dvltin idarilik formas:
- ali dvlt orqanlarnn nec yaradlmasn v onlarn hans
qurulua malik olmasn;
- ali v digr dvlt orqanlar arasnda qarlql
mnasibtlrin sasnda hans prinsipin durduunu;
- ali dvlt hakimiyyti v lknin halisi arasnda qarlql
mnasibtlrin nec qurulduunu;
- ali dvlt orqanlarnn tkili vtndalarn hquq v
azadlqlarn n drcd tmin etmy imkan verdiyini
aydnladmaa imkan verir.
Gstriln lamtlr gr dvltin idarilik formalar
monarxiya (tkbana, irsi) v respublikaya (kollegial, sekili)
blnr.
Monarxiya ali dvlt hakimiyytinin tkbana hyata
keirildiyi v bir qayda olaraq, irsn kediyi idarilik formasdr.
Klassik monarxiya idarilik formasnn sas lamtlri:
- z hakimiyytindn mrlk istifad edn tkbana dvlt
basnn (ar, kral, imperator, ah) mvcud olmas;
- ali hakimiyytin varisliyinin irsi qaydas;
171
- monarx trfindn dvltin z mlahizsin gr tmsil
edilmsi;
- monarxn hquq msuliyytsizliyi.
Monarxiya quldarlq cmiyyti raitind yaranmdr.
Feodalizm dvrnd o, dvlt idariliyinin sas formas olur.
Burjuaziya cmiyytind is monarxiya idariliyinin yalnz
nnvi, sasn formal chtlri saxlamdr.
Dvlt idariliyinin monarxiya formasnn mxtlif
nvlrinin sciyysi zrind tfsilat il dayanaq.
Qdim rq monarxiyas. Briyyt tarixind ilk dvlt
idarilik formas kimi, o, nadir, yalnz ona xas olan chtlr malik
idi. rq dvltlrinin ictimai hyatnda icma quruluu, patriarxal
mit mnasibtlri mhm rol oynamdr. Burada quldarlq
kollektiv v ya ailvi xarakter damdr v yalnz dvlt qullar
btnlkl monarxa mxsus idi.
Qdim rq lklrind (Misird, Babilistanda, ind,
Hindistanda v s.) dvlt hakimiyytinin tkili rq despotiyas
(Despotiya yun. Despot`eia qeyri-mhdud hakimiyyt) (rq
istibdad trcmidn) adlandrlr. Despotiya dedikd, el
idarilik formas baa dlr ki, burada despot z tblrin
mnasibtd hrbi-brokratik apparata arxalanaraq qeyri-mhdud
irsi hakimiyytdn istifad edir.
Bununla brabr, tarixi-hququ abidlr despotik idariliyin
xalis formada Qdim rqin he d btn lklrind v onlarn
uzun inkiafnn btn mrhllrind mvcud olmadn gstrir.
Qdim umer dvltlrind hkmdarn hakimiyyti respublika
idariliyinin nsrlri il hmiyytli drcd mhdudlamd.
Hkmdarlar asaqqallar uras trfindn seilirdi. Hkmdarlarn
faliyytin yanlar uras v ya xalq yncaqlar nzart edirdi.
Bellikl, hakimiyyt sekili v mhdud xarakter dayrd.
Qdim Hindistanda, htta mrkzi hakimiyytin daha ox
mhkmlnmsi dvrnd ar mmurlar uras hmiyytli rol
oynamdr ki, bu da ali monarx hakimiyytinin mhdudluunu
sbut edir. Bundan lav, qdim Hindistanda monarxiyalarla yana
172
respublika idarilik formasnda da dvltlr (demokratik
qanlar v aristokratik sinqxlr) mvcud olmudur.
Tarixi-hquq elminin bzi grkmli nmayndlri bel
ntic hasil edirlr ki, rq despotiyas dedikd, tblrin
hakimiyyt zbanalndan tam asl olduu idarilik formas
baa dlmlidir. Hqiqtn d, bel qurulu qdim Asiya
dvltlrinin ksriyytind mvcud olmudur, lakin hmin
dvltlrd hakimiyyt, bir qayda olaraq, tkbana hkmdara deyil,
oxsayl hkmran qruplara mxsus idi. Hqiqi despotiya tarixd
uzun mddt davam edn sabit qurulu kimi deyil, zaman etibaril
ox qsa nadir hal kimi mvcud olmudur. Qdim rq lklrini
despotik dvlt idarilik formas deyil, onlarn briyyt tarixind
silinmz iz qoyan tkraredilmz sivilizasiyas birldirir.
Qdim Roma monarxiyas imperiya formasnda (eramzn I-
III srlri) mvcud olmudur. Roma imperiyasnn tarixi iki dvr
blnr: prinsipat (Prinsipat lat. principatus sezarlar
hakimiyyti, imperator hakimiyyti (panceps ba szndn))
dvr v dominat (Dominat lat. dominatio tkhakimiyytlilik,
ali hakimiyyt) dvr.
Prinsipat zaman hl formal olaraq respublika idarilik
formasnn nsrlri v respublikann sas orqanlar saxlanlr. Xalq
yncaqlarnda senat faliyyt gstrir. Konsullar pretorlar v xalq
tribunalar seilir, lakin onlar dvlt ilrinin hllind mhm rol
oynamrlar. Btn sas funksiyalar imperatorun lind cmlir.
Konkret raitdn asl olaraq, o istniln vzifli xsin
slahiyytlrini icra; orduya komandanlq edir, mlki ilr zr
mhakim edir, z mlahizsin gr senat dstldirir, istniln
hakimiyyt orqannn qrarlarn lv edir, vtndalar hbs edir v
o, mperator qanunvericilik hakimiyytinin sas mnbyidir, senat
is yalnz mvrti rol oynayr.
Eramzn III srind Romada qeyri-mhdud monarxiya
(dominat) brqrar olur. Bu dvrd respublika tsisatlar tamamil
yox olur. Dvltin idar edilmsi mstsna olaraq imperatorun
lind cmlir. mperator znn ilahi mny malik olduunu
173
aq elan etdi. Roma imperiyasnda nizam-intizam oxsayl inzibati-
mhkm v hrbi aparatn kmyi il mhafiz edilirdi.
Roma imperiyasna, xsusil d onun son mrhllrind xas
olan dvlt formalar orta srlrd tqlid n nmun oldu. Onlar
Fransann, Almaniyann, spaniyann v taliyann znn
dvltiliyind hmiyytli drcd real ks olundu.
Roma imperiyas Roma sivilizasiyasnn trkibi hisssidir.
Bu dvr briyyt tarixin yalnz Kaliqul v Neronu deyil, hm d
Seneka v Pliniy, Mark Avreliy v Apuley, Korneliy Tasit v
Appian, Petroniy v Flakk, Ovidiy v Marsial kimi grkmli
mtfkkirlri, alimlri, dbiyyatlar, arxitektorlar,
hquqnaslar, tarixilri vermidir. Qdim Romann misilsiz
arxitektura srlri olan Kolizey v Panteon Insan txyyln
bugnk gn qdr heyran edir.
Feodal (orta srlr) monarxiyas z inkiafnda ardcl
olaraq dvr keir: ilk feodal silki nmayndli v mtlq
monarxiya.
lk feodal monarxiyas dvlt idarilik formas kimi Avropa
xalqlarnn quldarl tanmayan ksr hisssind (Frank, Alman,
ngilis-sakson dvltlrind, Kiyev Rus dvltind) bilavasit
qbil icma mnasibtlrindn trmidir. lk feodal dvlti
razinin prakndliyi v zif mrkzi hakimiyytl xarakteriz
olunur. Feodal hrbi v mmur yanlar bu dvrd qbil
znidarsinin qalqlar il yaamaa mcbur idi. Feodal
mnasibtlri inkiaf etdikc icma torpaqlar znnkldirmy
mruz qald v vvllr azad olan kndlilr feodallardan asl
vziyyt ddlr.
lk feodal monarxiyas mrkzldirilmi xarakter dayrd:
praktiki olaraq mrkzi hakimiyytl bal deyildir. Feodal z
tsrrfatn hm torpaq sahibi kimi, hm d z razisind ali
hakimiyytin daycs kimi idar edirdi. Feodaln idarsinin
konkret icralar onun mlahizsin gr tyin ediln v
dyidiriln xidmtilr idi. Feodaln z mhkmsi, polisi, qounu,
vergi toplayanlar var idi v onlarn vasitsil o z razisind xsi
174
hakimiyytini hyata keirir v xarici hcumlardan mdafi
olunurdu.
Eyni zamanda mrkzi hakimiyyt aparat formalard.
Hmin aparatn, xsusiyyti ondan ibart idi ki, mumi dvlt
hakimiyyti orqanlar iri feodallarn xsusi hakimiyyt aparat il
qovumudu. Bu orqanlar kral mlklrinin, knyaz votinalarnn
idarilik orqanlarndan hl tamamil ayrlmrd. Kraln, knyazn
hm hrbi, hm d tsrrfat xidmtilri tabeilikdki haliy
mnasibtd mhkm funksiyalarn yerin yetirirdilr. Dvlt
aparatnn bel strukturu, spesefik feodal prinsipi olan siyasi
hakimiyytin torpaq mlkiyytisin bilavasit v ayrlmaz
mxsusluunu tmin edirdi.
Hrbi feodal dvlt qurumlarnn oxsayl, zif tkil
olunmu, aralarnda mhkm iqtisadi, hrbi v mdni laqlr
olmayan xalqlarn istilas nticsind yaranan ilk feodal imeriyas
(msln, Byk Karl, ingiz xan imperiyalar bel yaranmdr) ilk
feodal dvltinin bir variantdr. mperiyalara vahid hkmdar kral,
byk knyaz, xlif v ya xan balq edirdi. Mrkzd hrbi drujina
v xalq knlllrinin qvvsin arxalanan gcl mrkzi
hakimiyyt yaradlr.
Zahiri gcn baxmayaraq, ilk feodal monarxiyalar keici
dvlt birliklri idi. Yeni-yeni torpaqlarn ial v torpaqlarda
mskunlaan kndlilrin kl halna salnmas ictimai hyatda
feodalizmin formalamasna obyektiv imkan yaratd. Mrkzi
hakimiyytin rqibin evriln iri torpaq sahibliyi yaranr. Feodallar
dvlt hakimiyytindn z iqtisadi mnafelri n istifad etmkd
daha ox maraql idilr. Onlar tdricn kral bayra altnda hrbi
yrlrdn knar edilirlr, bel ki, onlara z tsrrfatlarnda
mul olmaq v z kndlilrindn alnan sabit glirlri hkmdarla
blmmk daha srfli idi.
Belc, iri torpaq sahibliyinin inkiaf il ilk feodal imperiyasnn
dayaqlar tdricn sarsyr, o ayr-ayr tcrid olunmu dvltlrd
paralanr.
Silki-nmayndli monarxiya bu, dvlt idariliyinin el bir
mrkzlmi formasdr ki, bu zaman monarxn hakimiyyti silki-

175
nmayndli orqanla (mclisl) mhdud edilir. Bel siliki-nmayndli
mclislr mt-pul mnasibtlrinin inkiaf v mrkzlmi
monarxiyann yaranmas il laqdar feodal prakndliyinin aradan
qalxmas nticsind yaranr. Bu, Fransada Ba tatlar, ngiltrd
parlament, spaniyada korteslr, Rusiyada Zemstvo mclis idi.
Silki-nmayndli mclislr ruhanilrdn, zadganlardan v
nc tbq adlanan tbqnin (tacirlrin, sntkarlarn, orta torpaq
sahiblrinin) nmayndlrindn ibart idi. Bu orqanlar, bir qayda
olaraq, qanunvericilik faliyyti il v maliyy nzartil mul olan
mvrti orqanlar idi. Silki-nmayndliyin mrkzi orqanlar il
yana, yerli silki-nmayndli orqanlar da yaradlrd (Fransada yalt
tatlar, Almaniyada ayr-ayr torpaqlarn landtaqlar, Rusiyada qub v
zem divanxanalar).
Silki-nmayndli orqanlarla yana, ciddi mrkzlmi, geni
axlnmi btnlkl monarxa tabe olan mrkzi v yerli icra
hakimiyyti aparat faliyyt gstrirdi.
Kndli xlar v baqa feodal dvltlril tez-tez ba vern
mharib raitind thkimli kndlilrin xlarn zmk v xarici
hcumlardan lknin mdafi mslsini hll etmk n monarxn
srncamnda daimi ordu var idi.
Mtlq monarxiya el idarilik formasdr ki, bu zaman ali
dvlt hakimiyyti qanununa gr btnlkl bir xs-ara, krala,
imperatora mxsusdur. Pyotrun hrbi nizamnamsinin ifadsil
monarx dnyada z ilri haqqnda he kim hesabat vermyn
mstbiddir. Mtlq monarxiya idarilik formasnn sas lamti
monarxn slahiyytlrini mhdudladran he bir dvlt orqannn
olmamasdr.
Mtlqiyytin yaranmas burjua mnasibtlrinin ml glmsi
v feodalizmin v khn feodal silklrinin dalmaa balamas prosesi
il laqdar olmudur. Mtlq monarxiyann daha mhm chtlrin
silki-nmayndli tsisatlarn tam tnzzl, monarx hakimiyytinin
hquqi chtdn qeyri-mhdudluu, onun birbaa tabeiliyind v
srncamnda daimi ordunun, polisin v geni brokratik aparatn
olmas daxildir.
176
Mtlqiyyt zaman hakimiyyt mrkzd v yerlrd artq iri
feodallara deyil, monarx trfindn tyin ediln v azad ediln
mmurlara mxsus olur. Msln, ngiltrd bu dvrd feodal
kuriyalar, trkibin ali dvlt mmurlar daxil olan Gizli ura il vz
edilir. Mrkzi brokratiya feodallar yerlrd d hakimiyytin bilavasit
hyata keirilmsind sxdrr.
Mtlqiyyt dvrnd xsi hyata dvlt mdaxilsi vvlki
kimi mcburiyyti ynmn malik olsa da daha sivilizasiyal forma
alr, hquqi chtdn tsbit olunur.
Myyn dvr rzind dnya tarixi prosesind msbt rol
oynayaraq, mtlq monarxiya z yerini ox tez daha mtrqqi
dvltilik formalarna verdi.
Bununla bel, orta srlr monarxiyas dvr yalnz kndli
mhariblri v sinfi qardurma dvr deyildir. Bu hm d elmin,
texnikann, incsntin Insann intellektual imkanlarnn iklnmsi
dvrdr. Dante Aligeri, Corcona, Leonardo da Vini, Kolumb,
Kopernik, Mikelancelo, Titsian, Qaliley, Qassendi, Kampanella,
Rubens, ekspir, Rembrandt v br mdniyytinin digr grkmli
xslri hmin dvrd yaam v yaratmlar.
Konstitusiyal monarxiya monarx hakimiyytinin
nmayndli orqanlarla hmiyytli drcd mhdud edildiyi idarilik
formasdr. Adtn, bu mhdudiyyt parlament trfindn tsdiq ediln
konstitusiya il myyn edilir. Monarxn is konstitusiyan
dyidirmk hququ yoxdur.
Konstitusiyal monarxiya idarilik formas kimi burjua
cmiyytinin tkkl tapd dvrd yaranr. Hazrk vaxta kimi,
Avropa v Asiyann bir sra lklrind o z hmiyytini formal olaraq
itirmmidir. (ngiltr, Danimarka, spaniya, Norve, sve, Yaponiya
v b.)
Konstitusiyal monarxiya parlamentin monarxiyaya v dualist
monarxiyaya ayrlr. Sonuncunun dvlt idarilik formas kimi praktiki
olaraq dvr kemidir.
Parlamentli monarxiya aadak sas damtlrl xarakteriz
olunur:
177
- Hkumt parlament sekilrd sslrin ksriyytini toplayan
myyn partiyann (v yaxud partiyalarn) nmayndlrindn tkil
olunur;
- daha ox deputat yerin malik partiyann lideri dvlt bas
olur;
- qanunvericilik, icra v mhkm sahlrind monarxn
hakimiyyti faktiki surtd olmur, o, rmzi xarakter dayr;
- hkumt konstitusiyaya uyun olaraq monarx qarsnda deyil,
parlament qarsnda msuliyyt dayr.
Duolist monarxiya zaman dvlt hakimiyyti ikili xarakter
dayr. Hquqi v faktiki chtdn hakimiyyt monarx trfindn tkil
ediln hkumtli parlament arasnda blnr. Dualist monarxiyalarda
hkumt parlamentin partiya trkibindn asl olmayaraq formaladrlr
v parlament qarsnda msul deyildir. Monarx bu zaman balca olaraq
feodallarn mnafeyini parlaement is burjuaziyann v halinin digr
tbqlrinin mnafeyini tmsil edir. Bel idarilik formas Kayzer
Almaniyasnda (1871-1918) mvcud olmudur.
Respublika ictimai i ali dvlt hakimiyytini hali
trfindn myyn mddt seiln sekili orqanlarn hyata keirdiyi
idarilik formasdr. Respublika idarilik formasnn mumi
lamtlri:
- tkbana v kollegial dvlt basnn mvcud olmas;
- dvlt basnn v ali dvlt hakimiyytinin digr oraqnlarnn
myyn dvlt sekililiyi;
- dvlt hakimiyytinin xsi hquqla deyil, xalqn tapr zr
hyata keirilmsi;
- dvlt basnn qanunla nzrd tutulan hallarda hquqi
msuliyyti;
- ali dvlt hakimiyyti qrarlarnn btn digr dvlt orqanlar
n mcburiliyi;
- dvlt vtndalarnn mnafelrinin stn tutulan daha ox
mdafisi, dvlt v xsiyytin qarlql msuliyyti.
Respublika idarilik formas qti kild Afina dvltind
formalamd. ctimai hyat inkiaf etdikc o dyiilmi, yeni chtlr
qazanm, ictimai demokratik mzmunla tamamlanmdr. Cmiyytin,
178
onun xalqlarnn dvlt tarixi respublika idarilik formasnn bir ne
sas nvlrini tanyr.
Afina demokratik respublikas (e..V-IV srlr). Onun
xsusiyytlri v hmiyytli drcd demokratizmi afina cmiyytinin
sosial strukturu, azad afinallar qula evirmyi tanmayan qul
sahibliyinin xarakteri, habel kollektiv qul sahibliyinin mvcud olmas
il rtlnmidi.
Roma aristokratik respublikas (e..V-II srlr). Roma
respublikasnda ali dvlt hakimiyyti senat idi. Senatn zvlri xsusi
slahiyytli xslr (senzorlar) trfindn, senzorlar da z nvbsind
xalq ynca trfindn tiyn edilirdilr. Yerli hakimiyyt orqanlarnda
(senturiyalarda) hll ediln btn msllr vvlcdn senatda
mzakir edilirdi. Senat formal olaraq xalq yncann qrarlarna tabe
olurdu, lakin sonuncunun qrarlar Romann mnafelrin uyun
glmdikd, onlar etibarsz elan edir v ya bu qrarlara gr msul olan
vzifli xslr z vziflrindn imtina etmyi tklif edirdi. Diktatura
ttbiq etmk senatn mstsna hququ idi. Diktatura ttbiq edildikd
respublikann btn vzifli xslri slahiyyt mddti alt ay olan
diktatorun tabeiliyin keirdilr. Senat digr mhm slahiyytlr d
malik idi: o xziny v dvlt mlakna srncam verirdi, mharib v
slh msllrini hll edirdi, qoun komandanlarn v mhkm
kollegiyalarn tiyn edirdi.
hr respublikalar (feodal respublikalar). Dvlt idariliyinin
bel formas feodal monarxiyalar il yana, orta srlrd yaranr.
Feodal respublikalar iri hrlrin qdrtinin v mstqilliyinin
mhkmlnmsi nticsind formalamd. hrlrin z idarilik
orqanlarn semk, qanunlar vermk, vtndalar zrind mhakim
hyata keirmk hquqlar var idi. Mrkzi hakimiyyt (senyora)
mnasibtd hr myyn haqq dmli v hrbi xidmt vtndalar
ayrmal idi.
Parlamentli respublika dvlt idariliyi formasnn dvlt
hyatnn tkilind ali rolun parlament mxsus olduu masir
nvlrindn biridir. Bel respublikada hkumt parlament sulu il
parlamentd ksr ss malik partiyalarn deputatlarndan
formaladrlr. Hkumt z faliyytin gr parlament qarsnda

179
kollektiv msuliyyt dayr. O, parlament oxluu trfindn
dstklndikc hakimiyytd qalr. Parlament zvlri ksriyytinin
etibarn itirdikd hkumt ya istefaya xr, ya da dvlt bas
vasitsil parlamentin buraxlmasna v vaxtndan vvl parlament
sekilrinin tyin olunmasna mvffq olur.
Bel respublikalarda, bir qayda olaraq, dvlt bas parlament v
yaxud xsusi olaraq yaradlan parlament kollegiyas trfindn seilir.
Dvlt basnn parlament trfindn seilmsi icra hakimiyyti
zrind parlament nzartinin balca nvdr.
Prezidentli respublika dvlt idariliyi formasnn
parlamentirizml yana, prezidentin lind dvlt as v zkumt
bas slahiyytlrinin birldirilmsini nzrd tutan masir
nvlrindn biridir.
Prezidentli respublikann n sciyyvi chtlri:
- prezidentin seilmsinin v hkumtin tkilininin
parlementdnknar metodu;
- hkumtin parlament qarsnda deyil, prezident qarsnda
msuliyyti;
- dvlt basnn parlamentli respublikadakndan daha geni
slahiyyt malik olmas.
Klassik prezidentli respublika Amerika Birlmi tatlardr.
sasnda hakimiyytlr blgs duran AB Konstitusiyasna mvafiq
olaraq dqiq myyn olunmudur ki, qanunverici hakimiyyt
parlament, icra hakimiyyti prezident mhkm hakimiyyti Ali
mhkmy mxsusdur. AB prezidenti lk halisi trfindn dolay
sekilr yolu il seicilr kollegiyas vasitsil seilir. Seicilrin say
parlamentd hr tatn nmayndlrinin sayna uyun olmaldr.
Hkumt prezident trfindn onun partiyasna mnsub xslrd tkil
olunur.
Prezidentli idarilik formasnn mxtlif lklrd z
xsusiyytlri vardr. Fransada prezident mumi ssverm il seilir.
Sslrin mtlq oxluunu qazanan namizd seilmi hesab edilir.
Prezident sekisinin bel qaydas 1991-ci ildn Rusiya Federasiyasnda
da myyn olunmudur.
180
Prezidentli respublikalarn mxtlifliyin baxmayaraq, onlarn
hams n sciyyvi olan budur ki, ya dvlt bas v hkumt
bas bir xsin prezidentin lind cmlnir, ya da prezident bilavasit
z hkumt basn tyin edir v kabinetin v ya nazirlr urasnn
tkilind itirak edir (Fransa, Hindistan). Prezident digr mhm
slahiyytlr d verilmidir; bir qayda olaraq, o ali ba komandan olur,
fvqlad vziyyt elan edir, qanunlar imza etmk yolu il tsdiq edir,
bzn hkumtd sdrlik edir. Ali mhkm zvlrini tyin edir,
balama hququnu hyata keirir.
2. Dvlt quruluu formas dvltin onun trkib hisslri
arasnda, dvlt hakimiyytinin mrkzi v yerli orqanlar arasnda
qarlql mnasibtlrin xarakterini akar edn milli v inzibati-razi
quruluudur. darilik formasndan frqli olaraq, dvltin tkili
burada dvlt hakimiyytinin v dvlt suverenliyinin mrkzd v
yerlrd, dvltin trkib hisslri arasnda blgs nqteyi-nzrindn
thlil edilir.
Dvlt quruluu formas
- dvltin daxili strukturunun ans hisslrdn ibart olduunu
- bu hisslrin hquqi vziyytlrinin v onlarn orqanlarnn
qarlql mnasibtlrinin nec olduunu;
- mrkzi v yerli dvlt orqanlar arasnda mnasibtlrin nec
qurulduunu
- hmin dvltin razisind yaayan hr bir milltin mnafeyinin
hans dvlt formasnda ifad olunduunu gstrir.
Dvlt quruluu formasna gr btn dvltlri sas qruppa
blmk olar. Unitar, federativ v konfederativ dvltlr.
Unitar dvlt mrkzi hakimiyyt orqanlarna tabe olan v
dvlt suverenliyi lamtlrin malik olmayan inzibati-razi
vahidlrindn ibart vahid btv dvlt birliyidir.
Unitar dvlt aadak lamtlrl sciyylnir.
vvln, unitar qurulu btn lk n mvafiq yerli orqanlar
zrind ali rhbrliyi hyata keirn vahid mumi nmayndli, icra v
mhkm orqanlarnn olmasn nzrd tutur.
kincisi, unitar dvltin razisind bir konstitusiya,vahid
qanunvericilik sistemi, vahid vtndalq, vahid pul sistemi faliyyt

181
gstrir, btn inzibati-razi vahidlri n mcburi mumi vergi v
kredit siyasti yeridilir.
ncs, unitar dvltin trkib hisslri (vilaytlr,
deportamentlr, mahallar, yaltlr, qraflqlar) dvlt suverenliyin
malik olmur. Onlarn qanunvericilik orqanlar, mstqil hrbi
birlmlri, xarici siyast orqanlar v digr dvltilik atributlar
olmur. Eyni zamanda unitar dvltd yerli orqanlar myyn bzn is
hmiyytli drcd mstqilliyy malik olur. Onlarn mrkzi
orqanlardan asllq drcsin gr unitar dvlt qruluu
mrkzldirilmi v mrkzldirilmmi ola bilr. gr dvlt
hakimiyytinin yerli orqanlarnn banda mrkzdn tyin ediln
mmur durursa yerli znidar orqanlar ona tabedirs, bel dvlt
mrkzldirilmi hesab edilir. Msln, Finlandiyada yerli znidar
(lyan) prezident trfindn tyin ediln qubernator balq edir.
Mrkzldirilmmi unitar dvltlrd yerli dvlt hakimiyyti
orqanlar hali trfindn seilir yerli hyat msllrinin hllind
mstqillikdn istifad edirlr.
Yerli dvlt quruluunun mrkzldirilmi v
mrkzldirilmmi dvltlrin lamtlrin malik olan etdiklri qarq
sistemlri d ola bilr. Yaponiyada yerli znidar mrkzi
orqanlardan praktiki olaraq asl deyildir. Prefekturalarda idariliyi
sekili prefaktura yncaqlar hyata keirilir. Bel yncaqlar
hrlrd, qsblrd v kndlrd d olur. znidar orqanlarnn
ba vzifli xslri d hminin (prefekturalarda qubernatorlar,
hrlrd merlr, qsb v kndlrd - asaqqallar) sekili olur.
Yerli dvlt idariliyinin qarq sistemin Trkiy respublikas
nmun ola bilr. Trkiynin sas inzibati-razi vahidlrind (il) yerli
znidar mrkzi hakimiyytin nmayndlri (vali) hyata keirirlr,
bununla bel, sekili Ba uralar v onlarn icra orqanlar Encomenlr
d mvcuddur.
Drdncs, razisind sayna gr ox olmayan milltlr
yaayan unitar dvltlr milli v qanunverici muxtariyyt geni yol
verirlr. Msln, Monqolustanda Bayan-Ulegey aymak muxtar dvlt
qurumudur, razisind is sasn qazax milltindn olan xslr yaayr.
Sudanda Cnubi yaltlrin znidarsi haqqnda 1972-ci il Qanununa
182
uyun olaraq, Cnub blgsin muxtariyyt hququ verilmidir. Orada
sekili blg xalq uras yaradlmdr. Hmin ura icra orqann Ali
icra urasn formaladrr. Azrbaycann, Tacikistann, Grcstann v
baqa unitar dvltlrin trkibind d mstqil muxtar qurumlar vardr.
Beincisi, unitar dvltd btn xarici dvltlraras laqlri
lkni beynlxalq almd rsmi tmsil edn mrkzi orqanlar hyata
keirir.
Altncs, unitar dvlt rhbrliyi mrkzi dvlt hakimiyyti
orqanlar trfindn hyata keiriln vahid silahl qvvlr malikdir.
Federasiya vvllr mstqil olan dvlt qurumlarnn bir ittifaq
dvltind knll birliyindn ibartdir.
Federativ dvlt quruluu yekcins deyildir. Mxtlif lklrd o,
konkret federasiyann yaranmasnn tarixi raiti v hr eydn vvl,
lk halisinin milli zn mxsusluqlar il myyn ediln nadir
xsusiyytlr malikdir. Bununla bel federativ dvltlrin ksriyyti
n sciyyvi olan daha mumi chtlri ayrmaq olar.
1. Federasiyann razisi onun ayr-ayr subyektlrinin, tatlarnn,
kantonlarn, torpaqlarn respublikalarn v s. razilrindn ibartdir.
2. ttifaq dvltind ali qanunverici, icra v mhkm hakimiyyti
federal dvlt orqanlarna mxsusdur. Federasiya v onun subyektlri
arasnda slahiyytlr ittifaq (federal) konstitusiyas il dqiq blnr.
3. Federasiya subyektlri z konstitusiyalarn qbul etmk
hququna malikdirlr, zlrinin qanunverici, icra v mhkm orqanlar
vardr. Msln, Almaniyada torpalarn z qanunvericilik orqanlar;
birpalatal (Bavariyada -ikipalatal) landtaqlar, ba nazir bada olmaqla
hkumtlr v torpaq mhkmlri vardr.
4. ksr federasiyalarda vahid ittifaq vtndal v federal
vahidlrin vtndal mvcuddur.
5. Federal dvlt quruluunda parlamentin federasiya zvlrinin
mnafelrini tmsil edn palatas olur.
6. Federasiyalarda sas mumdvlt xarici siyast faliyytini
ittifaq dvlt orqanlar hyata keirir. Onlar federasiyan dvltlraras
mnasibtlrd rsmi tmsil edirlr (AB, Almaniya, Braziliya,
Hindistanda v b.)
183
Federasiyalar dvlt quruluunun xarakterini, mzmununu v
strukturunu mhm drcd myyn edn razi v milli lamtlr
zr qurulur.
razi federasiyas federasiya subyektlrinin dvlt suverenliyinin
hmiyytli drcd mhdudladrlmas il xarakteriz olunur.
vvln, razi federasiyasn tkil edn dvlt qurumlar suveren
dvltlr deyildir, bel ki, daxili v xarici mnasibtlr sahsind onlarn
faliyyti mumfederal (ittifaq) dvlt orqanlarnn hakimiyyt
slahiyytlrindn asldr. ttifaq v onun subyektlri arasnda
slahiyytlrin hquqi v faktiki blgs konstitusiya normalar il
myyn edilir: onlar yalnz ittifaqn normativ hquqi aktlar ver
bilcyi msllrin siyahsn myyn edir. Konstitusiya il myyn
edilmyn btn qalan msllr federasiya subyektlri qanunvericilik
orqanlarnn slahiyytind olur. Amerika Birlmi tatlarnda ittifaqn
mstsna slahiyytin tatlararas v xarici ticartin tnzimlnmsi, pul
ksilmsi, ki v standartlarn myyn edilmsi, mharib elan
edilmsi, ordunun dstldirilmsi v saxlanmas msllri daxildir.
Btn qalan msllr (sekilr keirilmsi, tatdaxili ticartin
tnzimlnmsi, yerli idarilik orqanlarnn myyn edilmsi,
shiyyy yardm, ictimai qayda v ktlvi xlaqn mhafizsi, tatlarn
konstitusiyalarnn dyidirilmi v s.) tatlarn slahiyytlrin aiddir.
(Bax: Konstitui burjuaznx qosudarstv. M., 1982, s.23-24,34).
kincisi, razi federasiyasnn subyektlri beynlxalq
mnasibtlrd birbaa tmsil olunmaq hququndan konstitusiya
qaydasnda mhrum edilmilr. Bu sahd ittifaq konstitusiyas
pozulduu halda, mrkzi hakimiyytin federasiya subyektlrin
mcburi tdbirlr ttbiq etmk ququ vardr (Hindistan).
ncs, razi federasiyalarnda konstitusiya qanunvericiliyi il
ittifaqdan birtrfli qaydada xmaq nzrd tutulmur, bzn is qadaan
edilir. Bu mdda AB, Braziliya v digr lklrin konstitusiyalarnn
mnasndan irli glir.
Drdncs, razi federasiyalarnn silahl qvvlrind
idariliyi ittifaq dvlt orqanlar hyata keirir. Federal dvltin bas
silahl qvvlrin ba komandandr. Federasiya subyektlrin dinc
dvrd pekar silahl birlmlr saxlamaq qadaan olunur.
184
Konfederasiya mumi mqsdlrin tmini n yaradlm
suveren dvltlrin mvqqti hquqi ittifaqdr. Konfederativ dvlt
quruluunda konfederasiya zvlri hm daxili, hm d xarici ilrd z
suveren hquqlarn saxlayr. Federativ dvlt quruluundan frqli
olaraq, konfederasiya aadak chtlrl sciyylnir:
vvln, konfederasiya federasiya n xarakterik olan z mumi
qanunverici, icra v mhkm orqanlarna malik deyildir. Suveren
dvltlrin nmayndlrindn ibart olan konfederativ orqanlar
iqtisadi, mdafi mkdal problemlrini hll edirdilr (konfederativ
dvlt d bu mqsdl yaradlr).
kincisi, konfederativ qurulu vahid ordusu, vahid vergi sistemi v
vahid dvlt bdcsi olmur. Lakin bu msllr konfederasiya
zvlrinin razl il laqldiril bilr. Msln, konfederasiyaya daxil
olan ayr-ayr lklrin mdafi qadiliyytini mhkmltmk v ya
onlara zruri iqtisadi yardm gstrmk n mumkonfederal
bdcdn vsait ayrla bilr.
ncs, bir dvltin vtndann digr dvltin razisin
yerdyimsinin hmiyytli drcd sadldirilmsin (vizasz v
baqa rsmiyytlr olmadan) baxmayaraq, konfederasiya mvqqti
itiifaqda olan dvltlrin vtndaln saxlayr.
Drdncs, konfederasiyaya daxil olan dvltlrin orqanlar
vahid pul sistemi, vahid kmrk qaydalar, hminin vahid
dvltlraras kredit siyasti haqqnda hmin dvlt birliyinin mvcud
olduu dvr n razla gl bilrlr. Birlmi dvltlrin mumi
mnafelrini dnya birliyi il dvltltaras mnasibtlrd
laqlndirmkl mul olan konfederal xarici siyast, mdafi v
digr orqanlarn da faliyyti mmkndr.
Beincisi, konfederativ dvltlr uzunmrl deyildir. Onlar
mumi mqsd nail olduqdan sonra ya paralanr, ya da federasiyaya
evrilir. Tarix hm bu, hm d digr nmunlr mlumdur: Alman
ittifaq (1815-1867-ci illr) sver ittifaq (1815-1848-ci illr), Avstriya-
Macarstan (1867-1918-ci illr) v klassik nmun olan Amerika
Birlmi tatlar 1781-ci ild (Konfederasiya Maddlri il)
qanunvericilik qaydasnda tsdiq ediln konfederasiyadan 1787-ci ild
185
AB Konstitusiyas il tsbit ediln v hazrda da faliyyt gstrn
federasiya yaradld.
Konfederativ dvlt quruluu suvern unitar v yaxud federativ
dvltlrin yaranmas n sas ola bilr.
3. Dvlt rejimi formas dvlt trfindn hakimiyytin hyata
keirilmsinin sul v metodlarnn mcmusunu znd ks etdirir.
Dvlt rejim cmiyytd mvcud olan siyasi rejimin mhm trkib
hisssidir. Siyasi rejim daha geni anaydr, bel ki, bura tkc dvlt
hakimiyytinin hyata keirilmsinin metodlar, deyil, hm d siyasi
qeyri-dvlt tkilatlarnn (partiyalarn, hrkatlarn, klublarn,
ittifaqlarn) faliyytinin xarakterik sullar da daxildir. Dvlt rejimlri
demokratik v antidemokratik (totalitar, avtoritar. faist) olan bilr. Buna
gr d bu lamt zr dvltin tsnifatnn sas meyar dvlt
hakimiyytinin hyata keirilmsinin forma v metodlarnn
demokratizmidir. Quldarlq dvltlri n hm despotiya, hm d
demokratiya, feodalizm n hm feodaln, monarxn qeyri-mhdud
hakimiyyti, hm d xalq ynca, masir dvlt n hm totalitarizm,
hm d hquqi demokratiya xarakterikdir.
Real gerklikd dvlt rejiminin ideal demokratik formas mvcud
deyildir. Bu v ya digr konkret dvltd rsmi hakimiyytiliyin z
mzmununa gr mxtlif metodlarndan istifad olunur. Bununla
brabr, dvlt rejiminin bu v ya digr nvn xas olan n mumi
chtlri ayrmaq olar.
Antidemokratik rejimlr aadak lamtlrl sciyylnir.
vvln, dvlt hakimiyytinin xarakterini myyn edn sas
dvlt v xsiyytin qarlql mnasibtidir. Antidemokratik rejimd
dvlt mxtlif orqanlar vasitsil xsiyyti zir, onun hquqlarn
mhdudladrr, onun azad inkiafna mane olur.
kincisi, antidemokratik rejim ictimai hyatn btn sahlri:
iqtisadiyyat, siyast, ideologiya, sosial, mdni v milli quruculuq
zrind tam (total) nzaratl sciyylnir. Bel dvltd faktiki olaraq
btn dvlt funksiyalarn hyata keirn, he bir qanunla
mhdudladrlmayan slahiyytlr malik bir partiyann diktaturas
qurulur.
186
ncs, antidemokratik rejimlr btn ictimai tkilatlarn
(hmkarlar ittifaqlarnn, gnclr, qadnlar v yaradc birliklrin, texniki,
idman v digr cmiyytlrin) dvltldirilmsi xasdr.
Drdncs, antidemokratik rejimlrd xsiyyt hr hans
subyektiv hquqlardan frqli olaraq mhrum edilmidir, baxmayaraq ki,
onlar htta konstitusiya aktlarnda formal olaraq elan edilir. Baqa cr
dnnlr v mtrqqi qvvlr qar qddar repressiya tdbirlri
ttbiq edilir.
Beincisi, antidemokratik rejim zaman zbanaln,
qanunuluun pozulmasnn ictimai hyatda hquqi saslarn lvinin
nticsi kimi hquq zrind dvltin stnly real olaraq faliyyt
gstrir.
Altncs, ictimai hyatn btnlkl hrbildirilmsi hrbi-
demokratik aparatn, dnya iqtisadiyyatna hakim ksiln hrbi-snaye
kompleksinin mvcudluu antidemokratik dvltin sciyyvi lamtidir.
Yeddincisi, antidemokratik rejimlr milli dvlt qurumlarnn,
xsusild milli azlqlarn mnafelrin mhl qoymur. Totalitar dvltd
milli federasiya zvlri z daxili ilrinin hllind, xarici siyastin hyata
keirilmsind mstqillikdn praktiki olaraq mhrum olur, bel ki, bu
msllr btnlkl mrkzi hakimiyytin slahiyytind olur.
Skkizinci, antidemokratik dvltin btn nvlri halinin dini
etiqadn xsusiyytlrini nzr almr. O, dini dnyagr tamamil
inkar edir v ona srfli olmayan btn dini cryanlar qadaan edrk
v sxdraraq, dinlrdn birin stnlk verir.
Demokratik rejimlr hquqi dvltlrd tkkl tapr. O, dvlt
hakimiyytinin hyata keirilmsinin, xsiyyt azadlnn; onun qanunui
hquq v mnafelrini real tmin edn metodlar il sciyylnir.
Demokratik dvlt rejimi konkret olaraq aadaklarda ifad olunur.
vvln, bel rejim cmiyytin maddi rifahnn sasn tkil edn,
iqtisadi faliyyt sahsind xsiyyt azadlq verir.
kincisi, vtndan xsi hquq v azadlqlarnn real tmini onun
dvltin siyasti haqqnda z fikrini ifad etmk mxtlif mdni, elmi
pe v s. ictimai tkilatlarda fal itirak imkan demokratik dvlt
yksk xlaqilik verir.
187
ncs, demokratik rejim dvlt hakimiyytinin xarkterin lk
halisinin birbaa tsirinin (seki sistemi, seicilrin dvlt orqanlarnn
faliyytin nzarti vasitsil) smrli mexanizmini yaradr.
Drdncs, demorkratik dvltd xsiyyt zbanalqdan,
qanunsuzluqdan mdafi olunur, bel ki, onun hquqlar dalt
mhakimsi orqanlarnn daimi mhafizsinddir.
Beincisi, demokratik rejim hm unitar, hm d federativ
dvltlrd real hakimiyytlr blcsnn nticsidir.
Altncs, demokratik hakimiyyt oxluun v azln mnafelrini
halinin frdi v milli xsusiyytlrini eyni ld nzr alr. O, habel
brokratik zbanaln v z mstqil dvltiliyi olmayan milli
azlqlarn sosial-iqtisadi hquqlarnn pozulmasnn qarsn alr.
Yeddincisi, dvlt hakimiyytiliyinin demokratik metodlar ortaya
xan sosial ziddiyytlrin qarsn almaa imkan verir, dvlt orqanlar
il vtndalar arasnda, halinin mxtlif qruplar arasnda qarlql
gzt sasnda razlamalar tmin edir.
Skkizincisi, demokratik dvltin faliyytinin sas prinsipi
plralizmdir. Demokratik rejim raitind mxtlif partiyalar, digr
ictimai tkilatlar, zfaliyyt kollektivlri faliyyt gstrir, dvltin
siyastini dstklyir v onun faliyytin btn frdlrin v onlarn
ictimai birliklrinin mnafeyini nzr alan plralist xarakter verirlr.
Doqquzuncusu, demokratik dvlt rejimi cmiyyt v xsiyytin
obyektiv tlbatn ks etdirn qanunlara saslanr, buna gr d o, sabit
hquq qaydas, cinaytkarln aa sviyysini tmin edir, dvlt v
xsiyyt arasnda, mxtlif sosial v milli Insan qruplar arasnda
mnaqilrin daha tmkinli hllin imkan yaradr.
Bellikl, dvlt formas yalnz nsrn: idarilik formasnn,
dvlt quruluu formasnn v dvlt rejimi formasnn vhdtind baa
dl bilr. Masir sivilizasiyal dnyada ba vern dyiikliklr, rtsiz
ki, drs vsaitinin bu fslind veriln mddalara dzlilr tlb edck.
188
V FSL
NSAN VTNDA
1. VTNDA V VTNDALIQ
Vtndalq anlay. nsan ail zv, dost v yolda,
myyn sosial qrupun, siyasi partiyann v ya cmiyytin
nmayndsi rollarnda eyni zamanda x ed bilr v ya etmy
bilr. Amma el rol da var ki, bu bizim hr birimiz n mumidir.
Bu, vtnda roludur.
Vtndalq anlay oxaxlidir. Biz bzn tanmadmz
adamlara vtnda dey mracit edirik. Yaxud tyyar
limannda diktor elan verrkn ilk nvbd vtnda srniinlr
ifadsini ildir. Dvlt balar radio v televiziyada xlarnda
ox vaxt vtndalar dey mracit edir.
Hquq dbiyyatnda vtndala oxsayl triflr
verilmidir. Vtndalq etnik mnyi gstrmmkl ayrca bir
xsl dovlt arasndak hquqi laqdir. Bel bir trif d
mvcuddur. Vtndalq dvltl vtnda arasndak mnasibtlri
hquqi chtdn rsmildirir v onlarn qarlql hquq v
vziflrini nzrd tutur. Daha qsa v mzmunlu trif d vardr:
Qanunla myynldirilmi hquqlardan istifad edn v dvlt
qarsnda hdliyi olan xs vtnda deyilir. Vtndalq fiziki
xsin dvltl sabit hquqi laqsidir ki, bu da onun hmin
dvltin suveren hakimiyytin tabe olmaqla orada myyn hquq
v vziflr malik olmasnda ifad olunur.
Vtndaln inkiaf tarixi. Vtndalq anlay hl
qdim zamanlardan hquqi status almLdr. Lakin he d hmi
btn insanlar vtnda statusu almam, uzun illr boyu hquqsuz
vziyytd yaamlar. Qdim Yunanstanda Afina hr-dvltind
yalnz 20 yana atm, atas v anas sln afinal olanlara
vtndalq verilrdi. Qadnlar, baqa yerlrdn glmi xsir,
qullar vtnda hquqlarna malik deyildilr. Bu dvltd
vtndalarn hm d sahib olduqlar mlakn miqdarndan sl

189
olaraq drclr blnrd. Qdim Roma dvltind is
vtndal ilk vaxtlar yalnz onun n qdim sakinlrinin nsillri
ld edirdilr. Sonralar btn azad adamlar vtndalq hququ
qazandlar. Burada da qadnlar v qullar vtndalq statusu qazana
bilmzdilr.
Fransa burjua inqilab dvrnd (1789-1794) vtnda sz
bu lkd qrurla sslnmy balad. Bu termin tb szn
vz etdi v insanlarn bir-birin mracit formasma evrildi.
Burada qbul olunmu nsann v vtndan hquq
Byannamsi adl sndd bel deyilir: nsanlar azad v brabr
hquqlarla doulur v yaayrlar. Lakin burada da vtndalar
btn hquqlar ld ed bilmdilr. Seki hququnu yalnz kiilr
aldlar. Hm d mlak senzi saxlanld.
Vtnda ifadsi arl Monteskynn d srlrind
sslnmidir. O, ngiltrnin dvlt quruluu haqqnda srind
yazrd: Vtnda n siyasi azadlq onun thlksizliyin olan
inama saslanan ruhi sakitliyi demkdir. Bel bir azadla malik
olmaq n el bir idaretm zruridir ki, onun dvrnd bir
vtnda o biri vtndadan qorxmaya bilsin.
Vtndala aid beynlxalq prinsiplr. Hr bir dvltin
znn vtndalq msllrin dair mvafiq qanunvericiliyi
vardr. Lakin bu qanunvericilik dnya birliyi trfindn o vaxt qbul
edilir ki, hmin qanunvericilik vtndalq mslsind mvcud
olan beynlxalq prinsiplr uyun glsin. Vtndaln ld
edilmsinin iki yolu vardr: 1) trm yolu il; 2) naturalizasiya1
yolu il. Trm yolu il vtndaln ld edilmsinin iki prinsipi
vardr. Bzi hallarda hr iki prinsip, biri digri il laqdar, qarq
prinsip sasnda ttbiq edilir. Glin, hmin prinsiplri nzrdn
keirk.
Birinci prinsip Torpaq hguqu adlanr. Bu prinsip sasn
vtndal hmin dvltin razisind anadan olmu xslr alrlar.
Torpaq hququ prinsipin gr hr hans bir dvltin razisind
1
Naturalizasiya vtndala qbul etm mnasn verir. Xaricilr, yaxud vtndal
olmayan xslr dvltin vtndalq vermsidir.
190
doulmu uaq, onun valideynlrinin hans lky mnsub
olmasndan asl olmayaraq, bu dvltin vtndaln ld etmi
olur.
Qan hququ adlanan ikinci prinsip is valideynlrin
vtndalna saslanr. Bu o demkdir ki, valideynlrdn he
olmasa biri hmin dvltin vtnda olmaldr. Hmin dvltin
razisind doulmasndan asl olmayaraq, ona o vaxt vtndalq
hququ verilir ki, onun valideynlrindn biri bu lknin vtnda
olsun.
kinci yol is naturalizasiyadr. nsan Hquqlar Haqqnda
mumi Byannamd gstrilir ki, hr bir insann vtndalq
hququ var. Hr bir insan vtndaln dyimk, yni bir dvltin
vtndalndan xb digr dvltin vtndaln qbul etmk
hququna malikdir. Bu cr hallar n vtndala qbulun
qaydas naturalizasiya adlanr. Naiuralizasiya - xsin baqa
dvltin vtndalna kemsi, cnbinin hr hans bir lkd
vtndalq hququ almasdr.
Vtndaln kim verilmsi mslsi dvlt n ox
hmiyytlidir. Ona gr d qanun naturalizasiyan, adtn,
myyn rtlrl balayr. Ayr-ayr lklrd naturalizasiya n
mxtlif rtlr mvcuddur. Dvltin dilini bilmk, milli
mnsubiyyt, glir mnbyi, valideynlrin birinin hmin lknin
vtnda olmas, dvltin razisind myyn mddt rzind
yaamas, lknin tarixini v Konstitusiyasn bilmk, salam hyat
trzi v s.
Bu rtlr irisind n geni yaylan dvltin razisind
myyn mddt rzind yaamaqdr. Argentinada bu mddt 2 il,
AB, taliya v Fransada 5 l, Avstriya v spaniyada 10 il,
sverd is 12 ildir.
Bellikl, gstriln bu prinsiplr vtndalq almaq n
mhm saslardr. El hallar olur ki, insan bir deyil, iki v daha
artq dvltin vtndalna malik olur. Bu cr vziyyt ikili,
yaxud oxqat vtndalq adlanr. kili vtndalq
vtndaln ld edilmsi v itirilmsi qaydas haqqmda ayr-ayr
dvltlrin vtndalna uyun glmmsi nticsind ba verir.

191
Qan hququ prinsipini tsdiq edn lknin vtndalar olan
valideynlrdn doulmu uaqlar, torpaq hququ prinsipini tsdiq
edn lknin razisind ikili vtndalq ld edir v hr iki lknin
vtnda saylr. Mstsna vtndalq prirsipin sasn bzi
dvltlr z vtndalarnn baqa bir dvltin d vtnda olmasn
qbul etmir. Dvltin z vtndalarn vtndalqdan mhrum
edilmsini qadaan edn ayrlmaz vtndalq prinsipi d
mvcuddur. Qeyri-ailvi qaydada vtndalq is ya vtndal
olmayan xsin xahii il onun vtndala qbul edilmsi, ya da
xsin z vtndaln dyidirib yeni vtndal semsi,
vtndaln bx edilmsi, hali mbadilsi v krlmsi yolu
il ld olunur.
Vtndala aid beynlxalq hquq normalar BMT-nin
Nizamnamsind, nsan Hquqlar haqqnda 1957-ci il tarixli
Paktnda, dvltlr arasnda balanm baqa oxsayl regional v
ikitrfli sazilrd z ksini tapmdr.
He bir dvlt mnsub olmayan xslr vtndal
olmayan xslr deyilir. Vtndala malik olmamaq vziyyti
mxtlif sbblrl laqdar olaraq ortaya xr. Msln, qadn r
gedrkn vtndalq qanunvericiliyi qadn kiinin vtndalna
keir prinsipin sasn onu vtndalqdan knar edrs, rin
mnsub olduu dvltin qanunvericiliyi qadn vtndala qbul
etmzs, uaq vtndal olmayan valideyndn doularsa, yaxud
xs hr hans sbbdn znn vtndaln itirib yeni
vtndalq ld etmzs, onda vtndal olmayan xs
vziyytin dr.
2. Azrbaycan Respublikasnn vtndal

Kim Azrbaycan Respublikasnn vtnda saylr. Azrbay-
can Respublikas vtndalnn saslar Azrbaycan Respub-
likasnn qanunvericiliyi il myyn olunmudur. Vtndalq
haqqmda Azrbaycan Respublikas qanunvericiliyi Azrbaycan
Respublikasnn Konstitusiyasndan, Azrbaycan Respublikasnn
vtndal haqqnda Qanundan v Azrbaycan Respubiikasnn
mvafiq qanunvericilik aktlarndan ibartdir. Bu qanunvericiliy
192
sasn, Azrbaycan dvltin mnsub olan, onunla siyasi v hquqi
ball, habel qarlql hquq v vziflri olan xs Azrbaycan
Respublikasnn vtndadr. Bu xslr kimdir?
1) Azrbaycan Respublikas razisind doulanlar;
2) Valideynlri v ya onlardan biri Azrbaycan
Respublikasnn vtnda olanlar;
3) Azrbaycan Respublikas vtndaln qbul ednlr.
Azrbaycan Respublikas vtndalarnn hquqlar, azadlqlar v
vziflri brabrdir. Msln, istr Azrbaycan Respublikasnda
doulmu azrbaycanl, istrs d qara irqdn olub Azrbaycan
Respublikas vtndaln qbul edn xs hquqca brabrdir. r
v ya arvadn birinin vtndalnn dyimsi o birinin
vtndalnn dyimsin sbb olmur. gr Azrbaycan
Respublikasnn vtnda xarici dvltlrin razisind yaamaa
gedirs, yen d Azrbaycan Respublikasnn vtnda olaraq qalr.
Bir dvltin vtndalndan xan xsin Azrbaycan
Respublikasnn vtndalna qbul edilmsi myyn rtlrl
baldr. O:
son 5 il rzind Azrbaycan Respublikasnn razisind
yaamaldr;
Azrbaycan Respublikasnn dvlt dilini bilmlidir.
Lakin hmin xs Azrbaycan Respublikasnda mvcud
dvlt quruluunu zoraklqla dyidirmy v ya onun razi
btvlyn pozmaa arlar edrs,
irqi, dini v milli mstsnal tbli edrs;
terroruluq faliyyti il laqsi olarsa v qanunda
gstriln baqa hrktlr yol verrs, Azrbaycan
Respublikas vtndalna qbul edil bilmz.
Valideynlrindn biri Azrbaycan Respublikas vtndal-
ndan xarsa, digri is Azrbaycan Respublikas vtndalnda
qalarsa, uaq Azrbaycan Respublikasnn vtndaln saxlayr.
gr Azrbaycan Respublikas vtndalnda qalan valideyn
razlq verrs, vtndalqdan xan valideyn uan Azrbaycan
Respublikas vtndalndan xmana icaz ala bilr. 14

193
yandan 18 yanadk uaqlarn vtndal yalnz onlarn razl
il dyi bilr.
Azrbaycan Respublikasnn qanunlarna gr, bizd ikili
vtndala, yni Azrbaycan Respublikas vtndann ikinci bir
dvltin vtnda olmasna icaz verilmir.
Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasna sasn, Azr-
baycan Respublikasnn vtnda he bir halda Azrbaycan Res-
publikasnn vtndalndan mhrum edil bilmz. Bundan lav,
o he bir halda Azrbaycan Respublikasndan qovula v ya xarici
dvlt veril bilmz. Konstitusiyamzda gstrilir ki, Azrbaycan
Respublikas onun razisindn knarda mvqqti v ya daimi
yaayan Azrbaycan Respublikas vtndalarnn hquqi mda-
fisin tminat verir v onlara hamilik edir. Azrbaycan dvlti z
orqanlarnn v vzifli xslrinin simasnda Azrbaycan Respubli-
kas vtndalar qarsnda onlarn hququnun tminat n
msuliyyt dayr. Azrbaycan Respublikasnn dvlt orqanlar,
xarici dvltlrdki v beynlxalq tkilatlardak diplomatik nma-
yndliklri v konsulluqlar lkmizdn knarda mvqqti v ya
daimi yaayan vtndalarmzn pozulmu hquqlarnn brpas
n tdbirlr grmy borcludurlar.
xsiyyt vsiqsi. Azrbaycan Respublikasnn vtndal
myyn sndlrl tsdiq olunur. Bu sndlr aadaklardr:
1) Doum haqqnda hadtnam;
2) Azrbaycan Respublikas vtndann xsiyyt vsiqsi;
3) Azrbaycan Respublikas vtndann pasportu.
xsiyyt vsiqsi lk daxilind Azrbaycan Respublikas
vtndann xsiyytini tsdiq edn snddir.
xsiyyt vsiqsind onun seriyas v nmrsi, vtndan
soyad v ad, atasnn ad, doulduu yer v tarix, vtndan
milliyyti, ail vziyyti, hrbi vzifsi, qan qrupu, boyu, gzlrinin
rngi, yaad yer, vsiq sahibinin xsi imzas qeyd edilir,
fotokli ks olunur. Bunlardan lav, xsiyyt vsiqsini vern
orqann ad v verilm tarixi gstrilir. xsiyyt vsiqsind istr
dvlt orqanlar, istrs d xsiyytin z trfindn qeydlr
aparlmas qadaandr.
194
Azrbaycan Respublikasnn hr bir vtnda 16 yana
atdqdan sonra xsiyyt vsiqsi almaldr. Qanunda gstriln
baqa hallar ba vermzs, vtnda 25, 35, 50 yana atdqda
xsiyyt vsiqsi dyidirilmlidir.
xsiyyt vsiqsi itirildikd drhal onu vern dvlt orqanna
yazl mlumat verilmlidir. Vsiqnin sahibi onu harada, n vaxt v
hans raitd itirdiyini mlumatda gstrmlidir.
xsiyyt vsiqsi ourlandqda onun sahibi drhal cinaytin
ba verdiyi yerin polis orqanna mracit etmlidir.
Vtndaa xsiyyt vsiqsi verilrkn o, yaay yeri zr
qeydiyyata alnr. Yeni yaay yerin kdkd vtnda, 10
gndn gec olmayaraq, mvafiq dvlt orqanna yeni yaay
yerind qeydiyyata dmk n mracit etmlidir. Bu zaman o
aadak sndlri tqdim etmlidir:
xsiyyt vsiqsi v ya doum haqqnda hadtnam;
yaay sahsin kmk n sas vern snd v ya
vtndaa yaay sahsi vern xsin rizsi.
Vtndan xsiyyt vsiqsi dyidirilrkn o, he bir lav
snd tlb edilmdn, yaay yeri zr qeydiyyata alnr.
Pasport. Azrbaycan Respublikas vtndann pasportu
lkmizdn knarda xsiyyti tsdiq edn snddir. Bu snd
vasitsil vtndalar lkdn getmk v lky glmk hququnu
hyata keir bilirlr. Pasport 18 yana atm Azrbaycan Respub-
likas vtndana qanunla nzrd tutulmu qaydada verilir.
Qanunda qeyd olunmu hallarda pasport 18 yana atmam
vtndalarmza da verilir.
18 yana atmam vtnda lkdn z valideynlrinin
razl il ged bilr. Valideynlrin yazl razl notarius trfin-
dn tsdiq edilmlidir. Valideynlrdn birinin razl olmadqda h-
min vtndan lkdn getmsi mslsi mhkmnin qrar sa-
snda hll edilir.
Pasportun aadak tiplri vardr:
mumvtnda
xidmti
Diplomatik

195
Umumvtnda pasportu almaq n vtnda rizsi, xsiy-
yt vsiqsi, fotokli, dvlt rsumunun dnilmsi haqqnda qbz
il mvafiq daxili ilr orqanna mracit edir. Mracitdn n geci
bir ay kendk vtndaa pasport verilmlidir. gr vtnda
lkdn yetkinlik yama atmam uaqlar il gedirs, vtndan
pasportuna uaqlar yazlr v foto killri yapdrlr.
Xidmti pasport xidmti il laqdar xarici lklr ezam
ediln xslr verilir. Onlar 3 aydan artq xarici lkd ilyrlrs,
bu pasport onlarn arvadna (rin) v 18 yana atm rd
olmayan qzlarna verilir.
Diplomatik pasport, sasn, hakimiyyt orqanlarnn rhbr
iilrin, beynlxalq konfranslarda v s. tdbirlrd Azrbaycan
Respublikasn tmsil edn nmaynd heytinin zvlrin verilir.
Xidmti v diplomatik pasportlar Azrbaycan Respublikasnn Xari-
ci Ilr Nazirliyi trfindn verilir.
Tiplrindn asl olmayaraq, hr bir pasportda Azrbaycan
Respublkasnn ad, dvlt gerbi, lknin kodu, pasportun tipi, se-
riyas v nomrs, sahibinin soyad, ad, atasnn ad, vtndal,
doulduu yer v tarix, cinsi, qan qrupu, pasportu vern orqann ad,
verilm tarx, pasport sahibinin xsi imzas, birg gedn 18 yana
atmam uaqlarn soyad, ad, cinsi v doulduu tarix yazlr,
onlarn fotokllr ks olunur. Tiplrindn asl olmayaraq, pas-
portdak yazlar latn qrafkas il Azrbaycan Respublikasnn
dvlt dilind v ingilis dilind vahid nmun sasnda hazrlanr.
3. Vtnda v cmiyyt
Vtndaln ictimai v mnvi trfi. Vtndaln hquqi
trfi il yana, ictimai-mnvi trfi d vardr. Vtndaln
ictimai-mnvi trfi vtnda nec olmaldr, cmiyytd hans
rollar ifa ed (etmy) bilr, onun cmiyytd rolu ndn ibartdir
kimi msllri hat edir.
Vtndan cmiyytd rolu ndn ibartdir? sualndan
balayaq. z cmiyytimiz fikir verk. Azrbaycan Respublika-
snda demokratik cmiyyt qurulur. Demokratik cmiyytd is
vtndalar lknin idar olunmasmda itirak etmk hququna
196
malikdirlr. Bizd demokratiyann inkiaf vtndalarn bu id
itiraknn sviyysindn asldr. Vtndalarn fallq sviyysi n
qdr yksk olsa, cmiyytimizd demokratiya bir o qdr srtl
inkiaf edr v mhkmlnr.
Demokratik cmiyyt quruculuunda fal itirak ed bilmk
n vtndalarmzn btn zruri hquq v azadlqlar vardr.
Cmiyytd tsirli rol oynamaq n vtndalar mxtlif qruplarda
birl bilirlr.
Vtndan cmiyytin inkiafnda fal itirak etmsi onda
myyn xlaqi-mnvi keyfiyytlrin olmasn tlb edir. Demli,
fal, yaradc-tnqidi dnn vtndalar cmiyyti irli apara biln
ideyalar irli srr, bu ideyalar hyata keirmk n qruplar
yaradr, qruplardak vtndalar is hmin ideyalar hyata
keirirlr.
ndi tsvvr edk ki, cmiyytimizd yeni ideyalar ortaya
atan v onu hyata keirmy alan vtndalardan ibart oxlu
qruplar, tkilatlar yaranmdr. gr bu tkilatlarn hrsi bir
ideyann hyata keirilmsin nail olarsa, cmiyytimiz, Vtnimiz
n qdr inkiaf etmi olar?!
Vtndan cmiyyt hyatnda sas rolu onun dvltl
mnasibtlrind meydana xr.
Totalitar v demokratik dvltlrd vtndalq. Dvltl v-
tnda arasndak mnasibt. Totalitar v demokratik dvltlr d
bir-birindn frqlnir. Msln, SSR totalitar dvlt idi. Burada
vtndalarn beynlxalq tlblr uyun olan statusu v hquqi
prinsiplri mvcud idi. Bu tlblr uyun olaraq, SSR-nin
Konstitusiyasmda vtndalarn btn hquq v azadlqlar tsbit
olunurdu. Zahirn bel grnrd ki, bu dvltd vtndalarn
hquq v azadlqlar qanunla tnzimlnir. slind is bu hquq v
azadlqlar daima pozulurdu. Totalitar dvlt cmiyytin siyasi hya-
tnda vtndalarn fal itirakndan qorxur. Ona gr d bu dvlt
cmiyyt hyatnn btn sahlrin, xsusil siyasi sahsin gcl
nzart edir. Bu dovltd vtndalarn siyasi proseslr hr hans
bir tsir gostrmsin imkan verilmir, vtndalar z hquqlarndan
197
istifad ed bilmirlr. Bellikl, totalitar dvlt z vtndalarnn
hquqlarn qorumaqdansa, z onlar pozur.
Demokratik cmiyytd is bunun tam ksi olan vziyyt
mvcuddur. Mlumdur ki, bu cmiyytd insan hquqlarnn
qorunmas sas msldir. Odur ki, demokratik dvlt hquq v
azadlqlarn mdafisinin etibarl mexanizmini yaradr. Bel dvlt
cmiyytin siyasi hyatnda vtndalarn fal itirakna nail olmaa
alr, bu mqsdl onlara zruri olan bilik, bacarq v dyrlrin
verilmsi qaysna qalr.
Dvit-vtnda mnasibtlri. Vtnda-cmiyyt, cmiy-
yt-dvlt mnasibtlri btn dvrlrd aktual olmudur. Vtn-
dala dvlt arasndak mnasibt onlarn hr ikisinin zrin my-
yn msuliyytlr qoyur. Vtndan cmiyytdki rolu onun bu
msuliyyti nec baa dmsindn v bu istiqamtdki
faliyytindn asl olur.
Demokratik cmiyytd dvltl vtnda arasnda mnasibt
nec olmaldr? Bir insann hququ baqasnn hququ balanan
yerd qurtarr. Bu qaydan dvltl vtnda arasndak mnasibt
ttbiq etsk, onda nec vziyyt yaranr? Dvltin hququ
vtndan hququ balanan yerd qurtarr. Dvlt hquqdan knara
xa bilmz. Vtnda is qanunun qadaan etmdiyi hr eyi ed
bilr. Qanunlar dvltin faliyytini rivy salr.
Vtndan hququ dvltin dad vzifdir. Msln, thsil
hququ: dvlt z vtndalar n thsil ocaqlar ar.
Vtndalarn hquq v azadlqlarndan irli gln vziflr
dvltin ml etmsi qanunla myyn edilir. Hr bir qanun
pozuntusu czalandrlmaldr. Cmiyytd zbanaln getdikc
artmasna gtirib xaracaq hallarn qars qanunla alnmaldr.
Qanunlar vtndalarn mumi iradsinin, istyinin ifadsidir.
Odur ki, hr bir vtnda qanunlarn qorunmasna alr, onlarn
pozulmasn z hquqlarnn pozulmas kimi, zn qar
saymamazlq kimi qiymtlndirir.
Masir dvrd dvlt-vtnda mnasibtlrind stnlk
tdricn vtnda trf artr. Vtndalarn zfaliyyt tbbslri
sahsi getdikc gclnir. Vtndalara da, dvlt mmurlarna da
198
aydn olur ki, vtnda-dvlt mnasibtlrind vtnda, onun
mnafeyi birinci yerd durmaldr.
Vtndalarn cmiyytin siyasi hyatnda fal itirak n
zruri olan keyfiyytlri. Vtndalq xsiyytin bir sra keyfiy-
ytlrini znd birldirir. vvln, vtnda yksk sviyyd
mstqil sosial xsiyytdir. Onun qanunla qadaan olunmayan hr
eyi etmy ixtiyar vardr. kincisi, vtnda lknin siyasi hya-
tnda mhm, bzn hlledici rol oynayan xsiyytdir. Msln,
1989-cu ild Polada prezident sekilri zaman prezidentliy
namizd bir vtndan ssi il oxluq qazand v prezident seildi.
Buna gr d, vtnda siyast haqqnda thsilin sas elementlrin
malik olmaldr.
Vtnda hm d fiziki xsiyytdir, yni qanunla myyn
olunmu hquqlara malikdir v onlara uyun vziflr dayr. Bu,
vtndalarn hquq qabiliyyti adlanr. Vtndan hquq
qabiliyyti doulduu andan yaranr. Lakin hquq qabiliyyti
vtnda yalnz qanunla gstriln yaa atdqda btnlkl hyata
keiril bilr. Msln, 15 yandan 18 yana qdr olan vtnda
z pulunu mant klind mant kassasna qoya bilr v onunla
istdiyi kimi rftar ed bilr. Lakin o, sekilrd itirak ed bilmz.
Vtnda hmin yalarda z n ixtiralq hququ ld ed bilr
bir ey ixtira ed bilr. Buradan aydn olur ki, vtnda fiziki xs
kimi z hquq v vziflri haqqnda zruri biliklr malik
olmaldr.
Bunlardan lav, hr bir vtnda hm d cmiyyt zvdr.
Buna gr o da hmin cmiyytin mnvi dyrlrin yiyln-
mlidir.
Grndy kimi, vtnda siyasi, sosial, hquqi biliklrl
yana, hm d mnvi dyrlri znd birldirir. Bu keyfiyytlr
vtndam cmiyytdki ictimai-siyasi problemlrin hllind fal
itirakna kmk edir.
Masir raitd vtndalarda aadak keyfiyytlr zvi
surtd birlmlidir:
Baqa vtndalarn hquq v azadlqlarn pozmadan z
hquq v azadlqlarn hyata keirmk bacar;

199
hakimiyyt orqanlar, baqa vtndalar v onlarn birliklri
il dialoqa girmk qabiliyyti;
z hrktlri v z seimi n msuliyyt, cmiyyt v
dvlt qarsnda hquqi v xlaqi borc;
mvcud sosial vziyyt tnqidi mnasibt, onu
dyidirmy sy.
Vtnin razi btvly v toxunulmazl v vtndalarn
lyaqti. Vtnin lyaqti vtndalarn Insan lyaqtidir. Insan
lyaqtinin toxunulmazl Vtnin toxunulmazldr. Dorudan
da, baqa bir lkd, yad yerd hr hans vtndamza qar thqiri
biz zmz, milltimiz, Vtnimiz qar thqir kimi qbul edirik.
Vtnimiz qar thqiredici hrkti is insanlq lyaqtin qar
thqir hesab edirik. nki vtn lyaqtinin toxunulmazl insan
lyaqtinin toxunulmazldr.
Ermnistan Respublikasnn Vtnimiz qar tcavzkarl,
razimizin 20 faizini ial etmsi biz azrbaycanllarn lyaqtin
toxunmudur. Hazrda hr bir vtndamz, gndlik qaylar onu
n qdr mul ets d, o, znn mnvi varlnn brpasn
dnr. Ax btn dnyann goz qarsmda razimiz ial
olunmudur. nsan lyaqtinin mdafi mexanizmi tbii Insan
hquqlardr. Vtndan lyaqtinin tapdanmas, onun Insan
hquqlarnn pozulmas il nticlnir.
4. Vtndan cmiyyt hyatnda itiraknn

mxtlifliyi
Vtndan cmiyyt hyatnda itiraknn mxtlifliyi. Siz
vtndalq statusunun insanlara hm myyn vziflr, hm d
cmiyytin v dvltin siyasi hyatnda fal itirak etmk n
geni hquqlar verdiyini artq bilirsiniz. Vtndan cmiyytin
problemlrinin hllind itirak etmk v hakimiyytin qrarlar qbul
etmsin tsir gstrmk hququ vardr. Vtndalarn cmiyyt
hyatnda itirak formalarn iki qrupa ayrmaq olar: siyasi itirak v
sosial itirak. Siyasi itirak hakimiyyt orqanlarna tsir etmkl z
maraqlarn tmin etmk mqsdi dayr. Sosial itirak is
200
vtndalarn xsi v ictimai problemlrini, hakimiyyt orqanlarn
clb etmdn, z qvvlri hesabna hllini nzrd tutur.
Siyasi v sosial itirak formalar bir-birini inkar etmir. Onlar
st-st d bilr. Salam demokratiyann mvcudluu n hm
siyasi, hm d sosial itirak vacibdir.
Demokratik dvltlrd vtndalarn dvlt siyastini
dyidirmsi mexanizmi mvcuddur. Bu mexanizm dvlt
proseduralarndan ibartdir. Dvlt proseduralarna mhkmy, gr
bu ntic verms, beynlxalq tkilatlara v beynlxalq mhkmlr
mracitlr daxildir. Deputatlara mracit d dvlt proseduras hesab
olunur.
Qeyri-zorak vtnda itatsizliyi. Qeyri-zorak vtnda
itatsizliyi d vtnda itiraknn geni yaylm formalarndandr. XX
srin 30-cu illrinin vvlind ingilis mstmlkilri hind xalqnn
milli-azadlq zmini qrmaq n duz sat zrind inhisar
gclndirmi, halini duzsuzlua dar etmidi. Hind milli-azadlq
hrkatnn lideri, qeyri-zorak vtnda itatsizliyi formasnn
ilhamlarndan biri olan Mahatma Qandinin rhbrliyi altnda xalq
ktllri ingilislrdn duzu almaqdan imtina etmi, tarixd mhur Duz
yr adn alm dinc hrkata balamlar. Onlar rbistan dnizi
sahillrin yr edrk, dnizin suyunu buxarlandrmaq yolu il duz
ld etmidilr. ngilis hakim dairlri bu hrkat qarsnda geri
kilrk, duz sat zrindki inhisar lv etmli olmudular. Tarixd
bel dinc vtnda itatsizliyi hallar haqqnda mlumatlar oxdur.
Vtnda tbbslri. Lakin el problemlr var ki, vtndalarn
gc il onlar hll etmk olar. Msln, mhlly su kilmsi, hr
hans yerli hmiyytli yolun tmiri, yaxud kiik ay zrind krpnn
salnmas kimi ilr vtnda tbbslri yolu il hll edil bilr.
Qeyri-hkumt tkilatlar (QHT). Vtnda itirak formalarn-
dan daha geni yaylan qeyri-hkumt tkilatlardr. QHT-lr vtn-
dalarnn knll glirsiz tkilatlardr. Onlar mxtlif msllrin hlli
il mul olur, oxsayl humanitar funksiyalar yerin yetirir, Insanlarn
arzu v istklrini hkumtin nzrin atdrrlar. Bzn QHT konkret
problemin hlli n yaradlr. Vtndalara hquqi yardm gstrn,
seicilrin maariflndirilmsi il mul olan, thsil, shiyy v digr

201
sosial problemlri hll etmk sahsind faliyyt gs-trn QHT-lr d
az deyildir. QHT-lr mstqil olub, dvltdn v cmiyytin baqa
tbqlrindn asl deyillr. Azrbaycan cmiyytinin mxtlif
zmrlrini tmsil edn Insanlar qeyri-hkumt tkilatlar bksi il
z qabiliyytlrini gerkldirir v dvlt quruculuunun mxtlif
sahlrind onlardan mxtlif kild istifad edirlr.
Hmkarlar ittifaqlar. Hmkarlar ittifaqlar vtnda itirak
formalarnn n ktlvi olandr. SSRl dvltind hmkarlar ittifaqlar
formal xarakter dayr v ilyn halinin btn tbqlri bu tkilata
avtomatik olaraq zv qbul olunurdu. Hmkarlar ittifaq tkilatlar
totalitar cmiyytd vtndalarn xsi v ictimai problemlrinin hlli
il ox czi mul olurdular.
Lakin demokratik dvltd hmkarlar ittifaqlarnn rolu bykdr.
Onlar vtndalarn hquq v mnafelrini qoruyur v vaxtar olaraq
dvlt orqanlar, sahibkarlar qarsnda msllr qaldrrlar.
Respublikada vtndalarn hquqlarnn qorunmas v sosial
problemlrin hllind hmkarlar ittifaqlar mhm rol oynayr. lkd
hmkarlar ittifaq hrkatnn inkiaf n btn rait yaradlmdr.
Mlkiyyt hququndan asl olmayaraq, btn mssis, tkilat v idar
iilri z hmkarlar ittifaqlarnda birlmk v faliyyt gstrmk
hququna malikdirlr. Respublika hyatnn mxtlif sahlrini hat
edn 30 sah hmkarlar ittifaq birlrk, vahid Hmkarlar ttifaqlar
Konfederasiyas yaratmlar. Bu bloka daxil olmadan mstqil faliyyt
gstrn hmkarlar ittifaqlar bksinin genilnmsi prosesi davam
edir.
ctimai-siyasi hrkatlarda itirak. Azrbaycan Konstitusiyasnn
tsbit etdiyi btn demokratik hquq v azadlqlardan geni istifad
edn qadnlar demokratik dvlt quruculuuna z thflrini verirlr.
lkd 20-dn ox mstqil qadn tkilat faliyyt gstrir. Bu
qurumlarn faliyyti slhn tezlikl ld edilmsin, qadn hquqlarnn
mdafisin, onlarn iqtisadi quruculua geni clb olunmasna, ail v
uaqlarn qorunmasna, qadnlar n i yerlrinin almasna, ictimai-
siyasi hyatda qadnlarn fal itirakna, ailnin mhafizsin, Qaraba
mharibsindn zab kmi qadm v uaqlara lazmi kmklik
gstrilmsin ynldilmidir.
202
Bu gn lknin ictimai-siyasi hyatnda fal rol oynayan Nefti
Qadnlar Cmiyyti, Bak Qadnlar Assosiasiyas, Qadn v inkiaf
Mrkzi, D.liyeva adna Qadn Hquqlarn Mdafi Cmiyyti
faliyyt gstrir.
Sekilrd itirak. Vtnda itiraknn geni yaylm formalarn-
dan birini d sekilrd itirak tkil edir. Sekilrd itirak etmk hr bir
vtndan z hququdur, yni mcburi deyildir. Lakin unutmaq olmaz
ki, vtnda lksind gedn siyasi problemlr bigan qala bilmz.
Blk d onun bir ssi hanssa mummilli mslnin mvffqiyytli
hllin yardm ola bilr. Bzi lklrd, msln, Avstraliyada bel
hesab edirlr ki, hkumtin v sekili orqanlarn seilmsind itirak
etmk tkc btn nsillrin urunda mbariz apardqlar hquq deyil,
hm d vtndalq borcudur. Lakin bizim lkmizd d demokratik
lklrd olduu kimi sekilrd itirak knlldr. Azrbaycanda
vtndalarn seib-seilmk hququ, habel ss verdiyi millt vkillri
vasitsi il dvltin siyasi idar olunmasnda fal itirak etmk hququ
vardr.
Siyasi partiyalarda itirak. zv ox olan cmiyytd vtnda
hadislr ancaq baqa vtndalarla ittifaqda olduqda ciddi tsir gstr
bilr. Siyasi partiyalar yaxn fikirlri v mumi maraqlar olan adamlar
birldirir. Onlar seicilr siyasi mvqe v proqramlarn geni dairsini
tklif edrk, onlara sekilrd z mvqelrini myynldirmkd
kmk edirlr. Siyasi chtdn fal olan vtndalar n partiya
dvltin hyatnda itirak etmk v dvlt siyastin tsir etmk n
vacibdir.
5. Vtnda cmiyyti
Vtnda cmiyyti anlaynn mzmunu. Vtnda cmiyyti
anlaynn ilk df n vaxt ildildiyini demk tindir. Ona hm antik
mlliflrin srlrind, hm orta srlr Avropa dbiyyatnda, hm d
yeni dvrn traktatlarnda rast glmk olar. Vtnda cmiyyti dedikd,
adtn, inkiaf etmi iqtisadi, mdni, hquqi v siyasi mnasibtlrin
mvcud olduu cmiyyt, yksk sosial, iqtisadi, siyasi, mdni v
mnvi statusa malik vtndalarn cmiyyti baa dlr.

203
ngilis tarixisi v politoloqu Entoni Blekin fikrinc vtnda
cmiyytinin elementlri v dyrlri artq XIII srd Avropada brqrar
olmudur. Antik Roma hququ burada vtnda cmiyyti strukturunun
yaranmas n myyn zmin yaratmdr. Orta srlr Avropasnda
german tayfalarnn bzi nnlri d (xalq yncaqlar tsisat,
rhbrliyin, hakimlrin seilmsi) vtnda cmiyyti elementlrinin
tdricn tkkl tapmasnda az rol oynamamdr.
Nticd, Qrbd vtnda cmiyyti dvltdn asl olmayan
ictimai tsisatlar v mnasibtlr sistemi kimi meydana xmdr. Lakin
vtnda cmiyytini dvltd ayr ns bir ey kimi tsvvr etmk
olmaz. Vtnda cmiyyti dvltdn uzaqlamr, ksin onu z dyr
v maraqlarna uyun olaraq formaladrr.
Vtnda cmiyytinin sasn cmiyytd qeyri-siyasi
mnasibtlr tkil edir. Onlar knll surtd formalam assosiasiya
v tkilatlar vasitsi il meydana xr. Vtnda cmiyyti el bir
cmiyytdir ki, burada vtndalar oxlu mstqil tkilatlar vasitsi il
kollektiv kild problemlrini hll ed bilr, z fikirlrini syly bilr
v hkumt tzyiq gstr bilrlr. Bel tkilatlar vtndalarla dvlt
arasnda laq yaradr v dvltin xsiyyt zrind hkmranlcna
mane olurlar. Bu o demkdir ki, vtnda cmiyyti olan lkd dvlt
yalnz mxtlif tsisatlar, partiyalar, assosiasiyalar v s. il yana
mvcud olan bir elementdir.
Vtnda cmiyytinin quruluu. Vtnda cmiyytind yu-
xarda gostriln mxtliflik plralizm adlanr. Bu raitd bir ox
tkilat v tsisatlar zlrinin mvcud olmas, qanuniliyi v nfuzlarna
gr dvltdn asl deyillr. lkmizd demokratik dvlt qurul-
duundan, bu gn onlarn say yzlrldir. Bel tkilatlar aadak
kimi tsnif edirlr:
Siyasi partiyalar v ktlvi siyasi hrkatlar.
Pekar ittifaqlar.
Yaradclq assosiasiyalar v birliklri.
Qadnlarn, gnclrin, tlblrin tkilat v hrkatlar.
Dini birliklr.
Yerli etnik ittifaqlar.
ctimai fondlarn hr cr nv.
204
xsi elmi-tdqiqatlq v thsil mrkzlri.
Veteranlar, idmanlar, azarkelr, ekoloqlar assosiasiyalar v s.
Bunlarn mcmuyu sasnda vtnda cmiyyti qurula bilr.
Vtnda cmiyytinin strukturunu aada verilmi 5.1. sayl sxemi
vasitsi il daha yani grmk mmkndr.
Sxem 5.1.
Tlbatlarn mzmunu v Onlar gerkldirn

mnasibtlrin nvlri tsisatlar
Partiyalar
Siyasi-mdni
3-c mnasibtlr
sviyy Hrkatlar
Siyasi faliyyt,
vtnda fall Lobbist qruplar
Sosial-mdni Ail, KV
2-ci mnasibtlr
sviyy Dini tkilatlar,
Salamlq, yaradclq, yaradc birliklr
nsiyyt, informasiya
Mdni mssislr
Xsusi mlkiyyt
stehsal
1-ci mnasibtlri
sviyy Shmdar cmiyytlri,
istehlak assosiyalar
Qida, geyim,
mnzil, traf mhit
Pekar birliklr
Bu tkilat v birliklrin oxu qeyri-demokratik rejim

raitind d mvcud ola bilr. Msln, kemi SSR-d d bu

205
tkilatlarn ksriyyti (yaradclq assosiasiyalar v birliklri,
qadnlar, gnclr, tlb tkilatlar, veteranlar, idmanlar
assosiasiyalar v s.) var idi. Lakin onlar hakim strukturlarn
nzarti altnda faliyyt gstrir v bu strukturlara hesabat
verirdilr.
Vtnda cmiyytinin sas elementlrin, bu tkilat v
birliklrl yana, mstqil ktlvi informasiya v rabit vasitlri,
hkumt siyastinin btn istiqamtlrinin dvltdn asl olmayan
ekspertizalar da aiddir.
Vtnda cmiyytinin sas elementlri. Bazar iqtisadiyyat
raitind vtndalar zlrini z xsi talelrinin n yax sahiblri,
eldiklri seim n msuliyytli hesab edirlr. Demokratiya z
seicisini suveren etdiyi kimi, bazar da z istehlaksn suveren
edir. Siyasi partiyalarn mvffqiyyti sekilrd seicilr
trfindn gstriln yardmdan asl olduu kimi, firmalarn
mvffqiyyti d alclarn yardmndan asldr. Bazar iqtisadi
planda, habel hr hans mstqil siyasi v mdni tbbslrin
maliyyldirilmsi plannda vtndalarn dvltdn aslln
zifldir.
Mlumdur ki, sosializmd planl iqtisadiyyat var idi. Bu
iqtisadiyyat lknin idar olunmas n nzartsiz brokratik
aparatn yaradlmasn tlb etmi v dvlt imkan vermidir ki,
cmiyytin btn enerji v tbbsn mnimssin, siyasi
brabrsizlik v imtiyazlar sistemi yaratsn.
stniln hkumt aparlan siyast gr halinin kmyin v
ya razlna can atr. Bu zaman ktlvi informasiya vasitlri
qzetlr, radio v televiziya sas rol oynayr. Demokratik
cmiyytd ktlvi informasiya vasitlri hkumt tbliatna tkc
vasit kimi xidmt gstrmir, hm d digr vacib funksiyan yerin
yetirirlr: hkumtin faliyytini yrnir, onun haqqnda
vtndalara mlumat verir, siyasi diskussiyalar v ictimai fikrin
ifadsi n imkan yara-drlar, n zrurisi d odur ki, hkumt
tsir gstrirlr.
Ktlvi informasiya vasitlrinin dvltin faliyytin nzart
etmsi v onun hr addm haqqnda vtndalara mlumat vermsi
206
zruridir. Ktlvi informasiya vasitlri xsi hyata mdaxil
etmmlidir. Onlarn vzifsi ondan ibartdir ki, verdiklri
informasiya maraqlara cavab versin, vtndalar is bel
informasiya almaq hququna malik olsunlar.
Ktlvi informasiya vasitlri vtnda cmiyytind z
funksiyalarn o vaxt drst yerin yetirrlr ki, onlar lazmi
drcd mstqil olsunlar, n hkumtin, n d ayr-ayr siyasi,
iqtisadi v ideoloji maraqlarn tsiri altna dsnlr. Xsusi
maraqlarn tsirini ktlvi informasiya vasitlrin sahib olmaq
hququnu azaltmaqla mhdudladrmaq olar.
Dvltl vtnda cmiyyti arasnda laq. Vtnda
cmiyyti canl insanlarn, hr cr xsusiyytlr malik ola biln
insanlarn cmiyytidir. Vtnda cmiyytinin z canl
orqanizmdir. Canldr ona gr ki, dinamikdir, inkiafdadr,
dyindir, hakimiyytin hrktverici qvvsin cavab ver bilir.
Vtndalq hisslrin, mnviyyatn v urun xsusi formas olub,
hr bir Insanda tez formalamr, bu, xsiyytin sosiallamas yolu
il v hyat tcrbsinin olmas sasnda tdricn ba verir. Mhz
brabr hquqlu insanlarn fikir mbadilsi prosesind siyasi
qvvlrin mvqelri, dvlt xadimlrinin faliyyti mzakir
olunur. Bunun saysind ictimai ry yaranr, vtndalq mvqeyi
rsy glir.
Siyasi qruplarn rqabti bel bir mifin yaylmasna imkan
vermidir ki, vtnda cmiyyti v dvltin bar qeyri-
mmkndr. lbtt, onlar arasnda hmi mbariz gedir. Lakin
bu mbariz konstitusiya mstvisind gedirs, burada thlkli bir
ey yoxdur. Thlk onda yarana bilr ki, dvlt v ya vtnda
qanun pozuntusuna yol vermi olsun.
Vtnda cmiyytinin faliyytinin zruri rti azad xslrin
varldr. Bu cr cmiyyt bir trfdn onunla sciyylnir ki,
ictimaiyyt, xsusn d hakimiyyt qarsnda frdi muxtariyyt
yksk sviyyd tmin olunur. Bel xsiyyt
znqiymtlndirn v zntamamlayan qvv kimi x edir.
Digr trfdn, bu cr xslr baqalar il mumi mqsd, maraq
v dyrlr urunda qarlql mnasibtd olmaq qabiliyytin

207
malikdirlr. Onlar hm d xsi maraqlarn v nailiyytlrini
hquqi normalar rivsind mumi rifaha tabe etmk bacarna
qadir olurlar.
Yeni vtnda cmiyytinin formalamas n ilk nvbd
minimum demokratik hquq v azadlqlarn, bazar iqtisadiyyatnn
olmas vacibdir. Mhz hmin vasitlr sasnda vtndalarn hm
xsi azadl, hm d zntkilatlandrma imkanlar yaranb.
BMT-nin 1999-cu ilin aprelind qbul etdiyi Demokratik
hquqlarn yaylmas sndinin sas mddalarnda aadaklar
gstrilmidir:
Fikir azadl v onlar ifad etmk, dnmk, din v
vicdan azadl.
stniln dayc qvv vasitsi il informasiya v
ideyalar axtarmaq, ld etmk v yaymaq azadl
hququ.
Vtndalarn haqlar, maraqlar v xsi
thlksizliyinin
hquqi tminatn ks etdirn qanunun aliliyi.
mumi v brabr ssverm hququ.
Siyasi hyatda itirak etmk.
Hesabat vermli olan v ffaf ilyn dvlt
mssislri.
z lksind dvlt xidmti gstrmy brabr nail
olma hququ.
Hr bir vtndan mnvi vzifsi o demkdir ki, onun hr
bir addm cmiyytin trqqisin xidmt etsin.
Bellikl, vtnda cmiyyti fvqlad mrkkb quruludur,
demokratik ictimai quruluun bnvrsidir. Vtnda cmiyyti
onun zvlri arasnda dvltdn asl olmayan, lakin dvltl
qarlql laqd olan mnasibtlrl sciyylndirilir. Bu cmiyyt
yksk sosial, iqtisadi, siyasi, mdni v mnvi statusa malik olub,
dvltl birg, inkiaf etmi, hquqi mnasibtlr yaradan vtnda
cmiyytidir.
Azrbaycanda vtnda cmiyyti quruculuu. Demokratik
dyrlr syknn vtnda cmiyyti quruculuu yolu
208
oxpartiyal v ictimai birliklr bksinin yaranmasndan keir.
Azrbaycan Konstitusiyas hr ksin istniln birlik, o cmldn
siyasi partiya, hmkarlar ittifaq v digr ictimai qurumlar yaratmaq
v ya mvcud tkilata daxil olmaq hququnu tsbit edrk, btn
birliklrin srbst faliyytin tminat verir.
Biz vvlki mvzularda siyasi partiyalardan, qeyri-hkumt
tkilatlarndan trafl bhs etmiik. Onlarn normal faliyyti n
Azrbaycanda lazmi qanunvericilik bazas yaradlmdr. Hmin
tkilatlar ktlvi informasiya vasitlrind srbst xlar edir,
mxtlif layihlrin hyata keirilmsind fal itirak edirlr.
Vtndalarn milli, sosial, mk, mdni v s. hquqlar da
vardr. Yalnz siyastl mul olanlarn deyil, hm d btn sravi
vtndalarn, o cmldn qaqn v mcburi kkn dm 1
milyondan ox vtndan hquqlarn qorumaq, onlarn
problemlrini v drdlrini beynlxalq tkilatlara, dnya
ictimaiyytin atdrmaq lazmdr.
Keid dvr problemlrinin hllind v vtnda cmiyytinin
for-malamasnda qeyri-hkumt tkilatlarn mhm amil kimi
qiymtlndirn Azrbaycan dvlti onlarn potensialnn artrlmas
qaysna qalr. Bu mqsdl 1997-ci ild Azrbaycan hkumti il
BMT-nin nkiaf Proqram arasnda imzalanm razlamaya sasn
Azrbaycanda Qeyri-hkumt tkilatlarnn Resurs v Tlim
Mrkzi yaradlmdr.
209
VI FSL
NSAN V QTSAD HYAT
1. nsan tlbat iqtisadi inkiafin hrktverici qvvsi kimi.

Tsrrfat v mlkiyyt
stehsaln ehtiyatlar v onlarn nvlri. nsanlar z maddi

tlbatlarn dyn mhsullarn v xidmtlrin - rzan, geyimin,
mnzilin istehsal n zlrinin fiziki v qli qabiliyytlrindn,
onlar hat edn maddi srvtlrdn istifad edirlr. Maddi
nemtlrin v xidmtlrin istehsal n istifad ediln insan
ehtiyatlar, tbii ehtiyatlar v insanlar trfindn istehsal olunmu
ehtiyatlar iqtisadi ehtiyatlar tkil edir. qtisadi ehtiyatlar da z
nvbsind iki yer ayrlr: maddi ehtiyatlar v insan ehtiyatlar.
Maddi ehtiyatlarm trkibin tbii ehtiyatlar, istehsal olunmu
istehsal vasitlri, insan ehtiyatlarna is mk qabiliyytli insanlar,
intellektual v informasiya ehtiyatlar daxildir. Tbii ehtiyatlara
istehsal prosesind istifad olunan tbii srvtlr torpaq, me,
mineral ehtiyatlar, su, qiymtli metallar v s. aid edilir. stehsal
olunmu istehsal vasitlrin is insanlar trfindn yaradlm
mt v xidmtlr, onlarn istehlaklara atdrlmasnda ttbiq
olunan ehtiyatlar aiddir. Onlara kapital da deyilir.
stehsal vasitlri mk vasitlrin v mk cismlrin
blnr. Maddi nemtlr istehsal etmk n insanlar mk
vasitlri il mk cismlrin tsir edirlr. mk vasitlrin mk
altlri manlar, dzgahlar, altlr v mk prosesinin mumi
maddi srvtlri istehsal binalar v qurular, yollar, kanallar,
nqliyyat vasitlri, rabit kanallar, torpaq daxil edilir. stehsal
vasitlrinin inkiaf sviyysi texniki trqqinin mhm
gstricisidir. Buna gr d briyytin inkiaf mrhllri
insanlarn n istehsal etmlri il yox, n il v nec istehsal
etmlri il myyn edilir.
mk cismlri insanlarn mk prosesind tsir gstrdiklri
btn tbit maddlri v yalardr. mk cisimlri glck
210
mhsulun maddi sasn tkil edir. Bunlara xammal, material,
yanacaq v enerji aiddir. Masir elmi-texniki trqqinin
nailiyytlrinin ttbiqi saysind tbitd rast glinmyn yeni
mk cisimlri yaratmaq mmkn olur.
qtisadi ehtiyatlarn trkib hisssi kimi sahibkarlq
qabiliyytini d ayrmaq mqsduyundur. Sahibkar maddi mhsul
yaradlmas n istehsal ehtiyatlarnn birldirilmsi tbbsn
z zrin gtrmkl, istehsaln hrktverici qvvsi kimi x
edir.
stehsal amillri. Biz yuxarda istehsaln tbii ehtiyatlar
haqqnda dandq. Indi is iqtisadi sahd faliyyt gstrn sas
istehsal amillrini nzrdn keirk. Bu sahd drd sas amil
mhm rol oynayr: torpaq, mk, kapital v sahibkarlq faliyyti.
Torpaq (btn tbii srvtlri - kin sahlri, melr, tbii
ehtiyatlar, su mnblri v s.)
mk (halinin say n qdr ox olsa, onda istehsalda da bir
o qdr mk qvvsindn istifad edilckdir. halinin thsilli v
ixtisasl hisssi n qdr ox olsa, myin keyfiyyti d bir o qdr
yksk olacaqdr).
Kapital (burada manlar, dzgahlar, avadanlqlar, onlarm
yerldiklri istehsal binalar nzrd tutulur).
Sahibkarlq faliyyti (sadalanan amili bir yerd uurla
birldirrk, halini zruri mallarla tmin etmyi v glir ld
etmyi bacarmaq).
Son vaxtlar masir dnyada informasiya da mstqil bir
istehsal amili kimi faliyyt gstrmy balamdr. nformasiya
texnologiyalarnn misli grnmmi sviyyd inkiaf, internet v
mobil rabitnin geni miqyas almas bu amilin istehsal amili kimi
smrli faliyytini tmin edir.
stehsal amillrinin faliyytini v qarlql laqsini
aadak 6.1. sayl sxem klind tsvir etmk olar.
211
Sxem 6.1.
sas istehsal
amillri
Torpaq mk Kapital
Sahibkarlq nformasiya
faliyyti
mk blgs v ixtisaslama. Cmiyytin iqtisadi mnasi-

btlrind, bu mnasibtlrin tkmillmsind v inkiafmda mk
blgs v ixtisaslama xsusi rol oynayr. Xalqlarn btn daxili
tkilatlar, btn beynlxalq mnasibtlri mk blgsnn
myyn bir nvnn ifadsidir. mk blgs Insan cmiyytinin
yaranmas il balamdr. Qbild v tayfada da kiilr v qadnlar
arasnda mk blgs ttbiq edilmidir. Bu blg yaa v cins
gr olan mk blgs idi.
Cmiyytin sonrak inkiafnda yaranm birinci v ikinci
ictimai mk blglri haqqnda artq siz tarix drsliklrindn
kifayt qdr mlumatlar ld etmisiniz.
Cmiyytd istehsal qvvlri inkiaf etdikc mk blgs
d drinlir v inkiaf edir. Bu z ifadsini yeni-yeni, hm d
mtrqqi istehsal sahlrinin yaranmasnda, buna uyun
ixtisaslarn meydana xmasnda tapr.
mk blgs yana mvcud olan mxtlif konkret myin
hisslrini tkil edir.
Tsrrfat v mlkiyyt
Tsrrfat anlay. Tsrrfatn balca chti. Briy-
ytin tarixind el bir dvr olmudur ki, insanlar n maddi ne-
mtlr ld etmk ox tin baa glmidir. nsanlar zlrinin
yaamas n zruri olan nemtlri tbitdn hazr kild, yni
212
ovuluq etmk, balq tutmaq, yemli bitki v meyvlri toplamaqla
ld etmilr. Onlar ovuluq v balqlq n zruri olan ibtidai
altlrdn baqa bir ey istehsal etmk bacarna malik olmamlar.
Bel tsrrfatn istehlak tsrrfat adlandrld, artq, siz
mlumdur.
Ancaq bel yaamaq ox tin idi. Cmiyyt inkiaf etdikc
insanlarn mk vrdilri, tsrrfat tkil etmk bacarqlar da
inkiaf etmy balad. Qdim insanlarn kinilik vdilrin
yiylnmsi, heyvanlar hlildirmsi, sntkarlq sahlrinin
toxuculuq, dulusuluq, metal emal, dabbaqlq v s. meydana
glmsi v inkiaf nticsind tsrrfatn yeni formas istehsal
tsrrfat meydana gldi.
Bu gn d istehsal tsrrfat faliyytddir. Yni insanlar
nyis istehsal, yaxud tkrar istehsal edirlr. Tsrrfatn balca
chti n istehsal etmk, nec istehsal etmk v kimin n
istehsal etmk vzifsi btn aktuall il qalr. Dorudur, XXI sr
tsrrfat il iyirmi sr bundan vvlki tsrrfat arasnda ox ciddi
frqlr vardr. Bu tsrrfat n ibtidai mk altlrin v mk
tcrbsin sasland halda, dvrmzn tsrrfat elm v tex-
nikann, demk olar ki, hr gn dyin, yeniln dyrlrindn
faydalanr. Lakin tsrrfatn chti dyimz olaraq qalr.
Tsrrfatn nviri. Briyyt minilliklr boyu tsrrfatn,
yaxud iqtisadi sistemin bir ne tipini yaratmdr. Biz bunu aada
tsvir edilmi 6.2. sayl sxem vasitsil izly bilrik.
Sxem 6.2
qtisadi sistemin
tiplri
nnvi Bazar nzibati amirlik Qarq

tsrrfat tsrrfat tsrrfati tsrrfat
213
qtisadi sistem cmiyytin tsrrfat hyatnn tkili formasdr.
qtisadi sistemin tiplrini aadaklara gr rh etmk olar:
a) mlkiyyt formalarna gr;
b) mhdud miqdarda olan srvtlrin bldrlmsi
vasitsin gr;
c) iqtisadiyyatn nizamlanmas vasitsin gr;
d) insanlarn xsusi mssislr v dvltl qarlql
laqlrin gr.
ndi is iqtisadi sistemin sas tiplrinin hans xsusiyytlr
malik olduunu nzrdn keirk.
nnvi tsrrfat istehsal tsrrfatnn ndn balanma-
sdr. Bu tip ibtidai, inkiaf etmmi cmiyytlrd mvcud olmu-
dur. Bilirsiniz ki, ibtidai dvrd torpaq, istehsal altlri v istehsal
olunan mhsul mumi mlkiyyt saylrd. mk altlri olduqca
bsit v sad idi. stehsal ediln mhsul qbil zvlrinin
yaamasna zorla atrd.
lbtt, bel ibtidai tsrrfat formas uzun mddt mvcud
ola bilmzdi. Bununla bel, nnvi iqtisadiyyat yzilliklr boyu z
mvcudluunu saxlamdr.
Bazar tsrrfat 1 hl feodalizm dvrnd meydana gls
d, onun formalamas kapitalist mnasibtlrinin meydana glmsi
v inkiaf il qti olaraq baa atd. Bazar tsrrfatnn sasn
ayr-ayr insanlarn xsusi mlkiyyti tkil edir. Bunun nticsind
is bazar tsrrfat yaranr v inkiaf edir.
Burada mhm bir mslni d qeyd etmk lazmdr ki,
nnvi tsrrfat kimi, bazar tsrrfat da, xalis iqtisadi sbblr
zndn tbii yolla meydana glmidir. Onlarn yaranmasnda
siyast v hakimiyyt hlledici rol oynamamdr.
Sonralar iqtisadiyyatn inzibati amirlik tipi meydana gldi.
Tsrrfatn bu tipi SSR-d, bir sra Avropa lklrind myyn
mddt mvcud olmu, tcrbd zn dorultmamdr. Bu
tsrrfat tipind istehsal vasitlri dvlt mlkiyytind idi.
Tsrrfat yuxardan myynldirilmi plan sasnda idar
1
Bazar tsrrfat azad sahibkarla, rqabt v xsusi mlkiyyt saslanan tsrrfat
sistemi.
214
olunurdu. Bel bir sistem, tbii ki, SSR trkibind olan Azrbaycan
n d sciyyvi idi. N istehsal olunmas, nec v n qdr
istehsal olunmas tamamil yuxar orqanlar trfindn my-
ynldirilirdi. Bel olduqda ox vaxt bazarn tlblri, regionlarn
tbii raiti, halinin mulluq sviyysi nzr alnmrd. Qiy-
mtlr bazarn tlblrin gr yox, dvlt orqanlar trfindn xr-
c gr myyn olunurdu.
Snayenin daha ox hrbi sifarilr n ilyn sahsi
smrli ilyirdi. hali n lazm olan mallarn istehsal, habel
manl istehsal snayesi geri qalr, knd tsrrfat tnzzl edirdi.
Dorudur, lkd isizlik v aclq sasn yox idi. Insanlar
myyn mit ehtiyaclarn radio, televizor, paltaryuyan man,
tozsoran, soyuducuya olan tlbatlarn qismn dyirdilr. Ancaq
XX srin 70-80-ci illrind vziyyt dyimidi. n zruri rzaq
mhsullarn ya, t, balq v s. qtl yaranmd. Bu is gizli d
olsa, cmiyytd narazlq tzahrlrini artrr, sosial ziddiyytlri
kskinldirirdi.
XX srin 90-c illrind SSR v dnya sosializm sistemi
daldqdan sonra yaranm mstqil dvltlr bazar tsrrfat
yolunu sedilr. Lakin bu proses ilk illrd hmin lklr, o
cmldn Azrbaycan n ox tin v arl kedi.
Mlkiyyt. nsann ilk df ld etdiyi ovu mnimdir
adlandrmas il mlkiyyt anlay yaranmdr.
Mlkiyyt briyytin iqtisadi v sosial inkiafnn stimulu,
trqqinin hrktverici qvvsi, cinaytlrin, inqilab v
mhariblrin sbbi hesab edilmidir.
qtisadi mnasibtlr sistemind mlkiyyt anlay onun
drin mahiyytini ifad edir, myynedici v aparc mvqey
malikdir. Myyn mlkiyyt formas meydana glmdn onun
mahiyytin uyun gln bir cmiyyt v iqtisadi sistem qrarlaa
bilmz.
Mlkiyyt hquqi bax da vardr. nki o, hm d hquqi
anlaydr. Lakin bu halda o yalnz iqtisadi mnasibtlrdn dour
v onu ks etdirir.
215
Hquqi mnada mlkiyyt sahibin ondan istdiyi kimi
istifad etmk hququ verir. Msln, Azrbaycan Respublikasnn
Konstitusiyasnn 29-cu maddsi vtndalara mlkiyyt hququ
verir. Bu hquqa sasn, mlkiyytin he bir nvn stnlk
verilmir. Hr ksin mlkiyytind danan v danmaz mlak ola
bilr. Mlkiyyt hququ mlkiyytin tkbama v ya baqalar il
birlikd mlaka sahib olmaq, mlakdan istifad etmk v onun
barsind srncam vermk hquqlarndan ibartdir. Mlkiyyt
hququ qanunla qorunur.
qtisadi nqteyi-nzrdn mlkiyyt insana mxsus olan
eylr onun znnk mnasibti bslmsidir.
Mlkiyytin formalar. Azrbaycan Respublikasnn Konstitu-
siyasnn 13-c maddsind deyilir: Mlkiyyt dvlt mlkiy-
yti, xsusi mlkiyyt v bldiyy mlkiyyti nvnd ola bilr.
Bazar iqtisadiyyat sistemind xsusi mlkiyytin sas chti
ondan ibartdir ki, frdi sahibkar sasl vsait srf etmkl kiik,
orta v ya iri tipli mssislr tkil edir. Bu sistemd muzdlu mk
ttbiq edilir v ktlvi surtd mhsul buraxlr, ld ediln glir,
mnft frdi sahibkarlara mxsusdur. Xsusi mlkiyyt qanunla
mhdudladrlmr.
Dvlt mlkiyyti dedikd, bazar iqtisadiyyat raitind
formalaan dvlt mlkiyyti nzrd tutulur. Adtn, dvlt
mlkiyytind strateji xarakter dayan xsusi aparc mssislr,
sahlr saxlanlr. Bunlar hr bir lknin z mnafeyi baxmndan
myyn edilir. El istehsal sahlri v mssislri vardr ki, onlar
lk n ox vacibdir. Lakin onlarn faliyyti n oxlu
miqdarda kapital lazmdr. Frdi v ya ayr-ayr sahibkarlar, adtn,
bel sahlrl mul olmaq istmirlr. Dvlt bel sah v
mssislrin tkilini z zrin gtrmy mcbur olur.
Dvlt mssislrindn ld ediln glir dvlt bdcsin
daxil olur. Ona gr ki, istehsal vasitlri dvlt mlkiyytidir.
nkiaf etmi lklrin masir tcrbsi gstrir ki, dvlt
mlkiyytind olan sas istehsal fondlarnn xsusi kisi orta
hesabla 5-30 faiz arasndadr.
216
Bldiyy mlkiyyti n sciyyvi hal odur ki, mlkiyytin
obyektlri hrin, rayonun, qsbnin bldiyy idariliyi
tabeliyind olur. Bldiyy mlkiyyti bir sra dnya lklrind
mvcuddur. Onlarda bu mlkiyyt tbii-tarixi inkiaf prosesind
yaranb. Hmin lklrd bldiyy mlkiyyti sasn kommunal-
mnzil, xidmt-mit obyektlrini v tkilatlarn hat edir,
bilavasit iri istehsal xarakterli obyektlr malik deyil. lkmizd
d bldiyy mlkiyyti formalamaqdadr.
Ozlldirm v millildirm. Tarixi tcrbd xsusi
mlkiyytin torpan, snayenin, nqliyyatn, rabitnin, banklarn
dvlt mlkiyytin kemsi hallar da olmudur. Bu hadis
millildirm adlanr. 1917-ci ild Rusiyada dvlt evrilii oldu.
Boleviklr elan etdilr ki, xsusi mlkiyyt insann insan
trfindn istismarna sasland n lv edilmlidir. Xsusi
mlkiyytd olan btn sahlr millildirilrk mumxalq
mlkiyyti elan olundu. Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti squt
etdikdn sonra boleviklr burada da millildirmni ttbiq etdilr.
Hm d Azrbaycanda millildirm daha kskin, amansz v
thqiramiz sullarla aparlrd. Adamlarn illr boyu grgin mk
saysind toplad srvtlr, mlkiyytlrind olan btn n varsa,
llrindn alnrd.
Mlkiyyt mnasibtlri zlldirm deyiln bir prosesl
zvi surtd baldr. zlldirm masir dvrd hyata keirilib
v indi d davam etdirilir. zlldirm bir elmi-iqtisadi anlay
kimi millildirmnin ksi olaraq, dvlt mlkiyytinin xsusi v
digr mlkiyyt formalarna evrilmsi demkdir.
zlldirm hyata keiriln zaman iqtisadiyyat, sasn,
dvlt inhisarndan xr v azad sahibkarln yaranmasna sbb
olur. Sahibkarlq istehsaln inkiafna maddi stimul yaradr.
Nticd azad rqabt n geni imkanlar alr.
Dvlt mlaknn zlldirilmsi qanunlar sasnda hyata
keirilir. zlldirm uzunmddtli v fasilsiz bir proses olsa da,
onun hyata keirilmsinin ilk mrhlsi 1999-2000-ci illrd baa
atmdr. Bu mrhld, sasn, kiik v orta ticart, istehsal
mssislrinin, xidmt sahsinin v baqalarnn zlldirilmsi

217
n plana kilmidir. 2001-ci ildn sonra balanan mrhld is
qalan orta v iri istehsal mssislrinin, obyektlrinin zlldiril-
msi hyata keirilmy balamdr.
1995-ci ildn Azrbaycanda bazar iqtisadiyyatnn yaradlma-
snn hquqi bazasn tmin edn, sosial-iqtisadi inkiafa xidmt
edn qanunlar qbul edilmidir.
1996-c ildn respublikada hyata keirilmi islahatlar ntic-
sind iqtisadi tnzzl v inflyasiyann qars alnm, iqtisadi inki-
afda yeni mrhlnin sas qoyulmudur. lkd zlldirm
proqram, aqrar islahatlar v torpaqlarn xsusi mlkiyyt veril-
msi prosesi ardcl surtd davam etdirilir.
Bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd Azrbaycanda da dvlt
mlaknn myyn xsusi kiy malik olmas obyektiv zrurtdir.
Qarq iqtisadiyyat. qtisadi sistemin bu tipi istehsal vasitl-
rinin sas hisssi zrind mlkiyyt formalarnn mxtlifliyin
saslanr.
Qarq iqtisadiyyat masir cmiyytin mrkkb iqtisadi,
sosial v ekoloji problemlrini dzgn hll etmy imkan vern
yeni bir sistem kimi x edir. qtisadi sistemin bu tipi orta v
yksk sviyyd inkiaf etmi lklrd formalamdr. lklrin
konkret xsusiyytlrindn asl olaraq, qarq iqtisadiyyatn
mxtlif modellri mvcuddur.
Azrbaycan Respublikasnn iqtisadiyyatnda tsrrfat
hyatnn sas istiqamtlri. SSR-nin trkibind olduumuz 70 il
rzind Azrbaycanda iqtisadiyyat mumi mrkzi iqtisadiyyatn
bir halqas olduundan, respublikamz sasn xammal mnbyin
evrilmidi. Bu vziyyti aradan qaldrmaq n yeni demokratik
cmiyyt quruculuu prosesind smrli qarq iqtisadiyyat
sistemi formalamdr. Bu problemin mvffqiyytli hlli n ilk
nvbd dvlt mlkiyytinin geni miqyasda zlldirilmsi,
iqtisadiyyatn idar edilmsi sisteminin yenidn qurulmas tdbirlri
hyata keirilir.
lknin iqtisadi sisteminin modeli onun tbii srvt
potensialn, tarixi tsrrfat nnlrini, demoqrafik xsusiyytlri
v digr sas amillri nzr almaqla yaradlr. stehsal vasitlrinin
218
tam dvlt mlkiyyti olduu vvlki vziyytdn qarq
iqtisadiyyat sistemin, mlkiyyt formalarnn mxtlifliyin keid
tdricn v myyn mrhllrl hyata keirilir. Azrbaycann
iqtisadi sistemind dvlt blmsinin rolu xeyli mddt yksk
olacaqdr. Dvltin tnzimlyici funksiyalar daha ox iqtisadiy-
yatda azad sahibkarlq blmsinin tkkl v inkiaf vziflrin
ynldilmidir.
Bazar iqtisadiyyat. Bank kredit sistemi

Bazar iqtisadiyyat. Bazar iqtisadiyyat hr eydn vvl,
mlkiyyt plralizmi il, sahibkarlq v biznes faliyyti il
sciyyvidir. Burada iqtisadiyyat azad demokratik prinsiplr
sasnda idar olunur.
Bazar iqtisadiyyat sistemindki dvltlrd istehsaln idar
edilmsind ttbiq olunan qaydalar, inzibati-amirlik sistemindki
kimi, knardan zorla qbul etdirilmir. stehsaln idar v tkil
edilmsi bazar qanunlar sasnda aparlr. Bazar qanunlarnm
faliyyt gstrmsin geni rait yaradldna gr, istehsallar
arasnda rqabt yaranr. Rqabt bzn arzuolunmaz nticlr
gtirib xarrsa da, xsi tbbskarln, igzarln stimullad-
rlmasnn v mk mhsuldarlnn artrlmasnn olduqca smrli
vasitsidir. Mhz buna gr d azad rqabt saslanan bazar iq-
tisadiyyat digr iqtisadi sistemlrdn stndr, onun alternativi
yoxdur. Bu, artq sbuta ehtiyac olmayan hqiqtdir.
Bazar iqtisadiyyat, inzibati amirlik sistemindn frqli olaraq,
insanlarn faliyyt azadln tmin edir. Bu, onun ox msbt
chti kimi sciyylnir.
Bazar iqtisadiyyat insann z qabiliyytini, ixtisasn, biliyini,
istehsal tcrbsini daim tkmilldirmy rait yaradr,
istehsallar var gc il ilmy svq edir. Onlar z
tcrblrind pis ilynlrin aqibtini grr v onlardan ibrt
drsi gtrrlr. Bu is mk mhsuldarlnn yksldilmsin tsir
gstrn amillr, iinin ixtisasnn yksldilmsin v myin
elmi tkilin imkan verir.

219
Bazarlarn mxtlifliyi. nkiaf etmi masir iqtisadi sistem-
lrd bazar laqlri btn tsrrfat sahlrini hat edir. Hmin
laqlr cmiyytin iqtisadi orqanizminin btn elementlrin nfuz
edir. Eyni zamanda iqtisadiyyatda bazarn mxtlif nvlri
formalar. Onlarn arasnda, ilk nvbd, mt v xidmtlr
bazarn ayrmaq lazmdr.
mt v xidmtlr bazar. mt v xidmtlr bazarmda
alq-satqnn obyekti mxtlif eidli mhsullar, hminin ayr-ayr
xidmt nvlri olur. Bazarn bu nvnd alc v satc kimi mh-
sulun istehsal v istehlak il mul olan snaye, knd tsrrfat
mssisiri v firmalar, xidmt sferasnn mssislri, ayr-ayr
vtndalar x edirlr.
Masir dvrd mt v xidmtlr bazarnn mtkkil for-
malar inkiaf etmidir. Bu formalar irisind mt birjalarnn
rolu xsusil bykdr.
mt birjas. Birja vvlcdn tyin ediln qaydalar
sasnda, myyn olunmu yerd alq-satq aparan tkilatdr.
Onun sas nvlri mt birjas, qiymtli kazlar birjas v mk
birjasdr.
mt birjasnda mallarn nmunlr v standartlar zr
topdan-sat hyata keirilir. O, bazarn mntzm faliyyt gst-
rn, inkiaf etmi formasdr. mt birjasnda satlan mallarn ha-
ms alcya tqdim edilmir. Alq-satq mvcud nmunlr v mqa-
vild gstriln keyfiyyt gstricilrin saslanmaqla aparlr.
mt birjas mhsullar zr byk hcmd tlb v tklifi bir
yer cmldirmy imkan verir. Bunun nticsind mvcud mt
ehtiyatlar, qiymtlrin sviyysi v onlarn dyimsi meyillri
haqqnda real mlumatlar ld etmk xeyli asanlar. Birjada
qiymtlr qeydiyyatdan keirilir v mtbuatda drc edilir. Bellikl,
mt birjasnda slind iqtisadiyyatn nbzini dqiq tutmaq olur.
Mvffqiyytl faliyyt gostrmk n firmalar mt v
xidmtlr bazarnda yaranan gndlik vziyyti, onun dinamikasn
diqqtl izlmli v dqiq nzr almaldrlar. Bu vzifni
mvffqiyytl hyata keirmk n marketinq sistemindn
istifad edilir.
220
Marketinq tsrrfat faliyytinin tkili v idar edilmsinin
bazar tlblrin, istehlaklarn tlbatnn maksimum
dnilmsin ynldiln sistemdir. Marketinqin smrli ttbiqi
n alclarn tlbat vvlcdn diqqtl yrnilir, hmin
tlbatda ba ver bilck dyiikliklr proqnozladrlr v btn bu
informasiya sasnda buraxlan mhsulun keyfiyytin v onun sat
n zruri olan ticart formalarnn tkilin dair mmkn optimal
tdbirlr plan hazrlanr.
Marketinqin balca mqsdi maksimum mnft ld
etmkdir. Bununla yana, firmalar marketinqin vasitsi il balca
vziflri yeni bazara uyunlamaq, rqiblri sxdrmaq, mm-
kn olan kommersiya riskini minimuma endirmk v s. hll edirlr.
Hr bir konkret vziyytd firmann qarsnda duran vziflr
uyun olaraq, onun rhbrliyi marketinq proqram tlb edir. Bu
proqramda tsrrfat faliyytinin mhsulun sat il birbaa v ya
dolay yolla bal olan mxtlif chtlri z ksini tapr.
Qiymtli kazlar bazar. Bazarn bu nvnd qiymtli
kazlarla mliyyat aparlr. Qiymtli kazlar z sahibinin
myyn mlaka v ya pul mblin mlkiyyt hququnu tsdiq
edn snddir. Qiymtli kazlarn sas nvlri shmlr v
istiqrazlardr. Shm z sahibinin shmdarlar cmiyytinin iind
itirak etdiyini tsdiq edn v hmin cmiyytin mnftinin bir
hisssini divident klind almaa hquq vern qiymtli kazdr.
Shmdarlar cmiyyti tsrrfat faliyytini hyata keirmk n
mxtlif firmalarn v vtndalarn mantlrini shm buraxl
vasitsi il birldirmkl yaradlan tkilatdr.
stiqraz sahibin nzrd tutulan vaxtda z nominal
qiymtinin v myyn ediln faizin dnilmsi hdliklrini tsdiq
edn qiymtli kazdr. stiqrazlar mssislr v hali arasnda
knll yaylr,
Qiymtli kazlar bazarnn sas tkilat formas fond
birjasdr. Fond birjasnda vvldn myyn edilmi qaydalar zr
shmlrin v istiqrazlarn mntzm alq-satqs hyata keirilir.
Hmin alq-satq gediind qiymtli kazlarn mznnsi
myynldirilir. mk bazar i qvvsin olan tlb v tkilin

221
formalad dairdir. mk bazarnn tkilind sas mqsd
adamlar mcburi mkdn azad etmkdir. mk bazarnn
mvcudluu ictimai faliyytd myin tam knlllyn tmin
etmkl i qvvsinin lk daxilind azad axn v yerlmsi n
real imkan v rait yaradr. mk bazar hr bir frdin z i
qvvsini azad surtd satmaq hququna saslanr.
qvvsi bazar qiymti sasnda ii il i gtrn arasnda
balanan mqavil zr satlr. Hmin mqavillr sasnda iilr
mk haqq myynldirilir. mk haqqn myyn edrkn
iinin normal yaamas n lazm olan xrclr v iinin istehsal
prosesind nec v n qdr ilmsi hkmn hesaba alnmaldr.
Baqa szl desk, bazar iqtisadiyyatnda mk haqq istehsalda srf
ediln i qvvsinin dyrinin ifadsi olmaldr.
mk bazarnn sas tkilat formas mk birjasdr
(Azrbaycanda mk yarmarkas). mk birjas i qvvsinin alq-
satq zr sovdlmlrinin realladrlmasnda iilrl sahibkarlar
arasnda mntzm vasitiliyi hyata keirn dvlt idarsidir.
mk birjas isizlrin i dzlmsind, hminin i yerlrinin
dyidirilmsind vasitilik xidmti gstrir. Birjada i qvvsinin
tlb v tkili yrnilir, ona tlb olan mssislr haqqnda
mlumat verilir. mk birjas eyni zamanda isizlri qeydiyyatdan
keirir v onlara isizliy gr mavint verir.
mk birjas rsmi qeydiyyatdan kemi isizlrin, i
qabiliyytli halinin mumi sayna gr, xsusi kisini
myynldirmkl lkd isizliyin sviyysini tyin edir. Bu
sasda dvlt isizliyi azaltmaq n mk birjasn tnzimlyn
geni tdbirlr sistemi hyata keirir. Bu tdbirlr srasnda bo i
yerlri haqqnda mtbr informasiya sisteminin hazrlanmas v
onun daim tkmilldirilmsi, iilrin ixtisaslarnn dyidirilmsi
mslsinin hlli, i qvvsi bazarnda vziyyt zrind daimi
nzartin hyata keirilmsi sas yerlri tutur. mk bazarnn
tnzimlnmsi tdbirlri irisind gnclrin il tmin edilmsin
ynldilmi dvlt proqram xsusi hmiyyt malikdir. Bu
proqramn hyata keirilmsi bir sra sosial, hquqi, xlaqi v s.
222
(ail, cinaytkarlq, thsil v s.) problemlrin hlli n smrli
dayaq ola bilr.
Tlb v tklif. Rqabt. Istehsal amillrinin kmyi il
istehsal edilmi mt v grln xidmtlr bazara xarlr.
mtlr v xidmtlr bazarda qiymt alr. Bu zaman qiymt tlb
v tklif sasnda myyn olunur.
Tlb bazarda tcssm olunan v mvafiq vsait il tmin
ediln tlbatlarn ifad formasdr. Msln, bir ailnin ayda 20 kq
kartofa ehtiyac var. Lakin hmin ailnin bdcsi ayda yalnz 10 kq
kartof almaa imkan verir. Burada ailnin tlbat 20 kq, alclq
qabiliyytli tlbi is 10 kq kartofa brabrdir. Demli, burada
tlbat tlb evrilmdi. Tlb, eyni zamanda, alclq qabiliyyti
demkdir. Burada mhsula, mty ehtiyac yox, pulun miqdar
hlledici rol oynayr. Yni n qdr pulun varsa, bazardan ona
uyun miqdarda mal ala bilmk olar. gr maln qiymti aa
drs, tlb ykslir. Qiymt qalxdqda is ksin, tlb aa
dr.
Bs tklif ndir? Tklif bazarda yerln v oraya gndril
biln mtlrin v xidmtin mcmuyudur. O, istehsaln v
xidmtlrin hcmi il myyn olunur. Tklif bazar qanunlarma
tabedir: mt v xidmtlrin qiymtlri artdqca, onlara olan
tkliflr d artr.
Tlbl tklif istehsalla istehlakn vhdti, eyni zamanda
tzahrdr. stehsalla istehlak tlb v tklif klind meydana
xr. stehsalla istehlak bir-birindn ayrmaq olmaz, onlar qarlql
laqd v asl kild mvcuddur.
2. Bank kredit sistemi

Pul ndir? Pul cmiyytd ham trfindn qbul ediln al-
veri (tdavl) vasitsidir. Pulun meydana glmsi mhsullarn
mbadilsi prosesini qat-qat asanladrm v iqtisadiyyatn
inkiafnda misilsiz rol oynamdr, Bir ox iqtisadiyyatlar pulu
byk sosial kflrdn biri kimi qiymtlndirirlr.
Pulun mahiyyti onun yerin yetirdiyi funksiyalarda ifad
olunur. Pul, hr eydn vvl, tdavl funksiyasn yerin yetirir.

223
Puldan btn mhsullarn alq-satqs zaman istifad etmk olur.
Bununla da cmiyyt mallarn birbaa (yni barter sulu il)
mbadilsi il laqdar meydana xan tinliklrdn xilas olur v
Insanlar mk blgsnn stnlklrindn bhrln bilirlr.
Pul eyni zamanda dyr ls v dyrin saxlanmas (ym)
funksiyalarn yerin yetirir. Cmiyyt pul vahidindn mxtIif nv
maddi nemtlrin dyrlrini ortaq ly gtirmk n istifad
edir. Bununla da, hr bir mhsulun qiymtini onun mbadil oluna
bilcyi btn digr mhsullar vasitsi il ifad etmk ehtiyac
aradan qalxr, Pulla istniln vaxtda istniln mal almaq v ya
maliyy hdliklrini yerin yetirmk mmkn olduu n ondan,
eyni zamanda, dyri saxlama (ym) vasitsi kimi istifad edilir.
Pulun digr mhm funksiyas onun borc dm (tdiy)
vasitsi olmasdr. Myyn olunmu vaxt atdqdan sonra alnm
borclarn qaytarlmas v hmin borclara gr faizlrin verilmsi pul
vasitsi il hyata keirilir.
Masir iqtisadi sistemlrd istifad olunan pullar uzun
tkaml yolu kemidir.
Qdimd pul rolunu vhi heyvanlarn drisi, mal-qara, taxl v
s. oynayrd. Tdricn bu rol ncib metallara pul mtlrin daha
ox mnasib olan mis, gm v qzla kedi. Hazrda, demk olar ki,
hr yerd dvrmzd hqiqi pullar vz edn kaz pullar geni
yaylmdr. lk kaz pullar e.. 812-ci ild ind buraxlm v ao
adlandrlmdr. Qrbd is ilk kaz pul XVII srd imali
Amerikada buraxlmdr.
Valyuta. Hr bir lkd pul tdavlnn tarixn qrarlam
formas hmin lknin pul sistemini tkil edir, Pul sisteminin saslar
qanunvericilikl tsbit edilir. Pul sisteminin balca nsrlri
aadaklardr: pul vahidi, qiymt miqyas, pul nianlarnn nvlri,
pulun emissiyas v tnzimlnmsi qaydas.
Pul funksiyasn ncib metallarn yerin yetirdiyi pul sistemin
monetar sistem deyilir. XX srin 30-cu illrindn btn lklrd pul
sistemi kredit v kaz pul nianlarnn tdavln saslanr. Bu halda
pul sistemi pul nianlarnn rsmi qzl mzmununun lv edilmsi v
pul dvriyysindn qzln xarlmas il sciyylnir. Eyni zamanda
224
nadsz hesablamalarn inkiaf hesabna nad pul dvriyysi ixtisar
olunur. Pul buraxl dvltin inhisarnda olur.
Tsrrfat hyatnn beynlmillldirilmsi milli pul vahid-
lrinin bir-birin dyidirilmsin tlbat dourmudur. Bu tlbat
xsusi bazarda, yni tlb v tklifin tsiri altmda valyuta kursu
formasnda realladrlr.
Valyutann alq-satqs dunya valyuta bazarlarnda hyata
keirilir. n byk dnya valyuta bazarlar Nyu-York, London v
baqa iri hrlrddir.
Valyuta italyan sz olub, qiymt, dyr demkdir. Valyuta
hr hans bir dvltin pul vahididir. Yqin ki, siz tez-tez dollar, funt-
sterlinq, marka, manat, rubl kimi szlr eidirsiniz. Onlar mxtlif
lklrin milli pul vahididir. Valyutann sas daycs qzl, gm,
kaz pul, veksel, ek v digr qiymtli kazlardr.
Hr bir lknin pul vahidinin arxasnda myyn miqdarda qzl
v baqa srvt dayanr. Qzl ehtiyat olmayan dvltin pul nian
istniln vaxt qzl il dyidiril bilmz. Mhz ona gr d AB
dollar ymaq, ondan ehtiyat saxlamaq qzl ymaa brabrdir, htta
indiki raitd ondan da ykskdir. nki qzl istdiyin vaxt satb,
ondan istdiyin mhsulu v xidmti almaq olmur, dollar is istdiyin
vaxt v istdiyin lkd yerli pula dyimk mmkndr.
Son vaxtlarda nadsz hesablama sistemi geni yaylmdr.
Bundan mqsd istniln yerd qoyulmu bankomatlarda kredit
kartlar il pullarn gtrlmsi imkan yaratmaqdr. nternet vasitsi
il maliyy mliyyatlar aparlr, msln, futbola, teatra biletlr,
mtlr sifari edilir v s. Buna elektron ticart deyilir. qtisadiyyatda
banklarn rolu. Pul kapitallarnn toplanmas v onlarn borc verilmsi
bazar iqtisadiyyat raitind banklarn sas vzifsini tkil edir.
Onlarn mhm vzifsi borc pul alanla borc vern arasnda vasitilik
etmkdir. Banklar tkc snaye v ticart mlkiyytilri arasnda borc
alb, borc vermkd vasitilik deyil, eyni zamanda halinin pul
glirlrinin v qnat edib yd pullarn borc kapitalna evirmsini
hyata keirir. z-zlynd halinin lind olan pul kapital deyildir.
nki bu pullar sahiblrinin xsi istehlak tlbatnn dnilmsi
225
mqsdi il ylb. Lakin hmin pul vsaiti bankn srncamna
kedikdn sonra kapitala evril bilr.
Bank kreditlri. Kredit qaytarlmaq v lav faiz dnilmk rti
il pul v ya mt formasnda veriln borca deyilir. Kreditin hrkti
zaman borc vernl borc alan arasnda myyn iqtisadi mnasibtlr
yaranr.Borc kapitalnn hrkti kredit vasitsi il hyata keirilir.
Kapitaln dvran zaman sahibkarn lind toplanan mvqqti srbst
pul vsaitlrindn istifad olunmaldr. Istehsal prosesind sas kapital
istehlak olunur, z dyrinin bir hisssini yeni yaranm mtnin
zrin keirir. mt satldqdan sonra hmin hiss ayrmalar
klind sahibkarn srncamna keir. Dvriyy kapitalnn hrkti
zaman da mvqqti pul vsaiti yaranr.
gr btn pul vsaitlri istehsal vasitlri v xammal alnana
qdr sahibkarn dmir kassalarnda istifadsiz yatb qalarsa, o, he bir
mnft gtir bilmz. Buna gr d sahibkarlar srbst pul
kapitallarn banklara qoyur v bankdan faiz alrlar. Banklar, z
nvbsind, bu kapitallar qaytarlmaq rti il daha yksk faizl
mhsuldar istifad n digr faliyytd olan sahibkarlara verirlr.
Mvqqti srbst kapitallarn bu cr hrkti onlarn mlkiyyti-
lrin faydaldr, nki onlar banka qoyduqlar pula gr bankdan faiz
alrlar. Bu, hm d borc alan sahibkarlara srflidir. Onlar aldqlar
borc pulu sasn istehsala qoyur, oradan mnft ld edirlr.
Mnftin bir hisssini zlri mnimsyir, digr hisssini is aldqlar
puldan istifad n banka faiz verirlr. Banklar srbst pulu nisbtn
aa faizl qbul edir, borcu is daha yuxar faizl verirlr. Bu frq
bank mnftini ml gtirir.
Bazar iqtisadiyyat sistemind kreditin bir ox nvlri
mvcuddur. Bunlardan biri kommersiya kreditidir. Kommersiya
krediti faliyytd olan sahibkarlarn (snayed v ticartd) bir-birin
mt kapital klind verdiklri kreditdir.
mtlrin kreditl satnda tdavl vasitsi funksiyasn, bir
qayda olaraq, veksellr yerin yetirir. Veksel borclunun gostriln
vaxtda myyn pul mblini dmsini gstrn borc sndidir.
226
Vekseldn bir sahibkar baqa sahibkardan mtlr almaq n
pul vzin istifad edir. Veksel bu yolla ticart dvriyysin daxil olur
v kredit vasitsinin n sad nvn evrilir.
Bank krediti banklarn faliyytd olan sahibkarlara pul borclar
klind verdiklri kredit deyilir.
Bank krediti hr bir sahibkara istniln hcmd veril bilr. Bank
krediti dvltin, ox hallarda, srbst xsusi tbbs gstrn
sahibkarlarn xsusi bir faliyyt sahsin evrilir.
Dvlt krediti zaman borc vern rolunda dvltin z x edir.
Bunun n geni yaylm formas dvlt trfindn istiqrazlarn
buraxlmasdr. Dvlt bdc defisitini aradan qaldrmaq mqsdi il
istiqrazlar buraxr. Dvlt xrclrinin dnilmsind daxili istiqrazlarn
buraxlmasndan ld ediln glir sas mnblrdn biridir.
poteka krediti mlakn girov qoyulmas sasnda veriln
kreditdir. Ipoteka sz latn szndn ml glib, mnas girov
demkdir. Adtn, trpnmz mlak torpaq, ev v digr tikililr
alnan borc vzind ipoteka banklarnda girov qoyulur. gr borclu
borcunu vaxtnda qaytarmasa, mlak bankn srncamna keir.
Beynlxalq kredit borc kapitalnn lklr arasnda hrkti v
faliyytidir. Borc alan v borc vern rolunda banklar, iri irktlr,
xsusi sahibkarlar, dvlt idarlri v baqalar itirak ed bilrlr.
Azrbaycan bank sistemi. Dnya Banknn Azrbaycana
kmyi. Azrbaycann Mrkzi Bank respublikann ba bankdr. O,
respublikann pul-kredit sisteminin idar edilmsini tkil edir, lknin
banklar arasnda laqlndirici rol oynayr, pul v baqa qiymtli
kazlar buraxr.
Respublikamzda Shmdar-kommersiya aqrar-snaye bank
(ASB), Shmdar-kommersiya snaye-investisiya bank (SB) v
Shmdar-kommersiya mant bank faliyyt gstrir.
Beynlxalq bank ixracat v qeyri-ticart mliyyatlar zr
hesablamalar hyata keirir v tkil edir, xarici bazara xmaq
hququ olan mssis (firma) v tsrrfat tkilatlarnn xarici iqtisadi
laqlrini kreditldirir.
Dnya Bank 1995-ci ildn balayaraq Azrbaycanda 13 layihni
maliyyldirmidir. 1999-cu ild is bu mtbr maliyy qurumu

227
2000-2002-ci maliyy illri rzind Azrbaycan iqtisadiyyatnn
inkiaf proqramnn dstklnmsin yardm strategiyas ilyib
hazrlamdr. Strategiyann sas vziflri dvlt tsisatlarnn
islahatna kmk etmk, idaretm aparatn tkmilldirmk,
normativ-hquqi bazan mhkmltmk, zl sektorun inkiaf n
lverili rait yaratmaq, sosial inkiaf v infrastrukturu
srmayldirmkdir.
Pul emissiyas. nflyasiya. Tdavld olan pulun miqdar mal v
xidmtlrin al-verii n tlb edildiyindn ox olduqda inflyasiya
ba verir. nflyasiya tdavld olan pulun mumi ktlsinin mt
qiymtlrinin mblindn artq olmas nticsind pulun qiymtdn
dmsi v mtlrl tmin olunmayan pul ktlsinin meydana
glmsidir. nflyasiya mtlrin qiymtlrinin qalxmasna gtirib
xarr.
Gediinin srtin gr inflyasiyan srnn, srtli v
hiperinflyasiyaya blrlr. Bzn iqtisadiyyatda pulun qiymtdn
dmsi istehsaln hcminin azalmas, istehsalatda durunluq v
isizliyin artmas il mayit olunur. Bu hala da staqflyasiya deyilir.
nflyasiyann balca sbblri iqtisadiyyatn mxtlif sahlri arasnda
tarazln pozulmas, dvltin xrclrinin onun glirindn ox olmas,
hrbi xrclrin byk
srtl artmas, sasl vsait qoyuluunun hcminin ox byk
olmas, qiymtlrin v mk haqqnn sassz olaraq qaldrlmasdr.
nflyasiya il mbariz sullar. Hr bir dvlt inflyasiyann
qarsnn alnmasnda maraqldr. Buna gr d o, bir sra
antiinflyasiya tdbirlri hyata keirir. Antiinflyasiya tnziminin
vziflrindn biri bdc ksirinin azaldlmas v lv edilmsidir. Bu
vzifni iki yolla: glirlrin artrlmas v dvlt xrclrinin azaldlmas
yolu il hll etmk olar. Ikinci yol daha lverilidir.
nflyasiyann qarsnn alnmas n dvltin grdy
tdbirlrdn biri devalvasiyadr. Devalvasiya lknin pul sisteminin
sabitldirilmsi n qanunvericilik qaydas il milli pul vahidinin,
qzln mznnsinin aa salnmas v ya kaz pulun rsmi mzn-
nsinin qzla v digr lklrin valyutasna nzrn endirilmsidir.
228
ox zaman bir sra dvltlrd tdavl n lazm olan kaz
pulun miqdarn qzln miqdarna daha ox uyunladrmaq n
tdavldn artq pul ktlsi xardlr. Buna defilyasiya deyilir. Bu,
inflyasiyann ksi olan prosesdir.
nflyasiya prosesi hddindn artq gclnrs, pulun qiymti
kskin surtd aa dr v onun alclq qabiliyyti sfra en bilr.
Bu zaman dvlt qiymtdn dm hmin pullarn etibarsz olmas
haqqnda elan verir. Buna pulun nullifikasiyas deyilir.
Bzn mrkkb iqtisadi raitd pul islahat keirmdn pul
vahidinin inflyasiyayaqdrki alclq qabiliyytini tdricn brpa
etmk zrurti yaranr. Bu proses revalvasiya deyilir. Revalvasiya
n tdavld olan pulun miqdarn dyimdn mt dvriyysi
artrlr. Bu, pulun nisbtn qiymtdn az dmsi raitind
mmkndr.
3. Biznes v sahibkarlq.
Dvlt v iqtisadiyyat. Sorta
Biznes v mstqil sahibkarlq. Biznes ingilis szdr,
dilimizd i mnasn dayr. Biznes glir ld etmk mqsdi il
ticart v baqa sahlrd sahibkarlq faliyytinin bir nvdr.
Biznesmen d ingilis sz olub Azrbaycan dilind i adam,
bacarqla xsi ticartl mul olan sahibkar, mssis sahibi
demkdir. Mhsul istehsal, sat, xidmtlr gstrilmsi v digr
sahlrd faliyyt gstrn btn sahibkarlarn mqsdi sasn
glir, mnft gtrmkdir. Bu mnada btn sahibkarlar da
biznesmen adlandrmaq olar. Lakin sahibkarlq faliyyti biznesdn
frqlnir. Sahibkarlar byk hcmd istehsal, xidmt v
kommersiya yaradrlar. Biznesmenlr is xrda v orta hcmli
mssislr yaradr, onlar idar edirlr. Bazar prinsiplrin
saslanan smrli tsrrfat sisteminin yaradlmasnda ilk mr
hl cmiyyt n faydal olan sahibkarlq faliyytinin v iqtisadi
davran azadlnn tmin edilmsidir. Ayr-ayr xslr, aillr,
sosial qruplara v mssislr tsrrfat faliyytind srbstlik
verilmsi hr bir subyektin iqtisadi hyatda n fal itirakna, z
potensial imkanlarndan daha dolun istifad etmsin sbb olur.
Azad sahibkarla geni meydan verilmsi, hr bir vtndaa

229
faliyyt gstrmk n rait yaradlmas, masir dvrd
cmiyytin trqqisinin zruri rtlrindn biri kimi x edir.
Sahibkarlq ayr-ayr xslrin, onlarn birliklrinin, habel
hquqi xslrin mnft ld edilmsin yonldiln mstqil
tbbskarlq faliyytidir. Sahibkarlar z adlarndan x edirlr
v faliyytlrinin nticlri n msuliyyt onlarn z zrin
dr.
lknin faliyyt qabiliyyti olan hr bir vtnda, mlkiyyt
for-masndan asl olmayaraq hquqi xslr, hr bir xarici vtnda
v vtndal olmayan xs, xarici hquqi xslr sahibkar v ya
sahibkarln subyekti ola bilrlr.
Mdni sahibkarln bir ox etik nnlri mvcuddur.
Bunlarn irisind igzar mnasibtlrd dzgnlk, tmizlik,
trfdala qarlql etibarllq xsusi yer tutur. Bu keyfiyytlr
malik olmayanlarn btn hallarda sahibkarlq faliyytind ciddi
uur qazanmalar sadc olaraq mmkn deyildir.
Sahibkarln nvlri. Sahibkarln iki sas formas vardr:
frdi sahibkarlq v kollektiv sahibkarlq. Bu formalar sahibkarlq
subyektlri trfindn vtndalarn mlkiyyti sasnda, habel
qanuni saslarla ld olunan v istifad ediln mlakla hyata
keirilir. Btn hallarda sahibkarlq faliyyti n tbbskarlq,
mnft gtrmy almaq, risk etmk, zn yoxlamaq istyi
sciyyvidir.
Hyata keirildiyi sahy gr sahibkarlq faliyytinin
istehsal, kommersiya v maliyy nvlri frqlndirilir. Real
tcrbd sahibkarln bu nvlri bir-birini qarlql surtd
tamamlayr.
Sahibkarlar tsrrfat-maliyy faliyytini mstqil hyata
keirmk, mhsul gndrnlri v istehsal olunan mhsulun
istehlaklarn semk, dvlt ehtiyaclar n mqavil sasnda i
grmk v mhsul gndrmk hququna malikdirlr. Sahibkarlar
ld etdiklri mnftdn vergilri v digr mcburi dnilri
ddikdn sonra onun qalan hisssini srbst istifad edirlr. Bu
zaman onlar hmin vsaitdn sahibkarlq faliyytini
genilndirmkl yana, xeyriyyilik, maarifilik mqsdlri,
230
habel mharib v baqa fvqlad hadislr zaman dvlt
lazmi yardm gstrilmsi mqsdlri n istifad ed bilrlr.
Sahibkarlar eyni zamanda qvvd olan qanunvericilikdn v
baladqlar mqavildn irli gln vziflri yerin yetirmlidir-
lr. Onlar ilk nvbd iilr mk haqqn lknin qanunvericiliyi
il myyn olunmu sviyyd dmli, ekoloji thlksizliyin,
istehsal gigiyenasnn v sanitariyann, thlksizlik texnikasnn
tmin edilmsi, memarlq abidlrinin v tarixi abidlrin
mhafizsi kimi zruri rtlr ml etmlidirlr.
Masir raitd azad sahibkarln inkiaf hm iqtisadi, hm
d sosial v siyasi hmiyyt malikdir. Buna gr d dvlt
sahibkarln inkiaf n lverili rait yaratmal, bu i
hrtrfli yardm gstrmlidir. Ilk nvbd sahibkarlq faliyyti-
nin genilndirilmsi sahsind lzumsuz mhdudiyytlrin aradan
qaldrlmas tmin edilmlidir. Hr cr qadaanlar sahibkarlq m-
nafeyinin gcl daxili enerjisindn dolun istifady imkan vermir.
Dvlt sahibkarln srtli inkiafn tmin etmk mqsdi il,
sahibkarlq faliyytinin qabaqcl istiqamtlri n gztlr
sistemi myynldirir. Dvlt sahibkarla kmk mqsdi il
informasiya, mslht, elm v tdris mrkzlri, maliyy sistemi
yaradr, vergi dnilrinin gztli drclrini tyin edir.
Mssislrin idar edilmsi. Menecment. Bildiyimiz kimi, bazar
iqtisadiyyatnn hkm srdy lklrd iqtisadi faliyyt v mlkiyyt
azadl hkm srr. Bel bir raitd hr hans bir mssisni idar
edn subyekt d azad v mstqildir. Sahibkarla ii arasnda normal
Insani mnasibtlrin olmas istehsaln idar edilmsind mhm
rtdir. i il sahibkarn mnafelrinin uzladrlmas mexanizmindn
yax istifad olunarsa, bunun iqtisadiyyata byk tsiri olar.
Mssisd alan iilr olan inam, onlara gstriln qay, qrarlarn
qbul olunmasnda itirak etmk v msuliyyt damaq imkan
verilmsi onlarn psixologiyasnda da dyiikliklr sbb olar.
daretm mexanizmi el tkmilldirilmlidir ki, o, hr bir adamn
yksk i bacarn akara xarmaa imkan yaratsn v btn
mssisnin mumi mnafeyin uyun glsin. Bazar iqtisadiyyat
sistemi lklrind istehsal mssislrini idar edn xslr menecer

231
deyilir. Menecer idaretm ustalna malik olmaldr. Burada istehsaln
tkilats il mlkiyytin sahibi zvi surtd birlir. Menecer srt
inzibatla yox, mk mhsuldarln yksltmk qabiliyytin malik
olmaldr.
Bs menecment ndir? Menecer v menecment anlaylar bir-biri
il ayrlmaz vhdtddir. Menecment istehsaln glirliliyini v
smrliliyini yksltmk mqsdi il idaretmd ttbiq olunan
prinsip, sul, forma v vasitlrin mcmuyudur. Baqa szl,
menecmentlik hr hans obyektin idar edilmsidir. Menecment
nzriyysinin sasn AB mhndisi F.Teylor qoymu, me-
necientliyin vtni d mhz AB olmudur. Lakin hazrda bu sah
Yaponiyada daha uurla inkiaf etmkddir. Bu lkd menecmentliyin
sasn Insanlara dzgn mnasibt tkil edir. Sahibkarlar hmi z
fhllrinin qaysna qalr, htta ar iqtisadi bhran raitind d
onlar isiz v maddi tminatsz qoymurlar. vzind fhllr daha
vicdanla ilyir, mssissinin rfini lyaqtl qoruyurlar. Yapon
menecerinin n mhm vzifsi iilr normal mnasibt v rait
yaratmaqdan, iilrl menecerin eyni taley v irktin onlarn doma
ailsi olduuna inam yaratmaqdan ibartdir.
Azrbaycanda sahibkarlq. Azrbaycanl sahibkarlar. Azr-
baycanda sahibkarln yaranmas v inkiaf XIX srin ortalarna
tsadf edir. Bu dvrd Rusiyann mstmlksi kimi Azrbaycan da
mumrusiya bazarna qouldu v dnya bazarna x imkan ld etdi.
Snayenin bir ox sahlrind, xsusil neft snayesind xarici kapitalla
yana, milli kapital da mhm rol oynamaa balad. Ilk milli
sahibkarlar meydana gldi. Sahibkarln inkiaf n lkmizd
mvcud olan lverili milli, tarixi v iqtisadi zmin onun mxtlif
nvlrini yaratd. Bu dovrd Azrbaycann H.Z.Tayev, M.Nayev,
.sdullayev, M.Muxtarov kimi qdrtli sahibkarlar yetidi.
H.Z.Tayev Azrbaycan iqtisadiyyatnn mstmlk xarakterini
sndrd, milli sahibkarln inkiafnda mstsna rol oynad. Savadsz
olmasna baxmayaraq, o, iqtisadiyyat, sahibkarln sirlrini yax
bilirdi. Tayevin sahibkarlq faliyyti yalnz neft snayesi il
mhdudlamrd. O, balq, toxuculuq, yeyinti snayesi sahlrind,
gmiilik v ticartd d uurlar qazanan sahibkar idi.
232
Hazrda bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar olaraq mlkiyytin
geni miqyasda dvltsizldirilmsi v zlldirilmsi Azrbaycanda
sahibkarlq nnlrinin dirldilmsi n lverili imkanlar amdr.
Sahibkarla dvlt qays. 1995-ci ildn balayaraq, bazar iqti-
sadiyyatna keid istiqamtind hyata keiriln tdbirlr sahibkarln
inkiafnda mhm rol oynamdr. Sahibkarln inkiaf etdirilmsi,
onu tmin edn igzarlq mhitinin v rqabt mexanizminin
formalamas, habel sahibkarla dvlt kmyinin gstrilmsi il
bal msllr Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasnda z ksini
tapmdr.
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti trfindn tsdiq olunmu
1997-2000-ci illrd kiik v orta sahibkarla dvlt kmyi Proqram
lkmizd sahibkarln inkiafna gcl tkan verdi. Bu siyasti
realladrmaq n Sahibkarla Kmk Milli Fondu, Kiik v Orta
Sahibkarln nkiaf Agentliyi kimi qurumlar yaradld.
lkd sahibkarln inkiafna dvlt qaysn artrmaq, bu
sahd mvcud problemlrin vaxtar thlil edilrk tdbirlr
grlmsini tmin etmk n 2003-ci il avqustun 27-d Respublika
Prezidenti yannda Sahibkarlar uras yaradlmdr. Bu sahd
yeridilmi smrli siyastin nticsind lkd milli kapitalizm
formalamdr.
Dvlt v iqtisadiyyat
Bdc v vergi siyasti. Dvlt hr bir vtndann firavan

yaamaq istyini tmin etmlidir. Lakin bunun n lk varl
olmaldr. lknin varll is onun tbii ehtiyatlarnn, o cmldn
yeralt faydal qazntlarnn, yerst bitki v heyvanlar alminin,
Insan myi il yaradlm maddi v mnvi srvtlrin
bolluundan asldr. Maddi srvtlrin bolluu z ifadsini dvltin
glir v xrclrini znd ks etdirn dvlt bdcsind tapr.
Dvlt, bdcni doldurmaqda maraqldr. Bu istyi realladrmaq
n o, bir ox tdbirlr hyata keirir. Bu tdbirlrin cmi bdc
siyasti adlanr. Bdcnin glirlri lkd ttbiq olunan vergilr v
bu tipli digr dnilrdn daxil olan vsaitlrdn ibartdir.
233
Vergi dvltin z funksiyalarnn yerin yetirmsi il
bal xrclrinin tminat n hali trfindn pul vasitl-
rinin xziny krln hisssidir.
Dvlt, hali v verginin laqsi bir trfdn dvltin maliyy
tminat, digr trfdn is halidn alnan vergilrin cmi il
xarakteriz olunur. Vergi yk ar olduqda halinin maddi rifah
pislir, yngl olduqda is dvltin maliyy tminat azalr. Ona gr
d dvlt kimin hans vergilri n qdr dmli olduunu daltli hll
etmlidir.
Adtn, bir sra mtxssislr trfindn bdc siyasti il vergi
siyasti anlaylar myyn mnada eynildirilir. Lakin bdc siyasti
vergi siyasti il mqayisd daha geni iqtisadi kateqoriyadr v
dvltin glir v xrclrin formalamas istiqamtind hyata keirdiyi
tdbirlrin cmini tkil edir. Vergi siyasti is bdcnin glirlr
hisssinin formalamas sahsind hyata keirilir. Nzr almaq
lazmdr ki, bdc siyasti il vergi siyasti qarlql laqd hyata
keirilmli v bir-birini tamamlamaldr. Vergi siyasti cmiyytin ayr-
ayr sosial qruplarnn v dvltin maliyy vsaitlrin olan ehtiyacnn
dnilmsi, maliyy ehtiyatlarnn yenidn bldrlmsi hesabna
lk iqtisadiyyatnn inkiafnn tmin edilmsi mqsdi il lknin
vergi sisteminin formaladrlmas sahsind dvltin hyata keirdiyi
iqtisadi, maliyy v siyasi tdbirlrin cmidir.
qtisadi chtdn saslandrlm vergi siyastinin sas mqsdi
vergi dyicilrindn vergilrin tutulmasnn hquqi qaydalarn tmin
etmkl brabr, vergitutmann tsiri altnda formalaan iqtisadi
mnasibtlrin hrtrfli qiymtlndirilmsidir. Vergi siyastinin sas
mqsdlrindn biri d lkd vergilrin knll dnilmsi
sviyysinin artrlmasna nail olmaqdr. Vergilrin knll dnilmsi
hali trfindn vergilrin dnilmsinin ictimai drk edilmsinin
nticsidir. qtisadi, siyasi v digr frqlr baxmayaraq, hr bir
dvltin vergi siyasti ilk nvbd onunla myyn edilir ki, dvlt z
tkrar istehsal prosesinin fal itiraks kimi x edir. Bu is ox
mhm msldir. Hl 750 il bundan vvl byk Azrbaycan alimi
Nsird-din Tusi yazrd: Tkrar istehsal olmadan mal toplamaq v
onu saxlamaq mmkn olmaz, nki xrc etmk zruridir.
234
Dvltin sas mqsdi cmiyytin qarsnda duran iqtisadi v
sosial msllrin hll edilmsidir ki, bu da vergi siyastinin
formalamasna z tsirini gstrir.
Vergi siyastinin hyata keirilmsi sullar dvltin vergi
siyasti aparmaqla nail olmaa ald mqsdlrdn asldr. Masir
dnya tcrbsind vergi dyicisinin vergi yknn dyidirilmsi,
vergitutmann hr hans forma v vasitsinin digri il vz edilmsi,
bu v ya digr vergilrin yaylma sahsinin dyidirilmsi, vergi
gztlrinin ttbiq edilmsi v ya lvi, vergi drclrinin
frqlndirilmi sisteminin daxil edilmsi kimi sullardan geni istifad
olunur.
Dvlt v iqtisadiyyat, dvltin bdc v vergi siyastini 6.3 sayl
sxemd bel mumildirmiik.
Sm 6.3
DVLT
Vergilr v ya mal,
i v xidmtlr
Vergilr v ya ii
qvvsi dnilr v ya
mk haqq v ya dvlt xidmtlri
dvlt xidmtlri
Mal, i v xidmtlr
v ya mk haqq
Ev tsrrfat Mssislr
dnilr v ya ii
qvvsi
235
Masir raitd inkiaf etmi bazar iqtisadiyyat il lklr vergi
siyastini aada sadalanan mhm mqsdlr nail olmaq n
hyata keirilr.
- iqtisadiyyatn v glirlrin tnzimlnmsi zr dvlt
siyastini tmin etmk;
- iqtisadi v sosial siyasti hyata keirmk n kifayt
edck
hcmd maliyy ehtiyatlar il tmin etmk v s.
Vergi siyastinin smrliliyi dvltin onu hans prinsiplr
sasnda hyata keirmsindn hmiyytli drcd asldr.
Adtn, vergi siyasti aadak prinsiplr nzr alnmaqla hyata
keirilir:
- Vergi dyicilrinin faliyyti n lverili raitin
yaradlmas
v onlarn hquqlarnn maksimum qorunmas.
- Sahibkarlq v investisiya falln stimulladran, sad v
vergi dyicisi trfindn baa dln vergi sisteminin
yaradlmas
v s.
Yuxarda gstriln prinsiplr sasnda lkd hyata
keiriln vergi siyastinin sas istiqamtlrindn n mhmlri
aadaklardr:
- Daxili v xarici investisiyalarn prioritet sahlr clb
edilmsin lverili vergi mhitinin yaradlmas.
- Vergi dyicilrinin glirlri zrind smrli nzart
mexanizminin ttbiqi.
Fiskal siyast. Milli iqtisadiyyatn tnzimlnmsind
znmxsus rol oynayan fiskal siyast vasitsi il hkumt
maliyy sistemin nzart edir v bazar mexanizmin tsir ed
bilir. Fiskal siyast sosial-iqtisadi baxmdan byk hmiyyt ksb
edn problemlri (yoxsulluq, isizlik, halinin sosial mdafisi v
s.) hll etmk n tlb olunan pul vsaitlrinin ym formas
olan bdcni formaladrmaa imkan verir.
Bazar iqtisadiyyat raitind fiskal siyast maliyy bazarnn
sa-bitldirilmsin, hminin dvltin z funksiyalarn hyata
236
keir bilmsi n maliyy tminatna xidmt edn alt rolunu
oynayr. Odur ki, bu altdn dzgn v mqsdynl kild
istifad olunmas, fiskal siyastin dvlt bdcsin real tsirinin
myyn edilmsi hazrk raitd byk hmiyyt ksb edir.
Fisk latn sz olub, znbil demkdir. Qdim Romada v-
vllr pullarn saxland kassa, sonralar imperatorlarn xsi x-
zinsi v nhayt glir, vergi v digr rsumlarn cmldiyi
mrkz fisk adlanrd.
Fiskal siyastin smrliliyi hkumtin iqtisadiyyatda ba
vern dyiikliklr reaksiyasnn srtindn ox asldr. Bu halda
ttbiq olunan fiskal siyastin effektivlik drcsini aa salan bir
sra manelr vardr. vvln, inflyasiyann faktiki balamas il
onun hiss edilmsi prosesi arasnda olan vaxt frqidir ki, onu
mnimmnin gecikmsi adlandrrlar. qtisadi dyiikliklri
proqnozladrmaa imkan vern bzi gstricilrin mvcud
olmasna baxmayaraq, iqtisadi falln glck xarakterini
qabaqcadan xbr vermk ox tindir.
kincisi, inzibati gecikmdir. Bzn idaretmnin zifliyi
ucbatndan iqtisadi proseslr mnasibt bildirilmsi lngiyir v
sonradan atlm fiskal addmlar smrli olmur. Htta ola bilr ki,
dvltin fiskal siyastinin formalamasna ox vaxt srf
olunduundan, qbul ediln qrarlar real iqtisadi vziyyt uyun
glmsin v tsirsiz qalsm.
ncs, hkumt fiskal tdbirlr barsind vaxtnda zruri
qrarlar qbul ets d, bu qrarlarn realladrlmas gecikir v
hmin tdbirlr istehsala, mullua v qiymtlrin sviyysin
lazmi tsir gstr bilmir. Vergilrin drclrini daha tez
dyidirmk mmkn olsa da, ictimai ilr dvlt xrclrinin
ayrlmas uzunmddtli planladrma tlb edir v bir o qdr d
vaxt mvafiq obyektlrin tikilmsin srf olunur. Ona gr d
ayrlm xrclrin iqtisadiyyatda ba vern qsamddtli
tnzzllr effektiv tsir etmsi hmi mmkn deyil.
Azrbaycann vergi sistemi. Azrbaycan Respublikasnn vergi
sistemi 1991-ci ildn mstqil inkiaf yoluna, bazar
mnasibtlrin keid dvrndn sonra tkkl tapmdr. Ken

237
illr rzind vergi qanunvericiliyind sasl dyiikliklr aparlm,
Respublikann vergi sisteminin inkiaf etmi lklrin vergi
sistemlrinin sviyysin atdrlmas sahsind ciddi ilr
grlmdr.
Vergi Mcllsin sasn, respublikamzda aadak vergilr
myyn edilmidir: dvlt vergilri; muxtar respublika vergilri;
yerli vergilr (bldiyy vergilri). Dvlt vergilri lkmizin btn
razisind dnilir. Bu vergilr bunlardr: fiziki xslrin glir
vergisi; hquqi xslrin mnft vergisi (bldiyy mlkiyytind
olan mssis v tkilatlardan baqa); lav dyr vergisi (DV);
aksizlr; hquqi xslrin mlak vergisi; hquqi xslrin torpaq
vergisi; yol vergisi; mdn vergisi; sadldirilmi vergi.
Muxtar respublika vergilri dedikd, Naxvan Muxtar Res-
publikasnn Qanunlar il myyn ediln v Naxvan Muxtar
Respublikasnda dniln vergilr nzrd tutulur. Muxtar Res-
publika vergilrin, yol vergisi istisna olmaqla, btn baqa dvlt
vergilri aiddir. Yerli vergilr (bldiyy vergilri) bldiyylrin
qrarlarna sasn ttbiq ediln v bldiyy razilrind dniln
vergilrdir. Bu vergilr drd cr olur: fiziki xslrin torpaq vergisi;
fiziki xslrin mlak vergisi; yerli hmiyytli tikinti materiallar
zr mdn vergisi; bldiyy mlkiyytind olan mssis v
tkilatlarn mnft vergisi. Fiziki xslrin glir vergisi aadak
qaydada hesablanr.
Hquqi xs statusunda yaradlm mssis v tkilatlar
mnftlrindn 24 faiz drcsi il vergi dyirlr. lav dyr
vergisi hr vergi tutulan mliyyatn v hr vergi tutulan idxaln
dyrinin 18 faizidir.
Fiziki v hquqi xslrin mlak vergisinin drcsi mlakn
orta illik qalq dyrinin 1 faizi hcmind myynldirilmidir.
Fiziki xslrin mlak vergisi onlarn xsusi mlkiyytind
olan binalarn inventarladrlm dyrindn tutulur. Bu dyr
aylq glirin vergi tutulmayan mblinin 300 mislindk olduqda
vergi tutulmur, 300 mislindn ox olan mbldn is 0,1 faizl
vergi tutulur. Imli spirt, piv v spirtli ikilrin btn nvlri,
ttn mmulatlar v neft mhsullar aksizli mallardr.
238
Sadldirilmi vergi ld ediln vsaitin mblindn (mumi
hasilatn hcmindn) v satdanknar glirlrdn Bak hrind 4
faiz, digr hr v rayonlarda, habel Naxvan Muxtar
Respublikasnda 2 faiz drc il hesablanr.
Vergilrin funksiyalar v nvlri. Vergilrin sas funksiyalar
kimi aadaklar qeyd etmk olar: fiskal; bldrc; tnzim-
lyici; nzartedici.
Fiskal funksiya. Dvlt xrclrinin maliyyldirilmsini tmin
etmk n ayr-ayr fiziki v hquqi xslrin glirlrinin
(mnftinin) myyn hisssi dvlt xzinsin clb edilir.
Vergilrin sas tyinat, yni mumdvlt proqramlarnn
hyata keirilmsi n vsaitlrin dvlt bdcsin toplanmas,
mhz bu funksiya vasitsi il hyata keirilir. Yerd qalan
funksiyalar is fiskal funksiyann bir nv trmlridir.
Bldrc funksiya. Vergilrin bldrc funksiyasnn
mahiyyti ictimai glirin halinin ayr-ayr kateqoriyalar arasnda
yenidn bldrlmsindn ibartdir. Baqa sozl, halinin gcl
tbqsinin vergi yknn arladrlmas hesabna vsaitlr bu
kateqoriyadan halinin daha zif kateqoriyalarna trlr. Buna
gr d bldrc funksiyaya misal olaraq aksizlri, mtrqqi
vergi tutman gstrmk olar.
Tnzimlyici funksiya. Bu funksiya vergi mexanizmlri
vasitsi il dvltin qarya qoyduu myyn mqsdlr nail
olunmasna xidmt edir. Bu funksiya vasitsi il vergilr tkrar
istehsal prosesin onun srtini stimulladrmaq v ya lngitmkl
mhm tsir gstrir, kapital ymn gclndirir v ya zifldir,
dni qabiliyytli tlbi artrr v ya azaldr. Bu funksiyann
stimulladrc mqsdi bu v ya digr iqtisadi prosesin inkiafnn
myyn edilmsin ynldilir. Bu mqsd, adtn, vergi
gztlri vasitsi il nail olunur. Dvlt myyn faliyyt
nvlrinin hddn artq yksk srtl inkiafn lngitmk n
artrlm vergi drclrini myyn edir.
Dvlt knd tsrrfatnn inkiafn, istehsal tyinatl kapital
qoyuluunu srtlndirmk n bu faliyyt nv il mul olan
239
mssislr vergi qanunvericiliyind myyn gztlr nzrd
tutur.
Dvlt dolay vergilrin sviyysini dyimkl qiymtlrin
sviyysin tsir gstrir, ixraca vergi gztlri ttbiq etmkl onu
stimulladrr, z istehsaln stimulladrmaq n analoji mallarn
idxalna lav vergilr ttbiq edir.
Nzartedici funksiya. Dvlt vergilr vasitsi il ms-
sislrin v vtndalarn maliyy-tsrrfat faliyytin nzarti
hyata keirir. Bu nzart vasitsi il dvlt bdcsin v vergi sis-
temin bu v ya digr dzlilrin edilmsi zrurti my-
ynldirilir.
Masir vergitutma nzriyysind vergilr sasn aadak
xsu-siyytlrin gr nvlr ayrlr:
- tutulma suluna gr;
- vergitutma formasna gr;
- statusuna gr.
Tutulma suluna gr vergilri 2 sas qrupa ayrmaq olar:
birbaa vergilr v dolay vergilr.
Birbaa vergilr dedikd, maddi srvtlrin toplanmas
prosesind vergi dyicilrinin glir v ya mlakndan bilavasit
tutulan vergilr baa dlr. Dolay vergilr mt v xidmtin
qiymtindn tutulan vergilrdir. Bu vergilr istehlak vergilri d
deyilir. Bellikl, birbaa vergilrin dyicisi gliri ld edn xs,
dolay verginin dyicisi is mtnin istehsalsdr.
Vergi byannamsi. Vergi byannamsi vergitutma elementl-
rini v vergi hdliyinin yerin yetirilm sviyysini ks etdirn v
vergi qanunvericiliyi il myyn edilmi mddtlrd v qaydada
vergi dyicisi (vergi agenti) trfindn tqdim edilmli yazl
snddir. Vergi byannamsini vermy borclu olan vergi dyici-
lri vergi byannamsini mvafiq mddtlrd myyn edilmi
formada v yerd vergi orqanna vermlidirlr.
Vergi byannamsi vergi orqanna tqdim olunduqdan sonra
vergi orqan trfindn kameral vergi yoxlamas hyata keirilir.
Kameral vergi yoxlamas vergi orqan trfindn yerlr
getmdn, vergi dyicisi trfindn tqdim ediln vergi
240
byannamlri, habel vergilrin hesablanmasn v dnilmsini
znd ks etdirn v vergi dyicisinin faliyyti haqqnda vergi
orqannda olan digr sndlr sasnda keirilir.
Kameral vergi yoxlamas vergi dyicisi trfindn verginin
hesablanmas v dnilmsi n sas olan sndlrin vergi
orqanma tqdim edildiyi gndn 30 gn mddtind keirilir.
Vergilrin dnilmsi Azrbaycan vtndann konstitusiya
hdliyidir. Vergilrin dnilmsi vergi dyicisinin vergilrin
bdcy v bdcdnknar fondlara dnilmsi n hyata ke-
irdiyi faliyytlrin mcmuyudur. Azrbaycan Respublikasnn
razisind vergilr Azrbaycan Respublikasnn pul vahidi olan ma-
natla hesablanr v dnilir. ksr hallarda vergilrin dnilmsi
hesablamalarn qeyri-nad formasndan istifad edilmkl hyata
keirilir. Bu zaman dni tapr sasnda pul vsaitlri vergi
dyicisinin bankdak hesablarndan bdcy krlr. Vergi
dyicilri vergilrin dnilmsi n myyn edilmi son
mddt kimi vergilrin bdc v ya bdcdnknar fondlara
krlmsin dair dni taprqlarn hesablama hesablarnn
ald banka tqdim etmlidirlr. Bu dni taprqlar banklar v
kredit mssislri trfindn ilk nvbd icra edilir.
Mlum olduu kimi, masir mrhld vergilr olan mna-
sibt kkndn dyimidir. Artq, vergilrin dnilmsinin mc-
buri deyil, knll kild yerin yetirilmsi geni yaylmaqdadr.
Bu baxmdan mhur iqtisadlar v siyasi xadimlr qeyd edirlr ki,
hr bir vtnda vergi dmkdn rf duymaldr. Szgedn ten-
densiya Azrbaycanda da mahid edilmkddir. Tsadfi deyil
ki, vergilrin dnilmsinin zruriliyi v hmiyyti Azrbaycan
Respublikasnn Konstitusiyasnda da vurulanr.Azrbaycan
Respublikas Konstitusiyasnn 73-c maddsin sasn, qanunla
myyn olunmu vergilri v baqa dvlt dnilrini tam hcm-
d v vaxtnda dmk hr bir ksin borcudur. He ks qanunla
nzrd tutulmu saslar olmadan v qanunda gstrilmi hcmdn
lav vergilri v baqa dovlt dnilrini dmy mcbur edil
bilmz.
241
Odur ki, vergilrin dnilmsi Azrbaycan vtndann kons-
titusiya hdliyidir v bu hdliyin dzgn yerin yetirilmsi hr
bir xsin ali vzifsi saylmaldr.
Dvlt bdcsi. lk iqtisadiyyatnn tnzimlnmsind zn-
mxsus rol oynayan bdc lk maliyysinin bir hisssini tkil
edir v onun vasitsi il dvlt lkd glirlrin ilkin v yenidn
blgsn hyata keirir. Digr trfdn, bdc sosial-iqtisadi ba-
xmdan byk hmiyyt ksb edn problemlri (yoxsulluq, i-
sizlik, halinin sosial mdafisi v s.) hll etmk n tlb olunan
pul vsaitlrinin ym formasdr. Demli, bdc vasitsi il hku-
mtin lind tsirli maliyy altlri yaranr ki, bunlara vergilr,
dvlt satnalmalar, dotasiya, transfert dmlri, investisiya v s.
daxildir. Bu altlrdn dzgn v mqsdynl kild istifad
olunmas lknin iqtisadi inkiafna zmin yaradr. Dvlt bdcsi
iki sas hissdn - glir v xrclr hisssindn ibartdir.
Vergilrin mumi xarakterini maliyy sistemind sas yer
tutan bdc sistemi rtlndirir, nki dvltin mrkzldirilmi
pul vsaitlri: mhz bdc vasitsi il idar olunur. Dvlt bdcsi
is glirlr vasitsi il formaiar.
Neft strategiyas v bu sahd mummilli lider Heydr
liyevin rolu. Neft-qaz sektoru tarixn Azrbaycanda tkc
snayed deyil, hm d btn iqtisadiyyatda mhm rol oynayb.
Tsadfi deyil ki, istr Sovetlr birliyind, istrs d mstqillik
ld edilndn sonrak dvrd Azrbaycan dvltinin iqtisadi
quruculuunda sas prioritet mhz neft amilin verilib.
Mstqillik ld etmi Azrbaycan n zngin karbohidrogen
ehtiyatlar uurlu iqtisadi inkiaf n n qdr yax baza olsa da,
siyasi chtdn zif v dvltilik institutlar formalamam bir
dvlt n bir o qdr problematik idi. 90-c illrin vvllrind
lk regional siyasi proseslrin mrkzind yerlrk, tkc zc
mharib amili il deyil, hm d daxili siyasi kimlr, iqtisadi
durunluq v bhranlarla zlmidi. Xzr dnizinin Azrbaycan
sektorunda Azri-raq-Gnli yataqlarnn ilnmsi zr xarici
neft irktlri il saziin imzalanmas mhz bel bir tin dvr
tsadf edirdi.
242
Szgedn layihnin hyata keirilmsi regionda tsir
imkanlarna malik bir sra xarici qvvlrin maranda deyildi.
Buna gr d lk n hyati hmiyytli bir layihnin
realladrlmas istiqamtind danqlar davam ets d, msbt
ntic ld etmk mmkn olmamd. Mhz bel bir dvrd
Azrbaycanda hakimiyyt Heydr liyevin glii tkc ictimai-
siyasi vziyytd deyil, hm d layihnin realladrlmas istiqam-
tind mhm dn nqtsi oldu. Heydr liyev qtiyyti, uzaq-
grnliyi, yksk siyasi mdniyyt v manevrlr qabiliyyti
danqlarn uurla nticlnmsi il baa atd.
Nhayt 1994-c ilin sentyabrnda Baknn Glstan
saraynda Azrbaycan hkumti il 6 lkni tmsil edn 11 xarici
neft irktindn ibart konsorsiumla Hasilatn Pay Blgs Sazii
(HPBS) imzaland. Gnc dvlt znn ilk v n byk bir
layihsin imza atmaqla yeni neft strategiyasnn tmlini qoydu.
Heydr liyev bu mqavilni lknin yeni neft doktrinasnn ba-
lanc adlandrmd. 0 shv etmirdi. Mhz ilk neft mqavilsi
postsovet mkannda n iri investisiya layihsi olmaqla Azrbayca-
nn dnya iqtisadi sistemin inteqrasiyas yolunda aparc qvvy
evrildi, yaxn onilliklr n lknin inkiaf istiqamtini myyn
etdi v miqyasna gr srin mqavilsi kimi mhurlad.
30 il mddtin balanm bu mqavilnin ilnmsi 11
milyard dollar srmay tlb edirdi. Tbii ki, xarici neft irktlri
bu hcmd srmayni siyasi v iqtisadi tminatlara min olmadan
yatrmazdlar. Buna gor d, layihy investisiyalar mrhl-mr-
hl, regiondak ictimai-siyasi vziyytin v dvlt rhbrliyinin
strategiyasnn uzun-mddtli proqnozlarna sasn hyata keiri-
lirdi. srin mqavilsinin realladrlmas Azrbaycann dvlt
basnn daim nzartind idi. He bhsiz, Heydr liyev
qtiyyti olmasa idi, srin digr byk bir layihsi olan Bak-
Tbilisi-Ceyhan sas Ixrac Boru kmrinin inas da el xyallarda
qalacaqd. Bu gn xarici neft irktlrinin ksriyyti etiraf edir ki,
o zaman layihd bel fal itirak edcklrin min deyildilr.
Lakin Azrbaycann dvlt basnn qtiyytli addmlar tdricn
bu passiv mvqeyin dyimsin sbb oldu.

243
Neft strategiyasnn uurla realladrlmas lknin iqtisadi
potensialnn gclnmsin, bir ox sosial problemlrin hll edilm-
sin, mulluun artmasma, xidmt bazarnn srtli inkiaf et-
msin gtirib xard. Dvlt mstqilliyinin ilk onilliyin qdm
qoyarkn, artq, Azrbaycan ilk neft glirlrini ld etmy bala-
md. lknin valyuta ehtiyatlar artr, neft dollarlar daxil olmaa
balayrd.
Heydr liyevin ox inc, siyasi chtdn drin dnlm,
iqtisadi v siyasi maraqlar uzladra biln neft strategiyas slind
dovltin xarici siyast elementlrindn biri idi. Mhz bu siyast
Azrbaycann indiki durumunu v yaxn onilliklr n perspektiv
inkiafn myyn edrk, dvltin dnya iqtisadi sistemin
inteqrasiya etmk yolunda atd n mhm addmlardan oldu.
4. SIGORTA1
Sorta ndir? nsanlar zlrinin, habel mlkiyytlrinin

daim thlklrl z-z olduunu nzr alaraq, maddi v
iqtisadi maraqlarn mdafi etmk n sorta adlanan
universal bir vasit yaratmlar. Tdqiqatlardan mlum olur ki,
sortann sas insanlarn xsusi mlkiyytinin yaran-
masndan irli glir.
Tbitd ba vermi flaktlr, habel qzalar, ourluqlar v

sair thlklr hr bir mlkiyytini v istehsaln daim z maddi
maraqlar il laqdar narahat etmidir. nsanlar mahid edirdilr
ki, tsadfi hadislrdn ziyan kmi obyektlrin say hmin tipli
obyektlrin mumi sayndan az olur. Bu ideya sasnda mlak
sahiblrinin arasnda zrrin dnilmsi blg yolu il hyata
keirilir. El o vaxtdan srlr boyu sortann mahiyyti dyimz
qalr. Bu, zrrin birg qapal blnmsidir. Sorta n qdim
ictimai mnasibtlrin kateqoriyalarndan biridir.
1
Bu mvzu Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyinin mracti sasnda Thsil
Nazirliyi trfindn nsan v cmiyyt proqramna daxil edilmidir. Mvzu ilnrkn
B.Xankiiyebin Sorta (ham n) vsaitlrindn istifad edilmidir.
244
Orta srlrd sorta inkiaf etmi v bir institut kimi
formalamdr. Azrbaycanda ilk df sorta XIX srin
ortalarnda ttbiq edilmy balamdr. n iri sorta tkilat Rus
sorta cmiyyti saylrd. Bu cmiyytin otuz ildn ox
vzedilmz tmsilisi mhur i adam Mdi Abbasqulu
hmdov idi. A.hmdov iind olduqca ciddi, dqiq v htta
bzn ox srt idi. Rus sorta cmiyytinin daimi
mtrilrindn biri ona mracit edrk xahi etmidi ki, Irana
gndriln byk miqdarda qnd mhsulunu sortalasnlar.
Sndlrin trtibi zaman o, sorta tarixini khn tarixdn qeyd
etmyi xahi edir v bunun vzind mkafatlandrma sz verirdi.
Buna baxmayaraq, hmdov drhal yk dqiq yoxlayaraq
akarlamdr ki, ykn bir hisssi sat n yararsz haldadr.
Mdi Abbasqulu ykn sahibini qovaraq, bir daha onunla he bir
laqy girmmidir.
Sorta nvlri
Sortann aadak nvlri vardr.
a) Tibbi sorta
Tibbi sorta halinin salamlq maraqlarnn sosial mdafisi
formasdr. Tibbi sortann sasna potensial tibb xidmtlrindn
istifad n istehlaklar trfindn mntzm haqqn dnilmsi
hesabna glck xrclrin vzinin dnilmsi prinsipi durur.
Sortalardan ylm vsait (sorta haqlar) hesabna zmantli
tibbi yardmn v profilaktik tdbirlrin maliyyldirilmsi, sorta
hadissinin ba verdiyi halda dnilmsi tibbi sortann sas
mqsdidir.
Tibbi sorta icbari v knll formada hyata keirilir.
b) Hyat sortas
Masir dvrd hyat sortas nv dnyann sorta bazarnda
srtl inkiaf edn sahlrdn biridir. Hyatn sorta olunmas
dedikd, sorta etdirn xsin lmsi v ya myyn mddt qdr
yaamas zaman sorta trfindn nc xs v ya sorta etdirn
xs sorta haqqnn vzin myyn edilmi mblin dnilmsi
zr zmantin verilmsi baa dlr.

245
Masir tcrbd bu cr sorta zmantlrinin verilmsi metodlar
dyis d, mumi metodoloji prinsiplr dyimz qalr. Hyat sortas
mahiyytin gr uzunmddtli sorta nvlrindndir.
c) mlakn yanndan v risklrdn sortas
Biz, mrmzn byk bir hisssind v ya mrmzn sonuna
kimi he d az qiymtli olmayan mlakn sahibiyik. Bu mlakn
thlksizliyin mnasibt hr birimiz trfindn frqli olur. Lakin
eynilikd hr birimizin bu v ya digr tlbatmz dyir v biz ox
zizdir. mlak bzi sbblrdn itirdikd biz kdrlnirik. Bel
itkilrdn mlakn sortalanmasn sivil hyatn z tlb edir. Bu o
demkdir ki, insan sortalanm mlak il laqdar maliyy tminat
ld edir.
mlak sortasnn obyekti dedikd, mlakla bal maraq v
mlakn z baa dlr. mlak v ya mlak mara namin sorta
edilmi risklr nvlrin gr mxtlifdir. ksr hallarda mlak yann,
daqn, zlzl, qza, ourluq, partlay v sair kimi hadislr mruz
qalr.
d) Bdbxt hadislrdn sorta
Sortada bdbxt hadis dedikd, insan orqanizmin tsir edn
qfil v gzlnilmz xarici amillrin nticsind salamln mvqqti
v ya daimi kild pozulmas v htta sorta olunmu xsin lm hal
baa dlr. Bdbxt hadislrdn sorta (qanun dilin gr frdi
qza sortas) xsi sortann nnvi nvlrindn biridir. Lakin son
illr rzind sortann bu nv halinin myyn qrupu v tbqsi
n nzrd tutulan bdbxt hadislrdn sortann icbari nvlrinin
tkilin, mssis v tkilatlarn iilrinin sortasnn kollektiv
kild inkiaf etmsin, xaric gedn vtndalarn sortas kimi yeni
sorta nvlrinin meydana xmas v s. il bal mhm dyiikliklr
mruz qalmdr. Bdbxt hadislrdn sorta olunmann sas mqsdi
salamla dyn zrrin dnilmsidir. Bdbxt hadislrdn sorta,
sorta olunmu xslrin, onlarn ail zvlrinin iqtisadi risklrdn
kompleks mdafisini tmin edir. Bu sorta nv vahid sosial-iqtisadi
mzmununu saxlamaqla, mxtlif formalarda hyata keiril bilr.
Bdbxt hadislrdn sorta qanunla hyata keiriln icbari sortaya
v ya kommersiyaya saslanan knll sortaya ayrlr.
246
Azrbaycan Respublikasnda sortann inkiaf. Respublikamza
xarici kapitaln clb olunmas sorta bazarnn genilnmsin birbaa
tsir gstrdi. Sorta bazarnn inkiaf v genilnmsinin mntiqi
nticsi olaraq, sorta irktlri dnyann digr sorta irktlri il
inteqrasiya olunaraq getdikc gclnmy balamlar. lkmizd
sorta ii 1990-c illrdn sonra mstqil inkiaf etmy balad.
Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti yannda Dvlt Sorta
Nzarti yaradld. Bu tkilatn vzifsi lkmizd sorta xidmtlri
bazarnn inkiafnn tnzimlnmsi, sortalarn, sortallarn v
dvltin mnafeyinin mdafisi, metodiki rhbrliyin hyata
keirilmsi, mvafiq normativ-hquqi sndlrin hazrlanmas v s.
olmudur.
1993-c ild Azrbaycan Respublikas Sorta Cmiyytlri
ttifaq yaradld. ttifaqn mqsdi lknin sorta tkilatlarnn
inkiafna kmk etmk, onlarn faliyytlrini laqlndirmk v s.
olmudur.
5 yanvar 1993-c il tarixind qbul olunmu Sorta haqqnda
Azrbaycan Respublikas qanununun qvvy minmsi sorta
bazarnda vziyyti kkl surtd dyidi v sorta iinin inkiaf
etdirilmsi n geni imkanlar ad.
247
VII FSL
NSAN NKAFI
1. nsan inkiaf haqqnda mumi anlay.
nsan inkiafnn sas prinsiplri bunlardr:

1) insan hyat n byk prioritetdir;
2) hr bir xsin hyat eyni drcd qiymtlidir.
Bu prinsiplr sasn he bir frd z milli, dini, cinsi, sinfi v
razi mnsubiyytin gr uzun, dolun v lyaqtli hyat srmk
imkanlarndan mhrum edil bilmz. nsan inkiaf konsepsiyasna gr
hr bir xs n onun frdi qabiliyytlrini maksimum kild inkiaf
etdirmk n rait yaradlmaldr. Bu rait onun mxtlif
istiqamtlrd: iqtisadiyyatda, sosial sahd, mdniyytd, siyastd
inkiaf n n lverili mhitin yaradlmas il baldr.
BMT-nin beynlxalq ekspertlri trfindn insan inkiaf
konsepsiyas 1990-c ildn ttbiq etdirilmy balanmdr. Hmin ildn
balayaraq, bu msly hsr olunmu xsusi hesabatlarn hazrlanmas
v nri hyata keirilmkddir. Bel hesabatlar hm dnya n, hm
d ayr-ayr lk v blglr n hazrlanr. Bu hesabatlarda mxtlif
lklrd insan inkiafnn thlili verilir. Eyni zamanda lklr arasnda
mqayislr d aparlr. Bu sahd ld edilmi n parlaq nmunlr
tbli edilir v bu nailiyytlri digr lklr d yaymaq n tdbirlrin
keirilmsi tvsiyy olunur. Bu siyastin hyata keirilmsind n
hmiyytli rolu BMT-nin nkiaf Proqram oynayr.
nsan inkiafnn bir xsusiyyti d ondan ibartdir ki, insann
thlksizliyi onun inkiafnn sas rti kimi qbul edilir. Bu zaman
thlksizliyin btn istiqamtlri nzrd tutulur. nsan inkiaf
sahsind thlksizlikdn danarkn onun thlksizliyinin aadak
sahlrd tmin edilmsi nzr alnr:
1) qtisadi thlksizlik; 2) rzaq thlksizliyi; 3) Ekoloji th-
lksizlik; 4) ctimai thlksizlik; 5) Siyasi thlksizlik.
Qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycan Respublikasnda insan
inkiafnn tmin edilmsi istiqamtind v mxtlif sahlrd
thlksizliyin tmin edilmsi n ardcl tdbirlr hyata keirilir. Bu
248
sahd lkd bir sra frmanlar verilmi v qrarlar qbul edilmidir.
Buna misal olaraq lkd rzaq thlksizliyinin tmin olunmas
sahsind tdbirlr gstril bilr. Bu sahd hyata keiriln siyastin
nticsind bitkiilik v heyvandarlq mhsullarnn istehsal ardcl
olaraq artmaqdadr.
Azrbaycan Respublikasnda insan inkiafnn thlili 1994-c
ildn hyata keirilmkddir. Bu thlillr sasnda illik hesabatlar
hazrlanm v drc olunmudur. Respublikada mxtlif illrd drc
edilmi milli hesabatlar insan inkiafnn mxtlif msllrin hsr
olunmudur. Bu hesabatlar insan inkiafna tsir edn mhm amillr
kimi thsil v biliklrin yaylmasna, tbii ehtiyatlarn smrli
istifadsin, traf mhitin, tbii v sosial mhitin masir sviyyd idar
edilmsin, insan hquqlarna, demokratiya v vtndalarn qrar qbul
etm prosesind itiraklarnn genilndirilmsin v s. msllrin
thlilin hsr edilmidir. Eyni zamanda milli hesabatlarda dnya zr
ld edilmi nailiyytlr thlil edilir v mvafiq tvsiylr verilir. Hmin
hesabatlar gstrir ki, 1995-ci ildn sonra insan inkiaf gstricilri
daim artmaqdadr. Bu proses davam etmkddir.
2. stehlak mdniyyti insan inkiaf amili kimi

nsan inkiaf n iqtisadi faliyytin sviyysi v istehsaln
hcmi yegan amil deyil. nsan inkiafnn sviyysi eyni zamanda
istehlakn hcmi v strukturu, istehsal olunan nemtlrin lklr
arasnda v lk daxilind daltli paylanmasndan ox asldr.
XX sr istehlakn srtl artmas il sciyylnir. BMT-nin
mlumatlarna sasn XX srin sonunda adambana istehlakn
sviyysi 1975-ci ilin sviyysindn iki df, 1950-ci ilin sviyy-
sindn be df ox olmudur. Bel artm bir ox insanlarn hyat
sviyysinin ykslmsini tmin etmidir. Yz milyonlarla adam
rahat hyat raiti ld etmidir, nqliyyat v rabit xidmtlrinin
kkl surtd yaxladrlmasndan bhrlnmilr. stehlakn
artmas yeni i yerlrinin almasna da tsir gstrmidir. Bel
raitd bir ox lklrd yax faliyyt gstrn thsil, shiyy v
sosial mdafi sistemlri srtl inkiaf etmidir.

249
Lakin bel msbt irlilyil yana dnyada istehlakn
qeyri-brabrliyi insan inkiafna mnfi tsir gstrir. Bel mnfi
tsir sasn istiqamti ht edir:
l) qeyri-brabr inkiaf; 2) tbii ehtiyatlardan qeyri-smrli
istifad; 3) traf mhitin irklnmsi v pozulmas.
Msln, BMT-nin drc etdiyi mlumatlara gr n yksk
glir malik olan lklrin halisi dnya halisinin 20 faizini tkil
etmsin baxmayaraq, onlar dnyada istehsal olunan nemtlrin
80%-dn oxunu istehlak edirlr. Dnya halisinin qalan 80% is
nemtlrin ancaq 20%-ni istehlak edir.
Qeyri-brabr istehlaka misal olaraq, gstrmk olar ki,
yksk inkiaf etmi hmin lklrd yaayan hali dnya
halisinin 20%-ni tkil etdiyi halda, istehsal olunan mumi
enerjinin 60%-ni, minik avtomobillrinin 85 faizindn oxunu v s.
istehlak edir.
Aydndr ki, istehlakda mahid olunan bel qeyri-brabrlik
insanlarn oxunun maraqlarna uyun deyil. Bununla laqdar in-
san inkiafn n smrli sviyyd tmint etmk v istehlakdak
qeyri-brabrliyi aradan qaldrmaq mqsdi il BMT aadak td-
birlrin keirilmsini tklif| edir:
btn insanlarn sas tlbatlar tam kild tmin edilmlidir;
istehlak insan salamln v thsl sviysn tmin etm-
lidir; bir qrup insanlarn istehlak digrlrin istehlakna mnfi tsir
gstrmmlidir; istehlak glck nsillrin imkanlarn mhdudla-
drmamaldr.
Bu rtlrin hyata keirilmsi insan inkiaf n n vacib
amillrdndir. Bu rtlrin tmin edilmsind tbii ehtiyatlardan n
drcd smrli istifad edilmsi vacib amillrdn biridir. Son
illrd ld edilmi elmi nailiyytlr v texnoloji imkanlar tbii
ehtiyatlardan daha smrli istifad etmk n mvafiq rait
yaradr. Bel imkanlarn olmas enerjinin n drcd smrli
istifadsi misalndan aydn ola bilr.
Msln, dyri 100 AB dollar olan mhsulun istehsal n
Yaponiya 14, Almaniya is 17 kq neftin verdiyi qdr enerji srf
edir. Bu olduqca yksk nticdir. Eyni iqtisadi gstricini ld
250
etmk, yni 100 AB dolar dyrind olan mhsulun istehsal n
bzi Asiya, Afrika v Cnubi Amerika lklrind 90 -100 kq
neftdn alnan enerji qdr enerji srf edilir. Bel lklr misal
olaraq, Venesuelan, Zimbabveni, Hindistan v s. gstrmk olar.
(kil 7.1.)
Hr bir 100 AB dollar dyrind mumi Daxili Mhsulun
(DM) istehsal n srf olunan enerji (kq neft ekvivalenti il)
kil 7.1.
120
100
80
60
40
20
0
Yapon Norvec ABS Hindistan
kild veriln lklrl yana digr lklrd d bu gstri-

cilr mxtlifdir. Msln, bu gstrici Almaniyada -17, Kanadada -
31, Polada - 44, Venesuelada - 93, Zimbabved - 94-dr.
Grndy kimi, eyni bir iqtisadi nticni ld etmk n
bzi lklrd 6-7 df ox enerji istifad olunur. Bu eyni zamanda
tbii ehtiyatlardan qeyri smrli istifad il yana traf mhitin
dha ox irklnmsin sbb olur.
Norved ld olunmu ntic xsusi il hmiyytlidir. Bu lk
dnyada tannm neft v qaz ixracsdr. Bel bir raitd hr 100

251
dollar dyrind DM istehsal zaman cmi 21 kq neft ekvivalenti
enerjisinin istifad edilmsi Norved qeyri - neft sahsinin ox yksk
inkiafndan v tbii ehtiyatlarn smrli istifadsindn xbr verir.
Bu misal eyni zamanda mxtlif lklrd tbii ehtiyatlarn
istifadsind mvcud olan frqlri gstrir. Bel misallar digr tbii
ehtiyatlardan istifad barsind d gstrmk olar. Bu misallar onu
gstrir ki, inkiaf etmi lklrin tcrbsin saslanaraq v masir
texnoloji nailiyytlrdn istifad etmkl tbii srvtlrdn daha
smrli istifady nail olmaq mmkndr. Bel bir raitd insan
inkiaf gstricilrinin artmas n d mvafiq imkan yaradlr. Eyni
zamanda bu prinsiplrin ttbiqi inkiafn davaml olmasn v traf
mhitin gorunmasn da tmin edir.
3. nsan inkiafnn qiymtlndirilmsi.nsan inkiafnda

gender problemlri. nsan inkiafna mane olan amillr
Iknin inkiaf sviyysini yalnz iqtisadi gstricilr sasnda
qiymtlndirilmsi artq universal bir sul kimi mahiyytini itirmkddir
v keilmi mrhl kimi qiymtlndiril bilr. qtisadi gstrici kimi
adtn adambana dn orta glir gtrlr. Lakin, adambana dn
orta glir lk daxilind halinin vziyytindn xbr vermir. lkd
glirlr qeyri-brabr bln bilr. Bu zaman bzi vtndalarn glirlri
yksk, digrlrininki is hddn artq aa ola bilr. Orta gstrici is
bunu ks etdir bilmir. Bu sbbdn insan inkiaf xsusi gstricilr
sasnda mvafiq dsturlarla hesablanm msallar vasitsi il
qiymtlndirilir. Btn bu msallarn hesablanmas salamlq,
savadllq, thsil sviyysini v iqtisadi imkanlar ks etdirn gstricilr
sasnda hyata keirilir. Insan inkiafn qiymtlndirmk n BMT
trfindn bir ne msallar qbul edilmidir. Onlardan n
mumildirilmii Insan nkiaf msaldr ().
nsan nkiaf msal lk v yaxud onun ayr-ayr blglri n
hesab edilir. Bu zaman salamlq, thsil v iqtisadi gstricilr nzr
alnr. Salamlq gstricisi kimi uzunmrllk v bir yana qdr
olan krplr arasnda lm hallar nzr alnr. bhsiz ki, iqtisadi
imkanlar yksk olan v insan rifahnn yaxladrlmasna ynldilmi
siyasti hyata keirn lklrd mr uzun, uaq lm is aa
252
sviyyd olmaldr. BMT trfindn drc edilmi mlumatlara sasn,
orta mr bzi Afrika v Asiya lklrind 40-a yaxn olduu halda,
digr lklrd bu rqm iki df artq ola bilir. Uaq lmn gldikd
is dnyada bu, hr min doulmu uaqdan lnlrin say 4 (Norve) -
190 arasnda (bzi Afrika lklri) dyi bilr. Thsil gstricisi kimi
thsil sviyysinin mxtlifl gstricilri nzr alnr.
nsan inkiaf konsepsiyasnn mahiyyti hr bir xsin frdi
qabiliyytinin hyata keirilmsi n lverili raitin yaradlmasndan
ibartdir. Bu salamlqla yana, thsildn d istifadnin tmin
edilmsini vacib rtlrdn birin evirir. Insan inkiaf msalnn
hesablanmasnda aada qeyd ediln iqtisadi gstricilr, salamlq v
thsili xarakteriz edn amillr nzr alnr.
4. nsan inkiafnda salamlq gstricilri

Salamlq gstricilri insan inkiafn sciyylndirn amillrdn
biridir. Bunlar artq yuxardak blmdn aydndr. Lakin mxtlif
lklrd onlarn inkiaf sviyysindn, yni inkiaf etmi v ya inkiaf
etmkd olmaqdan asl olaraq mxtlif salamlq gstricilrindn
istifad olunur. BMT-nin n son tkliflrin sasn n ox istifad
olunan salamlq gstricilri aadaklardr:
Uzunmrllk. Bu zaman istifad olunan sas gstrici gz-
lniln mr mddtidir. Bu gstrici hr bir konkret ild anadan olanlar
n hesab edilir v n masir statistik gstricilrdn biridir. Bu
gstricinin seilmsi onunla laqdardr ki, mhz bu gstrici mrn
uzunluunun hm tibbi xidmtlrl tmin olunmasn, hm d bu
xidmtlrin halinin btn tbqlri n latan olmasn ks etdirir.
Bu gstrici insann uzun v salam mr srmk imkannn
gstricisidir. Azrbaycan Respublikasnda gzlniln mr mddti
71,9 ildir v bu gstrici kifayt drcd ykskdir. Lakin
Azrbaycanda mvcud olan nnvi uzunmrllk v aparlan iqtisadi
v sosial islahatalar bu gstricinin daha da artmas n rait yaradr.
Grndy kimi uzunmrlly sciyylndirmk n
gzlniln omr mddti kimi gstricidn istifad olunur. Bu yeni
statistik gstricilrdn biridir. Bu hr ild doulanlar n hesablanr.

253
Hesabatlarn aparlmasnda is hm hesabland dvrd olan vziyyt,
hm d cmiyytin inkiaf meyllri nzr alnr.
Myyn yaa atmaq ehtimal olmayan halinin say. Bu
gstricidn adtn yoxsulluun myyn edilmsi v yoxsulluq
msalnn hesablanmas zaman istifad olunur. Bzi lklrd
yoxsulluq halinin bir hisssinin tam v salam mr srmkdn
mhrum edir. Bu zaman qiymtlndiriln gstrici 40 yana v 60
yana atmaq ehtimal olmayan halinin faizi kimi hesablanr. Birinci
gstrici inkiafda olan lklr n, ikincisi is inkiaf etmi lklrd
yoxsulluq gstricisini hesablamaq n istifad olunur. Bu gstricilr
tibbi thlksizlikdn d xbr verir.
Bu iki gstrici n ox v n geni istifad olunan gstricilrdir.
Bunlarla yana bir sra digr salamlq gstricilrindn d istifad
olunur ki, onlar da sas etibari il insan inkiafnda yoxsulluun
sviyysini myyn edrkn v yoxsulluqla mbariz tdbirlri
hazrlayarkn nzr alnr. Bunlardan aadaklar qeyd etmk olar:
Tibbi xidmtlrdn istifad etmk imkan olmayan halinin
faizi. Tssf ki, dnyada bu kateqoriyaya aid olan haliy bir sra lk-
lrd rast glinir. Bu gstrici adtn inkiaf etmkd olan lklrd
yoxsulluun myyn edilmsi zaman nzr alnr.
Tmiz imli sudan istifad etmk imkan olmayan halinin
faizi. Bu gstricidn inkiaf etmkd olan lklrd yoxsulluq sviy-
ysini myyn edrkn istifad olunur. Bilavasit salamlq gstricisi
olmasa da, imli suyun keyfiyyti v onun bir sra gstricilrinin
salamlq v uzunmrllk il laqsi tamamil aydndr. Ona gr d
bu gstricini tibbi thlksizlik kateqoriyasna aid edirlr.
5 yasna qdr olan usaqlarn kisind v boy artmnda
qerilm. Bu gstricidn d inkiaf edn lklrd yoxsulluun
sviyysini myyn edrkn istifad olunur. Aa ki v boy artmn-
da gerilm tibbi baxmdan qidann kmiyytinin v keyfiyytinin
kifayt qdr olmadn sciyylndirir. Yuxarda gstrildiyi kimi bir
yana qdr krplr arasnda olmdn insan inkiafnn qiy-
mtlndirilmsind istifad olunur.
Grndy kimi, insan inkiafnn mxtlif chtlrini xarakteriz
etmk n mxtlif salamlq gstricilrindn istifad olunur.
254
5. nsan inkiafnda thsil gstricilri.

Savadszlqla funksional savadszln frqi
nsan inkiaf msal baxmndan thsil il laqdar bir ne
gstrici nzr alnr. Bunlarn arasnda savadszlq gstricisi vardr
ki, bu da yoxsulluun sviyysini myyn edrkn nzr alnr.
BMT-nin tsnifatna gr 2 nv savadszlq mvcuddur. Onlardan
biri mumi savadszlqdr ki, bu da frdin praktiki olaraq yazb
oxuya bilmmsini sciyylndirir. BMT-nin hmin tsnifatna gr
mumi savadszlqla yana funksional savadszlq anlay da
mvcuddur. Bu zaman funksional savad olmayanlar yazl mtnlri
oxuya bilslr d bzi hallarda onun mahiyytini drk ed bilmirlr.
Bu sbbdn onlar htta drmann istifadsin dair gstrilri v
yaxud hanssa mit cihaznn tlimatn oxuya bilslr d drk ed
bilmirlr.
nsan inkiaf msalnn hesablanmasnda n ox istifad
olunan gstrici mvafiq yada olan xslrin thsil clb
olunanlarn paydr ki, bu zaman 6-23 yanda olanlar arasnda
thsil alanlarn faizi nzr alnr. Digr gstrici thsilin mumi
orta mddtidir. Bu zaman orta hesabla bir frdin ne illik thsili
olmas hesablamalarda istifad olunur.
Bzi hallarda insan inkiafn xarakteriz edn msallar
hesablama zaman lav gstrici kimi lkd elmi faliyytl
mul olanlarn pay da nzr alna bilr. Bu gstricilrdn
istifad etmkl lk v yaxud blg n thsil olan diqqt
qiymtlndirilir. Thsil, onun tkilin v tminatna fikir veriln
lklrd thsil gstricilri yksk olur v bu da insan inkiafnn
sviyysin z tsirini gstrir. Qeyd etmk lazmdr ki, salamlq
v savadllq gstricilri Azrbaycanda nisbtn yksk
olduundan, lk insan inkiaf gstricilrin gr bir sra qonu
rq lklrini qabaqlayr.
6. nsan inkiafnda iqtisadi gstricilr
nsan inkiaf gstricilrinin hesablanmas zaman istifad
olunan n sas gstrici lkd adambana dn glirin

255
miqdardr. Bu adtn adambana dn mumdaxili mhsul kimi
gstrilir. lklr arasnda olan frqi myyn etmk n
beynlxalq praktikada bu glirin btn lklr n AB dollarnda
gstrilmsi qbul olunmudur. Lakin, mlum olduu kimi, mxtlif
lklrd AB dollarnn alclq qabiliyyti mxtlifdir. Msln,
orta hesabla Asiya v Afrika lklrind bir AB dollarna baa
gln hanssa mal v ya xidmt rqi Avropada 4 dollara, AB-da 15
dollara, Qrbi Avropada is txminn 20 dollara baa glir.
bhsiz ki, bel bir raitd mxtlif lklrin mvcud
adambana dn gliri mqayis edil bilmz. Bu ziddiyyti
aradan qaldrmaq n Dnya Bank trfindn dnya lklri zr
xsusi tdqiqatlar aparlr. Bu zaman mxtlif lklrd 300-dn ox
rzaq v snaye mallarnn, xidmtlrin qiymtlri mqayis edilir.
Bunun nticsind hr lk n alclq qabiliyytini nzr alan
xsusi msal myyn edilir. Bu msaln istifadsi il hr bir lk
n adambana dn real glir tyin edilir v bundan sonra bu
gstrici insan inkiaf gstricilrinin hesablanmasnda istifad
olunur.
stifad olunan ikinci gstrici yoxsulluq hddindn aa
yaayan halinin faizidir. Bu gstricidn adtn inkiaf etmi
lklrd yoxsulluun sviyysini myyn edrkn istifad olunur.
Bu zaman yoxsulluun hddi kimi inkiaf etmi lklrd
adambana gnd 11 AB dollar, rqi Avropada is 4 AB
dollar qbul edilmidir. n aa gstricilr imali Avropa
lklrind qeyd alnmdr. M-sln, Norved, 2003-c ilin
mlumatlarna gr halinin 4,3 faizi yoxsulluq hddindn aa
glirlr malikdir. AB-da bu rqm 13,6 faiz, Byk Britaniyada
15,7 faiz, Avstraliyada is 17,6 faiz tkil edir. rqi Avropa
lklri arasnda is misal kimi Rumniya v Bolqarstan
gstrmk olar ki, bu lklrd halinin 22-23 faizinin adambana
gndlik gliri 4 AB dollarndan azdr.
BMT-nin iqtisadi statistikasnda digr gstricilrdn d
istifad olunur. Onlardan biri mumi xrclr arasnda rzaq
mhsullarna ynldiln xrclrin paydr. Xrclr arasnda rzaq
mallarna ynldilmi xrclrin azalmas insan inkiaf n daha
256
ox imkanlardan xbr verir. Dnyann mxtlif lklrind bu
gstrici 20 faizdn 85-90 faiz qdr dyi bilir.
lkmizd rzaq xrclrinin pay ilbil azalmaqdadr. Bu onu
gstrir ki, iqtisadi gstricilr artdqca hali z glirlrini rzaqla
yana digr mqsdlr n daha ox istifad etmkddir.
7. nsan inkiafnn qiymtlndirilmsi

Artq bildiyiniz kimi, insan inkiaf msal 3 gstrici
sasnda: salamlq (gzlniln mr mddti), thsil (thsil
alanlarn faizi, orta thsil mddti v savadszlq), iqtisadi
(adambana dn glir v yoxsulluq hddindn aa yaayan
halinin faizi) hesablanr. Bu zaman BMT trfindn tklif olunmu
xsusi dsturlardan istifad olunur.
Insan inkiaf indeksi BMT zv olan lklr n hr il
hesablanr. Bunun nticsind bu prosesin hans istiqamtd
getmsini, yni insan inkiafnn artmasn v ya azalmasn
mahid etmk olur.
Qeyd olunduu kimi, 1995-ci ildn balayaraq Azrbaycan
Respublikasnda insan inkiaf msal ilbil artmaqdadr (kil 7.2).
kil 7.2.
0,758
0,74 0,746 0,751
0,738
0,718 0,722
0,707 0,706
0,69 0,696 0,696 0,692 0,697
0,64
1992-ci ild lkmiz n hesablanms insan inkiaf msal

() 0,718 tkil edirdi. 1995-ci ild is bu rqlm 0,692-y enmidir.
Lakin, 1993-c ildn lkd demokratiyann inkiaf, siyasi v
iqtisadi islahatlarn aparlmas nticsind insan inkiaf n rait

257
yaxladrlmdr. 1996-ci ild bu tdbirlrin nticlri artq -nn
artmasnda z ksini tapd v bu rqm 0,697 oldu. 2002-ci ild bu
rqm is 0,758- qdr artd. Qeyd etmk lazmdr ki, dnya n
orta 0,722 tkil edn Azrbaycan Respublikasnda orta
dnya gstricisindn ox olsa da, lk bu istiqamtd daha yksk
naliyytlr ld etmk n potensiala malikdir. Dnyada da Insan
nkiaf msal tdricn artmaqdadr. Msln 1995-ci ill
mqayisd Insan nkiaf msal () orta hesabla 1,8 faiz
artmdr. Hmin dvr rzind is Azrbaycanda bu gstrici daha
byk srtl artmdr. Bu Azrbaycanda aparlan iqtisadi v sosial
siyastin daha ox insan inkiafna ynldilmsi v daha ox
smrli olmas demkdir.
8. nsan inkiafinda gender amili. Gender n demkdir?

nsan inkiaf konsepsiyasna gr inkiaf imkanlarnda he bir
frq, o cmldn cinslr arasnda frqlr yol verilmmlidir.
rqindn, cinsindn, milliyytindn, dini mnsubiyytindn v
yaxud corafi mvqeyindn asl olmayaraq mvcud olan v yaxud
ola bilck btn mhdudiyytlr aradan qaldrlmaldr. Eyni
zamanda lillr v mdafiy ehtiyac olan digr qruplar n d
mvcud ola bilck btn mhdudiyytlr aradan qaldrlmaldr. Bu
o demkdir ki, cmiyytd tmsil olunan btn qruplar z
imkanlarnn genilndirilmsi v frdi potensialnn hyata
keirilmsi n eyni hquqlara malikdirlr v bu hquqlar tmin
edilmlidirlr.
Br cmiyyti iki byk qadn v kii qruplarndan ibartdir.
Bunlar arasnda brabrlik gender brabrliyi kimi qbul edilir.
Cinslr arasnda bioloji frqlr mlumdur v dyimzdir. Bu
msllr siz orta mktbin biologiya fnnindn, xsusil IX sinifd
kem olduunuz nsan v onun salaml kursundan mlumdur.
Lakin bu he d o demk deyil ki, kii v qadnn cmiyytd tutduu
yer, mvqe dyimzdir. Qadn hrkatnn tarixi, bizim lkd bu
sahd ld edilmi nailiyytlr bu prosesin dinamik surtd
dyimsindn xbrl verir.
258
Qadnlarn cmiyytd vziyytinin dyimsi tkc tarixi
proses kimi qbul edilmmlidir. Bu eyni zamanda hr hans bir
lkd v ya konkret blgd mvcud olan iqtisadi, sosial v
mdni mhitdn asl olan proses kimi qbul edilmlidir. Elmi-
texniki trqqi briyyt bir sra yeni texnoloji nailiyytlr bx
etmidir ki, bu da mxtlif proseslrin hyata keirilmsind qadn
v kiilrin fiziki imkanlar arasnda mvcud olan tbii frqlrin
aradan gtrlmsin v yaxud kskin surtd azalmasna gtirib
xarmdr. Bu eyni zamanda qadnlarn vaxta qnatini tmin edir.
Bel bir rait gender problemlrinin hllin, yni qadn v kiilr
arasnda cmiyytd mvcud olan frqlrin aradan gtrlmsin
xidmt edir.
Bzi hallarda gender problemlri qadnlarn vziyytinin
qiymtlndirilmsi v yaxladrlmas kimi qlm verilir. Lakin
gender problemlrinin tkc qadnlarn problemlri kimi qiymtln-
dirilmsi dzgn deyil. Gender msllrinin yrnilmsi v bu sa-
hd olan problemlrin hlli hm kiilr, hm d qadnlar n va-
cibdir. Onlar qadn v kiilr arasnda olan mnasibtlrin yaxla-
masna v insan inkiaf gstricilrinin ykslmsin xidmt edir.
9. Gender inkiaf gstricisi.

Gender sahsind imkanlarn genilndirilmsi
nsan inkiafnn gstricisi hesabland kimi gender
inkiafn da xarakteriz edn msallar mvcuddur v hesablanr.
Bu msallar mtmadi olaraq mxtlif blg v lklr n
hesablanr. Bel msallarn mvcudluu hr hans bir lk v yaxud
blgd gedn v gender problemlrinin hllin ynldilmi
siyastin hans istiqamtd v hans surtd inkiafndan xbr
verir. Eyni zamanda bel bir mqayis bu sahd ld edilmi n
qabaqcl tcrbnin yaylmasna xidmt edir.
Gender inkiafnn qiymtlndirilmsi iki balca msaln
hesablanmas sasnda hyata keirilir. Onlardan biri gender fak-
torunu nzr almaqla insan inkiaf msaldr. Bu msal Gender n-
kiaf msal (G) kimi mlumdur. Hmin msal hesablayarkn
insan inkiafnn mumi msalnn hesablanan gstricilrindn

259
(salamlq, thsil, glir) istifad olunur. Frq yalnz ondadr ki, bu
gstricilr qadnlar n ayrca hesablanr. Bundan sonra mumi
msal v qadnlar n alnm msallar mqayis olunurlar. Frqin
olmamas v yaxud az olmas gender problemlrinin olmamasndan
v ya onlarn mvffqiyytli hllindn xbr verir. Bu o demkdir
ki, bel gstricilr malik olan lkd qadn v kiilr eyni hquqa
malikdirlr v bu sahd olan haqlar hyata keirilir.
Qadnlarn inkiaf n imkanlarn mvcud olmas digr bir
gstricinin hesablanmas il d hyata keirilir. Bu zaman qa-
dnlarn imkanlarnn genilnmsi msal hesaba alnr. Bu msaln
hesablanmasnda qadnlarn qanunvericilik qurumlarnda tmsil
edilmsi, rhbr vziflr tutmalar da nzr alnr. Dnya parla-
mentlrind qadnlar orta hesabla parlament zvlrinin 11,8 faizini
tkil edir. Azrbaycanda bu rqm 12 faiz brabrdir. Maksimal
gstrici 45,3 faiz sve parlamentind, minimal gstrici is
qanunvericilik qurumlarnda qadnlarn tamamil tmsil edilmdiyi
bzi Yaxn rq lklrind mahid olunur. Norve, Finlandiya
parlamentlrind qadnlar geni tmsil olunblar v onlar qanunverici
orqan zvlrinin 35 faizdn oxunu tkil edirlr.
Gender inkiaf msalnn n yksk gstricisi Norveddir
(0,941). Yksk gstriciy (0,925-dn ox) imal Avropann bzi
lklri, AB v Kanada malikdirlr. Azrbaycanda bu rqm
nisbtn az olsa da (0,754), bu gstriciy gr Azrbaycan taliya,
spaniya, srail, Yunanstan, Portuqaliya, exiya, Macarstan v
digr lklrl bir crgddir. Eyni zamanda qeyd etmk lazmdr ki,
Insan nkiaf msal (0,758) v Gender nkiaf msal (0,754)
arasnda frq d ox azdr v bu sahd dzgn siyastin
aparlmasndan xbr verir. Lakin Azrbaycanda bu gstricinin
artrlmas n rait var v bu sahd ardcl siyast hyata
keirilmkddir (Cdvl 7.1).
260
Cdvl 7.1.
Azrbaycan Respublikasnda Insan nkiaf msal v
Gender nkiaf msal arasndak frqlr
llr L G Frq
faizl
1997 0,706 0,689 -2,4
1998 0,722 0,719 -0,4
1999 0,738 0,732 -0,8
2000 0,746 0,744 -0,3
2001 0,751 0,748 -0,4
2002 0,758 0,754 -0,4
Gender problemini hll etmk n lkd bir sra tdbirlr

hyata keirilir. Bel tdbirlr arasnda hkumtin trkibind Qadn
Problemlri zr Dvlt Komitsinin yaradlmasn gstrmk olar.
Bununla yana Azrbaycanda gender problemlri il mul olan
ox sayl qeyri-hkumt tkilatlar faliyyt gstrir.
Bir ox beynlxalq tkilatlar, ilk nvbd BMT-nin mxtlif
blmlri lkd gender problemlrinin hllin ynldilmi faliyyt
hyata keirirlr. Qeyd etmk lazmdr ki, BMT trfindn hyata
keiriln hr bir layih v tdbird gender msllri mtlq nzr
alnr.
10. Gender brabrliyi istiqamtind beynlxalq tbbslr.

Azrbaycanda gender brabrliyi sahsind faliyyt
Qeyd olunduu kimi gender inkiafna BMT daim diqqt
yetirir. Bu n nfuzlu beynlxalq qurumun 2000-ci ilin iyununda
keiriln Ba Assambleyasnn sessiyas mhz gender problemlrin
hsr edilmidir. Assambleya sessiyasnn XXI sr n ar
gender brabrliyi, inkiaf v slh ar seilmidir. Sessiya gen-
der brabrliyinin tmin edilmsi n qadnlar v kiilr arasnda
mvcud olan qeyri-brabrliyin aradan qaldrlmas istiqamtind
sas mqsdlri gstrmidir. Bunlara aadaklar aid edilmidir:
yoxsulluqla mbariz: Bu sahd bir sra nailiyytlr ld

261
edilmsin baxmayaraq, yoxsulluq sahsind gender qeyri-
brabrliyi mvcuddur v yoxsullarn 70%-ni qadnlar tkil
edir. Yoxsulluun mumiyytl v xsusil qadnlar arasnda
azaldlmas insan inkiaf sahsind n mhm problemlr-
dndir;
qadnlarn thsil v tlimi: Thsil sahsind gender qeyri-bra-
brliyi bzi lklrd mvcuddur v aradan qaldrlmaldr.
Qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycan Respublikasnda thsil
v tlimd gender qeyri-brabrliyi mvcud deyil;
qadnlarn salaml: Bu sahd bir sra lklrd gender
brabrsizliyi mahid olunmana baxmayaraq, qadnlarn
orta mr uzunluu kiilrin mr uzunluundan bir qayda
olaraq oxdur. Lakin buna baxmayaraq qadnlarn salamlq
problemlri mvcuddur v onlar aradan qaldrlmaldr.
BMT-nin Ba Assambleyasnn Sessiyas eyni zamanda bir sra
digr gender msllrini d mzakir etmidir. Bunlarn arasnda
qadnlara qar zoraklq, qadnlar v hrbi mnaqilr, qadnlar v
iqtisadi inkiaf v digr msllr mzakir edilmi, mvafiq
qrarlar qbul olunmudur. Eyni zamanda qadnlar v tbii mhit,
qadn v mtbuat msllrin dair d tkliflr qbul edilmidir.
Azrbaycan Respublikas mstqillik qazand dvrdn
gender brabrliyin ynldilmi beynlxalq tdbirlr qoulub v
bir ox sazi v tbbslrin itiraksdr. Azrbaycan Respublikas-
nn hkumt v qeyri-hkumt tkilatlarn tmsil edn nmaynd
heytlri bir ox beynlxalq toplantlarn fal itiraklardrlar.
11. nsan inkiafna mane olan amillr: yoxsulluq

Yoxsulluq insan inkiaf baxmndan. Yoxsulluu
yaradan amillr. Yoxsulluun qeyri - iqtisadi amillri
Bir ox insanlar yoxsulluu yaatmaq n maddi vsaitin
atmazl kimi qbul edirlr. Maddi vsaitin atmazl v ya
kifayt qdr olmamas hqiqtn yoxsulluun sbblrindn biridir
v mhrumiyyt yaradr. Bununla bel, yoxsulluq yalnz bu
anlayla mhdudlamr. Yoxsulluq insann tbii potensialnn
hyata keirilmsi n raitin yetrinc olmamasdr. gr insan
262
inkiaf insann seim v imkanlarnn genilndrilmsi kimi
myynldirilirs, onda yoxsulluq insan inkiaf baxmndan onun
n normal hyat trzi srmy seimin v raitin mhdudluu
demkdir. BMT-nin bu prinsip v terminologiyasna uyun olaraq
yoxsulluq eyni zamanda uzun, salam v yaradc hyat srmk,
normal hyat trzindn, azadlqdan, z lyaqtini qorumaq, zn
hrmtdn v gndlik hyatn dyrlrindn, digr faydalardan
mmnun olmaq n imkanlarn atmazl demkdir.
Masir anlamda yoxsulluqla mbariznin sas XIX srd
imal Amerika v Avropada qoyulmudur. qtisadi v sosial
tminatlar sahsind aparlan mbariz, hyata keiriln mvafiq
tdbirlr nticsind bu regionlardak lklrd yoxsulluun
sviyysi kskin surtd aa dmdr.
Hmin dvrd dnyann digr regionlar da yoxsulluq il
mbariz prosesin qoulmular. BMT-nin mlumatlarna gr son
50 ild yoxsulluq il mbariz v yoxsulluun azalma srti ondan
vvlki 500 ill mqayisd daha smrli olmudur. Bunu
yoxsulluun bir tzahr olan uaq lmnn azalmas da sbut
edir. Msln, son 25 ild uaq lm Omanda 91%, ind 86%,
Sudiyy rbistannda 82%, Kubada 81%, randa 80% azalmdr.
Eyni zamanda mktb getmyn mktbyal uaqlarn da say
hmin dvrd iki df azalmdr. Bizim lkd d uaq lm
kskin surtd azalmdr, thsil il hat is ykskdir v n
yksk inkiaf etmi lklrin sviyysinddir.
Bununla yana qeyd etmk lazmdr ki, yoxsulluq il
mbarizd nailiyytlrin olmasna baxmayaraq, mvcud olan
mlumatlara sasn inkiaf etmkd olan lklrd halinin n az
25 faizindn oxu yoxsulluq raitind yaayr. n ox yoxsulluq
is Asiya v Afrika qitlrinin myyn razilrind mahid
olunur. Burada yoxsullarn say 1,5 milyarda yaxndr. Azrbaycan-
da da yoxsulluq mvcuddur v halinin 13 faizini tkil edn qaqn
v kknlr arasnda daha geni yaylmdr. Mstqilliyi yeni
qazanm v keid dvrn yaayan lkmizd yoxsulluq il
mbariz xsusi dvlt proqram sasnda hyata keirilir.
263
Corafi xsusiyytlri il yana, yoxsulluun digr xsusiyytlri
d mlumdur. Bunlarn arasnda yoxsulluqdan ziyyt kn qruplar
xsusil gstrmk olar. Bu qruplara uaqlar da aiddir. Yoxsulluq onlar
kifayt drcd qidalanmaq imkanlarndan mhrum edir, normal boy
atmaa v kinin artmasna imkan vermir, bir sra xstliklrin
yaranmasna gtirib xarr. Kmiyyt v keyfiyyt baxmndan qeyri-
qnatbx qidalanma uaqlarn thsilalma qabiliyytin d mnfi tsir
gstrir. Yoxsulluqdan xsusil ziyyt kn halinin digr qrupu
yallardr. Bir sra lklrd ya-llar z mrlrinin son illrini byk
grginlik irisind keirirlr.
Bir daha qeyd etmk lazmdr ki, yoxsulluq tkc yaamaq n
vsaitin kifayt qdr olmamas deyil. Baqa szl desk yoxsulluq
tkc mit yoxsulluu demk deyil. Yoxsulluq ilk nvbd hr bir
xsin iqtisadiyyat, shiyy, thsil, vtnda v siyasi hquqlarn hyata
keirmk imkanlarndan tam v yaxud qismn mhrum olmas
demkdir. Baqa szl - yoxsulluq insann hr hans bir imkannn
mhdudladrlmas demkdir.
Qeyd edilmlidir ki, inkiaf etmi v inkiafda olan lklrd
cmiyyt z vtndalarna yaratd imkanlar eyni ola bilmz. Bu
xsusiyyt yoxsulluun qiymtlndirilmsi zaman nzr alnr.
Yoxsulluu qiymtlndirmk n inkiaf etmi v inkiaf edn
lklrd mxtlif gstricilrdn istifad olunur.
12.Yoxsulluun qiymtlndirilmsi. Yoxsulluun

qiymtlndirilmsindiqtisadi, shiyy v thsil gstricilri.
Yoxsulluun inkiaf etmiv inkiaf etmkd olan lklrd
qiymtlndirilmsi
Yoxsulluqla mbariz aparmaq, onu lv etmk v ya azalt-
maq n ilk nvbd yoxsulluun sviyysini qiymtlndirmk la-
zmdr. Bel qiymtlndirm yoxsulluun sbblrini myynl-
dirmk, onunla mbarizni daha mqsdynl v mvffqiyytli
aparmaq n rait yaradr. nkiaf etmi v inkiaf etmkd olan
lklrd rait eyni olmadndan bu lklrd yoxsulluun
qiymtlndirilmsi d mxtlif yollarla hyata keirilir. Hr iki hal-
da qiymtlndirilm salamlq, thsil v iqtisadi gstricilr sas-
264
lanr. nkiafda olan lklrd yoxsulluq msalnn hesablanmas bir
sra xsusi gstricilrin istifadsi il hyata kesirilir. Bu gs-
tricilr myyn yaa (adtn 40 yaa) atmaq ehtimal olmayan,
imli tmiz su il tmin edilmyn halinin pay, qida atmazl
nticsind ki v boyda gerilyn uaqlarn faizi v buna bnzr
digr gstricilr aiddir.
Bu gstricilr sasnda Y - 1 (halinin Yoxsulluq msal
-1) hesablanr ki, bu da inkiafda olan lklr aiddir. Bel
hesablamalar bu lklr n mtmadi olaraq, ox zaman hr il,
bzi hallarda is bir ne ildn bir hesablanr. Alnm nticlr hr
hans bir lkd yoxsulluq il mbariznin aparlmasnn n
drcd mvffqiyytli olmasndan xbr verir. Eyni zamanda
vahid bir sul il hesablanm Y lklr arasnda mqayis
etmk imkann yaradr. Bel mqayislr BMT trfindn
mtmadi olaraq aparlr. Yoxsulluun n yksk gstricisi
Afrikada yerln Niger lksind qeyd alnmdr. Bu lkd
uaqlarn 50 faizindn oxu aclq nticsind aa kiy
malikdirlr. Yoxsulluun yksk drcsi eyni zamanda bir sra
digr lklrd, o cmldn, Mali, Ymn, Haiti, Nepal, Banqlade
v bir sra digr lklrd mahid olunur. Bzi lklrd is
msln, ordaniyada, Panamada, Livanda, Trkiyd v bir sra
digr lklrd son dvrlrd hyata keirilmi mvafiq tdbirlr
nticsind yoxsulluun sviyysi xeyli azalmdr.
nsan nkiaf msal () il halinin Yoxsulluq msalnn
(Y) mqayissindn faydal nticlr ld edil bilr. Msln,
ind v Misird txminn eynidir. Adambana dn glir d
ox yaxndr v mvafiq olaraq 3105 v 3041 AB dollar tkil
edir. Buna baxmayaraq Misird yoxsulluq inl mqayisd 1,5
df oxdur. Bu o demkdir ki, lkd glirin orta sviyysi he d
yoxsulluqla laqdar deyildir. lkd yoxsulluqla aparlan mbariz
v glirlrin daltli blnmsi hlledici bir amildir.
Yoxsulluun sviyysinin glirdn ox mvafiq siyastdn
asl olmasn digr misalla da gstrmk olar. Msln, Birlmi
rb mirliklrind (B) adambana dn glir indn

265
txminn alt df oxdur. Lakin, buna baxmayaraq bu iki iqtisadi
baxmdan kskin surtd frqlnn lklrd yoxsulluq eyni
sviyyddir. Bu onunla izah olunur ki, bu iki lkd yoxsulluun
aradan qaldrlmasna ynldilmi siyast eyni effektivliy malik
deyil.
nkiaf etmi lklr n halinin Yoxsulluq msal digr
yolla hesablanr. B msal Y 2 kimi qbul edilib v onun
hesablanmas zaman aadak gstricilr nzr alnr:
hali arasnda funksional savadszln sviyysi
lkd yoxsulluq hddindn aa sviyyd glirlri olan
halinin faizi
12 aydan artq mddt dvrnd isiz qalan halinin faizi
Bu gstricilr sasnda Y 2 hesablanr. Yksk inkiaf
etmi 17 lk zr Y 2-nin thlili gstrdi ki, yoxsulluun n
aa gstricisi sved qeyd alnmdr. Bu lkd halinin 6,7
faizi yoxsul kimi sciyylndiril bilr. Hmin lklr arasnda
yoxsulluun n yksk drcsi AB-da qeyd alnmdr. Bu
lknin halisinin 16,5 faizi yoxsuldur (Cdvl 7.2).
Cdvl 7.2.
qtisadi chtdn inkiaf etmi lklrd Y-2 v onun bzi
gstricilri
60 yana Glirlri 12 aydan artq Y zr
lk atma yoxsulluq mddt yeri
ehtimal sviyysindn dvrnd isiz
olmayan hali, aa olan hali, qalan hali, %
% %
1 2 3 4 5
sve 8 6,7 1,5 1
Niderland 9 6,7 3,2 2
Almaniya 11 5,9 4,0 3
Norve 9 4,3 1,3 4
taliya 9 6,5 7,6 5
266
1 2 3 4 5
Finlandiya 11 6,2 6,1 6
Fransa 11 7,5 4,9 7
Yaponiya 8 11,8 0,6 8
Danimarka 12 7,5 2,0 9
Kanada 9 11,7 1,3 10
Belika 10 5,5 6,2 11
Avstraliya 9 12,9 2,6 12
Yeni 10 9,2 1,3 13
Zelandiya
spaniya 10 10,4 13,0 14
Byk 9 13,5 3,8 15
Britaniya
rlandiya 9 11,1 7,6 16
AB 13 19,1 0,5 17
Cdvl 7.2-d veriln mlumatlardan aydn olur ki, yoxsul-

luun sviyysi he d lkdki adambana dn orta glirl bila-
vasit laqdar deyil. Msln, adambana dn orta glir gr
dnyada birinci yerlrd gedn AB-da yoxsulluq sviyysi mqa-
yis ediln lklr arasnda nisbtn ykskdir. Lakin, bir daha
qeyd olunmaldr ki, AB v digr inkiaf etmi lklr yoxsulluq
il mbarizy xsusi diqqt yetirirlr v bu sahd tdbirlr hyata
keirirlr.
Yoxsulluu myyn edn digr gstricilr gldikd is ay-
dn olur ki, mxtlif lklrd bu gstricilrin hmiyyti mxtlif
ola bilr. Msln, uzun mddtli isizlik Yaponiyada halinin yal-
nz 0,6 faizini hat edirs, spaniyada bu rqm 13,0 faiz tkil
edir. Glirlri is yoxsulluq sviyysindn aa olan haliy gl-
dikd is bu gstrici zr Avropada n yksk sviyy Byk Bri-
taniyada (13,5 faiz), n aa is Norveddir (4,3 faiz). Yox-
sulluun aa salnmas n onu trdn sbblrin aradrlmas

267
olduqca vacibdir. Bel aradrmalar yoxsulluq il mbariznin
strategiyasnn myynldirilmsi v planladrlmas n
olduqca hmiyytlidir. Qeyd etmk lazmdr ki, yeni minilliyin
sas mqsdlrindn biri yoxsulluq il mbarizdir.
13. Azrbaycanda yoxsulluqla mbariz proqram

Azrbaycan Respublikasnda keid dvrn yaayan btn
lklrdki kimi yoxsulluq mvcuddur. Dnya Banknn v bzi
digr milli v beynlxalq tkilatlarn apard qiymtlndirmlr
nticsind myyn edilmidir ki, halinin txminn yars yoxsul-
luun bu v digr tzahrlri il zlir. lk halisinin 13 faizindn
oxunun qaqn v kkn hyatn yaamaq mcbriyytind qal-
mas yoxsulluq sviyysin v onun yaylmasna z tsirini gstrir.
Azrbaycan Respublikasnda yoxsulluun aradan qaldrlmas
n xsusi dvlt proqram hyata keirilmkddir. Bu proqram
Dnya Bank v milli hkmt trfindn ilnilib v 2002-ci ilin
sonundan balayaraq ttbiq edilmkddir. Bu proqramn hazrlan-
masnda v hyata keirilmsind BMT-nin nkiaf Proqram da
fal itirak edir. lknin qtisadi nkiaf Nazirliyi proqramn hazrlan-
masnda v icrasnda xsusi rol oynayr. Hmin proqram yoxsulluq
il mbariz n lknin iqtisad inkiafnda mahid olunan
reqional qeyri-brabrliyinin aradan gtrlmsini nzrd tutur.
Proqramn ttbiqi yoxsulluun azalmasnda mhm hmiyyt ksb
edckdir.
268
VIII FSIL
NSAN V VTNDAIN HQUQ
V AZADLIQLARI
1. nsan lyaqtinini mdafisi zr mxtlif sistemlr.

nsan v vtnda hquqlar anlay.
nsan hquqlarnn inkiaf tarixi
nsan lyaqti anlay. nsan hquqlarnn flsfsi he vaxt

inkar oluna bilmyn bir dyrin zrind qurulub. B dyr insan
lyaqtidir. Lyaqt dedikd, ilkin olaraq insann zkaya, irady v
hislr sahib bir varlq kimi ali dyr malik olmasnn tannmas
baa dlr. Lyaqtin ikinci trfi d vardr. Bu, konkret insann
qeyri-adiliyinin, tkrarszlnn, br birliyinin trkib hisssi kimi
hr bir xsiyytin hmiyytinin cmiyyt trfindn etiraf
edilmsi demkdir. Lyaqtin bel xsusiyytlri insann
anadanglm, fitri lyaqti kimi sciyylndirilir. Digr trfdn,
lyaqt insann cmiyytl oz laqsin, z hmiyytin, baqa
insanlar v cmiyyt trfindn hrmt edilmsi hququna verdiyi
mnvi qiymtdir.
nsan lyaqti insan hquqlarnn mdafisinin

sasland tml prinsiplrindn biridir.
nsan lyaqti hr bir insana anadan olduu andan mxsusdur

v he ks ondan mhrum edil bilmz. Anadanglm lyaqti rf
v qazanlan lyaqt anlay il qardrmaq olmaz. Bzn
qazanlan lyaqt nalayiq, alaq hrktlrl lkln bilr.
nsani lyaqt hissi anadanglm olub, briyytin btn
tbitindn dour, hr bir adama dilsiz-azsz krpy d, qat
cinaytkara da eyni drcd bx edilir. Insan lyaqti onun hquq
v azadlqlarnn mnbyidir. Dvltd v cmiyytd bas vern he
bir hadis, he bir hal, htta fvqlad vziyyt bel, insan
lyaqtinin alaldlmasna haqq qazandra bilmz.

269
nsan lyaqtinin mdafisi prinsiplri v mexanizmlri.
Btn tarixi dvrlrd insanlar daim lyaqtl v layiqinc
yaamaa can atmlar. Bu istk insan varlnn zn qorumaa
olan obyektiv tlbatndan yaranmdr. Lyaqtl v yax yaama-
tmin edn nemtllri itirmk qorxusu btn dvrlrd insanlar
z mdafilri n mexanizm v tminatlar yaratmaa mcbur
etmidir. Bu proses, eyni zamanda, cmiyytin inkiafnda vacib
amil olan sosial msuliyyt hissi d tsir gstrmidir.
nsan lyaqtinin mdafisinin prinsip v mexanizmlri he
d hmi v hr yerd eyni olmamdr. Lakin maraqldr ki, ksr
hallarda mxtlif adamlarn bu problemi anlamalarnda v onun
hllin yanamalarnda bir oxarlq mahid olunmudur. sul v
vasitlr arasnda frqlr is, sasn, xalqlarn, mdniyytlrin v
lklrin sosial-iqtisadi v siyasi sistemlrinin qeyri-brabr
inkiafndan irli glirdi.
Sivilizasiyann inkiaf il insan lyaqtinin hmiyyti v
mhtmliyinin drki, habel onun kimlrdn v nec mdafi
olunmas haqqnda tsvvr d genilnib inkiaf edirdi.
nsan lyaqtini qorumaa, insan v cmiyyt arasnda
mnasibtlri tnzimlmy xidmt etmli olan insan hquqlar
kimi mstqil faliyyt gstrn mexanizmlri dnya tarixind
barmaqla saymaq olar. Yni bu, nadir hadis v nmundir. Lakin
vvllr bu cr norma v prinsiplrin yerli-dibli olmadn da iddia
etmk dzgn olmazd. Dorudur, bunlar qabarq ifad edilmi ay-
rca sistem halnda deyildi. Bununla bel, insan lyaqtini tanyan
v mdafi edn prinsip v normalar, adtn, mumildirilmi
ictimai sistemlr, yaxud baxlar v qidlr sistemin daxil
edilirdi. Bunlar, sasn, dini etiqadlarda, flsfi dnclrd v
dvlt quruluu prinsiplrind z ksini taprd. Glin, onlarn bir
nesini nzrdn keirk.
sasl frqlr, mdniyytlrin mxtlifliyin, izahlar arasn-
dak ziddiyytlr baxmayaraq, dinlrin hamsn btn insanlarn
dyrin, btvlyn v lyaqtin olan mumi maraq birldirir.
Msln, Buddizm tlimind sas yeri insanlar arasnda qarlql
mnasibtlr, hr bir insann hyatna hrmt, yaxud adamlara
270
mrhmt movzusu tutur. Bu tlim, insann sosial vziyytindn
asl olmayaraq, onun hyatnn dyrini, insan lyaqtini tanyr v
yksk qiymtlndirir. slam dininin mqdds kitab Qurani-
Krimd brabrlik, insan lyaqti, semk azadl, qanunun aliliyi
v btn insanlara hrmt kimi yksk keyfiyytlr tbli edilir.
Mhmmd Peymbr (s..s.) gstrirdi ki, hquqi v sosial
brabrsizlik n byk daltsizlikdir, nki Allah btn insanlar
v xalqlar brabrhquqlu yaradb.
nsan lyaqtin hrmt, xlaq normalar v sosial dalt
haqqnda ideyalar ox qdimlrdn mxtlif lklrin flsfi
tlimlrind z ksini tapmdr. Insan lyaqtin hrmt haqqnda
n qdim fikir v mlahizlr qdim in mdriklrin mxsusdur.
Onlarn tliminin sasn insan varlnn olyglmz dyri
haqqnda ideya tkil edir. in filosoflar, htta dvlt quruluu da
daxil olmaqla, insann dyantini hr eydn uca tuturdular. Yunan
filosoflar is kainat idar edn tbitin v ya Tanrnn bx etdiyi
mumi qaydalarn mvcudluu ideyasn tbli edirdilr. Onlarn
fikrinc, bu qaydalara be sas azadlq (ancaq vtndalar n):
btn vtndalara brabr drcd hrmt, qanun qarsnda
hamnn brabr olmas, brabr seki hquqlar, siyasi hakimiyyt
nail olmaqda brabrlik, mlki hquqlarn brabrliyi daxildir.
Byk Nizaminin yaradclnda insan lyaqtin dair fikirlr
geni yer tutur. Onun byan etdiyi ideyalar Yer znd btn
insanlarn brabrliyi, sosial mnyi v ictimai vziyytindn asl
olmayaraq, insan lyaqtin yksk hrmtl yanalmas fikri z
dvr n inqilabi hadis idi.
nsan cmiyytdn knarda mvcud ola bilmz. nsanlar
hmi birg yaayaraq, mxtlif ictimai sistemlri yaratmlar. Bu
sistemlrdn hr biri insanlar arasndak mnasibtlr hlledici
tsir gstrn, xeyir v r, dalt anlaylarna trif vern, hr bir
frd tsir gstrrk, onun cmiyytd yerini tyin edn myyn
prinsip v normalar rhbr tuturdu. Qdim zamanlardan balayaraq,
insanlar el bir dvlt modeli yaratmaa alrdlar k i , o, insan
lyaqtin hrmt prinsipi zrind qurulmu olsun. Qdim Misird
bel hesab edilirdi ki, insanlar arasndak mnasibtlr ilahi dalt

271
v doruuluq prinsiplri sasnda qurulmudur. Bunun doru olub-
olmadn ilahilr v padah myyn edir. Bir qdim Misir
sndind deyilir ki, dalt genidir v sarslmazdr. Baqa bir
sndd yazlrd ki, padah yalnz z yanlarnn yox, lknin b-
tn halisinin qaysna qalmaldr. Babil padah Hammurapinin
qanunlar bu szlrl balayrd: lahilr ziflri v yetimlri
mdafi etmk n ona hakimiyyt vermilr.
Avropada da vtndalarn hquq v azadlqlarn
mhkmlndirn yeni qanunlar meydana xrd. 1215-ci ild
ngiltrd hr bir vtndan sahib olduu myyn hquqlar
tsbit edn v kral hakimiyytini mhdudladran ilk snd - ngilis
Azadlqlarnn Byk Xartiyas (Maqna Karta)1 qbul olunmudu.
Bu snd sonralar ngiltrd cmiyytin hyatnda azadln v
qanunun aliliyinin tsdiqi n znmin yaratd.
Bu ideyalar sonrak dvrlrin mhm sndlrind - AB-n
stiqlaliyyt Byannamsind, Fransann nsann v vtndan
hquqlar haqqnda Byannamsind v AB-n Hquqlar
haqqnda Billind inkiaf etdirilmidi.
XIX srd beynlxalq miqyasda insan xsiyytinin mdafisi
sahsind msbt dyiikliklrdn biri d silahl mnaqilr
zaman insanlar mdafi edn humanltar hququn yaranmasdr.
Hmin dvrd hu hquq insan xsiyytinin mdafisi zr n
mkmml sistem idi.
nsan hquqlar insan lyaqtinin mdafisi zr n mkm-
ml mexanizmdir. Bizim sadaladmz sistemlr v haqqnda da-
nmadgmz digr sistemlr, bir sra keyfiyytlrin baxmayaraq,
bitkin deyildi v yalnz btvlkd gtrldkd insan hquqlar
haqqnda myyn tsvvr yarada bilirdi. Insan lyaqtinin
tannmas v mdafisinin formalamasnda myyn rol oynam
bu sistemlr bu gn d z aktualln saxlamaqdadr. Lakin insan
lyaqtinin mdafisi zr tarixn tkkl tapm nnlr son
nticd onun mdafisinin n mkmml mexanizmi olan insan
hquqlarnn yaradlmasna gtirib xarmdr.
1
Maqna Karta byk snd mnasn dayr. ngilis Azadlqlarnn Byk Xartiyasnn
latnca qsaldlm ad.
272
nsann mdafiy olan obyektiv tlbatndan doan insan
hquqlar cmiyytd insan lyaqtinin mdafisi mexanizmini
tkil edir. Hamya aid olan insan hquqlar briyyt tarixind
xeyli yeni hadisdir. Bu hquqlar yalnz kinci Dnya mha-
ribsinin sonlarnda formalamaa balamdr v hl d inkiaf
prosesinddir. nsan hquqlar insan lyaqtinin mdafisinin
nisbtn cavan mexanizmi olsa da, hazrda dnya birliyi bu
mexanizmi insan mdafisinin n daltli, mkmml, tsirli
sistemi kimi tanyr v qbul edir.
nsan hquqlarnn sas xsusiyyti onun mumi, yni hamya
mnsub olmasdr. Bu, o demkdir ki, insann hquqlar onun qadn,
yaxud kii olmasndan, harada yaamasndan, hans id
ilmsindn, hans dild danmasndan asl olmayaraq, hr ks
aiddir. nsan hquqlar sistemi hr bir insan mli sviyyd
brabr hquqlar v azadlqlarla tmin edir.
nsan hquqlarnn digr frqlndirici chti ondan ibartdir
ki, bunlar aa hddi tyin edir. Bu el bir hddir ki, dvlt he bir
halda onu kemmlidir. nki bu hddn knarda insan z
lyaqtini itirir, htta onun mvcudluu da thlk altna dm
olur.
nsan v vtnda hquqlar anlay
nsann tlbatlar v hquqlar. nsann tlbatlar yalnz
cismn sag qalb yaamaq ehtiyaclar il mhdudladrla bilmz.
Bu anlays daha gendr. Bu tlbatlar insann hm maddi, hm d
mnvi chtdn lyaqtl yaamasn tmin edn tlbatlardr.
nsan lyaqti hr br insana anadan olduu andan mxsusdur v
he ks ondan mhrun, edil bilmz.
Hr bir insann onun lyaqtl yaamasn tmin ed bilck
z tlbatlar v bu tlbatlarn hyata keirilmsind z maraqlar
vardr. sas tlbatlarn hyata keirilmsi n cmiyytd insan
lyaqtin hrmt ideyasna saslanan qaydalarn v davran
normalarnn olmas zruridir. Demk olar ki, insan lyaqtinin
mdafisini tmin edn, habel insann lyaqtl yaamas n
zruri tlbatlarn hyata keirilmsin kmk edn sas norma v

273
prinsiplr el insan hquqlardr. Bu trifi 8.1. sayl sxemind bel
mumildirmiik:
Sxem 8.1.
nsan
hquqlar
nsan sas nsann layiqli

hquqlarnn tlbatlarn yaamas
mdafisi tmin
nsan v vtnda hquqlarnn tsnifat. Cmiyytin hr bir

zv, qanunla myyn olunan hquqlardan lav anadanglm
hquqlara da malikdir. Hmin hquqlar tbii hquqlar adlanr.
Yaamaq hququ, brabrlik hququ, azadlq hququ, mlkiyyt
hququ, thlksiz yaamaq hququ bel hquqlardandr.
Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasnda sas insan v
vtnda hquqlarnn toxunulmaz, pozulmaz v ayrlmaz olduu
qeyd edilmkl yana, tbii hquqlarn sas xsusiyytlri d ilk
df olaraq z ksini tapmdr. Dvlt bu hquqlar mdafi
etmy borcludur. Msln, thsil hququ dvlti mcbur edir ki, o,
hr bir uan thsil ala bilcyi mktblr asn. Baqa cr desk,
dvltin hquqlar yalnz qanunun onun n myyn etdiyi
qdrdir. Insann is qanunla qadaan edilmyn hr ey hququ
var.
Azadlqlara bzn neqativ hquqlar da deyilir. Ona gr ki,
onlar dvltin hyatmzn mxtlif sahlrin qarmana qadaa
qoyur. Msln, sz azadl insana fikrini sylmy imkan verir,
hakimiyyt is onun bu hququnu mhdudladrma qadaan edir.
274
Bu, o demkdir ki, insann hans hququ varsa, dvlt d bu
hququn mdafisi n addmlar atmaldr, gr insann hans
azadl varsa, dvlt onu mhdudladran hrktlrdn
kinmlidir.
nsan hquqlar iki sas qrupa blnr: maddi hquqlar;
prosessual hquqlar.
Maddi hquqlar mlki hquqlar, siyasi hquqlar, iqtisadi v
sosial hquqlar, elc d mdni hquqlar znd birldirir.
Bunlar aadak qaydada tsnif olunur.
Mlki hquqlar - btn insanlarn qanun qarsnda
brabrliyi, vtndalq hququ, hrmt edilmk v xsi lyaqt
hququ, sz, vicdan v dini etiqad azadl hququ.
Siyasi hquqlar - hakimiyyt orqanlarnn qbul etdiyi
qrarlarn hllind itirak etmk hququ, seki hququ, partiya,
hmkarlar ittifaq tkilatlar yaratmaq v onlarn faliyytind
itirak etmk hququ, mitinq v yr keirmk hququ.
qtisadi v sosial hquqlar - mk, daltli v rahat i raiti
hququ, pekar tkilatlar yaratmaq hququ, ttil hququ, thsil v
shiyy hququ.
Mdni hiquqlar - cmiyytin maddi hyatnda itirak etmk
hququ, elmi nailiyytlrdn istifad etmk hququ.
Prosessual hquqlar insan dvltin zbanalndan
mdafi edn metodlarn v mvafiq tsisatlarn mcmuyudur. Bu
hquqlara mhkmy (mumi mhkm, Konstitusiya
Mhkmsi) mract etmk hququ, referendum keirmk hququ
v s. daxildir.
Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasna sasn
vtndalarn sas siyasi v vtnda hquq v azadlqlarna bunlar
aid edilir: yaamaq hququ, thlksiz yaamaq hququ, xsi
toxunulmazlq hququ, srf v lyaqtin mdafisi hququ, fikir
v sz azadl, vicdan azadl, srbst toplamaq azadl,
mlumat azadl, vtndalq hququ, cmiyytin v dvltin
siyasi hyatnda itirak hququ, dv-ltin idar olunmasnda istirak
etmk hququ, seki hququ, mracit etmk hququ, birlmk
275
hququ, hquq v azadlqlarn mhkm tminat, siyasi snacaq
hququ v s.
Siyasi hquqlar v vtnda hquqlar el hquqlardr ki,
onlara ml olunmas, hr eydn vvl, dvltdn vtndalarn v
ya bir qrup vtndan maraqlarna toxunan hrktlrdn
kinmyi tlb edir. Lakin bu hquqlara ml olunmas dvltin
zrin qti hrktlr etmk, msln, hquqi yardm sistemini
maliyyldirmk hdliyini qoyur. Bu is, yoxsullara qar cinayt
trtmk kimi ciddi ittiham irli srldy halda, onlara
mhkmd z hquqlarn mdafi etmk imkan yaradr.
qtisadi, sosial v mdni hquqlarn nmunsi kimi aadak
hquqlar misal gtiril bilr: lazm olan qida, salamlq, layiqli
hyat sviyysi, brabr my gr brabr mkhaqq, sosial
tminat, mk, ttil, mnzil v mdni hyatda istirak hquqlar. Bu
hquqlar bir qayda olaraq el hquqlardr ki, msln, isizlik v ya
lillik sbbindn zlrini tmin ed bilmyn vtndalara
dvltdn maddi yardm gstrmyi tlb edir.
nsann hqq v azadlqlar hr eydn ykskd durur.
Onlar dvltin mrhmt gstrrk verdiyi pay deyil, nki bu
hquqlar dvltdn asl olmayaraq mvcuddur. Hquq v
azadlqlarn mdafisi is dvltin borcudur, nki o, xalqa xidmt
etmlidir.
xsiyytin hquqi statusu. Azadlq v xsi toxunulmazlq
hququ sas etibaril, hr bir insana azadlqdan, hr hans qanunsuz
mhrumetmdn mdafi n tminat verir. Bu hquq istniln
hbsin v ya saxlanmann (tutulmann) yalnz qanunla nzrd
tutulmu saslar v qaydalar zr hyata keirilmsini, habel
xsin qanunsuz tutulma v ya hbsalma halnda ikayt vermk v
bu qanunsuzlua gr kdiyi zrrin vzini almaq imkann
nzrd tutur.
BMT-nin nsan Hquqlar haqqnda mumi Byannamsi-
nin 15-ci maddsi vtndalq mslsin hsr olunub. Orada qeyd
olunur ki, hr bir xs vtndalq hququna malikdir. He kim z-
bana olaraq vtndalqdan v vtndaln dyimk hququn-
dan mhrum edil bilmz.
276
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn 52-53-c madd-
lri d vtndalq hquqlarn qanunvericilik yolu il tsbit edir. Bu
maddlrd deyilir ki, Azrbaycan dvltin mnsub olan, onunla
siyasi v hquqi ball, habel qarlql hquq v vziflri olan
xs Azrbaycan Respublikasnn vtndadr. Azrbaycan
Respublikasnn razisind v ya Azrbaycan Respublikasnn v-
tndalarndan doulmu xs Azrbaycan Respublikasnn vtn-
dadr. Valideynlrindn biri Azrbaycan Respublikasnn vtn-
da olan xs Azrbaycan Respublikasnn vtndadr.
nsan hquqlarnn siyahs

1. xsiyytin yaamaq, azadlq v thlksizlik hququ;
2. Klliy v asl vziyyt mruz qalmamaq hququ;
3. gnclr v qddar, qeyri-insani, yaxud lyaqti alaldan
rftar v czalara mruz qalmamaq hququ;
4. Hquq subyektinin tannmas hququ;
5. Qanun qarsnda brabrlik hququ;
6. nsan hquqlar pozulduqda hmin hquqlarn tsirli vasitlrl
brpa olunmas hququ;
7. Qeyri-qanuni hbs, tutulmaya v srgn edilmy mrz
qalmamaq hququ;
8. mstqil v qrzsiz mhkm trfindn daltl v aq
baxlmas hququ;
9. Tqsir qanuna sasn sbut edilndk mqssir saylmamaq,
yni tqsirsizlik prezumpsiyas hququ;
10. xsi hyata v ail hyatna, mnzil toxunulmazlna, yaxud
yazma sirrin zbana mdaxil edilmm hququ;
11. Srbst yerdyim v zn yaay yeri semk, o cmldn,
istniln vaxt lkni trk etmk v z lksin qaytmaq
hququ;
12. Baqa lklrd snacaq axtarmaq hququ;
13. Vtndalq hququ;
14. Nikah balamaq v ail qurmaq hququ;
15. mlaka sahib olmaq hququ;
16. Fikir, vicdan v din azadl hququ;

277
17. qid azadl v onu srbst kild ifad etmk hququ;
18. Srbst toplamaq v assosiasiyalar yaratmaq hququ;
19. z lksinin idar olunmasnda itirak etmk hququ;
20. mumi, brabr v azad sekilrd itirak etmk hququ;
21. mumi brabrlik sasnda dvlt qulluuna buraxlmaq
hququ;
22. lmk v i yerini srbst semk hququ;
23. Brabr my gr brabr dni hququ;
24. nsann lyaqtl v layiqinc yaamasn tmin edn daltli v
qnatbx mkhaqq almaq hququ;
25. Hmkarlar ittifaqlar yaratmaq hququ;
26. stiraht v asud vaxt hququ;
27. Sosial tminat hququ;
28. Salamln v rifah halnn (qida, paltar, mnzil v tibbi yardm
da daxil olmaqla) tmin edilmsi n zruri olan hyat
sviyysi hququ;
29. nsann isizlik, xstlik, lillik, dul qalma, qocalq v ya ondan
asl olmayan baqa hallar nticsind yaamaq n zruri olan
vsait itirildikd sosial mdafi hququ;
30. Uaql qadnlarn v uaqlarn sosial mdafisi hququ;
31. Thsil hququ;
32. Cmiyytin mdni hyatnda itirak etmk hququ;
33. Mlliflrin elmi, dbi v bdii yaradclnn nticsi olan
mnvi v maddi maraqlarn mdafisi hququ;
34. Hquqlar v azadlqlar dolun kild hyata keirn sosial v
beynlxalq qayda hququ;
35. Hr bir insann v xalqn sosial, iqtisadi v mdni inkiafda
itirak etmk hququ.
nsan hquqlarnn inkiaf tarixi

BMT-nin yaradlmas masir insan hquqlar mdafisi
tarixinin balancdr. Milyonlarla insann mhvin sbb olmu
kinci Dnya mharibsind insan hquqlarnn pozulmasna v
insan lyaqtinin alaldlmasna ynldilmi n amansz v
yolverilmz sullardan istifad olunmudur. Bu dhtli hadis
278
dnya xalqlarn hmry olmaa ssldi v 1945-ci il aprelin 25-d
Birlmi Milltlr Tkilatn yaratmaa svq etdi. BMT-nin
oktyabrn 25-d qbul edilmi Nizamnamsind deyilir ki, BMT-nin
sas vzifsi insann hquq v azadlqlarn hyata keirmk,
...insann sas hquqlarna, insan xsiyytinin lyaqtin v
dyrin, qadnlarla kiilrin hquq brabrliyin, milltlrin
brabrhquqlu olmasna inam bir daha mhkmltmkdir....
Bu mhm sndin yeddi bndi bilavasit insan hquqlar
msllrin hsr edilmidi. Bunlardan biri 1948-ci ild BMT-nin
insan hquqlar zr Xsusi Komissiyasnn yaradlmas n sas
olmudu.
Komissiyann balca vzifsi btn insanlar n mumi
olan insan hquqlar zr beynlxalq bir snd ilyib hazrlamaq
idi. Bu, he d asan msl deyildi. Bel ki, htta eyni sosial-
iqtisadi sistem malik olan lklr arasnda da ideoloji-mdni v
tarixi baxmdan ciddi frqlr mvcud idi. Lakin bir az vvl baa
atm mharibd saysz-hesabsz qurbanlarla laqdar keiriln
mnvi sarsnt daha byk idi.
nsan hquqlar haqqnda mumi Byannam. ki il
davam edn grgin idn sonra 1948-ci il dekabrn 10-da BMT Ba
Mclisi nsan Hquqlar haqqnda mumi Byannam* qbul
etdi. Bu Byannamnin qbul edilmsind mqsd insan
hquqlarn v btn dvltlrin ml etmli olduu normalar
myynldirmk idi. Byannamdki ideyalar o qdr
diqqtkn idi ki, bu sndi qsa bir mddtd dnya lklrinin
ksriyyti, htta n qddar diktatura rejimli dvltlr bel
imzalamd.
nsan Hquqlar haqqnda mumi Byannam mxtlif
siyasi v sosial-iqtisadi qurululu dvltlrin insan hquqlarnn
mdafisi sahsind mkdalq imkanlarn nmayi etdirmi
mhm beynlxalq snddir. Bu snd dnya dvltlrinin kons-
titusiya v qanunlarna da z smrli tsirini gstrir.
*
Byannam - hanssa prinsiplrin byan edildiyi beynlxalq hquqi snd.

279
Dnya xalqlar Byannamnin mddalarndan z hquq-
lar, slh, demokratiya v trqqi urunda mbarizd istifad
edirlr. BMT Ba Mclisinin 1950-ci ild qbul edilmi qtnamsi
il btn dvltlr v maraql tkilatlara dekabrn 10-nu nsan
Hquqlar Gn kimi qeyd etmk tvsiy olunmudur.
nsan hquqlar zr ilk snd - rqi ayr-sekiliyin btn
formalarnn lvi haqqnda Beynlxalq Konvensiya. Etnik hkm-
ranlq nticsind irqi ayr-sekilik insanlarn myyn qrupunun
hquq v azadlqlarnn mhdudladrlmasna v ya onlardan
mhrum edilmsin gtirib xarr. 1965-ci ild BMT Ba Mclisi
rqi ayr-sekiliyin btn formalarnn lvi haqqnda Beynlxalq
Konvensiya* qbul etdi. Bu Konvensiyada irqi ayr-sekilik
anlaynn trifi verilmi, irqi ayr-sekilik pislnmi, lkd irqi
ayr-sekiliy v ya onun saxlanmasna sbb olan siyasti
dyimk dvltlrin hdsin buraxlmd.
Bs BMT-ni irqi ayr-sekiliyin lv edilmsi n Konven-
siya qbul etmy vadar edn n idi? Cnubi Afrika Respublika-
snn hakim dairlri trfindn Afrikann yerli halisin v Hindis-
tandan krlmlr qar dzlmz irqi ayr-sekilik siyasti b-
riyyti narahat etmidi. 1960-c il oktyabrn 26-da Cnubi Af-
rikann arpevil hrind polis aparteid** rejiminin afrikal hali-
nin mcburi pasportladrlmas haqqnda qanununa qar dinc etiraz
nmayiin diyan tutmudu.
1966-c il oktyabrn 26-da BMT Ba Mclisi rqi ayr-seki-
liyin lvi urunda Beynlxalq Mbariz Gnnn tsis edilmsi
haqqnda qrar qbul etdi. Beynlxalq birlik bununla beynlxalq
ictimaiyyti irqi ayr-sekiliyin btn formalarnn lvi urunda
sylri birldirmy ard. 1979-cu ild Ba Mclis rasizm*** v
*
Konvensiya (latnca) mqavil, sazi. Hanssa myyn msl zr beynlxalq sazi.
Konvensiya qbul edildikdn sonra deyil, rtldirilmi sayda dvltlr trfindn tsdiq
edildikdn sonra qvvy minir. Konvensiya onu imzalam v ratifikasiya (tsdiq) etmi
dvltlr n hquqi-mcburi snddir.
**
Aparteid Cnubi Afrika Respublikasnda qeyri-avropal (rngli) haliy qar hyata
keiriln qddar irqi ayr-sekilik siyasti
***
Rasizm (irqilik) xalqlar ali v aa siniflr bln, bir irqi baqa irqdn
stn tutan nzriyylr sistemi.
280
irqi ayr-sekiliy qar mbariz onilliyi elan etdi. Ba Mclis
btn dvltlr mracit edrk, hr il martn 21-dn balayaraq,
rasizm v irqi ayr-sekiliy qar mbariz aparan xalqla hmry-
lik hftsi keirmy ard. ndi Cnubi Afrika Respublikasnda
21 mart nsan Hquqlan Gn kimi qeyd olunur.
nsan hquqlarna dair digr sndlr. Beynlxalq birlik in-
san hquqlar zr oxlu beynlxalq sazilr v konvensiyalar qbul
etmidir. Bu sndlr hkumti mcbur edir ki, qanunvericilik qay-
dasnda v praktikada hmin hquqlarn mdafisi n zruri
addmlar atsn.
Soyuq mharib illrind sosialist lklri v Qrb demok-
ratlar arasnda qardurma gclnmidi. Mbariz aparan lklr
insan hquqlar v azadlqlar bard mxtlif mvqelrd dururdu-
lar. Qrb demokratlar insann mlki v siyasi hquqlarnn (sz, fi-
kir azadl, siyasi plralizm, lkdn srbst getmk v yenidn
qaytmaq v s.) prioritetliyini tkidl irli srr, sosialist lklri is
iqtisadi v sosial hquqlarn vacibliyini qabardrdlar. Bu problem
zr uzunsrn mzakirlr, sasn, bir msl trafnda gedirdi:
sas insan hquqlar zr bir mumi v ya iki mxtlif snd qbul
edilmlidir. 1966-c ild txminn 20 il davam edn qzn
mzakirlrdn sonra iki mhm beynlxalq snd qbul edildi. Bu,
qtisadi, sosiai v mdni hquqlar haqqnda Beynlxalq Pakt* v
Siyasi hquqlar v vtnda hquqlar haqqnda Beynlxalq
Paktdr. Dnya dvltlrinin d iki hisssi bu paktlarn
itiraksdr.
qtisadi, sosial v mdni hquqlar haqqnda Beynlxalq
Pakt daltli v lverili mk hququnu, hmkarlar ittifaq yarat-
maq hququnu, habel sosial tminat, ailnin mdafisi, myyn
hyat sviyysinin tmin edilmsi, shiyy v thsil il laqdar
hquqlar elan v tsbit edir.
Siyasi hquqlar v vtnda hquqlar haqqnda Beynlxalq
Pakt yaamaq, xsi toxunulmazlq, srbst toplamaq hququnun,
sz, vicdan v din azadlnn qanunla qorunduunu byan edir.
Sndd gstrilir ki, he ks hyatdan zbana mhrum edil
bilmz, he ks igncy v klliy mruz qala bilmz, mcburi,

281
yaxud icbari my clb edil bilmz. Pakt, hminin srbst
kild yerdyimk v yaay yeri semk azadln mdafi edir.
Hr iki Pakt 1976-c ild qvvy minmidir.
BMT Siyasi hquqlar v vtnda hquqlar haqqnda
Beynlxalq Pakta lav olaraq, Fakltativ Protokol da qbul
etmidir. Bu snd vtndalarn hquqlarnn hkumt trfindn
pozulmas hallarnda onlara bu Pakta ml olunmasna nzart edn
Insan hquqlar haqqnda Komity mracit etmk hququ verir.
Bel imkan ancaq o halda mvcud ola bilr ki, Pakt tsdiq edn
dvlt Fakltativ Protokolu da imzalam olsun. Bel dvltlrin
say is o qdr d ox deyildir.
nsan Hquqlar haqqnda mumi Byannam, iki Pakt v
Protokol birlikd nsan Hquqlar haqqnda Beynlxalq Bill kimi
tannr. nsan hquqlar zr yen d oxlu beynlxalq mqavillr,
habel nsan Hquqlar zr Amerika Konvensiyas, nsan
Hquqlar v xalqlarn hquqlar zr Afrika Xartiyas, Insan
Hquqlar v sas azadlqlarn mdafisi haqqnda Avropa Kon-
vensiyas kimi regional konvensiyalar da mvcuddur.
1993-c ilin iyununda Avstriyann paytaxt Vyanada
keirilmi insan hquqlar zr mumdnya konfrans Byannam
v Faliyyt Proqram qbul etdi. Bu sndd birmnal kild
gstrilirdi: nsann btn hquqlar mumidir, blnmzdir,
qarlql asllqda v laqddir. Beynlxalq birlik insan hquqla-
rna miqyasl kild, daltli v brabr saslar zr, eyni bir qay
v diqqtl yanamaldr....
Btn dvltlr tvsiy edildi ki, insan hquqlar sahsind
beynlxalq mqavillri ratifikasiya etsinlr, insan hquqlar zr
beynlxalq standartlara, habel hm milli, hm d beynlxalq
sviyyd bu cr mexanizmlrin gclndirilmsin nzart v
diqqti artrsnlar. Dvltlr bir daha tsdiq etdilr ki, insan
hquqlarnn mdafisi BMT-nin balca mqsdi olaraq qalr.
282
2. Hquq brabrliyi v ayr-sekilik.
Azrbaycanda insan v vtndan hquqlar v azadlqlar.
Analq v qadn problemlri
Hquq brabrliyi v ayr-sekilik anlaylar. nsan-
larn bir-birindn frqlndiyini, eyni zamanda onlar arasnda oxar-
ln da olduunu artq bilirsiniz. Frqlnmk insan, frdi tkrar-
olunmaz, znmxsus v bnzrsiz edir. Oxarlq is insanlara
myyn cmiyytlrd (pe, klub, dostlarn hatsi, partiya, asso-
siasiya, millt v s.) birlmk imkan yaradr. Hr bir adamn baq-
alarndan istedad, geyim trzi, dini etiqad, maraqlar, nqteyi-
nzri, nys stnlk vermk v s. il frqlnmk hququ var. Bu
hquq btn insanlar brabr edir.
Hquq brabrliyi v ayr-sekilik anlaylar siz yax
mlumdur. nsanlar srlr boyu brabrlik urunda mbariz apa-
rblar, ayr-sekiliyin btn formalarna (milli, dini, irqi, cinsi, silki
v s.) qar xblar. Tarixd el hallar olub ki, insanlar sosial mn-
yin gr (qul-quldar, aa-nkr, aa-ali silk, tbq v s.),
irqin v drisinin rngin (qaradrili, qrmzdrili, adrili), cin-
sin (kii-qadn), milli v dini mnsubiyytin gr brabr olma-
mlar. Demk lazmdr ki, brabrlik anlay da mxtlif mna-
larda ildilmidir. Orta srlrd daltli, azad cmiyyt qurma
zlrinin balca vzifsi hesab edn Mzdkilr v Xrrmilr
mlak brabrsizliyin qar xm, xsusi mlkiyyti lv etmyi
tlb etmilr. Elc d brabrhquqlu insanlarn cmiyytini qur-
duqlarn iddia edn bolseviklr xsusi mlkiyyti lv etmi, in-
sanlarn lyaqtlrini, idrak v vicdann hr addmba tapdalam-
dlar. Htta dnyanm n demokratik dvlti olan AB-da irqi ayr-
sekiliyin ifrat formas olan seqreqasiya* qanunlar cmiyytin
mtrqqi dairlrinin uzunmddtli mbarizsinin nticsi olaraq
lv olunmudu. El yola saldmz srin ortalarnda v sonlarnda
Ermnistanda yaayan azrbaycanllarn z doma yurdlarndan
qovulmasnn sbblrindn biri d onlarn baqa milltin v dinin
*
Seqreqasiya (ayrlma) insanlar irqi v milli mnsubiyytlrin gr zorla ayrmaq v
onlarn hquqlarn mhdudladrmaq siyasti.

283
nmayndlri olmalar idi. kinci Dnya mharibsindn sonra
hquq brabrliyi v ayr-sekilik anlaylar yeni mahiyyt
ksb etdi.
nsan Hquqlar haqqnda mumi Byannamnin birinci
maddsind deyilir ki, btn insanlar azad, hquq v lyaqtlrin
gr brabr doulurlar. Onlar idrak v vicdana malikdirlr. Ona
gr d onlar bir-biri il qardalq ruhunda davranmaldrlar. Bu
mddan haql olaraq insan hquqlarnn tml da, zl,
balanc nqtsi v s. kimi qiymtlndirirlr. Bu maddnin h-
miyyti bundadr ki, o bir nv, insann qalan btn hquq v azad-
lqlarn znd birldirn tml prinsipi rolunu oynayr. Bu mad-
dd insan hquqlarnn mahiyytini aan iki mhm prinsip z k-
sini tapmdr. Bu, hr bir insann anadanglm lyaqtinin ali dyr
kimi tannmas, btn insanlarn hquq v lyaqtlrin gr b-
rabr doulduqlarnn etiraf edilmsidir. Birinci prinsipd ifad olu-
nan dyr btn insan hquqlar sistemi n balanc nqtsi
rolunu oynayr. Insan hquqlar sistemind z ksini tapm btn
hquq v azadlqlara aid olan brabrlik prinsipi insan hquqlarnn
qzl qaydas adlandrlmaa layiqdir. Bu prinsip btn insanlarn
hquq v azadlqlarna gr brabrliyini, habel bu hquq v
azadlqlarn brabr drcd mdafisini tmin edir.
Brabrliyin v insan hquqlarnn pozulmasna sbb olan
hallar. Hquq brabrliyinin insan hquqlarnn ali prinsipin
evrilmsi obyektiv zrurtdn irli glmidir. Mhz bu prinsip
ml olunmamas hmi hquq v azadlqlarn pozulmas n
sbb olmudur.
Brabrliyin pozulmasnn daha geni yaylm formas ayr-
sekilikdir. Buna gr ayr-sekiliyin lv edilmsi hquq bra-
brliyinin tam reallamasnn n mhm rtlrindn biridir. Insan
Hquqlar haqqnda mumi Byannamnin ikinci maddsind
byan edilir: Insanlar irqin, drisinin rngin, cinsin, dinin, si-
yasi v digr qidsin, milli, yaxud sosial mnyin, mlki, silki,
yaxud baqa vziyytin gr he bir frq qoyulmadan... hquqlara
v azadlqlara malik olmaldrlar. Ayr-sekiliyin btn formalar
insan hquqlarnn pozulmas demkdir. Tkc yola saldmz XX
284
sr yzlrl bel ayr-sekilik formalarnn ahidi olmudur. Btn
hallarda hquq v lyaqtlr gr brabrlik insan hquqlarnn
balca prinsipi hesab olunur. Bu prinsipi sas tutan Azrbaycan
Respublikas dvlti znn Konstitusiyasnda irqindn, milliyy-
tindn, dinindn, cinsindn, mnyindn, mlak vziyytindn,
qulluq mvqeyindn, qidsindn, siyasi partiyalara, hmkarlar itti-
faqlarna v digr ictimai birliklr mnsubiyytindn asl olma-
yaraq hr ksin hquq v azadlqlarnn brabrliyin tminat verir.
Eyni zamanda dvltimiz hr cr ayr-sekiliy gr mhdud-
ladrmalar qadaan edir.
Azrbaycanda insan v vtndasn

hquqlar v azadlqlar
Azrbaycanda insan v vtndan hquq v azadlqlarnn
tsbit olunmas. Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn 24-c
maddsin sasn, hr ksin doulduu andan pozulmaz, ayrlmaz
hquqlar v azadlqlar vardr. Bununla da Konstitusiyada insan
hquqlarnn aliliyi tsdiq edilmi, onlarn hr hans normativ-hqu-
qi aktla v ya hr hans vzifli xs trfindn lv edilmsinin v
ya mhdudladrlmasnn yolverilmzliyi tsbit edilmidir.
Brabrlik hququ. Konstitusiyann 25-ci maddsind bra-
brlik prinsipi aadak lamtlri il frqlnir:
l. Hamnn qanun v mhkm qarsnda brabrliyi. 2.Kii-
nin v qadnn brabrliyi, yni hquqlarn v azadlqlarn istifad-
sind cinsi brabrlik. 3.Hquq v azadlqlarn hr ks n bra-
brliyi. 4.Hquq v azadlqlarn mhdudladrlmasnn yolveril-
mzliyi.
Konstitusiyaya gr irqindn, mlkiyytindn, dinindn, di-
lindn, cinsindn, mnyindn, mlak vziyytindn, qulluq mv-
qeyindn, qidsindn, siyasi partiyalara, hmkarlar ittifaqlarna v
digr ictimai birliklr mnsubiyytindn asl olmayaraq, hr ksin
hquq v azadlqlarnn brabrliyin tminat verilir.
Yaamaq hququ. Konstitusiyann 27-ci maddsin sasn,
hr ksin yaamaq hququ vardr. Insan Hquqlar haqqnda

285
mumi Byannamy sasn, hr bir insan yaamaq, azadlq v
xsi toxunulmazlq hququna malikdir.
Azadlq hququ. Konstitusiyann 28-ci maddsin sasn, hr
ksin azadlq hququ vardr. Azadlq hququ yalnz qanunda
nzrd tutulmu qaydada tutulma, hbsalma v ya azadlqdan
mhrumetm yolu il mhdudladrla bilr.
Mlkiyyt hququ. Konstitusiyann 29-cu maddsin sasn,
hr ksin mlkiyyt hququ vardr. Mlkiyyt hququ subyektin
ona mnsub mlaka z istdiyi kimi sahib olmaq, ondan istifad
etmk v ona dair srncam vermk zr dvlt trfindn tannan
v qorunan hququdur. Mlkiyyt hququ nsrdn sahiblik,
istifad v srncam hququndan ibartdir.
Thlksiz yaamaq hququ, xsi toxunulmazlq hququ
v mnzil toxunulmazl hququ Konstitusiyann 31-ci, 32-ci v
33-c maddlrind tsbit edilmidir.
Nikah hququ. Konstitusiyann 34-c maddsin sasn hr
ksin nzrd tutulmu ya atdqda ail qurmaq hququ vardr.
nsan Hquqlar haqqnda mumi Byannamnin 16-c
maddsin gr, yetkinlik yana atm kiilrin v qadnlarn he
bir irqi, milli, yaxud dini mhdudiyyti olmadan nikah balamaq
hququ var.
Nikah qanunla myyn edilmi rtlr v qaydalara riayt
etmkl kii v qadn arasnda, onlar n qarlql xsi hquq,
mlak hququ v vziflri yaradan, ailnin tkilin ynldilmi,
prinsip etibaril mrlk, azad, knll, brabrhquqlu bir
ittifaqdr. Azrbaycan Respublikasnda nikah ya kiilr n 18,
qadnlar n 17 va myyn edilmidir. zrl sbblr olduqda
yerli icra orqanlar nikaha daxil olmaq istyn v nikah yana
atmam xslrin xahisi il nikah yann 1 ildn ox olmayaraq
azaldlmasna icaz ver bilr.
mk hququ. Konstitusiyann 35-ci maddsin sasn,
mk frdi v ictimai rifahn sasdr.
Cmiyytin maddi sasn insanlarn mk faliyyti tkil
edir. Azrbaycan Respublikasnda mk azaddr. myin azadl
aadak xsusiyytlri il sciyylnir:
286
1. Hr ks ilmk v ilmmk hququna malikdir; 2. Hr
ksin srbst surtd zn pe, muliyyt v i yeri semk
azadl vardr.
Ttil hququ. Konstitusiyann 36-c maddsin sasn, hr
ksin tkbana v ya baqalar il birlikd ttil etmk hququ
vardr.
stiraht hququ. Konstitusiyann 37-ci maddsin sasn,
hr ksin istiraht hququ vardr.
Sosial tminat hququ. Konstitusiyann 38-ci maddsin
sasn, hr ksin sosial tminat hququ vardr.
Konstitusiya il Azrbaycan vtndalarna salam traf
mhitd yaamaq hququ, salaml qorumaq hququ, thsil
hququ, mnzil hququ, milli mnsubiyyt hququ, ana dilindn
istifad hququ, rf v lyaqtin qorunmas hququ verilmidir.
Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas il Azrbaycan
vtndalarna fikir v sz, vicdan, srbst toplamaq, mlumat
azadlg, elc d yaradclq azadl verilmidir. Azrbaycan
Respublikas Konstitusiyasnn 71-ci maddsi insan v vtnda
hquqlar v azadlqlarnn tminatna aiddir. Bu madd il dvltin
iki balca vzifsi myyn edilir: 1) hquq v azadlqlara ml
etmk; 2) hquq v azadlqlar mdafi etmk. nsan v vtnda
hquqlar v azadlqlar hm bu orqanlarn qbul etdiyi normativ-
hquqi aktlarda, hm d hquq normalarnn ttbiqi prosesind
pozulmur. nsan v vtnda hquqlarnn v azadlqlarnn dvlt
trfindn mdafisini tmin etmk n Konstitusiya il bir sra
tminatlar nzrd tutulmudur.
nsan v vtnda hquqlar v azadlqlar he bir kild lv
edil v ya mhdudladrla bilmz. Konstitusiyann 155-ci
maddsin uyun olaraq, 3-c fsild (sas insan v vtnda h-
quqlar v azadlqlar) nzrd tutulmu mddalarn mhdudla-
drlmas haqqnda tkliflr referenduma xarla bilmz. Btn
bunlar insan v vtnda hquq v azadlqlarnn sassz olaraq
mhdudladrlmasnn qarsn alr.
71-ci maddnin nc hisssind insan v vtnda
hquqlarnn v azadlqlarnn mhdudladrlmasn nzrd tutan

287
hallar z ksini tapmdr. Hmin hallar bunlardr: mharib elan
olunduqda; hrbi vziyyt elan olunduqda; fvqlad vziyyt elan
olunduqda; sfrbrlik elan olunduqda.
Yuxarda sadalanan hallar Azrbaycan dvltinin milli thl-
ksizlik maraqlarnn qorunmas namin ttbiq edilir. Insan v v-
tnda hquqlarnn v azadlqlarnn bel halda mhdudladrlmas
bir mqsd Azrbaycan dvltiliyinin, onun mstqilliyinin v
suverenliyinin, habel razi btvlynn qorunmasna xidmt edir.
Azrbaycanda insan v vtndan dyimz Konstitusiya
hquqlar. Konstitusiyann 52-ci maddsin sasn, Azrbaycan
dvltin mnsub olan, onunla siyasi v hquqi ball, habel
qarlql hquq v vziflri olan xs Azrbaycan Respublikasnn
vtndadr. Konstitusiyann 53-c maddsin sasn, Azrbaycan
Respublikasnn vtnda he bir halda vtndalqdan mhrum
edil bilmz. Vtndalqdan mhrumetm frdi xarakter dayr,
bu, xsin hyat yoldann v uaqlarnn vtndalnn
dyiilmsin sbb olmur. Azrbaycan Respublikas vtnda n
inzibati, n d cinayt msuliyyt tdbiri kimi bir yerdn digr yer
qovula bilmz. nsan Hquqlar haqqnda mumi Byannamy
sasn hr bir insann srbst hrkt etmk v hr bir dvltin
hdudlar daxilind zn yaay yeri semk hququ vardr.
nsann xsi toxunulmazhq hququ. Konstitusiyann 32-ci
maddsin sasn hr ksin xsi toxunulmazlq hququ vardr.
Uaq hquqlar haqqnda Qanunun 12-ci maddsin sasn
hr bir uaq azadlq v xsi toxunulmazlq hququna malikdir.
Analq v qadn problemlri

Gender brabrliyi urunda mbariz. nsan cmiyytini
qadn v kiilr tkil edir. Cinslr arasnda bioloji frqlr mlum-
dur v dyimzdir. Lakin bu he d o demk deyil ki, kii v qad-
nn cmiyytd tutduu yer dyimzdir. Qadn hrkatnn tarixi,
bizim lkd bu sahd ld edilmi nailiyytlr qadnlarn cmiy-
ytd oynad rolun dinamik surtd dyimsindn xbr verir.
Son srlrin texnoloji nailiyytlri qadnlarn hm mitd, hm d
istehsalatda oynad rolu dyidirmidir. XX srin sonunda
288
1
gender anlay formalamdr ki, bunu da sosial cins kimi s-
ciyylndirmk olar. Qadn v kiilr arasnda sosial brabrlik
gender brabrliyi kimi qbul edilir.
Qadnlarn cmiyytd vziyytinin dyimsi tkc tarixi
qanunauyunluq kimi qbul edilmmlidir. Bu proses, eyni za-
manda, hr hans bir lkd v ya blgd mvcud olan iqtisadi,
sosial v mdni mhitdn, gender brabrliyi sahsind hyata
keiriln siyastdn asl olmudur. Elmi-texniki trqqi briyyt
bir sra yeni texnoloji nailiyytlr bx edib ki, bu da mxtlif
proseslrin hyata keirilmsind qadn v kiilrin fiziki imkanlar
arasnda mvcud olan tbii frqlrin aradan qaldrlmasna, yaxud
kskin surtd azalmasna rait yaradr.
Yeni texnoloji nailiyytlr, eyni zamanda, qadnlarn ev
ilrin srf etdiyi vaxtn qnatini d tmin edir. Bel bir rait
gender problemlrinin hllin, yni qadn v kiilrin cmiyytdki
vziyytind mvcud olan frqlrin aradan gtrlmsin xidmt
edir.
Bzi hallarda gender problemlrini qadnlarn vziyytinin
qiymtlndirilmsi v yaxladrlmas kimi qlm verirlr. Lakin
gender problemlrinin tkc qadn problemlri kimi qiymtlndiril-
msi dzgn deyil. Gender problemlrinin yrnilmsi v bu sahd
olan problemlrin hlli hm kiilr, hm d qadnlar n vacibdir.
Bu problemlrin hlli qadn v kii arasnda olan mk blgs m-
nasibtlrinin yaxladrlmasna v insan potensialnn inkiaf
gostricilrinin ykslmsin xidmt edir.
Gender inkiafn xarakteriz edn msallar mvcuddur v
hesablanr. Bu msallar mtmadi olaraq mxtlif blg v lklr
n hesablanr. Bel msallarn mvcudluu hr hans bir lk,
yaxud blgd gedn v gender problemlrinin hllin ynldilmi
siyastin istiqamti v srti barsind mlumat verir. Eyni
zamanda, bel mqayislr bu sahd mvcud olan problemlrin
akarlanmasna, onlarn aradan qaldrlmas n ld edilmi n
qabaqcl tcrbdn istifad olunmasna xidmt edir.
1
Gender (ingilisc) cins, cinsi mnsubiyyt mnasn verir.

289
Gender inkiafnn qiymtlndirilmsi iki sas msaln
hesablanmas nticsind hyata keirilir. Onlardan biri, gender
amili nzr alnmaqla, insan inkiaf msaldr. Bu gstriciy
Gender nkiaf msal (G) deyirlr. msal hesablayarkn
insan inkiafnn mumi msalnn hesablanan gstricilrindn
istifad olunur. Frq bir d ondadr ki, bu gstricilr qadnlar n
ayrca hesablanr. Bundan sonra mmi nsan nkiaf msal
() v qadnlar n alnm Gender nkiaf msal (G)
mqayis olunur. Frqin olmamas, yaxud az olmas gender
problemlrinin olmamasndan v ya onlarn uurlu hllindn xbr
verir. Bu o demkdir ki, bel gstricilr malik olan lkd qadn
v kii eyni hquqa malikdir v onlarn inkiaf n tlb olunan
imkanlar yaradlb. Azrbaycan cmiyytind qadnn mvqeyi.
G il yana, qadnlarn inkiafna xidmt ed biln imkanlarn
mvcudluunu qiymtlndirmk n digr bir msalla hesablanr.
Bu, xsusi bir msaldr v qadnlarn imkanlarnn genilnmsini
ks etdirir. Bu msaln hesablanmasnda qadnlarn qanunvericilik
qurumlarnda tmsil edilmsi, rhbr vziflr tutmalar da nzr
alnr. Rhbr vziflr dedikd, qadnlarn nazir, xarici lklrd
sfir vziflrind calmalar, yaxud hr, ya digr yaays mnt-
qlrinin rhbri seilmsi d nzr alnr. Dnya parlamentlrind
qadnlar, orta hesabla, bu qurum zvlrinin 11,8%-ni tkil dir.
Azrbaycanda bu rqm 12%-dn oxdur. Maksimal gstrici
(42,7%) sve parlamentinddir. Minimal gstrici is qadnlarn
qanunvericilik qurumlarnda tamamil tmsil edilmmsi nticsin-
d yalnz bzi Asiya v Afrika lklrind mahid olunur. Rhbr
vziflrd tmsil olunmaa gldikd is, bu sahd gender qeyri-
brabrliyi bir ox lklrd, o omldn yksk inkiaf etmi
lklrd d mvcuddur. Mahid olunan qeyri-brabrliyi aradan
qaldrmaq n milli v beynlxalq sviyylrd mvafiq tdbirlr
hyata keirilir.
Gender nkiaf msalnn n yksk gstricisi Norveddir.
Yksk gstricilr, hminin Avropann bzi lklrind, AB v
Kanadada mahid edilir. Azrbaycanda bu msal yuxarda adlar
kiln lklrdn az olsa da, bu gstriciy gr vziyyt taliya,
290
spaniya, srail, Yunanstan, Portuqaliya, exiya, Macarstan v bir
sra baqa lklrd mahid olunan sviyyy yaxndr. Lakin
Azrbaycanda bu gstricinin daha da ykslmsi n rait var v
bu sahd mvafiq siyast hyata keirilmkddir.
Gender problemini hll etmk n Azrbaycan Respublika-
snda ardcl olaraq bir sra tdbirlr hyata keirilir. Bel tdbirlr
arasnda hkumtin trkibind Qadn Problemlri zr Dvlt
Komitsinin yaradlmasn, sonralar is bu Komitnin slahiyytl-
rini genilndirmkl onun yeni dvlt strukturuna Ail, Qadn v
Uaq Problemlri zr Dvlt Komitsin evrilmsini gstrmk
olar. Bununla yanas, Azrbaycanda gender problemlri il mul
olan oxsayl qeyri-hkumt tkilatlar (QHT) faliyyt gstrir.
Bir ox beynlxalq tkilatlar, ilk nvbd BMT-nin mxtlif
agentliklri, lkd gender problemlrinin hllin ynldilmi siya-
stin hyata keirilmsin maraq gstrirlr.
BMT v Beynlxalq mk Tkilatnn eyni my gr
eyni dnis prinsipin saslanan Konvensiyasnn (1951-ci il)
maddlri bir ox olklrin milli qanunlarnda, o cmldn Azr-
baycan Respublikasnn qanunlarnda da z ksini tapmdr. Azr-
baycan Respublikas mstqillik qazand dvrdn gender brabr-
liyin ynldilmi beynlxalq tdbirlr qoulub v bir ox sazi v
tbbslrin itiraksdr. Azrbaycann nmaynd heytlri
gender inkiafna hsr olunmu beynlxalq tdbirlrd mtmadi
olaraq itirak edirlr.
Gender brabrliyinin tmin edilmsi n qadnlar v kiilr
arasnda mvcud olan brabrsizliyin aradan qaldrlmas istiqam-
tind sas mqsdlr aadaklar aiddir:
Yoxsulluqla mbariz. Bu sahd bir sra nailiyytlr ld
edilmsin baxmayaraq, yoxsulluq sahsind gender qeyri-bra-
brliyi mvcuddur. Azrbaycanda da bu gstricinin aa salnmas
n mvafiq siyast hyata keirilir.
Qadnlarn thsil v tlimi. Bzi lklrd thsil sahsind
gender qeyri-brabrliyi mvcuddur v aradan qaldrlmaldr. Qeyd
etmk lazmdr ki, Azrbaycan Respublikasnda thsil v tlimd
gender qeyri-brabrliyi mvcud deyil.

291
Qadnlarn salaml. Bu sahd bir sra lklrd gender
brabrsizliyi mahid olunmasna baxmayaraq, qadnlarn orta
mr uzunluu kiilrin mr uzunluundan, bir qayda olaraq,
oxdur. Lakin buna baxmayaraq, lkmizd qadnlarn salamlq
problemlri mvcuddur v onlar aradan gtrlmlidir.
Cinsi lamt gr ayr-sekiliyin yolverilmzliyi. Qadnlara
yanl v qrzli mnasibt qzlarn ail trbiysindn balayr.
Qzlar artq uaq yalarndan cinsi lamt zr ayr-sekiliyi z
zrlrind hiss edirlr. Bel ayr-sekiliyin mvcud olduu lk-
lrd qzlara nisbtn olanlara daha ox diqqt v qay gstrilir.
Onlar daha yax yedizdirir, geyindirir, daha ox hvslndirirlr.
Thsil almaq bacarqlarn inkiaf etdirmk, z ehtiyac v maraqla-
rn tmin etmk, yeniliklrl tan olmaq, hyata z xsi baxla-
rn formaladrmaq n onlara daha geni imkanlar yaradrlar. N-
ticd, bel cmiyytd olanlar qzlara nisbtn daha mkmml
thsil alr v zlrini daha inaml, arxayn hiss edirlr.
BMT-nin sndlrind v dvltlrin konstitusiyasnda tsbit
olunmu hquq brabrliyi cmiyytd qadnla kii arasnda real
brabrlik n kifayt etmir. ndiy qdr d bir sra lklrd
brabrdyrli i gr qadnlarn daha az mkhaqq almas, qadn-
lar arasnda savadszln yksk hdd olmas v onlarn tibbi xid-
mtdn mhdud istifad etmsi kimi problemlr mvcuddur. Bu-
nunla yana, qadnlarn mk bazarnda mruz qaldqlar ayr-se-
kilik, qadn alveri, qadnlara qar zoraklq v s. kimi acnacaql
hallara da tez-tez tsadf olunur.
Qadn hquqlar insan hquqlarnn ayrlmaz hisssi kimi.
Btn dvrlrd qadnn cmiyytd rolu slind byk olub. nki
qadn anadr. Hr bir cmiyytin zyi is aildir. Aild qadnn
zrin n drcd byk msuliyyt ddyn qbul edn hr
ks bilir ki, savadl, dnyagrl, azad fikirli qadnn uana
verdiyi trbiy il dnyagrsz, ziln, istismar olunan, thqir v
tzyiqlr mruz qalan qadnn z uana verdiyi trbiy arasnda
byk frq var. Qadnlarn evd yaratd rahat mikromhit d bu
amill dolays il baldr. Byk xeyriyyi Hac Zeynalabdin
Tayev bunu hl XIX srin sonlarnda ox gzl anlayr v
292
qadnlarn thsil almasnda din zidd he bir ey olmadn tbli
edirdi. Hacnn vsaiti il 1901-ci ild Bakda tikiln Qzlar mktbi
onun Azrbaycan xalq qarsnda n byk xidmtlrindn biri idi.
Demli, qadnn insan inkiaf n mvcud olan mhdudiyytlrl
zlmsi btvlkd cmiyytin inkiafna mane olur. nki
cmiyytin v onun aparc qvvsi olan insann inkiaf irqindn,
cinsindn, milliyytindn, dini mnsubiyytindn, yaxud corafi
mvqeyindn asl olmayaraq, hr bir insan n rait
yaradlmasn tlb edir. Bu, o demkdir ki, cmiyytd tmsil
olunan btn qruplar z imkanlarnn genilndirilmsi v frdi
potensialnn hyata keirilmsi n eyni hquqlara malikdirlr v
bu hquqlar tmin edilmlidir. BMT Ba Mclisi hl 1967-ci ild
Qadnlar barsind ayr-sekiliyin btn formalarnn lv
edilmsi Byannamsini qbul etmidi. Lakin BMT zv olan
dvltlr byannamlrin yerin yetirilmsi il bal hdlik
damadqlarndan bu snd d cinslr arasnda qarlql mnasib-
tin yeni, daha daltli modelini yarada bilmdi v qadnlar kiilrl
eyni hquqlarla tmin etmdi.
XX srin 70-ci illrinin sonunda BMT-nin qadn hquqlar
zr Komissiyas qadn hquqlar haqqnda Konvensiyan yaratmaq
tbbs il x etdi. Bu ideyaya sasn, Konvensiya qanun
qvvsin malik olmal v qadnlar barsind ayr-sekiliyin btn
nvlrinin aradan qaldrlmasna ynldilmli idi. 1979-cu ild
BMT Ba Mclisi Qadnlar barsind ayr-sekiliyin btn
formalarnn lv edilmsi haqqnda Konvensiya qbul etdi. Hazr-
da bu snd Qadn Kon-vensiyas kimi d tannr. Bu Konven-
siya, ilk df olaraq qadn hquqlarnn insan hquqlarnn ayrlmaz
hisssi olmas mslsini gndm gtirdi. XX srin sonlarnda bu
Konvensiyan artq yzdn ox lk ratifikasiya etmidi. Azr-
baycan dvlti d 1995-ci ildn bu Konvensiyaya qoulmudur.
293
3. Uaq Hquqlar Konvensiyas
sas mddalarn qeyri-rsmi
qsa rhi
Preambula Preambula
Bu Konvensiyann itiraks olan dvltlr: Preambulada Birlmi Millt-
Birlmi Milltlr Tkilatnn Nzam- lr Tkilatnn sas prinsiplri
namsind byan edilmi prinsiplr uyun v insan hquqlarna dair bzi
olaraq, cmiyytin btn zvlrinin lyaqt- mvafiq paktlarn v byanna-
lrinin, brabr v ayrlmaz hquqlarnn mlrin konkret mddalar xa-
tannmasn Yer znd azadln, daltin trladlr. Preambulada tsdiq
v slhn tmin edilmsnin sas olduunu edilir ki, uaqlar zif ol-
hesab edrk. duqlarna gr xsusi qay v
Birlmi Milltlr Tkilatnn zv olan mhafizy mhtacdrlar.
xalqlarn onun Nizamnamsind insann Burada ail trfindn mdafi
sas hquqlarna, insan xsiyytnin qdir sahsind sas qay v msu-
v lyaqtin inamlarn tsdiq etdiklrini v liyyt xsusi nzr arpdrlr.
geni azadlq tqdirind sosial trqqiy v Preambulada uan doul-
hyat raitinin yaxladrlmasna kmk mazdan vvl v doulduqdan
gstrmk qtiyytlrini nzr alaraq; sonra hquqi v dgr
Birlmi Milltlr Tkilatnn insan mdafisinin zrurlyi, uan
hquqlar haqqnda mumi Byannamd1 mnsub olduu xalqn mdni
v insan hquqlar haqqnda beynlxalq dyrlrin hrmtin vacibliyi
paktlar 2 irq, drinin rngi, cins, dil, din, v uaq hquqlarnn mdafisi
siyasi qid, yaxud dgr qdlr, milli v iind beynlxalq mkdaln
ya sosial mn, mlak vziyyti, doulma hyati hmiyyt malik rolu
v yaxud baqa hallar kmi lamtlr he da tsdiq edilir.
bir frq qoyulmadan, hr bir adamn hmin
sndlrd gstriln btn hquq v
azadlqlara malik olmasn byan etdiyini v
bununla razladn tsdiq edrk;
Birlmi Milltlr Tkilatnn insan h-

quqlar haqqnda mumi byannamd
uaqlarn xsusi qayya v kmy hququ
1
Qtnam 217 A (III)
2
Qtnam 2200 A (XXI), lav
294
olduunu byan etdiyini xatirladaraq;
cmiyytin sas zyi kimi v ailnin btn
zvlrinin, xsusil uaqlarn inkiaf v
rifah n sas tbii mhit kmi ailnin
cmiyyt rivsind vzflri tam hcm-
d z zrin tr bilmsi n ona
yardm strilmsinin v onun mdafi
edilmsinin zrurilyn min olaraq;
uan xsiyytinin tam v ahndar in-
kiaf n onun ail mhitind, xobxtlik,
mhbbt v anlama mhitind bymsi-
nin vacibliyini tsdiq edrk;
uan cmiyytd mstqil hyata tama-
mil hazrlanmal v Birlmi Milltlr
Tkilatnn Nizamnamsind byan
olunmu ideallar ruhunda v xsusl slh,
lyaqt, dzmlk, azadlq, brabrlik v
hmrylik ruhunda trbiy edilmli
olduunu qeyd edrk;
uan bel xsusi mdafi olunmas zru-
riliyinin uaq hquqlarna dair 1924-c il
tarixli Cenevr Byannamsind1 v 1959-
cu il noyabrn 20-d Ba Mclis trfindn
qbul edilmi uaq hquqlar Byannamsi-
nd nzrd tutulduunu v insan hquqlar
haqqnda mumi Byannamd, mlki v
siyasi hquqlar haqqnda Beynlxalq paktda
(xsusn 23 v 24-c maddlrd)2, iqtisadi,
sosial v mdni hquqlar haqqnda Bey-
nlxalq paktda (xsusn 10-cu maddd)3,
habel uaqlarn rifah msllri il mul
olan ixtisasladrlm idarlrin v beynlx-
alq tkilatlarn nizamnamlrd v
mvafiq sndlrind tsdiq edildiyini n-
zr alaraq;
1
Leage of Nations Official Journal. Special Supplement 21, October 1924, p.43.
2
Qtnam 2200 A (XXI), lav
3
Yn rd
295
uaq hquqlar Byannamsind gstril-
diyi kimi, fiziki v qli chtdn yetkin
olmadna gr uan istr doulmazdan
vvl, istrs d doulduqdan sonra xsusi
mhafizy v qayya, o cmldn d
lazmi hquqi mdafiy ehtiyac
olduunu nzr alaraq;
uaqlarn xsusil trbiy olunmaa veril-
msi, milli v beynlxalq sviyylrd v-
ladla gtrlmsi zaman onlarn mda-
fisin v rifahna aid sosial v hquqi prin-
siplr haqqnda Byannamnin mdda-
larna1, yetkinlik yana atmayanlar bars-
ind dalt mhakmsnin icrasna aid Bir-
lmi Milltlr Tklatnn Minimal stan-
dart qaydalarna (Pekin qaydalar 2 ) v
fvqlad hallarda v silahl mnaqilr
dvrnd qadnlarn v uaqlarn mdafisi
haqqnda Byannamnin mddalarna3 is-
tnad edrk;
dnyann btn lklrind son drc tin
raitd yaayan uaqlar olduunu v bel
uaqlarn xsusi qayya mhtac olduunu
tsdiq edrk;
uan mdafisi v ahngdar inkiaf n
hr bir xalqn nnlrinin v mdni dyr-
lrinin hmiyytini lazmnca nzr
alaraq;
hr bir lkd, xsusn inkiaf etmkd
olan lklrd uaqlarn hyat raitini
yaxladrmaq n beynlxalq mkdal-
n hmiyytini tsdiq edrk;
aadaklar bard razla glmilr:
1
Qtnam 41/85, lav
2
Qtnam 40/33, lav.
3
Qtnam 3318 (XXIX).
296
I HSS Uaqlq yann tyin edilmsi
Madd 1
Hr bir insan 18 yana atanadk bu 18 yana atmam olan xs
Konvensiyann mqsdlri n uaq say- uaq saylr. O hallar istisna
lr, bir rtl ki, hmin uaq barsind ttbiq tkil edir ki,milli qanunlara
edil biln qanuna gr o, yetkinlik yana uyun olaraq yetkinlik ya
daha vvl atmam olsun. daha erkn ya anda nzr-
d tutulur.
Madd 2 Ayr-sekiliyin qarsnn aln-
1. tirak dvltlr onlarn yurisdiksiyas mas
daxilind olan hr bir uaq n bu Btn hquqlar istisnasz
Konvensiyada nzrd tutulan btn olaraq uaqlarn hamsna
hquqlara hrmt bslyir v onlar tmin amil edilir. Dvlt ua hr
edir, uan, onun valideyinlrinin v ya hans formada ayri-sekiliyik-
qanuni qyyumlarnn irqindn, drisinin dn qorumaa v onun hquq-
rngindn, cinsindn, dinindn, siyasi qi- larn qorumaq n lazmi
dsindn v ya digr qidlrindn, milli, tdbirlri grmy borcludur.
etnik, yaxud sosial mnyindn, mlak
vziyytindn, shhtindn v doulduu
raitindn v ya hr hans baqa hallardan
asl olmayaraq, he bir ayr-sekiliy yol
vermirlr.
2. tirak dvltlr uan,onun valideyn-
lrinin, qanuni qyyumlarnn v ya digr
ail zvlrinin statusu, faliyyti, ifad
olunan baxlar, yaxud qidlri sasnda
uan ayr-sekiliyin v czann btn
formalarndan mdafi olunmasn tmin
etmk n hr cr lazmi tdbirlri gr-
rlr.
Madd 3
1. Sosial tminat msllri il mul olan Uaq hquqlarnn n yax
dvlt idarlri v ya zl idarlr, habel tmin edilmsi
mhkmlr, inzibati orqanlar, yaxud Uaq barsind btn tdb-
qanunvericilik orqanlar trfindn hyata irlrd onun mnafelri tam
keirilib-keirilmmsindn asl hcmd nzr alnmaldr. -
olmayaraq, uaqlar barsind grln btn gr uaa mvafiq qay n

297
tdbirlrd uan maraqlarnn daha yax msuliyyt dayan valideynlr
tmin edilmsin ilk nvbd diqqt v ya digr xslr bu qayn
yetirilir. gstrmirlrs, onda dvlt
2. tirak dvltlr uan valideyinlrinin, ua mvafiq qay il tmin
qyyumlarn v ya onun n qanuna gr etmlidir.
msuliyyt dayan digr xslrin hquq v
vziflrini nzr alaraq, onun rifah n
zruri olan mdafi v qay il ua tmi-
un etmyi hdy gtrr v bu mqsdl
btn qanunvericilik tdbirlrini v inzibati
tdbirlri grrlr.
3. tirak dvltlr tmin edirlr ki,
uaqlar qay v ya onlarn mdafisi n
cavabdeh olan idarlr, xidmtlr v
orqanlar slahiyytli orqanlarn qoyduqlar
normalara, o cmldn thlksizlik v
shiyy sahsind normalara onlarn iilr
heyytinin say trkibi v yararl, habel
mtbr nzart baxmdan da cavab
versinlr.
Madd 4 Hquqlarn hyata keirilmsi

tirak dvltlr bu Konvensiyada tannan Dvlt bu Konvensiyada nzr-
hquqlarn hyata keirilmsi n btn d tutulan hquqlarn hyata
lazmi qanunvericilik tdbirlrini, inzibati v keirilmsin btn mmkn
digr tdbirlri grrlr. tirak dvltlr tdbirlri grmlidir.
iqtisadi, sosial v mdni hquqlar sahsi-
nd bel tdbirlri malik olduqlar
ehtiyatlarn maksimum rivsind, lazm
gldikd is, beynlxalq mkdalq r-
vsind grrlr.
Madd 5 Aild trbiy v uan inkiaf

tirak dvltlr valideynlrin v yerli etmkd olan bacar
adtd nzrd tutulduu kimi, mvafiq Uan inkiaf etmkd olan z
hallarda genilndirilmi ail v ya icma bacarna mvafiq surtd
zvlrinin, qyyumlarn, yaxud qanuna gr trbiy edilmsi iind dvlt
uaq n msuliyyt dayan digr xs- valideynlrin v geniln-
298
lrin bu Konvensiyada tannan hquqlarn dirilmi ailnin hquqlarna v
onlar trfindn hyata keirilmsind ua msuliyytin hrmt bsl-
lazmnca idar v ona rhbrlik etmk v mlidir.
bunu uan inkiaf etmkd olan
qabiliyytin mvafiq surtd yerin
yetirmk msuliyytin, hquqlarna v
vziflrin hrmt bslyirlr.
Madd 6 Sa qalmaq v inkiaf etmk

1. tirak dvltlr tsdiq edirlr ki, hr bir
Hr bir uaq yaamaq n
uaq yaamaq n ayrlmaz hquqa ayrlmaz hquqa malikdir v
malikdir. buna gr d dvlt uan sa
qalmasn v inkiafn tmin
2. tirak dvltlr uan sa qalmaq v etmy borcludur.
salam inkiaf etmk imkann maksimum
mmkn drcd tmin edirlr.
Madd 7 Ad v vtndalq
1. Uaq doulduqdan sonra drhal qeyd Uaq doulduqda ona ad veril-
alnr v doulduu andan ad v vtndalq msi hququna malikdir. Uaq
almaq hququna, habel, mmkn olduu onun valideynlrinin kim oldu-
drcd, z valideynlrini tanmaq v unu bilmsi n, mmkn
onlardan qay grmk hququna malikdir. halda, vtndalq almaq, ha-
bel valideynlri trfindn
2. tirak dvltlr bu hquqlarn z milli qay grmk hququna ma-
qanunvericiliyin mvafiq surtd hyata likdir.
keirilmsini v z hdliklrinin bu sahd
mvafiq beynlxalq sndlr uyun olaraq
yerin yetirilmsini tmin edirlr, bir rtl
ki, uaq vtndala malik olmasn.
Madd 8 Frdiliyinin qorunub

saxlanlmas
1. tirak dvltlr qeyri-qanuni m-
daxily yol vermdn, qanunda nzrd Dvlt uan frdiliyinin sas
tutulduu kimi, vtndalq, ad v ail la- chtlrini qorumaa v zruri
qlri daxil olmaqla uan z frdiliyini halda brpa etmy borcludur.
saxlamaq hququna hrmt bslmyi h- Buraya ad, vtndalq v ail
dlrin gtrrlr.
laqlri d daxildir.
299
2. gr uaq z frdiliyinin btn nsrlri-

nin bir qismindn v ya hamsndan mhr-
um olursa, onda itirak dvltlr onun
frdiliyinin tezlikl brpa edilmsi n ona
lazmi kmyi v mdafini tmin edirlr.
Madd 9 Valideynlrdn ayrlmaq
1. tirak dvltlr tmin edirlr ki, uaq Uaq z valideynlri il

z valideynlrinin arzusuna zidd olaraq yaamaq hququna malikdir.
onlardan ayrlmasn, bir rtl ki, mhk- Bir rtl ki, bu uain n yax
mnin qrarna uyun olaraq slahiyytli mnafelrin zidd olmasn.
orqanlar ttbiq ediln qanuna v qaydalara Uaq valideynlrindn biri il
mvafiq surtd myyn etsinlr ki, bel v ya hr ikisi il ayrlqda
ayrlq uan n yax mnafelri namin onlarn hr ikisi il laq
labddr. Bel ayrlq bu v ya digr saxlamaq hququna malikdir.
konkret halda labd ola bilr ki, msln,
valideynlr uaqla srt rftar edir v ya ona
qay gstrmir, yaxud valideynlr bir-
birindn ayr yaayrlar v uan yaay
yeri bard qrar qbul edilmlidir.
2. Bu maddnin 1-ci bndin uyun olaraq

hr cr aradrma zaman btn laqdar t-
rflr aradrmada itirak etmy v z
nqteyi-nzrini rh etmy imkan verilir.
3. tirak dvltlr valideynlrinin biri v

ya hr ikisi il ayrlm uan hr iki
valideynl mntzm sasda xsi mnasi-
btlr v birbaa laqlr saxlamaq hqu-
quna hrmt bslyirlr, bir rtl ki, bu
mnasibt v laqlr uan n yax
maraqlarna zidd olmasn.
4. Bel ayrlq itirak dvlt trfindn
300
qbul edilmi hr hans qrardan irli gld-
ikd, msln, valideynlrdn birinin v ya
hr ikisinin hbs alnmas, mhbsd
saxlanmas, srgn gndrilmsi, lkdn
qovulmas, yaxud lmsi (o cmldn
hmin xsin dvltin srncamnda olduu
dvrd hr hans sbb zndn ba vermi
lm) il laqdar olduqda hmin itirak
dvlt ailnin qaib zvnn/zvlrinin
olduu yer barsind valideynlr, uaa v
ya, gr lazm glrs, ailnin baqa zvn
onlarn xahii il lazmi mlumat verir, bir
rtl ki, bu mlumatn verilmsi uan
rifahna ziyan vurmasn. tirak dvltlr
daha sonra tmin edirlr ki, bu cr xahiin
yerin yetirilmsi mvafiq xs/xslr n
zlynd xoaglmz nticlr gtirib
xarmasn.
Madd 10 Ailnin qovumas
1. tirak dvltlrin 9-cu maddnin 1-ci Ailnin qovumas v ya uaqla

bndi zr hdliyin uyun olaraq uan valideynlr arasnda xsi
v ya onun valideynlrinin ailnin mnasibtlr saxlanmas mq-
qovumas mqsdil itirak dvlt gl- sdil uaqlar v onlarn
mk, yaxud oradan getmk bard rizlri- valideynlri hr hans lkni
n itiraki dvltlr trfindn msbt, drk etmk v z lksin
humanist v operativ trzd baxlmaldr. getmk hququna malikdirlr.
tirak dvltlr daha sonra tmin edirlr
ki, bu cr xahiin yerin yetirilmsi rizi-
lr v onlarn ail zvlri n xoaglmz
nticlr gtirib xarmasn.
2. Valideynlri mxtlif dvltlrd ya-

ayan uan ixtiyar var ki, xsusi hallar
istisna olmaqla, hr iki valideynl mnt-
zm sasda xsi mnasibtlr v birbaa

301
laqlr saxlasn. Bu mqsdl v itirak
dvltlrin 9-cu maddnin 2-ci bndi zr
hdliyin uyun olaraq itirak dvltlr
uan v onun valideynlrinin ictniln l-
kni, o cmldn d z lksini trk etmk
v z lksin qaytmaq hququna hrmt
bslyirlr. stniln lkni trk etmk
hququ barsind yalnz el mhdudiyytlr
qvvddir ki, bu mhdudiyytlr qanunla
myyn edilmidir v dvlt thlksi-
zliyinin, ictimai asayiin, halinin
salaml v ya mnviyyatnn, yaxud
digr xslrin hquq v azadlqlarnn
mhafizsi n zruridir v bu
Konvensiyada tannan digr hquqlarla
uyun gl bilr.
Madd 11 Uan yerinin qanunsuz dyi-

1. tirak dvltlr uan bir yerdn baqadirilmsi v qaytarlmas
yer qanunsuz aparlmasna v xaricdn geri Dvlt valideynlrdn birinin
qaytarlmamasna qar mbariz aparlmas v ya nc trfin ua
n tdbirlr rrlr. ourlamasnn, yaxud xaricd
saxlanmasnn qarsn alma-
2. Bu mqsdl itirak dvltlr ikitrfli a v bel hallarda lazmi td-
v ya oxtrfli sazilr balanmasna, birlr grmy borcludur
yaxud qvvd olan sazilr qoulmaa
kmk edirlr.
Madd 12 Uan baxlar

1. Itirak dvltlr z baxlarn forma- Uaq z baxlarn azad ifad
ladrmaa qadir olan ua hmin baxlar etmk hququna malikdir, z
zn aid btn msllrl laqdar azad d. Hmin uaqla bal hr
ifad etmk hququ il tmin edirlr, hm hans msllrin hlli zaman
d uan baxlarna onun yana v bu baxlara diqqt yetirilmli-
yetkinliyin mvafiq surtd lazmi diqqt dir.
yetirilir.
2. Bu mqsdl uaa imkan verilir ki, ona
aid hr hans mhkm aradrmasnn v ya
302
inzibati aradrmann gediind ya bilavas-
t, ya da nmaynd, yaxud mvafiq orqan
vasitsil onu milli qanunvericiliyin
prosessual normalarnda nzrd tutulan
qaydada dinlsinlr.
Madd 13 Ryi ifad etmk azadl

1. Uaq z fikrini azad ifad etmk
hququna malikdir; bu hquqa hr cr in- Uaq z rylrini ifad etmk
formasiya v ideyalar srhdlrdn asl v srhdlrdn asl olma-
olmayaraq, ifahi, yazl v ya ap edilml yaraq, informasiya almaq, in-
formada, incsnt srlri formasnda, formasiya v ideyalar vermk
yaxud uan istdiyi digr vasitlrin k- hququna malikdir.
myi il axtarmaq, almaq v vermk
azadl daxildir.
2. Bu hququn hyata keirilmsin bzi
mhdudiyytlr qoyula bilr, lakin hmin
mhdudiyytlr qanunda nzrd tutulan v
aadak mqsdlr n zruri mhd-
udiyytlr ola bilr.
a) digr xslrin hquqlarna v nfuzuna
hrmt n; v ya
b) dvlt thlksizliyinin v ya ictimai asa-
yin (ordre public), yaxud halinin sa-
laml v ya mnviyyatnn mhafizsi
n.
Madd 14 Fikir, vicdan v din azadl

1. Itirak dvltlr uan fikir, vicdan v Dvlt valideynlr trfindn
din azadlna hrmt edirlr. mvafiq rhbrlik raitind
2. Itirak dvltlr valideynlrin v m- uan fikir, vicdan v din
vafiq hallarda qanuni qyyumlarn uan azadlna hrmt etmy
inkiaf etmkd olan qabiliyyti il uzlaan borcludur.
metodlarla onun hquqlarnn hyata
keirilmsind uaa rhbrlik etmk
hquqlarna v vziflrin hrmt bslyi-
rlr.
3. z dinin v ya inamna etiqad etmk

303
azadlna yalnz el mhdudiyytlr qoyula
bilr ki, bu mhdudiyytlr qanunla my-
yn edilmi olsun v dvlt thlksi-
zliyinin, ictimai asayiin, halinin mnvi-
yyat v salamlnn mhafizsi, yaxud
digr xslrin sas hquq v azadlqlarnn
mdafisi n zruri olsun.
Madd 15 Assosiasiya azadl

Uaq digr xslrl grmk
1. tirak dvltlr uan assosiasiyalara v assosiasiyalara daxil olmaq
zv olmaq azadln v dinc yncaqlarda v ya onlar yaratmaq h-
itirak etmk azadln tanyrlar. ququna malikdir.
2. Hmin hququn hyata keirilmsind
hr hans mhdudiyytlr ttbiq edil
bilmz, burada el mhdudiyytlr istisna
tkil edir ki, onlar qanuna mvafiq surtd
ttbiq olunur v demokratik cmiyytd
dvlt thlksizlyi v ya uctimai thl-
ksizlik, ictimai asayi (ordre public) bax-
mndan, halinin salaml v ya mnvi-
yyatnn mhafizsi, yaxud digr xslrin
hquq v azadlqlarnn mdafisi n
zruridir.
Madd 16 xsi hyat hququnun mda-

fi edilmsi
1. He bir uaq onun xsi hyat, ail hyat, Uaqlar onlarn xsi, ail v
mnzilinin toxunulmazl v ya yazma ev hyatna, habel yazm-
sirri hququnun hyata keirilmsin zb- asna mdaxildn mdafi,
analqla v ya qanunsuz surtd mdaxil bhtan v iftiralardan mdafi
obyekti, yaxud onun rf v nfuzuna olunmaq hququna malikdir-
qanunsuz qsd edilmk obyekti ola bilmz. lr.
2. Uaq bel mdaxil v ya qsd qar qa-
nunla mdafi olunmaq hququna malikdir.
Madd 17 Mvafiq informasiyadan istifa-

tirak dvltlr ktlvi informasiya d etmk
304
vasitlrinin mhm rol oynadn qbul Dvlt uaqlarn mxtlif mn-
edir v tmin edirlr ki, uaq mxtlif milli blrdn informasiya v
v ya beynlxalq mnblrdn informasiya materiallar almaq imkann
v materiallar, xsusn uan sosial, m- tmin etmli, uan sosial v
nvi v xlaqi rifahna, habel salam fiziki mdni inkiafna tkan vern
v psixi inkiafna kmy ynldilmi materiallarn ktlvi informa-
informasiya v materiallar ala bilsin. Bu siya vasitlri il yaylmasna
mqsdl itirak dvltlr: rvac vermli v uaqlarn z-
a) ktlvi informasiya vasitlrini uaq n rrli informasiyadan qorun-
sosial v mdni baxmdan faydal olan v mas n tdbirlr grmlidir.
29-c maddnin ruhuna uyun gln
informasiya v materiallar yaymaa hvs-
lndirirlr;
b) mxtlif mdni, milli v beynlxalq
mnblrdn alnan bel informasiya v
materiallarn hazrlanmas, mbadilsi v
yaylmas sahsind beynlxalq mkd-
ala hvslndirirlr;
c) uaq dbiyyatnn buraxlmasn v
yaylmasn hvslndirirlr;
d) ktlvi inforvasiya vasitlrini azlq tkil
edn xalqlarn hr hans qrupuna v ya yerli
haliy mnsub olan uan dil il bal
ehtiyaclarna xsusi diqqt yetirmy hvs-
lndirirlr;
) 13-c v 18-ci maddlrin mddalarn
nzr alaraq, uan rifahna zrr gtirn
informasiya v materiallardan uan
qorunmasnn lazmi principlrini hazrl-
amaa hvslndirirlr.
Madd 18 Valideynlrin msuliyyti

1. tirak dvltlr uan trbiysi v Valideynlr uan trbiysi
inkiaf n hr iki valideynin birlikd v n sas msuliyyti birlikd
eyni drcd msuliyyt dadna dair dayrlar, dvlt is onlara bu
prinsipin tannmasn tmin etmkdn tr id hyanlq gstrmlidir.
mmkn olan btn sylri gstrirlr. Dvlt uaqlarn trbysind
Uan trbiysi v inkiaf n sas msu- valideynlr lazmi kmk

305
liyyti valideynlr v ya mvafiq hallarda etmlidir.
qanuni qyyumlar dayrlar. Uan n
yax maraqlar onlarn sas qay
obyektidir.
2. Bu Konvensiyada rh olunmu
hquqlarn hyata keirilmsin tminat
verilmsi v kmk gstrilmsi mqsdil
itirak dvltlr valideynlr v qanuni
qyyumlara uaqlarn trbiysi il bal z
vziflrini yerin yetirmkd onlara lazmi
kmk edir v uaq trbiy mssislri -
bksinin inkiafn tmin edirlr.
3. tirak dvltlr btn lazmi tdbirlr
grrlr ki, valideynlri ilyn uaqlarn
onlara baxmaq n nzrd tutulan idar-
lrdn istifad etmk hququna malik
olmas tmin edilsin.
Madd 19 Sui-istifad v laqeyd rftar

1. tirak dvltlr ua valideynlr, hallarndan mdafi
qanuni qyyumlar v ya uaa qay gst-
rn hr hans digr xs trfindn fiziki, Dvlt ua valideynlr trfi-
yaxud psixoloji zorakln, thqirin v ya ndn v ya uaa qay n
sui-istifadnin, qayszln, yaxud etinasz msuliyyt daiyan digr xs-
mnasibtin, kobud rftarn v ya lr trfindn onunla hr hans
istismarn, o cmldn d seksual sui- formada pis rftardan
istifadnin hr cr formalarndan qorumaq qorumal v sui-istifad halla-
mqsdil btn lazmi qanunvericilik, rnn qarsnn alnmas v z-
inzibati, sosial v maarifilik tdbirlrini rrknlrin malic olunma-
grrlr. s n mvafiq sosial proq-
2. Lazm glrs, bu cr mdafi tdbirlrin ramlar hazrlamaldr.
uaa v onun qaysna qalan xslr zruri
kmk gstrilmsi mqsdil sosial
proqramlar hazrlamaq n, habel uaqla
yuxarda sadalanm kobud rftar hallarnn
qarsnn alnmasnn v akara xarlmas-
nn digr formalarn hyata keirmk, ua
malic etmk v sonrak tdbirlri grmk,
306
habel, lazm glrs, mhkm prosesin
balamaq n smrli qaydalar daxildir.
Madd 20 Aildn mhrum olmu uan

1. z ail mhitindn mvqqti v ya mdafi edilmsi
daimi mhrum olan, yaxud znn n yax
mnafeyi namin bel mhitd qala bilm- Dvlt ail mhitindn mhr-
yn uaq dvlt trfindn xsusi mdafi um olmu uan sosial mda-
edilmk v ona yardm gstrmk fisini tmin etmy v ail
hququna malikdir. qaysna alternativ qayn,
2. tirak dvltlr z milli qanunlarina yaxud bel hallarda uan on-
uyun olaraq bel uaa baxlmas sulunun lara baxlan mvafiq trbiy
dydirilmsini tmin edirlr. mssissind yerldirilmsini
3. Bel baxma sulu uan rit gr tmin etmy borcludur. Bu
kfalt, yni trbiyy verilmsindn, vziflrin yerin yetirilmsi
habel vladla gtrlmsindn, lazm n gstriln sylr zaman
gldikd is, uaqlara baxan mvafiq uan mdni mnsubiyyti
mssislr qoyulmasndan ibart ola bilr. hkmn nzr alnmaldr.
Uaa baxlmas sulunun dyidirilmsi
variantlar mzakir edilrkn uan trb-
iysinin varisliyinin mqsduyunluu v
onun etnik mnyi, dini v mdni mns-
ubiyyti v ana dili lazmi drcd nzr
alnmaldr.
Madd 21 Uan vladla gtrlmsi

vladla gtrm sistemini qbul edn v Uan vladla gtrlmsi-
yaxud bu sistemin hyata keirilmsin nin qbul edildiyi v yaxud ona
icaz vern itirak dvltlr uan n icaz verildiyi lklrd vl-
yax maraqlarnn ilk nvbd nzr adla gtrm uan ancaq
alnmasn tmin edirlr v onlar: n yax mnayelri namin v
a) tmin edirlr ki, uan vladla gt- slahiyytli orqanlarn icazsi
rlmsin icaz versinlr. Bu orqanlar ttbiq il, habel uaq tminatlar
ediln qanuna v qaydalara uyyn olaraq v olduu halda hyata keiril
i btn shih mlumat sasnda myyn bilr.
edirlr ki, uan valideynlr, qohumlar v
qanuni qyyumlar barsind statusuna gr
vladla gtrm mmkndr v gr t-

307
lb olunarsa, laqdar axslr lazm ola bil-
ck bel mslhtlm sasnda vladla
gtrmy z drk edilmi razln
versinlr;
b) tsdiq edirlr ki, uan baqa bir lkd
vladla gtrlmsi ona baxman
alternativ sulu hesab oluna bilr, bir rtl
ki, uaq onun trbiy olunmasn v ya vl-
adla gtrlmsini tmin ed bilmyck
aily trbiy edilmy, yaxud saxlanmaa
veril bilmsin v uan doulduu lkd
ona mnasib qaydada baxlmasnn tmin
edilmsi mmkn olmasn;
c) tmin edirlr ki, uaq baqa bir lkd
vladla gtrldkd lknin daxilind
vladla gtrm il laqdar ttbiq ediln
eyni tminat v normalar ttbiq olunsun;
d) bunu tmin etmk mqsdil btn
lazmi tdbirlri grnr ki, baqa vladla
gtrm tqdirind uan yerbyer
edilmsi bununla bal xslrin sassz
olaraq maliyy mnfti ld etmsin gti-
rib xarmasn;
e) zruri hallarda ikitrfli v oxtrfli
razlamalar, yaxud sazilr balanmas
yolu il bu maddnin mqsdlrin nail
olmaa kmk edir v bunun sasnda tmi-
n edirlr ki, uan baqa bir lkd
yerbyer edilmsi slahiyytli hakim dair-
lr v ya orqanlar trfindn hyata
keirilsin;
Madd 22 Qaqn uaqlar

1. tirak dvltlr qaqn statusu almaq Qaqn uaqlar v ya qaqn
istyn v ya ttbiq edil biln beynlxalq, statusu almaa alan uaqlar
yaxud daxili hquq v qaydalara mvafiq n xsusi mdafi tmin
surtd qaqn saylan, valideynlri v ya edilmlidir. Dvlt bu cr
hr hans digr xs trfindn istr mdafi v kmyi tmin edn
308
mayit ediln, istrs d mayit edilm- slahiyytli tkilatlarla -
yn ua bu Konvensiyada v gstriln mkdalq etmy borcludur.
dvltlrin itiraks olduu insan
hquqlarna dair digr beynlxlq sndlr-
d v ya humanitar sndlrd ksini tapm
hquqlardan istifad edilmsind lazmi
mdafi v humanitar yardmla tmin
etmk n zruri tdbirlri grrlr.
2. Bu mqsdl itirak dvltlr bel
uan mdafisi v ona kmk gstri-
lmsi, hr hans qaqn uan z
valideynlrini v ya digr ail zvlrini
axtarb tapmas, z ailsin qovumaqdan
tr grkli mlumat almas n Birlmi
Milltlr Tkilatnn v onunla mkdalq
edn digr slahiyytli hkumtlraras
tkilatlarn v ya qeyri-hkumt tk-
ilatlarnn btn sylrin lazm bildikd k-
mk edirlr.
Madd 23 lil uaqlar

1. tirak dvltlr tsdiq edirlr ki, qli v lil uaq onun maksimum
ya fiziki atmazlq olan uaq onun lya- mstqilliyi v sosial inteqrasi-
qtini tmin edn, onun zn inamn yasn tmin edn raitd
artran v cmiyytin hyatnda fal onun tamdyrli v layiqli h-
itirakn asanladran raitd dyrli v yat srmsin kmk etmk
layaqtli hyat srmlidir. n xsusi qay, thsil v ha-
2. tirak dvltlr qli v ya fiziki atm- zrlq hququna malikdir.
azl olan uan ona xsusi qay gstri-
lmsi hququnu tsdiq edir v bel hquqa
malik olan uaa v ona qay n msu-
liyyt dayanlara mvcud imkanlar
daxilind yardm gstrilmsini hvslnd-
irir v tmin edirlr. Xahil mracit
edilmi bu yardm uan vziyytin v
onun valideynlrinin, yaxud uaa qayn
tmin edn digr xslrin vziyytin
mvafiq olmaldr.

309
3. qli v ya fiziki atmazl olan uan
xsusi ehtiyaclar olduu tsdiq edildikd
bu maddnin 2-ci bndin mvafiq surtd
ona imkan daxilind pulsuz yardm verilir
v bu zaman valideynlrin, yaxud uaa
qayn tmin edn digr xslrin maliyy
ehtiyatlar nzr alnr. Bundan mqsd
qli v ya fiziki atmazl olan uan
thsil, pe hazrl, tibbi xidmt, salaml-
n brpas, mk faliyytin hazrlq
sahsind xidmtlrdn smrli istifad
etmsini v istiraht vasitlrindn bhr-
lnmsini el tmin etmkdir ki, bunlar
uan sosial hyata imkan daxilind daha
geni clb edilmsin v uan mdni v
mnvi inkiaf da daxil olmaqla onun xs-
iyytinin pxtlmsin nail olmaa gtirib
xarsn.
4. tirak dvltlr profilaktiki chiyy v
qli, fiziki atmazl olan uaqlarn tibbi,
psixoloji v funksional malicsi sahsind
mvafiq mlumat mbadilsi o cmldn
d salamlan brpas metodlar,
mumthsil v pe hazrl bard mlu-
matn yaylmasna, habel bu mlumatdan
istifad olunmasna beynlxalq mkdalq
ruhunda kmk edirlr ki, itirak dvlt-
lr bu sahd z imkanlarn yaxladrm-
aa, biliklrini znginldirmy v z tcr-
bsini artrmaa rait yaratsnlar. Bununla
laqdar olaraq inkiaf etmkd olan lk-
lrin tlbatna xsusi diqqt yetirmlidir.
Madd 24 Salamlq v shiyy

1. tirak dvltlr uan n tkmil shi- Uaq n yksk standartlara
yy sistemi xidmtlrindn v xstliklrin mvafiq olan tibbi yardm h-
malicsi v salamln brpas vasitlri- ququna malikdir; el yardm ki,
ndn istifad etmk hququ olduunu tsdiq real surtd hyata keiril
310
edirlr. tirak dvltlr tmin etmy al- bilr. Dvltlr ilk tibbi-sanitar
rlar ki, he bir uaq shiyy sisteminin yardm gstrilmsin, xstli-
bel xidmtlrindn istifad n z klrin profilaktkasna, sa-
hququndan mhrum olmasn. nitariya tbliatna v uaqlar
2. tirak dvltlr hmin hququn arasnda lm hallarnn
tamamil hyata keirilmsin alr v azalmasna xsusi diqqt yetir-
lazmi tdbirlr grrlr ki: mlidirlr. Onlar bu sahd
a) krplr v uaqlar arasnda lm hallar- beynlxalq mkdal hvs-
nn sviyysi aa dsn; lndirmli v hr ey etmli-
b) ilkin tibbi-sanitar yardmnn inkiafna dirlr ki, he bir uaq smrli
birinci nvbd diqqt yetirmk rtil shiyy xidmtlrindn bhr-
btn uaqlara lazmi tibbi yardm gstri- lnmk imkanndan mhrum
lmsi v onlarn salamlann mhafizsi olmasn.
tmin edilsin;
c) xstliklr v doyunca yemy qar
mbariz aparlsn, o cmldn ilkin tibbi-
sanitar yardm rivsind, digr vasit-
lrl yana, asnlqla ld olunan
texnologiyann ttbiq edilmsi v kifayt
qdr qidal rzaq v tmiz imli su
verilmsi yolu il, traf mhitin irklnmsi
thlksini v risqini nzr alaraq
mbariz aparlsn;
d) analara doumdan vvl v sonrak dvr-
lrd shhtin mhafizsi sahsind lazmi
xidmt gstrilsin;
) uaqlarn salaml v yedizdirilmsi,
mizdirmnin stnlklri, gigiyena, uan
yaad mhitin sanitariyas v bdbxt
hadislrin qarsnn alnmas bard cmi-
yytin btn tbqlrin, xsusn
valideynlr v uaqlara malumat verilmsi,
habel onlarn thsil almas v bel biliklr-
dn istifad etmkd onlara kmk gstri-
lmsi tmin edilsin;
) profilaktiki tibbi yardm v ailnin by-
klynn planladrlmas sahsind
maarifilik ii v xidmtlr inkiaf etdirilsin.

311
3. tirak dvltlr uaqlarn salamlna
mnfi tsir gstrn nnvi praktikann
lv edilmsi mqsdil hr cr smrli v
lazmi tdbirlri grrlr.
4. tirak dvltlr bu maddd tsdiq olu-
nan hququn tamamil hyata keirilmsin
tdricn nail olmaq mqsdil beynlxalq -
mkdal hvslndirmyi v inkiaf
etdirmyi hdlrin gtrrlr.
Madd 25 Qyyumluun vaxtar
tirak dvltlr uaa baxlmas, onun yoxlanlmas
mdafisi v ya fiziki, yaxud psixi malic- Baxlmaq, mdafi v ya ma-
si mqsdil slahiyytli orqanlar trfindn lic edilmk mqsdil dvlt
qyyumlua verilmi uan kediyi trfindn qyyumlua verilmi
malicnin v onun haqqnda bel qyy- uaq qyyumluun mntzm
umluqla bal btn digr raitin vaxtar surtd yoxlanlmas hququna
qiymtlndirilmsi bard uan hququnu malikdir.
tsdiq edirlr.
Madd 26 Sosial tminat
1. tirak dvltlr hr bir uan sosial Uaq sosial tminat imtiyaz-
sorta da daxil olmaqla, sosial tminat larndan, o cmldn d sosial
imtiyazlarndan istifad etmk hququnu sortadan istifad etmk h-
tanyr v z milli qanunvericiliyin uyun ququna malikdir.
olaraq bu hququn tamamil hyata
keirilmsin nail olmaq n lazmi tdb-
irlri grrlr.
2. Lazm olduqca bu imtiyazlar mvcud
ehtiyatlar v uan imkanlar v onun
saxlanmas n msuliyyt dayan xs-
lrin imkanlar, habel uaq trfindn v ya
onun adndan nemtlr alnmas il bal
istniln mlahizlr nzr alnaraq verilir.
Madd 27 Hyat sviyysi

1. tirak dvltlr hr bir uan fiziki, Hr bir uaq znn fiziki, qli,
qli, mnvi, xlaqi v sosial inkiaf n mnvi, xlaqi v sosial inkiaf
lazm olan hyat sviyysin malik olmaq n lazmi hyat sviyysi
hququnu tsdiq edirlr. hququna malikdir. Lazmi
312
hyat sviyysinin tmin
2. Valideyn(lr) v ya ua trbiy edn edilmsi n sas msuliyyti
digr xslr uan inkiaf n lazm olan valideynlr dayrlar. Dvltin
hyat raitini z bacarqlar v maliyy vzifsi bu msuliyytin hyata
imkanlar daxilind tmin etmy gr sas keirilmsi n mvafiq rait
msuliyyti dayrlar. yaratmaqdan ibartdir. Dv-
ltin vziflrin valideynlr v
3. tirak dvltlr valideynlr v uaqlar onlarn uaqlarna maddi
trbiy edn digr xslr hmin hququn yardm gstrilmsi d daxil
hyata keirilmsind kmk gstrilmsi ola bilr.
n z milli raitin mvafiq surtd v
z imkanlar daxilind lazmi tdbirlr grr
v lazm glrs, maddi yardm gstrir v
xsusn rzaqla, paltarla v mnzild tmin
edilmy dair proqramlar dstklyirlr.
4. tirak dvltlr valideynlr v ya uaq

n maliyy msuliyyti dayan digr
xslr trfindn istr itiraki dvltin
daxilind, istrs d xaricd uan
saxlanmasnn brpa olunmasn tmin
etmk sahsind btn lazmi tdbirlri
grrlr. Msln, gr uaq n maliyy
msuliyyti dayan xs v uaq mxtlif
dvltlrd yaayrdlarsa, itirak dvltlr
beynlxalq sazilr qoulmaa v ya bel
sazilr balanmasna, habel digr mvafiq
razlamalar ld olunmasna kmk edirlr.
Madd 28 Thsil
1. tirak dvltlr uan thsil almaq Uaq thsil hququna malikdir,
hququnu tanyr v brabr imkanlar sa- buna gr d dvltin vzifsi
snda bu hququn hyata keirilmsin tdr- pulsuz v icbari ibtidai thsili
icn nail olmaq mqsdil onlar: tmin etmkdn, hr bir uan
ala bilcyi orta thsil
a) pulsuz v icbari ibtidai thsil sistemi ttb- verilmsini hvslndirmkdn,
iq edirlr; bilik sasnda hamnn ali ths-
b) istr mumi orta thsilin, istrs d orta il almaq imkann tmin etmk-
pe thsilinin mxtlif formalarnn inkiaf

313
etdirilmsini hvslndirir, bu thsilin btn dn ibartdir. Mktb intizam
uaqlar n mmkn olmasn tmin edir uan hquqlarnn nzr
v pulsuz thsil sisteminin ttbiq olunmas alnmas v onun lyaqtin
v lazm glrs maliyy yardm gstri- hrmt bslnmsi rti il
lmsi kimi zruri tdbirlr grrlr; tmin olunmaldr. Dvlt bu
c) btn lazmi vasitlrin kmyil hr bir hququn hyata keirilmsi
ksin bacar sasnda ham n ali ths- mqsdil beynlxalq mkd-
ilin mmkn olmasn tmin edirlr; alq etmlidir.
d) thsil v pe hazrl sahsind mlu-
mat v materiallarn btn uaqlarn ld
etmsi imkann tmin edirlr;
) mktb mntzm davamiyyt kmk
gstrilmsi v mktbi trk edn agirdlri-
n saynn azalmas sahsind tdbirlr gr-
rlr.
2. tirak dvltlr mktb intizamnn
uan insan lyaqtin hrmti ks etdirn
metodlarn kmyi il v bu Konvensiyaya
mvafiq surtd tkil olunmasn tmin
etmk n btn lazmi tdbirlri grrlr.
3. tirak dvltlr btn dnyada cha-
ltin v savadszln lvin kmk gs-
trilmsi v elmi-texniki biliklr v tlimin
masir metodlarna yiylnmyin asanlad-
rlmas mqsdil thsil aid msllrd
beynlxalq mkdal hvslndirir v
inkiaf etdirirlr. Bununla laqdar olaraq
inkiaf etmkd olan lklrin tlbatna
xsusi diqqt yetirmlidir.
Madd 29 Thsilin mqsdlri

1. tirak dvltlr razlarlar ki, uan Thsil xsiyytin, istedadn,
thsili aadak mqsdlr ynldilmli- qli v fiziki qabiliyytin maksi-
dir: mum inkiaf etdirilmsin y-
a) uan xsiyytinin, istedadnn, qli v nldilmldir. thsil ua azad
fiziki bacarnn n tam hcmd inkiaf cmiyytd fal yal xs hya-
etdirilmsin; tna hazrlamal, z valideynl-
b) insan hquqlarna v sas azadlqlara, rn, mdni zgnly, dil v
314
habel Birlmi Milltlr Tkilatnn dyrlr, baqalarnn mdni
Nizamnamsind byan edilmi prinsiplr nnlrin v dyrlrin hr-
hrmt trbiy olunmasna; mt trbiy etmlidir.
c) uan valideynlrin, onun mdni zg-
nlyn, dilin v dyrlrin, uan
yaad lknin v onun sln olduu l-
knin milli dyrlrin, onun z sivilizasiya-
larndan frqlnn sivilizasiyalara hrmt
trbiy edilmsin;
d) uan azad cmiyytd anlama, slh,
dzmlk, kiilrd qadnlarn hquq bra-
brliyi v btn xalqlar, etnik, milli v dini
qruplar arasnda, habel yerli hali srasndan
olan xslr arasnda dostluq ruhunda urlu
hyata hazrlanmasna;
e) traf mhit hrmt trbiy edilmsin.
2. Bu maddnin v ya 28-ci maddnin he
bir hisssi ayr-ayr xslrin v orqanlarn
thsil mssislri yaratmaq v onlara rh-
brlik etmk azadlnn mhdudladrlm-
as kimi yozulmur, bir rtl ki, bu maddni-
n 1-ci bndind rh olunmu prinsiplr
daim ml edilsin v bel thsil mssis-
lrind veriln thsilin dvlt trfindn
qoyula biln minimal normalara uyun gl-
msi bard tlblr yerin yetirilsin.
Madd 30 Azlqlara v yerli haliy mns-

Etnik, dini baxmdan v dil baxmndan ub olan uaqlar
azlqlarn v ya yerli hali srasndan olan Azlqlara v yerli haliy mns-
xslrin yaadqlar dvltlrd bel azlql- ub olan uaqlar z mdni-
ara v ya yerli haliy mnsub olan uaq z yytindn, ana dilindn istifad
qrupunun digr zvlri il birlikd z m- etmk v z dinin etiqad bsl-
dniyytindn bhrlnmk, z dinin mk hququna malikdirlr
etiqad bslmk v onun ayinlrini yerin
yetirmk, habel ana dilindn istifad etmk
hququndan mhrum oluna bilmz
Madd 31 stiraht, asud vaxt v mdni

315
1. tirak dvltlr uan istiraht etmk hyat
v asud vaxta malik olmaq hququnu,
onun yana uyun gln oyunlarda v y- Uaq istiraht, asud vaxt v
lncli tdbirlrd itirak etmk v srbst mdni hyatda, yaradclq h-
surtd mdni hyatda itirak etmk v yatnda itirak etmk hququna
incsntl mul olmaq hququnu tan- malikdir.
yrlar.
2. tirak dvltlr uan mdni hyatda
v yaradclq hyatnda hrtrfli itirak
etmk hququna hrmt bslyirlr v bu
hququ tviq edir, mdni faliyyt v
yaradclq faliyyti, asud vaxt v istiraht
n mvafiq v brabr imkanlar
verilmsin kmk gstrirlr.
Madd 32 Uaq myi
1. tirak dvltlr uan iqtisadi Uaa onun salaml, thsili

istismardan v onun salaml n thl- v ya inkiaf n thlk t-
k trd v ya thsil almasnda ngl rdn i taprldqda o, m-
evril bilck, yaxud onun salamlna v dafi hququna malikdir. Dv-
fiziki, qli, mnvi, xlaqi v sosial lt i qbul n minimal ya
inkiafna ziyan vura bilck hr hans iin hddi tyin etmli v mk
yerin yetirilmsindn mdafi edilmk raiti barsind tlblr
hququnu tanyrlar. qoymaldr.
2. tirak dvltlr bu maddnin hyata
keirilmsini tmin etmk n qanun-
vericilik tdbirlri, inzibati v sosial tdbir-
lr, habel thsil sahsind tdbirlr gr-
rlr. Bu mqsdl digr beynlxalq snd-
lrin mvafiq mddalarn rhbr tutaraq
itirak dvltlr:
a) i qbul n minimal ya hddi v ya
minimal ya hdlri myyn edirlr;
b) i gnnn uzunluu v mk raiti
haqqnda lazmi tdbirlr myyn edirlr;
c) bu maddnin smrli surtd hyata
keirilmsini tmin etmk n mvafiq
316
cza nvlri v ya digr sanksiyalar nzrd
tutulur.
Madd 33 Narkotik vasitlrdn qanunsuz

tirak dvltlr mvafiq beynlxalq istifad edilmsi
mqavillrd nzrd tutulduu kimi, Uaqlar narkotik vasitlrdn
uaqlar narkotik vasitlrdn v psixotropik v psixotropik maddlrdn
maddlrdn qanunsuz istifad etmkdn qanunsuz istifaddn, habel
qorumaq v bel maddlrin qanuna zidd onlarn bel maddlrin isteh-
olaraq istehsalnda v satlmasnda salna v bu maddlrl alver
uaqlardan istifad edilmsin yol verm- clb olunmasndan mdafi
mk n btn lazmi tdbirlri, o cml- edilmk hququ var.
dn d qanunvericilik tdbirlri, inzibati v
sosial tdbirlr, habel thsil sahsind tdb-
irlr grrlr.
Madd 34 Seksual istismar

tirak dvltlr ua seksual istismarn
v seksual chtdn pis yola salnman Dvlt ua seksual istismar-
btn formalarndan qoruma hdlrin dan v pis yola kilmkdn, o
gtrrlr. Bu mqsdl itiraki dvltlr cmldn d fahilikdn v
aadak hallarn qarsnalmaq n milli, pornoqrafiyadan qorumaldr.
ikitrfli v oxtrfli sviyylrd btn
lazmi tdbirlri grrlr:
a) ua hr cr qanunsuz seksual faliyyt
kmk v ya mcbur etmk;
b) istismar mqsdil uaqlardan fahilikd
v ya digr qanunsuz seksual praktikada
istifad etmk;
c) istismar mqsdil uaqlardan pornoqra-
fiyada v pornoqrafik materiallarda istifad
etmk.
Madd 35 Alver, qaaqmallq v

tirak dvltlr uaqlarn istniln mq- ourluq
sdlrl v istniln formada ourlanmas- Dvltin vzifsi uaqlarn
nn, uaq alveri edilmsinin v ya onlarn ourlanmas, onlarla alver
qaaqmallqla mul olmasnn qarsn edilmsi v onlarn qaaqmal-

317
almaq n milli, ikitrfli v oxtrfli lqla mul olmas hallar-
sviyylrd btn lazmi tdbirlri grnn qarsn almaq n var
rlr. qvv il sy gstrmkdn
ibartdir.
Madd 36 stismarn digr formalar
tirak dvltlr ua onun rifahnn Uaqlar onlarn rifahnn hr
istniln chtin ziyan vuran istismarn hans chtlrin zrr vuran
digr btn formalarndan mdafi edirlr. v 32, 33, 34 v 35-ci madd-
lrd hat edilmmi olan b-
tn formalarda istismardan
mdafi hququna malikdirlr.
Madd 37 gnclr v azadlqdan mhr-
tirak dvltlr tmin edirlr ki: umetm
a) he bir uaq ignclr v ya rftarn,
yaxud czann digr amansz, qeyri-insani Hr bir uaq ignclr,
v ya lyaqti alaldan nvlrin mruz amansz rftara v czaya,
qalmasn. 18 yana atmam xslr trfi- qanunsuz hbs v ya azadlqd-
ndn trdilmi cinaytlr gr n lm an mhrum edilmy mruz
czas, n d azad edilmk imkan nzrd qalmaldr. 18 yanadk olan
tutulmayan mrlk hbs czas ksilmir; xslr czalandrlarkn
b) he bir uaq qanunsuz olaraq v ya zb- azadla buraxlmaq imkan
analqla azadlqdan mhrum edilmsin. olmadqda lm czas v
Uan hbs alnmas, tutulmas v ya hbs mrlk hbs qadaan edil-
czas kmsi qanuna uyun olaraq hyata midir. Azadlqdan mhrum
keirilir v bunlardan son tdbir kimi v edilmi hr hans uaq mhbs-
mmkn olan daha qsa mddt rzind d yallardan ayr saxlanlma-
mvafiq qaydada istifad edilir; ldr. gr hesab edils ki, bu
c) azadlqdan mhrum olunmu hr bir cr ayr saxlanma uan n
uaqla humanist rftar edilsin v onun xs- yax mnafelrin ziddir, onda
iyytinin ayrlmaz hisssi kimi lyaqtin bu, istisna tkil edn haldr.
hrmt bslnsin, onunla bir yada olan Tutulmu olan uaq hquqi v
xslrin tlbat nzr alnsn. Msln, digr yardm hququna, habel
azadlqdan mhrum edilmi hr bir uaq z ailsi il laq saxlamaq
mhbsd yallardan ayr saxlanlmal (- hququna malikdir.
gr hesab edils ki, bunu uan n yax
mnafelri namin etmk grk deyildir) v
xsusi hallar istisna olmaqla, z ailsil
yazmaq v grmk yolu il laq
318
saxlamaq hququna malik olmadr.
d) azadlqdan mhrum edilmi hr bir uaq
lngidilmdn hquqi v digr mvafiq
yardm almaq hququna, habel onun
azadlqdan mhrum olmasnn qanuniliyini
mhkm v ya digr slahiyytli, mstqil
v qrzsiz orqan qarsnda sbuta
yetirmk hququna v istniln bel
prosesual tdbir barsind onlarn trfindn
txir salnmadan qrarlar xarlmas
hququna malik olsun.
Madd 38 Silahl mnaqilr
1. tirak dvltlr silahl mnaqilr tirak dvltlr btn mm-
zaman onlarn barsind ttbiq edil bil- kn tdbirlrin grlmsini t-
ck v uaqlara aid olan beynlxalq min etmlidirlr ki, 15 yana
humanitar hquq normalarna hrmt bsl- atmam olan uaqlar hrbi -
myi v onlara ml olunmasn tmin mliyyatlarda birbaa itirak
etmyi hdlrin gtrrlr. etmsinlr. 15 yanadk olan
he bir uaq silahl qvvlrd
2. tirak dvltlr bunu tmin etmk n hrbi xidmt arlmamal-
btn tdbirlri grrlr ki, 15 yana dr. Beynlxalq hququn mva-
atmayan xslr hrbi mliyyatlarda fiq mddalarna uyun olaraq
birbaa itirak etmsinlr. dvltlr silahl mnaqilr-
dn ziyan kmi olan uaqlara
3. tirak dvltlr 15 yana atmayan hr qayn v onlarn mdafsini
hans xsi z silahl qvvlrind hrbi tmin etmlidirlr.
xidmt armaqdan imtina edirlr. t-
irak dvltlr 15 yana atan, lakin 18
ya hl tamam olmayan xslrin orduya
clb edilmsi zaman stnly daha yal
xslr vermy alrlar.
4. Silahl mnaqilr zaman mlki ha-

linin mdafisi il bal beynlxalq huma-
nitar hquq zr z hdliklrin uyun
olaraq itirak dvltlr silahl mnaqiy
mruz qalm uaqlarn mdafisinin v
onlara baxlmasnn tmin edilmsi n

319
mmkn olan btn tdbirlri grrlr.
Madd 39 Brpaedici qulluq gstrilmsi

tirak dvltlr hr hans nv etinaszl- Dvlt silahl mnaqidn,
n, istismarn v ya sui-istifadnin, ignc- ignclrdn, etinaszlqdan,
lrin, yaxud hr hans digr srt, rhmsiz v pis rftardan v ya istismardan
ya lyaqti alaldan rftarn, czann, yaxud zrr kmi olan uan sa-
silahl mnaqilrin qurban olmu uan almasn v sosial reinteqra-
fiziki v psixoloji chtdn brpasna v siyan tmin etmk mqsdil
sosial reinteqrasiyasna kmk etmk n onu lazmi malc il tmin
btn lazmi tdbirlri grrlr. etmy borcludur.
Madd 40 Yetkinlik yana atmayan

1. tirak dvltlr cinayt qanunvericili- hquq pozucular bard da-
yini pozmu hesab ediln, bu qanunverici- lt mhakimsnin icras
liyin pozulmasnda tqsirlndiriln v ya
mqssir satlan hr bir uan onunla el Qanunu pozmu olan uaq el
bir rftar hququnu tanyrlar ki, bel rftar rftar hququna malikdir ki, bu
uaqda lyaqt v mnlik hisslrinin rftar uaqda lyaqt v mnlik
inkiafna kmk edir, uaqda insan hissinin inkiafna kmk edir,
hquqlarna v baqalarnn sas azadlqla- onun yan nzr alr v onun
rna hrmti mhkmlndirir v bu zaman sosial reinteqrasiyasna y-
uan ya v onun reinteqrasiyasna v nldilmidir. Uaq mdafi
cmiyytd faydal rolunu yerin yetirmsi- zaman sas tminatlar, habel
n kmk gstrilmsi arzusu nzr alnr. hquqi v digr yardm
2. tirak dvltlr bu mqsdl v hququna malikdir. mkan
beynlxalq sndlrin mvafiq mdda- daxilind mhkm vasitsil
larn nzr alaraq tmin edirlr ki: aradrmaya v uan azad-
a) cinayt qanunvericiliyinin pozulduu lqdan mhrumetm yerlrind
zaman milli v ya beynlxalq hquqla qa- saxlanmasna yol vermmk
daan olunmayan hrktlr v faliyyts- lazmdr.
izliy gr he bir uaq cinayt qanun-
vericiliyini pozmu hesab edilmsin, onun
pozulmasnda tqsirlndirilmsin v
bilinmsin;
b) cinayt qanunvericiliyini pozmu hesab
ediln v ya onu pozmaqda tqsirlndiriln
hr bir uaq n az aadak tminatlara
320
malik olsun:
I) onun tqsiri qanuna uyun olaraq sbuta
yetirilmyinc tqsirsizlik prezumpsiyas:
II) ona qar irli crln ittihamlar bard
ona drhal v bilavasit, zruri hallarda is,
onun valideynlri v ya qanuni qyyumlar
vasitsil mlumat verilmsi v z
mdafisin hazrlaarkn v bunu hyata
keirrkn hquqi yardm v digr lazmi
yardm gstrilmsi;
III) qanuna uyun olaraq vkilin v ya digr
mvafiq xsin itirak il msly daltl
baxlarkn slahiyytli, mstqil v qrzsiz
orqan, yaxud mhkm orqan uan ya v
ya onun valideynlrinin, yaxud qanuni qyy-
umlarnn vziyyti nzr alnaraq hmin m-
sl barsind txir salnmadan qrar xa-
rsnlar, gr bu, n yax maraqlarna zidd
deyildirs;
IV) ahid ifadlri vermy v ya tqsiri
boynuna almaa mcbur edilmkdn azad
olmaq; ittiham ahidlrinin verdiyi ifadlri-
n ya mstqil surtd ya da digr xslrin
kmyil yrnilmsi v mdafi ahidlri-
nin brabr hquqla itiraknn v onlarn
ifadlrl tan olmasnn tmin edilmsi;
V) gr hesab edils ki, uaq cinayt qanun-
vericiliyini pozmudur, onda qanuna uyun
olaraq mvafiq qrara v bununla laqdar
grlm hr hans tdbirlr slahiyytli,
mstqil v qrzsiz yuxar orqan, yaxud
mhkm orqan trfindn tkrar buraxlm-
as;
VI) gr uaq istifad olunan dili baa d-
mrs v ya bu dild dana bilmirs, trc-
minin pulsuz kmyi;
VII) msly baxlmasnn btn mrhl-
lrind uan xsi hyatna tam hrmt

321
edilmsi;
3. tirak dvltlr cinayt qanunvericili-
yini pozmu hesab ediln, onu pozmaqda
tqsirlndiriln v ya mqssir bilinn
uaqlara bilavasit aid olan qanunlar v
qaydalar qbul olunmasna, orqanlar v
mssislr yaradlmasna kmk gstr-
my alrlar, o cmldn:
a) el minimal ya hddi myyn edirlr
ki, bu hddn aa yada olan uaqlar
cinayt qanunvericiliyini pozmaa qadir
hesab olunmur;
b) zruri v arzu olunan hallarda, insan
hquqlarn v hquqi tminatlar tamamil
gzlmk rtil, mhkm thqiqatndan
istifad etmdn bel uaqlarla rftar n
tdbirlr grrlr.
4. Uaa baxlmas, qyyumluq v nzart
haqqnda sasnam, mslht xidmtlri
gstrilmsi, snaq mddti tyin edilmsi,
trbiy verilmsi, tlim v pe hazrl
proqramlar v trbiy mssislrind
uaa baxlmasn vz edn digr
formalarda qay gstrilmsi kimi mxtlif
tdbirlrin olmas zruridir. Bundan mqsd
uaqla el rftar tmin etmkdir ki, bu rft-
ar sulu onun rifahna, habel onun vzi-
yytin v cinaytin xarakterin uyun
olsun.
Madd 41 n yksk normalarn ttbiqi
Bu konvensiyada he n uan hquqlar-
nn hyata keirilmsin daha ox kmk Mvafiq milli v beynlxalq
edn mddalara v aadak sndlrd qanunlarda uan hquqlar
ola biln mddalara xll gtirmir: il bal normalar bu Konven-
a) itirak dvltin qanunda; yaxud siyada myyn edilmi nor-
b) hmin dvlt barsind qvvd olan malardan yksk olduqda, n
beynlxalq hquq normalarnda. yksk normalar ttbiq edilir.
322
II HISS mletm v qvvyminm
Madd 42 42-54-c maddlrin sas mddalar

tirak dvltlr lazmi v tsirli aadaklardr:
vasitlrdn istifad edrk,
(I) Dvlt istr yallar, istrs d
Konvenssiyann prinsiplri v
mddalar bard istr yallara, istr- uaqlar bu Konvensiyada nzrd
s d uaqlara geni mlumat vermyi tutulan hquqlarla tan etmy
hdlrin gtrrdlr. borcludur.
Madd 43
1. Bu Konvensiyaya mvafiq surtd (II) Bu Konvensiyann itiraks olan
qbul edilmi hdliklrin yerin yeti- dvltlrin mruzlrin baxmaq n on
rilmsind itirak dvltlr trfindn ekspertdn ibart trkibd Uaq Hqq-
ld olunmu trqqini nzrdn lar Komitsi yaradlmas; hmin dvlt-
keirmk mqsdil Uaq Hqqlar lr z mruzlrini bu Konvensiyan ts-
Komitsi tsis edilir. Komit aadak
diqldikdn iki il sonra, bundan o yana
funksiyalar yerin yetirir.
2. Komit yksk mnvi keyfiyytlri is be ildn bir tqdim etmlidirlr.
olan v bu Konvensiyann hat etdiyi Konvensiya qvvy minir, Komit is
sahd sritliyi il tannm on iyirmi dvlt Konvensiyan tsdiqldi-
ekspertdn ibart olur. Komitnin kdn sonra mvafiq surtd tsis olunur.
zvlri itiraki dvltlr trfindn z (III) tirak dvltlr ictimaiyyti z
vtndalar srasndan seilir v z mruzlri il geni tan etmlidirlr.
adlarndan x edirlr, hm d daltli (IV)Komit uaq olduqlar il bal
corafi blgy, habel sas hquqi konkret msllr zr xsusi tdqiqatlar
sistemlr diqqt yetirilir. aparlmasn tklif ed bilr v onlarn
3. Komitnin zvlri siyahya salnm
nticlrini mara olan hr bir itirak
xslr srasndan gizli ssverm yolu
il seilir. Hmin xslr itiraki dv- dvltin v Birlmi Milltlr Tkilat
ltlr trfindn irli srlr. Hr bir Ba Mclisinin nzrin atdra bilr.
itirak dvlt z vtndalar sra- (V) Konvensiyann smrli hyata
sndan bir nfr irli sr bilr. keirilmsin kmk etmk v beynlxalq
4. Komity ilk sekilr bu mkdala tkan vermk mqsdil
Konvensiya qvvy mindiyi gndn BMT-nin ixtisasladrlm idarlri
alt ay gec olmayaraq, sonralar is iki Beynlxalq mk Tkilat (BT),
ild bir df keirilir. Hr halda hr mumdnya Shiyy Tkilat (ST),
sekilr gnn drd ay qalm Thsil, Elm v Mdniyyt Msllri
Birlmi Milltlr Tkilatnn Ba
Tkilat (YUNESKO) v YUNSEF Uaq
katibi itiraki dvltlr mktubla
mracit edrk, onlara iki ay rzind hquqlar Komitsinin iclaslarnda iti-
z namizdlrini tqdim etmk tklifi rak etmk imkanna malik olacaqlar.
Onlar slahiyytli saylan hr hans

323
irli srr. Sonra Ba katib bu yolda digr orqanlarla, o cmldn d BMT
irli srlm btn xslrin siyah- yannda mslhti statusu olan qeyri-
sn lifba sras il trtib edir, siyahn hkumt tkilatlar v BMT-nin
bu Konvensiyann itiraks olan dv- Qaqnlarn lri zr Ali Komissarnn
ltlr tqdim edir.
darsi il birlikd Komity mvafiq
5. Sekilr Birlmi Milltlr Tk-
ilatnn Mrkzi idarlrind Ba katib informasiya ver v Konvensiyann
trfindn arlan itiraki dvltlrin optimal surtd yerin yetirilmsin dair
mavirlrind keirilir. tirak dv- sorcular ala bilrlr.
ltlrin d iki hisssinin yetrsay
tkil etdiyi bu mavirlrd o
namizdlr komitnin trkibin
seilmi saylrlar ki, onlar ssvermd
olmu v itirak dvltlrin
nmayndlrinin sslrinin daha
oxunu qazanm olsunlar.
6. Komitnin zvlri drdillik mddt
seilirlr. Onlar namizdliklri tkrar
irli srldkd yenidn seilmk
huququna malikdilr. lk sekilrd
seiln be nfr zvn slahiyyt
mddti iki illik dvrn sonunda bitir;
ilk sekilrdn sonra drhal be nfr
zvn adlar mavir sdrinin atd
pkl myynldirilir.
7. Komitnin hr hans zv ldkd
v ya istefa verdikd, yaxud o,
Komitnin zv vziflrini hr hans
baqa sbb gr daha yerin yetir
bilmdikd, onda Komitnin hmin
zvn irli srm olan itirak dv-
lt z vtndalar srasnda qalan
mddt digr ekspert tyin edir, bir
rtl ki, hmin ekspert Komit trfi-
ndn bynilsin.
8. Komit z i sulu qaydalarn
myyn edir.
9. Komit z vzif xslrini iki il
mddtin seir.
10. Komitnin sesiyalar, bir qayda
olaraq, Birlmi Milltlr Tkilatnn
Mrkzi idarlrind, yaxud Komit
324
trfindn myynldirilmi hr
hans digr mnasib yerd keirilir.
Komit z sessiyalarn, bir qayda
olaraq, hr il keirir. Komitnin
sessiyasnndavam etmsi mddti bu
Konvensiyann itiraks olan dlrin
mavirsind myynldirilir v
lazm glrs yenidn baxlr, bir rtl
ki, myyn edilmi mddt Ba
Mclis trfindn bynilsin.
11. Birlmi Milltlr Tkilatnn
Ba katibi Komitnin z funksiyalarn
bu Konvensiyaya mvafiq surtd s-
mrli hyata keirilmsi n lazmi
iilr heyti v maddi vsait ayrr.
12. Bu Konvensiyaya mvafiq surtd
tsis edilmi Komitnin zvlri Ba
Mclsin qoyduu qayda v rtlr
Birlmi Milltlr Tkilatnn vsa-
itindn Ba Mclis trfindn tsdiq
olunan mbld haqq alrlar.
Madd 44
1. tirak dvltlr Konvensiyada
tannm hquqlarn tsbit olunmas
sahsind onlarn grdklri tdbirlr
haqqnda v bu hquqlarn hyata
keirilmsind ld edilmi trqqi
haqqnda Komity Birlmi Milltlr
Tkilatnn Ba katibi vasitsil mru-
zlr tqdim etmyi hdlrin gt-
rrlr:
a) Konsensiya mvafiq itirak dvlt
n qvvy mindikdn sonra iki il
rzind;
b) sonralar hr be ildn bir.
2. Hmin maddy mvafiq surtd
tqdim olunan mruzlrd bu
Konvensiya zr hdliklrin yerin
yetirilmsi drcsin tsir edn
amillr v tinliklr gstrilir, gr
onlar varsa. Hmin lkd
Konvensiyann hmiyytinin tama-

325
mil baa dldyndn Komitnin
xbrdar olmas n mruzlrd
kifayt qdr mlumat da olur.
3. Komity hrtrfli ilkin mruz
tqdim etmi olan itirak dvlt
ehtiyac yoxdur ki, bundan vvl rh
edilmi sas mlumat bu maddnin 16
bndin mvafiq surtd tqdim
olunan sonrak sndlrd tkrarlansn.
4. Komit itirak dvltlrdn bu
Konvensiyann hyata keirilmsin
aid lav mlumat isty bilr.
5. Komitnin faliyyti haqqnda
mruzlr qtisadi v sovial ura
vasitsil iki ild bir df Ba Mclis
tqdim olunur.
6. tirak dvltlr z mruzlrinin
z lklrind geni akarln tmin
edirlr.
Madd 45
Konvensiyann smrli surtd hyata
keirilmsin kmk gstrmk v bu
Konvensiyann hat etdiyi sahd
beynlxalq mkdal hvslnd-
irmk mqsdil:
a) Birlmi Milltlr Tkilatnn ixti-
sasladrlm idarlrinin, Uaq
Fondunun v digr orqanlarnn
ixtiyar var ki, bu Konvensiyann
onlarn slahiyytlri dairsin daxil
olan mddalarnn hyata keirilmsi
msllrin baxlarkn nmaynd il
tmsil edilsinlr. Komit Birlmi
Milltlr Tkilatnn ixtisasladrlm
idarlrin, Uaq Fonduna v digr
mtbr orqanlarna mqsduyun
sayd halda tklif ed bilr ki, onlarn
mvafiq slahiyytlri dairsin daxil
olan sahlrd Konvensiyann hyata
keirilmsi bard ekspertlrin ryini
tqdim etsinlr. Komit Birlmi
326
orqanlarna tklif ed bilr ki, onlarn
faliyyt dairsin daxil olan sahlrd
Konvensiyann hyata keirilmsi
haqqnda mruzlr tqdim etsinlr;
b) tirak dvltlrin texniki mslht
v ya yardm bard xahi olan, yaxud
buna tlbat duyulduunu gstrn hr
hans mruzlrini, habel bel xahi
v ya gstrilrl laqdar Komitnin
irad v tkliflri varsa, bunlar Komit
mqsduyun sayarsa Birlmi
mtbr orqanlarna gndrir.
c) Komit Ba Mclis tvsiy ed
bilr ki, uaq hquqlarna aid ayr-ayr
msllr bard Ba Mclisin adndan
tdqiqat aparlmasn Ba katib tklif
etsin.
d) Komit bu Konvensiyann 44-c v
45-ci maddlrin mvafiq surtd
alnm mlumata saslanan mumi
xarakterli tklif v tvsiylr irli sr
bilr. mumi xarakterli bel tklif v
tvsiylr mara olan hr hans
itirak dvlt gndrilir v gr
itirak dvltlrin iradlar varsa,
bunlarla birlikd Ba Mclis mlumat
verilir.
III HISS
Madd 46
Bu Konvensiya onun btn dvltlr
trfindn imzalanmas n aqdr.
Madd 47
Bu Konvensiya tsdiq edilmlidir. Ts-
diqnamlr saxlanlmaq n
katibin thvil verilir.
Madd 48
Bu Konvensiya hr hans bir dvltin

327
ona qoulmas n aqdr. Kon-
vensiyaya qoulmaq haqqnda sndlr
saxlanlmaq n Birlmi Milltlr
Tkilatnn Ba katibin thvil verilir.
Madd 49
1. Bu Konvensiya iyirminci
tsdiqnam v ya Konvensiyaya
qoulmaq haqqnda snd Birlmi
Milltlr Tkilatnn Ba katibin
saxlanlmaa thvil verildiyi gndn
sonra otuzuncu gn qvvy minir.
2. yirminci tsdiqnam v ya Kon-
vensiyaya qoulmaq haqqnda snd
saxlanlmaa thvil verildikdn sonra
bu Konvensiyan tsdiqlyn v ya ona
qoulan hr bir dvlt n bu
Konvensiya hmin dvlt z
tsdiqnamsini v ya ona qoulmaq
haqqnda sndi thvil qvvy minir.
Madd 50
1. stniln itirak dvlt dzli
tklif etmk v onu Birlmi Milltlr
Tkilatnn Ba katibin tqdim etmk
ixtiyarna malikdir. Sonra Ba katib
tklif olunmu dzlii itiraki
dvltlr gndrir v onlardan xahi
edir ki, hmin tkliflr baxlmas v
bunlara dair ssverm keirilmsi
mqsdil itirak dvltltlrin
konfransnn arlb-arlmamas ba-
rd z fikirlrini bildirsinlr. gr bel
mlumat verildiyi gndn balayaraq
drd ay rzind itirak dvltlrin n
az d biri bu konfransn
arlmasna trfdar olduunu
bildirrs, onda Ba katib konfrans
Birlmi Milltlr Tkilatnn
himaysi il arr. Bu konfransda olan
v ya itirak edn itirak dvltlrin
ksriyyti trfindn qbul edilmi hr
hans dzli Ba Mclisin tsdiqin
verilir.
328
2. Bu maddnin 1-ci bndin mvafiq
srtd qbul olunmu dzli onu
Mclisi tsdiqldikdn v itirak
dvltlrin d ikiy brabr oxluu
qbul etdikdn sonra qvvy minir.
3. Qvvy mindikdn sonra bu
dzli onu qbul etmi itirak
dvltlr trfindn hkmn nzr
alnr, digr itirak dvltlr is bu
Konvensiyann mddalarn v onlar
trfindn qbul olunmu hr hans
vvlki dzlilri hkmn hyata
keirirlr.
Madd 51
1. Birlmi Milltlr Tkilatnn Ba
katibi dvltlrin Konvensiyan tsdiq-
lmsi v ya ona qoulmas vaxt onlar
trfindn irli srlm qeyd-
rtlrin mtnini alr v btn
dvltlr gndrir.
2. Bu Konvensiyann mqsd v vzi-
flri il bir araya smayan qeyd-
rtlr irli srlmsin yol verilmir.
3. Qeyd-rtlr Birlmi Milltlr
Tkilatnn Ba katibin gndrilmi
mvafiq xbrdarlq yolu il istniln
vaxt lv edil bilr. Sonra Ba katib
bu bard btn dvltlr mlumat
verir. Bel xbrdarlqdan sonra hmin
qeyd-rtlr qvvy minir.
Madd 52
Hr hans itirak dvlt bu Konvensi-
yan Birlmi Milltlr Tkilatnn
Ba katibin yazl xbrdarlq
gndrmk yolu il lv ed bilr.
Lvetm Ba katib trfindn xbr-
darlq alnd vaxtdan bir il kedikdn
sonra qvvy minir.
Madd 53
katibi bu Konvensiyann depozitarisi

329
tyin edilir.
Madd 54
Bu Konvensiyann sli saxlanlmaq
n Birlmi Milltlr Tkilatnn
Ba katibin thvil verilir, hm d
onun ingilis, rb, ispan, in, rus v
fransz dillrind olan mtnlri eyni
qvvy malikdir.
Yuxardaklarn doruluunu tsdiq et-
mk n aada imza atm slahiy-
ytli nmayndlr z hkumtlri
trfindn hmin mqsdl lazmi
qaydada vkil edilmi nmayndlr
bu Konvensiyan imzaladlar.
4. Sosial b iqtisadi hquqlar. Thsil hququ

zruri vasit kimi. Seki hququ
Qnatbx hyat sviyysi hququ. lmk v ya i yerini

semk hququ, brabr my gr brabr dni hququ, insann
lyaqtl v yax yaamasn tmin edn daltli v qnatbx
mkhaqq almaq hququ, hmkarlar ittifaqlar yaratmaq hququ,
istiraht v asud vaxt hququ bunlar insann sas iqtisadi
hquqlardr.
qtisadi hquqlar insan n tsrrfat faliyytinin

sas amillrindn srbst istifad etmk imkann tmin
edir.
Hr bir insan qnatbx hyat sviyysi hququna, yni

salamln qorunmas, znn v ailsinin normal yaamas n
zruri olan hyat sviyysi hququna malikdir. Bu hquq uaqlar
n xsusil vacibdir, bel ki, onun hyata keirilmsi uan
fiziki, qli, ruhi, mnvi v sosial inkiafna kmk edir.
Qnatbx hyat sviyysin lazmi miqdarda v keyfiy-
ytd rzaq, paltar, mnzil, tibbi xidmt, habel sosial tminata nail
olmaq hququ daxildir.
330
Cmiyytd gndlik hyat n hr bir insana z sas
tlbatlarnn, msln, salaml tmin edn miqdarda rzaq,
paltar, mnzil v s. tlbatlarn adic dnilmsindn lav, baqa
eylr d lazmdr. Lakin yaadmz bu mrkkb v dyikn
dnyada kifayt qdr yksk sviyyd yaamaq n tlb olunan
eylrin miqdarn v mxtlifliyini tyin edn mumi qaydalar,
yaxud normalar dqiq myynldirmk xeyli tindir. Ax hr bir
cmiyytin sosial-mdni xsusiyytlri mhz hmin cmiyyt
uyun olan qnatbx hyat sviyysini nzrd tutur. Lakin bu
zaman yadda saxlamaq lazmdr ki, istniln halda qnatbx hyat
sviyysinin brqrar olmasnn balca prinsipi insan lyaqtinin
alaldlmasnn yolverilmzliyin saslanr. Bu o demkdir ki, hr
bir insann cmiyytd digr insanlarla sxntsz, yaxud
mhdudiyytsiz, z anadanglm lyaqtini qorumaq, gndlik
qarlql laqnin brabrhquqlu zv olmaq imkan olmaldr.
Anadanglm lyaqt hrmtsizlik v insann sas tlbatlarn
tmin edn insan hquqlarnn inkar yolverilmzdir.
Maddi mnada mvcud cmiyytd qnatbx hyat
sviyysi yoxsulluq drcsindn yksk olan yaay sviyysi
kimi baa dlmlidir. Qnatbx hyat sviyysi hququnun
verilmsi msuliyyti ilk nvbd dvltin zrin dr. Htta
iqtisadi inkiaf ox yksk olmayan dvlt z halisi n he
olmasa minimum yaay sviyysini tmin etmlidir. Dvlt,
habel, bu hququn tdricn tam hyata keiril bilmsi n z
lksinin inkiaf zr smrli tdbirlr grmy borcludur.
Insann qnatbx hyat sviyysini tmin edn hquqlar
sosial v iqtisadi hquqlardr. Onlar insan hquqlarna dair
beynlxalq sndlrd - Insan Hquqlar haqqnda mumi Byan-
namd, qtisadi, sosial v mdni hquqlar haqqnda Paktda,
habel Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnda ks olunub.
Bu hququn uaqlar bard hyata keirilmsi valideynlrin
n md vziflrindn biridir. Onlar imkanlar daxilind z
uaqlarnn tam fiziki, qli, mnvi v sosial inkiaf n mvafiq
rait tmin etmy almaldrlar.
331
Minimum yaay sviyysi istehlak sbtinin dyr qiymti,
stgl mcburi dm v rsumlar kimi myyn edilir. Istehlak
sbti insann salamlnn mdafisi v onun hyat faliyytinin
qorunmas n zruri olan rzaq mhsullarndan, qeyri-rzaq
mallar dstindn v mvafiq xidmtlrdn ibartdir.
BMT-nin hesablamalarna gr, insann normal hyat
faliyyti v onun hm xsi gigiyenas, hm d evind tmizlik
yaratmas n gnd 25-45 litr su tlb olunur. Lakin bu qdr su
iltmy hamnn imkan yoxdur. Dnyada xeyli miqdarda adam
su qtlndan ziyyt kir. nkiaf etmkd olan lklrd daim
xstlnmk thlksi il zlirlr. Saf sudan istifad - insann
hququdur.
Qida hququnu (su hququ daxil olmaqla) tkil edn sas
trkib hisslri aadak prinsipdn ibartdir:
1. Qida (minimum trkibd kartof il) ham n kifayt
qdr olmaldr. 20-39 yal kiinin srf etdiyi minimum enerji gn
rzind 1800 kaloriy, qadnlarn srf etdiyi is 1500 kaloriy
brabrdir. slind is bu ya hddind insanlarn enerjiy olan
tlbat kiilr n 3000 kalori, qadnlar n 2200 kalori tkil
edir.
2. Gndlik minimum qida, he olmasa, yax keyfiyyti il
seilmli, minimum zruri vitaminlr v minerallarla zngin
olmaldr ki, salamlq n faydal olsun v zrr vermsin.
3. Gman edilir ki, briyytin n az yars hl d doyunca
yemmkdn v ya zif qidalanmaqdan ziyyt kir. 1980-ci ild
BMT-nin mumdnya Shiyy Tkilat (ST) dnya birliyini bel
bir fakt qarsnda qoymudur ki, Yer krsindki btn
xstliklrin 80%-i irkli sudan istifad il bal yaranr. Aclq srf
ediln qidann atmazl nticsind yaranan fiziki vziyytdir.
Acln qurban knar mdaxil olmadqda lr. Acln myyn
edilmsi n kmiyyt meyar yoxdur. Doyunca yemmk aclq
qdr qorxulu vziyyt deyil, lakin o, orqanizmin ciddi surtd
ziflmsin sbb olur. Doyunca yemyn xs onun hyat n
thlk douran xstliklr asan tutulur. Doyunca yemmk bzn
kinin atmazl kimi myyn edilir.
332
BMT Nizamnamsi bu tkilatn balca mqsdlrindn biri
olaraq, hyat sviyysinin ykslmsin, tam mulluun tmin
olunmasna, iqtisadi v sosial trqqiy kmyi myyn edir.
Hm bdc vsaitinin hcmin, hm d i clb edilmi
personajn sayna gr, btn dnyada insanlarn hyat raitinin
yaxladrlmasna ynldilmi oxsayl proqramlarn hyata
keirilmsi BMT-nin faliyytinin sas istiqamtlrindn birini
tkil edir. Dnya lklri varl (inkiaf etmi), inkiaf etmkd
olan v yoxsul lklr blnrlr. halinin 75%-i inkiaf etmkd
olan lklrd yaayr, 1,3 milyard insan is dilni vziyytind
mr srr. Bu frqi aradan qaldrmaq masir dnya qarsnda
duran n vacib problemlrdn biridir. BMT Ba Mclisinin daim
qeyd etdiyi kimi, beynlxalq iqtisadi mnasibtlr el qurulmaldr
ki, inkiaf etmkd olan lklr dnya iqtisadiyyatnda layiqli yer
tuta bilsinlr.
Bellikl, sosial v iqtisadi hquqlar insan tlbatlar il sx
laqli olub, onun layiqli hyat srmsi n zruri olan
hquqlardr. Bu hquqlarn hyata keirilmsi dvltin
ehtiyatlarndan v iqtisadiyyatn vziyytindn asldr.
Mlkiyyt hququ. Mlkiyyt hququ hr bir insann
ayrlmaz hququdur. Bu hquq mtlq sciyy dayr. Mlkiyyt
hququnun subyektlri dvlt, fiziki v hquqi xslrdir.
Mlkiyyt hququ mlakla bal mlkiyyt mnasibtlrini
tnzimlyir.
Qanun bu hququ istniln pozuntulardan qoruyur. Mlkiyyt
sahibi qanunun yol verdiyi btn hallarda bu hquqlardan, istniln
formada istifad ed bilr. Mlkiyyt hququ Azrbaycan Res-
publikasi Konstitusiyasnda da z ksini tapmdr. Konstitusiyann
29-cu maddsind deyilir: 1. Hr ksin mlkiyyt hququ vardr.
II. Mlkiyytin he bir nvn stnlk verilmir. Mlkiyyt
hququ, o cmldn xsusi mlkiyyt hququ qanunla qorunur. III.
Hr ksin mlkiyytind danan v danmaz mlak ola bilr.
Mlkiyyt hququ mlkiyytin tkbana v baqalar il birlikd
mlaka sahib olmaq, mlakdan istifad etmk v onun barsind
srncam vermk hquqlarndan ibartdir. IV. He ks mhkmnin

333
qrar olmadan mlkiyytindn mhrum edil bilmz. mlakn tam
msadirsin yol verilmir. Dvlt ehtiyaclar v ya ictimai
ehtiyaclar n mlkiyytin zgninkildirilmsin yalnz
qabaqcadan onun dyrini daltl dmk rtil yol veril bilr.
Mlkiyyt hququnun sas
nsrlri
Mlkiyyt Sahiblik stifad Srncam

hququ hququ hququ hququ
stehlaknn hququ v onun pozulmas qarsnda cavabdeh-

lik. Insanlar istniln mal alarkn v ya pullu xidmt nvlrindn
istifad edrkn istehlak qismind x edirlr. Qanun istehlak
anlayn dqiq myynldirir. Istehlak glir ld etmk
mqsdi gdmdn mtlri alan v istifad edn, xidnt v i
sifari vern vtndadr.
stehlak ald yann, mhsulun, ona gostriln xidmtin
keyfiyytli olmasnda maraqldr. Bu, istehlaknn keyfiyyt
hququdur. Biz min olmalyq ki, aldmz qida mhsullar ekoloji
v gigiyenik chtdn salamlmz n he bir thlk
trtmyck, yaxud hr hans bir elektrik cihaz mnzild yanna
sbb olmayacaqdr. Bu, istehlaknn thlksizlik hququdur.
mt, xidmtlr haqqnda mlumat almaq informasiya hququnu
znd ks etdirir. Istehlak dymi ziyann dnilmsi hququna
malikdir. Bel ki, aldmz hr hans bir ya salamlmza,
yaxud mlakmza ziyan vurarsa, onun vzini brpa etmyi tlb
etmk hququmuz vardr. Bu drd mhur hquq ilk df AB
prezidenti C.Kennedinin 1961-ci ild Konqresdki xnda
sslnmidir. mumdnya stehlaklar ttifaq Tkilat hmin
szlri znn manifestin evirmidir.
334
Hr birimizin istehlak kimi hquqlarmzn pozulduu hallar
azm olub?
mumdnya stehlaklar ttifaq dnyada istehlaklarn
hquqlarn qorumaqla muldur. Hr bir lkd olduu kimi
Azrbaycanda da stehlaklarn hquqlarnn qorunmas
haqqnda Qanun qbul olunmusdur v istehlaklarn ictimai birliyi
faliyyt gstrir. Bu qanunla vtndalarn istehlaklq hququ
qorunur, eyni zamanda ticart tkilatlarnn, xidmtl mul olan
sistemin hquq v vziflri myynldirilir. Bu msl o qdr
aktuallq ksb etmidir ki, 1985-ci ild BMT Ba Mclisi trfindn
istehlaklarn hquqlarnn mdafisi n rhbr prinsiplr
myynldirilmidir. Bu prinsiplrin qorunmas nticsind
istehlak hquqlar beynlxalq sviyyd tannaraq
qanunildirilmidir.
Thsil hququ zruri vasit kimi

Thsil hququ digr hquq v azadlqlarn hyata keiril-
msi n zruri vasit kimi. Thsil almaq, oxumaq insann sas
hquqlarndan biridir. nki oxumaq insann intellektual tlbatdr,
o hmi n is yrnmk istyir. Bilik v bacarqlar insana zn
cmiyytd inamla aparmaa imkan verir. Thsil hm d insann
digr hquq v azadlqlarnn hyata keirilmsi n zruri va-
sitdir. Thsil hququ insann kamil inkiaf v onun z potensialn
hyata keirmsi n real v geni imkanlar yaradr. nsan
Hquqlar haqqnda mumi Byannamd deyilir: Thsil insan
xsiyytinin tam inkiafna, insan hquqlarna v azadlqlarna
ehtiramn artrlmasna ynldilmlidir.
Thsil ham n faydaldr: uaqlar da, gnclr d, yallar da
cmiyytd zlrin layiqli yer tutmaq, zlrini tsdiq etmk n
thsil almaldrlar. Thsil uaqlarn v gnclrin ar v thlkli
mkdn, habel mxtlif nv istismardan qorunmasna imkan
yaradr. Thsil, eyni zamanda, hr bir yeniyetmnin layiqli, azad v
tmin olunmu glcyinin rhnidir.
Thsil hququnun sas xsusiyytlri. Thsil hququnun bir
sra sciyyvi xsusiyytlri vardr. Bu xsusiyytlr thsilin btn

335
forma v sviyylrind tzahr edrk bir-biri il qarlql
laqd olur. Bu xsusiyytlr aadaklardr:
1. Mvcudluq. Dvltin razisind kifayt qdr thsil
mssissi, habel onlarn faliyyt gstrmsi n lazmi rait
olmaldr.
2. Mmknlk. Thsil mssislri v proqramlar he bir
ayr-sekiliy yol verilmdn ham n mmkn v aq olmaldr.
Bu xsusiyyt n qarlql laqd olan cht sciyyvidir: a)
ayr-sekiliyin yolverilmzliyi (yni thsil ham n, xsusil
sosial mdafiy ehtiyac olan qruplar n mmkn v aq ol-
maldr); b) fiziki mmknlk, yni thsilin thlksiz fiziki mm-
knly, insann lverili corafi mvqed yerln thsil ms-
sislrin getmkl, yaxud masir texnologiyadan istifad etmkl
thsil almaq imkannn olmas; c)iqtisadi mmknlk, yni hr
ksin thsil almaq imkannn olmas; ibtidai thsilin ham n
pulsuz olmas, btn dvltlrin pulsuz orta v ali thsil prinsipini
hyata keirmy can atmas. stisnasz olaraq, bu prinsip bu gn
lkmizd tam mvffqiyytl hyata keirilir. nki bizd ninki
ibtidai v sas thsil, habel orta v ali thsil d pulsuzdur.
3. MqbuIIuq. Thsilin forma v mzmunu, tdris planlar,
proqramlar v metodlar da daxil olmaqla, agirdlr v valideynlr
n mqbul olmaldr. Buraya tlim yknn smrli v lverili
olmas, proqram v drsliklrin ya, bilik sviyysin uyunluu,
istifad ediln tlim metodlarnn fall v evikliyi, interaktiv v
inteqrasiya ynml olmas v s. daxildir.
4. Uyunlama. Thsil daim yeniln cmiyytin tlbat-
larna v agirdlrin sosial-mdni sviyysin uyunlamaa qadir
v evik olmaldr.
Azrbaycan Respublikasnda vtndalarn thsil hququna
onun Konstitusiyasnda tminat verilmidir. Konstitusiyann 42-ci
maddsind deyilir ki, 1) hr bir vtndan thsil almaq hququ
vardr; 2) dvlt pulsuz icbari mumi orta thsil almaq hququnu
tmin edir; 3) thsil sistemin dvlt trfindn nzart edilir;
4) maddi vziyytindn asl olmayaraq, istedadl xslrin thsilini
336
davam etdirmsin dvlt zmant verir; 5) dvlt minimum thsil
standartlarn myyn edir.
lkmizd thsilin aadak formalar mvcuddur.
1) Mktbqdr trbiy
2) btidai thsil. Bu thsil formas baza thsilinin n mhm
trkib hisssidir. ibtidai thsil ham n icbari v pulsuzdur. btidai
thsil I-IV siniflri hat edir.
3) sas thsil. Bu thsil formas baza thsilini sasn hat
edir. agirdlr bir sra fnlr zr onlar n zruri olan sas
biliklr yiylnirlr. Bu thsil formas da ham n icbari v
pulsuzdur. sas thsili baa vurmu agirdlr sas thsil haqqnda
hadtnam alrlar.
4) Orta thsil. Bu thsil formas baza thsilinin baa atdrl-
masn v xsiyytin glck tlimi v inkiaf n zl yaradl-
masn nzrd tutur, X-XI siniflri hat edir. Bu thsil formas da
icbari v pulsuzdur. lkmizd orta thsil orta mumthsil mktb-
lri, gimnaziyalar v liseylr trfindn hyata keirilir. Orta thsili
baa vurmu agirdlr Orta thsil haqqnda Attestat verilir. l-
kmizd orta thsilin rsmi sistemi il yana, alternativ thsil proq-
ramlarnn ttbiq edildiyi zl orta thsil mssislri d faliyyt
gstrir.
5) Texniki-pe thsili. Bu thsil formas da thsilin trkib
hisssidir v iqtisadi, sosial, mdni inkiafn ld olunmasna
kmk edir. Texniki-pe thsili sas v orta thsilin bazasnda
formaladrlr. TPT glckd smrli mk mulluuna
tminat verir. Texniki-pe thsilini pe liseylri hyata keirir.
6) Orta ixtisas thsili. Baza thsilinin daha da genilndiril-
msi, tsrrfatn mxtlif sahlri n kadrlarn hazrlanmasnda
mhm rol oynayr.
7) Ali ixtisas thsili. Thsilin btn forma v sviyylri n
mumi olan xsusiyytlr bu thsil formasnda z ksini tapmdr.
Ali thsilin cmiyytin mxtlif sosial-mdni tbqlrindn olan
tlblrin tlbatlarna cavab vermsi n o, tez uyunlaan
proqramlara v n mxtlif tminat formalarna (qiyabi thsil) ma-
likdir. lkmizd ali thsil sisteminin ox geni bksi mvcud-

337
dur. Ali thsil dvlt v zl ali thsil mssislrind hyata keiri-
lir. Bakalavr pillsi geni bky malikdir.
8) Diplomdan sonrak thsil daxildir magistratura,
doktorantura, srbst thsil, ixtisasartrma v kadrn hazrlanmas v
s.
Tcrb gstrir ki, thsil v lknin sosial-iqtisadi inkiaf
arasnda birbaa laq mvcuddur. Thsil xsusi diqqt yetirn
dvlt n inkiaf etmi dovltdir. Eyni zamanda, thsil yalnz
praktik hmiyyt malik deyildir. Yax thsil alm, geni v
srbst dncli, fal insan daha xobxt v mnal yaaya bilr.
XXI srd z mstqilliyinin yeni mrhlsin qdm qoymu
Azrbaycan dvlti thsil sahsind islahatlar inamla davam etdirir.
Thsil hququnun daha dolun hyata keirilmsi v dnya thsil
sistemin inteqrasiya olunmas sahsind atlan addmlar daha da
mhkmlndirilir. Prezident lham liyevin Azrbaycan Res-
publikasnda mumthsil mktblrinin informasiya v kommu-
nikasiya texnologiyalar il tminat proqramna dair srncam bu
istiqamtd hyata keiriln n mhm tdbirlrdn biridir.
Seki hququ
Demokratik cmiyytd sekilr. Masir demokratiyann br-
qrar olmasnn tsirli mexanizmlri srasnda sekilr hlledici rol
oynayr. Xalq hakimiyytinin hyata keirilmsinin tmin edilmsi
sekilr nticsind meydana xr.
Cmiyytin siyasi hyatnda sekilr hmi aparc yer tutmu-
dur. Insanlar uzun mddt zlrin layiqli rhbr, lider myyn-
ldirmyin daltli formalarn axtarm, nhayt, seki kimi smrli
forma tapmaa nail olmular.
Masir demokratiyann atributu kimi mumi seki hququ
sasnda hyata keiriln sekilr qbul edilir. Seki sisteminin meydana
xmas dnyann qabaqcl lklrind demokratiya urunda
mbariznin genilnmsinin nticsidir.
Sekilr hakimiyytin xalq etimadn v mdafisini ld et-
msinin n tsirli v snanm vasitsidir. Sekilr v ya referendum
zaman hakimiyyt, faktiki olaraq, seki mntqlrin gedrk z ssini
hakimiyyt orqanlarnn nmayndlrin vern xalqn lin keir.
338
Sekilr hakimiyytin sistemli olaraq yenilmsi vasitsidir. Bu
mhm vasit cmiyyti daltsizlikdn v diktatura thlksindn
qoruyur.
Azrbaycan Respublikas vtndalar semk v seilmk,
referendumda itirak etmk hququna malikdirlr. Azrbaycan
Respublikasnn dvlt hakimiyytinin sasn Azrbaycan xalqnn
iradsi tkil edir. Azrbaycan xalqnn iradsi mumi, brabr v
birbaa seki hququ sasnda gizli v xsi ssverm yolu il azad v
mtmadi keiriln sekilrd v mumxalq ssvermsind -
referendumda z ksini tapr. Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasna
sasn, Azrbaycan Respublikasnn vtndalarnn semk, seilmk,
habel referendumda itirak etmk hququ vardr. Lakin mhkmnin
qrar il faliyyt qabiliyytsizliyi tsdiq olunmu xslrin sekilrd,
habel referendumda itirak hququ yoxdur. Eyni zamanda, qanun hrbi
qulluqularn, hakimlrin, dvlt mmurlarnn, din xadimlrinin,
mhkmnin hkm il azadlqdan mhrum ediln xslrin sekilrd
itirakn mhdudladra bilr.
mumi seki hququ dedikd irqindn, milliyytindn, dinindn,
cinsindn, mnyindn, mlak vziyytindn, qulluq mvqeyindn,
qidsindn, siyasi partiyalara, hmkarlar ittifaqlarna v baqa ictimai
birliklr mnsubiyytindn v digr statusundan asl olmayaraq,
Azrbaycan Respublikasnn vtndaslarnn semk, seilmk v
referendumda itirak etmk hququ baa dlr.
Brabr seki hququna aadaklar daxildir: 1) vtndalar
sekilrd v referendumda brabr saslarla itirak edirlr; 2) hr bir
ssverm zaman hr bir vtndan bir ssi vardr; 3) vtndalarn hr
bir ssi eyni hquqi qvvy malikdir.
Birbaa seki hququ dedikd: a) vtndalarn sekilrd na-
mizdlrin lehin, referenduma xarlan mslnin lehin v ya ley-
hin xsn ss vermlri; b) baqa xslrin yerin ss vermlrinin
qadaan olunmas msllri nzrd tutulur.
Sekilr v referendum zaman ssverm gizli olmaldr.
Seki sisteminin sas tiplri. Seki hququnun hyata
keirilmsind mhm rol oynayan rtlrdn biri ssvermni tkil
etmk formasdr. Ssverm prosesini hyata keirmk n ttbiq

339
ediln konkret seki formas seki sistemi anlaynda z ksini tapr.
Seki sistemi dedikd vtndalarn sekili dvlt orqanlarnn
seilmsind itirakn, habel seicilrl sekili dvlt orqanlarnn
zvlri ara-snda laqlri myyn edn qaydalar baa dlr. Hr
hans lkd bu v ya digr seki sistemin stnlk verilmsi lknin
siyasi rejiminin xarakterindn, siyasi sistemindn, sosial-etnik
trkibindn, hyata keiriln dvlt siyastindn asl olur.
Dnya tcrbsind seki sisteminin iki sas tipi majoritar v
proporsional seki sistemlri mvcuddur. Bunlardan lav bir sra
lklrd hr iki sistemin ayr-ayr nsrlrini znd ks etdirn qarq
seki sistemi adlanan forma da ttbiq edilir.
Majoritar seki sistemi seki dairlri zr ox geni yaylm
birmandatl seki nvdr. Bu seki sistemin uyun olaraq deputatla
namizd sekilrd frdi qaydada itirak etmli v o, sekili orqana
deputat seilmk n seki dairsi zr deputatla namizdlr
nisbtd daha ox ss toplamaldr. Bu nv sekid siyasi
mnsubiyytindn asl olmayaraq, qanunla semk v seilmk
hququna malik olan hr bir vtnda deputatla z namizdliyini irli
srmk hququna malikdir. Majoritar seki sistemi bir sra
xsusiyytlri il sciyylnir. Bu seki sistemi: birincisi, bir nfrin
timsalnda tannm hr hans bir partiyaya deyil, konkret namizd
seici sslrinin verilmsin imkan yaradr; ikincisi, seicilr
deputatla namizdi daha yaxndan tanmaa rait yaradr; ncs,
deputat olduu halda, zrin gtrdy taprqlar yerin yetirmkd
seicilr qarsnda deputatla namizdin mnvi msuliyytini artrr;
drdncs, deputata partiyann gstrilrini deyil, seicilrin ryini v
iradsini rhbr tutaraq srbst v mstqil kild faliyyt gstrmy
tminat verir. Digr trfdn is bel sekilrin nticsind yaranan
hakimiyyt ox sabit v mhkm olur. Majoritar sistem vvlc
Fransada ttbiq edilirdi. Hazrda bu sistemdn Kanada, Byk Britaniya
v Hindistanda, son vaxtlar AB-da istifad edilir.
Proporsional seki sistemi sekilrin partiya siyahlar zr
aparlmasn nzrd tutur. Bu sistem mandatlarn ayr-ayr namizdlr
zr deyil, ld olunmu sslr uyun olaraq siyah zr proporsional
kild blnmsin saslanr.
340
Bu sistemin atmayan chti ondadr ki, seiln partiya
liderlrinin hmin regionla bilavasit laqlri olmur, onlar bu regionda
yaamrlar. Bu hal is seicilrl seilnlr arasnda qarslql asllq
prinsipini pozmu olur. slind xalq tmsil edn deputatlar yalnz
pariya qarsnda msuliyyt dayrlar. Bu sistem taliyada, Latn
Amerikas lklrinin ksriyytind, sraild, Avstraliyada v
Portuqaliyada geni ttbiq edilir.
Qarq seki sistemi majoritar v proporsional seki sistemlrinin
birlmsini nzrd tutur. Bu sistemdn Rusiya Federasiyasnda
istifad olunur. Dvlt Dumasna sekilrd deputat yerlrinin say
brabr bldrlr. Proporsional sistem uzr sekilrd 5%-lik sddi
am partiyalar Dvlt Dumasnda tmsil olunmaq hququ qazanrlar.
vvllr Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisin sekilr
qarq seki sistemi sasnda hyata keirilirdi. Lakin Azrbaycan
Respublikasnn Konstitusiyasnda dyiikliklr edilmsi haqqnda
2002-ci il avqustun 24-d mumxalq referendumunda qbul edilmi
dyiikliklr nticsind Milli Mclis yalnz majoritar seki sistemi
sasnda sekilrin keirilmsi myyn edildi.
5. Sz, fikir v vicdan azadl

Sz azadl. Sz azadlnn zruriliyi. Demokratik qurulu-
un, vtnda cmiyytinin formalamas prosesinin ayrlmaz trkib
hisslrindn biri sz azadldr. Sz azadl insan hquq v azad-
lqlar siyahsna daxil olan sas atributlardan biridir. Sz azadl
insann layiqli yaamasn, onun cmiyytin sosial-siyasi hyatnda
fal itirakn tmin edir.
nsanlar srlr boyu sz azadl urunda mbariz aparmal
olmular. Sz azadl urunda senzura (latnca dvlt nzarti
demkdir) il ardcl mbariz ngiltrd uzun mddt davam et-
midir. Kral zlmn v anqlikan kilssin qar mbariz aparan-
larn davamlarndan biri, parlament trfdar Con Milton (1608-
1674) 1644-c ild znn Aeropolitika srind vvllr kraln
etdiyi kimi hrkt edib mtbuata senzura qoyan parlament qar
xd. Htta XX srin vvllrind Lev Tolstoyun bzi srlri m-
nvi-xlaqi msllr gr Byk Britaniyada qadaan edilmidi.

341
Azrbaycanda azad szn tqib olunmas tarixi he d Avropa
tcrbsindn geri qalmr. Orta srlrin dissidentlrini hm siyasi,
hm d dini hakimiyyt izlyirdi. Msln, madddin Nsimi v
onun hmfikirlri cmiyytin mnvi hyatna nzart etmli olan
ruhanilrin hkm il kfr elan edilrk edam olunmular.
Byk Azrbaycan mtfkkiri M.Fzuli azad sz yksk
qiymt vermi, onu hrbi qdrt, var-dvlt malik olan hokmdar-
lardan qat-qat gcl v stn saymdr.
ap mhsullarnn, teatr tamaalarnn v s.-nin mnvi v
siyasi xsusiyytlri zrind ilkin nzart Azrbaycanda Rusiya
ialndan sonra ttbiq olunmudur.
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti dvrnd ilkin senzura mt-
buat haqqnda qanunla tam lv edilmidi. Lakin Azrbaycanda bol-
evik diktaturas qurulduqdan sonra 70 il mddtind lkd insan
hyatnn btn sahlri kimi azad sz d n ciddi nzart altna
alnd . Sovet hakimiyytinin ilk onilliklrind minlrc mtfkkir,
dbiyyat v incsnt xadimi, hakim ideologiya il baxlar st-
st dmdiyi n repressiyalara mruz qalmd. Btn
nriyyatlar, ktlvi informasiya vasitlri dvlt mxsus idi.
SSR-d ilkin senzuran Ba dbiyyat darsi (rusca Qlavlit)
hyata keirirdi. Sonralar onun ad dyidirilrk Mtbuatda
Dvlt Sirlrinin Mhafizsi Ba darsi qoyulsa da, o, btn
dnyada ilk ad il mhurdur.
Azrbaycanda senzura il grgin mbariz 1988-1989-cu illr
milli-azadlq hrkat dvrnd, ilk mstqil qzetlr yarandqdan
sonra baland. Nticsi d oldu. Qzetlr ilkin senzuradan kemdi.
Lakin 1991-1993-c illrd lkd hkm srn qeyri-sabit ictimai-
siyasi vziyyt, silahl dstlr arxalanan mxtlif siyasi qruplarn
z iddialarn qeyri-qanuni yollarla gerkldirmk chdlri,
Ermnistann hrbi tcavznn dourduu ar sosial-iqtisadi v
psixoloji vziyyt sz v mlumat azadlnn tmin edilmsin
manelr yaradrd.
1993-c ildn etibarn Azrbaycanda mtbuat orqanlarnn
azad faliyyti v inkiaf yolunda sni manelrin aradan qaldrl-
mas, qanunvericilik bazasnn tkmilldirilmsi, ktlvi informa-
342
siya vasitlrinin maddi-texniki bazasnn mhkmlndirilmsi sa-
hsind ardcl tdbirlr hyata keirilmidir. ndi lknin efir-ekran
mkannda zl telekanallar, onlarca radio kanallar srbst fa-
liyyt gstrir. oxsayl mxalift qzetlri he bir mane olmadan
xr.
Dini etiqadlar azadl haqqnda shbt gedrkn yadda
saxlamaq lazmdr ki, bu hquq yalnz nnvi din v etiqadlarn
mdafisi il mhdudlamr. O hm d yaxn vaxtlarda ya-
radlm dinlri v ya milli azlqlarn sitayi etdiklri istniln
dinlri mdafi edir.
Din v ya qidy etiqad bslmk azadl geni hat
dairsin malikdir. Buraya sitayi etm, myyn mrasimlr
riayt olunmas, mscidlrin v digr dini ibadtgahlarn inas,
mrasim obyektlrindn istifad, dini rmzlrin nmayii, bayram-
lara v istiraht gnlrin ml edilmsi, dini liderlri semk
azadl, phriz tlimatlarna riayt olunmas, znmxsus dildn
istifad, habel qid v etiqadlarnn tlimi v tblii daxildir.
Lakin el hallar var ki, bu zaman qid v ya etiqadn ifadsi
azadlna bzi mhdudiyytlrin qoyulmasna icaz verilir. Qeyd
etmk vacibdir ki, burada shbt hanssa qid v dini etiqadn
varlna qoyulan mhdudiyytlrdn deyil, mhz qid v etiqadn
ifadsinin mhdudladrlmasndan gedir.
Mhdudiyytlr yalnz o hallarda mmkndr ki, bu, qanunla
myyn edilsin v ictimai thlksizliyin, salamln v mnviyyatn,
digr insanlarn sas hquqlar v azadlqlarnn mdafisi n zruri
olsun. qid v dini etiqadn he bir ifadsind ayr-sekiliy, davt
v ya zorakla thrik edn mharibnin, yaxud milli, irqi v dini
nifrtin tbliin yer olmamaldr.
Qeyd etmk lazmdr ki, beynlxalq paktlara gr, bu mhdudiy-
ytlr dvltin milli thlksizliyi mlahizsi il saslandrla bilmz.
Habel, mhdudiyytlr ayr-sekilik mqsdlri il tyin edil v ya ayr-
sekilik ruhunda ttbiq edil bilmz.
Azrbaycan dnyvi dvltdir, yni din dvltdn ayrdr v
dvlt ilrin mdaxil ed bilmz. lkmizd dini etiqadlar qanun
343
qarsnda brabrdir. Azrbaycanda thsil sistemi d dnyvi
xarakter dayr. Thsil mssislrind dini tlim qadaandr.
Demokratik Azrbaycan dvltinin Konstitusiyas hr bir
vtndaa vicdan azadl verir.
Azrbaycan dini chtdn d tolerant lkdir. Bunu mum-
milli lider Heydr liyevin Qafqaz mslmanlarnn XI qurultayna
gndrdiyi tbrik mktubundan gtrlm fikirlr d tsdiq edir:
...Baqa dinlr dzmllk, dinc, yana v anlama raitind
yaamaq slam dininin ncib xsusiyytlrindn biridir. Bu tarix
Qafqazda da, Azrbaycanda da hmi z mli ifadsini tapmdr.
Biz iftixar hissi il dey bilrik ki, blgmizd dini zmind he bir
qardurma hallar olmamdr. Bel bir hal Qafqaz mslmanlarnn
hmi slh v min-amanla dvt edn slami dyrlr sadiq
olduunu yani kild nmayi etdirir.
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti Heydr liyevin
Azrbaycan Respublikasnda sz, fikir v mlumat azadlnn
tmin edilmsi sahsind lav tdbirlr haqqnda 6 avqust 1998-ci
il tarixli frman il senzura lv edildi. Bu tdbir ktlvi
informasiya vasitlrinin srbst inkiaf, onlarn cmiyytin
dinamik kild demokratiklmsin tsir edn qdrtli vasity
evrilmsi yolunda dvlt siyastinin hyata keirilmsi n
mhm addm oldu.
ctimai ry v onun mhdudladrlmasna dvlt nzarti.
Dvlt trfindn senzura insan hquqlarna v azadlqlarna
mdaxil edir. Senzura insann sas azadlqlarn, msln, sz
azadlm, informasiya ld etmk azadln sarsdr.
Senzura cmiyytd fikir mbadilsin v xsiyytin
tamdyrli inkiafna mane olur. Senzura cmiyytin intellektual
inkiaf, yeni ideyalarn yaranmas qarsnda sdd kir. Sz,
mlumat, fikir azadl. kinci Dnya mharibsindn sonra btn
demokratik dnyann diqqtind duran problemlrdn biri oldu. Bu
mqsdl, Mlki v siyasi hquqlar haqqnda beynlxalq Pakt
adl beynlxalq sviyyli hquqi snd qbul olundu. Bu Paktn 19-
cu maddsind deyilir: 1. Hr bir insann xsi fikr malik olmaq
hququ vardr. 2. Hr bir insann z fikrini srbst ifad etmk
344
hququ vardr. Bu hquqa, dvlt srhdlrindn asl olmayaraq,
insann hr cr informasiya v ideyalar axtarmaq, almaq, onlar
ifahi, yazl, mtbuat, yaxud bdii ifad formalar vasitsi il,
yaxud da znn sediyi baqa sullarla yaymaq azadl daxildir.
Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasnda da fikir, sz
v mlumat azadlna geni tminat verilmidir.
Bellikl, demokratik dvltlr, informasiya azadl byan
etmkl, senzuran qadaan edir. Senzurann qadaan olunmas is
fikir v sz azadlna tminat verir. Fikir v sz azadl hm d
informasiya ld etmk azadl n vacib rtdir. Cmiyytin
ictimai-siyasi hyatnda fikir v sz azadlnn rolu v hmiyyti
bykdr. Fikir v sz azadl olmadan insanlarn ictimai hyatda
normal faliyyti qeyri-mmkndr.
Eyni zamanda, fikir v sz azadl vtndalarn zrin
msuliyyt qoyur ki, bu hquqdan sui-istifad etmsinlr, baqa
xslrin hquq v azadlqlarna hrmt etsinlr. Qanuna saslanan
hallarda fikir v sz azadl mhdudladrla bilr. Bu bard
Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasnda ox dqiq ifad
vardr: irqi, milli, dini, sosial davt v dmnilik oyadan
tviqata v tbliata yol verilmir. Eyni zamanda, dvlt sirlrini
tkil edn mlumatlarn siyahs qanunla myynldirilir.
Vicdan v din azadlnn hat dairsi. Vicdan v din
azadl hququ insan hquqlarnn mhm trkib hisssidir v hr
hans bir daltli v demokratik cmiyytin mkmml faliyyt
gstrmsi n zruri olan sas hquqlardan biridir.
Vicdan v din azadl insan hquqlar toplusunda v
Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasnda tsbit edilib v bu
bard hr bir insan n tminatlar verilib. Konstitusiyann 48-ci
maddsind vicdan azadl n aadak tminatlar verilmi v
mvafiq msuliyyt qoyulmudur:
I. Hr ksin vicdan azadl vardr.
II. Hr ksin din mnasibtini mstqil myynldirnk,
hr hans din tkbana v ya baqalar il birlikd etiqad etmk,
yaxud he bir din etiqad etmmk, din mnasibti il bal
qidsini ifad etmk v yaymaq hququ vardr.

345
III. Dini mrasimlrin yerin yetirilmsi ictimai qaydan
pozmursa v ya ictimai xlaqa zidd deyildirs, srbstdir.
IV. Dini etiqad v qid hquq pozuntusuna brat
qazandrmr.
Vtndalarn vzif v msuliyytlri

Vtndalarn konstitusiya vziflri. Vzif insann zruri
olan haql davrandr. nsann davran normalar cmiyytin v baqa
insanlarn maraqlarna uyun olmaldr. Cmiyyt, sasn, insanlar
arasnda yaranan davran qaydalar il idar olunur. Davran
qaydalarnn bir hisssi dvlt trfindn myyn edilir v qanunlarda z
ksini tapr. Onlarn pozulmasna gr msuliyyt nzrd tutulur.
Davran qaydalarnn baqa bir qismi is xlaq normalarna saslanr.
Bu qaydalarn pozulmasna gr dvlt mcburetm v msuliyyt
nzrd tutmur. Bu pozuntular ictimai tsir vasitlri ttbiq etmkl
aradan qaldrlr.
nsan Hquqlar haqqnda mumi Byannamnin 2-cu madd-
sind deyilir: Hr bir insan yalnz z xsiyytinin tam inkiaf mmkn
olan cmiyytin qarsnda vzif dayr. Azrbaycan Respublikas-
nn Konstitusiyas da vtndalar qarsnda konstitusiya vziflri qoyur:
Dvlt v cmiyyt qarsnda hr bir xs onun hquq v azad-
lqlarndan bilavasit irli gln vziflri dayr (Madd 29).
Dvlt qarsnda hquq v azadlqdan yaranan vziflrin yerin
yetirilmsi dedikd, hquqa saslanan tlblrin icras baa dlr.
Cmiyyt qarsnda hquq v azadlqlardan yaranan vzif dedikd, hm
qanunlardan, hm xlaq normalarndan, hm d davran qaydalarndan
irli gln vziflrin icras nzrd tutulur.
Konstitusiyaya sasn, hr bir xs Azrbaycan Respublikasnn
Konstitusiyasna v qanunlarna ml etmli, baqa xslrin hquq v
azadlqlarna hrmt bslmli, qanunla myyn edilmi digr vziflri
yerin yetirmlidir.
Konstitusiyann 73-c maddsin sasn, qanunla myyn edilmi
vergilri v baqa dvlt dnilrini tam hcmd v vaxtnda dmk hr
ksin borcudur. Vergi fiziki v hquqi xslrdn tutulan mcburi,
346
frdi v vzsiz, dm hcmi v mddti dvlt trfindn myyn
ediln dnidir.
Konstitusiyann 74-c maddsin sasn, vzify seilmk v ya
tyinat yolu il qanunvericilik, icra v ya mhkm hakimiyyti or-
qanlarnda ilyn xslr z vziflrini drst v layiqinc yerin ye-
tirmy gr msuliyyt dayrlar v qanunla myyn edilmi hallarda
and iirlr. Vtn sdaqt xlaqi baxmdan hr ksd vtnprvrlik his-
slrinin olmas il myyn edilir.
Konstitusiyann 75-ci maddsin sasn, hr bir vtnda
Azrbaycan Respublikasnn dvlt rmzlrin bayrana, gerbin v
himnin hrmt etmlidir. Dvlt rmzlri bayraq, gerb v himn
Azrbaycan Respublikasnn beynlxalq hququn subyekti kimi
tannmasnda mhm rol oynayan atributlardr. Hr bir Azrbaycan
vtnda dvlt rmzlrin hrmtl yanamal v onlarn adn uca
tutmaldr. Dvlt bayra, gerbi v himni barsind hrmtsizlik
gstrilmsi hm cmiyytin xlaq normalar, hm d beynlxalq
hququn hamlqla tannm normalar il bir araya smr.
Dvlt rmzlri barsind thqiredici hrktlrin edilmsi
Azrbaycan dvltinin nfuzuna qar ynldilmi mllr kimi
qiymtlndirilir. Bel hrktlr Azrbaycan Respublikasnn
qanunvericiliyi il cinayt msuliyytin sbb olur.
Konstitusiyann 76-c maddsin sasn, vtni mdafi hr bir
vtndan borcudur. Qanunla myyn edilmi qaydada vtndalar
hrbi xidmt keirlr. Vtnin mdafisind itirak etmk v hrbi xidmt
hr bir vtndan hquqi vzifsi olmaqla brabr, hm d onun
mqdds borcudur.
Konstitusiyann 77-ci maddsin sasn, tarix v mdniyyt
abidlrini qorumaq hr bir xsin borcudur. Tarix v mdniyyt
abidlrinin qorunmas, yrnilmsi v onlardan istifad edilmsi il bal
mnasibtlr 1998-ci il 10 aprel tarixli Tarix v mdniyyt abidlrinin
qorunmas haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu il
tnzimlnir. Tarix v mdniyyt abidlri xalqn milli srvtidir. Bu
nnada, tarix v mdniyyt abidlrinin qorunmas, onlarn elmi td-qiqi
v tblii n zruri olan qurumlarn yaradlmas dvltin n sas
vziflrindn biridir.

347
Konstitusiyann 78-ci maddsin sasn, traf mhitin qorunmas
hr bir xsin borcudur. Hr bir insan znn faliyyti prosesind bu v
ya digr formada tbitl v traf mhitl tmasda olur. Bu baxmdan, hr
ks istr mitd, istrs d istiraht zaman traf mhitin qorunmas
vzifsini yerin yetirmlidir.
traf mhitin mhafizsinin hquqi, iqtisadi v sosial saslar
traf mhitin mhafizsi haqqnda 1999-cu il 8 iyun tarixli
Azrbaycan Respublikasnn Qanunu il myyn olunur.
Vtndalarn sas
vziflri
Dvlt Tarix v mdniyyt Qanuna zidd

rmzlrin abidlrini qorumaq vziflrin icrasna
hrmt etmk yol verilmmsi
Konstitusiyann 79-cu maddsin sasn, he ks Azrbaycan Res-

publikasnn Konstitusiyasna v ya qanunlarna zidd vziflrin icrasna
yol vermmlidir.
Vtndalarn msuliyyti. Hquq v vziflrin vhdti. Kons-
titusiyann 80-ci maddsin sasn, Konstitusiyann v qanunlarn
pozulmas, o cmldn Konstitusiyada v qanunlarda nzrd tutulan
hquqlardan sui-istifad v ya vziflrin yerin yetirilmmsi qanunla
myyn ediln msulliyyt sbb olur.
Cmiyytd qanunun aliliyinin tmin olunmasnda, hquq qaydala-
rna ml olunmasnda hr bir qanun pozuntularna gr msuliyytin
myyn edilmsinin byk hmiyyti vardr. Bellikl, hquq v vzif-
lr vhdt tkil edir. Hr bir vtnda z hquqlarn yax bilmli v
onlara ml olunmasn tlb etmkl yana, z vziflrini d yax bil-
mli, onlar yerin yetirmlidir. Hquq v vziflr il vtndalarn z
hrktlri v msuliyyti arasnda birbaa laq vardr. Hm z
hquqlarndan istifad etmk, hm d z vziflrini yerin yetirmk eyni
348
drcd mhmdr. Tssf ki, aramzda ellri var ki, z hquqlarn
tlb etdiklri halda, vziflrini yerin yetirmirlr. Bellri hr iin dovlt
trfindn grlcyini znn edir, knardan mahidilik mvqeyi
tuturlar. Bu is vtndan Konstitusiya il myyn edilmi vziflrinin
yerin yetirilmmsin sbb olur.
nsann hquq mdniyyti
Hquq mdniyyti n demkdir? Cmiyytd qvvd olan

qanunlar hr bir xsin hquqlarn mdafi edir, eyni zamanda xsi
mnafe namin digr insanlarn hquqlarn qadaan edir. Buna gr d
siz mumi maraqlardan x etmyi v problemin hllin konstruktiv
yanama yrnmlisiniz.
Siz yalnz o zaman baqalarnn hquqlarna hrmt bslyck-
siniz ki, znz hrmt etmyi bacarasnz. Hm d insann hquqlarn
yrnmkl siz znz d mstqillik hisslrinin v z gcnz olan
inamn mhkmlndirilmsin nail olacaqsnz. Ona gr d hquqi
dvlt quruculuu raitind halinin hquqi v siyasi mdniyyt
yiylnmsi ox mhm hmiyyt ksb edir.
Hquqi dvltd qanunun aliliyi yalnz dvlt aparat trfindn
onun tmin edilmsinin dnmzliyind ifad olunmur. O habel onun
srncamlarna vtndalarn ml etmsin inamn olmasn nzrd
tutur. nki qanun xalqn iradsini tmsil edir. He kim znn qanundan
gcl, stn olduunu sbut etmy almamaldr. slind btn
mnaqilr qanunlarn pozulmas il balayr. Mhz buna gr d btn
vtndalar qanunun aliliyini v insan hquqlarn mqdds bilmli,
yalnz hqiqt xidmt ruhunda trbiy olunmaldrlar. Demokratik
dvltd insann hquqlarndan v qanunun aliliyindn yksk he n ola
bilmz. El buna gr d insanlarda vtnda duyusunun trbiysi,
insana, cmiyyt v qanunlara hrmt hissinin alanmas, bir-birindn
v dvltdn hmin qanunlara szsz ml etmk tlbi demokratik
qvvlrin n mhm vziflrindndir. xlaq v vtnda duyusu is
hquqi dvltin tml dadr.
Hquq mdniyyti nec formaladrlr? Siz gnclrd, elc d
halinin digr tbqlri irisind, Azrbaycan Respublikasnn milli
hquq sahlri haqqnda drin bilik formaladrlmaldr. Thsil

349
mssislrind, i yerlrind, qzet v jurnallarda, radio v televiziya
verililrind hquqi biliklrin tblii fasilsiz v davaml aparlmaldr.
Hquqi biliklrin mqsdynl tblii vtndalarn hquq biliklrin,
hquq trbiylrin, mumildirilmi kild desk, onlarda hquq
mdniyytinin formalamasna motiv yaradr. Buna gr d orta mktb
agirdlri tarix kurslarn, Insan v cmiyyt fnnini drindn
mnimsmlidirlr. Mhz hmin fnlrin mzmununda agirdlrd hquq
mdniyytini formaladra bilck kifayt qdr material var.
Hr bir gnc bilmlidir ki, hquq, hquq qaydas, hquq dncsi,
hquq mnasibti, hquq mdniyyti, elc d siyasi mdniyyt ndir.
Hquq dvlt trfindn qorunan mumi-mcburi sosial
normalar sistemidir. Hquq dvltl sx baldr. Bununla da o,
dvltqdrki cmiyytd davran qaydalarndan, habel digr normativ
sistemlrdn (msln, xlaqdan) frqlnir. Hququn kmyi il dvlt
hakimiyytini ld saxlayan sosial qvvlr adamlarn v insan
kollektivlrinin davrann nizamlayr, ictimai mnasibtlrin myyn
dairsini mcburi mnasibtlr kimi tsbit edir.
Hquq qaydas ictimai hyatn mxtlif sahlrini nizamlayan v
z aralarnda xarakterin v adamlarn davranna tsir vasitsin gr
(adt, xlaq normas, ictimai tkilatlarn qaydalar v s.) frqlnn
mxtlif nv sosial normalarn hyata keirilmsi nticsind ml glir.
Hquq qaydas dvltd myyn edilmi qaydada qbul ediln
normalarla nizamlanr.
Hquq dncsi hquqi dvlt quruculuunda mstsna h-
miyyt ksb edir. Ona gr ki, hquq dncsi adamlarn, sosial
qruplarn hquqa, qanunulua, dalt mhakimsin mnasibti, onlarn
nyin hquqi v nyin hquqa zidd olmas haqqnda tsvvrlrini ifad
edn grlrin, ideyalarn mcmuyudur.
Hquq mdniyyti tarixi inkiaf gediind ld edilmi v yenidn
tkrar olunan hquq srvtlrinin (prinsiplrin, normalarn,
kateqoriyalarn, biliklrin, hquqi, texniki, hquqi-tkilati normalarn)
mcmuyudur. Geni mnada hquq mdniyyti hquqi cmiyytin
mumi mdniyyti il bal olmasn v bu mdniyytin hmin
cmiyytin hquq sistemind ifad olunmas sviyysini bildirir. Hquq
mdniyyti siyasi mdniyytl sx baldr. Hquq mdniyyti
qvvd olan hququn (mzmununa v formasna gr), qanunuluun,
dalt mhakimsinin, hquq dncsinin sviyysi il, elc d, ictimai
urun hquqa mnasibti il myyn edilir.
350
IX FSL
HQUQ V DVLT
1. Konstitusiya quruluu. nsan hquqlarnn

qorunmasnda dvltin rolu. Ombudsman
Qdim yunan hr-dvltlrind mstqil demokratiya

adlandrlan hakimiyyt formas mvcud idi. Bu el hakimiyyt
formasdr ki, burada hr bir vtnda hrin (lknin) sas
msllrin dair qrar qbul edilmsind itirak edir v bu qrar
(qanunu) hyata keirir. Mstqil demokratiya baqa lklrd d
xalq ynca klind mvcud idi. Buna, msln, Novqorod
boyar respublikasnda vee adlanan xalq yncan, yaxud
Azrbaycanda Car-Balakn camaatlndak xalq yncan misal
gstrmk olar. Bu nmunlrd xalq ynca qanunvericilik
funksiyalar dayrd.
Zaman kedikc mstqil demokratiyadan hakimiyyt formas
kimi istifad hallar azalmaa balad. Onun yerini demokratik
dvltlrd nmayndli demokratiya tutdu. Nmayndli demok-
ratiya idaretmnin el formasdr ki, burada vtndalar siyasi
qrarlarn qbul edilmsi, qanunlarn yaranmas v onlarn hyata
keirilmsi n rsmi xslr seirlr. Yni qrar qbul etmk
msuliyytini sediyimiz adamlara hval edir, bunula da onlara
mvafiq vziflr taprm oluruq. Bel demokratiya raitind
hkumtin qrar qbul ed bilmsi n onun istinad ed bilcyi
myyn qaydalar olmaldr, yni dvltin sas qanunu olan
konstitusiya olmaldr ki, dvlt quruluunu, hakimiyyt struk-
turlarn, elc d, qrar qbul elm qaydalarn myynldirsin.
Masir dvltlrin oxunun konstitusiyas var. Konstitusiyas
olmayan dvltlrd is idaretm adt-nnlr, dini qaydalara
sasn yerin yetirilir. Bir qayda olaraq, konstitusiyalar uzun
mddt qbul edilir v nadir hallarda dyidirilir. Bu dyiiklik
daha ox mhariblr, inqilablar v ya lknin siyasi kursunun
kskin kild dyiilmsi nticsind ba ver bilr. Msln,

351
Almaniya Federativ Respublikasnn, taliya v Yaponiyann
konstitusiyalar bu lklrin kinci Dnya mharibsind
mlubiyytindn sonra qbul edilib. AB Konstitusiyas is
ksin, 200 ildn oxdur ki, faliyyt gstrir.
Byk Britaniyada msl baqa crdr. Burada konstitusi-
yaya bnzr bir snd yoxdur. lknin idar olunmas uzun illrdn
bri nnlrin v ayr-ayr qanunlarn sasnda hyata keirilir.
Bunlar is birlikd he d hr hans bir rsmi snddn pis ilmir.
ndi is glin konstitusiya quruluuna trif verk. Konstitusi-
ya quruluu insanlarn v vtndalarn hquq v azadlqlarna
ml olunmasna ynldilmi el bir qaydadr ki, burada dvlt
konstitusiyaya uyun faliyyt gstrir. 9.1.sayl sxemd Konstitu-
siyann sas trkib hisslrini mumildirmiik:
Sxem 9.1.
Konstitusiyann sas
trkib hisslri
sas iqtisadi sas sosial sas siyasi xsiyytin hquqi

mnasibtlr mnasibtlr mnasibtlr statusunun saslar
Konstitusiya quruluu. Konstitusiya quruluu sas iqtisadi

mnasibtlr, sas sosial mnasibtlr, sas siyasi mnasibtlr,
xsiyytin hquqi statuslar kimi trkib hisslrdn ibartdir.
Konstitusiya quruluunu myyn edn nsrlr. Hr bir
lknin konstitusiya quruluunun znnxsus xsusiyytlri
vardr. Bu, hr eydn vvl, konstitusiya quruluunu myyn
edn sas nsrirl baldr. Bu nsrlr konstitusiya quruluunun
sas trkib hisslri baxmndan mumildirilir. Bizim lkmiz d
konstitusiya quruluuna malik olduundan, hmin nsrlri onun
352
nmunsind nzrdn keirk. Bu nsrlr aadaklardan
ibartdir:
- Konstitusiyann aliliyi;
- xalq hakimiyyti;
- xalqn suverenliyi;
- sosial v dnyvi dvlt prinsiplri;
- azad iqtisadiyyat v iqtisadi hyatn mxtlifliyi;
- xsiyytin hquqi statusunun saslar;
- hakimiyytin blnmsi;
- siyasi v ideoloji plralizm;
- yerli znidaretmnin tkili;
- respublika idarilik formas;
- mlkiyytin mxtlif formalarnn mdafisi.
Azrbaycan tarixind konstitusiya msllri. Azrbaycan
Xalq Cmhuriyyti dvrnd lkmizin Konstitusiyas qbul
edilms d, konstitusiyann 1918-ci il mayn 28-d Tiflisd Milli
urann qbul etdiyi stiqlaliyyt byannamsi vz etmidir.
stiqlaliyyt byannamsind gstrilirdi:
- Bu gndn etibarn Azrbaycan xalqlar suveren hquqlara
malikdirlr. Cnubi v rqi Qafqazdan ibart olan Azr-
baycan tamhquqlu mstqil dvltdir.
- Mstqil Azrbaycann siyasi qurulu formas demokratik
cmhuriyytdir;
- Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti btn milltlrl, xsusil
qonu xalqlar v dvltlrl mehriban qonuluq mnasibt-
lri yaratmaa alr;
- Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti z srhdlri daxilind mil-
liyytindn, dinindn, sosial vziyytindn v cinsindn asl
olmayaraq, btn vtndalarn vtndalq v siyasi h-
quqlarn tmin edir;
- Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti z razisi daxilind yaayan
btn milltlr azad inkiaf n geni imkanlar verir;
- Mssislr Mclisi arlana kimi btn Azrbaycann
idarsi banda mumi ssverm yolu il seilmi Milli ura
v onun qarsnda msuliyyt dayan Mvqqti hkumt

353
durur.
Sovet Rusiyasnn 28 aprel ialndan sonra Azrbaycann
ictimai v dvlt quruluunda mvcud olmu qaydalar lv edildi
v Sovet rejiminin formalamasna baland. Azrbaycann sovetl-
msi baa atdqdan sonra 1921-ci ild Azrbaycan SSR-in Bakda
keiriln Birinci Sovetlr qurultay Azrbaycan SSR-in birinci
Konstitusiyasn qbul etdi. sasn, RSFSR Konstitusiyasnn tk-
rar olan bu Konstitusiya xalqa geni hquqlar vd ets d, formal
sciyy dayrd. nki Sovetlrin faliyytin btn mrhllrd
Moskvadan Rusiya Kommunist Partiyas trfindn istiqamtlndi-
riln AK(b)P rhbrlik edirdi. stlik, lkd faliyyt gstrn b-
tn siyasi partiyalar qadaan olunmudu. Bununla da Kommunist
partiyasnn diktaturas yaranmd. Digr trfdn xalqn ziyal
tbqlrinin, fhl-kndli hakimiyyti yaratmaq prdsi altnda,
faktiki olaraq, sovetlr seilmk hququndan mhrum edilmsi
sovetlri Kommunist partiyasnn lind itatkar alt evirdi.
Bellikl, ialdan ken bir il rzind boleviklrin qanl
qrnlarla mayit olunan zorak tdbirlri nticsind imali
Azrbaycanda, guya, konstitusiyaya saslanan hakimiyyt orqanlar
formaladrld, Sovet Sosialist demokratiyas brqrar oldu. slin-
d is Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti v onun parlamenti il m-
qayisd, yeni yaradlan demokratiya formal v yalan demok-
ratiya, szn sl mnasnda kommunist diktaturas idi. Odur ki,
dnyann n qabaqcl dnyvi, demokratik respublikalar il bir s-
rada dayanan v xalqn dvltilik zkasnn layiqli bhrsi olan
AXC-nin squtu v onun dvlt idariliyi strukturlarnn dadl-
mas Azrbaycan xalqnn tarixind n ar facilrdn biri idi.
1937-ci ild IX fvqlad Azrbaycan Sovetlr qurultay
Azrbaycan SSR-in yeni Konstitusiyasn tsdiq etdi. Konstitusiya-
nn 3-c maddsin gr, Azrbaycan SSR-d hakimiyyt zhmt-
ke deputatlar sovetin mxsus idi. Hmin hakimiyyt respublikann
siyasi sasn tkil edirdi.
Bu konstitusiya 1936-c ild qbul edilmi SSR Konstitusi-
yasnn tkrar idi.
354
Azrbaycan SSR-in sonuncu Konstitusiyas 1978-ci ild qbul
edildi.
Konstitusiyann 73-c maddsin gr, Azrbaycan SSR-in
dovlt dili Azrbaycan dili idi. Azrbaycann SSR dvlt orqanla-
rnda v ictimai orqanlarda, mdniyyt, maarif mssislrind v
baqa idarlrd Azrbaycan dilinin ildilmsinin tmin edilmsi,
onun hrtrfli inkiafna dvlt qays gstrilmsi Konstitusiyada
tsbit edilmidir.
Bu, hmin dvr n ox byk i, csartl atlm bir addm
idi. nki SSRl-nin milli siyastinin dnmdn ovinist sciyy
dad bir dvrd respublikann ali qanununa bel bir mddann
daxil edilmsi Sovet milli siyastinin tlblrin uyun deyildi. Bu
rfli vzifnin hdsindn o vaxtlar Azrbaycana rhbrlik edn
Heydr liyev gldi.
1991-ci il oktyabrn 18-d Azrbaycan Respublikasnn
dvlt mstqilliyi haqqnda Konstitusiya Akt qbul edildi. Bu s-
nd gr, Azrbaycan Respublikas 1918-ci il mayn 28-dn 1920-
ci il aprelin 28-dk mvcud olmu Azrbaycan Respublikasnn
varisi elan olundu. SSR-nin tkili haqqnda 1922-ci il 30 dekabr
tarixli mqavilnin Azrbaycana aid hisssinin imzaland andan
etibarsz olmas gstrildi.
Mstqil Azrbaycan Respublikasnn ilk Konstitusiyasnn
layihsini hazrlamaq n Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti
Heydr liyevin sdrliyi il 33 nfrdn ibart komissiya yaradl-
md. Konstitusiya layihsi mumxalq mzakirsindn sonra 1995-
ci il noyabrn 12-d keiriln Azrbaycan Respublikas referen-
dumunda qbul edilmi v noyabrn 27-d qvvy minmidir.
Yeni Konstitusiya lkd demokratik, hquqi, dnyvi v
unitar dvlt qurulmas iin hquqi zmin yaratd. sas Qanunda
dvltin mstqilliyini, suverenliyini v razi btvlyn
qorumaq, cmiyytin demokratikldirilmsin, vtnda cmiyy-
tinin brqrar olmasna nail olmaq, qanunlarn aliliyini tmin edn
hquqi, dnyvi dvlt qurmaq, bazar iqtisadiyyatna xas olan
mnasibtlrin formalamasn tmin etmk v s. kimi nailiyytlr
tsbiq olunmudur.

355
Kommunizm quruculuunu znn ali mqsdi elan edn
kemi Sovet konstitusiyalarndan frqli olaraq, mstqil Azrbay-
can Respublikasnn ilk Konstitusiyas insan v vtnda hquq-
larnn v azadlqlarnn tmin edilmsini dvitin ali mqsdi he-
sab edir. Konstitusiya bu deklarativ norma il kifaytlnmyrk,
baqa bir maddd insan v vtnda hquqlarn v azadlqlarn
gzlmyi v qoruma qanunvericilik, icra v mhkm
hakimiyyti orqanlarnn zrin bir vzif olaraq qoyur.
Konstitusiyann n mhm xsusiyytlrindn biri insan v
vtnda hquqlarna v azadlqlarna geni yer ayrlmasdr.
Bununla laqdar, Konstitusiyada aadak ideyalarn tcssm
z ksini tapmdr: 1) beynlxalq tcrb nzr alnmaqla sas
insan v vtnda hquqlarnn tsbit edilmsi; 2) Konstitusiya il
normaladrlm sas insan v vtnda hquqlarnn v azad-
lqlarnn hyata keirilmsi, tmin edilmsi v mdafisi n z-
ruri olan mvafiq icra mexanizminin v strukturlarnn yaradl-
mas.
sas Qanunumuzda dilindn, dinindn, irqi mnsubiyytin-
dn asl olmayaraq, Azrbaycanda yaayan btn vtndalarn
hquq v azadlqlar geni tsbit olunmudur. Konstitusiyann 158
maddsindn 48-i insan hquqlarna v onlarn tminatlarna hsr
edilmidir. Bir ox beynlxalq hquqi sndlr Azrbaycan
Respublikas Konstitusiyasnn insan hquq v azadlqlarn tsbit
edn nc fslinin sasn tkil edir.
Konstitusiya sosial-siyasi, iqtisadi v mdni hyatda ba
vern keyfiyyt dyiikliklrini znd ks etdirmidir.
Bu Konstitusiya quruluuna v mzmununa gr inkiaf
etmi demokratik dvltlrin konstitusiyalarna ox oxardr.
Hakimiyytin blnmsi prinsipinin tsbit edilmsi, ayr-ayrlqda
qanunvericilik, icra v mhkm hakimiyyti orqanlarnn slahiy-
ytlrinin v yerli znidaretm orqanlarnn statusunun my-
yn edilmsi hmin oxarl sciyylndirn balca xsu-
siyytlrdir.
Mstqil Azrbaycann ilk Konstitusiyas qbul edildikdn
sonrak dvr rzind Milli Mclis trfindn lk hyatnn btn
356
sahlrini hat edn, dnya standartlarna cavab vern bir sra
qanunlar qbul edilmidir. Azrbaycan Respublikas bir sra
beynlxalq konvensiyalara qoulmu, Avropa urasna zv
olmudur.
Ba vermi bu dyiikliklrdn, demokratik dyrlrin inki-
afna ynldilmi bir sra islahatlardan irli gln hquqi tn-
zimlm z ksini Konstitusiyada tapmal idi. Bununla laqdar
olaraq, Azrbaycan Prezidenti Heydr liyevin frmanna sasn,
2002-ci il avqustun 24-d Azrbaycan Respublikasnn Konsti-
tusiyasna dyiikliklr edilmsin dair referendum keirildi.
Xalqn yekdil iradsinin nticsi olaraq Konstitusiyada
edilmi 24 dyiikliyin hr biri dvrmzn reallndan irli glir
v mstqil dvltiliyimizin mhkmlndirilmsin xidmt edir.
Bu dyiikliklri srti olaraq drd qrupa blmk olar. Birinci
qrupa insan hquqlar v azadlqlar, Azrbaycann Avropa uras
qarsnda gtrdy hdliklrl bal dyiikliklr daxildir.
kinci qrup lkd aparlm nhkn islahatlar nticsind
yaranm yeni hquqi mnasibtlrin Konstitusiyada ks olunmas
zrurtindn irli gln dyiikliklri ks etdirir. nc qrp
dyiikliklr seki sisteminin dyidirilmsi il baldr. Drdnc
qrupa Azrbaycanda hakimiyyt blgs normalarna uyunla-
drlmas v bununla laqdar a l i qanunverici orqanlarn slahiy-
ytlrinin yenidn myynldirilmsi zrurtindn irli gln
dyiikliklr daxildir.
nsan hquqlarnn qorunmasnda dvltin rolu

nsan hquqlarnn subyekti. Siz artq insan hquqlar haq-
qnda myyn biliklr ld etmisiniz. mumiyytl gtrdkd,
hquqlara malik olmaq v konkret halda insan hquqlarna malik
olmaq n demkdir? Biz hquq haqqnda shbt aarkn, ilk
nvbd, bu hququn sahibini, yni hququn subyektini nzrd
tuturuq. nsan hquqlarndan dananda, subyekt, szsz ki,
insandr.
Hququn subyekti olmaq myyn tlblrin, yni nyis
ld etmk iddiasnn olmas demkdir. Hquqlar strukturunun

357
birinci elementi dedikd, subyektin iddias baa dlr. gr onu
insan hquqlar il balasaq, onda bu, insann myyn azadlqlara,
mdafiy v ya myyn nemtlr nail olmaq iddiasdr.
gr iddialar mvcuddursa, onda haql olaraq dn bilrik
ki, bu nemtlri ld etmk imkanlar da olmaldr. mkanlar
dedikd, insann z iddialarndan asl olaraq myyn azadlqlara,
mdafiy v nemtlr nail olmas mmknly baa dlr.
mkanlar hququn strukturunun ikinci elementidir.
nsan hquqlarnn sas mnbyi insann anadanglm
lyaqti sayla bilr. Bununla bel, hazrda mxtlif beynlxalq v
milli sndlr insann myyn azadlqlar, mdafi v nemtlr
almaq iddialarna hquqi sas verir.
nsan hquqlarnn obyekti. Hququn obyekti hquq
strukturunun sonuncu elementini tkil edir. gr hquq obyekti
yoxdursa, onda subyektin hr hans bir hquqa malik olmaq iddias
z mnasn itirir. Hquq obyekti hququn mnbyi sasnda
subyektin iddialarn qbul etmli v subyekt, onun n zruri
olan nemtlri vermlidir.
Yuxarda deyilnlri mumildirmkl, insan hquqlarnn
aadak trifini vermk olar. nsan hquqlarna malik olmaq,
insann konkret hquq slahiyytli mnbnin sasnda hquq
obyektindn myyn nemtlri almaq iddiasnn olmas
imkandr.
Yax, bs burada hququn obyekti kimdir? nsan
cmiyytd mdafi etmk v qorumaq vzifsi kimin ixtiyarna
verilir? nsan hquqlarna ml olunmas zr balca msuliyyt
dvltin zrin dr. Bu msuliyyt insan hquqlarna ml
etmk haqqnda dvltin knll olaraq z zrin gtrdy
hdlikdn irli glir. Bu hdliyin hmiyyti getdikc artr.
Hazrda aq kild bu hdlikdn imtina edn dvlt tapmaq
tindir.
nsan hquqlarna riayt edilmsin gr, dvltin msuliyy-
tinin sas trkib hisssini hrmt, mdafi v bu cr hquqlarn
verilmsi hdliklri tkil edir.
358
nsan hquqlarna hrmt etmk hdliyinin dvlt trfindn
pozulmas hakimiyyt nmayndlrinin insan hquqlarnn bi-
lavasit pozulmasna sbb olan birbaa hrktlrindn v ya bu
cr qanunlardan, mhkm orqanlarnn mvafiq qrarlarndan irli
glir.
nsan hquqlarn mdafi etmk hdliyinin dvlt trfin-
dn pozulmas insanlarn sas hquq v azadlqlarn qorumaq n
btn zrri tdbirlri grmkdn imtina etmsi nticsind ba
verir. gr dvlt insann sas hquq v azadlqlar n btn
zruri addmlar atmaqdan imtina edirs, bu halda insana onun
hquqlarn vermk hdliyinin pozulmas ba verir.
nsan hquqlarna ml olunmas sahsind balca
msuliyytin dvltin zrin qoyulmas qanunauyundur. nki
hr bir insann hqq v azadlqlarnn hyata keirilmsi imkan
daha ox dvlt mxsusdur. Bel ki, hr bir insann lyaqtl v
layiqinc yaamaq imkanna tsir ed biln btn qaydalarn
formaladrlmas mhz dvltdn asldr.
Masir dovrd insan hquqlarnn qorunmasnda v
davaml inkiafn tnin edilmsind transmilli korporasiyalarn
hdlik v vziflri. Masir dnyada ada v glck nsillrin
insan hquqlarnn qorunmasnda dvlt v ictimai tkilatlarla
yana, transmilli korporasiyalarn (TMK) da rolu artmaqdadr.
TMK-lar milli dvltlrin hdudlarndan knara xan iqtisadi
qurumlardr v son 30-40 ild xsusil inkiaf etmilr. Bu super
irktlrin imkanlar bir ox hallarda inkiaf edn lklrin maliyy
v texnoloji imkanlarn klgd qoyr. TMK-lar, bir qayda olaraq,
faliyyt gstrdiyi lklrd hm dvlt qurumlar il, vtnda
cmiyyti il yana, hm d onun bir hisssi olan ictimai
tkilatlarla sx laq qurur. Aydndr ki, hr hans TMK, yaxud
ayrca irkt dvltin hdsind olan vziflri v ya ictimai
tkilatlarn insan hquqlar il laqdar hdliklrini z zrin
gtr bilmz. TMK-lar insan hquqlarna dair dvlt v qeyri-
dvlt tkilatlar v ictimaiyyt il mkdalq edirlr v bu
mkdalq korporativ siyast adl snd saslanr. Masir dvrd
hr bir TMK bel siyastin ilnilmsini v onun ffaf kild

359
hyata keirilmsini tmin etmkddir. nsan hquqlarnn
qorunmas bu siyastin ayrlmaz bir hisssidir. nsan hquqlar
yalnz siyasi v ya layiqli mk hququ il mhdudladrlmr.
TMK-larn korporativ siyasti, eyni zamanda, glck nsillrin n
mhm insan hquqlarndan olan traf mhitin qorunmasn v
insanlarn lverili tbii mhitd yaama qabiliyytini d nzrd
tutur.
nsan hquqlarnn hyata keirilmsind mhm hmiyyt
dayan sosial mhitin, yni yaay n lverili raitin
yaradlmas korporativ siyastin ayrlmaz bir hisssidir v insan
hquqlarnn tmin edilmsind mhm rol oynayr. Korporativ
siyastin bu blmsi sosial msuliyytli faliyyt aiddir. Sosial
msuliyytli faliyyt anlay TMK-larnn korporativ siyastin
son illrd daxil edilmidir v insan hquqlarnn hyata keirilmsi
il sx laqdardr. Sosial msuliyytli faliyytin mqsdi hm
TMK-nn daxilind, hm d ondan knarda yksk yaay
standartlarna nail olmaqdr. Bu mqsdlri hyata keirrkn sosial
mqsdlr, yni insanlarn hyat standartlarnn yaxladrlmas
glir gtrmkdn stn tutulur. Qeyd etmk lazmdr ki, lkmizd
neft strategiyasnn hyata keirilmsind BP irkti trfindn
idar ediln Azrbaycan Beynlxalq mliyyat irkti tbii v
sosial mhitin yaxladrlmasna ynldilmi bir sra uurlu
layihlr hyata keirmidir. BP v onun trfdalar bu istiqamtd
faliyytlrini davam etdirirlr.
TMK-larn faliyytinin korporativ siyast rivsind apa-
rlmasna v sosial msuliyytli olmasna baxmayaraq, bzi hallarda
onlarn faliyyt gstrn layihlri rivsind d insan hquq-
larnn pozulma ehtimal mvcuddur. Bunlarn qarsn almaq n
TMK v onlarn tmsililri il mk mqavillri balanan zaman
insan hquqlarnn pozulma ehtimaln trd biln btn bndlr
aradan gtrlmlidir.
TMK-larn insan potensialnn inkiafnda v bu yolla insan-
larn hquqlarnn pozulma ehtimalnn qarsnn alnmasnda oy-
nad rol da byk ola bilr. Korporasiyalarn lklr gtirdiyi ye-
ni bilik v bacarqlar, masir texnologiyalar v idaretm sullar da
360
sosial msuliyytli faliyytin v davaml inkiafn vacib
amillrindndir.
Ombudsman
Azrbaycanda hquq v azadlqlarn qorunmas. Dnya
lklrinin ksriyytind insan hquqlar dvlt v beynlxalq
qanunvericiliyi il qorunur.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyas tsbit edir ki, hr bir
ksin doulduu andan toxnulmaz, pozulmaz v ayrlmaz
hquqlar v azadlqlar vardr.
Grndy kimi, burada hqq v azadlqlar hat edn
mhm anlay z ksini tapmdr. Hquq v azadlqlarn
toxunulmaz olmas dedikd, humanizm v dalti znd ks
etdirn insanlq v xlaqn ld etdiklri dyrlr sasnda insann
mnviyyatn v rfini qoruyan amillr baa dlr. Hquq v
azadlqlarn pozulmaz olmas anlay qanunla myyn edilmi
hquq v azadlqlarn lr hans hquqazidd, qanunsuz hrkt
nticsind pozulmasnn yolverilmz olduunu ks etdirir. Hquq
v azadlqlarn ayrlmaz olmas anlay is he bir ayr-sekiliy
yol vermmkl lkd yaayan insanlarn brabr hquqlarnn
mvcudluu, qanun qarsnda brabrlik kimi baa dlmlidir.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyas hr ksin hquq v
azadlqlarnn mdafisin tminat verir (24-c madd). Konstitu-
siya habel insan hquqlarnn mhkmd mdafisin (60-c
madd) v hquqi yardm almaq hququna (61-ci madd) tminat
verir.
Konstitusiyann insan hquqlar v azadlqlarna dair nzrd
tutduu btn mddalar qanun trfindn dolunluqla qorunur v
mdafi edilir. Eyni zamanda, Konstitusiya, hquq v azadlqlar
insanlarn cmiyyt qarsndak borc v vziflrindn tcrid
olunmu halda tsvvr etmir. Bel ki, Konstitusiyada gstrilir ki,
Hquqlar v azadlqlar hr ksin cmiyyt v baqa xslr qar-
snda msuliyytini v vziflrini d hat edir. Bu o demkdir ki,
hr bir ks z hquq v azadlqlarndan dolun v srbst istifad
etmkl yana, cmiyyt v insanlar qarsnda z borcunu yaddan

361
xarmamaldr. Hr bir xs z hquq v azadlqlarndan irli gln
hr hans vzifni yerin yetirmlidir.
Azrbaycan dvlti irqindn, milliyytindn, mvqeyindn,
dilindn, cinsi mnsubiyytind, mlak vziyytindn, qulluq
mvqeyindn, qidsindn, siyasi v ictimai mnyindn asl
olmayaraq, hr ksin hquq v azadlqlarnn brabrliyin tminat
verir, hr hans bir mhdudiyyt yol verilmsini qadaan edir.
Bunlarla yana, hr ksin qanunla qadaan olunmayan sul
v vasitlrl z hquqlarn v azadlqlarn mdafi etmk
hququnun olmas Konstitusiyada tsbit olunur.
Konstitusiyaya sasn, hr ksin azadlq hququ vardr,
qanuni saslar mvcud olmadqda insan azadlqdan mhrum edil
bilmz. Insan cinayt hrktin yol verdiyin gr tutula, hbs
oluna v ya azadlqdan mhrum edil bilr. Lakin bunlarn hr biri
n qanuni saslarn olmas tlb olunur. Msln, insan cinayt
etdiyi vaxtda, yaxud bunu trtdikdn sonra yaxalana v tutula,
yaxud hbs alna bilr. Insan tutulduqda onun hans cinayt
mlin, yaxud tqsirli hrkt yol vermsi izah olunmal, protokol
trtib edilmli v o, vkill tmin edilmlidir. gr o, hbs
olunarsa, mtlq bu bard mhkmnin qrar olmaldr. Hkm
xarlana qdr ittiham olunan cinaytkar adlandrmaq olmaz.
xsin azadlqdan mhrum edilmsin yalnz mhkmnin hkm
olduqda yol verilir.
nsan hquqlar zr mvkkil (Ombudsman). Ombudsman
tsisat ilk df 1809-cu ild sved yaradlmdr. Bu sz isve
dilind vzifli xs anlamn verir. Masir dvrd is
Ombudsman nsan hquqlar zr mvkkil tsisat kimi anlalr.
Ombudsmana ayr-ayr lklrd frqli mnasibt bslnir.
Msln, bu tsisat Hollandiyada Milli Ombudsman, Fransada
Vasiti, Kanadada Vtnda qoruyucusu, spaniyada Xalq
mdafiisi, taliyada Vtnda mdafiisi adlar dayr. Lakin
o, hans ad altnda faliyyt gstrmsindn asl olmayaraq, btn
dvltlrd insan hquqlarnn mdafisi il mul olan tsisatdr.
Azrbaycan Respublikasnda insan hquqlarnn mdafisi
zr nsan hquqlar zr mvkkil ombudsman sistemi
362
2002-ci ild tsis edilmidir. lk ombudsman vzifsin Elmira
Sleymanova seilmidir.
Ombudsman tsisat kemi SSR razisind yaranm
dvltlr, o cmldn Azrbaycan Respublikas n tamamil
yenilikdir. Lakin bu tsisat dnya tcrbsind insan hquqlarn
mdafi edn orqanlar sistemind mhm yer tutur. Demokratik
prinsiplrin, insan hquqlarnn yax qorunduu lklrd hquqi
quruculuq baxmndan bu tsisatn hmiyyti bykdr.
Qanuna sasn, mvkkilin mhm slahiyytlrindn biri
manesiz olaraq v vvlcdn xbrdarlq etmdn dvlt haki-
miyyti orqanlarna daxil olmaqdr. Onu vzifli xslr drhal q-
bul etmlidirlr. Ombudsman digr hquq mdafi mexanizmlrin-
dn frqlndirn mhm cht ondan ibartdir ki, o, insanlarn
manesiz, he bir rsum dmdn, bilavasit v tez bir zamanda
mracit ed bildiyi, brokratik manelrdn uzaq olan, hquq
pozuntusuna qsa mddtd reaksiya vern, ikaytlr operativ
baxan hquq mdafi mexanizmidir.
Ombudsman dedikd, parlament trfindn insann hquq v
azadlqlarnn mdafiisi kimi slahiyyt veriln, dvlt funksi-
yalarnn daycs olan vzifli xslrin zrind birbaa parla-
ment nzartini hyata keirn, lakin onlar trfindn qbul edilmi
qrarlar dyidirmk hququ olmayan, etibarl v layiqli vzifli
xs baa dlr.
Ombudsman tsisat n qanunverici, n icra, n d mhkm
hakimiyytin aid olmayan, lakin z mahiyytin gr dvltin ali
tsisatlarna aid orqandr. Ombudsmann birinci sciyyvi lamti
onun tam mstqilliyidir. Dnya tcrbsin gr, bu orqan
parlament trfindn tsis olunur v onun qarsnda hesabat verir.
Ombudsman, funksiyalarn vtndalarn tlblri v ikaytlri
zr z xsi tbbs il hyata keirir. Ombudsmann hquq
statusu Konstitusiya v digr hquqi aktlarla myyn edilir. Ad-
tn, ombudsman parlament trfindn, onun slahiyytlri mdd-
tin seilir. Ombudsmann sas i sulu vtndalarn riz v ika-
ytlrini aradrmaqdr. Bu id ombudsmann slahiyytlri kifayt
363
qdr genidir. O, mvafiq aktlar yoxlamaq n tlb ed, snd-
lrl tan ola, vzifli xslrdn v vtndalardan izahat ala bilr.
Ombudsman, bir nv vtndalar il dovlt arasnda qanun
pozuntularnn aradan qaldrlmas n vasiti rolunda x
ets d, o, qbul edilmi inzibati qrar dyidir bilmz, lakin
bu mqsdl o, tqdimat, tklif v Konstitusiya Mhkmsin
ikayt yolu il, yaxud cinayt iinin qaldrlmasna dair
tbbsl mvafiq mracit ed bilr. Hr ilin sonunda
mlumat v mvafiq qrar qbul edilmsi n ombudsman
parlament mracit d ed bilr.
Mvkkilin (ombudsmann) namizdliyin dair bir sra
tlblr movcuddur. Bunu aadak 9.2. sayl sxemdn d grmk
olar.
Sxem 9.2.
Mvkkilin
(ombudsmann)
Azrbaycan Ya 30-dan Ombudsman Ali thsilli

Respublkas- yalnz bir df, olmaldr
aa olma-
nn vtnda 7 il mddtin
maldr seilir
olmaldr
nsan hquqlarnn mdafisi

sahsind tcrby v yksk
xlaqi keyfiyytlr malik olmaldr
Azrbaycan Respublikasnn insan hquqlar zr mvkkil

vzifsi dvlt v yerli znidar orqanlar, habel vzifli xslr
364
trfindn pozulan insan hquqlarnn brpa edilmsi n tsis
edilir. Mvkkil ictimaiyyt qarsnda hrmt qazanm, byk
mnvi nfuza malik olan xslr arasndan Prezident trfindn
irli srlr v Milli Mclisd seilir.
Mvkkil Azrbaycan Respublikas vtndalarnn, cnbi-
lrin v vtndal olmayan xslrin, hquqi xslrin insan h-
quqlarnn pozulmasna dair ikaytlrin baxr (ikayti insan h-
quqlar pozulmu xsin razln almadan qeyri-hkumt tkilat-
lar da ver bilr).
ikayt insan hquqlarnn pozulduu andan, yaxud hquqlar
pozulmu xs hquqlarnn pozulduunu bildiyi andan bir il
mddtind tqdim edil bilr.
Czakm mssislrind, istintaq tcridxanalarnda,
mvqqti saxlanma yerlrind saxlanlan xslr trfindn
nvanlanm ikayt senzuradan keirilmdn 24 saat mddtind
mvkkil gndrilmlidir.
Mvkkilin ikaytl bal dvlt mmurlarna nvanlanm
sorusuna onlar 10 gn rzind cavab vermlidirlr.
Hr ilin axrnda mvkkil il boyu toplanm ikaytlri vahid
hesabata salr v Respublika Prezidentin thvil verir. Bundan sonra
mvkkil hesabat parlament qarsnda oxuyur v hesabat dvlt
mtbuat orqannda drc olunur.
lbtt, he bir mmur z adn bu cr hesabatda grmk
istmz. Mvkkilin daltsizliklr qar mbariz mexanizmi d
sasn bundan ibartdir. Bundan baqa, mvkkil qanunlarn
demokratiklmsi il bal parlament v Konstitusiya Mhkmsi
qarsnda tkliflr irli sr bilr.
Ombudsman tarixin bir nzr. Ombudsman tsisat sved
qbul edils d, onun kk daha uzaqlara gedib xr. sve kral XII
Karl imal mharibsinin hlledici dynd - Poltava dynd
mlub olmu v Osmanl dvltin snmd. O, bir ne il
burada mhacirtd yaamaa mcbur olmudu. lkd vziyyt
nzart etmk n XII Karl sonradan Ombudsman adlandrlan
ikayt brosu yaratmd. sve qaytdqdan sonra hmin tsisat
XII Karla geni bir hesabat tqdim etmidi. Bu hesabatda

365
vtndalarn ikaytlri, aparlan thqiqatlar v s. geni rh
olunmudu. Bundan raz qalan kral bel bir nzartinin lk
idariliyind faydal olacaq Ombudsman qurumunun tsis
edilmsin dair qrar qbul edir. 1809-cu ildn etibarn hqiqi
faliyyt strn hquqi qurumq evrilib.
1971-ci ild Vyanada Skandinaviya lklrind mvcud olan
Ombudsman tsisat kimi bir orqann tsis edilmsi qrara alnd.
Hazrda dnyann 100-dn artq dvltind Ombudsman tsis
edilmidir. Avropa Birliyind Avropa Birliyi Ombudsman adl
tsisat faliyyt gstrir.
2. nsan hquqlarnn mdafisi zr sas Beynlxalq nstitutlar.

nsan hquqlarnn mdafisi zr beynlxalq mexanizmlr
nsan hquqlar haqqnda tml sndlr. nsan hquqlar

haqqnda tml sndlr insan hquqlar zr beynlxalq sistemin
sas hisssini tkil edir. Bu sistemin stnlklrindn biri d ondan
ibartdir ki, o, hm d mdafi mexanizmin malikdir. Szsz ki,
bel bir mexanizm funksiyasn insan hquqlar zr beynlxalq
institutlar yerin yetirir.
Bu cr institutlarn yaradlmas v onlarn faliyyti ksr
hallarda beynlxalq hmiyytli sndlrd v digr beynlxalq
mqavillrd nzrd tutulmudur. Insan hquqlar zr mrkzi
tkilatlara BMT (Birlmi Milltlr Tkilat), Avropa uras v
ATT (Avropada Thlksizlik v mkdalq Tkilat) daxildir.
Bu mvzuda onlarn faliyyt mexanizmi nzrdn keirilckdir.
BMT. nsan hqqlar zr mrkzi tkilatlar. BMT-nin
sas vziflrindn biri d insan hquqlarnn hyata keirilmsin
kmk etmkdir. BMT-nin bu sahdki faliyyti insan hquqlar
zr beynlxalq standartlarn hazrlanmas v inkiaf
etdirilmsindn, geni miqyasl nzart mexanizmlrinin hyata
keirilmsindn ibartdir. Bu probleml BMT-nin ii iki sistem
sasnda aparlr: a) BMT Nizamnamsin saslanan mexanizmlr;
b) BMT-nin insan hquqlar zr balca mqavillrin saslanan
mexanizmlr.
366
BMT Nizamnamsin saslanan insan hquqlar zr
msllr sasn BMT Ba Mclisinin, iqtisadi v Sosial urann,
habel Katibliyin slahiyytlrin aiddir.
Ba Mclisin BMT Nizamnamsi rivsind insan
hquqlar il laqdar msllri d mzakir etmk slahiyyti var.
BMT-nin Ba Mclisi insan hquqlar sahsind beynlxalq
mkdaln mhkmlnmsin, insan hquqlarnn v sas
azadlqlarn hyata keirilmsin v daha da inkiaf etdirilmsin
kmk edir. qtisadi v Sosial rann sas vzifsi yksk hyat
sviyysinin, iqtisadi v sosial trqqinin ld edilmsini, insan
hquqlar v azadlqlarna hrtrfli hrmt edilmsini v ona riayt
olunmasn tmin etmk n BMT-nin zv dvltlrinin v
ixtisasladrlm idarlrinin sylrini laqlndirmkdn ibartdir.
1994-c ild nsan Hquqlar zr Ali Komissar vzifsi
tsis edilmidir. Ali Komissar insan hquqlar sahsind faliyytin
laqlndirilmsi, insan hquqlarnn BMT sistemi vasitsi il
hyata keirilmsi v mdafisi zr sas msul xsdir. Ali
Komissarn vziflrindn biri d btn dnyada insan hquqlarnn
tam hyata keirilmsi yolunda manelri aradan qaldrmaq v
insan hquqlarnn pozulmasnn qarsn almaqdan ibartdir.
Thlksizlik urasna slhn pozulmasna v ya onun ciddi
thlky mruz qalmasna sbb ola bilck hallarda, o cmldn,
insan hquqlarnn geni miqyasda v ktlvi surtd pozulmas
hallarnda zruri tdbirlr grmk hququ verilmidir.
nsan Hquqlar zr Komissiyann balca vzifsi insan
hqqlar zr beynlxalq mexanizmlri inkiaf etdirmk, ayr-ayr
dvltlrd insan hquqlar il laqdar vziyyti qiymtlndirmk
v bu msllr zr hesabat v tvsiylr vermkdn ibartdir.
nsan Hquqlar izr Yardm Komissiya, adndan
grndy k i m i , Insan Hquqlar zr Komissiyann kmki
orqandr. Yardm komissiya insan hquqlar zr beynlxalq
standartlarn mstqil ekspertlrdn tkili, insan hquqlarnn
pozulmas hallarnn nzrdn keirildiyi xsusi proseduralardan istifad
zaman, xsusil byk hmiyyt ksb edir.
367
BMT-nin insan hquqlar zr mqavil mexanizminin
tmlini insan hquqlar zr alt beynlxalq mqavil tkil edir. Bu
mexanizm hmin mqavillrin yerin yetirilmsin nzart n
yaradlm alt komit daxildir. Bunlar aadak komitlrdir:
nsan hquqlar zr Komit mlki v siyasi hquqlar haqqnda
Beynlxalq Pakt zr hdliklrin yerin yetirilmsin nzarti hyata
keirir. qtisadi, sosial v mdni hquqlar haqqnda Komit iqtisadi,
sosial v mdni hquqlar haqqnda Beynlxalq Pakt zr hdliklrin
yerin yetirilmsin nzarti hyata keirir. rqi ayrsekiliyin lv
edilmsi zr Komit irqi ayrsekiliyin btn formalarnn lv
edilmsi haqqnda Beynlxalq Konvensiyann hyata keirilm-sin
nzart edir. Qadnlar barsind ayrsekiliyin lv edilmsi zr
Komit qadnlar barsind ayrsekiliyin btn formalarnn lv
edilmsi haqqnda Konvensiyann hyata keirilmsin nzart edir.
gnclr leyhin Komit ignclr v digr qddar, qeyri-insani,
yaxud lyaqti alaldan rftar v cza nvlri leyhin Konvensiyann
yerin yetirilmsin nzart edir. Uaq hquqlar zr Komit uaq
hquqlar haqqnda Konvensiyann tyin etdiyi hdliklrin yerin
yetirilmsin nzart edir.
Btvlkd gtrdkd, bu komitlr mvafiq konvensiyalar zr
itirak dvltlrin gtrdklri hdliklrin nec yerin yetirilmsin
nzart edirlr. Dvltlr mntzm olaraq, bu hdliklrin yerin
yetirilmsi haqqnda komitlr xsusi hesabatlar tqdim etmlidirlr.
Bu komitlrdn drdnn (Uaq hquqlar zr Komit v qtisadi,
sosial v mdni hquqlar zr Komit istisna edilmkl) sas
xsusiyyti bundan ibartdir ki, onlar itirak dvltlr leyhin frdi
ikaytlri qbul etmk slahiyytin malikdirlr.
Avropa ras. Avropa uras 1949-cu ild yaradlm dvltlraras
tkilatdr. Tkilatn sas prinsiplri insan hquqlarnn mdafisi,
plralist demokratiya, qanunun aliliyi, Avropann mdni
mxtlifliyinin qorunmas v inkiafdr.
Avropa urasnn insan hquqlar problemlri il mul olan bir
sra sas orqanlarn v onlarn funksiyalarn nzrdn keirk:
368
Nazirlr Komitsi insan hquqlar v azadlqlarnn mdafisi zr
dvltlrin hdliklrinin yerin yetirilmsin nzart edn mrkzi
rhbr orqandr.
Ba Katiblik tkilatn faliyytini, o cmldn, insan hquqlar
msllri zr iini laqlndirn, eyni zamanda, insan hquqlar zr
Avropa Konvensiyasna qoulan dvltlrdn ratifikasiya sndlrini
qbul edn orqandr. Ba Katiblik itirak dvltlrin milli
qanunvericiliklrinin insan hquqlar zr Avropa standartlarna
uyunluu msllri il d nul olur.
B siyasi orqanlardan lav, Avropa uras sistemin Avropa
mqavillri sasnda yaradlan orqanlar da daxildir.
Avropa uras rivsind qbul ediln mhm sndlr
arasnda 1950-ci il Insan hquqlarnn v sas azadlqlarn ndafisi
haqqnda Avropa Konvensiyas sas yeri tutur. Konvensiya insann
ayrlmaz hquqlarnn azadlqlarn tyin edir v zv dvltlrin
yuridiksiyasnda olan bir vtndan bu hquq v azadlqlarnn tmin
edilmsi vzifsini hmin dvltlrin hdsin qoyur.
nsan hquqlar zr digr mhm snd 1961-ci ild qbul ediln
Avropa Sosial Xartiyasdr. Bu sndin mddalarnn icrasna nzarti
lyata keirn sas orqan Mstqil Ekspertlr Komitsidir. Komit zv
dvltlrin z hdliklrini yerin yetirmsi zr hesabatlarn nzrdn
keirir.
Avropa Thlksizlik v mkdalq Tkilat. Avropa
Thlksizlik v mkdalq Tkilat (ATT) 1975-ci ild Avropa
dvltlrinin, habel AB v Kanadann itirak il yaradlmdr. Onun
itiraks olan dvltlr Helsinkid Yekun Aktn imzaladlar. Bu akt
Avropann mharibdn sonrak srhdlrini pozulmaz elan edir v
insan hquqlarna hrmt prinsipini Avropann thlksizlik sisteminin
dayaqlarndan biri kimi qbul edirdi. O cmldn, Yekun Akt bu
ideyaya saslanrd ki, z vtndalarnn hquqlarn pozan andan
beynlxalq meydanda slhsevr siyast yrd bilmz.
Helsinki Yekun Akt sbtlr deyiln sas qrupdan ibart
tvsiylri nzrd tutur.
Tvsiylrin birinci qrupu (I sbt) thlksizliyin hrbi-siyasi
aspektlrini hat edir. Buraya zv dvltlrin z ikitrfli v oxtrfli

369
mnasibtlrind rhbr tutmal olduqlar beynlxalq hququn bu
prinsiplri daxildir. Bu prinsiplrdn ikisi fikir, vicdan, din v qid
azadlqlar da daxil olmaqla, insan hquqlarna v sas azadlqlarna
hrmt edilmsi, xalqlarn hquq brabrliyi v z mqddratn tyin
etmsi prinsiplri insan hquqlar il baldr.
kinci qrup (II sbt) iqtisadiyyat, texnika v traf mhit d daxil
olmaqla bir sra sahlrdki mkdala hsr olunub.
nc qrup (III sbt) humanitar v digr sahlrd
mkdal, habel insan hquqlar zr msllri hat edir.
Bilavasit ATT-in faliyytd olan sdri trfindn faliyyti
la-qlndiriln insan hquqlar il mul olan orqanlar aadaklardr:
Demokratik institutlar v nsan Hquqlar zr Bro. Bu orqan
insan hquqlar zr institutlarn yaradlmasna kmklik gstrmkd
fal rol oynayr, milli hquq institutlarna texniki yardm gstrir, qeyri-
hkumt tkilatlarnn formalamasna v mlki cmiyytin inkiafna
kmk edir, insan hquqlar sahsindki vziyyt nzart edn
mahidilrin hazrl il mul olur.
Milli Azlqlarn lri zr Ali Komissar. Milli azlqlarla laqdar
bhranl vziyytlri thlil edir v bu bhrann qarsn mmkn qdr
erkn mrhld almaq n mvafiq tdbirlr grr. Mslhtlmlr
keirmk v tvsiylr hazrlamaq yolu il trflri mslni
mnaqisiz hll etmy svq edir.
Ktlvi nformasiya Vasitlrinin Azadl Msliri zr
ATT-in nmayndsi. O, bu sahdki vziyyti daim mahid
etmlidir. Bu orqan ktlvi informasiya vasitlri bard ATT
rivsind qbul ediln prinsip v hdliklrin itirak dvltlr
trfindn ciddi pozulmas hallarna drhal mnasibt bildirmlidir.
Missiyalar v Yerlrd Digr Faliyyt Formalar. Bu orqan
mnaqilrin uzun mddt qarsnn alnmas, bhranl vziyytlrin
tnzimlnmsi, mnaqilrin hlli v mnaqidn sonrak dvrd
regionda ATT-in faliyytinin brpas n onun balca altidir.
Yardma ehtiyac olan lklrd ATT-in fal itirakn tmin edn
missiyalar siyasi qrarlar konkret hrktlr evirmk mexanizmi
rolunu oynayr.
nsan hquqlarnn mdafisi zr beynlxalq mexanizmlr
370
Avropa Mhkmsi. nsan hquq v azadlqarn qoruyan n
etibarl institutlardan biri Avropa nsan Hquqlar Mhkmsidir, yaxud
qsaca, Avropa Mhkmsidir. O, 1959-cu ild yaradlmdr. Bu
mhkm 1959-cu il noyabrn 4-d Romada qbul edilmi insan
hquqlarnn v sas azadlqlarnn mdafisi haqqnda Konvensiyann
zmant verdiyi hquqlar pozulmu zv dvltlrin, onlarn
vtndalarnn, qeyri-hkumt tkilatlarnn ikaytlrin baxr.
Avropa Mhkmsini Avropa urasnn Parlament Assambleyas
formaladrr. O, Avropa urasna zv olan lklrin sayna mvafiq
yaradlr. Hakimlr 5 il mddtin seirlr. Hakimlrin yars ildn bir
yenidn seilir. Vaxt bitmi hakimin yenidn seilmsi hququ
saxlanlr. Avropa Mhkmsinin mnzil qrargah Fransann Strasburq
hrind yerlir. Avropa Mhkmsi Komit (3 hakim), Palata (7
hakim) v Yuxar Palata (17 hakim) kimi orqanlarn yaradr v onlarn
vasitsil faliyyt gstrir. Vtnda Avropa Mhkmsin ikayt
edn dovltdn seilmi hakim mtlq Palataya v Yuxar Palataya
daxil edilir.
ikaytl Avropa Mhkmsin mracit etmk n myyn
qaydalara ml etmk lazmdr. Msln, gr Azrbaycan Respublikas
vtnda Avropa Mhkmsin ikayt etmk istyirs, vvlc
dvltin btn hquq mdafi vasitlrindn yararlanmaa almaldr.
gr vtndan ikayti rdd edilrs, n yuxar mhkm qrar
xardqdan sonrak 6 ay rzind o, Avropa Mhkmsin mracit ed
bilr. Onu da nzr almaq lazmdr ki, Avropa Mhkmsin
Konvensiya v onun protokollarnda gstriln hquqlar dovlt
trfindn pozulan xslr mracit ed bilrlr. Avropa Mhkmsi
xslr v qeyri-hkumt tkilatlarna qar ikayt rizsini qbul
etmir. Avropa Mhkmsind ikaytlr baxlmas bir ne mrhldn
keir.
vvlc komit i baxlmasnn zruri olub-olmamas haqqnda
qrar qbul edir. Komitnin qrarnda i baxlmas zruri hesab
edilirs, onda Palata iin mahiyyti zr msly baxr. Palata i
haqqnda qti qrar qbul edir. Bu qrarla razlamayan trf i
baxlmasn Yuxar Palatadan xahi edir. Yuxar Palatann qrar trflr
n hlledicidir.

371
Avropa Mhkmsind vtndalarn ikaytlrin baxlmas
qaydasn ks etdirn 9.3. sayl sxem:
Sxem 9.3.
Avropa
mhkmsi
Komit Palata Yuxar Palata

(3 hakim) (7 hakim) (17 hakim)
ikayt rizsi ikayt zr i Palatann qrar

il laqdar baxr v qrar il bal ikayt-
msllr baxr qbul edir lr baxr
Ermnistann Azrbaycana tcavz nticsind 700 min nfrdn

ox Azrbaycan Respublikas vtnda mcburi kkn vziyytin
dmdr. Onlarn siyasi, sosial, iqtisadi v mdni hquqlar ial
Ermnistan dvlti trfindn pozulmudur. Hr bir mcburi kkn bu
hquqlarn brpas il laqdar olaraq Avropa Mhkmsin mracit ed
bilr. Bunun n o, vvlc Mhkmnin Katibliyin mktub gndrir.
Mktubda ikaytin qsa xlassi pozulmu hesab etdiyi hquqlar, istifad
ediln mdafi vasitlri, rsmi dvlt orqanlar trfindn xarlan
qrarlarn siyahs v qsa mzmunu verilir. Mktubda gstriln sndlrin
surtlri d lav olunur. ikayt Avropa Mhkmsi trfindn qbul
edilrs, Mhkm katibi mcburi kkn ikaytin anket nmunsini
gndrir. Bu anket doldurulub Mhkmy gndrildikdn sonra ikayt
mhkm baxna xarlr. gr ikaytinin vkil tutmaq imkan
yoxdursa, mhkm z onun n vkil tyin edir. Qrar ss oxluu
sasnda qbul edilir. gr trflrdn biri ya mcburi kkn, ya da
ikayt olunan dvltin nmayndsi qrardan raz qalmasa, 3 ay rzind
Yuxar Palataya etiraz ed bilr. Yuxar Palata i haqqnda qrar qbul edir.
372
Bu qrar qtidir v dyidiril bilmz. Artq bu qrardan ikayt qbul
edilmir. Mhkmnin qrar nsan hquqlar v sas azadlqlarn
mdafisi haqqnda Konvensiyan qbul edn dvltlr n mcburidir.
Mhkmnin qrarnn yerin yetirilmsi Avropa urasnn Nazirlr
Komitsi trfindn tmin edilir. Mvafiq dvlt, msln, bizim
misalmzda Ermnistan dvlti Avropa Mhkmsinin qrarlarn yerin
yetirdikdn sonra i baa atm hesab olunur.
Bellikl, insan hquqlarnn v sas azadlqlarn mdafisi haqqnda
Avropa Konvensiyasna qoulan dvltlr lkdki hquqi v faktiki
vziyyti hmin Konvensiyaya uyun hala salmaq n lazmi addmlar
atmal olurlar. Bu yolla Avropa Mhkmsi zv dvltlrd insanlarn
hquq v sas azadlqlarnn mdafisi n etibarl tminat yaradr!
3. Silahl mnaqi qurbanlarnn hyat v lyaqtinin

mdafisi. sas hquqi sndlr
Beynlxalq humanitar hquq anlay. Beynlxalq humanitar
hquq anlayn aydnladrmaq n trifl tan olaq. Beynlxalq
humanitar hquq beynlxalq hququn sahsini v humanist prinsiplr
saslanan v hrbi mnaqilrin nticlrinin mhdudladrlmasna
ynln hquqi normalarn cmini tkil edir.
Bu hquq hrbi mliyyatlarda birbaa itirak etmyn v ya
itirakn dayandran xslrin mdafisi il mul olur, mharibnin
aparlmas vasitlrin v metodlarna mhdudiyyt qoyur.
Beynlxalq humanitar hquq normalarnn ksriyyti is yalnz
silahl mnaqid itirak edn trflr arasndak mnasibtlri tnzim-
ldiyin gr, hrbi mnaqi zaman ttbiq olunur. Bu hquq sahlri ayr-
ayrlqda inkiaf edir v mxtlif beynlxalq hquqi aktlarla tnzimlnir.
Beynlxalq humanitar hquq hrbi mnaqid itirak edn trflrin
myyn davran qaydalarn yaratmasna, zorakln mhdud-
ladrlmasna v mharib qurbanlarnn mdafisini tkil etmsin sas
yaradr.
Qeyd edilmlidir ki, mharib qurbann termini etik mna damr
v burada hquqi termin kimi istifad olunur. O, hrbi mnaqi raitind
hquq mdafisinin aid olduu insanlarn (yarallar, xstlr, gmi qzasna
urayanlar, hrbi sirlr, mlki vtndalar) kateqoriyasn tyin edir.

373
Sxem vasitsi il hrbi mnaqi raitind beynlxalq humanitar
hququn kimi v nec mdafi etdiyini, mharibnin silah v metodlar il
bal hans mhdudiyytlr qoyduunu dqiqldirmy alaq. Bu
mqsdl 9.4. sayl sxem diqqt yetirk:
Sxem 9.4.
Beynlxalq humanitar hquq
Hrbi mliyyatlarda birbaa itirak

etmyn xslrin (mlki vtndalarn,
shiyy iilrinin v din xadimlrinin)
mdafisini tkil edir
Hrbi mqsdlr xidmt etmyn obyektlri (misal

n yaay binalarn, mktblri, ibadt yerlrini)
Hddindn artq dantlara, zablara sbb olan, mlki v hrbi

xslr, obyektlr arasnda frqlndirmni aparmaa imkan
vermyn, traf mhit ciddi ziyan vuran hrbi mliyyatlarn
aparlmasn qadaan edir
Daha bir vacib msl beynlxalq humanitar hquq v insan

hquqlar arasnda sx balln olmas v onlarn bir-birilrini
tamamlamasdr. Lakin onlar hm d beynlxalq hququn ayr-ayr
sahlri kimi x edir. Onlar bir-birindn mahiyyt v ttbiq
olunma raitin gr frqlnir. Insan hquqlar hquqi dvlt v
onu vtndalar arasnda mnasibtlri tnzimlyir v hm dinc,
hm d hrbi mnaqi zaman ttbiq olunur.
Beynlxalq humanitar hququn prinsiplri. Beynlxalq
humanitar hquq z faliyytind bir sra prinsiplr saslanr. Bu
prinsiplr tsnifat etibaril drd hissy blnr: sas prinsiplr;
374
mumi prinsiplr; mnaqi qurbanlarna aid prinsiplr; mharib
hququna aid prinsiplr. Bu mvzuda biz yalnz birinci iki prinsipi
nzrdn keircyik.
sas prinsiplrdn birini humanitar hquq prinsipi tkil
edir. Bu prinsip sasn, hrbi zrurt v ictimai qaydannn
qorunmas hmi insana hrmtl laqlndirilmlidir. Bu prinsip
znd humanizm v mrhmt, rhm, hrmt, himay, humanist
mnasibt mddalarn ks etdirir.
Cenevr hququnun prinsipin sasn, sradan xm
xslr, habel, artq, hrbi mliyyatlarda bilavasit itirak
etmynlr hrmt, himay v humanist rftar hququna
malikdirlr. Yax dy, istedadl srkrd dmn zrind
qlby daha az zab vermkl d nail ola bilr. Hrbi
mliyyatlar n, artq, yararsz olan dmnl pis rftar
humanizm nqteyi-nzrindn yolverilmzdir.
sas prinsiplrdn biri Haaqa hququ prinsipi adlanr. Bu
prinsip mharib hququ prinsiplrindn qaynaqlanr. Haaqa
hququ prinsipin gr, mnaqid olan trflrin hrbi
mliyyatlar aparma metodlar v vasitlrini semk hququ
qeyri-mhdud deyildir. Bu prinsip silahl mnaqi itiraklarnn
hrbi mliyyatlar aparma metod v vasitlrini semk hququnu
mhdudladrr.
mumi prinsiplr. mumi prinsiplr siyahsnda birinci yerd
toxunulmazlq prinsipi durur. Bu prinsip sasn, hr bir frdin
onun hyatna, hm fiziki, hm d psixi toxunulmazlna v onun
xsiyytinin ayrlmaz hisssi olan atributlara hrmt hququ
vardr. Toxunulmazlq prinsipinin ttbiqin aadaklar aiddir:
1. Dy meydannda hlak olan toxunulmazdr; sir dm
xsin hyatnn saxlanlmas hququ vardr.
2. gnclr, alaldc v ya qeyri-insani czalar qadaandr.
3. Hr bir xsin qanun qarsnda insan hquqlarnn qbul
edilmsi hquqlar vardr.
4. Hr bir xsin rfin, ail hquqlarna, qid v
adtlrin hrmt edilmsi hququ vardr.
5. zab kn hr bir xs daldalanacaq verilmli v hmin

375
vziyytd o, zruri qay il tmin edilmlidir.
6. Hr bir xsin z ailsin xbr gndrmk, ailsindn
xbr v kmk almaq hququ vardr.
7. He kim qanunsuz yolla mlkiyyt hququndan mhrum
edil bilmz.
kinci prinsip hquqi ayr-sekiliyin yolverilmzliyi
prinsipidir. Burada deyilir ki, btn insanlar il irq, cins, milliyyt,
dil, ictimai mn, maddi rifah, siyasi, flsfi v dini qid
lamtlrin v ya hr hans digr oxar meyara saslanan he bir
frq qoyulmadan eyni cr rftar edilmlidir.
nc mumi prinsip thlksizlik prinsipidir. Hr ksin
xsi thlksizlik hququ vardr. Bu prinsip aadak
prinsiplrin tmin edilmsini myynldirir:
1. He kim etmdiyi hrkt n cavabdeh sayla bilmz.
2. Tzyiq tdbirlri, kollektiv czalar, girov gtrm v
deportasiya qadaandr.
3. Hr bir xsin ham trfindn qbul edilmi hquqi
tminatdan istifad etmk hququ vardr.
4. He kim znn Konvensiyalarla ona verilmi
hquqlarndan imtina ed bilmz.
Tssflr olsun ki, Beynlxalq humanitar hququn bu
prinsiplri he d hmi gzlnilmir. Bu, zn Bosniya
Serbiya, Azrbaycan Ermnistan mnaqilrind z kskinliyi
il gstrmidir. Ermni iallar Beynlxalq humanitar hququn
yuxarda sadalanan btn prinsiplrini pozmular. Onlar ninki
yarallar v sirlri, habel mlki vtndalar da ktlvi kild,
n amansz sullarla qtl yetirmilr. allar qocaya, qadna,
uaa, xsty, lil, bir szl, he ks mrhmt gstrmmilr,
sirlikd saxlanlanlara qeyri-insani mnasibt bslmilr, btn
bunlar is dnyann gz qarsnda ba verir.
Beynlxalq humanitar hququn mnblri. Beynlxalq
humanitar hququn sas mnblrini 1949-cu ilin drd Cenevr
Konvensiyas v onlarn 1977-ci il tarixli iki lav Protokolu tkil
edir. Birinci Cenevr Konvensiyas dyn silahl qvvlrd
yarallarn v xstlrin vziyytinin yaxladrlmas haqqndadr.
376
Konvensiyann sas maddsind deyilir ki, silahl qvvlrin zvlri
(v hrbi mliyyatlarn digr itiraklar) yaralandqda v xs-
tlndikd onlara bzi hallarda hrmt v himay gstrilmlidir.
Konvensiya onlarn hyatna v xsiyytin ynlmi hr hans
qsdi qti qadaan edir xsn onlarn ldrlmsi, igncy
mruz qalmas, bioloji tcrbdn keirilmsi, tibbi yardmdan
mhrum edilmsi v s. yolverilmzliyi tmin olunur. Konvensiya bu
sahd silahl mnaqid itirak edrkn zrin konkret hquqi
hdliklr qoyur.
kinci Cenevr Konvensiyas dnizd silahl qvvlrin hey-
tind yarallarn, xstirin v gmi qzasna urayanlarn vziy-
ytinin yaxladrlmas hquqlarndan bhs edir. Konvensiyann
12-ci maddsind deyilir ki, silahl qvvlrin zvlri dnizd
olarkn yaralandqda, xstlndikd v ya gmi qzasna uradqda
onlara btn hallarda hrmt v himay gstrilmlidir. z d
gmi qzas termini, ba verdiyi raitdn asl olmayaraq, hr cr
gmi qzasna, o cmldn tyyarlrin mcburn dniz enmsi v
ya dniz dmsi hallarna ttbiq edilir. Bu Konvensiya da, Birinci
Konvensiya kimi, onlar hyatlarna v xsiyytlrin ynlmi
btn qsd v qeyri-humanist tdbirlrdn mdafi edir.
nc Cenevr Konvensiyas hrbi sirlrin mdafisin v
hquqlarna hsr edilmi 143 madddn ibartdir. Bu qaydalar,
lbtt, hrbilr - zabit v sgrlr yax mlumdur. Konvensi-
yada deyilir ki, btn hrbi sirlrl hmi insanprvrcsin rftar
olunmaldr. sirlrin hyat n thlkli olan v ya onlara zrr
vuran hr hans bir hrkt, xsusil ignc vermk v fiziki
chtdn ikst etmk qadaandr. Baqa szl, hrbi sir thlkli
v thqiramiz ilri icra etmy mcbur edilmmlidir. sirin
lyaqtin insancasna hrmt edilmlidir. Mnaqinin sonunda
hrbi sirlr z evlrin qaytmaldrlar. sirlrin z aillrin xbr
gndrmklrin v yaxn adamlarndan xbr tutmalarna icaz
verilmlidir.
Mlki xslr dylrin itiraks deyildirlr. Onlar zlrini
mdafi ed bilmirlr v mdafi olunmaldrlar. Drdnc
Cenevr Konvensiyas mlki halinin mdafisin hsr olunub.

377
Orada btn vziyytlrd insanlara hrmt v onlarn mdafisi il
bal mddalar z ksini tapmdr. Bu sndd insanlara hd-
qorxu glmk, girov gtrmk, ignc, kollektiv zab vermk
qadaan olunur.
Mnaqi dvrnd hr ey daha ciddi, daha facili v daha
zorakdr. Buna gr d intiqam hissinin yaranmasna sbb olan
zoraklqlar mhdudladrmaa ynldiln qaydalarn ttbiqi
zruridir. Konvensiyann 33-c maddsind aydn kild qeyd
olunur ki, himay (mdafi) olunan xslr (mharibd itirak
etmyn v ya bir daha itirak etmyck xslr; mlki hali,
xstlr, sirlr) trtmdiyi qanun pozuntusuna gr cavab
vermmlidirlr. Ktlvi lm, qorxu, terror aktlar qadaandr.
Himay (mdafi) ediln xslr tzyiq v onlarn mlaknn qsb
olunmas tdbirlri qadaan edilir.
Beynlxalq humanitar hquqa gr, silahl mnaqinin
beynlxalq v qeyri-beynlxalq sciyy dadn bilirsiniz. Bu tip
mnaqi qurbanlarnn mdafisini tkil etmk mqsdil 1977-ci
il iyunun 8-d Cenevr Konvensiyasna lav olunan Birinci v
kinci Protokollar qbul edilmidir. Bu Protokollarn birincisi
beynlxalq sciyyli silahl mnaqi, ikincisi is qeyri-beynlxalq
sciyyli silahl mnaqi qurbanlarna lsr olunmudr.
Beynlxalq humanitar hqq normalarnn pozulmasnn
msuliyyti. stniln hquq normasnn tyinat onun insanlarnn
davranlarna olan tsirindn ibartdir. Aydnladrdmz kimi,
beynlxalq humanitar hquq gstrir ki, silahl mnaqi raitind
nyi etmk olar, nyi etmk olmaz, yni hrbi mliyyatlarn
itiraklarnn davran normalar myynldirilir. Bu normalar
gstrmk n ilk nvbd onlardan xbrdar olmaq lazmdr.
Odur ki, 1949-cu il Cenevr Konvensiyalarna v lav Protokol-
lara imzasn atm dvltlr hrbilrl brabr, z halisinin d
hmin sazilrin mzmunu v mahiyyti il trafl tan olmasn
hdlrin gtrmlr.
Hquq normalarn pozmu insan msuliyyt dayr. Bey-
nlxalq humanitar hquqda beynlxalq silahl mnaqi zaman yol-
veriln v hrbi cinayt adlandrla biln kobud hquq pozuntusuna
378
gr cinayt msuliyyti gstrilir. Onlardan bzilri bunlardr:
qsdn adam ldrm, ignc v qeyri-insani mnasibt,
beynlxalq humanitar hququn qoruduu xslrin (msln, yaral,
xst, gmi qzasndan ziyyt kn, hrbi sir, mlki vtnda)
salamlqlarna mnfi tsir gstrmk, onlar dmn hrbi ds-
tlrin qoulmaa mcbur etmk, mlki vtndalarn qanunsuz
krlmsi, qrmz aypara v qrmz xa nianlarndan sui-
istifad etmk (gr bu lml nticlnmis, bdn fiziki c-
htdn xtr dymis).
Yolveriln hrbi cinayt beynlxalq humanitar hquqla
mhakim oluna bilr. Bel ki, kinci Dnya mharibsindn sonra
Nrnberq tribunalnda sas hrbi canilr mhakim edilmi, onlarn
12-n lm hkm, qalanlarna mxtlif mddtli hbs czalar
verilmidi. XX srin 90-c illrind kemi Yuqoslaviya v
Ruandada trdilmi hrbi cinaytlri thqiq etmk n iki
beynlxalq hrbi tribunal yaradlmdr. Bu tribunallara hmin
mnaqilr rivsind yol verilmi hrbi cinaytlr haqqnda il
mul olmaq slahiyyti verilmidir. 1998-ci ild Romada
keirilmi Diplomatik konfransda daimi beynlxalq cinayt
mhkmsinin Statusu (Nizamnamsi) qbul edilmidir.
Hrbi cinayt trtmi xslrin taplb mhakim edilmsi
hmin qurumun slahiyytlrin daxildir.
Tcrb gstrir ki, hrbi cinayt trtmi xslrin
msuliyyt clb olunmas ksr hallarda dvltlr trfindn hya-
ta keirilir. 1949-cu ild qbul edilmi drd Cenevr Konven-
siyasna v 1977-ci ildki lav Protokollara gr, bu sazilrd i-
tirak edn dvltlr hrbi cinayt trtmi v ya bunun n taprq
vermi xslrin qanuni mhakim olunmasn tmin ed bilck
qanunvericilik faliyytini z hdlrin gtrmlr.
Cenevr Konvensiyalarna qoulmu Azrbaycan Respubli-
kas da z faliyytind beynlxalq humanitar hququn btn prin-
siplrin ml edir. Azrbaycan Respublikasnn Cinayt Mcl-
lsind VII blm Slh v insanlq leyhin cinaytlr adlanr.
Buradak 116-c madd silahl mnaqi zaman beynlxalq
humanitar hquq normalarn pozmaa gr msuliyytin nvlrini

379
v ttbiq ediln cza nvlrini hat edir. Burada sadalanan
cinaytlri trtmk stnd yeddi ildn on be ildk mddt v
ya mrlk azadlqdan mhrumetm kimi cza tdbirlri
myynldirilmidir.
Beynlxalq humanitar hquqa ml olunmas adi bir i deyil.
Bunun n hr bir insan z zrind ilmlidir. O, zndki
intiqam hissini df etmli, n grgin vziyytlrd insan olduunu
nzr almaldr. Beynlxalq humanitar hquq normalarnn
gzlnilmsini, onlarn zruriliyini anlamaq o vaxt mmkn olur ki,
insan znn d dmn lin ke bilcyini gznn qabana
gtirsin. Bel vziyytlrd hr bir ks hququn mdafisini
qanunsuzluq v zbanalqlardan stn tutacaqdr.
Artq XX sr tarix evrilmidir. Briyyt yeni minillikd
yaamaa balayr. Suallar meydana xr. Bs bundan sonra nec
olacaq? Qeyri-insaniliyi, zorakl yerind oturtmaq mmkn
olacaqm? Blk d bu, daha ox bizim nsiyyt qurma, hquqi
qaydalarla yaama bacarmamzdan, htta n amansz raitd
bel, bir-birimiz insani yanamamzdan ox asldr.
Demokratik cmiyytd insan

hquqlarnn qorunmas
Demokratik cmiyyt ndir? Demokratiya xalq hakimiyyti
demkdir. Hqiqi xalq hakimiyytin nail olmaq n cmiyytd bir
sra rtlrin olmas zruridir.
Bu rtlr aadaklardr:
- parlament hqiqtn azad v brabr sekilrin keirilmsi;
- vtndalarn v milli azlqlarn hquqlarnn tminat;
- dnc, fikir azadl;
- qeyri-hkumt tkilatlarnn dvltl brabrhquqlu faliyyti;
- vtndalarn siyasi hyatda mkmml v smrli itirak. Bu
rtlr hquqi dvltin faliyyti, xsiyytin siyasi mdniyytinin
formalamas kimi amillrl baldr. Hmin rtlrin hams hans
cmiyytd varsa, demli, orada demokratik siyasi rejim mvcuddur.
Demokratiyann sasn xsiyytin azadlq hququ, insann
xsiyytin hrmt tkil edir. Demokratiya el bir cmiyytdir ki,
380
insan hquq v azadlqlar aadak prinsip ciddi ml olunmas il
baldr: Hr bir insan el bir cmiyyt qarsnda msuliyyt dayr ki,
onun xsiyytinin azad v tam inkiaf yalnz o cmiyytd
mmkndr.
Buradan aydn olur ki, cmiyytl xsiyyt arasndak mnasibt
insann hquqlar v sas azadlqlar il baldr. xsiyyt yalnz onun
tam inkiafnn mmkn olduu cmiyyt qarsnda msuliyyt dayr.
Cmiyyt o halda xsiyytdn msuliyyt, hr hans bir vzifni yerin
yetirmyi tlb ed bilr ki, onun tam v azad inkiafn, sas hquq v
azadlqlarn tmin etmi olsun. Hquq v vziflrin vhdtd
olduunu nzr alsaq, dorudan da, grcyik ki, gr xsiyytin
hquqlar varsa, onlara uyun vziflri d vardr. Bu halda cmiyyt
hmin xsiyytdn vziflrini yerin yetirmyi tlb edir. ksin, gr
cmiyyt xsiyytin sas hquq v azadlqlarn tmin etmirs, ondan
msuliyyt, vzif d tlb ed bilmz.
Demokratik cmiyytd insan hquqlar daha yax qorunur. str
ayrca bir cmiyytd, istrs d dnyada azadln, daltin v mumi
slhn sasn insan hquqlarna hrmt tkil edir. nsan hquqlar
qanunla tannm tlbat olduundan, hkumt bu tlbatn hyata
keirilmsini qadaan edn he bir qanun qbul ed bilmz. gr bu
tlbatdan hr hans biri hyata keirilmirs, bu o demkdir ki, hmin
cmiyytd daltsizlik mvcuddur. Hquq sznn z btn
qanuni tlblrin tmin edilmsini nzrd tutur.
Demokratik cmiyytlrd insan hquqlar Konstitusiya qanunu
kimi myyn edilir. Bu qanun parlamentin qbul etdiyi adi
qanunlardan ykskd dayanr. Odur ki, insan hquqlarn bzn
konstitusiya hquqlar da adlandrrlar. Demokratik lkd
konstitusiya cmiyytin, dvltin idar edilmsind insanlarn itirak
etmk hququnu tsbit edir.
Demokratik hakimiyyt formalarnn mvcud olduu lklrd
xsiyytlr, mxtlif birliklr, qruplar assosiasiyalar, partiyalar v s.
cmiyytin hyatnda geni itirak edirlr. Msln, onlar sekilraras
dvrd hakimiyytin keirdiyi tdbirlr z mnasibtlrini bildirirlr.
Bu tdbirlrdn raz qaldqda onlar tqdir edir, naraz qaldqda is
qanunun yol verdiyi kild etiraz aksiyalar keir bilirlr. Bellikl,

381
mxtlif qvvlr cmiyytd qrarlarn qbul edilmsin, dvltin
daxili v xarici siyastinin myynldirilmsin v s. tsir gstr
bilirlr.
nsan hquqlarnn qorunmas demokratik cmiyytin, demok-
ratiyann mahiyytindn irli glir. nki demokratik cmiyytin
lamtlrindn biri onun tmlind duran qanunlarn aliliyidir. Bu
cmiyytin tml qanunlar is insan hqqlardr. san hquqlar
demokratik cmiyytd lr hans bir qanundan, hr hans bir msldn
ykskd durur. Prezidentdn balam adi bir fhly qdr hr ks bu
hquqlarn gzlnilmsi n msuliyyt dayr. Demokratik cmiy-
ytin varl insan hquqlar il baldr. Bu hquqlarn mdafisi v ya
pozulmas cmiyytin demokratikliyinin gstricisidir. Cmiyytd
insan hquqlar n qdr ox pozulursa, onun demokratiyadan
uzaqlamas, demokratik olmamas bir o qdr aydn grnr.
Demokratiya yolu il gedn cmiyytd is, ksin, insan hquqlarnn
reallamas v mdafisi getdikc daha geni vst alr.
Bellikl, demokratik cmiyytl (demokratiya il) insan
hquqlarnn mdafisi arasnda zvi laq, asllq vardr. nsan
hquqlarnn mdafisi n n qdr ox i grlrs, cmiyytd
demokratiya bir o qdr inkiaf edir. ksin, insan hquqlar n qdr
ox pozulmaqda davam edirs, cmiyyt bir o qdr qeyri-demokratik
olur. Mvcud AB demokratiyas uzun bir inkiaf yolu kemidir. Bu
haqda az-ox aydn tsvvr malik olmaq n bir ne fakta diqqt
edk. AB konstitusiyas qbul ediln dvrd (1787-ci il) lkd
halinin say 4 milyon idi. Konstitusiya is yalnz 120 min nfr
ssverm hququ verirdi. Hazrda is seki hququ AB cmiyytinin
mxtlif tbqlrini n geni kild hat edn dyrlrdn biridir.
AB-n konstitusiyasna ediln birinci dzli (1791-ci ild) el
hkumtl insanlar arasndak mnasibt aiddir. Orada yazlrd:
Konqres lkd hr hans bir din ibadt edilmsin icaz vern v ya
bu ibadti qadaan edn, sz v mtbuat azadln mhdudladran,
insanlarn bir yer toplamaq v ikaytlrin baxlmas mqsdil
mracit etmk hququnu pozan he bir qanun qbul etmmlidir.
Buradan grnr ki, AB hkumti z vtndalarna ibadt
etmk hququ, mtbuat v sz azadlqlar vermir. Vermdiyi bir hququ
382
azadl lv etmy, mhdudladrmaa is hkumtin ixtiyar
yoxdur.
Konstitusiya hkumtdn tlb edir ki, he bir ey qarmasn, z
vtndalarnn bu hquqlarn mhdudladrmasn ki, AB kons-
titusiyasnda insann hququ var ifadsi ilnmmidir, vzind,
Konqresin hququ yoxdur ifadsi ilnmidir.
AB Konstitusiyasna gr, Konqresin qbul etdiyi qanunlarn
he biri konstitusiyadan, xsusil insan hquqlarna dair maddlrdn
ykskd dura bilmz. Konqres Konstitusiyan dyidir bilmz. Ona
gr d Konqres insan hquqlarna qsd etmkl xalqn raz olmad
prezidentin hakimiyytini uzatmaq mqsdil konstitusiyaya dyiiklik
etmk, onu dyidirmk iqtidarnda deyil.
1803-c ild AB-da Ali Mhkmnin sdri Con Marall idi.
Mhkmd bir mmurunun dvlt katibi Medisona qar qaldrd
iddiaya baxlrd. Bu zaman aydn oldu ki, Konqresin qbul etdiyi qanun
Konstitusiyaya uyun glmir. Con Marall csart nmayi etdirrk
Konqresin qbul etdiyi qanunu lv etdi. Bu, dorudan da, csartli
hrkt idi. nki bu vaxta qdr Ali Mhkm Konqresin qanununu
lv etmmidi. lk df idi ki, Ali Mhkmnin sdri Konqresin qbul
etdiyi qanunu lv edirdi. Bununla da Con Marall yeni qayda yaratd;
Ali Mhkm Konqresin v hkumtin Konstitusiyaya zidd qanun v
qrarlarn lv ed bilr. C.Maralln qoyduu qaydaya gr,
mhkmd insan hquqlarnn hkumt trfindn pozulmas hallarna
baxlarkn hakimlr (mhkm) Konstitusiyann insan hquqlarna dair
mddalarndan hkumt qar istifad etmlidirlr. Bellikl, AB-da
insan hquqlar faktiki olaraq Konstitusiya hquqlarna evrildi. Con
Marall insan hquqlar il dvlt mnafeyi arasnda yaranan
mnaqini insan hquqlarnn xeyrin hll etdi. Bu gn dvlti
mhkmy vermk v onu udmaq imkan AB cmiyytind adi hala
evrilmidir. ndi AB hakimlri lkd n hrmtli xs-bir nmrli
vtnda saylan Prezidentin zrrin, daltin xeyrin hkm xara
bilirlr. nsan hquqlar cmiyytd insann faliyyt imkanlarn
gstrir. Bu hquqlar n qdr genidirs, insann faliyyt imkanlar da
bir o qdr genidir. Bu hquqlarn tminat n sviyyddirs,
insanlarn azadl da o sviyyddir. gr insann tbii hquqlar

383
pozulursa, xsi lyaqt hissi tapdanrsa, zn alaldlm hiss edir. Bu
cr insanlar tnqidi, yaradc dnnk, yaratmaq qabiliyytini itirirlr.
Bel raitd insann znn inkiaf lngiyir, mhdudlar. nsanlar is
cmiyyti tkil edirlr. gr insanlarn inkiaf lngiyirs, demli,
btvlkd cmiyytin inkiaf lngimi, mhdudlam olur. Buradan
grnr ki, insanlarn tbii v ayrlmaz hquqlarnn tmin olunub-
olunmamas cmiyytin inkiaf mslsidir. Kim bu hquqlarn
tminat urunda mbariz aparrsa, o, cmiyytin inkiafna alr.
Cmiyyt bu cr insanlarn hesabna inkiaf edir. Znci Roza Parksn
mbarizsi buna parlaq misaldr. 1955-ci il idi. AB-da irqi ayr-sekilik
davam edirdi. B lkd yaayan znci Roza Parks dnrd ki, onun
da bir insan kimi toxunulmaz hquqlar, lyaqti vardr. Ona gr d
Roza Parks avtobusda a adamlar n nzrd tutulmu oturacaqda
ylir. Ondan oturaca adriliy vermyi tlb etdikd o, buna etiraz
edir. Avtobusda Roza Parksn etiraz az bir vaxtda znci halisinin
ktlvi etiraz aksiyasna evrilir. Bu, AB-da irqi brabrlik urunda
mbariznin balanc idi. Mbariz irqi ayr-sekiliyin lv olunmas
il nticlndi v AB cmiyyti bir qdr d inkiaf etdi. Bu qlb bir
daha sbut etdi ki, insanlar z hquqlar urunda mbarizd birlslr,
qalib glrlr. Bu hadis hm d sbut edir ki, ayr-ayr adamlar
cmiyytin inkiafna nec xidmt ed bilrlr. Demli, z hquq v
azadlqlarnn mdafisi urunda mbariz aparan insanlar, slind,
cmiyytin inkiaf urunda mbariz etmi olurlar.
Azrbaycan demokratiya yollarnda. 1995-ci il noyabrn 12-d
Azrbaycan Respublikasnda Konstitusiyann qbul olunmas il
lkmizd demokratik islahatlarn inkiaf n rait yaradld.
Senzurann lvi cmiyytimizd sz, fikir azadln tmin etdi.
Cmiyytd masir vziyyt uyun olan seki haqqnda qanun qbul
olundu.
Qanunlarn insan hquqlarn v sas azadlqlar pozmamasna
nail olmaq n 1996-c ilin fevralnda Prezident yannda hquqi
islahatlar komissiyas yaradld. Bundan baqa, lkmizd hazrlanan
ox mhm hquqi sndlrin insan hquqlarn v sas azadlqlarn
mdafisin zidd olmamas n onlar Avropa urasnda ekspert
ryindn keirildi.
384
1998-ci ilin fevralnda Insan v vtnda hquqlarnn v
azadlqlarnn tmin edilmsi haqqnda Prezident frman verildi. nsan
hquqlarnn tmin olunmas n Ktlvi informasiya vasitlri
haqqnda, Dini etiqad azadl haqqnda, lkdn getmk v lky
glmk haqqnda v b. qanunlar qbul olundu. Senzura lv edildi v
bununla da cmiyytd sz, fikir azadlna rait yarand. Respublikada
lm czas lv edildi v insann tbii hququ olan yaamaq hququ
cmiyyt sviyysind tsdiq olundu.
Vtnimiz rqd bu czan lv edn ilk lk oldu. 1993-2000-ci
illrd 40 min nfrdn ox mhbusa amnistiya ttbiq edildi. 1998-ci
ild lkd Konstitusiya Mhkmsi yaradld.
Konstitusiya Mhkmsi hquqlar pozulmu vtndalarn v ya
tkilatlarn ikaytlrin baxaraq qrar qbul edir. Qrar qapal
mavird ss oxluu il qbul olunur. Konstitusiya mhkmsinin
qrar qtidir. Onu he bir orqan v ya vzifli xs lv ed v ya
dyidir bilmz.
Konstitusiya Mhkmsi z faliyytind insan hquqlar v sas
azadlqlar haqqnda beynlxaq hquqi sndlrin v Azrbaycan
Respublikas Konstitusiyasnn mddalarna saslanr.
385
X FSL
QANUN V DVLT
1. Qanun hququn ifad formasdr. Konstitusiya ali qanundur.

Milli Mclis qanunverici orqandr. Qanunvericilik prosesi
Qanunun lamtlri. Qanun n mhm hquq normalarn

tsbit edn dvlt sndidir. Hquqi akt olan qanun aadak
lamtlri il baqa dvlt sndlrindn seilir:
- o, dvlt hakimiyytinin ali nmayndli orqannn (Milli
Mclisin) qbul etdiyi v ya bilavasit xalqn iradsi il (msln,
referendumla) qbul ediln normativ aktdr:
- qanun myyn olunmu xsusi qaydada qbul olunur.
Baqa dvlt orqanlarnn v ictimai tkilatlarn normativ aktlarna
nisbtn n yksk hquqi qvvy malikdir. nki qanunlar
parlament qbul edir. Parlament is oxluun xalqn sediyi
nmayndlrdn ibartdir. Odur ki, parlamentin qbul etdiyi qanun
xalqn iradsinin ifadsidir. Qanunun ali hquqi qvvy malik
olmas da buradan irli glir. Ali qanunverici orqann - Milli
Mclisin qbul etdiyi qanun lknin prezidentindn balam sravi
xslr qdr ham n mcburidir. Qanunun n yksk (ali)
hquqi qvvsi, ilk nvbd, onun qtiliyind tzahr edir. Bel ki,
vvln, qanunu qanunverici orqandan baqa he bir baqa dvlt
orqan v ya ictimai tkilat lv ed v ya dyi bilmz. kincisi,
qanun dvltin hquq sisteminin sasnda durduundan, btn
dvlt orqanlarnn aktlar ona (qanuna) mvafiq (uyun) olmaldr.
Qanunun nvlri. Myyn etdiyi hquqi normalarn
hmiyytin v xarakterin gr qanunlar iki qrupa blrlr:
a) Konstitusiya (sas qanun).
b) Adi qanunlar.
Adi qanunlarla Konstitusiya arasnda laqni bu cr baa
dmk lazmdr. Adi qanunlar:
- Konstitusiya sasnda qbul olunur;
- Konstitusiya mzmununu konkretldirir, dqiqldirir;
- Konstitusiyann maddlrinin icra qaydasn tnzimlyir.
386
Qanun insanlar arasnda qayda qoyur. Bu qaydan pozanlar
hmin qanun sasnda czalandrlr. Msln, ta qdim
zamanlardan dvlt qanun vasitsi il insanlarn toxunulmazlq
hququnu qoruyur. Hammurapinin qanunlar bunu sbut edir.
Demokratik cmiyytlrd qanun:
a) siyasi vziflrin hlli;
b) tsrrfat v mdni quruculuq;
c) dvltin daxili v xarici thlksizliyinin tmin
olunmas;
) mlkiyytin toxunulmazl;
d) demokratiyann genilndirilmsi v mhkmlndirilmsi
altidir.
Azrbaycan Respublikasnda Konstitusiyaya gr qanun
qbul etnk hququ Milli Mclis mxsusdur. Bu mhm
funksiyann Milli Mclisin slahiyytin aid edilmsi hquq
yaratma prosesinin sabitldirilmsi v qanunuluun
mhkmlndirilmsi zrurtindn irli glir. Qbul olunmu hr
hans qanun yalnz qanunvericilik qaydasnda v ancaq onu qbul
etmi orqan trfindn lv oluna bilr.
Qanun v hquq. Cmiyyt insan hquqlarn dvlt qar
irli srr. Dvlt is bu hquqlar qanunla ifad edir. Hquq qanun
klind insanlara grnnd hquqlarn tanyrlar. Cmiyytd
insan hquqlarnn n drcd, n sviyyd gzlnildiyini
dvltin qanunlarndan grmk olar.
Hammurapinin qanunlarnda yazlrd: gr bir adamn
borcu varsa, onun arvad, olu v ya qz 3 il mddtin qul
olmaldr.
Bu qanunda hm borc vernin, hm d borc alann hquqlar
ifad olunmudur. Buradan aydn olur ki, borc vern borcunu
qaytarmayan (kndli v ya sntkar) adam, onun arvadn v
uan qul etmk (qula evirmk) v 3 il qul kimi saxlamaq
hququna malikdir.
Borclu adam is 3 il vaxt bitdikdn sonra azad olmaq
hququna malikdir.
387
Hammurapinin baqa bir qanununda yazlmd: gr bir
adam zn brabr bir adamn zn sill vurarsa, crim
vermlidir. Bu qanun bir-birin brabr adamlarn hquqlarn
ifad etmkl hm d onlarn arasndak mnasibtlri tnzimlyir.
Bu qanun insanla dvlt arasndak mnasibtlri aydnladrmaq
baxmndan da hmiyytlidir. Buradan aydn olr ki,
1. Dvlt qanun vasitsil insanlarn hquqlarn qoruyur.
2. nsanlar dvltin qanunlarna qoyduu qaydalara nl
etmlidirlr.
3. Qanunu, baqasnn haqqn pozanlar dvlt czalandrr.
Qanun v dvlt. Qanun hququ ifad etmkl yana,
dvltin bu v ya digr sahd yrtdy siyasti d znd ks
etdirir. Msln, yuxardak qanunda dvltin sahibini deyil,
borclunu qulu mdafi etdiyi aydn olur. N n? nki quldar
cmiyytd n ox kndli v sntkarlar borclarn qaytara
bilmirdilr. Dvlt is kndli v sntkarlarn tamamil qula
evrilmsin yol ver bilmzdi. nki xziny vergi vern, ar
qoununda xidmt edn, kanal v bndlrin tikilmsind alan
onlar idi. Demli, dvlt borclunun hququnu mdafi edrkn
slind z mnafeyini gdrd.
Qanun insana mnasibtd dvltin slahiyytlrinin hddini
myyn edir. Qanun hakimiyyt v onun orqanlar trfindn
xsin hyatnn bu v ya digr sahsin mdaxilsini yasaqlayr.
Hakimiyytin nmayndlri insana qar ancaq qanunda nzrd
tutulanlar ed bilrlr. Bir szl, qanun insan hakimiyyt
nmayndlrinin zbanalqlarndan qoruyur.
Bellikl, qanun hm vtndalarn hquqlarn ifad edir,
hm d onu (bu hquqlar) qoruyur.
nsanlarnn hquqlarn ifad edn qanunlarn arxasnda
oxlu maliyy xrclri durur. Msln, thsil qanunu pulsuz v
keyfiyytli thsil almaq imkan verir. Uaqlarn pulsuz oxumas
n mktbin btn xrcini dvlt kmlidir. Baxn, mktb n
masir bina, avadanlq (tabairdn tutmu kompyuter qdr) v
tin mk n yax mkhaqq veriln mllimlr lazmdr.
388
Bunlar is oxlu pul tlb edir. gr dvlt bu pulu thsil ayra
bilmirs, demli, vtndalarn thsil hququnu tmin ed bilmir.
Qanunuluq. Qanunlar v onlara mvafiq veriln digr
hquqi aktlar dvlt orqanlar, vzifli xslr, vtndalar v
ictimai tkilatlar dnmdn yerin yetirmlidirlr. Bu, qanunuluq
adlanr. Qanunuluun mvcud olduu cmiyytlrd btn hquqi
aktlar sistemind qanunlarn stnly tmin olunur. Bu cr
cmiyytd dvltin mrkzi orqanlarnn aktlarn yerli orqanlar v
ictimai tkilatlar dnmdn yerin yetirirlr. Qanunuluq
brokratiya il bir araya sa bilmz.
Qanunuluq olan yerd dvlt orqanlar v vzifli xslr
vtndalara qar hr hans zbanala yol ver bilmzlr.
Qanunun qvvsi. Qanunun zamana v mkana gr hddi
vardr. Hr bir qanun myyn zaman n mcburi olur. Bu o
demkdir ki, hmin zaman rzind insanlar qanunun tlblrin
ml etmy mcburdrlar. Hmin qanunu lv edn baqa bir
qanun verildikd insanlar onun gstrilrin daha ml etmirlr.
Qanunun bu chti qanunun qvvsi anlay il ifad olunur.
Hr bir qanun nyyn dvrd qvvd olur. Qanun, sasn,
verildiyi vaxtdan vvlki dvr aid edilmir. Qanun hm d
myyn dvltin razisi hdudunda qvvd olur. Bu, qanunun
mkana gr qvvsi hesab olunur.
Bzn qanun myyn orqanlara, tkilatlara, vtndalarn
myyn dairsin aid olur. Bu cr hallarda qanunun tlblrini icra
etmk hmin orqanlar, tkilatlar v vtndalarn myyn dairsi
n mcburidir. Bu tlblr baqa tkilatlar v xslr n
mcburi deyil. Msln, gr polis iilri barsind qanun
verilmis, onun tlblri yalnz onlar n mcburidir. Demli,
hmin qanunun qvvsi onlara aiddir. Bu, qanunun qvvsinin
xslr gr myyn edilmsi adlanr.
Bellikl, qanunun qvvsi anlay qanunun zamana,
mkana, xslr dairsin gr mcburilik hddini myyn edir.
389
Konstitusiya ali qnundur
Qdim Romada imperatorun el d ox hmiyyti olmayan
frman v dekretlrini konstitusiya adlandrrdlar. Orta srlrd
yan v feodallarn imtiyazlar konstitusiyalarla tsdiqlnirdi. Latn
dilindn trcmd konstitusiya sznn mnas (latnca
konstitutio) tsis etmk, tlimat, qurulu, norma demkdir.
Msln, insann konstitusiyas yni onun bdn quruluu.
Dvltin konstitusiyas is cmiyytin v dvltin quruluu
demkdir. Burada cmiyyt v dvltin quruluunun saslar, sas
qaydalar gostrilir.
Dvlt quruluunun v cmiyyt hyatnn saslarn myyn
edn qanunu konstitusiya adlandrrlar. Konstitusiya dvltin n
sas, n yksk qanunudur. Konstitusiya dvltin tabe olduu
qanunlar qanunudur. Bellikl, konstitusiyaya aadak kimi trif
vermk olar:
Konstitusiya cmiyyt hyatnn v dvlt quruluunun
saslarn tsbit edn sas dvlt qanunudur. O, dvltin btn
qanunvericilik aktlarnn sasnda durur. gr Konstitusiya varsa,
baqa qanunvericilik aktlarna ehtiyac varm? Baqa qanunlar qbul
etmy dyrmi? Msl ondadr ki, Konstitusiyada cmiyytimiz
n n vacib olan msllr aid mumi mddalar verilir.
Msln, onun 13-c maddsind gstrilir ki, Azrbaycan
Respublikasnda mlkiyyt toxunulmazdr v dvlt trfindn
qorunur. Burada gstrilmir ki, vtndan v ya dvltin mann
ourlayan adam hans cza gzlyir. Bu, mmkn deyildir. nki
hyatn btn rngarngliyini Konstitusiyada hat etmy imkan
v ehtiyac yoxdur.
Hyatda konstitusiyann myyn etdiyi normalar mxtlif
raitd, mxtlif kild pozula bilr. Avtomobildn qorunun
adlanan bdii filmin qhrman konstitusiyann myyn etdiyi
ormalar pozaraq qeyri-qanuni yollarla varlanm adamlarn
avtomobillrini ourlayb satr, ld etdiyi pullar is uaq evlrinin
bankdak hesabna keirir. Onn bu ourluu pekar avtomobil
orusunun hrktindn frqli kild czalandrlr. Hyatdak
btn bu mxtlifliklr konstitusiyada gstril bilmz. Ona gr
390
d konstitusiya baqa qanunlarn verilmsi n sas olur. Odur ki,
konstitusiya sas v ya ali qanun hesab olunur.
Konstitsiyann xsusiyytlri. Konstitusiya el xsusiyyt-
lr malikdir ki, bunlar baqa (adi) qanunlarda olmur. Bunlardan
aadaklar gstrmk olar:
1. Konstitusiyann mahiyyti, mnas hququn aliliyi
ideyasdr. Mtlq monarxiya qurululu dvltlrd monarxn
hakimiyyti hr cr qanundan ykskd dururdu. Konstitusiya is o
denkdir ki, ali hakim monarx v ya prezident deyil, hquqdur.
Hquq is konstitusiya v qanunlarda tsbit olunur. Hququn aliliyi
hququn idar etmsi demkdir.
1. lk hyatnn saslar Konstitusiyann sas mzmununu
tkil edir. Masir dvrd diqqt daha ox insan hquqlarna
verildiyindn, bu saslar aadaklardan ibartdir:
a) insann hquq v vziflri;
b) insan hquqlarnn gzlnilmsini tmin edn dvit quru-
luu.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnda da bu msllr
xsusi yer ayrlmdr. Konstitusiyann 2-ci blmsi insann hquq
v vziflrin, 3-c blmsi is dvlt hakimiyytinin quruluuna
hsr olunnudur. Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas da
cmiyyt v dvlt hyatnn saslarn myynldirmidir.
Konstitusiyamz hququn mnbyi rolunu oynayr.
Vtndalarmzn istifad etdiyi hquqlar v azadlqlar
Konstitusiyada tsbit olunmudur. Hr hans birimizin hququ
pozulduqda, biz drhal Konstitusiyaya mracit edrk z
etirazmz bildiririk. Konstitusiya dvlt quruluunu v onun
faliyyt prinsiplrini v s. myynldirir. str insan hquqlar,
istrs d dvltin faliyyti il laqdar veriln qanunlarn sasn-
da Konstitusiya durur. Demli, Konstitusiya lkd qanunvericilik
sisteminin sasn tkil edir. Bellikl, lk hyatnn sas
msllri Konstitusiyada z ksini tapr.
3. Konstitusiya yksk hquqi qvvy malikdir. Bu, o
demkdir ki, o, lknin n sas qanunudur v btn qalan qanun v
frmanlar ona uyun olmaldr. lkd sas qanuna zidd ola biln

391
qanun, frman veril bilmz. Bir ox lklrd, o cmldn
Azrbaycan Respublikasnda sas qanunun pozulmasna yol
vermmk n xsusi Konstitusiya Mhkmsi yaradlmdr.
gr o, hr hans qanun v ya frmann Konstitusiyaya zidd
olduunu elan ets, hmin qanun qvvdn dm, qvvsini
itirmi hesab olunur.
4. Konstitusiyann bir xsusiyyti d onun sabitliyidir. Bu
xsusiyyt ndn irli glir? Konstitusiyann mzmununu yadmza
salaq. O, cmiyytin, dvltin hyatnn saslarn myyn edir.
Msln, Konstitusiyann 59-cu maddsind azad sahibkarlq
hququ tsbit edilmidir. Bu hququn sasnda lkmizd
sahibkarlq faliyyti geni yaylmdr. Cmiyytimizd bazar
iqtisadiyyat formalar. ndi tsvvr edk ki, Konstitusiyamzdan
bu madd xarlr. Bu, cmiyytimizd ciddi sarsntlara v sasl
dyiikliklr gtirib xara bilr. Demli, Konstitusiyan dyimk
o qdr d asan msl deyildir.
Digr trfdn, ax Konstitusiya referendumla mumxalq
ssvermsi yolu il qbul olunur. Ona gr d onun hr bir
maddsin xalqn iradsinin ifadsi kimi baxlmaldr. Odur ki,
onun mtnind dyiikliklr d referendumla qbul edil bilr.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn strukturu.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyas mzmununa uyun olaraq
myyn sistem klind qurulmudur. Bu da Azrbaycan
Respublikas Konstitusiyasnn strukturu adlanr.
Konstitusiyamz, btvlkd, preambula, 5 blm v keid,
cmi 158 madddn ibartdir. Azrbaycan Respublikasnn
Konstitusiyas preambula il balayr. Adtn, beynlxalq
mqavilnin, saziin giri hisssin preambula deyilir. Burada
dovltilik nnlrini davam v inkiaf etdirmk, demokratik
cmiyyt, hquqi dvlt quruculuu v b. msllrl laqdar
Azrbaycan xalqnn niyytlri byan edilir.
Hr blm mxtlif sayda fsildn ibartdir. Btvlkd,
Konstitusiyada is 12 fsil vardr. Hr bir blmd cmiyyt v
dvlt hyatnn saslarn myyn edn maddlr verilmidir.
392
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn funksiyalar. Bu
n demkdir? Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn ictimai v
dvlt tyinat, ttbiq edilmsi sullar vardr. Bunlar Azrbaycan
Respublikas Konstitusiyasnn funksiyas adlanr. 0, cmiyyt v
dvlt n hans vziflrin yerin yetirilmsin xidmt edir? Bu
vziflri 5 qrupda birldirmk (mumildirmk) olar:
1. Siyasi
2. Sosial
3. Iqtisadi
4. Hquqi
5. Trbiyvi
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn funksiyalarn
10.1. sayl sxemind bel mumildirmiik:
Sxem 10.1.
Azrbaycan Respublikas
Konstitusiyasnn sas
funksiyalar
Siyasi funksiya Sosial funksiya
qtisadi funksiya Hquqi funksiya
Trbiyvi funksiya
393
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyas lkmizd konstitusiya
quruluunun sasn, dvltl xsiyyt arasnda olan mnasibtlri,
mvcud siyasi sistemin, habel seki sisteminin saslarn myyn
edir. Bu, Konstitusiyamzn siyasi funksiyasn tkil edir.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn sosial funksiyas
daltli iqtisadi v sosial qaydalara uyun olaraq hamnn layiqli
hyat sviyysi il tmin olnmasn myyn etmsinddir.
Konstitusiyamzn iqtisadi funksiyas onun xsusi, dvlt v
bldiyy mlkiyyt formalarn elan v mdafi etmsind tzahr
edir.
Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas hququn sas
mnbyi olub, qanunvericilik sisteminin sasn tkil edir v n
mhm ictimai mnasibtlri nizamlayr. Konstitusiyann hquqi
funksiya dad buradan aydn grnr.
Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas ideoloji v siyasi
mxtliflik, oxpartiyallq mvqeyindn x edir v bununla da
vtndalarmzn plralizm, tolerantlq v humanizm ruhunda
trbiy olunmasna xidmt edir.
Milli mclis qanunverici orqandr

Qanunvericilik hakimiyyti. Demokratik dvltd hakimiy-
ytin blnmsi prinsipi ttbiq olunur. Yni dvlt hakimiyytinin
sas funksiyas qanunvericilik, icra v mhkm funksiyalar
mstqil dvlt orqanlar trfindn mstqil icra olunmaldr. Bir
dvlt orqannn lind, eyni zamanda, hm qanunvericilik, hm d
icra hakimiyyti cmldiril bilmz.
Qanunvericilik hakimiyyti funksiyasn parlament hyata
keirir. Parlament lk halisi trfindn seki yolu il yaradlan,
qanunvericilik hakimiyytini tmsil edn, demokratik dvlt
quruluunun ayrlmaz hisssi, dvlt hakimiyytinin mhm
qollarndan biridir. Bu orqan mxtlif lklrd mxtlif vaxtlarda
meydana glmidir. Azrbaycanda ilk parlament 1918-ci il dekabrn
7-d yaradlmdr.
Parlament ideyas mxtlif lklrd mxtlif kild z
ksini tapmd. Msln, Byk Britaniyada parlament aliliyi
394
prinsipi mvcuddur. Bu prinsip uyun olaraq, btn dvlt
hakimiyyti sistemi parlament idaretmsi adlanr. AB-da
hakimiyytin blnmsi prinsipi ardcl kild qbul edilmi,
dvlt hakimiyyti sistemind parlamentin icra v mhkm
hakimiyyti il brabr mvqelri myyn edilmidir.
Parlamentli respublikalarda hkumt parlamentd ss
oxluuna malik olan partiyann tmsililri trfindn tkil edilir.
Prezidentli respublikalarda hkumt Prezident trfindn tkil
edilir v onun qarsnda nsuliyyt dayr.
Totalitar dvltlrd xalq nmayndliyi qondarma xarakter
dayr. Bel ki, parlament qanun qbul etmkl hakim partiyann
qrarn rsmildirir. Kemi SSR-d nmayndli orqan olan Ali
Sovet il bal vziyyt bel idi.
Parlament bir v ya ikipalatal olur. Bu, myyn mnada
dvlt quruluunun formas il myyn edilir. Bir qayda olaraq,
federativ dvltlrd parlament iki palatadan ibart olur.
Parlamentin slahiyytlri nmayndli v qanunverici orqan kimi
onun sas funksiyalarn ks etdirir. Parlamentin sas funksiyalarna
aadaklar aid edilir: qanunlar qbul etmk, dvlt bdcsini
tsdiq etmk, icra hakimiyyti zrind parlamentin nzartini
hyata keirmk.
Milli Mclis. Parlament mxtlif dvltlrd mxtlif cr
sslnir, msln, AB-da Konqres, sraild Knesset, Norved
Stortinq, Misird Xalq Mclisi, Rusiya Federasiyasnda Federal
Mclis adlandrlr. Azrbaycan Respublikasnda qanunvericilik
hakimiyyti bir palatadan ibart olan Milli Mclis trfindn hyata
keirilir.
Qanun yaradcl Milli Mclisin sas funksiyasdr.
Qanunlar yalnz Milli Mclis trfindn qbul edilir. Bir sra
demokratik dvltlrd parlamentin icra hakimiyytinin faliyyti
zrind nzart hyata keirmk hququ vardr. Bu, xsusil,
hkumtin parlament qarsnda msuliyytind zn gstrir.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnda da icra hakimiyytinin
parlament qarsnda msuliyytini myynldirn normalar
vardr. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin etimad ms-

395
lsinin hll edilmsi, Azrbaycan Respublikas dvlt bdcsinin
tsdiq edilmsi v onun icrasna nzart bel maddlrdndir.
Parlamentin nzart formalarndan biri d deputat
sorusudur. Deputat z slahiyytlri rivsind Azrbaycan
Respublikasnn mrkzi v yerli icra hakimiyyti orqanlarna,
mhkm hakimiyyti orqanlarna, Respublikann Ba prokuroruna
v ona tabe olan prokurorlara, yerli znidar orqanlarna v
onlarn vzifli xslrin v s. soru ver bilr.
Milli Mclisin deputatlarnn say 125 nfrdn ibartdir.
Milli Mclis sekilrin sas prinsiplri. Dvlt hakimiyyti
orqanlar iki yolla sekilr v tyin olunma yolu il formalar.
Bir qayda olaraq, mhkm v icra hakimiyytin bir ox yksk
vziflr xslrin tyin olunmas parlamentin itirak il hyata
keirilir. Bellikl, sekilr n ali legitimliyi1 tmin edir.
Azrbaycan Respublikasnda Milli Mclis sekilr yolu il
formalar. Sekilr demokratiyann inkiafnda v tmin
edilmsind, dvltin idar olunmas iin vtndalarn clb
edilmsind v onlarm siyasi fallnn artmasnda mhm
hmiyyt ksb edir.
Sekilrin keirilmsi siyasi tdbir olmaqla, lkd
demokratiyann balca gstricisi v xalqn iradsinin qanuni
formada ifadsidir. gr daltli sekilr sasnda dvlt
hakimiyyti orqanlar vtndalarn itirak il formalamrsa,
rylrin v maraqlarn mxtlifliyin saslanan vtnda cmiyyti
vtndalarn knll kild qanunlara tabeliyini tmin ed, sosial
partlaylarn qarsn ala bilmz.
Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin deputatlar
majoritar seki sistemi, mumi, brabr v birbaa seki hququ
sasnda srbst, xsi v gizli ssverm yolu il seilir.
Milli Mclis sekilrin sas prinsiplrini 10.2. sayl sxemin-
d mumildirmiik:
Sxem 10.2.
1
Legitimlik (latnca legitimus qanuni) ~ dvlt hakimiyyt orqannn, yaxud ali
vzifli xslrin slahiyytlrinin tannmas, bu slahiyytlrin Konstitusiyaya v
xalqn qanunla ifad olunan iradsin tam uyun olmas.
396
Milli Mclis sekilrin

sas prinsiplri
mumi seki xsi ssverm

hququ
Brabr seki Srbst ssverm

hququ
Birbaa seki Gizli ssverm

hququ
Milli Mclis bir sra xsusiyytlr malikdir. Bu xsusiyytlr

aadaklardan ibartdir.
- Qanunverici hakimiyytdir.
Azrbaycan xalqnn maraqlarn v iradsini ifad edir.
- Dvlt hakimiyytinin btn digr qollarna mnasibtd
mstqildir.
- Qbul etdiyi qanun v qrarlarda icra hakimiyyti v
mhkm orqanlarna konkret taprqlar nzrd tutula bilmz.
Milli Mclisin iinin tkili. Azrbaycan Respublikas Milli
Mclisinin hr arnn slahiyyt mddti 5 il myyn
edilmidir. Parlanent n bel bir slahiyyt mddtinin myyn
edilmsi cmiyytd sosial-iqtisadi, siyasi v digr sahlrd ba
vern dyiikliklrl laqdar onun trkibinin vaxtar dyimsini
tmin edir, deputatlarn, xsusil ilk df seiln deputatlarn qanun
yaradcl iini, parlamentin i tcrbsini mnimsmsin v
istifad etmsin imkanlar yaradr.
397
Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisi hr il iki nvbti yaz
v payz sessiyalarna ylr. Yaz sessiyas fevraln 1-dn halanr
v mayn 31-dk davam edir. Payz sessiyas sentyabrn 1-dn
balanr v dekabrn 30-dk davam edir. Milli Mclisin faliyyti
qsamddtli vaxtar sessiyalardan tkil olunmamdr. O, daimi
faliyyt gostrn ali nmayndli orqandr. Yalnz bel orqan
olmaqla Milli Mclis z zrin dn qanun yaradcl
funksiyasn hyata keir, cmiyytd ba vern proseslr fal
mdaxil ed bilr.
Milli Mclisin iind fasillr yaranr. Bu mddtd
cmiyytd nvbdnknar sessiyann arlmasna sas olan
hadislr ba ver bilr. Mhz hmin hadislrin meydana xa
bilcyi ehtimal nzr alnmaqla, nvbdnknar sessiyalarn
keirilmsi Konstitusiya il myyn edilmidir.
Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin faliyyti v tkil
olunmas Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin Daxili
Nizamnamsi il myyn edilir. Hmin qanuna gr, Milli Mclis
onun sdrini v mavinlrini seir.
Milli Mclisin hr arnn birinci sessiyasnn vvlind
Milli Mclisin daimi komissiyalar yaradlr. Daimi komissiyalar
Milli Mclisin arnn slahiyyt mddti rzind
slahiyytlidir. Daimi komissiyalarn faliyyti fikir mxtlifliyi,
siyasi plralizm, akarlq, msllrin srbst mzakirsi prinsiplri
sasnda qurulur.
Milli Mclisd aadak daimi komissiyalar faliyyt
gstrir: thlksizlik v mdafi msllri daimi komissiyas;
hquq siyasti v dvlt quruculuu msllri daimi komissiyas;
iqtisadi siyast daimi komissiyas; tbii ehtiyatlar, energetika v
ekologiya msllri daimi komissiyas; aqrar siyast daimi
komissiyas; sosial siyast daimi komissiyas; regional msllr
daimi komissiyas; elm v thsil msllri daimi komissiyas;
mdniyyt msllri daimi komissiyas; insan hquqlar daimi
komissiyas; beynlxalq mnasibtlr v parlamentlraras laqlr
daimi komissiyas.
398
Milli Mclis dvlt bdcsi zrind nzartin hyata
keirilmsi mqsdi il Hesablama Palatas yaradr. Hesablama
Palatas sdrdn, sdr mavinindn v 7 auditordan ibartdir.
Onlarn slahiyyt mddti 7 ildir.
Milli Mclisin slahiyytlri. Milli Mclisin slahiyytlri
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn 95-ci maddsind
myynldirilmidir. Onlarm say 19-dur. Onlardan bzilrini
nzrdn keirk.
1) nzibati-razi blgs. nzibati-razi blgs il laqdar
Milli Mclis Azrbaycan Respublikas rayonlarnn inzibati-razi
blgsnd qismn dyiikliklr edilmsi haqqnda qanunlar qbul
edir.
2) Dvltlraras mqavillrin tsdiq v lv edilmsi. Bu,
Milli Mclisin n mhm slahiyytlrindn biridir. Milli Mclis
trfindn dvltlraras mqavillr tsdiq edildikdn sonra bu
sndlr Respublikann qanunvericilik sisteminin ayrlmaz trkib
hisssin evrilir.
3) Dvlt bdcsinin tsdiq edilmsi v onn icrasna
nzart. Bu, lcra hakimiyyti zrind parlament nzartinin hyata
keirilmsi formalarndan biridir. Dvlt bdcsi mvafiq
hakimiyyt orqanlar vasitsi il dvlt mxsus funksiyalarn
yerin yetirilmsini tmin etmk n lazm olan pul vsaitinin
qanunla myyn olunmu qaydada yglmas v xrclnmsi
formasdr. Dvlt bdcsi qanunla qbul edilir.
4) Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisi Azrbaycan
Respublikasnn hrbi dokirinasn tsdiq edir. Masir
demokratiyann n vacib nsrlrindn biri d Silahl Qvvlr
zrind parlament nzartinin olmasdr. Bu, sivil lklrin normal
faliyytini rtlndirn n hmiyytli amillrdn biridir.
Parlament nzartinin formalarndan biri kimi Milli Mclis
trfindn Azrbaycan Respublikasnn hrbi doktrinasnn tsdiq
edilmsi lknin thlksizliyinin tmin olunmasnda parlamentin
rolunun hmiyytini vurulayr.
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti Konstitusiya il
myyn edilmi slahiyytlrdn irli gln msllrin hlli

399
mqsdi il qanun qvvli aktlar frmanlar v srncamlar verir. Bir
qayda olaraq, bu aktlar Milli Mclis trfindn tsdiq edilmir. ks
halda bu, qanunvericilik hakimiyytinin icra hakimiyytin
mdaxilsi v onun nhdudladrlmas kimi qiymtlndiril
bilrdi. Bu, hm d dvlt hakimiyytinin blnmsi prinsipinin
pozulmasma gtirib xara bilrdi. Bellikl, icra hakimiyyti
icraedici funksiyasn hyata keirmkd mstqildir. Lakin dvlt
hyatnn el msllri vardr ki, onlarn hlli qanunvericilik v
icra hakimiyytlrinin qarlql razln tlb edir. Mhz, hrbi
vziyyt elan edilmsi v fvqlad vziyyt ttbiq edilmsi bel
msllrdndir. Odur ki, Konstitusiyann 95-ci naddsinin 8-ci
bndi il hrbi vziyyt elan edilmsi v fvqlad vziyyt ttbiq
edilmsi nzrd tutulmudur.
Prezidentin tqdimat sasnda Azrbaycan Respublikas Ba
nazirirnin vzify tyin edilmsin razlq verilmsi hkumtin
parlament qarsnda msuliyytin hquqi sas yaradan
normalardan biridir.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiya Mhkmsinin,
Azrbaycan Respublikas Ali Mhkmsinin v Azrbaycan
Respublikas apelyasiya mhkmlrinin hakimlri Respublika
Prezidentinin tqdimatna sasn, Milli Mclis trfindn tyin
edilirlr. Milli Mclis Prezidentin tqdimatna sasn Azrbaycan
Respublikasnn Ba prokurorunun vzify tyin v vzifdn azad
edilmsin razlq verilmsi mslsini hll edir. Nazirlr
Kabinetinin etimad mslsinin Milli Mclis trfindn hll
edilmsi Nazirlr Kabinetinin tkc hquq msuliyyti formas
olmayb, hm d onun siyasi msuliyyt formasn myyn edir.
Milli Mclis Azrbaycan Respublikas Prezidentinin
mracitin sasn mharib elan edilmsin v slh
balanmasna razlq verilmsi msllrini hll edir. Referendum
tyin etmk hququ Milli Mclis Azrbaycan xalqnn mnafelri
v hquqlar il bal olan hr bir mslni mumxalq ssvermsin
xarmaq slahiyytini verir.
400
Qanunvericilik prosesi
Qanunvericilik tbbs hququ. Azrbaycan Respublika-
snda onun hr br vtndann Azrbaycan Respublikasnn Milli
Mclisin muract etmk, o cmldn qanunvericilikl bal tklif-
lrini tqdim etmk huququ vardr. Vtndalar trfindn veriln
tkliflr Milli Mclis baxb qrar qbul ed v ya onlara baxmaya
bilr. Lakin hmin tklflr qanunvencilik tbbs hququ olan
subyektlr trfindn tqdim edldkd, Milli Mclis hmin
tkliflr qanunvericilik prosesinin butun qaydalarna ml etmkl
baxmaa borcludur. Milli Mclisin Daxili Nizamnamsind
qanunvericilik prosesi drd mrhldn ibartdir:
1) qanunvericilik tbbs;
2) qanun layihsinin mzakirsi
3) qanunun qbulu;
4) qanunun drc olunmas.
Qanunvericilik prosesinin birinci mrhlsi qanunvericilik
tbbusudur. Qanunverchk tbbs hququ hans subyektlr
mnsubdur? Bz dovltlrd bu huquqlar yalnz deputatlara
(AB), bzilrind is deputatlara v hakimlr (spaniya, Fransa)
mxsusdur. Azrbaycan Respublikasnda is bu luquq Milli
Mclisin deputatlarna, Respublika Prezidentin, Ali Mhkmy
respublika Prokurorluuna v Naxvan Muxtar Respublikasnn
Ali Mclisin verilir
lkmizin qanunvericilik tcrbsi onu gstrir ki, deputatlar
v Azrbaycan Respublikas prezidenti qanunvericilik tbbs
huququndan daha ox istifad edirlr. Milli Mclis tqdim
edilmis qanun v qrar layhlr Milli Mclisin Katibliyind
qeydiyyata alnr.
Milli Mclisin deputat qanunvericilik tbbs
hququnu aadak formalarda hyata keir:
a) yeni qanun v ya qrar layihsinin qbul olunmasn tklif
ed bilr;
b) qvvd olan qanuna v qrarlara dyiikliklr v
lavlr edilmsi haqqnda layih tklif ed bilr;

401
c) qvvd olan qanunun v qrarlarn qvvdn dsmsi
haqqnda layih tklif ed bilr;
) Milli Mclisd baxlan qanun v qrar layihlrin
dyisikliklr v lavlr edilmsi haqqnda tkliflr irli sr bilr.
Deputatn qanunvericilik tbbs hququ onun tqdim
etdiyi qanun v ya qrar layihlrin Milli Mclisin komissiyalarn-
da baxlmas v bu bard mvafiq qrar qbul edilmsi il, qa-
nunvericilik tbbs irli srn deputatn Milli Mclisin v onun
komissiyalarnn iclaslarnda x etmsin rait yaradlmas il
tmin olunur.
Qanun layihlrinin qbul edilmsi v mzakirsi. Milli
Mclis tqdim edilmi qanun v qrar layihlrini Milli Mclisin
Sdri Milli Mclisin daimi komissiyalarna gndrir v layihlr
baxlmas mddtini myyn edir. Bu layihlr bir ne daimi
komissiyaya gndrildikd Milli Mclisin sdri onlardan birini
aparc komissiya tyin edir. Milli Mclisin daimi komissiyalar
arasnda baxlan layihlr dair fikir ayrl yaranarsa, aparc
daimi komissiyann qrar sas gtrlr.
Milli Mclisd qanun layihlrin, bir qayda olaraq,
oxunuda baxlr. Qanun layihsinin birinci oxunuu zaman onun
qbul edilmsinin zruriliyi, sas mddalar mzakir edilir, qanun
layihsinin mumi konsepsiyasna qiymt verilir. Qanun layihsin
birinci oxunuda baxlmas nticsind Milli Mclis aadak
qrarlardan birini qbul edir:
a) layih birinci oxunuda qbul edilsin v soylnilmi
tkliflr v iradlar nzr alnmaqla onun zrind i davam
etdirilsin (bu qrar protokol qaydasnda qbul edilir);
b) layih qbul edilmsin;
v) qanun qbul edilsin.
Qanun layihsinin ikinci oxunuda mzakirsi aparc daimi
komissiyann nmayndsinin mruzsi il balanr. Mruzi
daimi komissiyada layihy baxlmasnn nticlri bard mlumat
verir. kinci oxunuda mzakir ediln qanun layihsinin sas kimi
qbul edilmsi bard protokol qaydasnda qrar qbul edilir. Bu
cr qrar qbul edilmzs, qanun layihsi qbul edilmmi saylr.
402
Bu zaman qbul edilmi qanun layihsi mzakir zaman
myynldirilmi daxili ziddiyytlrin aradan qaldrlmas v
redakt edilmsi n aparc daimi ko-missiyaya qaytarlr.
Bu i baa atdqdan sonra aparc daimi komissiya nc
oxunu n hazrlanm qanun layihsini Milli Mclis gndrir.
Qanun layihsinin nc oxunuu zaman qanun layihsi
btvlkd ss qoyulur. nc oxunu zaman layihnin
mtnind dyiikliklr edil bilmz.
Qanunlarn hquqi qvvy minmsi. Qanunlar dvlt
bas trfindn imzalandqdan sonra drc edilir. Qanunlarn drc
olunmas onlarn qvvy minmsini rtlndirn balca amildir.
Qbul edilmi qanunlar, 14 gn mddtind imzalanmaq v drc
olunmaq n Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin Sdri
trfindn Azrbaycan Respublikasnn Prezidentin gndrilir.
Prezident 56 gn mddtind qanunu imzalamal v ya tkrar
baxlmaq n onu Milli Mclis gndrmlidir. Qanunun
inzalanmasnn hquqi hmiyyti ondan ibartdir ki, qanunu
imzalamaqla dvlt bas qanun barsind z msbt ryini v
onun hquq qaydalarna riayt olunmaqla qbul edilmsini
bildirmi olur.
Masir hyatmzda siyasi, iqtisadi v sosial hadislrin
inkiaf qanun layihsinin qsa bir mddtd qvvy minmsi
zrurtini yarada bilr. Bel olduqda, qanun layihsi qbul edildiyi
gndn 24 saat rzind Azrbaycan Respublikasnn Prezidentin
tqdim edilmlidir.
Elanetm qanunun ham trfindn icrasn tmin etmk
mqsdi il onun mtninin rsmi qaydada haliy bildirilmsidir.
Qanunlar v qrarlar drc olunduu gndn qvvy minir.
2. craedici hakimiyyt
craedici hakimiyyt. craedici hakimiyyt dvlt hakimiy-
ytinin qolundan biridir. O, bir-biri il sx surtd bal olan
myyn dvlt orqanlar sistemind tmsil edilmidir. Bu sistem
dvlt orqanlarnn v qulluqularnn sas oxluunu hat edir v

403
geni hquqlara malikdir. Hquqi dvltd qanunlarn icras icra
hakimiyytinin sas funksiyasdr.
cra hakimiyyti, onun gc nazirliklri (mdafi, daxili
ilr, milli thlksizlik v s.) dvltin mcburetm qvvsini
tcssm etdirir. Mhz bu sbbdn o, siyasi qvvlrin v
ictimaiyytin daim diqqt mrkzinddir.
Btn dvltlrd icra hakimiyytinin rolu onun
gclndirilmsi meyilliliyi il sciyylndirilir. lk daxilindki
proseslr v beynlxalq hyatn mrkkbliyi, elmi-texniki inkiaf
raitind iqtisadiyyatn tlblri v sosial ehtiyaclarn artmas icra
hakimiyytinin rolunun gclndirilmsini rtlndirn sas
amillrdndir. slahatlarn aparld keid dvrnd onun rolu
xsusil hmiyytlidir.
Bir qayda olaraq, icra hakimiyytinin bas dvltin bas
hesab edilir. Respublika idaretm formasna malik olan lklrd
dvlt parlament v ya xalq trfindn seilmi Prezident trfindn
tmsil olunur. Onun lkdki statusu v hqiqi siyasi rolu
respublika idaretm formasnn mxtlifliyindn v siyasi rejimin
xsusiyytlrindn ox asldr. Bel ki, prezidentli respublikalarda
parlamentli respublikalardan frqli olaraq, dvlt bas lknin
siyasi hyatnda daha fal rol oynayr. Prezidentli respublikada
prezident geni slahiyytlr malikdir. Parlamentli respublikalarda
is prezidentin rolu olduqca mhduddur. Dvlt bas kimi o, icra
hakimiyytini yalnz formal olaraq tmsil edir, hqiqtd is icra
hakimiyytin rhbrliyi hkumtin bas (Ba nazir, Nazirlr
Soveti sdri) hyata keirir.
Hkumt dvlt hakimiyytinin ali icra v srncam
orqandr. Hkumt balar mxtlif dvltlrd mxtlif cr
adlanr. Msln, hkumt bas AFR-d Federal Kansler,
taliyada Nazirlr Sovetinin sdri, rlandiyada Ba nazir adlanr.
Hkumtin trkibin mrkzi hakimiyyt orqanlarna rhbrlik
edn btn hkumt zvlri daxildir. z slahiyytlrin dair
msllr zr hkumt qrarlar qbul edir.
Azrbaycan Respublikas prezidentli respublikadr. Azrbay-
can Respublikasnda icra hakimiyyti Azrbaycan Respublikasnn
404
Prezidentin mnsubdur. Azrbaycan dvltinin bas Prezident
z faliyytini Konstitusiya il ona verilmi slahiyytlr ri-
vsind hyata keirir. O, Azrbaycan Respublikasnn Milli Mc-
lisin sekilri tmin edir. Yni qanunverici orqana sekilrin
Konstitusiyamzn tlblri sasnda keirilmsini myynldir-
mk Prezidentin slahiyytinddir. Prezident Azrbaycan Respubli-
kasnn dvlt bdcsini Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin
tsdiqin tqdim edir. Dvltin iqtisadi v sosial proqramlarn,
yni lknin iqtisadiyyat il laqdar proqramlar tsdiq edir.
Sosial problemlrl bal msllrin hllin ynldilmi proq-
ramlarn tsdiqi d Prezidentin slahiyytlrin daxil edilmidir.
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti Milli Mclisin razl
il Azrbaycan Respublikasnn Ba nazirini vzify tyin edir.
Ba naziri vzifdn azad etmk d Azrbaycan Respublikas
Prezidentinin slahiyytlrin daxildir.
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti Azrbaycan Respub-
likas Nazirlr Kabinetinin zvlrini vzify tyin edir v vzif-
dn azad edir. Myyn tinliklr, ziddiyytlr olduqda v zruri
hallarda Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin iclaslarna
sdrlik edir. Azrbaycan Respublikasnn dvlt bdcsind icra
hakimiyyti n nzrd tutulmu xrclr rivsind mrkzi v
yerli icra hakimiyyti orqanlar yaradr. cra hakimiyytinin bas
kimi, Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin v Naxvan
Muxtar Respublikas Nazirlr Kabinetinin qrar v srncamlarn,
mrkzi v yerli icra hakimiyyti orqanlarnn aktlarn lv etmk
hququna malikdir. Bel ki, bu orqanlarn qrar v srncamlar
Konstitusiyaya uyun olmadqda Prezident hmin qrar v
srncamlar lv etmk slahiyytindn istifad edir. Elc d,
mrkzi v yerli icra hakimiyyti orqanlarnn aktlar mvcud
qanunvericiliy uyun olmadqda Prezident trfindn lv edilir.
Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiya Mhkmsi, Ali
Mhkmsi v qtisad Mhkmsi hakimlrinin vzify tyin
edilmsi haqqnda Prezident Azrbaycan Respublikasnn Milli
Mclisin tqdimat verir. Milli Mclisd ss oxluu sasnda
405
bynildikdn sonra onlar Prezident trfindn vzify tyin
edilirlr.
Prezident Azrbaycan Respublikasnn Ba prokurorunu
Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin razl il vzify tyin
v vzifdn azad edir. Elc d, Azrbaycan Respublikasnn digr
mhkmlrinin hakimlrini d vzify tyin edir.
O, Azrbaycan Respublikas Mrkzi Bank dar heyti
zvlrini Milli Mclisin razl il vzify tyin v vzifdn azad
edir.
Prezident Azrbaycan Respublikasnn hrbi doktrinasn
Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin tsdiqin verir.
Azrbaycan Respublikas Silahl Qvvlrinin ali komanda heytini
vzify tyin v vzifdn azad edir. Azr-baycan Respublikas
Prezidentinin cra Aparatn tkil edir v onn rhbrini tyin edir.
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin slahiyytli
nmayndlrini vzify tyin v vzifdn azad edir.
Azrbaycan Respublikasnn xarici lklrd v beynlxalq
tkilatlarda diplomatik nmayndlrinin tsis edilmsi haqqnda
Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisin tqdimat verir,
Azrbaycan Respublikasnn xarici lklrd v beynlxalq
tkilatlarda diplomatik nmayndlrini tyin edir v geri arr.
Xarici dvltlrin diplomatik nmayndlrinin etimadnamlrini
qbul edir. Dvltlraras v hkumtlraras beynlxalq mqa-
villr balayr, dvltlraras beynlxalq mqavilri tsdiq v lv
olunmaq n Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisin tqdim
edir v tsdiqnamlri imzalayr.
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti referendum tyin edir.
Referendumun keirilmsi slahiyytinin Azrbaycan Respublikas
Prezidentin verilmsi xsusi hmiyyt ksb edir. nki
Konstitusiyann qbulu, respublikann taleykl problemlrinin
hlli kimi msllr referendum yolu il hll olunur.
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti qanunlar, frmanlar
imzalayr v drc edir, elc d vtndalq msllrini hll edir.
Azrbaycan dvltindn siyasi sgnacaq istynlr siyasi
sgnacaq verilmsi msllrini hll edir.
406
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti fv etmk, dovlt
tltiflri il tltif etmk, ali hrbi v ali xsusi rtblr vermk,
mumi v rsmn sfrbrlik elan etmk, habel sfrbrlik zr
arlanlar trxis etmk slahiyytlrin d malikdir.
Prezident habel Azrbaycan Respublikas vtndalarnn
mddtli hrbi xidmt arlmas v mddtli hrbi xidmtd olan
hrbi qulluqularn ehtiyata buraxlmas bard qrarlar qbul
etmk slahiyytlri verilmidir.
Prezident Azrbaycan Respublikasnn Thlksizlik urasn
yaradr. Azrbaycan Respublikas Silahl Qvvlrinin tyinat il
bal olmayan vziflrin icrasna clb edilmsin razlq verilmsi
bard Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisin tqdimat verir.
Elc d, fvqlad v hrbi vziyyt elan edir. Azrbaycan
Respublikas Milli Mclisinin razl il mharib elan edir v slh
balayr. Azrbaycan Respublikasnn dvlt bdcsind bu
mqsdlr n nzrd tutulmu xrclr rivsind xsusi
mhafiz xidmtlri yaradr. Konstitusiya il Azrbaycan Res-
publikas Milli Mclisinin v mhkm orqanlarnn slahiyytin
aid edilmyn digr msllri icra qaydasnda hll edir.
Konstitusiyamzn 110-cu maddsi il Azrbaycan Respub-
likasnn Prezidentin veriln slahiyytlrdn biri d qanunlarn
imzalanmasdr. Yni qanunlarn hquqi qvvy minmsidir. H-
min maddd qeyd edilir ki, Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti
qanunlar ona tqdim olunmu gndn balayaraq 56 gn rzind
imzalayr.
Qanun Azrbaycan Respublikas Prezidentinin etirazna sbb
olarsa, qanunu imzalamayb z qeydlri il birlikd gstriln
mddt rzind Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisin
qaytara bilr.
Konstitusiya qanunlar Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti
trfindn imzalanmazsa, qvvy minmir. Azrbaycan Respublika-
snn Milli Mclisi 83 ss oxluu il qbul ediln qanunlar 95 ss
oxluu il, 63 ss oxluu il qbul edilni is 83 ss oxluu il
yenidn qbul edrs, bel qanunlar tkrar ssvermdn sonra qv-
vy minir.

407
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti Azrbaycan Respublika-
snn btn razisind v ya ayr-ayr yerlrind hrbi vziyyt elan
edir v bu bard qbul etdiyi frman 24 saat mddtind
Prezident trfindn hrbi vziyyt aadak hallarda elan
edilir:
1) Azrbaycan Respublikasnn razisinin myyn hisssi
faktik olaraq ial olunduqda;
2) Xarici dvlt v ya dvltlr Azrbaycan Respublikasna
mharib elan etdikd;
3) Azrbaycan Respublikasna qar real silahl hcum
thlksi yarandqda;
4) Azrbaycan Respublikas n blokada thlksi yarandqda.
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lkd fvqlad vziy-
yt ttbiq ed bilmsi slahiyytindn aadak hallarda istifad ed
bilr:
1) lkd tbii flaktlr, epidemiyalar, epizootiyalar, byk
ekoloji v baqa hadislr ba verdikd;
2) Azrbaycan Respublikasnn razi btvlynn pozulmas-
na, dvlt qar qiyama v ya dvlt evriliin ynldiln
hrktlr edildikd;
3) Zoraklqla mayit olunan ktlvi itialar yarandqda,
vtndalarn hyat v thlksizliyi, yaxud dvlt tsisat-
larnn rormal faliyyti n qorxu trdn digr mnaqi-
lr meydana gldikd.
Demli, yuxarda sadaladmz hallarda Azrbaycan Respubli-
kasnn Prezidenti lknin ayr-ayr yerlrind fvqlad vziyyt
ttbiq edir v bu bard qbul etdiyi frman 24 saat mddtind
Nazirlr Kabineti. Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti icra
slahiyytlrinin hyata keirilmsini tkil etmk mqsdi il
Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabinetini yaradr.
Nazirlr Kabineti yuxarda deyildiyi kimi, icra orqandr.
Prezident Nazirlr Kabinetindn icra slahiyytlrini lyata keir-
408
mk mqsdi il istifad edir. El bu mqsdl d Nazirlr Kabine-
tin status1 verilmidir.
Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti Azrbaycan
Respublikas Prezidentinin yuxar icra orqandr, prezident tabedir
v onun qarsnda cavabdehdir. Nazirlr Kabinetinin i qaydasn
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti myynldirir.
Konstitusiyann 116-c maddsin sasn, yni seilmi Azr-
baycan Respublikasnn Prezidenti vzifsini tutduu v slahiy-
ytlrini icra etmy balad gn Azrbaycan Respublikasnn Na-
zirlr Kabineti Azrbaycan Respublikas Prezidentin istefa verir.
Azrbaycan Respublikasnn Ba nazirini Azrbaycan Respubli-
kas Milli Mclisinin razl il Azrbaycan Respublikasnn Pre-
zidenti tyin edir.
Ba nazir vzifsin tyin edilmk n ya 30-dan aa ol-
mayan, sekilrd itirak etmk hququna malik, ali thsilli, baqa
dvlt qarsnda hdliyi olmayan Azrbaycan vtnda tlb olu-
nur.
Konstitusiyamzn 119-cu maddsi il Azrbaycan Respublikas
Nazirlr Kabinetin aadak slahiyytlr verilmidir:
a) Azrbaycan Respublikas dvlt bdcsinin layihsini
hazrlayb Azrbaycan Respublikasnn Prezidentin tqdim edir;
b) Azrbaycan Respublikas dvlt bdcsinin icrasn tmin edir;
c) Maliyy-kredit v pul siyastinin hyata keirilmsini tmin
edir;
) Dvlt iqtisadi proqramlarnn hyata keirilmsini tmin edir;
d) Dvlt sosial-tminat proqramlarnn hyata keirilmsini
tmin edir;
e) Nazirliklr v digr mrkzi icra hakimiyyti orqanlarna
rhbrlik edir, onlarn aktlarn lv edir;
) Azrbaycan Respublikas Prezidentinin onun slahiyyt-
lrin aid etdiyi digr msllri hll edir.
1
Status (latnca) vziyyt demkdir. Yni hr hans xsin v ya orqann slahiyytlri
v hquqi vziyyti baa dlr.
409
Nazirlr Kabineti rabit, informasiya, meteorologiya, geodeziya,
kartoqrafiya, geologiya, standartladrma sistemlrinin idar
edilmsini tnzimlyir. Bununla yana, rzaq, salamln qorun-
mas, sosial tminat, halinin mulluu, ana v uaqlarn qays,
mdniyyt, thsil, elmi-texniki trqqinin inkiaf, ictimai asayiin
qorunmas, mlkiyytin qorunmas, vtndalarn hquqlarnn v
azadlqlarnn qorunmas msllrini z slahiyytlri sasnda
tmin edir.
Konstitusiya il Ba nazir xsusi diqqt ayrlmdr. Bu, hr
eydn vvl, Ba nazirin statusundan irli glir. Ba nazir Nazirlr
Kabinetin mumi rhbrliyi hyata keirir, onun iini tkil edir v
onun sas faliyyt istiqamtlrini myynldirir. O, Konstitusiya
il myyn edilmi hallarda Prezidentin slahiyytlrini icra edir.
3.Mhkm hakimiyyti
Mhkm. Mhkm hakimiyyti. Hakimiyytin blnmsi
prinsipin uyun olaraq, mhkm hakimiyyti mstqildir v o,
hakimiyytin baqa qollarndan asll olmadan hyata keirilir.
Mhkm hakimiyytinin sasn slahiyytlri olan,
nmayndli v icra orqanlarndan asl olmayan mhkm
orqanlarnn cmi tkil edir.
Masir dvltlrd mhkm faliyyti dvltin konstitusiya
quruluunun saslarnn, fiziki v hquqi xslrin hquqlarnn v
maraqlarnn mdafiysinin tmin edilmsin ynldilmidir.
Mhkm hakimiyyti sas tarazladrc mexanizm kimi dvlt
hakimiyyti sistemind qanunvericilik v icra hakimiyytlrinin
hquq rivsind faliyyt gstrmlri n onlarn faliyytini
istiqamtlndirir.
Mhkm sistemi mxtlif dvltlrd mxtlif qaydada
formalamdr. bhsiz, mhkm sisteminin formalamasna
dvltin unitar v ya federativ qurulu formas, dvltin idaretm
formas tsir gstrmy bilmz. Msln, AB-n mhkm
sistemi federal mhkmlrdn, tatlarn mhkmlrindn v yerli
mhkmlrdn ibartdir. Federal mhkm sistemi rayon
mhkmlrindn, dair (apelyasiya) mhkmlrindn v AB Ali
Mhkmsindn ibartdir. AB Ali Mhkmsinin hakimlri Senat
410
trfindn bynilmkl xsn Prezident trfindn tyin edilir.
AB Ali Mhkmsi birinci instansiya mhkmsi olmaqla, ox
mhm hmiyyt ksb edn msllri hll edir, aa
mhkmlrin faliyyti zrind nzarti hyata keirir. AB Ali
Mhkmsinin konstitusiya nzarti funksiyas da var.
taliyann mhkm sistemin Ali Kasasiya mhkmsi,
mlki ilr zr mhkmlr, cinayt ilri zr mhkmlr,
habel apelyasiya mhkmlri aiddir.
ngiltrd btn hakimlr monarx trfindn tyin edilir.
Azrbaycan Respublikasnn mhkm sistemin aadaklar
aiddir:
1) Rayon (hr) mhkmlri;
2) Ar cinaytlr dair ilr zr Azrbaycan Respublika-
snn mhkmsi;
3) Ar cinaytlr dair ilr zr Naxvan Muxtar Respub-
likasnn mhkmsi;
4) Hrbi mhkmlr;
5) Ar cinaytlr dair ilr zr Azrbaycan Respubli-
kasnn hrbi mhkmsi;
6) Yerli iqtisad mhkmlri;
7) Naxvan Muxtar Respublikasnn Ali Mhkmsi;
8) Apelyasiya mhkmlri;
9) Azrbaycan Respublikasnn Ali Mhkmsi.
Mhkm hakimiyytinin hyata keirilmsi. Mhkm
hakimiyytinin hyata keirilmsi Konstitusiyann 125-ci maddsi
il tsbit olunur. Bu maddy uyun olaraq, mhkm dvlt
hakimiyytinin xsusi funksiyas kimi dalt mhakimsini hyata
keirn yegan dvlt orqandr. dalt mhakimsini hyata
keirrkn, mhkmlrin sas vziflri Konstitusiyada tsbit
edilmi insan v vtnda hquqlarn v azadlqlarn mlkiyyt
formasndan asl olmayaraq btn mssis, idar v tkilatlarn,
siyasi partiyalarn, ictimai birliklrin, digr hquqi xslrin
hquqlarn v qanuni mnafelrini hr cr qsdlrdn v qanun
pozuntularndan mdafi etmkdn ibartdir.
dalt mhakimsi yalnz qanunla myyn edilmi qaydada
v sullarla hyata keirilir. Mlki ilr v iqtisadi mbahislr
zr mhkm icraatnn sas mzmununu mlki mbahislrdn
doan, habel fiziki v hquqi xslrin hquqlarnn v maraq-
larnn mdafisi il bal olan ilrin v mbahislrin baxlma-

411
sndan v hll edilmsindn ibartdir. Qanunla cinayt hesab olu-
nan mli trtmi hr bir xsi ifa v cinayt msuliyytin
clb etmk is cinayt mhkm icraatnn sas mzmununu
tkil edir.
Konstitusiya Mhkmsi. Hquqi dvltin n hmiyytli
xsusiyytlrindn biri qanunla myyn edilmi formada v
qaydada nhkm nzarti funksiyasn hyata keirn orqann
yaradlmasdr. Azrbaycan Respublikasnda bel orqan
Konstitusiya Mhkmsidir.
Konstitusiya nzarti orqanlarna bnzr orqanlarn yaradl-
mas qdim dvrlr tsadf edir. Hl qdim Yunanstanda Xalq
Mclisi trfindn qbul edilmi qanunlar andllar mhkmsinin
mzakirsin verilirdi. Bu mhkm qanunun taleyini hll edn
son qrar qbul etmk slahiyytlrin malik idi. Feodal spa-
niyasnda Ba hakimin rhbrlik etdiyi xsusi komissiya
faliyyt gstrirdi. Bu komissiyann balca vzifsi sonradan
qbul ediln qanunlarn kral trfindn imzalanm qanunlara
uyunluunu tmin etmkdn v bu sahd nzarti hyata
keirmkdn ibart idi.
Konstitusiya nzarti institutu AB-da 1787-ci il Kons-
titusiyas qbul edildikdn sonra inkiaf etmy balamd.
1803-c ild Merberi Medisona qar i zr ilk df olaraq
federal qanun AB-n Ali Mhkmsi trfindn etibarsz elan
edilmidir.
Kemi SSR-d, 1977-ci il Konstitusiyasna uyun olaraq,
Konstitusiyaya ml olunmas, ittifaq respublikalar konstitusi-
yalarnn v qanunlarnn SSR Konstitusiyasna uyunluunun
tmin edilmsi SSR Ali Sovetinin Ryast Heytinin slahiyyt-
lrin aid edilmidi. 1990-c ild is SSR Konstitusiya Nzarti
Komitsi yaradlmdr. Lakin onun slahiyytlri ox mhdud
idi v o, az bir mddtd faliyyt gstrmidir.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiya mhkmsi 9
hakimdn ibartdir (bu rqm Rusiya Federasiyasnda 19,
taliyada 15, Avstriyada 20, spaniyada 12 nfrdir). Azrbaycan
Respublikasnda Konstitusiya Mhkmsinin hakimlri
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin tqdimat sasnda Milli
Mclis trfindn 10 -il mddtin tyin edilirlr. Slahiyyt
412
mddti qurtardqdan sonra Konstitusiya Mhkmsinin hakimi
yenidn hmin vzify yalnz bir df tyin edil bilr.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn 130-cu
maddsinin nc hisssind konstitusiya nzarti funksiyasnn
sas istiqamtlri gstrilmidir. Bu maddnin beinci hisssind
is Konstitusiya Mhkmsin dvlt hakimiyyt orqanlarnn
qrarlarndan vtndalar trfindn ediln mracitlr sasnda
frdi ikaytlr baxmaq slahiyytlri myyn edilmidir.
Konstitusiya Mhkmsin bel slahiyytin verilmsi
vtndalarn Konstitusiya il tsbit edilmi hquq v
azadlqlarnn qorunmasna xsusi tminat yaradr, onlarn hquq
v azadlqlarnn dvlt trfindn pozulmasnn qarsn alr.
Bir sra subyektlrin Konstitusiya Mhkmsin soru il
mracit etmk hququ vardr. Sorunun verilmsi qaydasndan
asl olaraq, hmin subyektlri iki kateqoriyaya blmk olar:
birbaa v dolays il soru vermk hququ olan subyektlr.
Birbaa soru vermk hququ olan subyektlr bunlardr:
1) Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti.
2) Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisi;
3) Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti;
4) Azrbaycan Respublikasnn Ali Mhkmsi;
5) Azrbaycan Respublikasnn Prokurorluu;
6) Naxvan Muxtar Respublikasnn Ali Mclisi.
Dolay yolla mracit etmk v soru vermk hququ olan
subyektlr aadaklardr:
1) fiziki xslr;
2) mhkmlr;
3) Azrbaycan Respublikasnn insan hquqlar zr mvkkili
(ombudsman).
Konstitusiya Mhkmsi konstitusiya nzarti orqan olmaqla,
yegan dvlt orqandr ki, Konstitusiya mddalarnn v
qanunlarn rhini vermk slahiyytin malikdir.
Ali Mhkm. Apelyasiya Mhknsi. Azrbaycan Respubli-
kasnda pillli mhkm sistemi mvcuddur. Bu mhkrn siste-
min birinci instansiya mhkmlri kimi rayon (hr) mhkm-

413
lri, Ar cinaytlr dair ilr zr mhkm, Ar cinaytlr dair
ilr zr Naxvan Muxtar Respublikasnn mhkmsi, hrbi
mhkmlr, Ar cinaytlr dair ilr zr hrbi mhkm, yerli
iqtisad mhkmlri, apelyasiya instansiyas mhkmsi kimi
Naxvan Muxtar Respublikasnn Ali Mhkmsi, apelyasiya
mhkmlri, kasasiya instansiyas mhkmsi kimi Ali Mhkm
daxildir.
Mhkm shvlrinin qarsnn alnmasnda, mhkm
nzartinin smrli kild hyata keirilmsind bel mhkm
sistemi mhm rol oynayr.
Azrbaycan Respublikasnn Ali Mhkmsi mumi v
ixtisasladrlm mhkmlrin faliyytin nzart edir. Ali Mh-
kmnin trkibin Ali Mhkmnin sdri, onun mavini, kollegiya
sdrlri v hakimlri daxildir.
Ali Mhkm Plenumdan v kasasiya kollegiyalarndan
ibartdir. Ali Mhkmd mlki ilr zr, iqtisadi mbahislr
dair ilr zr, cinayt ilri zr v hrbi mhkmlrin ilri zr
mhkm kollegiyalar tkil edilir.
Mhkm sisteminin orta pillsi olmaqla, apelyasiya
mhkmlrinin trkibi aadak 10.3. sayl sxem tsnif olunur:
Sxem 10.3.
Apelyasiya mhkmsi
Ryast Mlki ilr Cinayt v Hrbi

Heyti zr inzabati xtalara mhkmlrin i-
kollegiya dair ilr zr lri zr kollegiya
kollegiya
414
Apelyasiya mhkmsi kollegiyalar apelyasiya instansiyas

mhkmsi kimi, hmin apelyasiya mhkmsinin razi yuridik-
siyasna 1 daxil edilmi birinci instansiya mhkmlri trfindn
baxlm ilr zr qrarndan verilmi apelyasiya ikaytlri v
apelyasiya protestlri zr ilr baxrlar.
4.Yerli znidaretm rqnlr

Bldiyylr. Bldiyy rb sz olub hr idariliyi
demkdir. Bldiyylrin slahiyytlri. Bir ox dvltlrd yerli
msllrin llli mumi, brabr, birbaa seki hququ sasnda
srbst, xsi v gizli ssverm yolu il formalaan yerli
znidaretm orqanlar trfindn hyata keirilir.
Yerli znidaretm cmiyytin idar olunmasnda vtnda-
larn itiraknn formalarndan biri, xalq hakimiyytinin sasdr.
Bilavasit yerli halinin idarsi zminind formalaan v real
slahiyytlr malik olan yerli znidaretm orqanlarnn
hmiyyti ondan ibartdir ki, bu orqanlarn kmyi il yerli hali
onlar narahat edn msllrin hllin ynlmi qrarlarn
qbulunda birbaa v ya z nmayndlri vasitsi il itirak ed
bilr.
Dvltlrd yerli znidarni hyata keirn orqanlar mxtlif
cr adlanr. Bu orqanlar Fransada v taliyada kommunalar, Polada
icmalar, Danimarkada bldiyylr, Portuqaliyada mhlllr, mu-
nisipilr, inzibati vilaytlr adlanr. Lakin nec adlandrlmasndan
asl olmayaraq, yerli znidar orqanlar mstqildirlr v dvlt
hakimiyyti orqanlar sistemin daxil deyildirlr.
Bir qayda olaraq, yerli znidar haqqnda rhbr mddalar
konstitusiya normalar il myyn edilir. Bu, hr eydn vvl,
xalq hakimiyytinin formas kimi yerli znidarnin siyasi
hmiyytindn irli glir. Yerli znidar geni xalq ktlsini
znd birldirn, bu ktlni dvltin idar olunmasna clb edn,
1
razi yuridiksiyas apelyasiya mhkmsinin slahiyytin aid olan razi nzrd
tutulur
415
onun siyasi dncsini v siyasi mdniyytini formaladran
siyasi tbliat mrkzidir. Demokratiyann mhsulu olan bu institut
xalq hakimiyytinin inkiafnda xsusi rol oynayr. Odur ki, yerli
znidarnin hquqi saslar ilk nvbd konstitusiya normalar
il tsbit edilir.
Bldiyylr z faliyytini nizamnamy uyun olaraq hyata
keirirlr. Bldiyynin nizamnamsi bldiyy iclaslar v ya
vtndalarn yncaqlar trfindn qbul edilir.
Bldiyylrin nizamnamsind bldiyynin razisi, orqanlar,
strukturu, slahiyytlri, bldiyy zvlrinin slahiyyt mddti,
yerli znidarnin hyata keirilmsinin iqtisadi v maliyy
saslar, bldiyy mlkiyytin sahibliyin, ondan istifadnin v
ona srncam verilmsinin qaydalar v s. myyn olunur.
Bldiyylr sosial mdafi v sosial inkiaf, iqtisadi inkiaf,
ekologiya zr yerli hmiyytli proqramlar hyata keirir.
Bldiyylr qanunla myyn edilmi razi hdudlar
daxilind yerli znidaretm formasdr. Bldiyylrin z
mlkiyyti, yerli bdcsi v sekili bldiyy orqanlar olur.
Bldiyy orqanlar slahiyytlri rivsind yerli hmiy-
ytli msllri hll etmk n bldiyy qulluunun tkili
mqsdi il bldiyy trfindn yaradlan v dvlt orqanlar
sistemin daxil olmayan orqanlardr. Bldiyy hququ yerli
znidar il bal msllri tnzimlyn hquqi normalar
sistemidir. Bldiyy mlkiyyti mlkiyyt hququ sasnda hr
v knd razilrin, hminin digr bldiyy qurumlarna mnsub
olan mlakdr. Bldiyy sekilri yerli znidar orqanlarnn
demokratik tkili suludur.
Yerli znidar sahsind sas beynlxalq snd 1985-ci il
oktyabrn 15-d Avropada yerli v regional hakimiyyt orqanlarnn
daimi konfrans trfindn Strasburqda qbul edilmi Yerli
znidar haqqnda Avropa Xartiyasdr. Xartiyann sas
mqsdi vtndalara daha yaxn olan v onlara yerli hmiyytli
msllrin hlli n qrarlarn qbul edilmsind itirak etmk
imkan vern yerli znidar orqanlarnn hquqlarnn tmin
olunmas v mdafisidir. Bu sndin mlliflrin gor, Xartiya
416
Avropa urasnn sas prinsiplrini Avropada demokratik
tfkkr dstklmk v n geni mnada insan hquqlarnn
mdafisini real mzmunda znginldirmk mqsdi dayr.
Xartiyann sas istiqamti yerli znidar orqanlarnn
muxtariyyt drcsinin demokratiyann sas meyar olmasn
gstrmkdir.
Azrbaycan Avropa Xartiyasna 2001-ci il dekabrn 12-d
qoulmudur.
Azrbaycanda bldiyylr. Azrbaycan Respublikasnda yerli
znidar orqan kimi bldiyylr faliyyt gstrir. Azrbaycan
Respublikas vtndalar Azrbaycan Respublikasnda yerli
znidarni hyata keirn bldiyylri oxmandatl seki razi-
lri zr mumi, brabr, birbaa seki hququ sasnda srbst,
xsi v gizli ssverm yolu il seilirlr. Azrbaycan Respub-
likasnda bldiyylr ilk sekilr 1999-cu il dekabrn 12-d kei-
rilmidir. Bldiyylrin slahiyyt mddti 5 ildir.
Bldiyylrin iinin tkili v onlarn faliyyt qaydas
BIdiyylrin statusu haqqnda Azrbaycan Respublikasnn
qanunu v digr normativ sndlr sasnda myyn edilir.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn 143-c maddsi
bldiyylrin iinin tkilin hsr olunmudur. Bu maddnin
birinci hisssind bldiyylrin faliyytinin iki formas z ksini
tapmdr. Bunlar aadaklardr:
1) iclaslar; b) komissiyalar (daimi v baqa komissiyalar).
Bldiyynin iclaslar bldiyy zvlrinin mumi
yncadr. claslar ayda bir dfdn az olmayaraq bldiyynin
sdri trfindn arlr. claslarda aadak msllr hll edilir:
a) bldiyy zvlrinin slahiyytlrinin tannmas, qanunla
myyn edilmi hallarda onlarn slahiyytlrinin itirilmsi v
slahiyytlrin xitam verilmsi;
b) bldiyylrin reqlamentinin tsdiq edilmsi;
c) bldiyynin sdrinin v onun mavinlrinin, daimi v baqa
komissiyalarn seilmsi;
) yerli vergi drclrinin aa salnmas bard qrar qbul
edilmsi v yerli dnilrin myyn edilmsi;

417
d) yerli bdcnin v onun icras haqqnda hesabatlarn tsdiq
edilmsi;
e) bldiyy mlkiyytin sahiblik, ondan istifad v onun
barsin-
d srncam;
) yerli sosial mdafi v sosial inkiaf proqramlarnn qbul
v icra edilmsi;
f) yerli iqtisadi proqramlarn qbul v icra edilmsi;
g) yerli ekoloji proqramlarn qbul v icra edilmsi.
Bldiyylr z slahiyytlrin aid msllrin qabaqcadan
nzrdn keirilmsi v hazrlanmas, bldiyylrin qrarlarnn
hyata keirilmsin yardm gstrilmsi, bldiyynin tabeliyind
olan mssis, idar v tkilatlarn faliyytin nzartin tmin
edilmsi n daimi v baqa komissiyalar yarada bilrlr.
Bldiyylrin daimi v baqa komissiyalarnn sas vziflri
aadaklardan ibartdir:
a) yerli hmiyytli sosial mdafi v sosial inkiaf, ekologiya,
iqtisadi inkiaf, yerli xidmt zr proqramlar hazrlayb,
bldiyynin iclasna v ya yerli halinin mzakirsin xarmaq;
b) yerli hmiyytli msllri mzakir etmk, bldiyy
iclaslarnda mzakir n proqramlar, araylar, qrar layihlri v
baqa materiallar hazrlamaq;
c) bldiyy v onun icra aparat n tkliflr hazrlamaq;
) seicilrin taprqlarnn yerin yetirilmsinin tkilin v
yoxlanmasna kmk etmk.
Bldiyylrin daimi v baqa komissiyalarnn faliyyti bu
prinsiplr sasnda hyata keirilir: fikir mxtlifliyi, akarlq,
msllrin srbst mzakirsi, ictimai ryi nzr almaqla
komissiya zvlrinin tbbskarl.
418
XI FSL
DEMOKRATYA V CMYYT
1. Demokratik cmiyytd plralizm,

ideologiya v tolerantlq
Demokratik cmiyyt anlay. Demokratiya cmiyytd el

bir siyasi tkilatdr ki, o, xalqn hakimiyyt mnbyi kimi
tannmasna saslanr. Demokratiya xalqa dvlt ilrind itirak
etmk hququ verir v vtndalar real hquq v azadlqlarla tmin
edir. AB-n eks-prezidentlrindn biri R.Reyqan bel hesab edirdi
ki, demokratiya he d idaretm sulu deyildir; o, insanlarn aild
v mktbd aldqlar sas dyrlrin inkiafna hkumtin mane
olmasnn qarsn almaq ndr.
Demokratiya dvltin idar edilmsind vtndalarn itirak
hququ, z fikrini ifad etmk v baqalarnn fikrini eid bilmk
imkandr. Bu is o demkdir ki, demokratiyan serkn biz btn
vtndalarn brabrliyin inam hissindn x edirik. Bir trfdn
bu inam insann azad olmas fikrin saslanr, digr trfdn is
yaddan xarmaq olmaz ki, bir nfrin azadl baqasnn azad
olmasna maneilik trtmmlidir.
Plralizmin cmiyytd rolu. Demokratiya hvali-ruhiyysi-
nin hkm srdy cmiyytd, sosial mhitd plralizm d mey-
dan alr. Plralizm ndir?
Demokratik cmiyyt sas siyasi partiyalar v tkilatlarn
qarlql laqlrin saslanan hakimiyyt sistemidir. nki
demokratik cmiyytd dvltin siyastin - qrarlarn qbul edil-
msin, dvlt proqramlarnn ilnib hazrlanmasna v hyata ke-
irilmsin az v ya ox drcd tsir gostr biln, bzn d dv-
ltin daxili v xarici siyastini myynldirn mxtlif qvvlr
mxtlif tkilatlar faliyyt gstrir. Bunlar siyasi partiyalar, siyasi
qruplar, hmkarlar ittifaqlar tkilatlar v digr ictimai tkilatlar,
hrbi-snaye komplekslri v intellektual elitadr.

419
Bu tkilatlarn irisind siyasi partiyalar xsusi yer tutur,
nki siyasi partiya dvltin siyasi hyatna tsir gstrn n
mhm vasitdir.
Avtoritar v totalitar cmiyytlrdn frqli olaraq, demokratik
cmiyyti partiyalarsz tsvvr etmk olmaz. Birpartiyal sistem
saslanan kemi Sovet cmiyytind hakim kommunist partiyasna
mxalif mvqed dayanan partiyalar yaratmaq mmkn deyildi.
Demli, hakimiyyt tsir etmkdn, onun siyasi v ideoloji xttin
mnasibt bildirmkdn, hakimiyytin bldrlmsind
itirakdan shbt bel ged bilmzdi. Lakin oxpartiyal sistemin
hkm srdy cmiyytd bel birliklrin hakimiyyt tsiri v ya
hakimiyytin bldrlmsind itirak mmkndr. Bu,
demokratiyann tzahr olub, siyasi plralizmd z ksini tapr.
Bellikl, siyasi plralizm myyn nqteyi-nzrlr v bax
oxluu olub, sosial qruplarn z maraqlarn ifad etmk n
tkilat yaratmaq imkandr.
Siyasi plralizm raitind vtnda istdiyi baxlara,
dnyagr istiqamtlrin malik ola bilr. Lakin bununla yana,
o, baqalarnn da hmin hquqlarna hrmtl yanamal, istniln
fikir mxtlifliyin dzml mnasibt bslmlidir.
Totalitar cmiyyt btn vtndalardan eyni cr, hakim
ideologiyann myyn etdiyi kimi dnmyi tlb edir. Bu
ideologiya hakimiyytd olan qvvlrin maraq v mnafelrinin
ifadsin ynldiyi n onu tnqid etmk, siyasi proseslr
mdaxil mmkn deyildir. Sovet cmiyytinin xsusil XX srin
30-40-c illr tarixi zg cr dnnlrin dhtli czalara mruz
qalmas il zngindir. insanlar ona gr repressiyalara mruz
qalrdlar ki, onlar hakimiyyt ideoloqlarnn myynldirdiyi
kimi deyil, srbst dnrdlr.
Plralizmin ancaq demokratik cmiyyt xas olmas. Siyasi
plralizm demokratik cmiyytin siyasi qurulu prinsiplrindn
biridir. Bu prinsip sasn siyasi hyat znd mxtlif qarlql
laqli v eyni zamanda mstqil siyasi qruplarn, partiyalarn v
tkilatlarn mvcud olmasn zruri edir.
420
Onlarn trtib etdiyi proqramlar, irli srdy ideyalar daim
toqquma v rqabt halnda olur. Bellikl, cmiyytd siyasi
baxlar, qidlr, dnyagrlr daim toqquur, bir-biri il
ziddiyytd v mnaqid olur. Bu tbiidir, gr bel olmasa
inkiaf da olmaz. Ancaq mhz plralizm onlarn qardurmalara,
dmniliy evrilmsin yol vermir. Siyasi mnaqilrin
hllind siyasi plralizmin rolu ox bykdr. Plralizm
ziddiyytlrin sosial-siyasi inkiafn mnbyi olmasn tanyr v bu
ziddiyytlrin dinc yolla hllini mmkn edir. Siyasi plralizm
hakimiyytd istniln inhisar, hr hans totalitar v avtoritar rejimi
rdd edir. Plralizmin sas prinsipi hakimiyytin xalq trfindn
seilmsi v hakimiyytin blnmsidir.
Demokratik cmiyytd hakimiyytl ona mxalif olan siyasi
qvvlr z aralarndak mnasibtlri aydnladrmaq n
dialoqa girirlr. Mhz dialoq vasitsil plralist dncli insanlar,
qruplar, tkilatlar, qurumlar arasnda qarlql mkdala nail
olmaq mmkndr.
Demokratik cmiyyt quranlar tdricn v byk intellektual
sylr hesabna idaretm v hqiqt axtar prosesind yaranan
mnaqilri dinc yolla hll etmyi yrniblr. Burada ilk olaraq
qbul edilir ki, hr hans mbariz kimis zmk v alaltmaqdan
tr deyil, daha yax, daltli glck urunda irliy doru
addmlamaq n aparlr. Mnaqid ks trf dmn yox,
mumi problemlrin hlli yollarn tapmaq n mbariz aparmal
olduumuz hmkardr.
zn rva gormdiyini baqasna da etm. Demokratiya
klassiki Tomas Hobbs trtib etdiyi Slh qaydalarnn iind bunu
Qzl qanun adlandrmd.
Qarlql razla saslanan cmiyyt n daltli v salam
mbariz shvlrin aradan qaldrlmas v daha yax glck
qurulmas yolunda yegan metoddur.
421
Demokratik cmiyyt v ideologiya
deologiya anlay. deologiya termini elmd XVIII srin
sonu XIX srin vvllrindn ildilir. Bu anlaya ilk df
fransz alimi Destyut de Frasinin Dnmk qabiliyyti haqqnda
etdlr adl kitabnda rast glinir.
deologiya termini ilk df ildildiyi gndn bu zamana
qdr onun haqqnda mxtlif nqteyi-nzrlr irli srlm,
tsvvrlr ox byk inkiaf yolu kemidir. Nticd onun bir
sra triflri meydana xmdr. Onlardan biri beldir: ideologiya
ictimai tfkkrn formasdr. O, siyasi, hquqi, dini, flsfi,
mnvi, bdii baxlar v ideyalar sistemidir.
Daha bir trifl tan olaq: ideologiya bu v ya digr insan
qrupunun hakimiyyt iddialarn saslandran v buna
mvafiq olaraq ictimai fikri z mnafelrin tabe etdirmy
alan myyn doktrinadr. Bu triflrdn aydn olur ki, ictimai
reall ks etdirn btn baxlar, nzriyylr ideologiya rolunu
oynaya bilmzlr. Yalnz myyn mqsd trafnda cmlnmi v
konkret mnafelri mdafi edn ideya v baxlarn vahid sistemi
ideologiya hesab olunur.
Lakin btn sistemli baxlar da ideologiya sayla bilmz.
deologiya sistem klin salnm elmi nzriyydn frqlnir.
Elm obyektiv gerkliyi olduu kimi, idrak metodlarnn kmyi
il yrnir v tsvir edir. deologiya is obyektiv gerkliyi
mqsdynl kild, bu v ya digr mnafelr uyun olaraq ks
etdirir.
Bolevik diktaturas qurulduqdan sonra Azrbaycanda bel
bir ideologiya hakim idi v urlara yeridilmidi: bylr, xanlar,
mollalar, tacirlr, iri sntkarlar, qolomaqlar (varl kndlilr) sinfi
dmndirlr, nki onlar zhmtkelri istismar etmkl mul
olmular. Bu ideologiya boleviklr z hakimiyyt iddialarn
hyata keirmy imkan yaradrd. Onlar bununla halinin byk
ksriyytini tkil edn yoxsul v ortabablarda sinfi dmn,
xalq dmni obraz formaladrmaa, ictimai fikri z
mnafelrin tabe etdirmy nail olmudular. Nticd yz
minlrl insan taleyi facilrl zldi: hbslr, srgnlr, edamlar,
422
repressiyalar sistemli v ktlvi xarakter ald. Bu ideologiya siyasi
ideologiya idi.
Orta srlrd Qrbi Avropada katolik kilssi xalqn byk
zlmkar idi. Bu kils mrkzlmi dvltin olmad, chalt v
nadanln hkm srdy bir raitd riksiz hkmranln tmin
etmk n ideologiyadan mqsdynl kild istifad edirdi.
Kils tlimin zidd olan hr hans fikr, hrkt, baxlara ox
byk dzmszlk gstrilirdi. Kils ideologiyasna qar xmaq
bidtilik hesab olunurdu. Bellri daim tqib edilir, kils mh-
kmlri trfindn edama v yaxud diri-diri tonqalda yandrlmaa
mhkum olunurdular. Bu ideologiya dini ideologiya idi.
Byk yunan filosofu Aristoteli fizika elminin atas hesab
edirlr. Lakin onun fizikasnda n riyazi formul, n tcrb
cihazlarnn tsviri var. nki Aristotel hr hans nticy
mhakim yolu il glirdi. Aristotel gr dnyann drk
edilmsin aparan tbii yol biz mlum olan akarlqdan daha
mlum akarla gedir. Yni insanlar hr hans yan vvlc
grdklri kimi d tsvvr edirlr, msln, suyu ancaq susuzluu
yatran ffaf maye kimi qbul edirlr. Ancaq kimyvi v fiziki
xasslrin ba vuranda suyun n qdr mrkkb bir madd
olduu akara xr. Ona gr d bizim mvcud biliklrimizi hazr
v dyimz tsvvr etmk olmaz. Tam olmayan, dqiq olmayan
bilik daim tzlnir, zaman kedikc daha tam, daha dolun olur.
Bu, flsfi ideologiyadr.
XVIII sr Fransa burjua inqilabnn ideya chtdn
hazrlanmasnda Monteskyenin, Volterin, Russonun v Didronun
maarifilik faliyytinin nec byk rol oynadn, yqin ki,
xatrlayrsnz. Onlar feodal qayda-qanunlarn dinc yolla, islahatlar
v maariflndirm yolu il lv etmk fikrini irli srrdlr.
Monteskye is daha irli gedrk hakimiyytin blnmsi ideyasn
tklif edirdi. Bu ideyalar toplusu maarifilik ideologiyas idi. XIX
srd Azrbaycan cmiyytind maarifilik ideologiyasnn
dayclar Abbasqulu aa Bakxanov, Mirz Ftli Axundov v
baqalar olmular. Bu deyilnlri 11.1. sayl sxemd
mumildirmiik:

423
Sxem 11.1.
deologiya
Siyasi Dini Flsfi Maarifilik

ideologiya ideologiya ideologiya ideologiyas
deologiyann avtoritar v totalitar cmiyytd rolu. Hr

bir ideologiya cmiyytd mvcud olan siyasi rejiml sx baldr.
Xarakterindn, siyasi istiqamtindn asl olaraq, ideologiya ya
mvcud ictimai qurulu v qaydalar mdafi etmk vziflrin
xidmt gstrir, ya da onu dyidirmk istiqamtind qrar tutur.
Avtoritar v totalitar rejimli cmiyytlrd ideologiya hakimiyytin
qorunmasna v mhkmlnmsin qulluq edir. Bu cmiyytd
hakim ideologiyaya qar xanlar, yaxud bununla sadc olaraq
razlamayanlar mhv edilir, hbs salnr, lkdn qovulur, bir
szl, cmiyytdn tcrid olunurlar.
Totalitar sovet cmiyytind hakim ideologiya kommunist
rejiminin qorunmasna v mhkmlnmsin xidmt edn
kommunist v ya sosialist ideologiyas idi. Bu cmiyyt siyasi
plralizmdn mhrum idi. Kommunist Partiyasnn cmiyyt v
dvlt alternativsiz rhbrliyi n kiicik tnqid bel dzmsz
idi. Bir ox grkmli adamlarn taleyi daha facili olmudu.
Msln, z eirind Gygl trnnm edn air hmd Cavad
trklyn rmzi olan goy rngdn bhs etdiyi n repressiyaya
mruz qalmd. Ona gr d, mxtlif ideoloji cryanlarn
qadaan olunduu totalitar v avtoritar cmiyytd rejim qar
mxalif mvqed dayanan ideologiyalar ox zaman qeyri-leqal
424
kild yaylr. Insanlar gizli drnklr, birliklr, partiyalar klind
birlirlr.
Demokratik cmiyyt v ideologiya. Azad, demokratik
cmiyytd oxsayl ideoloji cryanlar bir-birilri il rqabt
raitind faliyyt gstrirlr. nki demokratik cmiyytd hr
bir frd istdiyi kimi dn v z fikrini syly bilr (gr bu
fikir baqalarna qar ynlmi thqir deyils). Bu cmiyytd
mxtlif siyasi, dini v baqa ideologiyaya mnsub adamlar
(msln, leyboristlr, sosial-demokratlar, mhafizkarlar,
liberallar, mslmanlar, xristianlar, buddistlr, ateistlr, dindarlar
v s.) ninki dinc yana yaayb ily, htta bir ideya trafnda
(msln, tbitin mhafizsi, nv silahnn yaylmamasna,
yoxsullua, narkomaniyaya, QS- qar mbariz) birl d
bilrlr.
Demokratik cmiyytd ideologiyann mvcudluunu
aadak misallardan da grmk mmkndr. Dnya hrtli
Bitlz qrupunun zvlri Vyetnam mharibsin etiraz lamti
olaraq, tltif olunduqlar ordeni ingilis kraliasna qaytarmdlar.
AB-n Vyetnama qar daltsiz mharibsin etiraz lamti
olaraq hrbi ardan imtina edn mhur boksu Mhmmd Ii
hbsxanaya salnmd. XX srin 80-ci illrinin sonunda Qrb
lklrinin bir ox musiqiisi Cnubi Afrika Respublikasnda
aparteid siyastin qar aksiyalar izdihaml konsertlr tkil
etmidilr. Bu faktlar gstrir ki, htta siyastdn uzaq olan
mxtlif pe sahiblri d myyn ideya trafnda birlrk bu v
ya digr msly z mnasibtlrini bildirirlr.
Mxtlif ideologiyalarn vtnda cmiyytind rolu. Artq
vtnda cmiyytinin n demk olduu siz yax mlumdur. Bel
cmiyytd myyn ideyalar sasnda yaranm mxtlif ictimai
birliklr qeyri-hkumt tkilatlar, hmkarlar ittifaqlar, qadn
tkilatlar, siyasi partiyalar faliyyt gstrir. Dvltdn,
hakimiyytdn asl olmayan bu ictimai birliklrin faliyyti
cmiyytd myyn problemlrin hllin kmk etmkl yana,
demokratiyann inkiafnda da mhm rol oynayr.
425
Btn deyilnlrdn xan n mhm nticlr bunlardr:
a) demokratik cmiyytd hakim ideologiya yoxdur; b) demokratik
cmiyytd ideoloji plralizm mvcuddur; c) demokratik
cmiyytd myyn ideyalar sasnda yaranan ictimai birliklr
vtnda cmiyytinin inkiafnda byk rol oynayrlar.
Demokratik cmiyytd tolerantlq

Tolerantlq anlay. Biz bundan vvlki mvzularda
plralizmdn, ideologiyadan, dandq, siyasi plralizm raitind
vtndan istniln bax v ideologiyaya malik olmaq
hququndan sz adq. Lakin bununla yana onu qeyd etdik ki, hr
bir vtnda baqalarnn da hmin hquqlarna hormt etmli, hr
hans fikir mxtlifliyin dzml yanamaldr. nki, insanlar
mxtlif sosial-mdni kklr, dini qidy malikdirlr. Tbiidir
ki, onlarn hr birinin hyatn mxtlif problemlri bard hmi
mxtlif fikir v ideyalar olmudur v olacaqdr. Bel
dnyagr qbul edn xsi tolerant insan adlandrrlar.
Tolerant insan olmaq - ks baxlara dzmk, onlara sbirl
yanamaq v digr insanlar z baxlarn dyimy inandrmaq
chdi zaman onlara hddindn artq tzyiq gstrmmk demkdir.
Tolerant insan mvcud fikir ayrlqlarn dialoq prosesind
aydnladrr, istniln mbahisni mzakir v inandrma yolu il
hll edir. Tolerant insan olaraq z opponentlrinizi balamaa
gcnz atrsa, demli, lazm gldikd sizi d kimlrs
balayacaqlar.
Tolerantlq insan hquqlarnn hyata keirilmsinin, slh
nail olman ayrlmaz v mhm nsrdr. Tolerantlq gcl
laqlr yaradr, daha sx mkdala yol ar v insanlarn
hmryliyini mhkmlndirir. Tolerantlq davti v fikir ayrln
aradan qaldrmaa kmk edir, zorakla, hd-qorxuya qalib glir,
cmiyytd thlksizlik hissi yaradr.
Tolerant insan, tolerant cmiyyt dalt v brabrlik kimi
dyrlri hyata keirmy v mnaqilri bu dyrlrdn x
etmkl hll etmy can atr. Bu dyrlr mxtlif mdniyytlrd
mxtlif kild ifad oluna bilr, lakin btn hallarda onun
426
mahiyyti dyimz qalr: istisnaya yol vermdn, btn insanlarn
lyaqtin hrmt etmk! z fikrini baqalarna zorla qbul
etdirmk chdi ciddi mnaqilr gtirib xarr. Bundan is tkc
ayr-ayr insanlar deyil, btvlkd cmiyyt ziyan kir.
Bs tolerantla nec trif vermk olar? Bu trif YUNESKO-
nun Parisd 185 zv-dvlt trfindn imzalanm Tolerantlq
Prinsiplrinin Byannamsind (16 noyabr, 1995) bel ifad
olunur: Tolerantlq dnyamzda mdniyytlrin zngin
mxtlifliyin, mvcud znifad formalarna hrmtl
yanamaq, bunlar tanmaq v dzgn anlamaq demkdir.
Geni hat dairsin malik bu trif digr irqlr, drinin rngin,
cinsin, yaa, dil, din, siyasi v digr fikirlr, milli, yaxud sosial
mny, mlkiyyt v sair frqli xsusiyytlr dzml
mnasibti nzrd tutur.
Briyyt tarixind dzmszlk hmi mvcud olmu,
siyasi, iqtisadi, sosial, mdni, milli, irqi, dini v ideoloji
dzmszlk formalarnda tzahr etmidir. Bunlar is hmi
mnaqilr v mhariblr, dini tqiblr, syanlara gtirmi v
ideoloji qardurmalarla nticlnmidir. Gndlik hyatda o,
mhm demokratik azadlqlarn ziddin olaraq, irqi ayrsekilik,
etnik v dini lamt gr tqib formasnda tzahr etmidir. mu-
miyytl, dzmszlk bel bir rt saslanr ki, snin istniln
inandrma sistemin, snin hyat trzin, snin mdniyytin, snin
dinin hamdan ykskd durur. Dzmszlyn sasn insan
xsiyytinin tml dyrinin inkar tkil edir. Buna gr d
tolerantlq dzmllk ictimai mnasibtlrd zoraklq v
mcburiyytdn kinmy im-kan vern zruri keyfiyytdir. Tole-
rant olmadan dinc yana yaa-maq mmkn deyil. Msln, Erm-
nistan deyiln razidn Azrbaycan trklri ona gr qovulmular
ki, tolerantlq kimi demokratik v sivil dyrdn mhrum olan bu
dvltd mumiyytl trklr qar kskin milli dzmszlk
hkm srr.
Demokratik cmiyytd mnaqilrin hllind
tolerantln rolu. Demokratik cmiyyt cinsindn, irqindn,
milli mnsubiyytindn v hans din etiqad etmsindn asl

427
olmayaraq, btn insanlarn hquq v azadlqlarnn hyata
keirilmsini tmin edir. Bel cmiyytd insanlar bir-birilrinin
fikirlrin hrmtl yanar, ks baxlar v fikirlri faktlar,
dlillr, sndlr vasitsil, qarlql anlama raitind
aradan qaldrrlar.
Bel cmiyytd hr cr zoraklqdan, ilk nvbd fiziki,
psixoloji, sosial zoraklqdan imtina edilir. Hr ey qarlql
dialoq, smrli mkdalq, qid plralizmi sasnda hll
olunur. Trflr kompromislr yolu il mumi razla gl
bilirlr.
Demokratik cmiyytd yad mnasibt, sosial daltsizlik,
milli v dini ayr-sekilik, siyasi v iqtisadi zlm yoxdur. Bel
bir raitd insanlar, sosial qruplar, siyasi partiyalar, etnik
qruplar, mxtlif dinlrin nmayndlri qarlql anlama,
yardmlama, dialoq sasnda rahatca yaayrlar. Qarya xan
hr hans bir problemin mnaqiy evrilmsin yol verilmir,
hr ey qanunlar v dyrlr rivsind hll olunur.
Demokratik cmiyytd hr hans bir mnaqi ba vers
bel, insanlar, qruplar, partiyalar, tkilatlar dzmllk nmayi
etdirir, ks baxlara olan hrmtlrini saxlamaqla, mnaqinin
hlli n daha optimal yollar tapma bacarrlar.
Mhz tolerantlq mnaqilrin hdsindn glmk v
kompromislrin taplmas n n vacib rtdir. Dzmszlk is
briyyti yadlamaya, dmniliy aparr. Buna gr d bu gn
tolerantlq beynlxalq mna dayr.
Tolerantlq trbiysind sas vasitlr. nsanlar yaa dolduqca,
trafdaklarla nsiyyt v laqy girdikc, mxtlif cmiyytlrd, kol-
lektivlrd, aillrd v lklrd yaadqca hr cr mxtliflikl rast-
larlar. Drisinin rngin, dilin, dinin, hyata baxna, dad ideo-
logiyaya gr ondan frqlnn bir insanla qarlaanda dzmszlk
yarana bilr. Bu zaman sivil insann zrin dn tolerant olmaq
- yni dzmllk nmayi etdirmkdir. Bs onu nec trbiy
etmli, ax btn insanlar xarakter etibaril he d tez yolagln,
gzt gedn, xeyirxah, smimi, tvazkar v daltli deyillr. Bu
428
ox tin msldir, amma mmkndr. Onun bir sra vasitlri
vardr. Onlardan bzilrini nzrdn keirk:
- nsan hyatna
Dzmllk
hrmt, zorakla son
qoyma, zorak olma-
zntrbiy mkdalq
ma hvslndirm,
thsil, dialoq v
mkdalq vasitsil
Tarazlq dalt
faktiki zoraklqdan
imtina;
- btn insan-
Hmrylik Hrmt
larn hquqlarna v
azadlqlarna hrmt
v bunun hvsln-
dirilmsi;
qlin gc, xarakter
- mnaqil-
rin dinc yolla tn-
zimlnmsin trf-
darlq;
- qadnlarn v kiilrin hquqlar v imkanlarnn brabrli-
yin hrmt v buna raitin yaradlmas;
- azadlq, dalt, demokratiya, hmrylik, mkdalq, qid
plralizmi, mdni v dini mxtliflik prinsiplrin, cmiyytin b-
tn sviyylrind v xalqlar arasnda dialoqa, qarlql anlamaya
sdaqt.
nsan hquqlarna hrmti nzrd tutan dzmllk sosial
daltsizliy dzml yanamaq, z qidsini zg qidlr gzt
getmk demk deyil. Dzmllk hr bir insann z qidsini mdafi
etmkd azad olduunu v baqalarnn da hmin hquqa malik
olduqlarn etiraf etmkdir. Bu hminin o demkdir ki, bir insann
baxlar digrlrin zorla qbul etdiril bilmz.
429
2. Demokratik cmiyytd steriotiplr
qar mbariz
Stereotiplr anlay. Stereotip (yunanca stereos mhkm,
tipos iz) ictimai hadis v yaxud obyekt haqqnda stan-
dartladrlm sxematik obrazdr.
Msln, irqilr israr edirlr ki, n yaradc irq a irqdir;

bu, irqilr arasnda digr irqlr qar yaylm stereotip
dncdir. Bu stereotipi inkar etmk olduqca asandr. Yapon
v Koreya xalqlarnn radioelektronika, kompyuter
texnologiyas sahsind uurlar, afro-amerikallarn caz
musiqisinin banisi olmalar bu stereotipi inkar edir.
Yaxud, ermnilr trklrin onlara qar soyqrm
trtdiklrini tsdiq etdirmk n btn dnyada yazq
ermni obraz stereotipi yaratmaa alrlar. Lakin oxlu
tkzibolunmaz faktlar bu stereotipi inkar etmy sas verir.
Bel ki, ermnilr zlri trk-mslmanlara qar xsusi
amanszlqla dflrl soyqrmlar trtmilr. Bellikl,
stereotiplr btn hadis v obyektlr mumilikd amil
olunur. Msln, biri yaltd yaayrsa, demli o, etik
normalar bilmir, yaxud biri mhkm hkm il n vaxtsa
azadlqdan mhrum edilmis, demk, ona etimad bslmk
olmaz v s. Bu is dzgn deyil.
Stereotiplrin nvlri vardr: siyasi stereotiplr; etnik
stereotiplr; irqi stereotiplr; cinsi stereotiplr; dini stereo-
tiplr; mdni stereotiplr; ya stereotiplri; sosial stereotiplr.
430
Stereotiplri sxem klind aadak kimi gstrmk

olar.
S Siyasi stereotiplr
T
E Etnik stereotiplr
R
rqi stereotiplr
E
O Cinsi stereotiplr
T
Dini stereotiplr

P Mdni
L
Ya stereotiplri
R
Sosial
Ya stereotipin aid bir misal gstrk. Bir qayda olaraq
Azrbaycanda v digr rq lklrind cavanlar yal adamlara
byk hrmtl yanarlar. Lakin bu hrmti bel bir stereotipl
balamaq olmaz ki, yallar hmi cavanlardan all v
mdrikdirlr. Tbii ki, bu mumi tsvvrlrdn frdi hallara
kesk, grcyik ki, bzi yallarla mqayisd bzi cavanlar daha
all v mdrikdirlr. Al yada deyil, badadr xalq msli d
bu fikri tsdiq edir.
Qadnlar kiilr qdr all ola bilmzlr, - cinsi stereotipi d
tkzib edn faktlar var. Bu stereotipin yaranmasnn uzun bir tarixi
var. nki qadnlar tarix boyu kiilr trfindn diskriminasiyaya
mruz qalmlar. Nticd qadnlar ictimai hyatdan
uzaqladrlm, z yaradcln v qli qabiliyytini cmiyyt
qarsnda gstrmk imkanndan mhrum edilmilr. Bu is
qadnlarn al, biliyi, txyyl bard bel bir mnfi stereotipin
yaranmasn tmin etmidir.
431
Bu gn qadnlar hyatn hr sahsind alrlar. Onlarn
nmayndlri ordu sralarnda, thlksizlik xidmti orqanlarnda
qulluq edirlr. Qadnlar arasnda oxsayl alim, mllim, hkim
kimi faliyyt gstrnlr ordusu vardr. Bu gn qadn hquq
mdafiisidir, diplomatdr, kosmonavtdr, mssis rhbridir,
millt vkilidir, n nhayt, dvlt basdr. Bu tkzibedilmz
faktlar yuxarda gstriln cinsi stereotipi inkar edir.
Avtoritar v totalitar cmiyytlrd stereotiplr. Yuxarda
sadaladmz stereotiplrin, demk olar ki, hamsna avtoritar v
totalitar cmiyytlrd tsadf etmk mmkndr. Bu hal hmin
cmiyytlrin xsusiyytlrindn irli glir. nki bu stereotiplr
hakim rejimin qorunmasna, onun daha da mhkmlndirilmsin
xidmt edir. Msln, Sovet imperiyasnda bel bir stereotip
mvcud idi ki, iri sahibkarlar z lklrind fhl v kndlilrin
siyasi dmnlridir. Bu, iri sahibkarlarn hamsna amil olunan
stereotip idi. Bu stereotip tsvvr sasnda sovet ideologiyas
dmn obraz yaradrd. Stereotipin bu nv siyasi stereotipdir.
Totalitar cmiyytd dini stereotiplrdn d geni istifad
olunur. Din xadimlrinin hams nadan, frldaq, riyakar v
chaltprstdirlr stereotipi uzun mddt sovet ideologiyasnn
lind ruhanilrdn dmn obraz yaratmaq n silah rolunu
oynamdr. Bu stereotipi inkar edn faktlar da vardr. Mslman
din xadimlrinin ksriyyti ali ruhani thsil alm, bir ox dnyvi
elmlri yax mnimsmi, elm, biliy, maarif xidmtlr
gstrmi, doruul v daltli olmular.
Stereotiplr hm d dzmszlk v mnaqilrin trdil-
msind bir nv mnb rolunu oynamlar. Bu zn xsusil etnik
v dini stereotiplrd daha ox gstrir. Siz yqin ki, dflrl
alman dqiqliyi, azrbaycanl qonaqprvrliyi, ingilis so-
yuqqanll haqqnda eitmisiniz. Ltd etnik stereotiplr an-
layna bel trif verilir: Etnik stereotiplr mxtlif etnik birliklr
mxsus mnvi, qli v fiziki keyfiyytlrl bal olan nisbtn
sabit tsvvrlrdir.
Hr bir etnos myyn maddi v mnvi dyrlr yaratd
n onun hr bir nmayndsi zn cdadlarnn iinin davam-
432
s kimi hiss edir. Bu mnada stereotip sosial tcrbnin trc
formas rolunu oynayr.
ox vaxt konkret bir milltin nmayndsin mnasibtd
onun mllrini deyil, milliyyti haqqndak etnik stereotiplri sas
gtrrlr. Etnik stereotiplr ox vaxt emosional sasl v son
drc sxematikldirilmi olduundan insan psixikasma ialedici
tsir gstrir, ninki frdi, elc d ictimai uru z tsirin salr.
Nzr almaq lazmdr ki, stereotiplr ilk nvbd hmin etnik
birliklr mnsub olan insanlarn fikir v dyrlri kimi z xr.
Baqa xalqlar haqqnda dyr v fikirlrin mcmusu is hm
msbt, hm d mnfi ola bilr. Onlarn xarakteri qarlql
mnasibtlrin tarixi tcrbsin saslanr. Bel subyektiv bir sasa
malik olduu n etnik stereotiplr daxil olan mlumatlar adtn
natamam, bzn d sthi olur. Buna gr d mnfi etnik
stereotiplrin cmiyyt tsiri ox thlklidir. Tssflr olsun ki,
ox vaxt bu tsir milltlraras mnaqilrd zn gstrir.
Mlumat az olan, sosial gerkliy nfuz etmy almayan
insanlar stereotiplrin tsirin daha ox mruz qalrlar.
Demokratik dvltlrd stereotiplrin arada qaldrlmas
yollar. Bu gn btn briyyt qlobal terror thlksi il z-z
qalmdr. Htta dnyann n qdrtli dvltlri bel terror thl-
ksindn sortalanmamlar. 2001-ci ilin 11 sentyabrnda AB-n
Nyu-York hrind iki iri ticart mrkzi tyyarlrl partladld.
Bu, minlrl dinc insanlarn lmn sbb oldu. Bir ox Amerika
filmlrind rblr v mslmanlar haqqnda neqativ, terroru
stereotipi yarand. Bunun sbbi 11 sentyabr hadislrindn vvl
v sonra bir sra lklrd ba vermi terror aktlarnda amerikal-
larn frziyysin gr, rb mnli xslrin itirak etmsidir.
Lakin faktlar bunun ksini gstrir. Dnyada mvcud olan
terroru tkilatlar tkc rb mnlilrdn v mslmanlardan
ibart deyildir. Msln, spaniyada yerli etnik qrup olan basklardan
ibart Eta tkilat, yaxud imali rlandiyada RNA terroru t-
kilat son 10 il rzind dinc insanlara qar yzlrl qanl terror
aktlar trtmilr. Lakin irland terrorular haqqnda filmlr ox
azdr, ispan terrorular haqqnda is he bir film biz mlum deyil.

433
Ermnilrin ASALA v Danaksutyun terroru tkilatlar
trfindn XX srin 70-90-c illrind Trkiy v Azrbaycan
vtndalarna qar oxsayl terror mliyyatlar hyata keirilmi-
dir. Krd terroru tkilat PKK-nn qanl mllri d eyni
qbildndir. Lakin ermni v krd terroruluu bard ox az film
kilmidir.
Bs demokratik dvltlrd bel stereotiplri nec aradan
qaldrmaq olar? lk nvbd bu lklrd kiln filmlrd rb
xalqlarndan olan msbt personajlarn yaradlmas bu id mhm
rol oynayar. Buraya bdii srlrin yazlmas, ktlvi informasiya
vasitlrind, internet saytlarnda real hqiqtlri ks etdirn
mlumatlarn verilmsi, lobbiilik faliyytinin gclndirilmsi d
daxildir. AB Dvlt Departamenti trfindn terroru tkilatlarn
siyahsnn trtib edilrk beynlxalq ictimaiyyt aqlanmas da
bu cr stereotiplrin aradan qaldrlmasnda az rol oynamr.
Sosial stereotiplr. Son on ild sosial rait xeyli dyimidir.
Hmin sosium znn hr bir zvn frqli tlblr ynldir v
cmiyytin hr nvbti inkiaf mrhlsind bu tlblr oxluu
tzlnir, yenilir. Budur, trafda mvcud olan v ba vern
hadislrin qrzsiz qavraynda psixoloji uurumlar vardr. Bu
uurumlar mane, szgc, eynk kimi dnya qavrayn mhdud-
ladrr, xsusn d yanldr. stniln mhitd uyun davranlar
il sistemin tlblrini dyn adam nisbtn yax qarlanr. Lakin
insann hyatnda nnvi sabitlik pozulanda mstqil qrar vermk
zrurilir. Bu zaman insanda narahatlq v qorxu hissi yarana bilr.
Bzn bu hislr el ar tsir balayr ki, insanlar situasiyadan
qama stn tutur, bununla da xstliy, alkoqolizm v tnhala
yuvarlanrlar. stniln bu cr hallar, z nvbsind xsi hyatda
ciddi dyiikliklr sbb olur, trafdak insanlarla nsiyyt
problemi yaradr. z daxili tnzzln hiss edn insan ya kmk
axtarr, ya da hdf seir, yni z problemlrini stn yxmaa
adam axtarr. Bhran raiti insan cmiyytdn tcrid edib
biganldir bilr v nticd trkidnyalq yaranr. Baqasn
bynmyn, sevmyn adam hmi narahatlq iind olar. Bel
bir vziyytd bu v ya digr addmlarm dnlmmi olmas
434
qnati zn doruldur. Insann dnclrini dyirk, hadi-
slr olan mnasibtlrin yenidn baxmas onun psixologiya-
sndan, idar gcndn ox asldr.
gr hr hans bir insan stereotipdn uzaqdrsa, onda o, ya
geni dnclidir, ya da cmiyytin istiqamtini tuta bilmir. Ste-
reotiplrin faydas ondadr ki, onlar dnya haqqndak tsvvrlri-
mizi sistemldirmkd biz kmk edirlr. Bellikl, stereotiplr
gerklikd sas gstriciy malikdir:
1. Qruplararas ayr-sekilik qoyulur v bununla da insanlar
yax v pis kateqoriyalara paralanmal olurlar.
2. Bir qrup daxilind xsusiyytlrin v lamtlrin izlnmsi
ba verir.
3. Sem qavray yaranr, yni stereotip zidd olan informa-
siya qbul edilmir.
435
XII FSL
DEMOKRATIK CMYYTD
SEKLR
1. Azrbaycan Respublikasnda seki

hququnun tminat
Vtndalarn seki hququ: aktiv v passiv hquq. Xalqn

iradsinin bilavasit v n yksk ifadsi dvlt hakimiyyti v
yerli znidaretm orqanlarna azad, demokratik sekilrin kei-
rilmsidir. Sekilr, demk olar ki, btn dnyada vtndalarn c-
miyytin hyatnda v dvlt ilrind itiraknn n ktlvi forma-
sdr. Siyasi mdniyytin, hquq urunun v mdniyytinin
formalamasnda, xalqn mumi iradsinin milli maraqlar trafnda
birldirilmsind sekilrin hmiyyti bykdr.
Sekilrin keirilmsi hquqi v siyasi hmiyyti il seilir.
Sekilrin keirilmsinin hquqi hmiyytini balca olaraq,
vtndalarn aktiv v passiv seki hquqlarnn hyata keiril-
msin hquqi tminat verilmsi v Konstitusiya il myyn edil-
mi dvlt hakimiyyti v yerli znidar orqanlarnn formala-
mas tkil edir. Siyasi hmiyyt is sekilrin nticlrindn asl
olaraq, lkd mvcud siyasi qvvlr nisbtinin, demokratiyann
vziyytinin, seicilrin arzu v istklrinin, onlarn siyasi, iqtisadi
v sosial sahlrd olan tlblrinin myyn edilmsi daxildir.
Dvlt hakimiyytinin v yerli znidar orqanlarnn yalnz
xalqn iradsi, istyi sasnda tkili v faliyyt gstrmsi
cmiyytd siyasi sabitliy tminat verir, vtndalarda milli
zndrketmni inkiaf etdirir. Tarixi tcrb gstrir ki, real seki
hququna malik olmayan, azad, demokratik v daltli sekilrin
keirilmsi n lazmi rait yaradlmayan avtoritar dovltlrd
siyasi sabitlik, iqtisadi inkiaf, sosial rifahn yaxladrlmas qeyri-
mmkndr. Btn bunlar bir daha Azrbaycan Respublikas
Konstitusiyasnn 56-c maddsind z ksini tapm seki hqu-
qunun vtndalarn digr Konstitusiya hquqlar irisind xsusi
yer tutduunu tsdiq edir.
436
Seki hququ iki nsrl - aktiv v passiv seki hquqlar il
sciyylnir.
Aktiv seki hququ vtndalarn nmayndli orqanlara
sekilrd qanunla myyn edilmi qaydada itirak etmk, daha
dorusu, semk hququdur.
Passiv seki hiiququ vtndalarn nmayndli orqanlara
sekilrd v ya sekili vziflr namizd sifti il qanunla
myyn edilmi qaydada itirak etmy sas vern subyektiv
hququdur, yni seilmk hququdur. Aktiv v passiv seki
hquqlar haqqnda mddalar Azrbaycan Respublikasnn Seki
Mcllsind z ksini tapmdr.
Azrbaycan Respublikas vtndalar n aktiv seki
hququ 18 ya myyn edilmidir. Passiv seki hququ n
aada gstriln ya senzlri myyn edilmidir: Azrbaycan
Respublikasnn Milli Mclisin deputat seilmk n 25 ya;
Azrbaycan Respublikasnn prezidenti seilmk n 35 ya;
bldiyylr zv seilmk n 21 ya.
Seki orqanlar. Azrbaycan Respublikasnda sekilr seki
komissiyalar trfindn tkil edilir v keirilir. Seki komissiya-
lar sekilrin hazrlanmasn, keirilmsini, ssvermnin nticlri-
nin v sekilrin yekunlarnn myyn edilmsini, vtndalarn
seki hquqlarnn hyata keirilmsini v mdafisini tmin edir,
hmin hquqlara riayt olunmasna nzart edirlr. Seki komissi-
yalar sekilrin hazrlanmas v keirilmsind dvlt hakimiyyt
orqanlarndan, bldiyy qurumlarndan, siyasi partiyalardan, qeyri-
hkumt tkilatlarndan v baqa ictimai tkilatlardan, digr
hquqi v fiziki xslrdn asl deyildirlr.
Azrbaycan Respublikasnda seki komissiyalar sistemin
aadak komissiyalar daxildir: Azrbaycan Respublikasnn Mr-
kzi Seki Komissiyas; dair seki komissiyalar; mntq seki
komissiyalar. Bu komissiyalar yuxardan aa 12.1. sxemind
verildiyi kimi sralanr:
437
Sxem 12.1.
Azrbaycan Respublikasnda seki
komissiyalar
Mrkzi Seki Komissiyas
Dair seki komissiyalar
Mnq seki komissiyalar
Mrkzi Seki Komissiyas. Seki komissiyalarnn iin

Azrbaycan Respublikasnn Mrkzi Seki Komissiyas rhbrlik
edir. Bu orqan 18 zvdn ibartdir. Mrkzi Seki Komissiyasnn
zvlri Milli Mclis trfindn aadak qaydada seilir: 6 zv de-
putatlar Milli Mclisd oxluq tkil edn v onlarn na-
mizdliklrini tqdim edn siyasi partiyan, 6 zv he bir siyasi
partiyaya mnsub olmayan (mstqil) v onlarn namizdliklrini
tqdim edn deputatlar, 6 zv deputatlar Milli Mclisd azlq t-
kil edn v onlarn namizdliklrini tmsil edn siyasi partiyalar
tmsil edirlr.
Mrkzi Seki Komissiyasnn zvlri ali thsilli olmaldrlar.
MSK prezident sekilrinin v Milli Mclis deputatlarnn seki-
lrinin, hminin referendumlarn, bldiyylr sekilrin hazrlan-
masn v keirilmsini tmin edir. Mrkzi Seki Komissiyasnn
slahiyytlri v faliyyti Azrbaycan Respublikasnn Seki M-
cllsi il myynldirilir.
438
Mrkzi Seki Komissiyasnn zv Azrbaycan Respublikas
Ba prokurorunun razl olmadan cinayt msuliyytin clb edil
bilmz, saxlanla bilmz, tutula bilmz v ya mhkm qaydasnda
myynldiriln inzibati tnbeh tdbirlrin mruz qala bilmz.
Mrkzi Seki Komissiyasnn zv cinayt banda yaxalanarsa,
tutula bilr. Bel olduqda, Mrkzi Seki Komissiyas zvn tutan
orqan bu bard drhal Azrbaycan Respublikasnn Ba
prokuroruna xbr vermlidir.
Dair v mntq seki komissiyalar. Dair seki komis-
siyas 9 zvdn ibartdir. Bu zvlr Mrkzi Seki Komissiyas
trfindn tyin edilirlr. Dair seki komissiyasnn zvlrinin
tyinat aadak qayda zr hyata keirilir: komissiyasnn 3
zvnn namizdliyi deputatlar Milli Mclisd oxluq tkil edn
siyasi partiyan MSK-da tmsil edn komissiya zvlri trfindn; 3
zvnn namizdliyi deputatlar Milli Mclisd azlq tkil edn
siyasi partiyalar MSK-da tmsil edn komissiya zvlri trfindn;
3 zvnn namizdliyi is he bir siyasi partiya mnsubiyyti
olmayan Milli Mclis deputatlarn MSK-da tmsil edn komissiya
zvlri trfindn tqdim edilir.
Azrbaycan Respublikasnda 125 seki dairsin mvafiq
sayda dair seki komissiyalar yaradlr.
Mntq seki komissiyalar mvafiq dair seki komissiya-
lar trfindn 6 zvdn ibart tkil edilir. Mntq seki komis-
siyasnn zvlrinin tyinat aadak qayda zr hyata keirilir: 2
zvnn namizdliyi deputatlar Milli Mclisd oxluq tkil edn
siyasi partiyan dair seki komissiyasnda tmsil edn komissiya
zvlri trfindn; 2 zvnn namizdliyi deputatlar Milli Mc-
lisd azlq tkil edn siyasi partiyalar dair seki komissiyasnda
tmsil edn komissiya zvlri trfindn; 2 zvnn namizdliyi is
he bir siyasi partiyaya mnsub olmayan Milli Mclis deputatlarn
dair seki komissiyasnda tmsil edn zvlr trfindn tqdim
edilir.
Seki mntqsi. Ssvermnin keirilmsi v sslrin hesab-
lanmas mqsdi il bldiyy qurumlarnn razilrind qeyd aln-
m seicilrin say nzr alnmaqla hr be ildn bir seki mn-

439
tqlri yaradlr. Seki mntqlrinin yaradlmas haqqnda dair
seki komissiyasnn qrarnda mntqnin hdudlar (seki
mntqsi yaay mntqsinin bir hisssini hat etdikd evlrin
nomrlri nzr alnmaqla klrin adlar) dqiq gstrilmlidir.
Seki mntqsinin razisind n oxu 1500 v n az 50 seici
qeyd alnmaldr.
Ssverm qaydas, sslrin hesablanmas. Sekilr gn ss-
verm saat 8-dn 19-a kimi keirilir. Mntq seki komissiyalar
ssverm gnn az 25 gn qalm ssvermnin yeri v vaxt haq-
qnda ktlvi informasiya vasitlri v ya mlumat lvhlri vasitsi
il seicilri xbrdar etmlidir.
Seiciy seki blleteni seici vsiqsi il birlikd xsiyyt
vsiqsi v ya onu vz edn snd tqdim edildikd verilir. Seici
seki blletenini aldqdan sonra seicilr siyahsna xsiyyt
vsiqsinin v ya onu vz edn sndin seriyas, nmrsi yazlr v
onun trfindn imza edilir.
Hr bir seici xsn v tklikd ss verir. Baqa xslrin
vzin ss vermy icaz verilmir. Seki blleteni seicidn baqa
he ksin daxil olmasna icaz verilmyn, gizli ssverm n
xsusi avadanlqla tchiz olunmu otaqda v ya kabind dolduru-
lur. Doldurulmu blleten mntq seki komissiyasnn mhr il
mhrlnn zrf qoyulur v ssverm n nzrd tutulmu seki
qutusuna atlr.
Ssverm mddti baa atdqdan sonra sslr hesablanr.
Sslr hesablanarkn seki qutularnda blletenlr olan zrflrin
mumi say blleten alan seicilrin sayndan ox olarsa, seki
qutusunda olan btn sslr mntq seki Komissiyasnn qrar il
etibarsz saylr.
Ssin etibarllna bh yarandqda mntq seki komis-
siyas mslni ssverm yolu il hll edir. Ssin etibarsz saylmas
haqqnda qrar qbul edilrs, blletenin arxa trfind etibarsz
saylmann sbblri gstrilmlidir.
Mntq seki Komissiyasnn sdri trfindn mntq seki
komissiyas zvlrinin itirak il seicilrin sslrinin hesablanmas
birbaa ssvermy yekun vurulanadk fasilsiz aparlr. Bu zaman
440
istifad edilmi hr bir seki blleteni mohrlnir. Mntq seki
Komissiyasnn btn zvlri v mahidilr ssvermnin
nticlri il tan edilir.
Seki protokollar. Ssvermnin yekunlar rsmi olaraq mn-
tq seki Komissiyasnn protokolunda z ksini tapr. Protokolun
1-ci nsxsi digr mvafiq sndlrl birlikd drhal, lakin 24
saatdan gec olmayaraq dair seki komissiyasna gondrilir. Dair
seki komissiyasnn protokolu mntq seki komissiyalarnn pro-
tokollarnda olan btn mlumatlarn mumildirilmsi sasnda
ssverm gnndn 2 gn kendk trtib edilir. Dair sek ko-
missiyasnn protokolunun 1-ci nsxsi mvafiq sndlrl birlikd
drhal, lakin ssverm gnndn 2 gn gec olmayaraq Mrkz
seki Komissiyasna gndrilir.
Mrkzi Seki Komissiyasnn mvafiq protokolu dar sek
komissiyalarnn protokollarnda olan btn mlumatlarn mumi-
ldirilmsi sasnda trtib edilir. Gstriln mlumatlarn umumi-
ldirilmsi fasilsiz aparlr. Milli Mclis v bldiyylr se-
kilrin nticlri zr Mrkzi Seki Komissiyasnn protokollar
trtb edilmir.
Sekilrin ilkin nticlri ssverm gnndn balayaraq n
geci 5 gn mddtind Mrkzi Seki Komissiyas trfindn sek
dairlri zr ssvermnin nticlrini mumildirn cdvl k-
lind drc edilir v hmin mlumatlar Mrkzi Seki Komissiya-
snn internet saytnda yerldiril bilr.
Mrkzi Seki Komissiyas 45 gn mddtind ktlv
informasiya vasitlrind dair seki komissiyalarnn protokolla-
rnda olan mlumatlar tam kild drc edir v hmin mlumatlar
Mrkz Seki Komissiyasnn internet saytnda yerldiril bilr.
441
2. Referendum mumxalq ssvermsidir
Referendum mumxalq ssvermsidir. Referendum

mumxalq ssvermsi formas olub, xalqn z hquqlar v
mnafelri il bal olan hr bir mslnin bu yolla hll etmk
imkandr. Referendum ilk df 1439-cu ild sverd
keirilmidir.
Dnya tcrbsind referendum gizli ssverm yolu il hr

hans bir snd layihsinin tsdiq edilmsi (v ya edilmmsi),
parlamentin, dvlt basnn, yaxud hkumtin bu v ya digr
hrktlr etmsin razln verilmsi (v ya verilmmsi) mqsdi
il tdbirlrin hyata keirilmsini nzrd tutur. Referendum, bir
qayda olaraq, Konstitusiya il myyn edilmi msllrin hllind
ali legitimliy, yni daha yksk hquqi tminata nail olmaq n
ttbiq edilir. Referendumun keirilmsind baqa bir sbb is
myyn mslnin hllind z zrin tam msuliyyt gtrmk
mqsdil hr hans bir akt il bal halinin ryini yrnmk v ya
razln ld etmk n dvlt hakimiyytinin istyi ola bilr.
Nticsindn asl olaraq referenduma xarlan snd qbul
edil v ya edilmy bilr. Keirilmsi Konstitusiyada nzrd
tutulan referendumlar bzn nzart referendumu adlanr. Buna
misal olaraq, Avropa qtisadi Birliyin zvlk mslsi il bal XX
srin 70-80-ci illrind Byk Britaniyada, Danimarkada v digr
Avropa dvltlrind keiriln referendumlar gstrmk olar. Bir
ox dvltlrd nticsi mcburi xarakter damayan mslht
referendumlarna da rast glmk olar. Buna misal olaraq,
nqliyyatn sa trfli hrkt keilmsi bard 1956-c ild
sved keiriln referendumu gstrmk olar. Finlandiya
Konstitusiyasnn 3-c fsli mhz mslht referendumuna hsr
olunmudur.
Referendumun nvlri. Referendumu mxtlif lamtlr
gr tsnif etmk olar. Bel lamtlrdn biri onun keirildiyi razi
hdudlardr. Bu lamt gr referendumlar mumrespublika v
yerli referendumlara blnr.
442
mumrespublika referendumu - btn respublika

hdudlarna amil olunan hr hans bir msl zr mumxalq
ssvermsidir.
Msln, Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn 3-c

maddsinin birinci v ikinci hisslrind nzrd tutulmu msllr
zr keiriln mumxalq ssvermsi btn respublika hdudlarna
amil olunur.
Yerli referendum yerli hmiyytli msllr barsind

qanunla nzrd tutulmu myyn razi hdudlar daxilind
aparlan ry sorusudur.
Referenduma xarlan aktn xarakterindn asl olaraq

referendum aadak nvlr blnr: qanunverici referendum v
qanunverici olmayan referendum.
Qanunverici referendum qanun layihlrinin mumxalq ssver-
msi yolu il qbul edilmsini nzrd tutur. Bellikl, burada
mzakir obyekti yalnz qanun layihsi ola bilr. Qanunverici
olmayan referendum is qanun layihsi olmayan hr hans bir akt il
laqdar ry sorusunu nzrd tutur. Bel referendumlar daha ox
mslht xarakteri dayr.
lkd demokratiyann inkiafnda v halinin siyasi
fallnn artmasnda referendumun hmiyyti vzsizdir.
Azrbaycan Respublikasnda dvlt hakimiyytinin mnbyi xalq
olduu n taleykl msllrin hllind onun itiraknn tmin
edilmsi olduqca vacibdir. Bel bir tminat Azrbaycan
Respublikas Konstitusiyasnn 3-c maddsind z ksini
tapmdr. Tlblrin xarakterindn asl olaraq Konstitusiyann 3-
c maddsind slahiyytverici, mc-buredici v qadaanedici
normalar myyn edilmidir. Maddnin birinci hisssi Azrbaycan
xalqna z hquqlar v mnafelri il bal msllri referendumla
hll etmk hququ vern normadr. Hmin normann hquqi
443
hmiyyti onun Azrbaycan xalqnn milli maraqlar il bilavasit
bal olmasdr.
Hr bir dvltin milli thlksizlik konsepsiyasnn sasn
milli maraqlar tkil edir. Hmin maraqlar dvltin dnyada v ya
regionda mvqeyi, iqtisadi inkiaf, daxili v xarici thlklr,
mhm hmiyyt ksb edn digr amillr nzr alnmaqla
myyn edilir. Milli maraqlar xalqn taleyi il birbaa laqsi olan
v tmin edilmdikd onun mvcudluuna thlk yarada biln
btn imkan v bacarn tlb edn mqsdlrdir.
Maddnin ikinci hisssind yalnz Azrbaycan xalqnn birbaa
itirak il, yni referendumla hll oluna biln msllr sadalanr.
Bunlar aadaklardr:
1) Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn qbul edilmsi
v ona dyiikliklr edilmsi;
2) Azrbaycan Respublikasnn dvlt srhdlrinin dyi-
dirilmsi.
Oxar mddalar Konstitusiyann dir maddlrind d z
ksni tapmdr. Msln, Konstitusiyann 152-ci maddsin gr,
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn mtnind dyiikliklr
yalnz referendumla qbul edil bilr. Konstitusiyann 11-ci
maddsin gr is, Azrbaycann btn halisi arasnda
referendum keirmk yolu il Azrbaycan xalqnn iradsi sasnda
dvlt srhdlri dyidiril bilr.
Konstitusiyann 3-c maddsinin 3-c hisssind referendumla
hll olunmas qadaan olunan msllr barsind gstri ifad
olunur. Hmin msllr bunlardr:
1) vergilr v dvlt bdcsi;
2) amnistiya v fvetm:
3) seilmsi, tyin edilmsi v ya tsdiq edilmsi mvafiq
olaraq qanunvericilik v (v ya) icra hakimiyyti orqanlarnn
slahiyytlrin aid edilmi vzifli xslrin seilmsi, tyin
edilmsi v ya tsdiq edilmsi.
Vergilr v dvlt bdcsi bir-biri il sx laqsi olan v bir-
birini tamamlayan iqtisadi kateqoriyalardr. Vergilr dvlt
hakimiyyti orqanlarnn faliyytin maddi tminat vern sas
444
vsait mnbyi kimi dvltl bir vaxtda yaranmdr. Vergilrin
sas xsusiyytlrindn biri onun dvltl ballndan irli glir.
Vergilr dvlt trfindn myyn ediln mcburi dmlrdir.
Onlar dvlt bdcsinin formalamasnda balca vasitdir.
Btn bu xsusiyytlri nzr alnmaqla vergilrl bal
mslrin hlli Konstitusiyann 94-c maddsinin 15-ci bndin
uyun olaraq, Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin slahiy-
ytlrin aid edilmidir. lkd aparlan iqtisadi islahatlar hr an
vergi qanunvericiliyind mvafiq dyiikliklr edir. Btn bunlar, o
cmldn dovlt bdcsinin vergilrdn asll nzr alnmaqla
vergilr v dvlt bdcsi zr referendum keirilmsinin hmiy-
ytsizliyi aydn olur.
Bu baxmdan vergilr v dvlt bdcsi il bal msllr
zr referendumun keirilmsinin Konstitusiya normas il qadaan
edil msi, hmin msllrin daha smrli hquqi mexanizm yolu
il - parlamentd hll edilmsin tminat verir.
Maddnin nc hisssind referendum keirilmsi qadaan
ediln msllrdn biri d amnistiya v fvetm il baldr. Bu
msl dvlt hakimiyytinin blnmsi prinsipin uyun olaraq
qanunvericilik v icra hakimiyytinin slahiyytlrin aiddir.
Konstitusiyaya gr, amnistiya Azrbaycan Respublikas Milli
Mclisinin, fvetm is Prezidentin slahiyytlrin aid edilmidir.
Eyni fikirlri Konstitusiyann 3-c maddsinin 3-c bndi
barsind d sylmk olar. nki orada gstriln msllr d
qanunvericilik v icra hakimiyytlri orqanlarnn slahiyytlri
daxilind hll edilir.
Referendumun keirilmsi. Referendumun keirilmsi qaydas
2003-c il 27 may tarixli Azrbaycan Respublikasnn qanunu il
tsdiq edilmi Azrbaycan Respublikas Seki Mclisi il
myyn olunur. Azrbaycan Respublikasnda referendum keiri-
lrkn seki hququnun mumi prinsiplri ttbiq edilir. Hmin
prinsiplr xalq iradsinin mumi, brabr v birbaa gizli v xsi
ssverm yolu il ifadsind z ksini tapr.
Referendumun keirilmsi gn 18 yana atm Azrbaycan
Respublikasnn hr bir vtndann referendumda itirak etmk

445
hququ vardr. Referendum zaman he ks z ryini bildirmy v
ya ondan imtina etmy mcbur edil bilmz.
Referenduma hazrlq v onun keirilmsi msllri
referendum komissiyalar trfindn hll edilir. Azrbaycan
Respublikasnda referendum komissiyalar sistemin aadak
komissiyalar daxildir:
1) Azrbaycan Respublikasnn Mrkzi Referendum Komis-
siyas;
2) dair referendum komissiyalar;
3. Bldiyy sekilri
Bldiyy sekilrinin saslar. Seilmk hququ. Azrbay-
can Respublikasnda bldiyylr nmayndli orqan kimi sekilr
sasnda yaradlr. Bidiyyir sekilrin keirilmsi qaydas
2003-c il 27 may tarixli Azrbaycan Respublikasnn qanunu il
tsdiq edilmi Azrbaycan Respublikas Seki Mcllsi il
myyn edilir.
Azrbaycan Respublikasnn vtndalar Azrbaycan Respub-
likasnda yerli znidarni hyata keirn bldiyylri oxman-
datl seki razilri zr mumi, brabr seki hququ sasnda sr-
bst, xsi v gizli ssverm yolu il seirlr.
Sekilr gn 18 yana atm Azrbaycan Respublikasnn
hr bir vtndann bldiyylr zv semk hququ aktiv seki
hququ vardr. Bldiyylr zv seilmk passiv seki hququ
is Azrbaycan Respublikas vtndalarnn aadak rtlr
cavab vermsini tlb edir.
Birincisi, sekilr gn Azrbaycan Respublikas vtnda-
nn 21 ya tamam olmaldr. kincisi, Azrbaycan Respublikasnn
vtnda mvafiq seki dairsind daimi yaamaldr.
Bldiyylr zv seilmk hququndan passiv seki hququn-
dan aadak xslr mhrumdurlar:
a) mhkmnin qanuni qvvy minmi hkm il azadlqdan
mhrum edilmi xslr;
446
b) Azrbaycan Respublikas Cinayt Mcllsinin 15.4-c v
15.5-ci maddlrind nzrd tutulan cinaytlr gr mhkum
olunmu xslr;
c) ikili vtndal olan Azrbaycan Respublikas vtndalar
(ikili vtndal qalanadk);
) xarici dvltlrin qarsnda hdliklri olan Azrbaycan
Respublikas vtndalar (hmin hdliklr xitam verilndk).
Vziflrin uzlamas nzr alnmaqla Seki Mcllsinin 14-c
maddsin gr, aadak xslr bldiyy zv ola bilmzlr:
a) hrbi qulluqular (hrbi qulluqda olduqlar mddtd);
b) hakimlr (hakim olduqlar mddtd);
c) dvlt qulluqular (dvlt qulluunda olduqlar mddtd);
) din xadimlri (pekar din faliyyti il mul olduqlar md-
dtd).
Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyi il myynldiril-
mi qaydada faliyyt qabiliyytsizliyi tsdiq edilmi xslr
bldiyylr sekilrd itirak ed bilmzlr.
Mnyin, siyasi baxlarna, sosial v mlak vziyytin, irqi v
milli mnsubiyytin, cinsin, thsilin, dilin, din mnasibtin,
muliyyt nvn gr Azrbaycan Respublikas vtndalarnn
seki hquqlarnn, qanunvericilikd nzrd tutulmu hallar istisna
olmaqla, birbaa, dolays il v ya baqa kild mhdudladrlmas
qadaandr.
Bldiyy zvlrini seicilr bilavasit seirlr. Ssverm xsn
v gizli keilir. Sekilrd seicilrin z iradsini ifad etmsi zrind
nzart yol verilmir.
Bldiyylrin slahiyyt mddti 5 ildir. Onlarn slahiyyt
mddtinin hesablanmas ssvermnin keirildiyi gndn balanr v
yeni seiln bldiyylrin birinci iclas gn baa atr. Bldiyy
zvlrinin slahiyytlri yalnz bldiyynin slahiyyti mddtind
qvvddir.
Bldiyy sekilrinin tyin edilmsi v keirilmsi. Bldiyy
sekilrini Mrkzi Seki Komissiyas tyin edir. Bldiyylr
sekilrin tyin edilmsi bard qrar onun qbul edildiyi gndn n
447
geci iki gn rzind ktlvi informasiya vasitlrind rsmi drc
edilmlidir.
Azrbaycan Respublikasnda bldiyylrin zvlri nisbi oxluq
sistemi sasnda oxmandatl seki dairlri zr seilirlr.
Bldiyylr sekilrin hazrlanmas v keirilmsi aadak
orqanlar trfindn tmin olunur:
1) Azrbaycan Respublikasnn Mrkzi Seki Komissiyas;
2) bldiyylr sekilr zr dair seki komissiyalar;
3) bldiyylr sekilr zr mntq seki komissiyalar. Seki
Komissiyasnn faliyytinin mstqilliyinin tmin olunmasnda onun
zvlrinin statusunun myyn edilmsi mhm rol oynayr. Seki M-
cllsinin 22-ci maddsin mvafiq olaraq, seki Komissiyasnn hlledici
v mvrti ss hquqlu zvlrinin aadak hquqlar vardr:
mvafiq seki komissiyasnn iclaslar bard vaxtnda mlumatlan-
drlmas;
mvafiq seki Komissiyasnn slahiyytlrin aid msllr zr
tkliflr vermk, seki Komissiyasnn iclasnda x etnk, bu
msllr zr ssverm keirilmsini tklif etmk;
seki komissiyas iclasnn digr itiraklarna gndlikdki msl-
lr aid suallar vermk v bu suallara mahiyyti zr cavab almaq;
hr bir seki sndinin (seici siyahlar, seki blletenlri v seici
vsiqlri istisna olmaqla) surtlrini almaq, qanunla dvlt, kom-
mersiya v baqa sirr saylmayan mlumatlar ks etdirn sndlrl
tan olmaq;
seki komissiyasnn qrarndan v ya hrktindn yuxar seki
komissiyasna v mhkmy ikayt etmk.
Dvlt hakimiyyti orqanlar sistemin aid olmayan hmin orqan-
lardan ayrca mvcud olan bldiyylr yerlrd demokratiyann real
daycs, xalq hakimiyytinin n perspektivli v smrli formasdr.
448
XIII FSIL
CMIYYTN MNV HYATI
1. Mnvi hyat, cmiyyt, davaml insan

inkiaf v sosial msuliyytli siyast
Cmiyytin mnvi hyat anlay. Mnviyyat cmiyytin,

ailnin, mktbin v s. tsiri altnda hr bir insanda formalam
al, ur, sviyy, irad, hissiyyat, arzu v istklr, bax, qid v
ideyalardr. Mnviyyat xlaqa nisbtn daha geni anlaydr. Hr
bir insann xlaq onun mnviyyatndan asldr. Mnviyyat
insann xlaqn formaladran ruhi keyfiyytlrdir.
Mnvi ur davranla, adtl vhdtd formalar. Mnvi
ur qldn, mnvi hisslr is insann ryindn qidalanr. nsan
ba vern sevinc v kdr hadislrini rkdn yaadqda gzdn
ya glir. nsann hisslri ictimai hyat trzinin tsiri nticsind
xsiyytin mnvi hyatnn obyektiv ifadsi kimi yaranr. nsann
ur v davranna tsir edn hislr xarakterin znginlik, gzllik
bx edrk onu daha da lvildirir.
Mnvi urun ikinci komponenti mnvi adtlr v
vrdilrdir. Mhur rq filosoflarndan biri al gmi, biliyi
yelkn, sahili mqsd, nfsi v tamah burulan, btn grnn
almi dniz hesab edirdi. O deyirdi ki, bu grnn almd dnizd
nfs burulanlarndan sualt qayalardan salamat kemk v
mvffqiyytl zb sahil mqsd atmaq n al (gmini)
bilikl (yelknl) birldirmk zruridir.
Mnvi urun formalamasnda motivlr mhm yer tutur.
Mnvi ur, mnvi hisslr, mnvi adt v vrdilr, motivlr bir-
birindn tcrid olunmu halda deyil, bir-biril vhdtd tkkl
taparaq xsiyytin mnvi qidsini yaradr. Briyyt tarixind
hr bir xalq znn parlaq ulduzlarn n yax hyat, trqqi v
xobxtlik, azadlq v brabrlik namin mbariz aparb glck
nsillrin yolunu iqlandran, bdi l saan grkmli
xsiyytlrini, vtnprvr qhrmanlarn yaratmdr. Bu
deyilnlri 13.1. sayl sxemind bel ifad etmk olar.

449
Sxem 13.1.
MNVYYAT
Mnvi ur Mnvi hisslr
Al Mnvi adt Motivlr xsiyytin mnvi

v vrdilr qidsi
Mnvi mdniyyt. Yksk mnviyyata sahib olmaq syi

ayr-ayr frdlr ailni, dvlti, xalq, btn insanlar sevmyi,
hrmt etmyi, qayke, namuslu, qeyrtli, vfal v sdaqtli
olma yrtmi, onlara n stn keyfiyytlr qazandrm,
btvlkd is xalqmzn tfkkrn, dnyagrn, hyat
anlayn myyn etmidir. Bu dnyagr il oxsayl elmi
kflr v ixtiralar edilmi, nsillr trbiylnmi v mdniyyt
yiylnmi, dnya dvltlri arasnda layiqli yer tutmaq nsib
olmudur.
Gzl mnviyyata yiylnndk ulularmz ox uzun bir yol
kemi, bir ox snaqlarla rastlam, sonunda canlar v qanlar
bahasna yksk mnvi dyrlr sahib olmu, onu yaam,
yaatm, sonra bir mant kimi qoruyub glck nsillr trmk
n bizlr thvil vermilr. Onlar biz misilsiz mnvi dyrlr
nallar, dastanlar, bayatlar, laylalar v digr gzl ifahi xalq
dbiyyat nmunlri, nadir yazl dbiyyat incilri,
mdniyytimizi, dvltiliyimizin tarixini znd yaadan qiymtli
mnblr yadigar qoyub getmilr. Onlarla tanlq gstrir ki,
cdadlarmz yksk mnvi dyrlr yaratmaq kimi ali bir mqsd
xidmt etmi, zlrindn sonra glck nsillri d buna hazrlam,
qazandqlar mnvi srvtlri onlara miras qoyub getmilr.
450
Onlardan sonra glnlr d bu mnviyyat yaam, qorumu,
zlrindn sonra gln nsillr trmlr.
Demk, biz d bu vzifni hyata keirmli, mnvi
mdniyytimizi qorumaqla yana, onu daha da znginldirmli,
bizdn sonra gln nsillr rman etmliyik.
Mnviyyat v mnviyyatszlq. Yksk mnvi keyfiyytlr
zn davranda, ictimai mnasibtlrd, faliyytd bruz verir.
Insann davran, zn aparmas onun xlaqnn gstricisidir.
Demli, insan nec bir mnviyyata malikdirs, xlaq da ona gr
formalar. Insan hans xlaqa sahibdirs, onun baqa insanlarla,
trafdak canl v cansz varlqlarla rftar da o cr olur. Demli,
insan byk mnada insa edn onun mnviyyatdr.
z adna layiq ilr gr ki, sn,
Axrda utanma xcaltindn,
yazan byk Nizami insanlar yksk mnviyyat daycs
olmaa sslyirdi.
Bs, mnviyyatszlq dir? Mnviyyatszlq mnviyyata
ks szdr. Yni yksk xlaq: v insani keyfiyytlri ehtiva edn
mnviyyatdan frqli olaraq. mnviyyatszlq btn bu dyrlrdn
mhrumdur. Mnviyyatsrlq ox qorxulu xstlikdir. O,
humanizmdn, vicdandan, rfdn, lyaqtdn, imandan v
inamdan ox uzaqdr. Bzn bu szlri eidirik: Filanks ox
mnviyyatsz adamdr. Onda hmin insann obraz btn mnfi
xlaqi keyfiyytlri il glib gzmzn qarisnda dayanr. Onda
dostuna xyant, xalqna, milltin, dvlt, mnsub olduu nsl
qar laqeydlik, yadlq var. Belsi ny desn qadirdir: lazm
glrs, zn xilas etmk n oxlarn gdaza ver bilr.
Mnviyyatsz adam byk airimiz Mirz lkbr Sabirin szlri
il desk, Millt nec tarac olur-olsun, n iim var prinsipi il
yaayr.
Cmiyytin mnvi hyatnn insann inkiafna tsiri.
Insann mnviyyat bir trfdn genetik saslara malik olsa da,
sasn sosial-mnvi mhitin tsiri il formalar. Burada cmiy-
ytin mdni-mnvi hyat, insann yetidiyi mhitin mdni
aspektlri mhm rol oynayr.

451
nsann formalad ictimai mhit mvcud dyrlr sistemi
sosial v hquqi normalar, mvcud dvlt quruluu, iqtisadi
mnasibtlr, ail mnasibtlri, thsil sistemi kimi elementlrin
sintezindn ibartdir. Mdni-mnvi mhit cmiyytin ada
dyrlri il yana, vvlki nsillrdn qalm snt srlri,
xsusil bdii dbiyyat v kinonun tsiri il formalar. Btn
bunlar insanlarn bir mtxssis v bir vtnda kimi yetimsind
mhm rol oynayr.
Sosial-mnvi mhitd bhran da ba ver bilr. Ona gr d
sosial-mnvi mhitin saflnn qorunmas aktual problemlrdn
biridir. Baya mdniyytin tyan etdiyi, xarici lklrdn milli-
mnvi mhitimiz yad olan tsirlrin gclndiyi bir vaxtda
cmiyytin mnvi problemlrini yrnmk v lazm gldikd
hycan tbili almaq lazmdr.
trafdak varlq
Mdniyyt
Daxildki varlq
nsann mnviyyat cmiyytin mdni hyat v sosial-mnvi

mhitin tsiri il formalar
Bu gn mdni-mnvi kklrimiz qayd istiqamtind,

milli mnsubiyytin mzmun baxmndan tsbit olunmas urunda
aparlan mbariz hm d elmi-nzri saslara malik olmaldr.
Milli zndrk prosesi il znqoruma instinkti vhdt tkil
452
etmlidir. Yni cmiyyt hyatna knardan daxil olan yad
tsirlrdn qorunmaq n insanlarda sosial znmdafi instinkti
formaladrlmaldr.
Davaml insan inkiaf sosial msuliyytli siyast

Sosial msuliyytli siyastin planladrlmasnda insan
inkiaf. Davaml inkiafn sas mqsdi glcksiz inkiafn
qarsn almaqdan ibartdir. Gstriln mqsd nail olmaq n
mvafiq siyastin hyata keirilmsi v bu istiqamtd insan
potensialnn formaladrlmas vacibdir. Bel siyastin planladrl-
mas v hyata keirilmsi zaman ilk nvbd tbii ehtiyatlarn s-
mrli istifadsi, traf mhitin mhafizsi v biliy saslanan
inkiaf n imkanlarn yaradlmas nzrd tutulur. Biliy sas-
lanan inkiaf v onun balca amili olan insan potensial davaml
inkiafn n vacib rtidir. Bunu tmin etmk n mxtlif ixtisas
sahiblrinin v hr bir vtndan davaml insan inkiaf sahsind
biliklr yiylnmsi v mvafiq bacara nail olmas vacibdir.
BMT v YUNESKO-nun 2005-2014-c illri davaml inkiaf
sahsind thsil onilliyi elan etmsi bu mqsd xidmt edir.
Davaml inkiafn hyata keirilmsinin digr vacib rti bu
sahd beynlxalq mkdaln genilndirilmsi, informasiya
mbadilsi v qlobal miqyasda yeni texnologiyalarn trlmsidir.
Davaml insan inkiafnn planladrlmas v hyata keiril-
msi, glcksiz inkiafn qarsn almaqdan tr bir sra prinsip-
lr ml edilmsi olduqca hmiyytlidir. Davaml inkiafnn t-
min edilmsind xsusi hmiyyt dayan aadak vacib rtlr
vardr. Bu rtlr korporativ siyastin formalamas n d ox
hmiyytlidir:
traf mhitin mhafizsi, tbii ehtiyatlardan istifad
edilmsi layihlrinin planladrlmas v hyata keirilmsind
ada v glck nsillrin maraqlarnn nzr alnmas;
tbii ehtiyatlardan istifad etdikd onlarn davaml
ildilmsini tmin edn prinsip v texnologiyalardan istifad
edilmsi;
inkiafn planladrlmasna v hyata keirilmsin aid

453
dvlt sndlri hazrlanmas v icras zaman davaml inkiaf
prinsiplrinin sas meyar kimi qbul edilmsi;
traf mhitin keyfiyyti v tbii ehtiyatlarn istifadsi il
laqdar layihlrin mzakirsi v qrar qbul edilmsi prosesind
ictimaiyytin itiraknn genilndirilmsi;
hazrk v glck nsillrin salamlnn v uzunmrl-
ynn tmin edilmsi v bunlara hr hans potensial tsir bard
mlumatlarn haliy atdrlmas;
davaml insan inkiaf sahsind mxtlif: qlobal, regio-
nal, lk, blg, bldiyy, mhll, ev v s. sviyylrd mkda-
ln tkil edilmsi.
Bu prinsiplr saslanan inkiafn planladrlmas v idar
edilmsi 2002-ci ild Yohannesburqda keirilmi Dnya Sammiti-
nin qrarlarnda da z ksini tapmdr. Davaml inkiaf sahsind
irli srln mqsdlr bu prosesin btn itiraklarnn sfrbr-
liyini tlb edir. Bunlara frdi sektorda faliyyt gstrn irktlr
v korporasiyalar da aiddir. Son illrd is Korporativ Sosial
Msuliyytli Faliyyt 1 anlay irli srlmdr. Bu sahd
dzgn siyastin aparlmas hm etik baxmdan vacibdir, hm d
rqabtd stnlk tmin edn amil kimi x edir.
Korporasiya v irktlrin sosial baxmdan msuliyytli
faliyyti idaretmnin n masir istiqamtlrindndir v davaml
inkiaf tmin edn amildir. Bu faliyytin planladrlmas v
hyata keirilmsi insan potensiahna arxalanr v davaml inkiaf
sahsind thsilin vacib elementidir. Korporativ sosial msuliyyt
ilk nvbd hr bir faliyytin etik formada aparlmasn nzrd
tutur. Bu is z nvbsind, tbii v sosial mhit tsir edn, yaxud
ed biln faliyytin sivil cmiyytd qbul olunmu normalar
sasnda hyata keirilmsin saslanr. Korporativ sosial
msuliyytli faliyyt irkt daxilind v irktdn knarda hyat
sviyysinin daimi ykslmsini bir mqsd kimi qarsna qoyur v
bu mqsdi glir gtrmkdn daha yksk tutur.
1
Korporativ Sosial Msuliyytli Faliyyt korporasiyann daxilind v xaricind
insanlarn rifahnn hr zaman ykslmsini sas mqsd kimi qbul edir v bu prinsipi
glir ld etmkdn stn tutur.
454
qtisadi v sosial, frdi v ictimai maraqlar arasnda tarazln
tmin edilmsi bu prosesin idar edilmsinin sas prinsipidir. Bu
prinsipin tmin edilmsi kifayt drcd tin olsa da, hr bir milli,
yaxud transmilli korporasiyann v yaxud irktin tannmas v
hrtlnmsi, ictimaiyyt il laqlrin qurulmas n olduqca
hmiyytlidir.
Bu is z nvbsind sosial msuliyytli idaretm prinsip-
lrini ttbiq edn qurumlarn hrtini artrr, onlara azad rqabtd
lav imtiyazlar yaradr. Gstriln amillrin tsiri nticsind kor-
porasiya, yaxud irkt daha da gclnir, onun iqtisadi imkanlar ar-
tr. Nticd onun sosial msuliyyti, faliyytinin daha da gcln-
dirilmsi n lav imkanlar yaranr.
Davaml insan inkiafnn institutladrlmas. Davaml
insan inkiafna ynlmi korporativ sosial baxmdan msuliyytli
siyastin hyata keirilmsi bu proseslrin tkilatlanmas n
xsusi qurumlarn yaradlmas zruriyytini gndm gtirdi. Bel
qurumlar ilk df Azrbaycan Respublikasnda yaradlmdr.
mummilli lider Heydr liyev trfindn irli srln v
mvffqiyytl hyata keiriln neft strategiyasnn mqsdlrin
mvafiq olaraq BP trfindn idar ediln Azrbaycan Beynlxalq
mliyyat irkti 2002-ci ild frdi blmd faliyyt gstrmk
n nsan nkiaf Mrkzi tkil etmidir. Bu mrkz z faliy-
ytini Sngal Terminalnn Genilndirilmsi Proqram riv-
sind hyata keirmy balamdr. Mrkzin sas mqsdi insan
potensialnn formalamas v davaml inkiafa ynlmi layihlrin
planladrlmas, onlarn hyata keirilmsi n mvafiq bilik v
bacarn yaradlmasdr. Bu, dnyada birinci nsan nkiaf
Mrkzi olmaqla frdi sektorda davaml v sosial baxmdan
msuliyytli siyasti planladran v uurla hyata keirn
tkilatdr. Bunlar nzr alaraq, 2005-ci ilin dekabrnda BMT-nin
Nyu-Yorkdak Ba Qrargah bu mrkzin Azrbaycanda tkilini
v bu istiqamtd alnan nticlri innovativ ideya v faliyyt
kimi qiymtlndirib v bu bard zv olan lklr arasnda xsusi
mlumat yaymdr. Bellikl, davaml insan inkiafnn institutla-
mas sahsind ilk addm atlmdr.

455
Davaml insan inkiafnn institutlamas sahsind Azrbay-
can Respublikasnda daha bir tbbs hyata keirilmidir. dliyy
Nazirliyi trfindn 2004-c ild qeyd alnm nsan nkiaf v
Davaml Glir ld Edilmsin Kmk ictimai birliyi Qarada
rayonunun mid qsbsind ilk df tkil olunmudur. ctimai
birliyin sas mqsdi bilik v tcrby yiylnmkl yeni istehsal
sahlrinin yaradlmas v davaml glir ld etmk idi. ndi birlik
iilrinin sayn bir ne df artrmdr. stehsal olunan mxtlif
mhsullar hm lkd istifad olunur, hm d ixrac edilir. Tam
ffaflq raitind faliyyt gstrn bu birlik, eyni zamanda,
demokratik idaretm nmunsi ola bilr. mid qsbsinin
qadn sakinlri trfindn hyata keiriln sosial baxmdan
msuliyytli faliyyt bir ox beynlxalq v milli mqsdlr nail
olmaa xidmt edir. Bu mqsdlr arasnda gender brabrliyi,
yoxsulluqla mbariz, regional inkiaf, demokratiyann inkiaf v
qrar qbuletm prosesind halinin itiraknn genilndirilmsi v
s. gstrmk olar. Bu faliyyt hm BMT-nin Dnya Sammitind
nzrd tutulmu minilliyin inkiaf mqsdlrinin, hm d lkd
qbul edilmi v mvffqiyytl hyata keiriln milli inkiaf
proqramlarnn yerin yetirilmsin xidmt edir.
2. ncsnt, bdii dbiyyat v din.

Mdniyyt v cmiyyt
ncsnt v onun nvlri. Bizim yaadmz dnya el
gzl, el rngarngdir ki, insan bu gzllik v rngarnglik
qarsnda heyrt edir. Insanlar lap qdim zamanlardan bu gzl
dnyamz bzmy, onu daha da gzlldirmy almlar.
Yaadqlar ibtidai maaralardan tutmu bugnk masir binalara
kimi hr yer, htta tbitin zn d l gzdirmilr. Qdim
Azx maarasnda, Qobustan, Gmiqaya qayalarnda czdqlar
tsvirlr, dzltdiklri fiqurlar buna sbutdur.
Tarix elmindn yax mlumdur ki, insan yarandan
qurmaa, yaratmaa meyilli olub, grdyn tsvir edib, fiqurunu,
sonra is heykllrini yaradb. Misirlilr, umerlr, finikiyallar,
yunanlar, romallar qdim sivilizasiyalarn bnzrsiz nmunlrini
456
yaratmlar. Bu sivilizasiyalarn sas gstricilrindn biri d
incsnt olmudur. Bzn bu sivilizasiyalar tarixin myyn
mrhlsind mhv olmular. Msln, Krit-Miken sivilizasiyas
kimi. Lakin bu sivilizasiyann n yax nmunlri dnya md-
niyytinin inkiafna gcl tsir gstrmidir. Bir ox xalqlarn,
sivilizasiyalarn yaratd incsnt nmunlri qarlql laqd v
tsird olmular, bu gn d beldir.
Bs incsnt z ndir? ncsnt ictimai urun tzahr
formalarndan biridir. ncsnt insann mnvi alminin, onun
hyata bdii-etik mnasibtinin ifadsidir. Nhayt, incsnt
hyatn bdii ksidir.
ncsntin mxtlif nvlri mlumdur: memarlq, boyakarlq,
qrafika, heykltralq, musiqi, teatr v s. Bunlarn arasnda
boyakarlq, qrafika, heykltralq v dekorativ-ttbiqi snt tsviri
snt aiddir. Siz bunlarn hr biri haqqnda mxtlif fnlri
yrnrkn myyn mlumatlar almsnz.
ncsntin funksiyas. ncsnt myyn bir ideyann
tblii funksiyasn dayr. Msln, qdim v orta srlr dvr-
lrind dini tikililri mbdlri, mscidlri v kilslri bzyn
tsvirlr dini ideyalarn tbliin ynlmidi. Tsadfi deyildi ki,
Orta srlr Avropasnda incsnti savadszlar n Bibliya hesab
edirdilr. Qdim Misird fironlar n ehramlarn n mqsdl
tikildiyi d yqin yadnzdadr. Bu mhtm abidlr hkmdar
hakimiyytinin byklyn, zmtini gstrmli idi. Masir
dvrd incsnt mxtlif ideologiyalara xidmt edir. Azrbaycan
incsnti srlrin drinliyindn szlb gln funksiyasn
insann mnvi almini znginldirmk, onda yaad dnyaya,
traf alm, gzlliy mhbbt, estetik duyular formaladrmaq
funksiyasn uurla davam etdirir. Sovet hakimiyyti dvrnd
Azrbaycan incsnti d mnvi repressiyaya mruz qalm, ox
vaxt hyat hqiqtlri vzin sosializm cnntini trnnm
etmkl mul olmudur. Bununla birlikd incsntimiz z milli
kklrini qoruyub saxlaya bilmidir. Xalqmzn tarixini yaadan
heykllr, rsm srlri, musiqi janrlar inkiaf etdirilmi, daha da
znginldirilmidir.

457
XX srin sonu, XXI srin vvlind incsntimiz dnya
incsnti v estetikasna xeyli inteqrasiya etmi, milli-mnvi
dyrlri qoruyub saxlamaqla yana, mumbri dyrlri d
inkiaf etdirmidir. Bizim masir incsntimiz yksk kamillik
sviyysin atmdr.
ncsnt srlri insann hyatnda ox byk rol oynayr.
Cmiyyt hyatnn el bir sahsi yoxdur ki, orada incsntin bu v
ya digr bir nv faliyyt gstrmsin. nsanlarn hyatn
musiqisiz, teatrsz, kinosuz, rsmlrsiz nec tsvvr etmk olar?
nsanda ncib hisslr oyadan, gzlliy mhbbt, trafdaklara
qay v humanizm alayan oxsayl incsnt srlri vardr.
lbtt, insanlar mxtlif olduu kimi, onlarn zvqlri,
maraq v meyillri d mxtlifdir. Amma onlarn byk ksriyy-
tini incsnt maraq v mhbbt hissi birldirir. Heykltran
btn cizgilri il tsvir etdiyi heykl insanda zn inam, daxili
gc yaratmaqla yana, onun mnvi almini, xlaqi grlrini d
inkiaf etdirir. Mhur mnninin ifa etdiyi mahnlar insanda
mksevrlik, humanizm, insanlara sevgi, vtn mhbbt v s.
hisslr formaladrr.
Mitd gozllik. nsan alr ki, trafnda hr ey gzl
olsun. El gtrk mitimizi. Zvql ina olunmu, insann
ruhunu oxayan boyalarla, divar kazlar il tmir edilmi, rahat v
gzoxayan mebellri, digr avadanlqlar olan mnzili kim istmz.
Mitd gzllik dedikd bahal v parltl ya v avadanlqlar
yox, sad v rahat, hm d insan n grkli olanlar nzrd
tutulur.
nsanlarn oxu zvql, sliqli geyinmyi sevirlr. Lakin bu
geyimlr hddini aanda, hdsiz drcd br-bzkli olanda digr
insanlarda bir nv ikrah hissi oyadr. Sliqli, sad, lakin zvql
geyinn insan grdkd, yqin ki, hammz ona heyranlqla baxrq.
Demli, geyimin gzl olmas rt deyil, rt onu nec v hans
zvql geymkdir. d, teatra da, toya v qonaqla da sliq il
geyinib getmk lazmdr. Evd d sliqli geyinmk vacibdir. Hr
Dzmllk
ksin rahat ev paltar olmaldr.
zntrbiy mkdalq
458
Tarazlq dalt
Moda. Dizayn. Cmiyyt inkiaf etdikc, insanlarn dn-
yagr, istk v tlbatlar da dyiir. Bir ne il dbd olan
geyimlr, mebellr, avadanlqlar artq khnlmi olur. Yeni modaya
ehtiyac yaranr. Bu, zn insanlarn mitind, ilk nvbd
geyimlrd daha qabarq gstrir. Bzn is el olur ki, 40-50 il
vvlki modaya, db qayd ba verir. Msln, XX srin 60-c
illrind kiilr arasnda enli v balaqlar qatlanm alvarlar dbd
idi. 70-80-ci il-lrd onlar balaqlar dz v dar alvarlar vz etdi.
90-c illrin ortalarnda 60-c illrin modasna qayd ba verdi.
ndi is yen d 70-80-ci illrin modasna qaytmaq meyli duyulur.
Ev sad bznmli, bzk eylri mqsduyun, interyer
ycam olmaldr. Evd raqlarn dzgn yerldirilmsin,
mtbxin, uaq otaqlarnn yax iqlandrlmasna fikir verilmli,
torer, stolst lampa v s.-dn smrli istifad olunmaldr. Me-
bel, raqlar v s. evin interyerin mnasib olmaldr. Zvql
seilmi xalalar, qobelenlr, prdlr, sfrlr, ballar, rtklr v
s. evin yaran xeyli artrr.
Mnzilin gzlliyi mebelin v baqa yalarn qiymti il
llmr. Bahal ey v gzl ey mxtlif anlaylardr.
Masir mnzillrd gzllik eylrin miqdar v qiymti il deyil,
formalarn, materiallarn, xtlrin v rnglrin ahngdarl
nticsind yaranr.
ndi tez-tez dizayn, dizayner szlri il rastlarq. Dizayn
ingilisc design szndndir, plan, layih, kil anlamn verir.
Dizayn traf almin funksional v estetik keyfiyytlrinin
formalamasn znd ks etdirn layih faliyytinin mxtlif
nvlrini bildirir. Dizayn, adndan grndy kimi, hr hans bir
evin, otan, ofisin plannn, klinin hazrlanmas v onun sasnda
ina, tmir olunmas, otaqlarn dnmsi, mebellrin dzl,
interyer v s. il mul olan xsusi pe sahsidir. Bu, adi pe
deyil, xsusi istedad v qabiliyyt, eyni zamanda yksk estetik
zvq v duyum, fantaziya iltmyi tlb edn bir incsnt
nvdr.
Bdii dbiyyat
459
nsann hyatnda bdii dbiyyatn rolu. nsanda mnvi
qidnin formalamasnda bdii dbiyyatn imkanlar daha geni,
hatli v tsirlidir. Bdii dbiyyat mnvi, emosional hyatn qli
faliyytl birlmsin rait yaradr. nki dbiyyat hyat
hadislrini obrazl kild ks etdirir. Bdii dbiyyat
xarakterlrin, qidlrin mbarizsi v toqqumasn, obrazlarn
psixoloji, mnvi v ruhi sarsntlarn, daxili dnyalarnn
ziddiyytlrini ab gstrn qdrtli sz sntidir. nsan bdii
dbiyyat vasitsil briyyt adl byk bir aild hr bir xalqn
tutduu yerl, onun dnya dbiyyatna bx etdiyi nadir snt
incilri il tan olur.
Bdii dbiyyat (povest, hekay, roman, poema, eir), orada
tsvir olunan msbt qhrmanlar, onlarn daxili alminin
znginliyi, xsusil gnclrin xarakterinin mhkmlnmsin,
mnvi-xlaqi keyfiyytlrin formalamasna gcl tsir gstrir.
Bdii dbiyyatn mtali edilmsi ox faydaldr. nki o,
hm insann dnyagrn znginldirir, traf alm, insanlar,
cmiyyt haqqnda biliklrini drinldirir, hm d sz ehtiyatn
artrr, tfkkrn inkiaf etdirir. Tcrb gstrir ki, o adamlar ki
daha ox v mntzm bdii dbiyyat oxuyurlar, onlarn nitqi
aydn, slis v rvandr, istniln mvzuda polemikaya, mbahisy
girmyi bacarrlar.
Bdii dbiyyat sz snti adlanr v incsntin bir nv
saylr. Rssam sr yaradarkn kazdan, ktandan, rnglrdn
v s. istifad edir. Heykltra mrmr, brnc v s. il, memar
torpaq, da v s. il istdiyi sri yaradr. Musiqii mxtlif musiqi
altlrindn v sslrindn istifad etmkl bitkin sr yaradr.
Bdii dbiyyat is bdii sz saslanr. O, hadislri sadc olaraq
tsvir etmir, bdii lvhlrl obrazl kild canlandrr.
Bdii dbiyyat hm d xarakterlrin mbarizsidir.
Azrbaycan v dnya dbiyyatnda minlrl gzl srlr vardr ki,
onlarn mtali olunmas insann xarakterinin formalamasna,
mnvi qidsinin mhkmlnmsin gcl tsir gstrir. Msln,
Mirz brahimovun Byk dayaq romannda Rstm kii, Frman
Krimzadnin Qarl arm romannda Krblayi smayl, Pnahi
460
Makulunun Sttar xan romannda Sttar xan obraz bel
xarakterlrdndir. Onlarda sl kiiy xas olan bir mrdlik, qrur,
szbtvlk, haqq-say tapdalamamaq, vqarl olmaq, n tin
mqamlarda bel dyantini, zmtini itirmmk xarakteri vardr.
Estetik trbiyd bdii dbiyyatn rolu. Tbit v cmiyyt
gzlliklrini mxtlif tzahr formalarnda duymaq, qavramaq,
dzgn baa dmk, sevmk, qiymtlndirmk, hyat gzllik
qanunlar sasnda qurmaq prosesi estetik trbiy adlanr. Insann
estetik tssratlarnn zngin mnblrindn birini d mhz bdii
dbiyyat tkil edir. dbiyyat azad insan szlri il ifad olunur.
Bu hm ss, hm lvh, hm d aydn olmu myyn tsvvrdr.
Hyatn obrazlarla ifadsi olan dbiyyat nsr, nzm v dram
formasnda z xr. Mhur alman tnqidisi Jan Pol Rixter gr
nzm, eir bir lovhy bnzyir, hm d bu lvhd balca ey
mnzr deyil, onun insanda dourduu tsirdir.
Od tutub qrmz atl yen yand fq,
fqin qrmz rngi il iqland fq.
Bir qdr aydan uzaq, od qalam dada oban,
Oyadr z srsn otlaya yaylaqda oban,
Yumaq, gy mnin st db eh gecdn,
sti yoxdur, hl var bir balaca meh gecdn,
A dumanlar ucalr gy zn dalardan,
ox srindir havas, kem bu yaylaqlardan.
Grkmli airimiz Abbas Shht bu misralarla sanki bir
rssam fras il yay gecsinin, sbhann gzl bir lovhsini
yaratmdr.
Bdii srlrd tbitin gzlliklri, qhrmanlarn daxili
almi lvan, rngarng boyalarla tsvir olunur. Bu gozlliklr ba
vurmaq, daxili alm syaht etmk insanda gzlliy mhbbt
hissi yaradr, musiqiy, incsnt, traf mhiti drk etmy maraq
oyadr.
Nizami Gncvinin yaradcl yksk estetik zovq
mnbyidir desk, yanlmarq. Xosrov v irin poemasnn
qhrmanlarndan biri olan Frhadn yksk xlaqi keyfiyytlri,
mnvi znginliyi il xarici grkmi, sntkarln ahngdar tsviri

461
insanda bu snt byk mhbbt hissi oyatmaqla yana,
heykltralq haqqnda da myyn tsvvrlr formaladrr:
Qrmz bir rng alr iindn gllr,
Dalara, dmirl in nqi kr.
Sntinin ssi yaylm Ruma
Tiyl qart da dndrir muma...
Byk da gvdli o dalar yaran,
Glnd camaat qalmd heyran.
dbiyyat gzl davranmaq, gzllik hissi, humanizm v
gzl yazmaq vrdilri trbiy edir. nsanlarn mnvi chtdn
formalamasnda dbiyyatn, faliyyt gstrn dbi qvvnin
rolu bykdr. Azrbaycan dbiyyatnn grkmli nmayndlri-
nin srlri insanlarda gzl davranma, gzllik hislri alayan, g-
zllik trnnm edn nmunlrl ox zngindir. N.Gncvinin,
M.Mfiqin, S.Vurunun, B.Vahabzadnin v baqalarnn yarad-
clnn mrkzind humanizm, insana mhbbt v qay durur.
Yaranlarn n alisi olan insana byk hrmt bslyn Nizami
deyirdi:
- Sn ki bir hma qusan, az ye, az dan, az din,
Qoy az szlrinl dnya bznsin.
Azrbaycan dbiyyatnn grkmli nmayndlrinin hyat
flsfsi brabrlik, dalt, slh, insanprvrlik v mnvi ucalq
flsfsidir. Bu poetik flsfnin ar beldir: ancaq zn n
deyil, baqalar n d yaa, yarat! Cmiyyt n, onun trqqisi
n lindn glni sirgm! Insanlar, hyat duy, inc zvql v
zrif dncli ol!
Byk hriyarn lmz misralar insan olan humanistliy,
briliy sslyir:
Mn el glir:hardasa, kims
Bir insan mrn qlm kirs,
z d bilmdn yz qan salr o,
Br aacna balta alr o.
Din
462
Din v onun cmiyyt hyatnda rolu. nsanlar hams dou-
lur, yaayr, mxtlif sahlrd alr v nhayt, lb gedirlr. On-
lar bir-birindn xarici grnlri frqlndirir. Biri qara, baqas a
rngli olur. Bzilri ucaboy, bzilri is qsaboy, bzilri kk,
bzilri is arq olurlar. oxlu xalqlar v milltlr vardr ki, onlar da
mxtlif dillrd danrlar, mxtlif adt-nnlr malikdirlr.
Btn bunlar insanlar bir-birindn frqlndirn lamtlrdir.
Lakin insanlar frqlndirn daha mhm lamt vardr. Bu,
insanlarn inamdr. nam is z ksini dind tapr.
Siz tarix drsliklrindn dinin nec meydana gldiyi,
insanlarda inam hissinin nec formalad, oxilahili v tkallahl
dinlr haqqnda bilgilr mlumdur. Bir ox xalqlar mxtlif dalara,
aaclara, heyvanlara v btlr inanmlar, bu gn d
inanmaqdadrlar. Dnya xalqlarnn byk ksriyyti is smavi
dinlr yhudilik, xristianlq v slam dinlrin etiqad edirlr.
Btn dinlrin daha mkmmli v sonuncusu olan slam dini
bu gn milyonlarn etiqad etdiyi bir dindir. Bu din tkc z ard-
cllarnn dnyagrn formaladrmaqla kifaytlnmir, onlarda
znmxsus davran v hyat trzi trbiy etmkl, onlara
emosional v mnvi dayaq vermkl myyn birlik yaradr.
ox demokratik bir din olan slam dini zndn vvlki btn
tkallahl dinlr qar tolerant mvqed dayanr: man gti-
rnlrdn musvi [yhudi], isvi [xristian] v sabiilrdm1 Allaha,
axirt gnn [sdaqtl] inananlarn v yax i grnlrin mka-
fatlar Rbbinin yanndadr. [Qiyamtd] onlarn he bir qorxusu
yoxdur v onlar qmgin olmazlar. (l-bqr sursi, 62-ci ay)
slamn mqdds kitab Qurani-Krimd cmiyyt hyatn-
dan hmiyytli drcd bhs olunur, cmiyytin ahngdar yaa-
mas, birlik v btvlk iind olmas n gstri v tvsiylr
verilir.
slam dini insann cmiyyt iind min-amanlqla yaamas
n onu kin, qzb v dmnilikdn, dedi-qodu v nifrtdn
kindirir. Insanlar qarsnda cmiyytin v frdin rifah halnn,
1
Sabiilr Aa Mesopotamiyada yaayan mandeylrdndir (xaa sitayi edn mz-
hblr).
463
sosial inkiafnn, min-amanlqda yaamas n ox mhm
vziflr qoyur. Bu mnada slamn gcl sosial tlim v prinsiplri
vardr. slam insanlar dalt, brabrliy, qardala arr.
Insanlar arasnda mehriban mnasibtlrin brqrar edilmsin
alr. slam hidayt doru yol dinidir.
Nsillr, xalqlar v milltlr insanlarn birliyi sasnda tk-
kl tapmdr. Bu bard Qurani-Krimin 1-Hcrat aysind
bel deyilir: Sonra bir-birinizi tanyasnz dey, sizi xalqlara v
qbillr ayrdq. n byk birlik dini tml zrind qurulan bir-
likdir. Insann cmiyytdn tamam uzaqlamas, tkbana yaamas
mmkn deyildir, nki o, sosial bir varlqdr. Insann nsiyyt
ehtiyac vardr. Din bel bir nsiyyt n insana imkan yaradr.
Dnyada mvcud olan dinlrin zlri d bir-biri il qarlql
laqddir. Dinlrin qarlql laqsini aadak 13.2. sayl
sxemind bel mumildirmiik:
Sxem 13.2.
Mslmanlar Quran
ncil
Xristianlq hdi-cdid
Tvrat
hdi-tiq
Yhudilr
Talmud
Btvlkd is, din v cmiyyt qarlql laqddir v onlar

bir-birindn ayr tsvvr etmk olmaz.
464
Din v elm. Br cmiyyti meydana gldiyi vaxtdan
etibarn kainatn bykly, trkibi, nec v n zaman, kim
trfindn v niy yaradld, varln n zamana qdr davam
etdircyi kimi suallarla qarlam v bu suallara cavab
axtarlmdr. Bu suallar insanlar daim dndrm v onlar bu
suallara cavab axtararkn mxtlif nticlr glmilr. Onlarn hr
biri gldiyi nticni daha doru hesab etmi, ona inanm,
baqalarn da z dnclrin, gldiklri nticlr inandrmaa
almdr. Bellikl, kainat, dnya, insan, yaradl bard
mxtlif nzriyylr meydana xm, flsf, astronomiya v
digr dnyvi elmlr ml glmidir.
Hr bir filosof, alim dnyan v kainat bir cr tsvvr edirdi:
kimisi yerin tava kimi dz olduunu, kimisi onun qzl kzn
buynuzu zrind, kimisi is nhng bir baln belind dayandn
sbut etmy alrd. Alimlrin bzisi sman, ulduzlar xala
zrind dzlm kimi tsvvr edir, kimisi d tamamil baqa bir
frziyy irli srrd. Bellikl, dnyann, kainatn yaradl
haqqnda sasn iki fikir ortaya xm oldu v onlar lap
qdimlrdn bri bir-biri il mbahis edirlr; birilri dnyann z-
zn yarandn, digrlri is dnyann Allah trfindn
yaradldn v Onun trfindn idar edildiyini sbut etmy
alrlar.
Bunlarn drin elmi izah ilk df Qurani-Krimd z ksini
tapmdr. Mqdds kitabmzda kainatm yaradlndan, Ay,
Gn v ulduzlardan bhs edn bir ox aylr vardr. Msln,
Quran Allahn vvlc Gy v Yeri bir-birin yapq kild
yaratdn, sonra is onlar ayrdn xbr verir. Baqa bir ayd
onlar alt dvrd, gylri yeddi qatdan ibart, yeri is kr klind
yaratdn, Ay v Gni, gec il gndz insanlarn istifadsin
verdiyini bildirir.
Daha sonra is gy cisimlrinin hr birinin hm z oxu
trafnda frland, hm d onlarn hamsnn nizaml kild z
gni trafnda doland, Gnl Ayn hrktinin myyn bir
hesaba gr olduu bildirilir. Bundan baqa, Qurani-Krim gylrin
v Yerin yaradlnda ibrt gtrlck, yni bu bard

465
dnlck ox ey olduunu v vaxt glnd Allahn onlar
yenidn bir yer toplayacan da xbr verir.
XVI srd astronomiya elminin inkiaf etmsi il yeni kflr,
yeni nzriyylr meydana xd. Bunlardan biri d Byk
partlay nzriyysi idi. Bu nzriyyy gr, kosmos
yaradldqdan sonra gyd tk bir cism olmu, sonra byk bir
partlay ba vermidir. Partlay nticsind bu nhng cismdn
trafa dalan paralar cazib qanununun tsiri altnda bir-birilri il
laqli kild kosmosda hrkt etmy balamlar. Bu paralarn
bir qismi bir-birin ox yaxn, digrlri uzaqda yerlirdilr. Bir-
birin ox yaxn laqd olan paralara birlikd Qalaktika ad
verildi. Astronomlar qalaktikalara Gy adas da deyirlr. Bir
qalaktikada milyonlarla ulduz v hr qalaktikann znn d z
gni vardr. Yer krsi Samanyolu (Sdyolu) ad veriln
qalaktikada digr planetlrl birlikd Gnin trafnda dolanr.
Bundan baqa o, hm d z oxu trafnda frlanr. Yerin z oxu
trafnda frlanmas il gec v gndz, Yerin Gn trafnda
frlanmasndan is fsillr yaranr.
XX srd astronomlar kf etdilr ki, bu qalaktikalar da
hrktddirlr. Onlar bir-birindn ox boyk srtl uzaqlamaq-
dadrlar. Demli, bizim grdymz Kainat hr an daha da geni-
lnir.
Vicdan azadl. Vicdan azadl insann dnmk v z
qidsin uyun olaraq davranmaq hququdur. O, bir-biri il zvi
surtd bal olan aadak struktur nsrlri znd ifad edir:
1) hr hans bir din etiqad etmk; 2) dini ibadt etmk; 3) dinini
dyidirmk; 4) he bir din etiqad etmmk; 5) ateist 1 tbliat
aparmaq; 6) xeyriyyilik faliyyti il mul olmaq; 7) dini
qurum yaratmaq; 8) din olan mnasibtindn asl olmayaraq,
hamnn qanun qarsnda brabrliyi.
xlaqi mnada vicdan azadl z qidsin uyun olaraq insann
dnmk v davranmaq hququdur. Br tarixi gstrir ki, uzun
zaman ksiyind dini ehkamlar dnyann drk olunmasnda btn
1
Ateist (franszca atheisme Allah inkar etmk mnasn verir). Allaha v din inanmayan.
466
baxlarn sasn tkil etmidir. O, ayr-ayr xalqlarn v milltlrin
hyatna nfuz edrk onlarn mdniyytin, incsntin, hyat
faliyytin v xlaqna hakim ksilmidir. srlr boyu xalqlarn v
milltlrin mnvi dyrlrinin sasn tkil edn mxtlif dinlr bu gn
vicdan azadl anlay il insana veriln azadlqda z ifadsini
tapmdr. Baqa szl desk, vicdan azadl insann din olan
mnasibtini srbst kild, knardan he bir tsir olmadan bildirmk
hququdur. nsann din olan bel mnasibti xsusiyyti il
sciyylnir: 1) o, hr hans bir din sitayi ed bilr; 2) o, he bir din
inanmayb, din mnasibtd z bitrf mvqeyini saxlaya bilr; 3) o,
din inanmayb ateist olaraq btvlkd dini inkar ed bilr.
Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn 48-ci maddsi
vicdan azadl hququnu tsbit edir. Bu mhm konstitusiya
normas 1992-ci il avqustun 20-d qbul edilmi Dini etiqad
azadl haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununda z
trafl ksini tapmdr.
3.Atropatena mdniyyti
Mdniyyt cmiyyt v insann inkiafnn tarixn my-
yn cviyysini ks etdirir. Mdniyyt myyn tarixi dvrlri,
konkret cmiyytlrin, xalqlarn v milltlrin maddi v mnvi
inkiaf sviyysini sciyylndirir.
Mdniyyt briyyt tarixinin kediyi dvrnn (vh-
ilik, barbarlq, sivilizasiya) nc mrhlsini bildirmk n
qbul edilmi termindir. Mdniyyt terminini ilk df bu mnada
otlandiya filosofu A.Ferguson iltmidir. L.Morqan bu blgn
daha da saslandrmdr.
IV srin axrlarnda meydana gln bu, dvlt haqqnda i l k
df geni mlumat qdim yunan corafyanas Strabon (e. . I -
eramzn I sri) vermidir.
Cnubi v imali Azrbaycann, elc d ran Krdstannn
razilrini hat edn bu byk dvlt yz lli il yaam;
kinilikl, maldarlqla, atlqla v dnyann bir ox lklril
apard ticart laqlril tannmdr.

467
hrlri v hr hyat get-ged inkiaf etmi, siyast v
mdniyyt sahsind byk uurlar qazanlmdr.
Atropatena dvltin yaradcs, grkmli srkrd v all
lk bas Atropatn ad il tarixd qalmdr.
Makedoniyal skndr hmnilr (Xhamniilr) imperi-
yasn mlub etdikdn sonra, onun imal-qrb satraplnda Atro-
patena mstqil dvltlrdn biri olmudur. hmnilr slalsinin
qanuni varisi kimi ran ah taxtnda yln Makedoniyal
skndr Atropat qbul etmi, gstrdiyi hrbi xidmtlri nzr
alaraq, dvlti mstqil kild idar etmyi ona taprmdr.
Atropat mharibnin n qzn yerind Makedoniya leyhin
gcl qiyam yatrm, Midiya hkmdar Bariaks sir alaraq, qiyam
itiraklar il birlikd gtirib thvil vermi v onlarn hams
czalandrlmdr1.
skndrin Suz hrind dzltdiyi tntnli evlnm
mrasimind ahn srkrdlrindn biri - dostu Perdikka Atropatn
qz il evlnmidir2.
Buna baxmayaraq, Ellinizmin tarixini yazan mlliflrin
bzilri, shv olaraq, Atropatn Midiya satraplndan knarladrl-
dn, htta Darann yaxn adamlarndan biri olduunu yazrlar3.
Bu, mmkn olan ey deyildi, nki Atropat Darann yox,
skndrin yaxn adamlarndan biri olmudu. kincisi, Perdikka
skndrin grkmli srkrdsi v dostu Atropatn qz il evlnmidi,
onlar ailvi tellr balayrd. ncs d, hl Strabon vaxtil
mlumat verirdi ki, Midiya iki hissy ayrlr. Onun bir hisssi byk
Midiya adlanr, ikinci hisssi is Atropatn Midiyasdr. Bu razi hrbi
xadim Atropatn adn dayr. Atropat imkan vermmidir ki, bu lk
Byk Midiyann bir hisssi kimi makedoniyallarn hakimiyyti altna
dsn4. Hqiqtn, skndrin tyin etdiyi Atropat, z xsi qrar il
lksini mstqil elan etmidir.
1
.. , , , 1988, .83.
2
Yen orada, sh.186.
3
Bax: ... . .1 ., . , 2003, .261.
4
Bax: : . . , 1989, .58.
468
E. . I minillikd Azrbaycanda bir-birinin ardnca Manna,
Midiya, Atropatakan (Cnubi Azrbaycan razisind) v Aquz,
Albaniya-Aran (imali Azrbaycan razisind) kimi dvltlr meydana
glmidir. V bununla laqdar e.. VIII-VII srlrd Urartu, Assuriya
v b. dvltlrin yazl mnblrind Azrbaycann hmin dvrn aid
gil tbqlr zrind qeyd alnm 25 toponim akar edilmidir 1 .
Tdqiqatlar Araz aynn, Tbrizin, Naxvann, kinin, Qblnin v
bir ox digr yerlrin adlarn misal kirlr2.
Qdim tarixilr Bizans imperatoru raklinin (610-641) rq
hcumu zaman Naxvandan xb Atropatena Gncsin getdiyini
yazrlar. Onlar bu qrara gliblr ki, hmin dvrd Arran Gncsi
il yana, Atropatena Gncsi d mvcud olmudur3.
Tkzibolunmaz faktlar beldir.
Dylrini davam etdirn Makedoniyal skndrin ordular
III Darann Midiyadan qadn eidib, oraya daxil olmadan
Ekbatana (indiki Hmdana) dnm v burada bir mcz il
qarlamdr: neft alalar qaynayrd. Adi bir qlcmdan yer
alovlanr, alb yanrd. Bir uan stn neft tkb mli ona
yaxnladranda od alb yanr v gcl sndr bilirlr4.
Tdqiqatlar yazrlar ki, Sasani hakimiyyti zaman Atropate-
naya Adrbadaqan, rblr - Adrbican, farslar Azrbaycan de-
yiblr v s. Strabon "Kiik Midiya" adlandrmdr.
Bundan baqa, Azrbaycann imal hisssi Albaniya - xalq ara-
snda Aran, yaxud Arran, cnub hisssi is - Atropatena kimi tannrd5.
Byk bir dvlt kimi, Atropatenada knd tsrrfat il yana,
hrsalma v tikinti-abadlq ilri, memarlq, pul dvriyysi, dfn
mrasimlri v s. maddi mdniyyt sahlri srtl inkiaf edirdi.
Mnblrd bir sra hrlrin adlar kilir v Qazaka
hrinin q, Vera hrinin is - yay iqamtgah olduu bard
mlumat verilir. Knd tsrrfatnn ox inkiaf etdiyi gstrilir.
1
Q.Voroil. Zaqafqaziya mnblrind Azrbaycan palcotoponimlri. /Bax: Azrbaycan
filologiyas msllri. II buraxl, B., "Elm'\ 1984, sh.136.
2
Yn rd.
3
Gnc (tarixi oerk), B.:Elm, 1994, sh.8.
4
.. , : , 1988, .83.
5
A.Fazili. Atropatena. e.. IV - eramzn VII sri. B.: Elm, 1992, sh.13.

469
Torpa x vasitsil umlamlar. Su kanallar kir v bataqlqlar
qurudurdular. Sni suvarma sistemi mhm yer tuturdu. hr
trafnda balar v yallqlar salnr, saxs qablardan v khriz
sularndan istifad edirdilr.
Mnblr Fraaspa (Faraspa) hrinin Maraa traflarnda,
Qazakann Leylan kndi razisind, Vera hrinin Shnd
dann tklrind yerldiyi bard mlumat verirlr1.
naat ilrind, mxtlif tikililrd bimi krpicdn, tez
quruyan hng v gil mhlulundan istifad olunurdu. Saxs
materiallarn istehsal keramikann daha geni kild yayldn
gstrir.
Fraaspa qdim dini mrkz olmu v bu hrd Anahita
mbdi faliyyt gstrmidir. Din balar malar mbdlrd
yuxar tbq uaqlarnn tlim-trbiysil mul olur, xstlri
malic edirdilr. Malar astrologiyaya aid msllri yrnirdilr
v tbabt elmindn xbrdar idilr. Atropatenada yksk sviyyd
ail mktblri, atgahlar, saray thsil sistemi mvcud olmudur.
Saray mktblrind ahzadlr, yanlarn v mnsb
sahiblrinin uaqlar thsil alrd. Kndlilrin, sntkarlarn v hr
yoxsullarnn uaqlar oxumaq imkanndan mhrum idilr.
Drslr, adtn, shrlr balayrd. Dini thsil alan uaqlar
atgahlarda geclyir v thsil haqqn da atgahlar dyirdi.
Orada dini-xlaqi, fziki (idman) biliklr verilir, yazb-oxumaq
yrdilirdi.
7-15 ya arasnda bir gn bayram edilir, dost-tanlar hmin
mclis dvt olunurdu. Mbdd xsusi dini ayinlr yerin
yetirilir, uaqlar yuyundurulduqdan sonra mbdin gstriil kl-
meyi-hadtini deyir, "sdr" (mqdds kynk) geyinir, geti
(mqdds kmr) balayrdlar. Bellikl, Zrdt dini gnclr
(20-24 ya arasnda) qbul etdirilirdi2.
Qdim Azrbaycan atln inkiafnda xsusi rol
oynamdr: Manna, Midiya, Atropatena, Albaniya dvltlrind
1
Azrbaycan tarixi. 7 cildd, c.1, Elm, 1998, sh. 302-303.
2
A.Fazili. Atropatena. e.. IV - eramzn VII sri, B., Elm sh.160.
470
atlq inkiaf etmi, htta ail zvlri srasnda atn da ad
kilmidir1.
Ox atmaq, ov etmk kimi idman nvlri, vkn oyunu geni
yaylmdr.
Qazntlar zaman indiki Astara-rdbil razilrind keramika
materiallarndan tikilmi Sasan qala, Novduz qala, adsz Qala
kimi uzun mddt faliyyt gstrmi bir ox qalalar akar
edilmidir.
Bu qalalar latmaz yerlrd, qayalar zrind tikilmi v
divarlarnda byk su nlri quradrlmdr.
Atropatenann coraf raiti tikinti ilrin rvac verirdi.
sas tikinti material qaya, ay dalaryd; bu dalardan tikiln
hrlr, qala divarlar, qlllr v istehkamlar, sasn, mdafi
xarakteri dayrd.
Gil, yaxud gips mhlulu il brkidilmi dalar v ay dalar
(nqllar) da Zhhak Qalada tikiln pavilyonun binvrsin
qoyulmu tikinti materialyd ki, bu, o biri tikililrl mqayisd,
ikinci drcliydi. ctimai binalarn tikiliind v memarla aid
bzk ilrind is xsusil hng dalarndan geni istifad
edirdilr. Zhhak Qala saraynn tikintisind bel bzk
detallarndan ox istifad olunmudur.
Atropatenada abidlrin memarlq chtdn ilnmsin
saraylardan, kilslrdn v ictimai binalardan daha ox stnlk
verilirdi. Bu abidlrdn birincisi Zhhak Qalada tikiln v mlki
xarakter dayan yaay yeri, ikincisi is qaya zrind ucaldlm
Kerefto kompleksi mbdidir.
Atropatenallar llrini iri kplrd (ana btnind olduu
kimi) dfn edirdilr, buradan da elmi dbiyyatda "kp qbirlr"
ifadsi ildilir. Bu kplr xsusi hazrlanmrd, adic iri gil kplr
(hndrly - 1,5-1,8 m, eni 1 m) olurdu. Bu kp qbirlrin
zrind he bir abid qoyulmur, inaat ilri getmirdi. ln iri
kpn iin dzn (fiqi kild) salr, boynunu ya sol, ya da sa
iyni st yirdilr. Dfn zaman kiilri sol, qadnlar is sa byr
1
Yn rd, sh.161
471
st dfn edirdilr. Basdrlm kplrin yanlarna xrda avadanlq,
iin is bzk eylri: qolba, bilrzik, zk, muncuq v s.
qoyurdular. Bunlarn da yannda st qrmz v qara rnglrl
naxlanm gil qablar olurdu.
Naxvanda v Acabdid (Mil dz) taplan bel kp
qbirlr sbut edir ki, onlar son srlrin yox, e.. v eramzn III
srinin yadigarlardr1.
Atropatena dvltind pul dvriyysi geni inkiaf etmidi: bu
lk razisind son dvrlrd (1923-c il) xzin qalqlarnda
taplan 600, sonra is 110 dirhm pul vahidi, elc d Roma
dinar gstrir ki, Atropatenada parfyallarla v Avqust dvr
romallarla geni ticart laqlri, pul dvriyysi mvcud
olmudur2.
Tarixilr yazrlar ki, qdim Azrbaycanda mhsuldar
qvvlrin inkiaf, ibtidai icma quruluunun dalmas il yana,
xsusi mlkiyytin ml glmsi v sinf mnasibtlrin meydana
xmas yeni dini baxlar n mnbit rait yaratmd.
Bellikl, Zrdtn Urmiya gl trafnda doulduunu sas
gtrn tdqiqatlarn oxu, zrdtiliyin ilk vtni qdim
Azrbaycan dininin prototrk olduunu sylyirlr3.
Qdim Roma tarixisi Pliniy saslanaraq gstrirlr ki,
Avestann ilkin hcmi 2 milyon misra olmudur.
Makedoniyal skndr ran zbt etdikdn sonra sri
yandrmdr. Bu bard Nizami Gncvi d skndrnam
srind geni mlumat vermidi:
skndr nr etdi ki, iranllar
at prstidn l ksinlr,
Qdim dinlrini tzlsinlr.
... Mlrin paltar oda qalansn,
Atprstlrl srt rftar olunsun.
O vaxtlar bel bir qayda vard,
MIIim atgahlarda oturard.
1
.. . ., , 2003, .113-114..
2
Yen orada, sh.114.
3
B.fizad. Zrdt, Avesta, Azrbaycan, B., "Elm", 1996, sh.60.
472
Orada xzinlri gizlind saxlayard,
Onlara hc ksin li atmazd.
Varllar, varisi olmayan halda,
z maln atgaha qoyard.
Bu adt zndn fqlr zabda idi.
Hr bir atgah xzinlrl dolu ev idi.
skndr bu binalar xarab etdikc
Xzin su kimi axrd1
(Stri trcm)
Zrdtn flsf konsepsiyasna gr, dnya ksliklrin vh-
dti zrind brqrardr; yni iq-zlmt, xeyir-r, xeyirxahlq-
bdxahlq, a-qara, yax-pis v s.
Dnyann n qdim dvltlrindn v mdniyyt mrkzlrindn
biri olan ind d varlqdak bu sonsuz hrkti v daimi dyiikliyi bir-
birin zidd kosmik qvvlrin - iqla zlmtin toqqumasnda g-
rrdlr2.
Akademik Aslan Aslanov Aristotelin Poetika kitabnn
trcmsin lav etdiyi Aristotel poetikasnn rq flsfsi v
dbiyyatnda mvqeyin dair adl son szd yazr ki, ...Platon
v Aristotelin Zrdt flsfsin mnasibti haqqnda Diogen
Layersi znn "Flsf tarixi"n giriind danr3.
Biz btn bunlara Zrdtiliyin (hl yrnilmmi n qdr
mbahisli trflri olsa da) byk tsir gcn malik dini-flsf
gr kimi dnya xalqlar arasnda geni yaylmas kimi baxrq.
Sonralar Mzdkizm v Manilik dini-flsfi dnyagrlri
d Zrdtn "Avesta"sndak flsf baxlara saslanrd.
Alimlr qdim Atropatena dvltind ...gnc Avesta inamlar
ocaqlarnn mvcud olduunu ehtimal edirlr. Biz qdr glib
atan Avesta Yasnadan, Yatlardan, Vispratdan, Vendidaddan
(Videvdatdan) v kiik Avestadan ibartdir.
1
N.Gncvi. sgndrnam, B., Elm, 1983, sh.169 (Filoloji trcm Qznfr liyevindir).
2
Bax: Bax:. ., . -, 2000, .43.
3
Aristotel. Poetika. B., Azrnr, 1974, sh.132.

473
Mlliflr bel nticy glirlr ki, Atropatena Zrdtiliyi
qdim ran dini tlimlrinin tarixind mhm mrhllrdn biri
idi. Sasanilr hakimiyyti dvrnd Atropatena bir ne sr rzind
Zrdtiliyin istinadgahna evrilmidir1.
Zrdtn alqi nmlrindn

Ey Ahura Mzda, sndn soruuram, mn bildir: Bu yeri
aada v enmy qoyulmayan gy yuxarda saxlayan kimdir?
Suyu, odu kimdir yaradan?
Kim yeyin v iti gedn buluda iti gctmyi yrtmidir? Ey
Mzda, pak tbitin yaradcs kimdir?
Ey Ahura Mzda, sndn soruuram, dorusun mn bildir:
Bu faydal i v bu qaranl yaradan kimdir?
Xoluq gtirn yuxunun v oyaqlm kimdir yaradcs?
nsanlar ibadt aran dan yerinin, gnortann v axamn
yaradcs kimdir?
Ey Ahura Mzda, sndn soruuram, dorusun mn bldir:
Aya, yalan doru lin tapra bilrmmi ki, onu snin
ayinind mutuluq vcrildiyi kimi, yer yxb ar v igncy
giriftar ed?
Bu byk snqlq, yalana tapmanlarda drin iz qoyard.
...Ey insanlar, gr Mzdann mqrrr etdiyi zli hkmdn
faydalansanz, bu dnyann v o dnyann xoluundan, bdi zab-
dan, yalana tapnanlarn zrrindn, dzlk istynlrin xeyir v
faydasmdan agah olsanz, onda hmi glcyiniz yax keck.
... Ey Mzda, bu mqdds aldan doruluq ardcllar deyil,
yalana tapnanlar zhalt ddlr; istr birisinin nal ox olsun,
istrs d az olsun, grk doruluq yolu tutann dostu ola v yalana
tapnanlarn ziddin ged.
...Ey Mzda, iql shr haan glck v br nsli
dorulua z tutacaq? z hikmt dolu szlri il o byk qurtarc
1
Azrbaycan tarixi. 7 cildd, c . l , Elm, 1998, sh.326.
474
haan dilyin atacaq? Vhum 1 nin kmyil gldiyi adamlar
kimlrdir? ox mid edirm ki, ey Ahura, onu mn qismt edsn!
Ey Ahra Mzda, mn bildir: nki sn bilnsn, aya, snin
qrarladrdn cza gn atmazdan nc doruluq ardcllar,
yalana tapnanlara qalib glckmi? Bli, bu qlb dnya n bir
tmizkarlq tapr olacaqdr2.
slam mdniyyti
Mhmmd Peymbr 570-ci ild Mkkd Qreyilr

qbilsinin Bni Haim nslindn olan Abdullahn ailsind anadan
olmudur. Dnyaya gz aan gndn atasz, 6 yanda is anasz
qalan Mhmmd vvl babas bdl Mtllibin, sonra is misi
bu Talibin himaysi altnda bymdr.
Xdicdn Peymbr leyhisslamn drd vladi dnyaya
gilir, nslin davams is hzrti linin arvad hzrti Fatim olur.
Dnya dinlri kimi, slam da tarixi hadisdir. slam eramzn
VII srind Asiyada, rbistan yarmadasnda meydana glmidir;
bu o vaxt idi ki, artq qbil cmiyytlri dalmaa balayr v sinf
mnasibtlr yaranrd.
rbistan, Asiya, Afrika, Aralq dnizi hvzsi razisind
yerldiyindn, bir ox Qrb v rq dvltlril daim siyasi,
mdni, ticart laqlril balyd3.
Mhmmd Peymbr 570-ci ild Mkkd Qreyilr
qbilsinin Bni Haim nslindn olan Abdullahn ailsind anadan
olmudur. Dnyaya gz aan gndn atasz, 6 yanda is anasz
qalan Mhmmd vvl babas bdl Mtllibin, sonra is misi
bu Talibin himaysind bymdr.
Mhmmd uzun illr boyu karvanlar mayit etmi, ticart
ilrind dzly, tmizliyi xlaq v mrdanliyi il hrt qazan-
md. Bunu grn Xdic adl dul qadn znn ticart ilrinin idar
olunmasn ona taprmdr. Mhmmdin xsiyyt v lyaqtin
1
Avestada xeyir qvvlrdn biri (red.)
2
Azrbaycan klassik dbiyyat kitabxanas /20 cildd/, c.l, B., Eim,1982, sh.11-13.
3
... . ., 1962, .13.
475
get-ged heyran qalan Xdic ona vurulur v Mhmmd misi bu
Talibin xeyir-duas il 25 yanda ikn 40 yal Xdic il ail qurur.
Xdic onu duyur, peymbrlik verilnd onun iztirablarna
rik olur, Mhmmdin byklyn, nadir xsiyyt olduunu
grr, qiymtlndirir v ona inanrd.
Xdicdn Mhmmd peymbrin drd vlad dnyaya
glir, nslin davams is hzrti linin arvad hzrti Fatim olur1.
Xdicnin lmndn drd il sonra Mhmmd peymbr
Ai il ail qurur.
Son dvrn tdqiqatlarnda Qurani-Krim slam dininin
mqdds kitab, rb dbi dilinin n mhtm abidsi v smavi
kitablarn n sonuncusu kimi qiymtlndirilir2.
Artq rqd Buddizm, Avropada Xristianlq srtl yayld bir
vaxtda, byk rbistan yarmadasnda n gnc v dnyvi slam dini
yaranrd. Tarixilr yazrlar ki, qsa bir mddtd slam dini ideologiya-
snn tsiril vaxtil qdim Romann tabeliyindki torpaqlardan daha
geni raziy malik olan bir dvlt yarand.
rbistann cnubunda v qrbind bir ne ticart mrkzi
olan hrlr meydana gldi ki, onlarn da n byy Mkk v
Mdin hrlri mhz qrey qbilsinin lind idi.
Mqdds kitablar. Tarixilr Mhmmd peymbr qdr
124.000 peymbrin olduunu v onlardan yalnz drdnn kitab
olduunu qeyd edirlr.
Zbur dini satir gr Davud peymbr Allah trfndn
gndrilmidir.
Tvrat yhudilrin dini kitab saylr. Musa peymbr aid
edilir.
ncil xristianln dini kitabdr. sa peymbrin ad il baldr.
Quran slamn dini kitabdr. Mhmmd peymbr Al-
lah trfndn nazil olmudur3.
Mhmmd peymbrin bax v fkirlri vahid Allah v
axirt dnyasnn reall trafnda bllur kimi aydn idi. V
1
Anri Masse. slam. B., Azrbaycan ensiklopediyas, 1992, sh.33-34.
2
Quran (V.Mmmdliyevin n sz), B., "Azrnr", 1991.
3
Quran (V.Mmmdliyevin n sz). B., Azrnr, 1991, sh.344.
476
Mhmmd peymbr bu inamn znn smim-qlbdn gln
mminliyi, ox gzl nitq qabiliyyti v mtanti saysind
trafndaklarn hamsna tlqin edirdi.
Mhmmd peymbr yer zrind Allahn yegan elisidir.
slam dininin yaradcsdr, byk dvlt xadimi v ictimai xadimdir.
Qurani-Krimi akademik Ziya Bnyadov v AMEA-nn
mxbir zv, dnyann bir ne ali dini qurumlarnn fxri zv
Vasim Mmmdliyev 1991-ci ild orijinaldan Azrbaycan dilin
trcm v nr etdirmilr.
Vasim Mmmdliyev kitaba yazd n szd deyir: Allah
talann peymbr sediyi kimslr vhy yolla nazil olur: l)
Allah tala bu v ya digr fkri peymbrin ryin salr, yaxud
gizli bir ssl ona tlqin edir v ya hmin fkri ona in olan yuxuda
bildirir; 2) Peymbr Allah talan grmdn ondan gln nidan
aq-aydn eidir, yni arada he bir vasit olmadan (hicab arxa-
sndan) Allahla danr; 3) Allah tala z hkmlrini peymbr
mlk vasitsil gndrir1.
Bu vhy gydn nazil olan kimi, Mhmmd peymbr
yanndak shablrin oxuyar, katiblrin dri, smk, da, xurma
qab zrind yazdrard. Bu shablr mxtlif rb qbillrin
mnsub adamlar idilr. Hr ks z lhcsind yazrd.
Mhmmd peymbr demidir ki, vhy yeddi lhcd nazil
olmudur, yeddi lhcd oxumaa da z icaz vermidir.
Yeri glmikn, demk lazmdr ki, Musa peymbrin Tv-
ratndan, sa peymbrin ncilindn frqli olaraq ...Qurani-Krim
Peymbr leyhisslama birdn-bir, btv kild deyil, hiss-hiss,
vvlc Mkkd, sonra is Mdind... tqribn 23 il rzind nazil
olmudur2.
Qurani-Krimin ayrca kitab klind trtibindn danan v
bunun sbblrini aradran grkmli alim yazr: ...ilk df
Yamamd ba vern bir vuruda Allah klamn zbr biln
1
Quran, B., Azrnr, 1991, sh.V
2
Qurn, B., zrnr, 1991, sh. VII
477
yetmi qdr shab hid olduqdan sonra mrin tbbs il
bu Bkrin xlifliyi zamannda balanmdr1.
...632-ci ild glck varislri haqqnda he bir vsiyyt
qoymayan Mhmmd peymbrin2 vfatndan sonra yeni yaranan
slam feodal dvltinin dayaqlarn qorumaq v yarmq qalan
ilri davam etdirmk drd xlifnin hdsin dmdr: bu
Bkrin (632-634), mrin (634-644), Osmann (644-656) v
Mhmmd peymbrin krkni v misi olu linin (656-661).
z aralarnda myyn ixtilaflar olsa da, onlar din yolunda
mbarizy qouldular v 640-658-ci illr arasnda Flstini,
Suriyan, Misiri, Grcstann bir hisssini v s. islamladra
bildilr.
Qafqaz eyxlislam Allahkr Paazad Qafqazda islam
(Azrnr, 1991) kitabnda Qurann, elc d hdislrin mscid-
lrd v mdrslrd mntzm tdrisinin, nzri fikirlrinin daha
drin saslar zrind inkiafnn orta sr islam dnyagrnn
parlaq hadislrindn sayldn yazr. O gstrir ki, l-Kindi, l-
Frabi, bn Rd, bu Bkr, r-Razi, l-Mrvan kimi mtfk-
kirlrin srasnda bn Sinann davams blhsn Bhmnyar ibn
l-Mrvan l-Azrbaycani (?-1065) kimi xsiyytlrin xidmti
Mhmmdli Trbiyt trfndn yksk qiymtlndirilmidir.
Bhmnyar Azrbaycani ...mslman mtfkkirlrinin fkir-
lrini davam etdirrk, z srlrind qdim yunan flosoflarn
dndrn dnyagr msllrini yeni tml zrind - islam
mddalar sasnda nzrdn keirmi v izah etmidir3.
slam dininin Hindistanda qarlanmas, tblii v yaylmas
bard Cvahirll Nehru deyirdi: ...Hindistann trqqisi n
islam zyl yeni, hvslndirici amillr gtirdi. slam myyn
drcd faliyyti yuksldn vasit kimi tsir gstrirdi4.
C.Nehru baqa bir yerd yazrd: slam dini Hindistan
ayltd slam dinini Hindistana gtirn trk xalqlar v digr
xalqlar olub5.
1
Qurn, B., zrnr, 1991, sh.X.
2
Azrbaycan tarixi. 7 cildd, c.2, Elm, 1998, sh. 247-248.
3
Qafqazda slam. B., Azrnr, 1991, sh.119.
4
Nehru C. mumdnya tarixin nzr. B., Gnclik, 1986, sh.258.
5
Yn rd, sh.253.
478
Mhmmd peymbrin yadigar qoyub getdiyi mqdds
Qurani-Krim 114 surdn, 6236 aydn ibartdir. slam
alimlrinin fkrinc, Qurann 90 sursi Mkkd, 24 sursi Mdi-
nd nazil olmudur. Quran insan Allaha ibadt etmy, ondan
kmk v mrhmt dilmy, ona he bir rik qomamaa, yalnz
Allaha boyun ymy arr. O, kiilr - qadnla zrif bir mxluq
kimi rftar etmyi, uaqlarn trbiysind ata v anann brabr
msuliyyt damasn tvsiy edir.
Peymbr leyhisslamn klamlar btn insanlarn trbiy
ocadr. O, alimin xidmtin, sntkarlarn myin yksk qiymt
verir: Qiyamt gn Allahn hzurunda alimin mrkkbi hidin
qanndan qiymtlidir. Alimlr peymbrlrin varislridir.
Mhmmdin klamlar ayrca kitaba klind 1905-ci ild
mhur hind alimi Abdulla Shrvrdi trfndn toplanb nr
edilmidir.
Byk rus yazs Lev Tolstoy Mhmmd peymbrin
hyatn yazmaa hazrlard, lnd bu Klamlar onun paltosu-
nun cibindn xb1.
Mhmmd peymbrin klamlar:
Behit analarn ayaqlar altndadr.
Fhlnin alnnn tri qurumam onun muzdunu verin.
mrn elm srf edn adam he vaxt lmr.
Bir saat yaradc dnmk, altm il ibadtdn stndr.
Elmindn fayda gln alim min abiddn stndr.
Elmi beikdn mzara qdr yrnmk lazmdr.
Elmin aya dnyadan ksildiyi vaxt sava balanacaq.
nsann gzlliyindn biri d onun aydn v gzl
Danmasndadr.
Briyyt dz yolu tapandan sonra dalb mhv olmaz,
yalnz mnaqi v mbahis yolu il dala bilr.
Tkbbr insan alaldr v kiildir.
Qocaya hrmt Allaha hrmt demkdir...
1
.., . . ., . , 1999, .3.

479
Quran, ilk nvbd, rblrin v btn mslman dnyasnn
alna, uruna, dnyagrn, zndrkin byk tsir gstr-
midir. n bariz misal olaraq, rblrin qdim adtlrin mnasi-
btin dyimsini gstrmk olar. Aild doulan v "artq" saylan
qz uann diri-diri basdrlmasn Quran qadaan etmidir.
Bu mqdds kitabdak ehkamlar v rit (hquq msllri)
cmiyyt, qanun, xlaq kimi problemlri hat edir.
man v Ehsanla insan zn Allahn ixtiyarna verir,
ondan asl olduunu hiss etdirir.
rblr deyirlr: Biz iman gtirdik!, yaxud Biz islam
qarsnda itat etdik v s. man sznn nsrdn ibart
olduunu yazrlar, yni dini rkdn drk etmk (etiqad), dil il
sylyib inanmaq (iqrar) v xeyir i grmk (mld gstrmk).
Quranda ad kiln qiyamt gnnn dhtlri - cnnt-
chnnm, aln yazs, islam dinind ilahi qanun v ya hquq, ibadt,
namaz, oruc tutmaq, zkat (sdq), Hcc ziyarti, vrslik,
mhrrmlik, ourluq, ail v s. tfsirilr trfindn trafl surtd
rh edilmidir v indi d edilmkddir.
Hicrt. Mhmmdin Mkkdn Mdiny kmsi (hicrt)
gecsi, yni 622-ci il iyul aynn 26-s mslman tarixinin ba-
lanc hesab olunur1.
Peymbrin ziyart getmsi. Mnblr mlumat verir ki,
Mhmmdin Mkkni ziyart getmsin hcci vda (vida-
lama hcci) ad verilmidir. Peymbr leyhisslam hcdn
Mdiny qaytd. zn olduqca yorun hiss edirdi. Bu vziyyt
ay davam etdi v 632-ci il iyun aynn 8-d dnyasn dyidi2.
Mhmmdin lmndn sonra rbistann mxtlif
yerlrind yalan peymbrlr peyda oldu.
Qurann ilk lyazmas. Mhmmd peymbr leyhissla-
mn salnda Quran ayrca kitab halna salnmamd. bubkrin
tapr il Zeyd ibn Sabit (peymbrin oullua gtrdy ina-
nlm xs olmu v yannda katiblik etmidir) shablrin yadnda
qalan ayr-ayr paralar toplaya bilmi, onlarn zn krm,
1
Masse A. slam, B., "Azrbaycan ensiklopedyas", 1992, sh.38.
2
Yn rd
480
iini tamamlayandan sonra ilk lyazmasn bubkr tqdim etmi-
dir1.
Mlklr v eytanlar. qdan yaranm mlklrin cinsi
olmur v onlar allah talaya itat edirlr. Qdim yhudi dinindn
slam dinin ken drd byk mlyin ad beldir: Allahn vhyini
peymbrlr gtirn Cbrail; btn Kainata gz yetirn Mikail;
qiyamt gn z surunu (eypurunu) almaa hazr vziyytd
duran srafl; lnlrin ruhunu canndan xaran zrail.
Mlklr Admdn vvl yaradldndan, Allah mr edir ki,
mlklr ona sitayi etsinlr. blis oddan yaradldn sas
gtirrk, torpaqdan yarananlara ba ymk istmir. Allah onu
lntlyir. Lakin o, qiyamt gnncn allahdan mhlt alr, Adm
v Hvvadan tutmu btn insanlara yamanlq etmy balayr.
Peymbrlr. Peymbrlr Allahn rsuludurlar. Quranda
deyilir ki, dini yaymaq n biz hr bir xalqn arasna bir rsul
(eli) gndrdik. Lakin peymbr ox olduu n, onlarn 6-s
ba peymbr hesab edilir: Adm, Nuh, brahim, Musa, sa v
axrnc peymbr saylan Mhmmd2.
Qadnlar. Tdqiqatlar bel bir fkir yrdrlr ki, Quran
qadnlara nvazi gstrmmidir. nki onlar ancaq bzyi
dnrk v mnasz mbahislr edrk byyrlr. Htta
qadnlar v uaqlar kiilrin allah qarsnda vziflrini yerin
yetirmlrin d maneilik trdirlr. Quran iki qadn mkmml
olduuna gr qbul cdir. Biri Fironun arvad Asiya, digri sa
peymbrin anas Mrym. Mhmmd peymbr bu qadnlar
srasna arvad Xdicni v qz Fatimni d daxil etmidir3.
slamn be stunu. Din inam gtirmk klmeyi-hadti
sylmkdn ibartdir. Yni, Allahdan baqa mbud yoxdur v
Mhmmd allahn rsuludur; gnd 5 df namaz qlmaq; tmiz
rkl l tutmaq, yni zkat vermk; ild bir df, ramazan aynda
oruc tutmaq; Mkkni, he olmasa, bir df ziyart etmk.
1
Mss . Islm. B., zrbycn nsiklpdiys, 1992, sh.89.
2
Yn rd, sh.119.
3
A.Masse. slam. B., Azrbaycan ensiklopediyas, 1992, sh.145

481
rb xliflri. bu Bkrin (632-634) xlifliyi dvrnd
slam dini rbistanda sabitldi. O, Mhmmd peymbrin hm
yaxn dostu, hm d qaynatas idi.
mrin 10 illik (634-644) hakimiyyti slam tarixinin
qalibiyytli yaylma v mhkm tkilat dvr oldu.
Osmann (644-656) v linin (656-661) xlifliyi dvrnd
yeni feodal dvlt quruluu rblrin birliyini tmin etdi v slamn
hrti rbistan yarmadasndan ox-ox uzaqlara yaylmaa
balad.
Xlif mr 644-c ild bir iranl xristian trfindn
ldrld. Xlif Osman 656-c ild dylrin grgin v xlmaz
yerind suriyal dylr mracit etdi v onlardan imdad dildi
- bu, xyant kimi qiymtlndirildi v onu tqsirli bilib qlncla
ldrdlr. Xlif Ii 661-ci ild, bir nv, tklndi, bel ki, Kuf
halisi ondan z dndrdi, Misir Maviynin trfn kedi,
mvilr qar iki il aras ksilmdn mbariz aparan li qtl
yetirildi1.
slamn Azrbaycanda yaylmas. Mnblrdn yrnirik ki,
islamn Azrbaycanda yaylmas VII-VIII srlrd Cnubi Qafqazn
rblr trfindn ial il balamdr. rb yrlrinin mqa-
yisli thlili sbut cdir ki, ...rb ordusunun xlif mrin mri il
639-cu ilin avqustunda balam Mesopotamiyann ial prosesind
Azrbaycan razisin hcum olmudur.2
rblrin df (639, 643, 645-ci illrd) Azrbaycana ardcl
hcumu yerli halinin ciddi mqavimt gstrdiyin dlalt edir.
Babk hrkatnn masiri, rb alimi bu Hnif d-Dinv-
ri... hl o zamanlar Babkin sli v tlimi haqqnda mxtlif rylr
lduunu gstrirdi... Babkin balq etdiyi xrrmilr-babkilr
z ideya v mllril ... yeni dini gr yaratm, yalnz rblrin
hakimiyytlrin qar deyil, onlarn tbli etdiklri v o dvrd
Azrbaycanda hl tam mnimsnilmyn ideologiyalarna qar
xmdlar.3
1
A.Masse. slam. B., Azrbaycan ensiklopediyas, 1992, sh.49-56.
2
Azrbaycan tarxi, 7 cildd, c . 2 , Bk, Elm, 1998, sh.157.
3
Yn rd, sh.238.
482
Bir ox rb mlliflri 1 mnblr mmkn qdr elmi v
hrmtl yanaan, onlardan ox-ox qabaq yaam qdim yunan,
Roma tarixilrindn - Herodotdan, Fukididdn, Tasitdn, Plutarx-
dan v b. nmun gtrmk vzin, Babkin balq etdiyi mum-
xalq hrkatna ninki tendensiyal v qrzli mnasibt bslmi-
lr, htta dvrnn ...n byk simalarndan biri (Sid Nfsi)
olan milli qhrmann nvanna hr cr lk yaxmaqdan kin-
mmi, xsi lyaqt hissini bel thqir etmilr.
Sid Nfsi bunun sbblrindn birini Babk haqqnda tarixi
mlumatlarn biz kifayt qdr glib atmamasnda grr.
Grkmli ran alimi yazr:
Aydndr ki, bn-l-sirin ... yazd szlrdn mqsd, baqa
rb yazlar kimi, bu xalqa (Azrbaycan xalqna) bhtan atmaq idi2.
Mnblri yetrinc aradran mhur alim fikrini bel davam
etdirir: Kitablarda onlarn (Babkilrin) mslki haqqnda
yazlanlar da qrz v bhtan xarakteri dayr... Bu mnada
xrrmilr yeni mzdkilr v ya islamdan sonrak mzdkilr kimi
tannmaldrlar. Kitablarda mzdkilr haqqnda yazlm bhtanlar
bunlarn (Babk hrkatnn) haqqnda da deyilmidir3.
Byk Azrbaycan alimi Ziya Bnyadov yazrd ki, Sid
Nfsi d, baqa fars alimlri kimi, Babki, xrrmilr hrkatn z
milli Azrbaycan xsusiyytlrindn ayraraq, yalnz ran milli
ruhu n xarakterikdir, - dey tqdim etmidir4.
Akademik Ziya Bnyadov Babk hrkatnn dini zmind
ba verdiyini izah ednlrin leyhin idi. O, bir ox mnblr
saslanaraq sbut edirdi ki, Babk hrkat Abbasilr hakimiyyti-
nin vergi mngnsind rpnan xalq ktllrinin mbarizsiydi5.
Hminin ...IX srd Azrbaycan xalq ktllrinin hrkatn s-
yan kimi qiymtlndirmk azdr. Bu hrkat xarici iallara qar
1
Smani. Kitab l-nsab; bn l-cir. l-kamil fi-t tarix; bn l-bri. Mxtsr l-dvl;
Nizam l-Mlk t-Tusi. Siyastnam; Etimad-c-Sltn. Mntzmi-Nasiri v s. Bu bard
bax: Sid Nfisi. Babk, B., "Azrbaycan Elmlr Akademiyas Nriyyat", 1960. sh.12-13.
2
Nfisi S. Babk, B., "Azrbaycan Elmlr Akademiyas Nriyyat", 1960. sh.14.
3
Yn rd.
4
Yn rd.
5
Bnyadov Z. Azrbaycan V I I - I X srlrd, "Azrnr", 1989, sh.37.

483
Azrbaycan xalqnn apard uzunsrn qdrtli azadlq mharibsi
idi.1
Grndy kimi, Babk hakim qvvlrin dzlmz zlm v
istismarna qar azadlq mbarizsi aparan milli qhrman, xalq
srkrdsi olmudur.
Bellikl, Babk v onun rhbrlik etdiy mumxalq hrkat
qdim qullar dnyasn ayaa qaldran Spartakla v onun syan
hrkat il mqayis edil bilr. Romada qorxuya dn Senat n
gcl srkrdlri Mark Krass v Qney Pompeyi (e.. I srin 72-71-
ci illri) Spartakn stn gndrmidis,2 Babkin hcumlarndan
vahim keirn xlif l-Mtsim d 835-ci ild mahir srkrdsi
...Afin Heydr ibn Kavusu xrrmilrl dyck btn xlif
qounlarnn ba komandan tyin etdi. V Afinin zn
xzindn hr gn 5 min dirhm... dy gnlrind is 10 min
dirhm dnilmsi bard gstri verdi.3
Hr iki xalq hrkat xyantl yatrlm, qhrmanlara divan
tutmudur.
4. Etik trbiy. xlaq azadln rlu surtd

mhdudladrlmasdr. Hzrti-li()-n al
v bilik haqqnda klamlar
Etika anlay. Etika xlaq nzriyysidir. Etika v xlaq bir-
biri il bal olan baqa-baqa anlaylardr. Etika yunanca ehtika,
ehtos szlrindn gtrlb, adt, xasiyyt, xarakter anlamn
verir. Etika xlaq, onun inkiaf, kateqoriyalar, normalar v
cmiyytd rolu haqqnda flsfi tlimdir. Etika mxtlif
cmiyytlrd xlaqn yerini myynldirir, onun tbitini v
mahiyytini thlil edir, mnviyyatn mnyini v inkiaf tarixini
yrnir. Bununla yana, etika mnviyyatn sas prinsiplrini, insan
faliyytinin normalarn xeyir v r anlaylar noqteyi-nzrindn
thlil edir.
1
Bnyadov Z. Azrbaycan V I I - I X srlrd, "Azrnr", 1989, sh.32.
2
.. . ., , .
, 1948, .264-265.
3
Azrbaycan tarixi. 7 cildd, c.2, Elm, 1998, sh.247-248.
484
Bs insanlarn xlaq haqqnda tsvvrlri il etik baxlarn
yaranmas nec ba vermidir? Etik baxlar ancaq insanlarn mli
xlaqnn mumildirilmsi saysind ox sonralar meydana
glmidir. Baqa szl desk, insanlarn xlaqi keyfiyytlri bu
keyfiyytlr haqqnda nzri tfkkrdn vvl mvcud olmudur.
Nzri xlaq, yni etika mli xlaqn uzunmddtli mahidsi v
thlili sasnda tkkl tapmdr.
Etikann aada sadalanan kateqoriyalar vardr:
485
Xeyir;
r;
Borc;
Xeyirxahlq;
Vicdan;
rf;
Lyaqt;
Alicnablq;
Xobxtlik;
Mnal hyat;
daltlilik.
486
Bu kateqoriyalar sxem klind bel gstrmk olar.
Xeyir r
Borc Xeyirxahlq
ETKANIN
Lyaqt KATEQORYALARI rf
Xobxtlik Alicnablq
Vicdan daltlilik Mnal hyat
Onlardan bzilrini nzrdn keirk.

Biz daima cmiyytd borc duyusu il yaayrq: ata-ana
qarsnda borc, ail qarsnda borc, dvlt, cmiyyt v xalq qar-
snda borc. Borcun, vzifnin meydan ox genidir. O, insann
daimi yolda, ayrlmaz bir parasdr. Biz z ailmiz, qonularmz,
vtndalarmz, dvltimiz v btn briyyt qarsnda my-
yn vziflr dayrq. Onlar tkc drk etmk kifayt deyildir.
Onlar hm d icra etmk n sy gstrmk, mli faliyytd
olmaq lazmdr.
nsanlarn bir-birin ed bilcklri n mhm yardm nvl-
rindn biri insan pislik v eyiblrin pncsindn xilas etmkdir. Bu,
n byk yaxlqdr. Qdim zrbi-msllrin birind deyilir:
Yaxln pislik zrind n byk qlbsi pis insanlar yax
etmkdir. Bu, xeyirin r zrind tntnsidir, bu, qaranl,
zlmti ia evirmy, yri eylri dzltmy, lmcl xstlr
fa vermy brabrdir.
Xeyirxahlq srlr boyu xalqmzn trnnm etdiyi v
qoruyub zizldiyi etik kateqoriyalardan biridir. Xeyirxahlq
etikann mrkzind duran xeyir kateqoriyasnn realladrlmas v
mli ttbiqidir. Xeyirxahlq xlaqi srvtlrin sas v insanlarn

487
birgyaaynn tml dalarndan biridir. Insanlara yaxlq etmy
almaq, onlara mnasibtd xeyirxah olmaq insanln n vacib
rtidir.
Tssf ki, cmiyytd r, bdxahlq real surtd mvcud-
dur. ri, bdxahl grmk, ona qar amansz mbariz aparmaq
lazmdr. oxsrlik xlaqi tcrb sbut edir ki, xeyirin r, in
qaranlq, xeyirxahln bdxahlq zrind qlbsi labddr.
Xalqmz znn zrbi-msllrind, atalar szlrind bu fikri bel
saslandrmdr: Xeyir toxumu n srt qayan da yarar, Hr
qaranlq gecnin bir iql gndz d var. n byk xlaqi vzif
is z qlbini xeyirxahla yrtmkdn, baqalarna da bunu tlqin
etmkdn ibartdir. nki bir atalar sznd deyildiyi kimi,
yaxlq edn yaxlq tapar.
Etik trbiyd bdii dbiyyatn v incsntin rolu. Bdii
dbiyyat v incsnt etik trbiyd mhm rol oynayr. Azr-
baycan v dnya dbiyyatnn diqqtlayiq srlri insann daxili
almin, mnvi xlaqnn tkmilldirilmsin xidmt edir. Bdii
dbiyyat insanlar z lyaqtini qorumaa, mnvi chtdn
ykslmy, xeyirxah mllr sahibi olmaa, dzly, daltliliy,
xlaqi safla sslyir. Nizami, Fzuli, Smd Vurun kimi dbiy-
yat korifeylrimiz xlaqi gzllik, mnvi saflq urunda mbariz
aparan ox csartli insanlar olmular. Dnya dbiyyatnn kori-
feylri Vilyam ekspirin, Ernest Heminqueyin, Mark Tvenin, Teo-
dor Drayzerin, ingiz Aytmatovun srlri insanda msbt xlaqi
keyfiyytlrin yaranmasna v onun mnvi chtdn getdikc
znginlmsin istiqamt verir, gcl tsir gstrir. Msln, Niza-
mi Gncvinin bu lmz misralar insanlar hmi yaxla,
xeyirxahla sslyir:
Yaxlqla pisdn qorunmaq mmkn,
Dnyada yaxlq hr eydn stn.
Mdniyyt abidlri, incsnt srlri z bnzrsiz, tkrar-
olunmaz gzlliyi il insan qlbind byk hisslr oyadr. Grkmli
Azrbaycan memar cmi bubkr olunun, bnzrsiz minia-
tr-rssam Sultan Mhmmdin yaratd mhtm mdniyyt
nmunlri srlrin drinliyindn gln sslr olmaqla yana, hm
488
d yksk etik baxlar mnbyidir. Onlarn srlri insann mnvi
almini znginldirir, snt, sntkara hrmt v mhbbt hissi
formaladrr.
mumiyytl, insann hyatdak btn faliyyti, yaradcl
onun mnvi alminin gzl olub-olmamasndan ox asldr. gr
insann mnvi almi gzl v kamildirs, onun faliyyti, yaradc-
l, grdy ilr, onu dndrn msllr d gzl, kamil ola-
caqdr. Bu kamillik insan mnasibtlrinin, vtn, xalq, cmiyyt
hyatnn daha da gzllmsin xidmt edckdir. ksin, gr bu
daxili alm z yoxdursa, bel bir nqsanl daxili alm malik olan
insann ii, faliyyti, hrktlri, mnasibtlri, o cmldn zvq
d eybcr olacaqdr. O, hmi i zrr verck, xtr
toxunduracaqdr.
Baqa bir mhm mqama diqqt yetirk. Tbit gzlliklri-
n, ayr-ayr cism v hadislrd mvcud olan tnasbly, ahng-
darla, insan myinin gzl nticsin estetik mnasibt gostr-
myi bacarmayan bir adamn xlaqnda, hrkt v davrannda
nqsan olmaya bilr, ancaq onu mnvi chtdn inkiaf etmi
adam hesab etmk tindir.
Yuxardaklar mumildirsk, bel bir nticy glmk olar
ki, yksk xlaqi keyfiyytlr mnvi znginliyin mhm xsusiy-
ytlrindndir, mnvi gozllikdir. Hr ks znd etik baxlar in-
kiaf etdirmli, ham n maraql insan kimi yetimlidir.
Vicdan. xlaqi msuliyyt. nsann iradi hrktlrinin bir
ox nvlri vardr. xlaqi hrktlr bu hrktlrin bir nvdr.
xlaqi hrktlr dedikd insann bilavasit msuliyyt dad,
cavabdeh olduu hrktlri baa drk. Cavabdeh olmaq,
msuliyyt damaq is insan iradsinin azadln tlb edir. gr
irad azadl olmasa, hrktin sbblri insan qvvsindn knar-
da qalsa, he bir pis mld insan tqsirlndirmk olmaz. Buna
gr d mdriklr azadlq olmayan yerd xlaq da yoxdur demi-
lr. nsan bir hrkti edib v ya etmmkd azad deyils, hrkt
nv semkd srbst deyils, onda onun hrktin xlaqi
nqteyi-nzrdn qiymt vermk mmkn olmaz. Baqa szl de-
489
sk, insann irad azadln inkar etmk btvlkd xlaq inkar
etmk olard.
Burada xlaqi msuliyyt anlay meydana xr. xlaqi
msuliyytin dini, hquqi v b. msuliyytlrdn frqi ondadr ki,
onun arxasnda Allah qorxusu v ya hquqi cza, cmiyyt ittiham
deyil, eyni zamanda daxili vicdan mhakimsi durur. xlaqi
msuliyytin hquq, din, adt-nnlrdn frqi ondadr ki, bunlar
frdi irady xaricdn tzyiq, tsir gstrdiklri halda, xlaqi msuliy-
ytin czavericisi daxild olur. Yax v pis, xlaql v ya xlaqsz
hrkti bynn v ya rdd edn hakim is vicdandr. xlaqi iradni
bir sra niyyt v mqsdlrin icrasna ynldn d odur.
xlaqi msuliyyt hr eydn vvl vicdan qarsnda
msuliyytdir. Vicdan zab, pemanlq insan bu v ya digr qey-
ri-xlaqi hrktlrdn, eyib v pisliklrdn kindirn qvvdir.
Vicdan, xlaqi msuliyyt insann qlbind cmiyytin ssi
kimi x edir. Buna gr d dahi Nizami salam dnc sahibi
olan hr ksi, hr bir kamil insan z knl dnyasna qonan tozlar,
irklri vaxtl-vatnda silmy, bu evin hr bir gusini tmiz
saxlamaa sslyir:
Dmiri aynatk parladan insan
Pas silmlidir z vicdanndan.
O qdr saf qlbli, pak vicdanl ol,
Mnvi sirlri edsn qbul...
Pis olan xslr vur qara dama,
al z qlbini safladrmaa.
xlaq azadln urlu surtd

mhdudladrlmasdr
nsanlarn mnafeyinin baqalarnn mnafeyi il uzla-

mas.Tarixi inkiafn btn mrhlrind insanlar arasnda xlaqi
mnasibtlr mvcud olmudur. Bu mnasibtlr irisind xeyir-
xahlq, smimiyyt, mehribanlq, qarlql hrmt xsusi yer tutur.
nki onlar sl insani mnasibtlrdir. Mxtlif dvrlrd mxtlif
xalqlar tmsil edn mtfkkirlr, xlaq nzriyyilri bu xlaqi
490
keyfiyytlri geni trnnm etmilr. Hm d bunlar adic bir arzu
deyil, hmi rkdn gln amiran bir tlb kimi sslnmidir.
Bu, he d tsadfi deyildir. Xeyirxahl, smimiyyti,
mehribanl, qarlql hrmti, sl insani mnasibtlri haql ola-
raq xlaqi trqqinin ilk pilllri adlandrmlar. nki bunlarsz
insanlarn birgyaay mmkn olmazd. Cmiyytin inkiaf v
brqrar olmas n bunlar ciddi bir zrurt olmu, bel bir zrurt
olaraq da qalmaqdadr. Yalnz smimilik, xeyirxahlq, mehribanlq,
sl insani mnasibtlrin olduu raitd, insanlarn mnafeyi
baqalarnn mnafeyi il uzlaa bilr. Smimi, xeyirxah, humanist,
daltli insan he vaxt z xsi mnafeyini mnsub olduu nslin,
ailnin, icmann, kollektivin, xalqn, n nhayt, lknin
mnafeyindn stn tutmaz.
xlaqn azadl mhdudladrmas n demkdir? Bzn
cmiyytd insanlar arasnda el mnasibtlr hkm srr ki, onlar
qanunlarla deyil, xlaqi dyrlrl lmk, nizamlamaq mm-
kndr. Msln, avtobusda gnc olan v qzlarn yal, lil
insanlara, uaql qadnlara yer vermsi he bir qanunla myyn
olunmayb. Lakin yksk xlaqi keyfiyytlr malik olan insanlar
bunu zlrin borc bilirlr.
srlrdn bri xalqmzn yaratd, yaatd, qoruduu bir
ox xlaqi dyrlr vardr ki, onlar insanlarn faliyytlrini, elc
d davranlarn mhdudladrr. Onlar bel bir yazlmam qanuna
saslanr ki, snin azadln mnim mnafeyim toxunduu yerd
mhdudlar. Insanlarn hr birinin hquq v azadlqlarnn olduu
yax mlumdur. Gtrk srbst toplamaq azadln. Myyn
insanlar qrupunun qanunun yol verdiyi yerlrd srbst kild
toplaaraq z fikirlrini bildirmk, etiraz v tlblrini irli srmk
hququ vardr. Lakin bu zaman yersiz ss-ky salmaq, traf
zibillmk, yaxn evlrd yaayan insanlarn rahatln pozmaq
olmaz. nki bel olduqda baqalarnn istiraht etmk, tmiz v
salam mhitd yaamaq hquqlar pozulur. Bu zaman edilmi
hrktlrd cinayt trkibi olmasa da, hmin adamlar ictimai q-
naa mruz qala bilrlr. Bax onda xlaqn mhdudladrlmas
meydana xr. xlaqn mhdudladrlmasnda is xlaqi msuliy-

491
yt mhm rol oynayr. nsanlar bir-birin mnasibtd myyn
xlaqi msuliyyt damasalar, cmiyyt hyat, birgyaay sla
mmkn olmaz.
nsanln sas keyfiyytlrindn olan, dandqda sznn
yerini bilmk, oturub-durmaqda, baqasna mnasibt gstrmkd
xlaq normalarn gzlmk, baqasnn mrn uzatmaqla yana,
znn d glck xobxtliyinin tmlini qoyur. Bu bard
Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatnn grkmli nmayndsi Abbas
Tufarqanl ox gzl deyib:
zndn byyn saxla yolunu,
Dn yerd soru rzi-haln.
Amanat-amanat qonu maln,
Qonunu yox istyn z var olmaz.
xlaq v din. srlr boyu din insanlarn mnviyyatnda,
ur v davrannda ox mhm rol oynam v oynamaqdadr. Bir
ox dinlrd, o cmldn slam dinind insanlar dz yola dvt
edn, daltli, vicdanl, namuslu, humanist olmaa sslyn ox
qiymtli fikirlr vardr. Mqdds kitabmz olan Qurani-Krimi
hm d byk xlaq Ensiklopediyas adlandrmaq olar. slam
dini kamil bir hyat trzi, xlaq mcmusudur. Bu baxmdan o, istr
frdi, istrs d ictimai hyatn hr hans sahsind bir l, bir
qayda qoymudur. Insanlar, cmiyyt bu l v qaydalara ml
etdikd mvffqiyyt qazanr, zrrdn uzaqlam olurlar.
Qurani-Krimd insanlar pis mllrdn kindirn, onlar
xlaql, mnviyyatl olmaa svq edn oxlu dyrli fikirlr vardr.
Onlardan bir nesini nzrdn keirk.
- Biz insana ata-anasna yaxlq etmyi, onlarla gzl
davranma tvsiy etdik.
- (Ey mslmanlar!) Yax ilr grmkd bir-birinizi
tmy aln!
- Dz dananlara dzlklri fayda verr.
xlaq insan faliyytini tnzimlyn sosial mexanizmdir.
Hr bir insan myyn bir i grmy balamazdan vvl bu iin
ona fayda verib-vermycyini, atd addmn cmiyyt trfindn
nec qarlanacan gtr-qoy etmlidir. Insan z hrktlrini
492
ninki tam msuliyyt hissi il thlil edib qiymtlndirmli, habel
bu istiqamtd drhal faliyyt balamaldr. Yax ndir, pis
ndir? sualna cavab axtaran insan z faliyytind bu suallarn
yerini tnzimlmyi bacarmaldr. gr insann xlaq nyis
etmy qadaa qoyursa, demli, ondan kinmk lazmdr. Yqin
ki, Yalannn evi yand, he ks inanmad atalar sz sizlr
kiik yalarnda oxuduunuz Yalan oban hekaysini xatrladr.
gr oban yalan danb z hmkndlilri il zarafat etmk fikrin
dmsydi, onda hqiqtn sry canavar daraanda onlar
obann fryadn eidib ona kmy atardlar. Demli, insan yalan
danmamaqla trafndaklarn rbt v etimadn qazanr. Yalan
sz iltmkdn uzaq olmaqla insan znd doruuluq, dzlk
kimi msbt xlaqi keyfiyyt formaladrr.
Bu bard byk Nizami bel deyib:
z dziy klmsni vermz bada dnyada,
Dz szyl kimsy yetmz qada dnyada.
Doruluqla kmkdir hr bir r Yaradan,
Doru ol ki, yetirsin hr zfr Yaradan.
Hzrt li ()-in al v bilik
haqqnda klamlar
1. Elm tknmyn bir xzindir; al skilmyn, khnlmyn
bir libas.
2. ki cr hris var ki, doymaz: biri elm yrnn, o biri mal-dvlt
dilyn.
3. Elm hikmtin meyvsidir, hqiqt is onun budaqlar.
4. ki ey var ki, sonu grnmz; bilik v al.
5. Az elmi olub bildiyin ml edn, ox elmi olub ml
etmyndn xeyirlidir.
6. Allnn znni cahilin yqinindn daha dorudur.
7. Alimin rtbsi rtblrin n ucasdr.
8. Alimin z biliyin ml etmsi v o biliyi baqalarna yrtmsi
onun krdr.
9. Bndlr bilmdiklri eylrd dayansaydlar, n kafir olardlar,
n d zlalt drdilr.
10. Cahil dostundan ox all dmnin gvn.

493
11. Grmk yalnz gzl olmaz: grn baxan aldada bilr.
12. Elml diriln lmz.
13. Sylyn baxma, syldiyin bax.
14. zn drk edn rbbini tanyr.
15. 15.zn, nfsini aciz biln, nqsanl sayan, gnahkar hesab
edn, ri biln, Rbbini qdrtli, kamall, fv edn v xeyirli
bilr.
16. Mslhtlmdn zbana i grn xs mhv olar: insanlarla
mslhtlmk is onlarn allarna rik olar.
17. Bildiyinizi bilmzlik, yqininizi bh halna gtirmyin.
Bildinizmi ml edin: yqin yetidinizmi ayaq saxlayn.
18. Xo rftar aln yarsdr.
19. Insanlar bilmdiklri eylr dmndir.
20. Qaba bir ey qoyarkn dolar, ancaq bilik qab getdikc
genilnr.
21. Cahillr oxalanda, ariflr qrib olar.
22. 22.Axmaqla yaxn dost olma. z etdiyini sn gzl gstrir,
sni d zn bnztmk istr.
23. Baqalar arasnda bir ks nsiht etmk, onun n danlaqdr.
24. Nadan adamn xobxtliyi zibillikd olan ba-baa kimidir.
25. Al kamil olan kims az danar.
26. db aln surtidir.
27. raft elm v dbldir, sl-ncabtl deyil.
28. n byk dvlt aldr. Yni all kims hqiqtd mhtac
deyil, blk d artq dvltlidir.
29. n byk sl-ncabt dbli olmaqdr.
30. Gzl davranlar insana hmi tz zintlrdir.
31. Aln azlndan betr xstlik olmaz.
32. All insann znni d gerck olar.
33. Xobxt o kimsdir ki, zndn baqalarnn da nsihtin qulaq
asar.
34. Allah bir bndni alaltsa ona bilik qabiliyyti vermz.
35. Alim l olsa bel diridir, cahil diri olsa bel l.
36. l, bi, sonra ks: dn, dan sonra dan: anla, bil, sonra et.
37. zn drk etmyn baqasn nec drk edr?
494
38. ni islah etmyn elm cfngiyyatdr: sn faydas olmayan
mal bladr.
39. Al tamamlandqda sz azalar.
5. xlaq normalar v mnvi dyrlr.

Mdniyyt v cmiyyt. nsann siyasi mdniyyti
sas xlaqi dyrlr v normalar. xlaq ictimai urun
formalarndan biri kimi nzrdn keirilir. xlaq ham v ya
ksriyyt trfindn qbul olunduundan v ona ml edildiyindn
ictima ur formasna dr. xlaq bu v ya digr cmiyytd
adamlarn bir-birin, traf mhit mnasibtlrini tnzimlyn
mnvi keyfiyytlrin, qaydalarn mcmusudur. Hr hans xsin
mnvi simasn myynldirmk n birgyaay qaydalarna
onun n drcd ml etdiyin d diqqt yetirilir.
Cmiyytd birgyaay qaydalarna tam ml edn xs
xlaql adam, insan adam, gzl adam, dbli adam deyilir,
hmin qaydalar pozan, bu qaydalara tam laqeyd olan xs is
xlaqsz adam, insanlqdan uzaq adam hesab edilir.
xlaq, yni birgyaay qaydalar adamlarn uruna hakim
ksildikd v oradan davrana szldkd gcl hrktverici
qvvy evrilir.
xlaq qaydalarnn trkibind milli dyrlrl yana
mumbri dyrlr d olur. Birinci qrupa yalnz bir xalq n
spesifik olan qaydalar, ikinci qrupa is btn xalqlarn ml
etdiklri qaydalar aiddir. Msln, Azrbaycan xalq arasnda geni
yaylm byklr ehtiram, qadnlara hrmt, valideynlr qay,
nqliyyata minnd qadnlar qabaa buraxmaq kimi xlaq
qaydalar milli dyrlrimizdir. Haqq, dalt, azadlq kimi mnvi
keyfiyytlr is mumbri dyrlrdir.
nsan xlaq n sciyyvi olan keyfiyytlri iki byk qrupa
ayrmaq olar: cmiyytin, xalqn zrrin olan, onun bynmdiyi
xlaqi keyfiyytlr v cmiyytin, xalqn byndiyi, qbul etdiyi
xlaqi keyfiyytlr.
Paxllq, yalan danmaq, bhtan atmaq, satqnlq, ikizllk,
arxadan danmaq, qiybt, qorxaqlq, iradsizlik, sdaqtsizlik,

495
etibarszlq, israflq, tnbllik, xudbinlik, zndn bdgmanlq
kimi zrrli xlaqi keyfiyytlr birinci qrupa aiddir. mksevrlik,
insanprvrlik, tvazkarlq, sadlik, halallq, igzarlq, dostluq,
yoldalq, dzlk, doruuluq, vtnsevrlik v s. faydal mnvi
keyfiyytlr ikinci qrupun mzmununu tkil edir.
mksevrlik. Qdim zamanlardan indiydk xalqmzn
yksk qiymtlndirdiyi xlaqi siftlrdn biri mksevrlikdir. Ulu
Zrdtn Avestasnda yazlrd ki, n xlaql adam mksevr
adamdr, Mhmmd peymbrin (s..s.) klamlarnda da
mksevrliy byk mna verilir, deyilir ki, yetmi qism ibadtin
n stn almaqdr. Ulu Tanr bekar qalmama, ilmyi lazm
bilmidir; odur ki aln, ilyin, Kim hans i layiqdirs, o
idn yapmaldr.
Bu fikir bir sra atalar szlrind d tsbit edilir: Mrdin li
id grk, Mrd kii ryi dadan xarar. Atalar veyil-veyil
gn keirmyi, zhmt xor baxma, baqasnn hesabna yaama
halallqdan uzaq hesab etmilr.
nsanprvrlik. xlaq trbiysinin mzmununu tkil edn
ncib keyfiyytlrdn biri d insanprvrlikdir. nsanprvrlik
btvlkd Azrbaycan xalqnn sciyyvi xsusiyytlrindndir.
nsanprvrlik geni anlaydr. Qardaa, bacya, valideyn, vlada,
qonuya, qohuma, yurddaa, digr xalqlarn nmayndlrin
mhbbt hissi bu anlaya daxildir. Uzaq kemidn indiydk
Azrbaycan ailsind uaq mqdds varlq kimi qbul edilib.
Babalarmz, nnlrimiz bs yer demyiblr: Bala dad bal
dadr, bala adam aldadr, irini irindir, acs da bal dadr, Uaq
evin i, ailnin yaradr, Uaql ev bazardr, uaqsz ev
mzardr.
Uaqlarn glcyi myyn drcd valideynlrdn, onlarn
verdiyi trbiydn asl olur. Bu hqiqti yax biln Sdi irazi
mslht grrd:
Oluna bilik ver, sevdir zhmti,
Qoy olsun kamal, al, snti.
Valideynlrindn dzgn trbiy alan vladlar da z ata-
analarn daim uca tuturlar. Xaqani irvaninin z valideynlrin
496
mnasibti nsillr rnk ola bilr. O, ata-anas il laqdar
yazrd:
Yandrmaq istrkn qlbimd raq,
Qlbini mum etdi, szlrini ya...
Odur, bil, byym, yol gstrnim,
Trbiy vernim-onlardr mnim.
Valideynlr d atalar szlrind uca tutulub: Ata evin
bas, ana ailnin ryidir, Ana haqq, Tanr haqq.
Insanprvrlik qocalarn, lsiz-ayaqszlarn, kimssizlrin,
xstlrin, btvlkd xalqn qaysn kmkd, el-obaya
toxunanlara qar amansz olmaqda da zn gstrir. Insanprvr
xs adamlarla nsiyyt, dostluq v yoldala, hmryliy meyilli
olur.
Hmrylik. Normal yaamaq n adamlar fikird v mld
hmry olmaldrlar. Bel bir zrurti drk edn ata-babalar dzgn
demilr: Tk ldn ss xmaz, Tk l il dyn almaz, E1
bir olsa, da oynadar yerindn, sz bir olsa zrbi krn sndrar.
Milli birlik, hmrylik Azrbaycan xalqna indi, xaricdn
tcavz, tzyiq, hd-qorxuya mruz qald bir raitd daha ox
lazmdr.
Yoldalq v dostluq. xlaql insanda olan keyfiyytlrdn
biri d yoldalq v dostluqdur. Yoldalq v dostluq Azrbaycan
xalqnn oxsrlik tarixind zizlnrk qorunub saxlanan xlaqi
keyfiyytlrdndir.
Yoldalq v dostluq anlaylar arasnda hm oxarlq, hm
d frq vardr. Hr ikisi insanprvrlik zminind yaranr; hr ikisi
adamlarn bir-birin hyan, arxa olmalarn nzrd tutur. Balca
frq budur ki, yoldalq inkiaf edrk dostlua evril bilir,
yoldalar ox, dost az olur. Dostluq qays v msuliyyti
yoldala nisbtn daha gcl olur. Atalar szlrind deyildiyi
kimi, Dostlar iki can, bir qlb olur, Sidq il dost olanlar rkdn
d bir grk.
Maraq, ideya v mqsd birliyi sasnda, habel drin inam,
etibar, smimilik zminind dostluq daha mhkm, daha davaml
olur. Bel dostluq hr iki trfi faydalandrr. Atalar bs yer

497
demmilr: Yax dost byk xzindir, Dostun varsa candan,
qorxma cahandan.
Yoldalq v dostluqdan sui-istifad hallar xlaq
trbiysindn knarda qalmamaldr. nki bzilri dostlua z
vziyytlrini yaxladrmaq, mnft gtrmk vasitsi kimi
baxrlar. Bel dostlua is el arasnda rk dostu deyil, rk
dostu, Grk dostu, Sz dostu, Vzif dostu, Saxta
dostluq deyilir. Saxta dostluq is saxs qaba bnzr, l dymmi
snar, bir daha bitimz. rk dostu is tmiz qzldan hazrlanm
qab kimidir: gec snar, tez brpa edilr.
Adamlar arasndak dostluq da inkiaf edrk xalqlar arasnda
dostlua evrilir. Xalqlar arasnda dostluq sviyysin yksln
xslr z xalqna, onun kemiin ehtiramla yanad, doma el-
obasnn trqqisin ald kimi, dost hesab etdiklri xalqa, onun
kemi tarixin d hrmt bslyirlr.
Vtnprvrlik. Vtnprvrlik z elini, obasn, Vtnini
sevmkd, onun inkiafna kmk etmkd, tarixini yrnmkd,
srhdlrini qorumaqda, lazm glrs, cann v maln Vtn
qurban vermkd, nmunvi davranmaqda, yax oxumaqda,
Vtndn knarda ona baucal gtirmkd ifad olunur.
Tk-tk dnklr nzr alnmazsa, mumn Azrbaycan
xalq tarix boyu z Vtninin vurunu olmu, Vtnini rkdn
sevmidir. Bu sbbdn d xalq demidir: Doma yurd irin olar,
Hr ks z Vtni irindir, Vtn viran olsa da, cnntdn
gzldir, Qrbt yer cnnt olsa, yen Vtn yaxdr.
Xalqmzn kemiind Cavanirlr, Babklr, Qara Yusiflr,
Uzun Hsnlr, brahimlr, Tomrislr, Sara Xatnlar, Cavad xanlar
hmin fikirlrl qidalanmlar. Masir dvrd torpamz ermni
iallarndan qoruyan zaman hid olmu, 1990-c ilin 20
yanvarnda sinlrini imperiya tanklarna sipr etmi igidlr d
Vtni azad grmy almlar. Azrbaycan Respublikasnn indi
mstqil dvlt kimi faliyyt gstrmsind hmin mrd hidlrin
byk pay vardr. Onlar xalqmz unutmur. Bayatlardan birind
xalqmz deyir:
Namrdl mrdi tan,
498
El sevr mrd atan.
Oul frsiz xanda,
ldrr drd atan.
Dzik v doruuluq. srlr boyu Azrbaycan xalqnn
qoruyub saxlad v yksk qiymtlndirdiyi mnvi keyfiy-
ytlrdn biri dzlk v doruuluqdur.
Dzlk sasn il, doruuluq szl baldr. Adamn
grdy i dz, dand sz hqiqt olmaldr. Bu sbbdn d on-
lar bir-birini tamamlayr v birlikd ildilir. slam Peymbrinin
klamlarnda deyilir: Doruu olun, nki doruu olmaqla
yaxlq etmk brabrdir... Diliniz yalan gtirmyin, nki yalan
danmaq pislik etmk kimi bir eydir.
Lakin, tssf ki, doru danmaq bzilrinin xouna glmir.
Bu mnada atalar sznd deyilir: Doru sz ac olar. Amma
unutmayaq ki, ac olan doru szn malic lamti var. Ac
drman xstliyi yalan danmaq mrzini malic edir.
Dz i grn, doru danan xs mnvi chtdn ucalr,
xalqn hrmtini qazanr, dost-tan oxalr. Yalanlq adamn
mnviyyatca yoxsulluunu gstrir, onu baqalarnn gznd
hrmtdn, etibardan salr. Atalar gzl deyib: Brkt ondur, onu
da dzlk. A.Bakxanov xatrladrd: Yalan danmaqdan kin,
nki hr ks sni yalan tansa, dz szn d inanmaz.
Dzlk v doruuluq kimi mnvi srvt sahiblri
ikizllk, riyakarlq, yalanlq, liyrilik, oruluq kimi rzil
lamtlrdn uzaq olurlar.
Halallq. Halal yaamaq, halal yolla ruzi qazanmaq mnvi
pakln, tmiz xlaqn zirvsidir. mllrind v davrannda
halall sas gtrn xs z doru, sz dzgn, nfsi tmiz,
llri dz, yalandan uzaq olan adamdr. Halall il frqlnn
xsdn xalq ancaq xeyir grr. Bel xs mhtkirliy, orulua
quranmr, yri yolla qazanc ld ednlr nifrt edir. Halal adam
ar maddi raitd yaasa da, haqq nahaqqa satmr, saxta yolla
qazanca meyil gstrmir, halal ruzi yolunu arayb axtarr. Yadda
saxlayaq ki, mslmanlarn mqdds kitab Qurani-Krim d halal
ilrin dalnca getmyi tlqin edir.

499
Sadlik v tvazkarlq. Atalar srrast deyib: Sadlik insann
bzyidir, n byk gzllik sadlikdir, Bar vern aac ban
aa yr. Hyat tcrbsi gstrir ki, all adamlar kamala
atdqca, vzif chtdn yksldikc, mhurladqca tvazkar-
l, sadliyi d artr, zn ymr, mnm-mnmdn uzaq olur.
Sadlik v tvazkarln ksi lovalqdr, zndn bdg-
manlqdr, zn gz soxmaqdr. Mnmliyin, lovaln, zn-
ymyin naqis mnvi keyfiyyt olduunu atalar bel ifad etmi-
dir: Mnmlik eytana yaraar, zn yn, dizin dyr.
Xalq arasnda yksk tutulan ncib xlaqi keyfiyytlr ox-
dur: nzaktlilik, dblilik, mriftlilik, xeyirxahlq, sxavtlilik,
hd-peymana sadiqlik, haqq iin trfind olmaq, mnsbprst-
liy, mftxorlua qar barmaz olmaq v s. bel keyfiyytlrdn-
dir. Mhz bu cr keyfiyytlr xlaq trbiysinin mzmununa
evrilmlidir.
Din insanlarn hyatnda mhm rol oynayr. Din bizlr
gzl xlaq sahibi olma, hrkt v davranlar il baqalarna
ziyan vurmama, daltli v insansevrlik tlqin edir.
srlr boyu incsnt srlri insanlara yksk xlaqi v mnvi
keyfiyytlr alamdr. stedadl insanlar trfindn yaradlm inc-
snt srlri memarlq abidlri, rsm srlri, heykllr, bdii snt
nmunlri hm bdii-estetik zvq formaladrr, hm d snt,
sntkara hrmt v mhbbt hissi trbiy edir. Xalqmzn srlrin
drinliklrindn szlb gln mahnlar, nmlri, Azrbaycan
bstkarlarnn srlri insanlarda smimiyyt, mhbbt, vtnprvr-
lik, insansevrlik kimi yksk xlaqi-mnvi dyrlr formaladrr. Ra-
faelin, Albrext Drerin, Velaskesin, Sultan Mhmmdin, Kmalddin
Behzadn, Bhruz Kngrlinin, Maral Rhmanzadnin, Mikayl Ab-
dullayevin yaratdqlar rsm srlri insanlarda mumbri duyular
formaladrr. Bir szl, yksk incsnt yksk xlaq demkdir.
Mdniyyt v cmiyyt
Mdniyyt v sivilizasiya anlaylar. Biz z aramzda, qzet
shiflrind, televiziya v radio verililrind tez-tez sivilizasiya
v mdniyyt szlrini ildirik. Bu mfhumlarn hr ikisi
500
insann mahiyyti, onun tarixi v faliyyti il sx bal olsa da,
ayr-ayrlqda bunlar mxtlif mzmun dayr.
Byk mtfkkirlr hl lap qdim zamanlardan balayaraq,
mdniyyt problemlri il mul olmu, mxtlif movqelrdn
ona z mnasibtlrini bildirmilr. Ona gr d mdniyyt
anlay mxtlif dvrlrd mxtlif mnalar, alarlar ksb etmidi.
Msln, mdniyyt termini znn ilk, nnvi anlamnda (latn
dilind sillure) torpa umlamaq, bellmk, kib-becrmk
mnalarn ifad etmidir. Lakin sonralar romallar ona yeni bir
mna vermkl insanlarn intellektual sviyysin, onlarn thsil v
trbiysin amil etmilr.
slam intibahnn yaranmas v inkiaf mdniyyt anla-
ynn daha geni mna ksb etmsin sbb oldu. Mdniyyt
rb szdr, z hat dairsin gr ox geni olub, insanlarn v
xalqlarn fiziki v qli faliyytlrinin, demk olar ki, btn
sahlrini znd ks etdirirdi.
rq dnyasnn byk mtfkkirlri Nizamlmlkn Siya-
stnam, Nsirddin Tusinin xlaqi-nasiri, bn-Hldunun
Mqddim srlrind yksk mdniyytli insan deyrkn, hr
eyi biln, hazrcavab olan, dvrn siyasi-iqtisadi problemlrindn
ba xara biln adamlar nzrd tutulurdu. Demli, Orta srlr
islam almind bu anlay eyni drcd hm maddi faliyyt, hm
d mnvi sahlr aid edilirdi.
Sonrak dvrlrd mdniyyt anlay daha geni mna ksb
etdi. Mdniyyt insanm yaradc faliyytinin mhsulu olmaqla
yana, ayr-ayr insanlarn sviyysini myyn edn meyara da
evrildi. Tez-tez bu szlri eidirik: Filanks n mdni adamdr.
ibtt, mdni olmaq tkc thsilli olmaqla llmr. El adamlar
var ki, son drc bilikli olsalar da, kobud v mdniyytsizdirlr.
Ellri d vardr ki, he bir ali mktb bitirmmilr, mrlrind iri
hrlrd olmamlar, lakin davranlarnda dbli v nzaktlidirlr,
insanlara, tbit qayke mnasibt bslyirlr, mrhmtlidirlr.
Bellrin mdni insan demk olar.
Grndy kimi, mdniyyt ox mrkkb ictimai hadisdir.
Odur ki, mdniyyt deyrkn insan faliyytinin sullar,

501
nticlri v yaratd srvtlrin mumi toplusu nzrd tutulur.
Antropoloq Edvard Teylorun mdniyyt hl 1871-ci ild verdiyi
trif bu gn d z hmiyytini itirmmidir. Mdniyyt cmiy-
ytin zv olan frdin ld etdiyi tcrb, mslk, mnviyyat,
dalt hissi, adt-nn, digr bacarq v tcrblrin d daxil
olduu mrkkb bir tamdr.
Sivilizasiya adtn mdniyyt sznn sinonimi kimi il-
dilir. Sivilizasiya anlay XVIII srd Fransada meydana glib,
ilk vvl mdniyyt terminini ifad edirdi. XIX srd is
sivilizasiya deyrkn kapitalizmi baa drdlr. Bel ki,
ictimai-iqtisadi formasiyalar sivilizasiya anlay il bir tutulurdu.
Bir ox tdqiqatlar mdniyytl sivilizasiyan eynildir-
my, bzilri is ksin, onlar qar-qarya qoymaa alrlar.
kincilr mdniyyt deyrkn mnvi mdniyyti, sivilizasiya
deyrkn maddi mdniyyti nzrd tuturlar. slind is m-
dniyyt v sivilizasiya biri digrin n qdr yaxn anlaylar
olsa da, vvld dediyimiz kimi, onlar frqlndirn chtlr vardr.
vvla, onu demk lazmdr ki, mdniyyt daha geni
anlay olub sivilizasiyan da znd birldirir;
ikincisi, sivilizasiya termini ox zaman cmiyytin
myyn bir tarixi inkiaf pilllrin aid edilir;
ncs, milli sivilizasiya anlay millilikdn daha ox
regional sahlri, bir ne dvltin srhdlri daxilind olan razilrdki
mdniyytin sviyysini gstrdiyi halda, maddi mdniyyt hr bir
millt xas olan sciyyvi xsusiyytlri ks etdirir;
drdncs, myyn bir sivilizasiya daha tez parlayb sn
bildiyi halda, mdniyyt nisbtn sabit v uzunmrl olur, ox
yaayr v sonrak nsillr trfindn daha tez qavranlr;
beincisi, mdniyytin bir ne qolu, nv, axsi olduu
halda, sivilizasiyada bunu mahid etmk mmkn deyildir.
Msln, siyasi mdniyyt, mit mdniyyti, nitq mdniyyti,
davran mdniyyti v s. Halbuki, siyasi sivilizasiya, mit
sivilizasiyas, nitq sivilizasiyas, davran sivilizasiyas v s.
ifadlri iltmk qeyri-mmkndr.
502
Qeyd etdik ki, mdniyyt v sivilizasiya frqli xsusiyytlr
malik olmaqla yana, hm d bir-biri il laq, vhdt tkil edir.
Glin fikirlk, mdniyytsiz sivilizasiya ola bilrmi v ya
ksin? Mdniyytsiz zkann olmas mmkndrm? lbtt,
yox! Mdniyyt sivilizasiya n sas, mnvi dyrlrdn ibart
zl rolunu oynayr.
Cmiyytl mdniyytin qarlql laqsi. Hr bir cmiyyt
z mdniyyt nnlri v tarixi inkiaf xsusiyytlri il
sciyyvidir. Insanlar mxtlif mdniyytlr yaratm, srvt v
texniki nailiyytlr mxtlif mnasibt bslmilr. Siz artq tarix
kursundan bilirsiniz ki, Yeni Dnyann sakinlri olan asteklr qzla
v var-dvlt hris deyildilr. Mhz ona gr d avropal
iallarn Kortes v Pisarronun zlm v riyakarlna mruz
qaldlar. gr bir az da qdimlr getsk, xatrlayrsnz ki,
romallar Karfageni v Korinfi ial edrkn da-da st
qoymam, misilsiz dyr malik olan incsnt srlrini mhv
etmidilr. Sonradan Roma barbar tayfalarnn hcumuna mruz
qalarkn briyyt amansz vandalizmin 1 , yni mdniyyt
abidlrinin vhicsin mhvinin ahidi oldu.
XX srd is briyyt vandalizmin daha qddar v amansz
nmunlri il z-z qald. Ermni vandallar Azrbaycan xalqna
mxsus misilsiz mdniyyt abidlrini mscidlri, saraylar,
qalalar yandrb mhv etdilr, heykllri avtomat atin tutdular.
Mdniyytin drd sas elementi vardr. Birinci element
mumi anlaylardr ki, insanlar onun kmyi il dnyann v
zlrinin drin tcrbsini mumildirirlr. kinci element qar-
lql faliyytdir. Hr bir mdniyyt, onu yaradanlarn kimliyindn,
hans xalqa mnsubluundan asl olmayaraq baqalar il laqd
inkiaf edir. Mdniyytin nc elementini dyrlr tkil edir.
mumbri dyrlrl milli-mnvi dyrlr hmi vhdt tkil
edir. Nhayt, drdnc element qayda v normalardan ibartdir ki,
insanlar onlarn kmyi il mdniyyt olan mnasibtlrini
1
Vandalizm mdni dyrlrin amanszcasna mhv edilmsi.

503
dyrlndirirlr. Mdniyytin elementlrini 13.3. sayl sxemnd
bel mumildirmiik:
Sxem 13.3.
Mdniyytin
elementlri
mumi Qarlql Dyrlr Qaydalar v

anlaylar faliyyt normalar
Br tarixinin tdqiqatlar mdniyytin bir ne nvn

frqlndirirlr. Sosial chtdn brabr olmayan cmiyytlr n elitar
v xalq mdniyytlri blgs sciyyvidir. Elitar mdniyyt
yksk mdniyyt, zrif incsnt, klassik mdniyyt v dbiyyat
demkdir. Xalq mdniyyti dedikd, buraya nallar, dastanlar, folklor,
xalq mahnlar v satirlr daxil edilir. Ktlvi informasiya vasitlrind
(radio, mtbuat, televizor, maqnitofon) yksk v xalq mdniyytlri
arasndak frqlrin silinmsi nticsind ktlvi mdniyyt meydana
glmidir. Bu mdniyyt praktik olaraq n dini, n d sosial frqlrl
bal idi. Ktlvi informasiya vasitlri v ktlvi mdniyyt bir-birilri
il sx baldrlar. Bel ki, onlarn vasitsil mdniyyt ktlvilir v
geni daird yaylr.
XXI sr qdm qoymu briyytin problemlri grnm-
mi miqyasda kskinlmidir. Lakin hyat bir yerd dayanb dur-
mur. Glck nsillrin yaamas imkann yaxladrmaq bugnk
nslin zrin dr. Ona gr d sivilizasiyann sonrak inkiaf
n insanlarn hyat faliyyti, onlarn tkili qaydas tnzim-
lnmlidir. Tbit yeni mnasibt onlarda urlu, dncli isti-
fad mdniyyti formaladrr.
Qrb v rqin qovumas sivilizasiyann sas tsiredici amil-
lrindn oldu. Byk elm sri adlandrlan XVII srd rqnas-
lq elminin sas qoyulur, Qrb rqi yrnmy balayr. XVIII
srdn Avropa 1001 gec nallarna heyran qalr. Hindistann
504
mczli almi Qrb qarsnda alr, missionerlr hvsl ini
tdqiq edir. Qrb alimlri qdim fars dilini yrnir, Leyli v
Mcnun Fransada Tristan v zoldaya evrilir, Avsta, Dd
Qorqud Avropaya sfr xr. Azrbaycan xalalar dnyan gzir,
bir szl, sivilizasiyalar bir-birin qovuur.
Sivilizasiyal cmiyyt. Artq biz masir dnyada mrkzqama
meyillrinin stnlk tkil etmsi, dnyann btvlmsi, inkiafn
vahid istiqamtlrinin seilmsi bard tez-tez fikirlr eidirik.
Sivilizasiyal cmiyyt adlanan v znd bir ox lklri v xalqlar
birldirn yeni anlay yaranr. Tarixilr tsdiq edirlr ki, mhz XX sr
qitlrin v regionlarn arasndak sdlri datmdr. qtisadi, siyasi,
mdni v elmi-texniki laqlr btn dnyan hat etmidir. Mxtlif
lklrd yaayan insanlar masir nqliyyat v rabit vasitlrinin,
telefonun, radionun, televiziyann, kosmik rabit peyklrinin v yeni
yaranm qlobal kompyuter informasiya bksi-internetin saysind
bir-birlri il daha asan nsiyyt yarada bilirlr.
nsann z d daha evik, daha mobil olmu, qsa mddtd
istniln lky, qity, planetin istniln nqtsin ged bilmk
imkan ld etmidir. Bunlarn hams briyytin yaratd n
qabaqcl, n yeni kflrin mumbri olmana zmin yaradr. Mhz
bel bir qarlql tsirin nticsind sivilizasiyal cmiyyt anlay
yaranmdr. Beynlxalq bank v ya Beynlxalq Valyuta Fondu1 kimi
tkilatlar haqqnda ktlvi informasiya vasitlri tez-tez mlumatlar
verirlr. Bu tkilatlar btn dnya miqyasnda iqtisadi laqlri
tnzimlyir. Siyasi mnasibtlri, mxtlif lklrd yaranan
mnaqilri is Birlmi Milltlr Tkilat (BMT) v onun yaratd
komissiyalar tnzimlyir. Mhz bu gn tam sasla mumi briyyt
haqqnda danmaq olar. Biz sivilizasiyal cmiyytin bir hisssi olaraq
z dnyamza qaplmrq. nki planetimizin qlobal problemlri hr
bir insan dndrmy bilmz.
Mdniyyt v demokratiya
1
Beynlxalq Valyuta Fondu BMT-nin hkumtlraras ixtisasladrlm idarsi.
Beynlxalq valyuta-maliyy mnasibtlrini tnzimlyn ba qurum.

505
Tez-tez meydana bzi suallar xr:
N n bizim lkd bu v ya digr islahatlar bel tin
hyata keirilir?
N n lverili olduqlar akar grnn islahatlar bzn
adekvat olmayan reaksiya dourur?
Siyasi faliyytsizlik, hquqi nihilizm n il baldr?
Biz alacaq ki, ilk nvbd kursun fikrimizc mhm bir
aspektin - mdniyyt v demokratiya mvzusuna toxunaraq bu
suallara cavab verk.
nsanin siyasi mdniyyti
Biz ox vaxt demokratiyadan mxtlif institutlarn mcmusu
kimi danrq. Lakin bu institutlarn normal faliyyt gstrmsi
n cmiyytd znidaretmy rait yaradan myyn
davran normalar olmaldr. O yerd ki, passivlik mvcuddur, orada
znidaretme mmkn deyil. Bunun n bir sra lamtlrin
mvcud olmas labuddr. Onlardan n muhmlri aadaklardr:
z hquqlarndan istifad etmkl z maraqlarnn v imkan-
larnn hyata keirilmsin sy gstrmk;
hr bir vtndan hm z hyat, hm d z hmvtnlrinin
hyat n msuliyyt hissi.
Hr bir xs hkmn z qrar ver bilmlidir ki, hans fa-
liyyt nvn sesin, hans siyasi baxlar qbul etsin, bu v ya di-
gr partiyaya v ya hrkata qoulsun, ya onlar mdafi etsin v s.
Baqa szl, demokratik islahatlar siyasi mdniyyt ms-
llri il baldr.
Siyasi mdniyyt tarixi tcrb, siyast sahsind sosial
birliklrin v ayr-ayr adamlarn yadda, onlarn siyasi davranlarna
tsir gostrn orientasiyalar nzrd tutulur. Siyasi mdniyyt
anlay elm 1956-c ild amerikan politoloqu Q. Almond tr-
findn tqdim edilmidi.
Biz el glir ki, siyasi mdniyyt, bir trfdn, hyatn yalnz
myyn trflrin aid olsa da, cmiyytin mumi mdniyytinin
bir hisssidir. Digr trfdn, siyasi mdniyyt hmi hmin
cmiyytd mvcud olan konkret siyasi sisteml baldr. Fikrimizc
506
siyasi mdniyyt sasn dnc trzindn, yni mentalitetdn
asldr.
Mentalitet anlay nyi nzrd tutur?
Mentalitet insan urunun el qatdr ki, orada nnlr,
adtlr, dnyann intellektual trzd drk olunmasnn tarixn
myynldirilmi yollar, yni baqa szl, xalqn mnvi adtlr
komplekti kk salmdr. Bununla laqdar, tamamil aydndr ki,
demokratik nnlri olan xalqlarn dnc trzin xas olan
lamtlr diktat, mtlq monarxiya v totalitarizm raitind
formalaan rus mentalitetin qtiyyn xas deyil. Lakin bundan
bel ntic xarmaq dz olmaz ki, Rusiyada demokratik cmiyyt
yaratmaq mmkn deyil. Sadc olaraq, demokratiklm prosesi,
bir trfdn, mdni nnlrin kifayt etmmsi zndn
tinlck, digr trfdn, bu proses demokratik cmiyytin bir
paras olan insana lazm olan mdniyyt v mentalitet lamtlrinin
yaranmasna kmk etmli olacaq. Yni demokratik cmiyytin
yaranmas mentalitetin tzahrnn nticsi deyil, o, yeni
mentalitetin yaranmas n baza rolunu oynayacaq.
lknin nnlrini, mdniyytinin tarixi retrospektivd
yrnilmsi ruslarn siyasi davranlarnn xsusiyytlrini akara
xarmaa imkan verir. Sivil siyasi mdniyytin formalamas tin
idir v blk d Rusiya n xsusil tin idir, nki rus
xalqnn hakimiyyt mnasibti baqa Avropa xalqlarndan hmi
frqli olub. O he vaxt hakimiyyt qar mbariz aparmayb v
balcas, he vaxt bu mbarizd itirak da etmyib. Ruslar hmi
hakimiyyt bir bla kimi baxblar, v hesab ediblr ki, bu bladan
uzaq gzmk lazmdr... (L.N.Tolstoy).
Grnr el bu sbbdn oxlar sekilrd itirak etmk
istmir: z drdim zm bsdir.
Digr trfdn, keid dvrnd xalqn ktly evrilmk th-
lksi var. Dnya alimlri ktl fenomenini tdqiq edirlr. Onlar
ktl n mumi olan sas xsusiyytlri myynldirirlr. Bu
xsusiyytlr aadaklardr:
1. Ktl, bir qayda olaraq, barmaz v dadcdr.
507
2. Ktl n qdr oxsayldrsa, onun sviyysi bir o qdr
aadr.
3. Ktl gcl hakimiyyt kl kimi tabe olur.
4. Ktl ala deyil, hisslr qaplr.
5. Ktl bu v ya digr hadisnin sbbini v problemin hlli
yollarn axtarmr, onu blann mnbyi maraqlandrr.
nsan ktlnin iind z frdiyytini itirir.
Blk ktl haqqnda hl ox ey demk olar, lakin el bu
adlar kiln xsusiyytlr d kifayt edr ki, oxlokratiyann
ktl hakimiyytinin thlksini baa dk.
V, nhayt, onu da qeyd etmk istrdik ki, ktlnin emosional
tzyiqinin nticsind vziyyt obyektiv qiymt vermk qabiliy-
ytini itirmi, ox vaxt baqasnn mvqeyind durmaq imkanndan
mhrum olmu adamn psixikas uzun mddt deformasiya oluna
bilr.
Demokratik siyasi mdniyytin formalamasna aadaklar
byk tsir gstrir:
- lkdki vziyyt;
- siyasi qvvlrin yerldirilmsi;
- siyasi lideririn mvqeyi.
Onu da nzr almaq lazmdr ki, siyasi mdniyytin mxtlif
nvlri ola bilr. Alimlrin bu bard vahid fikri yoxdur. Mqayis
n bir ne mxtlif fikirlri nzrdn keirk.
Bel fikir var ki, qapal, aq, Avropa saya, qrb v ya r-
q mnsub olan, insanlar arasnda laqlrin v kontaktlarn xarak-
terin gr bir-birin qar duran (konfrontasiyal) v bir-birin g-
zt ged biln (konsensuslu) siyasi mdniyyt nvlri mv-
cuddur.
Msln, Amerika politoloqu Q.Almond drd siyasi m-
dniyyt nv myynldirir: ingilis-amerikan, Avropa-qit, avto-
ritar-patriarxal v totalitar-siyasi mdniyytlr.
Onun fikrin gr ingilis-amerikan siyasi mdniyyti n
praqmatizm, mummilli konsensus, mrkziyyt, yni siyastd
mlayimlik, ifrata uymamaq xarakterikdir.
508
Avropa-qit siyasi mdniyyti d dnyvi xarakter dayr,
lakin onda idealizm elementlri d vardr, siyasi mdniyytin bu n-
v siyast vaxtnn dvri olmasn, elektoratn dzgn myynl-
dirilmsini tlb edir. Bunun parlaq nmunsi Fransa siyasi md-
niyyti ola bilr.
Avtoritar-patriarxal siyasi mdniyytd cmiyyt byk bir
ail kimi qbul edilir. Bu ailnin banda gcl lider durur. V,
nhayt totalitar mdniyyt o, el bir cmiyyt mexanizminin
faliyyti nticsind meydana xr ki, burada hr bir xs z
frdiyytini itirir v bu mexanizmin bir hisssin evrilir.
Baa dmk lazmdr ki, siyasi mdniyyt siyasi hyatda
meydana xan faktorlarn v hadislrin daim drk edilmsi
prosesidir. Siyasi mdniyyt sviyysi n qdr ykskdirs,
siyastilrin tqlidilrinin, populist adamlarn tsiri altna dsmk
ehtimal bir o qdr azdr.
Populizm terminin fikir verin. Populizm xalqn dstyini
qazanmaq n xalqa mracit edilmsidir. Masir siyastd populizm
sassz vdlr vermk hesabna ktllr arasnda hrt nail olmaqdr.
lkd vtndalarn, onlarn qruplarnn, partiyalarn siyasi
mdniyytlrinin artrlmas problemi n qdr tez hll olunarsa,
vtnda cmiyyti v hquqi dvlt quruculuu ii d bir o qdr
mvffqiyytl gedr.
Dnyann hr yerind thsil sistemini modermldirmy
alrlar ki, o, gnn tlblrin mmkn qdr yax cavab versin.
Mxtlif lklrd bu sahd islahatlar aparlr. Lakin bu halda hr
bir lknin spesifik tlbat, inkiaf sviyysi, thsil sahsind milli
n'nlr nzr alnr. Lakin btn lklr n mumi olan
chtlr d nzr arpr. Onlar bel myynldirmk olar:
1. Demokratik thsil.
2. Thsilin fundamentallnn artrlmas.
3. Thsilin humanistldirilmsi v ictimaildirilmsi.
Msln, 90-c illrin vvlind Amerika Birlmi
tatlarnda thsil sistemind mumxalq miqyasnda xsusi islahatlar
proqram hazrlanmd; bu proqram bel bir fikr saslanrd ki,
thsil hyat sviyysinin sas gstricisi, XXI srd Amerikann

509
btn dnyada rqabt dz bilmk imkannn aardr. O vaxt
amerikanlar demidilr Biz thsil v maarif yksk qiymt vern
bir xalq olmalyq. strdik ki, bizim lkmizd d bu tezis geni
mnada sas gtrlsn - thsilin nfuzunun qaldrlmasndan milli
glirin thsil ayrlan hisssinin hmiyytli drcd artrlmasna
qdr. gr inkiaf etmi lklrd bu gstrici mumi mhsulun 5-
8%-ini tkil edirs, bizd bu rqm hl xeyli aadr.
Qeyd etmk lazmdr ki, totalitar v demokratik thsil
sistemlri arasndak frq onlarn mqsdlrinddir. Demokratik
thsilin mqsdi demokratik qaydalar v demokratik tcrby dair
drin biliklr malik olan, hr eyi bilmk istyn mstqil
vtndalarn formalamas n rait yaratmaqdr. Burada
mxtlif mvqelri v fikirlri yrnmk v onlardan istifad etmk
v vahid hakim ideologiyaya yol vermmk n geni imkanlarn
yaranmas nzrd tutulur.
Demokratik prinsiplrin yrnilmsindn danarkn, azad
axtar ruhu birinci drcli hmiyyt ksb edir. El bunun z
demokratik dyr demkdir.
6. Masir Azrbaycann mdni hyat

Azrbaycan Respublikas mdniyytinin sciyyvi xsusiy-
ytlri. Azrbaycan z dvlt mstqilliyini brpa etdikdn sonra, btn
sahlrd olduu kimi, mdniyyt sahsind d sasl islahatlar
keirildi. Azrbaycan mdniyytinin milli-mnvi dyrlr syknn
znmxsusluu saxlanmaqla mumbri dyrlrl inteqrasiyas
prosesi gclndi. Totalitarizm dvrnd mdniyytin d sovet ideolo-
giyasna uyunladrlm metodundan qtiyytl imtina edildi.
Azrbaycan dvlti iqtisadi chtdn gclndikc mdniy-
ytin inkiaf sahsind d uurlu addmlar atlmaa balad. Teatr
binalarnn, muzeylrin brpas, muzey iinin yaxladrlmas
istiqamtind hyata keiriln tdbirlr buna misaldr.
Azrbaycan Respublikasnda mdniyytin sciyyvi xsusiy-
ytlrindn birini mdni-milli irsin bir daha thlildn keirilrk,
onun ideoloji buxovlardan v qadaalardan azad edilmsi tkil
edir. kinci mhm xsusiyyt is Azrbaycan mdniyytinin
510
dnya mdniyyt xzinsin verdiyi thflrin btn dnyada
nmayi etdirilmsidir.
Dahi Azrbaycan airi M.Fzulinin 500, byk ouz-
Azrbaycan eposu Kitabi-Dd Qorqud dastannn 1300 illik
yubileylrinin tkc Azrbaycanda deyil, mdni dnyann, demk
olar ki, hr yerind qeyd edilmsi btn dnyann mstqil
Azrbaycann byk mdniyyti, zngin mnviyyat il daha
geni miqyasda tan olmasna imkan yaratd.
Masir Azrbaycan mdniyytinin sciyyvi xsusiyytl-
rindn birini d onun dvlt qays il hrtrfli hat olunmas
tkil edir. Tez-tez ktlvi informasiya vasitlri il Azrbaycan
Respublikas Prezidentinin mdniyytimizin aktual problemlrinin
hlli il bal frman v srncamlar vermsinin, onlarn yerin ye-
tirilmsi sahsind dvlt sviyyli tdbirlrin hyata keirilmsinin
ahidi oluruq.
1996-c ild zeyir Hacbyov ensiklopediyasnn, trk
dnyas filoloqlar il birlikd dnya trkologiyas tarixind ilk df
ikicildlik Kitabi-Dd Qorqud ensiklopediyasnn nri o vaxtlar
tin iqtisadi vziyytd olan Azrbaycan dvltinin
mdniyytimiz gstrdiyi byk diqqt v qaynn real
nmunsidir.
XXI sr Azrbaycan n yeni shif ad. Yeni srd lkmizd
byk ictimai-siyasi dyiikliklrin balancn qoydu. Azrbaycan
xalqnn hyatnda ox lamtdar hadis olan bir tdbir Dnya
azrbaycanllarnn I qurultay da XXI srin ilk ilin tsadf edir (9-10
noyabr 2001-ci il, Bak). Bu qurultay gstrdi ki, 60 milyonluq
Azrbaycan xalqn birldirn azrbaycaniliq ideyas azadlq,
mstqillik dvrnd byk inkiaf yolu kemidir. Bundan drd il
sonra, yni 2006-c il martn 16-da keiriln II qurultay is rngli, ay-
ulduzlu bayramz altnda birln milyonlarla soydamzn
hmryliyinin v birliyinin doma Azrbaycanmz qarsnda aa
bilcyi geni fqlrin hdudsuz olduunu sbut etdi.
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham liyevin
Azrbaycan Respublikasnn Milli Ensiklopediyasnn nri haq-
qnda v Azrbaycan dilind latn qrafikas il ktlvi nrlrin

511
hyata keirilmsi haqqnda 2004-c il 12 yanvar tarixli srn-
camlar Azrbaycan Respublikasnn mdni, mnvi hyatnda son
drc lamtdar hadis oldu. Bu, hr eydn vvl azr-
baycanllarn milli-mnvi ruhunun inkiafna, xalqmzn kediyi
tarixi inkiaf yolunda ld etdiyi btn nailiyytlr, Azrbaycan
adnn ucalna, bu ucaln tsdiqin ynlmi son drc mhm
bir addm v ciddi dvlt iradsinin inikas demk idi.
Yeni srin ilk illrind mdniyytin inkiaf etdirilmsi,
maddi mdniyyt abidlrinin qorunmas v brpas il laqdar
bir sra qanunlar qbul edilmi, srncamlar verilmidir.
Azrbaycan Respublikas Prezidenti lham liyevin
imzalad Azrbaycan Respublikasnn paytaxt Bak hrind
stiqlal muzeyinin yaradlmas v stiqlal abidsinin ucaldlmas
haqqnda (18 dekabr 2006-c il), Masir ncsnt Muzeyinin
yaradlmas haqqnda (16 dekabr 2006-c il) v Azrbaycanda
muzey iinin yaxladrlmas haqqnda (7 mart 2007-ci il)
srncamlar buna sbutdur.
Beynlxalq nkiaf Assosiasiyas il Azrbaycan hkumti
arasnda imzalanm Mdni irsin qorunmasna yardm haqqnda
sazi uyun olaraq, Bakda irvanahlar saray-kompleksind,
Naxvanda Mmin xatn v Qarabalar trbsind, ki xan
saraynda brpa v yenidnqurma ilri aparlmdr.
Trk xalqlarnn mdni birliyi (TRKSOY). Trk xalqla-
rnn ortaq mdniyytlrinin paritet saslarda birldirilmsi
ideyasna saslanan bir qurumun yaradlmas yola saldmz srin
sonlarna yaxn olduqca zruri idi. Bel bir tkilat Trk
Mdniyytinin v ncsntinin Birg nkiaf zr Beynlxalq
Tkilat (TRKSOY) oldu.
TRKSOY-un sas 1992-ci ilin yaznda trkdilli dvltlrin
mdniyyt nazirliklrinin stanbul (Trkiy) grnd qoyulmu-
dur. 1993-c il yanvarn 12-d tkilatn 6 tsisi v tamhquqlu
zv olan trk dvltlri Azrbaycan, Qazaxstan, Qrzstan,
Trkmnistan, Trkiy v zbkistan trfindn TRKSOY-un
yaradlmas v faliyyt prinsiplri haqqnda mqavil imzaland.
512
TRKSOY-un sas mqsd v vziflri aadaklardan
ibartdir:
trkdilli lklr, xalqlar v icmalar arasnda mdniyyt
sahsind mkdaln inkiaf;
trk xalqlarnn mdni dyrlrinin tdqiqi, aradrlmas,
qorunmas v inkiaf etdirilmsi;
onlarn dnya miqyasnda tblii;
vahid mdniyyt mkannn yaradlmas, tarixi, siyasi v
corafi raitl bal problemlrin hlli;
trk dnyasnn ortaq mdni dyrlrinin, tarix, mdniyyt v
memarlq abidlrinin tyin olunmas, sistemldirilmsi,
onlarn qorunmas sahsind tdbirlrin keirilmsi;
trk xalqlarnn milli mdniyytinin inkiaf prosesinin
srtlndirilmsi, onlarn bdii unikallnn v znmxsuslu-
unun dirldilmsi v yenildirilmsi;
trk dil qruplarnn dillrinin v lifbalarnn yaxnlamas, latn
qrafikasna v mumi dil mhitin keilmsi;
trkdilli lklrin mdniyyt v incsnti zr Beynlxalq
nformasiya Mrkzi v arxivinin yaradlmas.
TRKSOY trkdilli lklrin mdni laqlrinin inkiafnda
regional rhbrliyi hyata keirir, Birliyin btn zvlrin dvlt
strukturlarnn siyasi ynmndn asl olmayaraq mdniyyt
mkdal n brabr rait yaradr. Faliyyt nvn, mqsd
v vziflrin gr TRKSOY YUNESKO strukturuna yaxndr.
Bu birlik artq trkdilli lklrin ictimai-siyasi v mdni hyatnda
zn dorultmu bir qurumdur. TRKSOY rivsind trkdilli
lklrin mdniyyt v incsnt xadimlrinin itirak etdiyi iri
beynlxalq tdbirlr keirilir. Bunlara musiqi v teatr festivallarn,
ttbiqi incsnt srgilrini, msabiqlri, yubiley mrasimlrini,
kitab v tqvim nrlrini misal gstrmk olar.
Yarand vaxtdan etibarn TRKSOY rivsind trkdilli
dvltlrin rhbrlri sviyysind 7 gr, mdniyyt nazirlrinin
Daimi urasnn 32 iclas keirilmi v orada trkdilli lklr
arasnda siyasi, ticart-iqtisadi v mdni-humanitar laqlrin
mhkmlndirilmsi msllri nzrdn keirilmidir.

513
XIV FSIL
BRYYTN QLOBAL
PROBLEMLR
1. Nv silahlarnn yaylmas.
Mharib v qlobal problemlri
Qlobal problemlr. nsann znmxsus tlblri vardr: i,

mnzil, mkhaqq, istiraht, salamlq, thsil v s. insanlar ox
mxtlif olduqlar kimi, onlarn tlblri d mxtlif v rngarng-
dir. Hr ks bel shbtlr hr gn televiziya proqramlarn izl-
yrkn rast glir. Msln, amerikallar tez-tez ou-biznes ulduz-
larnn xsi hyatlarn mzakir edirlr, franszlar dnya empio-
natnda z futbol komandalarnn uurlar il sevinirlr. Azrbay-
canllar narahat edn msllr d vardr. Bunlar ox mxtlifdir.
Lakin bizim hammz n ox ial olunmu torpaqlarmzn geri
qaytarlmas, razi btvlymzn brpas, qaqn dm,
mcburi kkn evrilmi soydalarmzn z doma yurdlarna
qaytmalar, ermni vandalizmin mruz qalm mdniyyt
abidlrimizin taleyi narahat edir.
Hr bir lknin, hr bir xalqn, hr bir ailnin, ayrlqda hr
bir insann da problemlri vardr.
Bunlarla yana, dilindn, dinindn, drisinin rngindn,
harada yaamasndan asl olmayaraq, Yer znn btn insanlarn
dndrn, tvi salan qlobal problemlr d vardr. Onlar masir
dnyann problemlridir. Insan yaad dnyann mharib v slh,
terrorizm, aclq, dhtli xstliklrin geni yaylmas faktlarna
laqeyd ola bilmz. Bunlar n insanlar Briyytin sabah nec
olacaq?, nsan nslinin mhv olaca v z il yal planeti d
mhv edcyi gzlnilmir ki? kimi suallar qarsndadr. Mhz
bunlar qlobal problemlr adlanr.
Dnyann taleyi btn insanlar narahat edir. ndiki insan
artq drk etmidir ki, Yer krsi o qdr d byk deyil, onu
qorumaq grkdir. Dnya da, insan hyat kimi ox kvrkdir.
514
Onun hr an atlamaq, snmaq thlksi var. Insan znn varln
qoruyub saxlamaq n bir ox msllri el bu gn hll etmlidir.
Ozon qatnn deilmsi, Gn aktivliyinin artmas, kskin iqlim
dyimlri, tbii ehtiyatlarn tknmsi, nv mharibsi thlksi,
kiik, lokal mharib ocaqlar bunlar Yer zrind hyat hr an
thlk altnda qoyan msllrdir.
Davaml glcyi tmin etmkdn tr btvlkd dnyan
qorumaq, btn insanlar trfindn glck qarsnda z
msuliyytini drk etmk, Yerin hr bir sakinini tarixd z itirakm
tmin etmk iin istiqamtlndirmk zruridir.
Nv silahlarnn yaylmas thlksi. Bu gn briyyti
narahat edn qlobal problemlrdn biri nv silahlarnn yaylmas
problemidir. nki masir silahlar, xsusil d nv silahlar
nhng dadclq gcn malikdir. n yeni istilik-nv
balqlarnda indiy qdr btn mhariblrd istifad olunmu
partlayc maddlrin gcndn artq gc toplamaq mmkndr.
Silahlarn dadclq gcnn artmas il yana, onlarn qsa
vaxtda byk razilrd, msaflrd istifad olunmas imkanlar da
genilnir. Ballistik raketlr lm silahlarn Yer krsinin istniln
nqtsin atdrma v i salma ox sad bir i evirmidir.
Bununla laqdar olaraq masir mhariblrd dy metodlar
haqqnda, mkan v zamann rolu haqqnda vvllr mvcud olan
tsvvrlr kkndn dyimidir. Masir mhariblr n n
mkan hdudlar, n d zaman anlay hr hans hmiyytli rol
oynamaq imkanna malik deyil.
Hazrda txmini hesablamalara gr, dnyada tkc nv
balqlarnn say 50 mini tb. Hmin nv silahlarnn gc
adambana 10 ton trotil ekvivalentin brabrdir. Onlarn kiik bir
hisssinin partladlmas dnyan mhv etmk n bs edr.
Nv mharibsinin mmkn nticlrini proqnozladrmaq
zr Beynlxalq Elmi Komissiyann ryin gr, n mhdud
miqyaslarda bel, ttbiq ediln nv silah btn Yer krsind tbii
mvazintin pozulmas, sivilizasiyann mhvi kimi thlk
trtmy qadirdir. Komissiya mhdud nv mharibsinin
aadak mmkn nticlrini d proqnozladrr:

515
1) Nv mharibsinin nticlri insann bioloji varlq kimi
mvcudluunun maddi raitini pozar. Bu z ifadsini ozon
tbqsinin dalmasnda, yer znn ultraqrmz alanmas
nticsind ktlvi xstliklrin yaylmasnda gstrr;
2) Nv mharibsi ciddi tbii-sosial nticlr sbb olar,
cmiyytin tbii mhitin, corafi mhit gcl tsir gstrr;
3) Nv mharibsi gcl sosial nticlr trdr.
ld olunan nv silahnn yarsnn 90%-nin Avropa, Asiya
v imali Amerika, 10%-nin Afrika, Latn Amerikas v Okeaniya
zrind partladlmas 1,15 mlrd. insann tlf olmas, 1,1 mlrd.
insann is saalmas mmkn olmayan xsart almas kimi dhtli
nticlr gtir bilr. Sa qalanlarn da yaamaq anslar praktik
olaraq he brabrdir.
Bu gn briyyt nv mharibsi thlksindn ox da uzaq
deyil. XX srin 90-c illrinin vvlind SSR-nin dalmas, dnya
sosializm sisteminin iflas il soyuq mhariby son qoyuldu.
Lakin bu hadis nticsind AB dnyann yegan super gc
malik dvltin evrildi. SSR il AB arasnda gedn silah yar
birinin kmsin, ikincisinin is dnyada z hkmn dikt edn
gc evrilmsin sbb oldu. Nticd ld edilmi strateji tarazlq
pozulmaa balamdr. Bu gn briyytin ciddi narahatlna
daha biri d lav olunmudur. Rsmi mlumata gr, rann urann
znginl-dirilmsi sahsind ld etdiyi nailiyytlr tezlikl bu
dvltin nv dovltlri ailsi srasna daxil olmasna imkan
yaradr.
AB bada olmaqla Qrb dvltlri, Rusiya v in bu
hadisdn ciddi narahatlq hissi keirir. MAQATE-nin rann nv
dosyesini BMT Thlksizlik urasna tqdim etmsi il laqdar
bu msl dflrl gstriln qurumda mzakir olunmudur. rana
qar beynlxalq birliyin srt qtnamlri is he bir ntic vermir.
ran urann znginldirilmsi sahsind tdqiqatlar davam
etdirmkd israrldr. Bu is AB-n rana hrbi mdaxilsi
ehtimaln gclndirir. Bellikl, briyytin byk syl qoruyub
MAQATE Atom Energetikas zr Beynlxalq Agentlik.

516
saxlad kvrk, nv silah olmadan hrbi-siyasi sabitliyin hr an
pozulmaq thlksi yaranmdr.
Nv silahnn yaylmasna qar mbariz. Bu gn strateji
tarazln slh tmin etmyin ideal rti kimi x ed bilmmsi
mharib thlksini aradan qaldrman daha tsirli vasitlrini
zruri edir. Bel vasitlrdn biri silahlanmann qarsnn alnmas,
nv arsenalnn v adi silahlarn ixtisardr. Bunun stn chti
ondadr ki, bir trfdn silahlarn ttbiq olunmas zrind qadaa
qoyur, digr trfdn is silahlanmann miqyaslarnn
genilnmsin imkan vermir.
Trk-silah prosesi tin v oxaxli bir prosesdir. Onun
nsrlri nv silahnn istifad edilmsinin qarsn almaq, onun
geni yaylmasna imkan vermmk mqsdi gdn aadak
tdbirlrd znn ksini tapr:
1) nv silah snaqlar zrin mhkm qadaa qoyulmas;
2) nv silahndan istifad edilmsin qadaa qoyulmas;
3) nv silahlarnn ixtisar edilmsi;
4) nv silahlarnn yaylmasna imkan verilmmsi.
lbtt, bu tdbirlrin hmiyyti bykdr. Lakin nv
silahnn yaylmasna imkan vermmk ideyas mahiyyt etibar il
nv silahna sahib olan dvltlrl ona sahib olmaa alan
dvltlr arasnda ciddi fikir ayrl yaradr. kincilr bu birtrfli
hegemonluqla razlamrlar. Yuxarda rann mvqeyi il bal
deyiln fikirlr buna sbutdur. Briyytin ba stn alm nv
thlksindn birdflik xilas olman yegan tsirli v daltli yolu
bu sahd hegemonlua can atmaqda deyil, ksin birdflik bu
silahdan imtina etmkd, onu hamlqla mhv etmkddir.
Slhn v thlksizliyin qorunmas n tkc dvltlr v
hkumtlr msuliyyt damrlar. oxlar bu id elmin byk
rolunu qeyd edirlr. 1945-ci il avqustun 6 v 9-da AB
Yaponiyann Xirosima v Naqasaki hrlrin iki atom bombas
atd. 260 min adam drhal hlak oldu, 163 min adam yaraland v
yksk drcd alanmaya mruz qald. Bu hadis elmin
nailiyytinin nticsi idi. Atom silahnn yaradclar olan alimlr bu
hadisdn dht gldilr. Grkmli alim Eynteynin tbbs il

517
digr alim-humanistlrin (F.Jolio-Kri, M.Borna, B.Rassela) daxil
olduqlar Paqou hrkat meydana gldi. Bu hrkat z adn tsis
yncann keirildiyi Kanadann Paqou hrinin adndan
gtrmdr. Hrkatn qarsnda duran balca vzif alimlrin
elmi kflrinin nticlri bard dadqlar msuliyyt
problemlrini mzakir etnk, elmi v texniki kflrdn
briyytin leyhin istifad olunmasna yol vermmkdir. Paqou
hrkatnn itiraklar z konfranslarnda dnyann byk
dvltlrin mracit edrk onlar nv ehtiyatlar cbbxanasn
ixtisar etmy, beynlxalq mnasibtlri qarlql etimad prinsipi
sasnda qurmaa arrdlar. Briyyt trfindn bu tbbs
rbtl qarland.
Mharib v qlobal problemlr

Mhariblrd itkilrimiz. XX srd ba vermi iki dnya
mharibsi briyyti sivilizasiyann qorunub saxlanmas problemi
il z-z qoymudur.
Birinci Dnya mharibsi zn qdrki mhariblri xsusi
amanszl il ox-ox gerid qoymudur. Bu mhariby 1,5 mln.
insan clb olunmu, hrbi mliyyatlarda is 65 mln. insan itirak
etnidir. Dylrd 10 mln. insan hlak olmu, 21 mln. insan
yaralanmdr. Maddi zrr 280 milyard dollar mblind
olmudur. Alt il davam etni kinci Dnya mharibsind 62 mln.-
dan artq adam hlak olmudur. Bu mhariby is 72 dvlt, Yer
krsi halisinin txminn 80%-i clb olunmudur. 110 mln. insan
birbaa hrbi mliyyatlarda itirak etnidir. Mharib xrclri
irimiqyasl maddi vsait - 4 trilyon dollara baa glmidir. Bu
mharibd 100 minlrl soydamzn hyatna son qoyulmudur.
kinci Dnya mharibsinin ar nticlrin gr beynlxalq
birlik BMT Nizamnamsind dvltlrin mbahisli msllrin
hllind zor ttbiq etmlrini qnadn elan etmidir. BMT
Nizamnamsinin 2-ci maddsinin 4-c bndind deyilir: Birlmi
Milltlr Tkilatnn btn zvlri beynlxalq mnasibtlrd
zorun ttbiqi hdsindn kinirlr. Lakin dvlt hrbi tcavz
mruz qald halda gc ttbiq etmkd haqldr. Frdi v ya
518
kollektiv znmdafi hququ BMT Nizamnamsinin 51-ci
maddsind ifad olunmudur. Eyni zamanda bu maddd BMT
Thlksizlik urasnn beynlxalq slh v thlksizliyin brqrar
edilmsi v ya mdafi mqsdil qbul etdiyi qrara uyun olaraq
hrbi qvvdn istifad edilmsi haql addm hesab edilir. Dvltlr
aralarnda yaranan narazlqlar slh yolu il hll etmlidirlr.
Beynlxalq birliyin mharib etmk imkanlarnn
mhdudladrlmas sahsind ciddi sylrin baxmayaraq, son lli
ild dnyada hrbi mnaqilrin say v miqyas xeyli artmdr.
Bu mhariblr 30 mln.-dan ox insann hyatna son qoymudur.
XX srin sonlarnda da oxlu irili-xrdal silahl mnaqilr
ba vermidir. lkmizin zorla clb olunduu Azrbaycan
Ermnistan mnaqisi d bu qbildndir. 1988-1994-c illrin
Birinci Qaraba mharibsi lkmizin maddi v insan ehtiyatlarna
son drc ar zrb vurmudur. razimizin 20%-i dmn
dvltin silahl qvvlri trfindn ial olunmudur. hrlrimiz,
kndlrimiz, mdniyyt v thsil ocaqlarmz, dini
ibadtgahlarmz dadlm, srvtlrimiz qart edilmidir. Bu
mharibd n ar itkimiz is insan itkisi, mnvi itkidir. 20
mindn ox insann hlak olmas xalqmzn genefonduna vurulmu
n ar zrbdir. Minlrl insan sirlikd qeyri-insani mnasibtl
zlmi, thqir v ignclr mruz qalmdr. Ermni iallar
Beynlxalq humanitar hququn he bir prinsipin ml etmmi,
dy meydanlarnda hlak olanlarn meyitlrini bel thqir
etnkdn kinmmilr.
Mharib aparman metod v vasitlrinin mhdudladrl-
mas. Siz artq Beynlxalq humanitar hququn silahl mnaqid
olan trfin hrbi mliyyatlarn qurbanlar (yarallar, hrbi sirlr,
mlki xslr v s.) il nec rftar etmli olduuna dair mddalar
il tan olmusunuz. Bs Beynlxalq humanitar hquq hrbi
mliyyatlarn aparlmas metod v vasitlrin hans mhdudiy-
ytlr qoyur? Bu mhdudiyytlrin qoyulmasnda hans mqsdlr
gdlr? Bu qaydalar kimlr nvanlanmdr? Bu suallara cavab
vermy alaq.
519
Beynlxalq humanitar hququn mharib aparman metod v
vasitlrin mhdudiyytlr qoymaqda mqsdi mharibnin amansz
gerkliyinin imkan verdiyi qdr lm v dantlarn qarsn almaq,
yaxud he olmazsa, onlarn sayn v miqyasn azaltmaqdr. Bu
qaydalar silahl mnaqid hrbi mliyyatlarn planladrlmas v
hyata keirilmsin birbaa tsir gstrdiyi n bilavasit silahl
qvvlrin ali komandanlna, hrbi birlmlrin komandirlrin v
ba qrargahlarn heytin nvanlanmdr.
Mharib aparman metod v vasitlrinin
mhdudladrlmasna aid msl ilk df Haaqa konvensiyalarnda
z ksini tapd n onu Haaqa hququ adlandrrlar. Bu
hququ bzn mharib hququ, yaxud daha dqiq desk
mharib aparlmas hququ da adlandrrlar.
BMT Nizamnamsi il dvltin silahl mqavimt
gstrmsin yol verils d (msln, znmdafi n),
mharib aparlmas daim Beynlxalq humanitar hququn z ksini
adt hququnda tapm mumi prinsiplrin v beynlxalq mqavil
hququna tabe olmaldr. BMT Ba Mclisinin yekdillikl qbul
etdiyi Silahl mnaqilrd insan hquqlarna hrmt edilmsi
adl qtnamsi beynlxalq hququn silahl mnaqid itirak edn
btn dvltlrin v digr qruplarn ml etmli olduu mhm
prinsipini tsdiq etdi:
1. Mnaqid olan trflrin dmn zrrvurma
vasitlrini semk hququ qeyri-mhdud deyildir.
2. Mlki haliy hcum etmk qadaandr.
3. Btn hallarda hrbi mliyyatlarda itirak edn xslrl
mlki xslr arasnda frq qoyulmaldr ki, sonuncular mmkn
qdr az thlky mruz qalsnlar. Bu normalar 1949-cu il Cenevr
Konvensiyalarnda v onlara lav iki Protokolda z ksini tapb.
Beynlxalq sciyyli silahl mnaqilr dair Birinci
Protokol v qeyri-beynlxalq sciyyli silahl mnaqilr dair
kinci Protokol is mahiyytc bu prinsiplri qadaalara evirdi.
Birinci Protokolun 35-ci maddsind tsbit edilmi qadaa
mharib aparlmas metodlarna v vasitlrin qoyulan
mhdudiyytlri myynldirir.
520
stniln silahl mnaqi halnda mnaqid olan trflrin
hrbi mliyyatlar aparma metodlar v vasitlrini semk hququ
qeyri-mhdud deyildir.
Hddn artq zab vern v ya lzumsuz zrr yetir biln
silah, mrmi v maddlrdn, habel hrbi mliyyatlar aparma
metodlarndan istifad edilmsi qadaandr.
Tbii mhit geni miqyasl, uzun mddtli v ciddi ziyan
vurmaq mqsdi dayan v ya bel ziyan vura bilck mharib
aparma metodlar v vasitlrindn istifad etmk qadaandr.
Mharib aparlmasnn qadaan edilmi metodlarna ilk
nvbd xyantkarlq daxildir. Buna a bayraqla prdlnmkl
ediln hcumlar, yaxud zn dyd sradan xm kimi
gstrmkl ona yardm etmy chd edn dmnin asanlqla
mhv edilmsini misal gstrmkl olar.
Beynlxalq humanitar hquq hrbi mliyyatlar zaman ham
trfindn tannan frqlnm nianlarndan, xsusil d qrmz xa
v qrmz ayparadan sui-istifad olunmasn qadaan edir. Bu
qadaann pozulmas mharib cinayti kimi qiymtlndirilir.
nki nianlardan bu formada istifad edilmsi onlar etibardan
salar, htta qanuni kild istifad olunduu zamanda bel onlara
hrmt edilmz.
Mharib aparman mhdudladrlm metodlarndan biri d
sradan xm, yni yaralanm, silah yer qoyaraq mqavimt
gstrmyn sgri ldrmyin qadaan edilmsidir. Beynlxalq
humanitar hquq qzaya uram tyyarni paratl trk edn
heyt zvlrin hcumlar qadaan edir, nki hmin raitd onlar
zlrini mdafi etmk gcnd olmurlar.
Mharib hququ hminin bir sra silah nvlri v sursat
tiplrinin ttbiqini qadaan edir v ya onlardan istifad edilmsini
mhdudladrr. Silahl mnaqi zaman silahlarn myyn
nvlrinin istifadsin qoyulan mhdudiyytlr min illr boyu
mvcuddur. Qdim hrbi mclllr mharibnin aparlmasnn
vhi, xain v qeyri-insani saylan sul v vasitlrini qadaan
edirdilr. Qdim Yunanstan v Romada zhrin v zhrli
silahlarn istifadsi qadaan olunmudu. Qdim Hindistanda Mani

521
qanunlarna sasn zhrli v yanan oxlardan istifad olunmas
qadaan idi. Oxar normalar digr sivilizasiyalar da yaratnd.
Bunlar silah seimini tnzim edn Beynlxalq humanitar hququn
yaranmas n balanc olmular.
XX srin ortalarndan etibarn mharibnin aparlmasnn
metod v vasitlrini tnzimlyn normalar hquqi hdliklri
yaradan beynlxalq sndlrd z ksini tapmd. Hl XIX srin
60-c illrind partlayc v asanlqla dn biln glllrin istifadsi
qadaan olunmudu. 1925-ci il Cenevr protokolu il kimyvi v
bioloji silahlarn istifadsi qadaan edildi. Bu qadaa sonradan
Bioloji silah haqqnda Konvensiyann (1972) v Kimyvi silah
haqqnda Konvensiyann (1993) qbul edilmsi il
gclndirilmidir. Hmin konvensiyalar bu cr silahlarn
hazrlanmasn, istehsaln, ehtiyatnn toplanmasn v trlmsini
qadaan etmilr. XX srin 90-c illrind piyadalar leyhin
minalarn qadaan edilmsi haqqnda Konvensiyann qbul edilmsi
v bir ox dvltlrin ona qoulmas masir silahl mnaqilrd
istifad olunan silahlarn facili nticlrindn beynlxalq
ictimaiyytin drin narahatln ks etdirir.
Adi silahlarn myyn nvlri haqqnda Konvensiya bu sahd
daha mhm bir mqavildir. 1949-cu il Cenevr Konvensiyalar v
1977-ci il lav Protokollar il brabr bu Konvensiya beynlxalq
humanitar hququn mhm sndlrindn biridir. Konvensiya aada
ad kiln silah nvlrini qadaan edir v yaxud onlarn istifadsini
mhdudladrr: a) bdnd tapla bilmyn qlplr; b) minalar, mina-
tllr v digr qurular; c) yandrc silah; ) koredici lazer silah; d)
mharibnin partlayc qalqlar. Bu konvensiyann itiraks olmaqla
dvltlr mharibnin aparlmas metod v vasitlrinin seiminin qeyri-
mhdud olmamas haqqnda uzun mddt mvcud olan prinsipi tsdiq
v tsbit edirlr.
Nv silahnn ttbiqinin qadaan edilmsi Beynlxalq huma-
nitar hququn, btvlkd dnya siyastinin mhm prob-
lemlrindn biridir. Mlum olduu kimi, nv silah ancaq bir df
ttbiq olunmudur. Nv silahnn ttbiqinin Beynlxalq humanitar
522
hquq prinsiplrin uyun olmamas he bir bh dourmur.
Bununla bel, bu cr ttbiqi qadaan edn norma mvcud deyildir.
2. Slh quruculuu problemi.

Mnaqinin hllindn bara doru
Slh mdniyyti ndir? Mharibd qaliblr olmur. Daha
dorusu, mharib edn trflrdn hr hans biri qalib olmur.
Qlb ancaq baqalarn mhariby thrik edn qvvlrin siyasi
qlbsi klind olur. gr biz ordunu mhkmlndiririks, bunu
da ilk nvbd daltli slh nail olmaq n, slh danqlarnda
daha inaml olmaq n edirik.
Tsadfi deyildir ki, BMT XX srin son ilini Slh
mdniyyti ili elan etmidi. Ndir slh mdniyyti? Slh
passiv mvqe kimi, milli maraqlar urunda mbarizdn l
kilmsi, tslimilik hvali-ruhiyysi kimi baa dnlr shv
edirlr. Daha dorusu, bellri slh mdniyytindn uzaq
olanlardr. Slh mdniyyti dedikd slhn mrkkb daxili
quruluunu, dinamikasn, dramatizmini drk etmk, inc yollarla
dinc mbariz sullarna yiylnmk baa dlr. Corafi-iqtisadi
siyast d, corafi trans-siyast d, azad ticart v iqtisadi mkan
urunda mbariz d slh mdniyytinin trkib hisslridir.
XX srin sonunda briyyt ktlvi qrn, qlobal faci
qarsnda dayandn drk etdi v sanki qflt yuxusundan ayld.
Mbariznin yeni, daha tin, lakin btvlkd briyytin taleyi
n thlksiz olan yollarn aramaa balad.
Hm mharib, hm d slh sfrbrlik tlb edir. Lakin slh
daha geni miqyasda, daha byk qvvlrin sfrbr olunmasn
tlb edir.
Davaml slh nail olmaa n mane olur? Mharib v slh
probleminin cizgilri XX srin ortalarna qdr sasn a v qara
rngd grnrd. Mharib bir dvltin hrbi gc ttbiqi il z
iradsini baqa dvlt qbul etdirmsi v bir qayda olaraq razi
ial il baldr. Slh is mnasibtlrin mharib vziyytindk
grginldirilmdn qurulmas demkdir. Yni, iki dvlt arasndak
slh he bir ziddiyytin olmamas halndan balayaraq

523
ziddiyytlrin tarm kilmi vziyytin qdr btv bir grginlik
spektrini hat edir. kinci Dnya mharibsindn sonra beynlxalq
hquq normalarnn siyasi mnasibtlr tsir etmsi, byk
dvltlr birliyinin (msln, Birlmi Milltlr Tkilat, ATT
v s.) lklr arasndak mnasibtlri nzart gtrmsi slhn
strukturunda da xeyli dyiiklik yaratd.
Masir dvrd slh he d tam qarlql anlama v
maraqlarn uyunluu demk deyil. lklr arasnda hr hans bir
ziddiyyt nticsind hrbi tcavzn qars beynlxalq qvvlr
trfindn alndna gr, vvllr mhariby gtirn
mnasibtlr indi daxili grginliyi artm dinamik mvazint hal il
vz olunur. Bu hal yksk daxili grginlikli slh kimi qbul etmk
olar. slind is bu, slhdn daha ox mnaqi vziyytidir, lakin
hrbi mdaxil v mharib sviyysin atmam bir mnaqidir.
slind masir dovrd maraq dairlri az-ox drcd ksin
dvltlrin oxu ya grgin slh, ya yumaq mnaqi vziyytinddir.
Bel ki, lklr arasndak mnasibtlr he d sadc olaraq maraqlarn
qarlql surtd tmin olunmas, ikitrfli qazanc klind qurulmur.
str-istmz maraqlarn ksimsi hallar olur ki, bu da mnaqi
vziyytinin miqyaslarn genilndirir.
Tarixi salnamlrl tan olarkn ox vaxt bel tsvvr
yaranr ki, br tarixi el mhariblr tarixi olub. Bzi filosoflar
mharibni htta cmiyyt inkiafnn hrktverici qvvsi kimi
izah edirlr. Tarixd n ox nzrdn qarlan mharibsiz
dvrlrdir. Halbuki mhz bu dvrlrd lklrin maddi srvtlri v
insan potensial, insanlarn enerjisi v uru insan-tbit
mnasibtlrinin, sosial-iqtisadi problemlrin hllin ynldilib,
elm v thsil, b-tvlkd cmiyyt inkiaf edibdir.
Bellikl, lklr arasndak mnasibtd slh vziyyti
mtlq yox, nisbi anlaydr. Mharibdn frqli olan btn
vziyytlri slh vziyyti kimi qiymtlndirsk, bir-birindn
frqli mxtlif slhlrdn danmaq olar.
vvla, beynlxalq miqyasda maraqlarn tamamil st-st
dmsi mmkn deyil. gr bel olardsa, iki mxtlif dvltin
mvcudluuna ehtiyac qalmazd onlar birlrdi. Dvltlr
524
arasnda hanssa mstvid: ya etnik-milli, ya iqtisadi, ya tarixi-
siyasi (bir dvltin baqa lklrl tarixn artq qrarlam v
mqavillrl tsbit olunmu mnasibtlri), ya da ideoloji
istiqamtlrd v buna uyun milli maraqlarda frqlrin olmas
labddr.
Shbt maraqlarn sasn st-st dmsindn, qismn st-
st dmsindn v kkl surtd frqlnmsindn ged bilr.
Bel olduqda lklr arasndak mnasibtd slhn dayanql v
daxili grginlik drcsi d bu maraqlarn eynilik v frq
drclrin uyun olaraq formalar.
Tarixi-siyasi mstvid sas grginlik mnbyi bir qayda
olaraq kemid iki lk arasnda ba vermi mhariblr, nnvi
razi iddialardr. Buraya ox vaxt etnik-milli v dini mstvidki
problemlr d lav olunur. nnvi dostluq v nnvi
dmnilik mnasibtlri ox vaxt nc lk il mnasibtlr
d tsir edir. Bel ki, nc lklrin nnvi dost lk il
mnaqiy girmsi v ya nnvi dmnl dostluq mnasibtlri
qurmas mnasibtlrd grginlik yaradr v slhn dayanqlq
drcsi azalr. Bel nnvi mnasibtlr masir raitd ox vaxt
real maraqlarla st-st dmr. Msln, Rusiyann iqtisadi
maraqlar Trkiy v digr trkdilli dvltlrl mnasibtlrin
yaxladrlmasn tlb ets d, Trkiy il nnvi dmnilik
hl d n plana kilir. Ermnistann Azrbaycana qar razi
iddialar v iallq siyasti onun iqtisadi maraqlarna he cr
uyun glmir. Azrbaycana v Trkiyy qar nnvi dmnilik
mvqeyi, mntzm olaraq uydurma ermni soyqrm mv-
zusunun mxtlif lklrin parlamentlrinin mzakirsin xa-
rlmas Ermnistann qonu dvltlrl mnasibtlrini daha da gr-
ginldirir v regionda slhn sarslmasna sbb olur.
mumiyytl, masir dvrd slhn dayanqlnn artmas
iqtisadi maraqlarn n plana kilmsindn, etnik-milli v tarixi-
siyasi mstvilrdki nnvi dmnilik mvqelrinin iqtisadi
maraqlarn xeyrin tdricn aradan gtrlmsi prosesindn asldr.
Lakin tssf ki, iqtisadi maraqlar qarlql surtd nzr
alnmadqda, milli eqoizm zn gstrdikd - bu mstvid d

525
slh ks-tsir oxala bilr, slhn daxili grginliyi artar. Bel
grginlik, adtn, iki lk arasnda deyil, v daha artq lk
arasnda yaranr. Yni bir lknin baqa bir lkd iqtisadi
maraqlarnn dnilmsi nc lknin hmin lkdki planlarna
uyun glmdikd iqtisadi qardurma siyasi mstviy ke bilr.
Hazrda Xzr regionunda byk neft yataqlarnn olmas v bunun
istismar urunda mbarizd bir sra byk dvltlrin maraqlar
toqquur. Rusiya Xzr neftinin xarlmas, emal v danmas
n investisiya imkanlar olmadndan siyasi tzyiqlr l atr, o
cmldn, regiondak mnaqilr, ilk nvbd Dalq Qaraba
mnaqisindn v Ermnistan razisind hrbi bazalarn
olmasndan bir amil kimi istifad edir. Dnya birliyi hrbi tcavz
edn lky ninki silah satlmas, htta hr hans bir sahd kmk
gstrilmsi leyhin xr, bel lklr qar iqtisadi sanksiyalar
ttbiq olunur. Lakin Rusiya Azrbaycan torpaqlarnn 20%-ni ial
etmi olan Ermnistana klli miqdarda hrbi yardm gstrir v bu,
regionda qeyri-sabitliyin sas sbblrindn biridir. Maraqldr ki,
regionda hm iqtisadi, hm d siyasi maraqlar olan AB da bu
msld anlalmaz mvqe tutur. AB Konqresi ial dvlt olan
Ermnistana qar deyil, iala mruz qalm Azrbaycana qar
yardmn mhdudladrlmas bard qrar qbul etmidir v
Azadl Mdafi Aktna 907-ci dzli hl d qvvd
qalmaqdadr.
Bellikl, iqtisadi mstvidki problemlr siyasi mstviy
keir v regionda hrbi gc potensial da bura lav olunur. Kiik
dvltlr arasnda slhn kvrk olmas, mnaqi ocaqlarnn,
yarslh, yarmharib raitinin saxlanmas byk dvltlr
regionda z geosiyasi planlarn hyata keirmk sahsind
manevrlr etmk n imkan yaradr.
Hazrda planetimizin etnik mnaqilr baxmndan n qzn
regionlarndan biri kemi SSR mkandr. SSR vahid gcl
dvlt olduu vaxtlarda he bir xalq n mstqillik imkan
olmadndan v daxili srhdlr rmzi sciyy dadndan burada
etnik zmind hr hans mnaqiy zmin yox idi. Lakin el ki
526
SSR dadld v bir ox milli dvltlr yarand, separatizm
meyillri gclndi.
Regionda slhn xeyli drcd iqtisadi amillrdn v
beynlxalq ticart laqlrindn asl olmas dnyann geopolitik
xritsind iqtisadi amilin nzr alnmasn tlb edir. Bu
baxmdan regiondak dvltlrin Qdim pk Yolunun brpas
haqqnda qbul etdiklri qrarn tkc iqtisadi yox, hm d byk
siyasi hmiyyti vardr.
Slh nail olman yollar. Hazrda dnyann byk
ksriyyti slh v qarlql dialoq raitind yaayb iklnir.
lkdaxili mnaqilr artq daha ox beynlxalq mdaxil
nticsind hll olunmaqdadr. Demokratiya, beynlxalq iqtisadi
laqlr, qlobal xbrlr medias, internet, peyk rabitsi, beynlxalq
turizmin inkiaf, olimpiya hrkat v s. insan briyytin
glcyinin daha ox dinc inkiafda olduuna inandrr v midlr
verir. Bir zamanlar quldarlq termini institut kimi geni qbul
edilmidi v buna normal baxlrd. ndi is bu, qtiyyn
qbuledilmzdir, nki insanlar z dnclrini v institutlarn
dyiiblr. gr quldarlq n bel olubsa, bs niy terrorizm v
mharib n d olmasn? Dnyan narahat edn bu qlobal
narahatlq o zaman minimuma enr ki, lklr arasnda silah
satna mhdudiyyt qoyulsun. Ax, silahl mnaqilrin sbbinin
biri d cinaytkar dstlrin silahlanmasdr.
Bu gn dnyada insan hquqlarna hrmti n plana kmk,
zorakla alternativlrin yaranmas n ktlvi thsil proqramlar
yaradlmaldr. Dvltlrin hazrk bioloji silah ehtiyatlar mhv
edilmli, hr silah nv n beynlxalq yoxlama sistemi
gclndirilmli, ldrc olmayan silahlarn ttbiqin diqqt
artmaldr.
Terroru qruplarn bir lk razisindn digr lk razisin
kerk yaylmasna qti yol vermmk lazmdr. Hkumtlr is
onlara qar amansz olmaldrlar.
Dnyada dayanql slh yaradlmasnda kmki vasitlrdn
biri d mdniyytin, incsntin inkiaf v bunlarn lklraras
527
qarlql laqsidir. Bu sahd dbiyyatn, bdii szn, air v
yazlarn rolu az deyildir.
3. hali artm v salam traf mhit problemlri

hali artm. Demoqrafiya - halinin artmas, yni onun
sxl, hrkti, dnyann mxtlif regionlarnda yerlmsi,
cinsi vziyyti, ya v muliyyti haqqnda elmdir.
Btn demoqrafik problemlrin mrkzind halinin saynn
srtl artmas v halinin artmaqda olan tlbatlarnn dnilmsi
durur. Br tarixinin kediyi inkiaf mddtind Yer krsinin
demoqrafik vziyyti sasl surtd dyimidir. Txminn 10 min
il bundan vvl, yni insanlarn istehsal tsrrfatna kemsi
dvrnd bizim planetin halisinin say cmi 5 milyon olmudur.
Kapitalizmqdrki dvrd Yer krsinin halisi ox yava artrd.
Bu, sasn insann tbitdn asllnn gcl olmas, mxtlif
yoluxucu xstliklr tutulmas il laqdar idi. Qdim v Orta
srlr dvrlrind dnya halisinin saynn ikiqat artmas min v
daha ox illr rzind ba verirdi. gr biz myyn dvrlrdn bu
gn qdr hali artmn izlsk, bu boyk artmn ahidi olarq.
halinin saynn artmas prosesi davam edir. gr XX srin
60-c illrind bu artmn srti saatda 8 min nfr, 80-ci illrd 10
min nfr idis, bu rqm 90-c illrd 12 min nfr atmdr.
Lakin hali artm dnyann mxtlif regionlarnda v lklrind
eyni olmur. Nticd bu demoqrafik vziyyt partlay xarakteri alr
v insanlarn rzaq, tibb lvazimat, hyat n zruri olan digr
vasitlrl tchizatn thlk altnda qoyur. Digr trfdn is, bir
sra lklrd halinin saynn azalmas thlksi ba verir. Alim-
demoqraflarn hesablamalarna gr, Afrika qitsinin halisi bu gn
Yer znn halisinin 12%-ni tkil edirs, 2050-ci ild bu rqm
20%- ykslckdir. Avropa lklrinin halisi indi 13% tkil
edirs, bhs ediln mddtd bu rqm 7%- enckdir.
XX srin 50-ci illrind tkc Avropa lklrind illik hali
artm 0,84% idis, 1985-ci ild bu rqm 0,17%- dmdr. Bel
vziyyt imali Amerikada, Avstraliyada, bir ox Asiya
528
dvltlrind d olmudur. 70-ci illrd ind hr min nfr hali
artm 36 nfr tkil edirdis, 80-ci illrd bu rqm 14- enmidir.
Hazrda dnya halisinin say 6,53 milyarddr. Bu rqmin
2050-ci ild 9 milyarda ataca, 2100-c ild is ksin, txminn
5,5 milyarda qdr azalaca proqnozladrlmdr. Hazrda Rusiya
v Yaponiyann halisi doum saynn aa dmsi sbbindn
azalr. Digr lklrin halisi d bu sbbdn azalacaq.
halinin trkibind nisbi dyiilm meyillri. Grndy
kimi, aparc inkiaf etmi lklr hazrda halinin saynn kskin
azalmas problemi il zliblr. Bir ox aillrd yalnz bir uan
olmas il kifaytlnirlr. oxlar is mumiyytl uaq istmir.
Onlar bunu masir mrkkb zmand uaqlarn trbiysi
msuliyytini z zrin gtrmy csart etmmlri, srbst
gzmk, ylnmk istklri il izah edirlr.
Dorudur, hmi uaqlarn oxluu il sciyyvi olan
Azrbaycan aillrind hllik bel nmunlr ox azdr. Tbitn
ailsin bal olan Azrbaycan qadn v kiisi ail sadtini uaqsz
tsvvr etmir. Lakin son zamanlar hyat sviyysi il bal
tinliklr d z tsirini gstrmmi deyil. vvllr 8-10 uaql
aillrin yerini indi 1-3 uaql aillr tutur. Uaqlarn say 4-6 olan
aillr indi az tsadf olunur.
XX srin 30-50-ci illrind hr bir azrbaycanl ailsind az
3, 5, 7 uan olmas adi hal idi. XX srin sonuncu 20 ilind,
xsusil zn ziyal hesab edn aillr 1-2 uaqdan ibart
olmudur. Bu is halinin artmna v mk ehtiyatlarna kskin
tsir gstrir. Azrbaycan razisi 20-25 mln. halini saxlamaa v
rzaqla tmin etmy qadirdir. Halbuki, hazrda lkmizd hali 8
mln.-dan oxdur.
Bizim lkmizd demoqrafik vziyyti n kskin, n d yax
adlandrmaq olar. Buna orta hdd deyirlr. XX sr Azrbaycan xalq
n daim itkilrl mayit olunmudur. 1905-1907, 1918-1920-ci
illrin soyqrmlar, 1930-40-c illrin ktlvi repressiyalar, kinci
Dnya mharibsi, 1948-1953-c illrin deportasiyas, 1988-1994-
c illrin Qaraba mharibsi, xalqmza qar ermnilrin
529
trtdiklri saysz-hesabsz terror aktlar milyonlarla insann
hyatna son qoymudur.
Birinci Qaraba mharibsind oxlu gnclrimiz hlak oldu.
lbtt, bu, 8-10 ildn sonra daha aydn hiss olunmaa balad.
mumthsil mktblrinin birinci siniflrin gedn uaqlarn say
kskin kild aa dmdr. z yurd-yuvasndan didrgin
dm, ermni vandalizminin qurban olmu aillrd artm srti
azalmdr. qtisadi tinlik demoqrafik dyiikliklrd zn daha
qabarq gstrir.
nkiaf etmkd olan lklrd is mnzr tamamil baqa
crdr. XX srin ortalarnda hmin lklrd tibbi xidmtin
keyfiyyti ox ykslmidir. Nticd burada doum artm, onlarn
qorunub saxlanma sviyysi is ykslmidir.
Demoqrafik partlay thlksi briyyt n byk
problem kimi qalr. Dorudur, halinin tbii artm iqtisadi inkiaf
zif olan lklrd daha ykskdir v dvlt adamlarn normal
yaamasn tmin ed bilmir. Hmin lklr n kskin rzaq
atmazl, 100 minlrl insann aclq kmsi sciyyvidir.
Bu chtdn, Afrika qitsind daha ar vziyyt hkm srr.
XX srin 60-c illrind mstqillik ld etmi bu lklr indi
xaosla yklnmilr. Alimlrin proqnozlarna gr, bir sra Afrika
lklrind (Namibiya, Mozambik, Botsvana) yaxn bir ne
onillikd QS-dn lnlrin say halinin artm srtindn df
ox olmudur. Kasblq, savadszlq, nnvi mumi hyat trzi
Afrikan QS thlksi il z-z qoymudur. 1998-ci ild QS
Cnubi Afrika Respublikasnda hr 10 nfr fhldn birini mhv
etmidir. Txmini hesablamalara gr, hazrda Afrikada QS-
yoluxanlarn say 23 mln.-dan 100 mln.-a atmdr. Onlarn
malicsi n is hmin xstlikl bal geni miqyasl
proqramlarn hyata keirilmsi qeyri-mmkndr.
Demoqrafik vziyyt bir sra Asiya lklrind d grgin hal
yaratmdr. Msln, Hindistanda dvlt xeyli mddtdir ki, hali
artmn nzart gtrmy chd edir. Hindli qadnlar arasnda
izahat ilri aparlr ki, ailni planladrma zruridir. Lakin hmin
faliyytin msbt nticlrindn danmaq hl tezdir. Bir ox
530
hindli aillri oxuaqllq nnlrindn l kmk istmirlr.
nki onlar bel hesab edirlr ki, ox uaq daha ox ii demkdir.
ksin, halinin artm srtini mhdudladrma siyasti ind
daha mvffqiyytl hyata keirilir v smr d verir. Mlumdur
ki, hazrda bu lknin halisinin say 1 milyard 200 mini kemidir.
Hr bir ail n bir uaq doulmas qaydas
myynldirilmidir. gr valideynlr ikinci uaq istyirlrs,
onda dvlt xzinsin klli miqdarda vsait dmlidirlr. Bu
sistemli v ardcl demoqrafik siyast nticsind ind halinin
artm srti daim nzartd saxlanlr. Artq yaxn illrd in dnya
halisin gr n byk dvlt yerini Hindistana gzt getmli
olacaqdr.
Miqrasiya. halinin artmn istiqamtlndirn amillrdn
biri d miqrasiyadr. Miqrasiyann iki nv vardr: lkdn
gednlr v ya ksin, lky glnlr. Hminin miqrasiya daimi
v mvqqti ola bilr. Adtn, uzunmddtli miqrasiya dvltlr
arasnda, mvqqti miqrasiya is kiik razilr daxilind ola bilr.
Msln, Ermnistann torpaqlarmzn 20%-ni ial etmsi
nticsind Respublikamzda yaranan mcburi kknlk
mvqqti miqrasiyaya aiddir.
Miqrasiyann bir ox sbblri vardr. Bu, ilk nvbd,
lknin sosial-iqtisadi vziyyti il baldr. Adtn, iqtisadiyyat
zif olan lklrdn iqtisadiyyat gcl inkiaf etmi lklr hali
daha ox axn edir. Bu zaman hmin lklrd hali artm ba verir.
Lakin bu, tbii deyil, mexaniki artmdr.
Planet rzaq qtl il zl bilrmi? Insann normal
yaamas v faliyyt gstrmsi n lazm olan rzan miqdar
onun yandan, cinsindn, kisindn, boyundan, mk v mit
raitindn, habel yaad razinin iqlim xsusiyytindn ox
asldr. Alimlr hesablamlar ki, bir gnd tlb olunan qidann
trkibi tibbi nqteyi-nzrdn 2300-2600 kkalori olmaldr. Lakin
BMT-nin mlumatlarna gr, dnya lklrinin 2/3-d insanlar
rzaq atmazl il zlirlr. Buna gr d rzaq qtl problemi
qlobal problem hesab olunur. Dnya halisinin saynn srtl
artmas, tbii ehtiyatlarn tknmsi v yenilrinin yaradlmamas,

531
traf mhitin korlanmas nticsind bitki, heyvan v balq
ehtiyatlarnn mhv olmas glckd planeti rzaq qtl il
zldir bilr.
Salam traf mhit problemlri

Salam traf mhit urunda mbariz. mumbri
problemlr siyahsnda mhm yerlrdn birini d ekoloji
problemlr tutur. Yer zrind yaayan xalqlarn tbitl qarlql
laqsi mxtlif yollarla getmidir. Onlarn bir qismi tbitin
qanunlarn tdqiq etmy sy gstrmkl ona maksimum
uyunlam v ekoloji sivilizasiya yaratmaa nail olmular.
Digrlri is tbit daha ox mdaxil edrk onun srvtlrindn
btn gc il istifad etmkl zlrinin mitini tmin etmy,
komfort hyat raiti yaratmaa nail olmular. Texnoloji
sivilizasiyann bel nmayndlri hesab edirlr ki, onlar tbitin
sahibidirlr v ondan z istdiklri kimi istifad ed bilrlr.
Bellikl, insanlarn tbit qaysz mnasibti, tlb olunan
qaydalar gzlmmsi traf mhitin irklnmsin sbb olur. Bu
gn traf mhitin irklnmsi daha ox narahatlq dourur. Bu is
planetd kskin iqlim dyiikliklrin sbb olur.
Dnyamzn n mhm qaylarndan biri d tbii ehtiyatlarn
tknmsi thlksidir. Enerji ehtiyatlarna olan tlbat is ildn-il
artmaqdadr. Yerin tkindn daha ox faydal qazntlar da
kmr, dmir filizi, mxtlif minerallar, mrmr v s. xarlr.
nsan sanki torpan irsini tamamil kir, vzind is ona he n
qaytarmr. Mtxssislr hesablamlar ki, bir ox ehtiyatlar yalnz
100-150 il mddtin bs edr. Bs, sonra nec olacaqdr?
Hazrda faydal qaznt yataqlarn axtar v istismar iki
istiqamtd drin v enin aparlr. Drin axtar, ehtiyatlar
tknn Avropa lklri v AB n sciyyvidir.
Aydndr ki, tbii ehtiyatlardan smrsiz istifad etmk, traf
mhiti pozmaq v irklndirmk glcksiz inkiafn sas
sbblridir. Bu zaman glck nsillrin imkanlar mhdudlar v
onlarn hquqlar pozulmu olur. Davaml inkiafda is diqqt insan
532
inkiafna ynldilir. Bu yolla yeni biliklr v texnologiyalar
sasnda inkiafn davaml olmas tmin edilir.
Alimlr hycan tbili alrlar, atmosfer tbqsinin
naziklmsi nticsind Yer krsinin bir sra regionlarnda ozon
dliyi adlanan hadis ba verir. Nticd yaadmz planet
kosmik alanma thlksin mruz qalr. n byk dliklrdn
biri mhz Cnubi Amerikadadr. ili hkimlri vtndalar
xbrdar etmilr ki, gn alarnn kskin axn nticsind bir
ne dqiq rzind insan drisind gcl yanqlar yarana bilr.
BMT-nin mlumatna sasn, ozon tbqsinin 1% azalmas
dnyada 100 min gz bllurunun bulanmas xstliyin v 10 min
dri xrnginin ml glmsin sbb ola bilr, btn insanlarda
mmun sistemini zifldr.
Masir ekologiya. Ekoloji sistemlrin1 qorunub saxlanmas
briyytin qarsnda kskinliyi il durur. Tbitd ekoloji
sistemlr n qdr qdim saylrsa, bir o qdr ox qiymtlidir. Ba
v ya zm plantasiyas quruyarsa, yenisini kib-becrmk olar.
Lakin me massivi quruyursa, onu tbit yenidn yaratnayacaq,
yaratsa da bu, tbii me olmayacaqdr.
Misal n, Kr ay sahillrind olan Tuqay me ekoloji
sistemin nzr salaq. Bu ekosistem min illr rzind tbii emnin
tbii snandan xb yaranm v yaayaraq qalmdr. Hr il Kr
aynn damas nticsind onun sahillrini su basm v Tuqay
mesini tmin etmidir. Mingevir dryaasn yaratmaq n
1953-c ild Krn qarsna bnd kildikdn sonra su daqn bir
daha olmad. Tuqay melri susuz v qidasz qald, tdricn
quruyub tlf oldu. ndi hmin medn dryada kiik adacqlar
kimi hisslr qalb, onlarn da nv trkibi o qdr kasblab ki, artq
duru gtir bilmir. Tbiidir ki, me olmayanda me heyvanlar da
mhv olur. Kemid Krn Tuqay melrind yaam ir,
plng, ay, maral, cyr, qrqovul v s. heyvanlar tlf olaraq
ekosistemdn xmdr. ndi hmin ekosistem brpa oluna bilmir,
olsa-olsa qalqlar saxlana bilr.
1
Ekosistem canllarn nv v frdlrinin z aralarnda v traf mhitl qarlql laq
raitind yaayb, madd v enerji mbadilsi yarada bildiyi sistem.

533
Mingevir dryaas yaradlana qdr Kr ay indiki kimi
deyildi. O vaxt Krn ekosistemi ox zngin idi v bu ay btn
znginliyi il Xzr dnizi ekosisteminin mxtlifliyin xidmt
edirdi. Mingevir bndindn sonra Kr aynn rejiminin
dyimsi Xzrin qzl bal, nrkimilri v baqa keici
balqlarn krtkm raitini pisldirmidir. Uzun illr neft
xarlmas zaman Xzrin sularna tonlarla neftin qarmas z
flaktli tsirini gstrmidir. Artq Neft Dalar, Bak buxtas v
Sumqayt sahillri l zonalara evrilmidir. Xzr dnizi bir
vaxtlar baln mhsuldarlna gr dnyada ikinci yeri tuturdu.
ndi burada balq ehtiyatlar ninki azalb, htta bzi balqlarn nsli
ksilib. Bu gn Xzr dnizinin ekoloji bhran hddind olan
regionlarn siyahsna dmsinin sbblri oxdur. N qdr ki bu
sbblr aradan qaldrlmayb, n qdr ki doma dnizimizin
bioloji problemlri hll olunmayb, dnizin irklnmsi v l
zonalarn yaranmas prosesi davam edck.
Konkret razinin v ya lknin iqlimini qoruyub saxlamaq
ox da sad i deyildir. qlim me deyil ki, qrlmasnn qars
alnsn. qlim ceyran deyil ki, ovlanmas dayandrlsn. qlim torpaq
deyil ki, gbr verib, mnbitldirilsin. qlim tbitin kompleks
faktorlar il yaradlan hadisdir. Btn orqanizmlr, o cmldn
insan keirdiyi tkaml prosesind konkret iqlim uyunlar. A
ay shrada, dv is buzlu okean sahilind yaaya bilmz. Da
adam arana endikd, aran adam is daa xdqda xeyli mddt
ziyyt kir.
nsan iqlim yaradan amillr uzun mddt z d bilmdn
dolay yollarla neqativ tsir etmkl iqlimi pozur. Belc d o,
zn v iqtisadiyyatna ciddi zrr vermi olur. Demli, tbii
iqlimi saxlamaq n iqlim yaradan sbblri qorumaq lazmdr.
Bu msllr insanlar hmi dndrmdr. traf mhitin
irklnmsini yrnmk n mxtlif vasitlrdn istifad
olunmudur. Msln, axtalar yer altna drkn zlri il
qfslrd xsusi qular aparrdlar. Bu qular thlkli qazlarn
toplanmasna qar ox hssasdrlar. Onlarn narahatl thlkdn
xbr verirdi v bu thlk barsind insanlar mlumatlandrrd.
534
Qularn hrktlrini sas gtrn axtalar vaxtnda thlk
barsind mvafiq tdbir grrdlr. Yaxud baqa bir misal: ibtidai
bitki olan ibylr havann irklnmsin ox hssasdrlar. Onlardan
havann irkli olmas indikatoru kimi istifad edirlr.
nsan vtnda olduu lknin hans iqlim quranda
yerlmsindn v onun iqlim tipindn hmi istifad etmy
alm v indi d istifad edir. qlimin klk, su, radiasiya, istilik,
rtubt v s. komponentlri insann istifad obyektlridir.
nsan znn tsrrfatn, iqtisadiyyatn, kurort v gzinti
istirahtini hmi iqlim il uzladrmaa alr. Tssf ki, bu
sahd insann etdiyi shvlr onun uurlarndan oxdur. nsann
iqlim n byk neqativ tsiri atmosferd karbon qazn
oxaltmasdr. halinin v ev heyvanlarnn say durmadan oxalr
v onlarn tnffs nticsind havada karbon qaznn nisbti
pozulur. nsann shlnkarl nticsind ba vern yann
hadislri d havada karbon qazn oxaldr. Snayed, nqliyyatda
v iqtisadiyyatn baqa sahlrind, htta mitd neft, qaz v
baqa enerji dayclarnn yandrlmas havada karbon qazn
oxaldan sas antropogen mnblrdir. Atmosfer havasnda karbon
qaznn oxalmasndan gzlniln n byk ekoloji dht
buzlaqlarn rimsi, qitlrin su altnda qalmas thlksidir.
Havada karbon qaz oxaldqca, atmosferin qoruyucu keyfiyytini
aa salr, vvlc iqlimin, sonra da biosferin enerji balansn
pozur.
Corafi tbqnin insan hyat n zruri olan n mhm
komponentlrindn biri d sudur. ox tssf ki, su qtl da
getdikc artr. Hm su istehlaknn artmas, hm d hidrosferin
getdikc irklnmsi ninki quraq, hm d su ehtiyatlarna malik
olan lk v regionlarda su yans problemi yaradr. Yer
krsinin sas imli su ehtiyatlarnn dnya halisinin sx
mskunlad digr yerlrdn latmaz yerlmsi, imli suyun
nqli v saxlanmasnn oxlu vsait tlb etmsi problemi daha da
qloballadrr. Tkc tlb olunan imli suyun atmazl deyil.
llrl szlb tmizlnmyn irkli sudan istifad nticsind hr
535
gn ksr inkiaf etmkd olan lklrd 6 min adam, sasn d
uaqlar lr.
Bs hr ks n kifayt qdr mnaqisiz tmiz su
problemini nec hll etmli? Bu problemin hlli n aada
gstriln yollar vardr:
1. Sudan qnatl istifad edilmsi;
2. Dniz suyunun duzdan tmizlnmsi;
3. ay sularnn bir tbii blgdn digrin ynldilmsi;
4. Su anbarlarnn tikilmsi;
5. hali arasnda geni maariflndirm iinin aparlmas.
Ekoloji bhrandan xman bir ne yolu mvcuddur. Birincisi,
faliyytd olan btn snaye mssislri tmizlyici qurularla
tchiz olunmaldr. kincisi, yeni yaradlan mssislr daha az
tullantl v yaxud, tullantsz olmaldr. ncs, irkli istehsal
hesab ediln kimya, neft-kimya, metallurglya, kaz-sellloz snaye
sahlri kompakt kild xsusi olaraq ayrlm razilrd ina
olunmaldr.
Ekoloji trbiynin zruriliyi. Tbitin qorunmasna dair
bilik, bacarq v vrdilr sistemin yiylnm prosesi ekoloji
trbiy adlanr. Artq insanlar tbit qarsnda hdliklrini drk
etny balamlar. Dnyada tbiti mhafiz edn tkilatlar
yaranmdr ki, onlardan da n nfuzlusu Qrinps tkilatdr
(trcmd yallar demkdir). Bir ox lklrd xsusi olaraq traf
almin irklndirilmsin qar yallar partiyas faliyyt
gstrir. Sonda is bu mhm i n hkumtlr v traf almi
mxtlif tullantlarla irklndirn iri snaye mssislrinin
sahiblri msuliyyt dayrlar. Eyni zamanda, bizim hr birimiz
tbitin mhafizsin z thfmizi ver bilrik: zibil tkmmk,
med ocaq qalamamaq, nadir iklri drmmk, aaclar
ksmmk, qu v qarqa yuvalarn datmamaqla.
He kim dnyasn dyirkn z il tbitdn he n
aparmr, ksin tbitin torpaq adlanan hisssini zn bdiyyt
evi seir. Buna gr d tbit hamnn mlkiyytidir. Onu qorumaq,
ehtiyatlarndan qnatl istifad etmk, bu ehtiyatlar daha da
artrmaq hamnn borcu, vzifsidir.
536
Tbii v sosial mhitin idar edilmsi v keyfiyytinin
qiymtlndirilmsi. traf mhitin irklnmsi v pozulmas insan
salamlna v mvafiq olaraq davaml insan inkiafna mnfi tsir
gstrir. Bu, hm irklnmi mhitin bilavasit salamla tsiri
nticsind, hm d torpaqlarn pozulmas, iqlim dyimlrinin
fsadlar kimi knd tsrrfatnn mhdudladrlmas nticsind
ba verir. Bel mnfi tsirlr v qloballama tendensiyalar xalq
seleksiyas nticsind yaradlm v ox qiymtli xasslr malik
olan nnvi bitki eidlrinin v heyvan cinslrinin itirilmsi
thlksini d yaradr.
Bu proseslrin qarsn almaq v traf mhiti masir
sviyyd idar etmk n davaml insan inkiafna tsir gstrn
traf mhit amillrinin tsirinin, mumiyytl traf mhitin
keyfiyytinin qiymtlndirilmsi ox vacibdir. traf mhit tsirin
qiymtlndirilmsi tbbs v mvafiq qanun ilk df AB-da
1960-c illrin sonlarnda qbul edilmidir. Bu qanuna gr, hr
hans bir orta v ya irimiqyasl iqtisadi layihni hyata keirmk v
bunun n mvafiq razladrlmalarn tmin edilmsi n traf
Mhit Tsirin Qiymtlndirilmsi (MTQ) adl snd
hazrlanmaldr. Bu snd layihnin maliyyldirilmsi n d
vacibdir v onun olmad, yaxud hmin layihnin traf mhit
tsiri qbulolunmaz sviyyd olduu hallarda banklar, yaxud digr
maliyy tkilatlar bu layihnin tsdiqindn v
maliyyldirilmsindn imtina edirlr. Hmin qanuna gr,
layihy dair qbul olunmasma ictimai ry d tsir gstrir. gr
ictimai mzakirlrin v ictimaiyytin qnatin gr, traf mhit
mnfi tsirin nticlrini aradan qaldrmaq imkanlar yoxdur v ya
azdrsa, layih tsdiq edilmir.
Artq traf mhit tsirlrin qiymtlndirilmsin tlblr d
dyimidir. Bununla laqdar olaraq MTQ sndi digri il vz
edilmidir. Bu snd daha da tkmilldirilmi traf Mhit v
Sosial Sahy Tsirin Qiymtlndirilmsidir (MSSTQ).
Grndy kimi, artq, layihnin hyata keirilmsi n
onun traf mhit mnfi tsirinin olmamas kifayt deyil. Eyni
zamanda, tklif olunan iqtisadi layih, msln, hr hans bir

537
mssisnin yaradlmas, traf mhit mnfi tsir gstrmmkl
yana, sosial mhiti d yaxladrmaldr. Qeyd etmk lazmdr ki,
mstqillik qazanandan sonra Azrbaycanda hyata keiriln btn
layihlr n bel sndlr milli v beynlxalq tkilatlar
trfindn hazrlanmdr v indi d hazrlanr.
4. Energetika ekologiya problemlri.

Azrbaycann neft strategiyas
Nv energetikas v ondan istifadnin yaratd thlklr.
Mhsuldar qvvlrin v texniki trqqinin yksk sviyyd
inkiaf, nv enerjisindn istifad hl dnyann thlksizliyi
n tam tminat vermir. Ona gr d bu enerji nvnn ttbiqi v
ondan istifad olunmas beynlxalq ictimaiyyt trfindn he d
birmnal kild qarlanmr. ctimai ry, demk olar ki, hmin
enerji mnbyinin leyhindir. Bunun bir sbbi d, tn srin
byk texnoloji facilrinin trtdiyi flaktlrdir. AB-da Tri-
Mayl-Aylend atom reaktorunda ba vermi qza, daha byk
maddi v insan tlfat il nticlnmi Ukraynada ernobl Atom
Elektrik Stansiyasndak partlay (1986, 26 aprel) btn dnyada
drhal kskin ks-sda dourmu v yeni atom elektrik
stansiyalarnn tikilmsi planlarna qar ktlvi hrkatlarla
nticlnmidir. Problemi tinldirn daha bir amil is nv
enerjisindn istifad nticsind yaranm traf mhit v insanlarn
salaml n thlkli olan minlrl ton nv tullantlardr. Bu
gn Ermnistanda z faliyytini davam etdirmkd olan Mesamor
AES d briyyt n ciddi thlk mnbyidir. Lakin
Ermnistan dvlti hr sahd olduu kimi, atom enerjisi sahsind
d beynlxalq ictimaiyytin tlblrin mhl qoymur.
Yeni enerji mnblrinin axtarlmas. Zngin neft v qaz
yataqlarna malik olan v bu enerji dayclarn ixrac edn
Norved nnvi v brpa olunan enerjidn geni istifad
olunmasna xsusi diqqt yetirilir. traf mhit minimal drcd
mnfi tsir gstrn v tbii srvtlrin qnatl istifadsini tmin
edn bu siyast Norved 20 ildn oxdur ki, ardcllqla hyata
keirilir. Hmin dvrd bu lkd nnvi, o cmldn brpa
538
olunan enerjidn istifad bir ne df artmdr. Nzrarpan
artm eyni zamanda bir sra lklrd, o cmldn AB, sve,
Yaponiya v digrlrind mahid olunmaqdadr.
Son illrd neft v neft mhsullarna qiymtlrin kskin
artmas brpa olunan enerji mnblrinin axtarlmasna diqqti xeyli
gclndirmidir. Bzi lklrd mxtlif nqliyyat vasitlri n
yanacaq kimi istifad olunan neft mhsullar tam, ya qismn spirt v
bitki ya il vz edilir. Eyni zamanda, enerjini qnat edn masir
texnologiya v qurularn yaradlmasna v istifadsin diqqt
artmaqdadr. Buna misal olaraq, n son texnoloji nailiyyt kimi
hibrid (hr iki nv) yanacaqdan, yni adi benzin v dizel il yana,
spirt v bitki yalarndan istifad edn avtomobillrin artq yollara
xmasn gstrmk olar. Bu avtomobillrin mhrriklri ox
effektlidir v onlar brpa olunmayan enerji dayclarndan qnatl
istifad olunmasn tmin edir.
Alternativ enerji mnblri axtarlar getdikc daha ox
aktuallar. Gn v klk enerjisi bel mnblrdndir. nki
Gn enerjisi v klk he vaxt tknmir v brpa olunur. Bundan
baqa, myyn razilrd qeyri-standart enerji mnblrindn d
istifad olunur. Onlar ox faydal olsalar da, hllik mhdud
xarakter dayrlar. Onlardan istifad kimyvi, radioaktiv v termik
irklnmni xeyli azalda bilr. Bu mnblr tmiz v tknmzdir.
Brpa olunan enerji mnblrinin bir oxu traf irklndirmir v
htta tmizlnmy meyillidir. Tknmyn enerji mnblrin
Gn, klk, bioktl v s. daxildir. Bioktl odun, peyin v
hrlrin tullantlardr. Onlar yandrdqda enerji ld olunur.
Geotermal enerji maqmadan, isti bulaqlardan, tbii qeyzerlrdn
ld olunur. Dala v qabarma-kilmdn alnan enerji okean
enerjisidir.
Bunu 14.1. sayl sxemind bel ifad etmk olar:
539
Sxem 14.1.
Tknmyn enerji
mnblri
Gn Klk Bioktl Okean Geotermal

enerjisi enerjisi enerjisi enerjisi enerjisi
nnvi yanacaq nvlrinin tknmsi thlksi. B-

riyytin davaml enerji tminat problemi il rastlad ilk df
deyil. Ayr-ayr lklr mxtlif dvrlrd tin v ar enerji
bhran il zlmilr. vvllr sas yanacaq nv odun olmudur.
Sonralar insanlar bununla kifaytlnmmi, daha smrli v
davaml enerji mnblri axtarmaqla mul olmular. Nticd da
kmrdn yanacaq kimi istifad olunmaa balanmd. Mxtlif
lklrd elmin v texnikann inkiaf, bir ox texniki ixtiralar da z
nvbsind qarya yeni enerji mnblrinin axtarlmas vzifsini
qoymudur. Hm d bir ox lklrd da kmr ehtiyatnn
tknmsi onlar enerji acl il zldirdi. Nticd daha
davaml enerji mnblri olan neft v tbii qazdan istifad
olunmaa baland. Bu gn d beldir. ndi karbohidrogen yanaca
olmadan masir hyat tsvvr etnk olmaz. 1970-ci ild dnya
enerji balansnda neftin pay 60%-dk ykslmi, da kmrn pay
is 25%-dk aa dmdr. Dnyada enerjiy olan tlbatn
15%-ni is tbii qazn v atom enerjisinin kmyi il dmk
mmkn olmudur.
n byk enerji bhran 1972-ci ild dnya bazarnda neftin
qiymtinin 10 df qalxmas nticsind ba vermidir. Neftin qiy-
mtinin bel gzlnilmz srtl qalxmas digr enerji mnblrin,
mxtlif mineral xammal ehtiyatlarna, eyni zamanda snaye v
540
nqliyyatn btn sahlrin ciddi tsir gstrmi, istehsaln mumi
inkiaf srtini aa salm, isizliyin sviyysini yksltmidir.
XX srin son onilliklri enerji ehtiyatlarnn istismarnn daha
da gclnmsi il sciyyvidir. lbtt ki, mineral ehtiyatlar v
yanacaqlar tbitin digr ehtiyatlarndan frqli olaraq tknmz
deyil v brpa olunmur. Faydal qaznt ehtiyatlar tkn bilr.
Alimlr hesablayblar ki, dnyada kmr ehtiyatlar 100 il, tbii qaz
70 il, neft is tqribn 40 il mddtin bs edr. Buna gr d
alternativ enerji mnblrindn nv, klk, gn, geotermal
enerji nvlrindn istifad zrurti meydana xr.
Problemin mahiyyti ilk olaraq mineral yanacaq istehsalnn
tbii-corafi raitinin pislmsi il baldr. Nticd geoloji
kfiyyat ilrin kilmi xrclr artr. Neft v qaz hasilat
rayonlar tdricn istehlak mrkzlrindn uzaqlar.
Eyni zamanda hazrda enerji ehtiyatlarnn iri istehlaklar
qismind ninki dnyann snaye chtdn inkiaf etni lklri,
htta inkiafda olan bir sra lklr, o cmldn halisi ox olan
Hindistan v in kimi lklr d x edir. Neft v qaz hasilatnn
sas mrkzlri Yaxn v Orta rqd, Rusiyada yerlir. AB,
Kanada, Norve v Byk Britaniyaya glinc is neft v qaz
yataqlar daha ox halisi olan v ya he olmayan arktik dniz sahili
razilrdn keir. Aradrmalara gr, mhz arktik v subarktik
razilr mineral ehtiyatlarn n ox topland yerlr hesab olunur.
Gn v klk enerjisindn istifad. Azrbaycan Res-
publikas gn, klk v digr brpa olunan enerji mnblri il
zngindir v onlarn istifadsi n intellektual potensiala malikdir.
Bu enerji mnblrindn geni istifadni tmin etnk davaml insan
inkiaf baxmmdan olduqca vacibdir. Son illrd bu istiqamtd bir
sra layihlr hyata keirilir. Bunlara misal olaraq, beynlxalq v
milli proqramlar sasnda enerji istehsal n gn, klk v
sudan istifadni, knd tsrrfat v mhsul tullantlarndan bioloji
qazn alnmasn gstrmk olar.
Azrbaycanda gnli gnlrin miqdar 2200 saat/ildir.
Xsusil Aran, Naxvan v Aberon blglrind buludlu gnlrin
say az, gnli gnlrin say is oxdur. Aberonda ilin 225 gn

541
klklidir. Bundan lav, lkmizd termal sularla zngin olan
blglr d vardr.
Azrbaycann neft strategiyas

srin mqavilsi. Azrbaycan xalqnn milli srvti olan
neft, mstqilliyimiz qdr vvl Rusiya, sonra is SSR
imperiyalarnn mnafeyin xidmt etmidir. Bu sahd milli
strategiya yalnz mstqillik illrind ilnib hazrlanmdr.
Mllifi mummilli lider Heydr liyev olan bu strategiyann sas
1994-c il sentyabrn 20-d qoyulmudur.
Artq XXI srdir. Qloballama dvrnd milli srvt zr
milli strategiya v konsepsiyan hyata keirmk kimi nhng bir
iin hdsindn Azrbaycan dvlti uurla glir. nki Heydr
liyev onu milli v tarixi nnlr, balcas is milli mnafey
syknrk yaratmdr. Bu bard vaxtil onun z bel demidir:
1994-c ildn Azrbaycan dvlti znn yeni neft strategiyasn
hyata keirir v bu strategiyann da sas mnas, sas prinsiplri
Azrbaycann tbii srvtlrindn, o cmldn neft v qaz
srvtlrindn Azrbaycan xalqnn rifah namin daha smrli
istifad etmkdn ibartdir.
Tarixd el gnlr var ki, hmin gnlr bir milltin, bir
dvltin yox, dnyann tarixi yaddana yazlr. Bel gnlrdn biri
d 1994-c ilin 20 sentyabr gndr. Bu gnd ba vermi hadis
uzun mddt dnyann aparc informasiya vasitlrinin balca
mzakir v aradrma mvzusu oldu v olaraq da qalr. Hmin gn
mummilli lider Heydr liyevin rhbrliyi il hazrlanm v
btn dnyada srin mqavilsi adn alm neft kontraktlar
imzaland. 6 lkni tmsil edn, btn dnyada tannm 10 nhng
xarici irktl imzalanm bu mqavil glck uurlarn ilk
mjdisi, ilk addmlar idi.
Bununla da Xzr dnizind beynlxalq mkdaln sas
qoyuldu, xarici srmaydarlarn Azrbaycana axn gclndi. Bu
sazi Azrbaycana dnya dvltlrinin maran artrmaqla yana,
yeni neft-qaz kontraktlarnn imzalanmasna da gcl tkan vermi
oldu.
542
srin mqavilsin ilkin qoulan Amoko, Yunokal,
Penzoyl, Markdermot (AB), Briti Petroleum, Remko
(Byk Britaniya), Statoyl (Norve), LUKoyl (Rusiya),
Trk Petrollar (Trkiy), Delta (Sudiyy rbistan) ir-
ktlri dnyann neft-qaz snayesinin n aparc irktlri idi. Bel
nhng irktlrin bu kontrakt inamla imzalamas Heydr liyevin
iqtisadi siyastin byk inam yaratd, nticd mqavily daha
sonra Yaponiyann tai, AB-n Ekson v Amerida Hess
irktlri d qouldu.
Mqavil Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisind
ratifikasiya olunduqdan drhal sonra neft-qaz mliyyatlarn hyata
keirmk mqsdil Beynlxalq mliyyat irkti (AB)
yaradld. srin mqavilsin uyun olaraq, xarlan neftin
Avropa bazarlarna atdrlmas n Bak-Supsa neft kmri
kildi. Azrbaycann mstqillik tarixind, iqtisadi v siyasi
hyatnda mhm hmiyyt dayan kontraktlarn imzaland 20
sentyabr gn tariximiz qrmz rngl yazld. Azrbaycan
Respublikasnn Prezidenti Heydr liyevin frmanna sasn
hmin gn Neftilr gn elan edildi. Bu gn tkc neftilr
deyil, btn Azrbaycan xalqna uurlu glck, gcl iqtisadiyyat
v milli strategiya bx etmi ulu ndr minntdarlq duyular
ifad olunur.
Bak-Tbilisi-Ceyhan sas xrac Boru Kmri. Heydr
liyev Azrbaycan neftinin v qaznn dnya bazarna nql
edilmsi layihsinin d mllifidir. Bu layih Bak-Tbilisi-Ceyhan
sas xrac Boru Kmri adn ald.
1998-ci ild Ankarada Azrbaycan, Trkiy v Grcstan
prezidentlri Bak-Tbilisi-Ceyhan sas xrac Boru Kmrinin ina
edilmsi haqqnda ilk sazii imzalamaqla Heydr liyev
strategiyasnn dzgnlyn v glck siyastin konturlarn
tsdiqlmi oldular.
1999-cu il noyabrn 18-d ATT-in stanbul Sammitind
AB prezidenti Bill Klintonun itirak il Azrbaycan, Qazaxstan,
Grcstan v Trkiy prezidentlri trfindn imzalanm stanbul
byannamsi, bu layihnin dstklnmsin v qsa mddtd

543
hyata keirilmsin ynlmi bir snd oldu. Nhayt, hmin gn
glib atd. 2002-ci il sentyabrn 18-d Sngal sahil terminalnda
Bak-Tbilisi-Ceyhan sas xrac Boru Kmrinin tmli qoyuldu.
fsandn hqiqt evriln bu byk layih artq baa
atmdr. 2005-ci il mayn 25-d kmrin Azrbaycan, sentyabrn
13-d is Grcstan hisslrin neftin doldurulmas mrasimi
keirilmidir. 2006-c il iyulun 13-d kmrin Trkiy hisssinin
istifady verilmsi il bal keiriln mrasim neft strategiyasnn
tntnsinin zirvsin evrildi. Azrbaycann qara qzlnn dnya
bazarna n qsa v strateji yolla xarlmas tmin olundu. Hr
tntnli mrasimd Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham
liyev itirak etmidir.
Bak-Tbilisi-Ceyhan sas xrac Boru Kmri dnyada
bnzri olmayan mhndis qurusudur. Bu layih rq-Qrb enerji
dhlizinin sasn tkil edir. mumi uzunluu 1762 km olan
kmrin 443 km-i Azrbaycan, 249 km-i Grcstan, 1070 km-i is
Trkiy razisindn keir.
5. Terrorizm v QS-l mbariz problemi

Terrorizm btn briyyt n thlkdir. Terror latn
sz olub, tzyiqetm siyasti, siyasi rqiblrin gc iltmkl
mhv edilmsi demkdir. Bu anlayn n vaxt yarand mlum
deyil. Lakin mlum olan budur ki, bu siyastin sas metodu olan
sui-qsddn hakimiyyt urunda mbarizd bir vasit kimi oxdan
istifad olunur. Tarixd z siyasi rqiblrini aradan qaldrmaq n
bir oxlarnn sui-qsddn istifad etdiyin dair oxlu faktlar var.
Msln, Yuli Sezar, Nadir ah, Aa Mhmmd ah Qacar,
Kennedi, Martin Lter Kinq bel siyastin qurbanlardrlar.
Xalqlarn v milltlrin meydana glmsi il siyasi hakimiyyt d
yaranm, bellikl, siyastin formas kimi terror da bir taktika kimi
meydana xmdr. bhsiz ki, tarixin gedii zaman bu anlay da
bir ox baqa anlaylar kimi z mnasn dyirk, bir qdr geni
anlamda ildilmy balamdr.
Terror hr eydn vvl xsiyyt leyhin ynlmi bir
cinaytdir. Dnyann ksr lksi bu siyasti insanla zidd,
544
mumbri cinayt adlandrr v onu lntlyir. Terror
antidemokratik, antihumanist bir vasitdir.
Terror hm d qardurmann tzahr formasdr. Bu zaman
trflrin qvvlr nisbti mxtlif sviyyd ola bilr. Ancaq bir
ey aydndr ki, terror ttbiq edn trf qar trf nisbtn znn
zif olduunu anlayr v qardurmann digr sullarn (mharib,
demokratik mbariz) ttbiq ed bilmir.
Terror hm d siyastdir. Bu siyast qar trfi zifltmk,
tabe etdirmk, ictimai ry formaladrmaq v digr mqsdlr n
ttbiq edilir. Terrordan faistlr v kommunistlr, krdlr,
ermnilr, ruslar, rblr, fqanlar, ispanlar, irlandiyallar, italyanlar
v b. btn dvrlrd istifad etmilr.
Terror masir dnyamzn realldr, nki onu dnyann
baqa reallqlarndan ayr thlil etmk mmkn deyil. Beynlxalq
miqyasda silah alveri, narkomafiyann faliyyti, avtoritar v
totalitar rejimlrin yeritdiyi siyast, separatlq, irqi ayr-sekilik,
byk dvltlrin hegemonluq siyasti terrorun bhrlndiyi
mnblrdir.
Terror mtkkil v mqsdynl kild hyata keiriln
aktdr. Bu sbbdn ondan z mqsdlri n istifad ednlr
myyn bir tkilat strukturunda birlir, yaxud laqy girirlr.
Bu tkilatlar bel tsnif etmk olar:
1) terroru yegan bir metod kimi qbul edib srf bu il
mul olan tkilatlar;
2) siyasi tkilat kimi tannan, lakin terrordan baqa siyasi
mbariz metodlar il yana istifad edn qurumlar;
3) mxtlif vaxtlarda terror tkilatlarn dstklyn,
onlardan z mqsdlri n istifad edn v ictimaiyytdn gizli
terror aktlar hyata keirn qurumlar.
Hazrda dnyada bir ox terroru tkilatlar faliyyt gstrir.
Onlara rlandiya Respublika Ordusunu, Krd Fhl Partiyasn
(PKK), Moro Azadlq hrkatn, ETA tkilatn, Qrmz
briqadalar, CCC tkilatn, Danaksutyun partiyasn, ASALA-
n, l-Qaidni v baqalarn misal gstrmk olar.
Masir terrorizmin mqsdlrin aadaklar daxildir:

545
- myyn bir dvltdn razi qoparmaq, yaxud bu razini
baqa bir dvlt birldirmk;
- mvcud ictimai-siyasi quruluu dyidirmk;
- lknin daxili v xarici siyastind konkret dyiiklik etmk;
- myyn bir hadisy, haqszla dnya dvltlrinin
diqqtini clb etmk, ictimai ry yaratmaq;
- hakimiyyti ld saxlamaq;
- siyasi rejimi mhkmltmk;
- lk daxilind sabitliyi pozmaq.
Terrorun sullar. Sadalanan mqsdlr nail olmaq n
terror terroru partizan dstlri, dy qruplar, terroru xslr
(kamikadzelr), dvlt cza orqanlar, xsusi tyinatl dstlr,
xsusi xidmt idarlri trfindn hyata keirilir. Bu qvvlr
planladrc, tkilat, icra, tchizat, kmki v baqa
hisslrin mtkkil birliyindn ibart olub, z faliyytlrind bir
ox sullardan istifad etmkl terror aktlar hyata keirirlr.
Sui-qsddn terrorun n geni yaylm v n qdim sulu
kimi hl d istifad olunur. Bu sulla az qvv srf etmkl siyasi,
hrbi, dini liderlri fiziki chtdn mhv etmkl qar trf tsirli
zrblr endirilir.
Partlay sulundan qarqlq salmaq, qorxu yaratnaq, qisas
almaq, qrar qbul etdirmk n istifad olunur. Partlay
obyektlri kimi tyyar, gmi, qatar, avtobus, metro, kino-teatr,
mktb v s. obyektlr seilir. Bu sul daha ox he bir gnah
olmayan insanlarn ktlvi mhvin sbb olur.
Hazrda raq bel vziyytddir. Hr gn ba vern partla-
ylar yzlrl insann hyatma son qoymaqla yana, qorxu, vahi-
m, sabaha olan inamn itirilmsi hissi yaradr.
Digr bir sul partizan hrkatdr. Dalar, melr v
llrl hrkt edn partizan dstlri z faliyytlrini pusquda
qurub basqnlar etmkl hyata keirirlr. Hcum obyekti kimi
hrbi hisslr, srhd mntqlri, nqliyyat vasitlri, kndlr v
qsblr seilir.
Girov gtrm sulundan sasn ictimai ryi myyn
hadisy ynltmk mqsdi il istifad olunur. Girov gtrm
546
daha ox tyyar, gmi v avtobuslarn l keirilmsi il mahid
olunur. Son zamanlar bu siyahya tyyar limanlar, mktb v
xstxanalar da lav olunmudur.
Bu sullardan baqa, dvlt terrorizmi d vardr. Dvlt
terrorizmi d z nvbsind aadak sullarla hyata keirilir:
- ktlvi hbslr v repressiyalar;
- srgn v deportasiyalar;
- itialar trtmk v onlarn qarsn almaq ad altnda
ktlvi qrnlar trtmk.
Terrorizm beynlxalq miqyasda mumi qiymt vermk
mqsdi il sylr gstrils d, bu he d hmi uurlu
alnmamdr. nki bir trfin terroru elan etdiyini digr trf
qbul etmir v bunu azadlq urunda mbariz kimi qlm verir.
Byk dvltlrin, nfuzlu beynlxalq tkilatlarn bzilrinin
terroru tkilatlara ikili standartlardan yanamas da beynlxalq
almd terrorizm qar smrli mbariz aparlmasna mane olur.
Ermni terrorularnn vhiliklri. Yalnz 2001-ci il
sentyabrn 11-d AB-n Nyu-York hrind tordiln dhtli
terror aktlar dnyan silkldi. AB bada olmaqla digr byk
dvltlr terrorun nec d byk v dhtli bir problem olduunu
drk etdilr, onunla mbarizy baladlar. Tssf ki, bu mbariz
d birtrfli qaydada aparlr. Bu gn dnyan hdlyn ermni
terrorizminin varlndan sanki onlarn xbri yoxdur. Ermnilrin
is oxlu sayda terroru tkilatlar var v onlar trk dnyasna,
xsusil Trkiyy v Azrbaycana qar dhtli cinaytlr
trtmilr v trtmkd israrldrlar. Tkc 1989-1994-c illrd
ermni terroru tkilatlar trfindn Azrbaycana qar 12 terror
akt trdilmidir. Onlardan bir nesini nzrdn keirk:
- 1989-cu il 16 sentyabr Tbilisi-Bak srniin avtobusu
partladlm, 5 nfr hlak olmu, 25 nfr yaralanmdr;
- 1990-c il 10 avqust Tbilisi-Adam srniin avtobusu
partladlm, 20 nfr hlak olmu, 30 nfr yaralanmdr;
- 1992-ci il 8 yanvar Trkmnistann Krasnovodsk (indiki
Trkmnba) Bak marrutu il srniin dayan dniz brsind
547
trdilmi terror akt nticsind 25 nfr hlak olmu, 88 nfr
yaralanmdr;
- 1994-c il 19 mart Bak Metropoliteninin 20 Yanvar
stansiyasnda trdilmi partlay nticsind 14 nfr hlak olmu,
49 nfr yaralanmdr;
- 1994-c il 3 iyul Bak metropoliteninin 28 May v
Gnclik stansiyalar arasnda elektrik qatarnda partlay
trdilmi, 14 nfr hlak olmu, 54 nfr mxtlif drcli bdn
xsarti almdr.
Ermni terroru tkilatlar. Bu gn briyyt onu
hdlyn daha thlkli terrordan ermni terrorizmdn xbrsiz
deyil. nki masir ermni terror qruplar il onlarn XIX srdki,
XX srin vvlindki mslkdalarnn mqsdlri, hdflri,
istifad etdiklri taktika v tbliat metodlar, demk olar ki,
eynidir. Bu yolla zlrinin irkin mqsdlrin nail olmaq Byk
Ermnistan dvlti yaratmaq n onlar oxsayl terror
tkilatlarna malikdirlr. Bu tkilatlar aadaklardr:
- Armenakan partiyas. 1885-ci ild yaradlm bu terroru
tkilat Osmanl imperiyasnn Van, Mu, Bitlis, Trabzon
blglrind v stanbul hrind terror aktlar hyata keirmidir.
- Hnaq partiyas. 1887-ci ild yaradlm tkilatn sas
mqsdi Osmanl imperiyasnn Anadolu blgsini, Rus v ran
Ermnistan adlandrdqlar razilri ial etmkl Byk
Ermnistan dvlti yaratmaqdr.
- Ermni federativ inqilab partiyas. Danaksutyun 1890-
c ild Tiflisd yaradlmdr. sas mqsdi Azrbaycann qrb
torpaqlar v Trkiynin Anadolu torpaqlarnda Byk Ermnis-
tan dvlti qurmaqdr. Terroru bu mqsd atmaqda sas sul he-
sab edn Danaksutyun trfindn yaradlm mxfi terror qrupu
DRO v onun blmlri (DRO-8, DRO-88, DRO-888, DRO-8888).
Ermni soyqrmnn daltli qisaslar indi d geni
faliyyt gstrmkddir. Bu tkilat 1980-1982-ci illrd Avstriya,
Danimarka v Portuqaliyada trk diplomatlarn qtl yetirmidir.
548
1975-ci ild yaradlm Ermni gizli azadlq ordusu faliy-
ytinin ilk 6 ili rzind dnyann mxtlif lklrind 19 nfr trk
diplomatnn lmn sbb olan terror aktlar trtmidir.
Hazrda dnyann n thlkli torroru tkilatlarndan hesab
olunan Ermnistann azadl urunda ermni gizli ordusu
(ASALA) 1975-ci ildn faliyytddir. Trkiynin Avstriyadak
sfirini ldrmkl faliyyt balayan ASALA-nn cinaytlr
siyahs ox zngindir. Bu tkilat Avropada bir sra Yaxn rq
terror tkilatlar il birg mliyyatlar keirmidir. Bu fakt onu
gstrir ki, ermni terroru beynlxalq terrorizmin ayrlmaz trkib
hisssidir. ASALA-nn Hizbullah, PKK v Hmas terror
tkilatlar il sx ibirliyi vardr. ASALA-ya dvlt sviyysind
Yunanstan himay gstrir.
QS problemlri. Reproduktiv salamlq msllri

QS insan hyatna v lyaqtn ciddi thlkdir.
Qazanlm mmun atmazl Sindromu (QS) ciddi bir
xstlikdir. Insann mmun atmazl virusu (V) orqanizmin
mdafi sistemini dadaraq onu zifldir v mxtlif infeksiyalara
mruz qoyur. Nticd insan lm qorxusu olmayan hr hans adi
xstlikdn saalmayb dnyasn dyiir. Lakin ilk vaxtlar insan
znn nec amansz blaya dar olduundan xbrsiz qala bilr,
yni V- yoluxmu insan 3-5 il v daha ox mddt zn yax
hiss edib tamamil salam grn bilr. Sonralar, zaman kedikc
virus immun sistemi hceyrlrini mhv edir v orqanizmi
mqavimtsiz hala salr.
IV mxtlif yollarla cinsi laq v yoluxmu pris vasitsi
il xst adamdan salam adama, habel hamillik vaxt xst
anadan dl, elc d ana sd vasitsi il krpy trlr. V-
yoluxmu qann krlmsi, orqan v toxumalarn, hceyraras
mayelrin transplantasiyas zaman, qanla bal mxtlif tibbi v
mit manipulyasiyalarnn dezinfeksiya olunmam tibbi v iti
kski altlrl aparlmas zaman da virus trl bilr.
549
VQS epidemiyas hr il milyonlarla insann hyatna
son qoyaraq, bir ox lklrin iqtisadi v demoqrafik saslarna
dadc tsir gstrir. Fvqlad vziyyt ondan ibartdir ki,
epidemiyann mrkzind mhz, 15-24 yanda gnclr, o cmldn
qadnlar durur.
QS ken srin 80-ci illrind akar edilmidir.
Hesablamalara gr hmin vaxtdan indiy qdr QS-dn 25 mln.
insan lmdr ki, 3,16 mln.-u 2005-ci ilin payna dr. Daha 65
mln. hali bu virusun daycsdr. Hazrda QS rqi Avropa,
Mrkzi v Cnubi Asiyada daha srtl yaylr. Bu misallar QS-
in qlobal problem evrildiyini sbut edir.
Bir ox yoluxucu xstliklrin qarsn almaq v yaxud onlar
malic etmk mmkndr. QS-in is hllik malicsi yoxdur.
Ancaq ona yoluxmann qarsn almaq olar. Bu xstliy
yoluxmamaq n ox ehtiyatl olmaq lazmdr. Riskli
davranlardan kinmli, insanlarla nsiyytd ehtiyat ldn
vermmli, narkotiklrdn uzaq olmal bunlara ml etdikd
QS- yoluxma hallarndan qamaq olar. z qrxdrarkn,
inyeksiya, manikr v pedikr etdirrkn lgcn, prisin, digr
altlrin gigeyenik chtdn tmiz v etibarl olmasna diqqt
yetirmk lazmdr. nyeksiya zaman birdflik prislrdn istifad
etmk zruridir.
QS- insanlar iki sbbdn yoluxurlar: 1) bu xstlik haq-
qnda lazmi biliklr v mlumatlara malik olmamaqdan; 2) irad-
sizlik, ziflik v acizlik gstrmkdn. oxlar is sadc risk edir,
z vrdi v davranlarn dyimk istmir, bununla da hm zl-
rini, hm d yaxn adamlarn thlk qarsnda qoyurlar.
Qannda V gzdirn analar hamil olmazdan vvl hkim
mayinsindn kemli v mslhtlr almaldrlar. Mcburi qank-
rmdn vvl istifad edilck qan V test il yoxlanlmaldr.
Hkimlr xst dilri malic edrkn, crrahlar crrahiyy
mliyyatlar apararkn istifad edcklri altlrin thlksizliyini
tmin etmlidirlr. Hminin, hr ks xsi gigiyena lvazimatlarn
(lgc, di fras v s.) he ksl ortaq iltmmlidir. Bir szl,
550
hr bir xs z hyatn QS thlksindn qorumaq n
gzlnilnlri nzr almal, son drc ehtiyatl olmaldr.
Qu qripi v ondan qorunma vasitlri. Son zamanlar hyat
n thlk trdn yoluxucu xstliklr qrupuna qu qripi d
daxil edilmidir. Tibbi-tarixi aradrmalara gr, bu xstliy 100 il
vvl taliyada tsadf olunmudur. Qularda bu qripin 15 nv
mvcuddur. n thlkli olan H5 v H7 nvlridir. Bu virusa ev
qular (qaz, rdk, toyuq, hindtoyuu), kri v ov qular
yoluxurlar. Qu qripi virusu aa temperatura davamldr v
asanlqla yaylr.
Bu xstlik 1997-ci ildn tam kskinliyi il meydana xd v
104 mln. quu mhv etdi. 2003-c ild is Asiya lklrind peyda
oldu v insanlar yoluxdurdu.
mumiyytl, H5 v H7 virusu qular arasnda tnffs yolu
v peyinl yaylr. 1 qram toyuq peyinind 1 mln. quu yoluxdura
bilck qdr virus mvcuddur. Peyinl atmosfer atlan virus
insanlar yoluxdurur. Xst qularn ncisinin qard su iildikd
v ya tmas edildikd virusa yoluxma ba verir. Xstliyin lamt-
lri yksk hrart, sbilik, boaz ars, skrk, aciyrd ar-
nn olmasdr. Hceyrlr lazmi qdr oksigenl tchiz olunmad-
na gr bdnin gyrmsin sbb olur. Xst 48 saatdan gec
olmayaraq, mayiny clb olunmaldr.
Hazrda qu qripinin peyvndi yoxdur v immuniteti zif
insanlarn xstlikdn lm ehtimal daha ykskdir. lnlrin
ksriyyti uaqlar, 50 yadan yuxar, normal qidalanmayan v
siqaret kn insanlardr.
Qu qripin yoluxmamaq n lazm olan tdbirlr aadak-
lardr:
1) qu qripi virusu (H5N1) 70C-d mhv olur. Yax biirilm-
mi v qanl qu tind virusun olma ehtimal daha oxdur;
2) qrip thlksi dayan qularn llklri v peyini il
tmasda olmaqdan qamaq lazmdr;
3) qrip virusu heyvanlarn olduu yerlrd, hr eyd ola
bilr. llri tez-tez yumaq sizi thlkdn qoruyar;
551
4) orqanizmin immun sistemini qaldrmaq n dzgn
qidalanmal, normal yuxu rejimin ml etmli, vitamin kompleksi,
xsusn C vitamini qbul edilmlidir;
5) virus toyuq yumurtasnda da olur. Yumurtan yksk
temperaturda yaxca qaynatmaq lazmdr. Yumurtan soyuducuya
qoymazdan vvl su v sabunla yuyun;
6) biirilmmi toyuq ti n istifad etdiyiniz qablar aq
yerlr qoymayn. ti dorayarkn liniz lck geyinin;
7) xst qular mhv edilmli, vaxtnda dezinfeksiya tdbirlri
grlmlidir.
Gstriln qaydalara dzgn ml olunsa, qu qripi
thlksini d asanlqla aradan qaldrmaq olar.
Qu qripi 50-dn artq lkd qular arasnda yaylmdr.
2006-c ilin iyul ayna olan mlumata sasn mumdnya Shiyy
Tkilat 9 lkd qu qripinin insana kemsinin 130 lml
nticlnn 228 haln tsdiq etmidir. gr qu qripinin virusunda
insandan insana yoluxmaya imkan vern genetik dyiiklr ml
gls, hava yollar, turizm v iqtisadiyyatn digr sektorlarna son
drc mnfi tsiri il brabr, 25 mln. insan l bilr.
552
Mdni insann dsturu
1. Bilik
Mhm mnblri - thsil v elm
2. Bacarq - hyat faliyyti vrdilri v texnologiyalar
Mhm mnbyi - tcrb
3. Mtkkillik
qayda v intizama ballq
sosial msuliyyt
irad
4. Pozitiv mnviyyat
humanizm
mhbbt
vicdanlq
hqiqt ballq
dalt
xeyirxahlq
inam
vtnprvrlik
mhm mnvi - trbiy
Mdni inkiafn be amili

1. Tbii-corafi rait
2. Bioloji kod
3. Sosial mhit*
4. Tarixi rait
5. Mdni mbadil

553
Sosial mhit ibartdir:

Aildn
Kollektivdn
Cmiyytdn
Sosial mhit zd dvltin siyasi sistemindn asldr.
Siyasi mdniyytin komponentlri:
Siyasi hisslr
Mqsdlr
Biliklr
Qiymtlr
Orientasiyalar
qidlr
Normalar
Mvqelr
Siyasi mdniyytin n mhm komponenti:
Siyasi mqsdlr
daretm faliyyti mdniyytini tkil edn sas

amillr:
Rhbrin bilik v vrdilrinin vhdti

Rhbrin sz v iinin vhdti
Rhbrin pe v xsi keyfiyytlrinin vhdti
mk mdniyytinin sas funksiyalar

qtisadi funksiya
554
mkinin pe mdniyytind z tcssmn tapm
mk mdniyyti son nticd mk mhsuldarlnn
yksldilmsin sbb olur. Tbii ki, mk mhsuldarlnn
ykslmsin ninki mk mdniyyti, eyni zamanda btvlkd
istehsalat mdniyyti tsir gstrir.
Sosial funksiya
Mxtlif pe fnnlrinin mk mdniyytinin yksldilmsi

onlarn mklrinin xarakteri v mzmununa gr mhndis-texniki
iilrinin myin yaxnlamasna sbb olur. Msln, bu ox
zaman ninki orta ixtisas, elc d ali thsil tlb edn v yksk
intellektualladrlm mk sahsi kimi qiymtlndiriln texnoloji
xttlrin operatorlarnn, texnoloji sistemlri nizamlayanlarn, bir
sra digr pe fnnlrinin mklrin xasdr. Fnnlrin mk
mdniyytinin yksldilmsi prosesi qli v fiziki mk fhllri
arasnda frlrin aradan qaldrlmasna ynldilmidir.
Sosial-psixoloji funksiya
Bu insan faliyytinin motivasiya sahsi il laqdardr. Motivasiya
hrktedici qvv kimi x edrk, obyektiv (tlbatlar) v subyektiv
(bilik, emosiya, hisslr, irad, bacarq v vrdilr) amillr sasnda myyn
mqsdlr nail olmaqda insann faliyytini aktivldirir. mk
motivasiyasnn strukturlar rhi - sosialogiya v mk psixologiyasnn
mhm vziflridir, onlarn hasil etdiyi nticlr mk mdniyytinin idar
olunmasnda mhm hmiyyt ksb edir. mki konkret i yerind
znn pe biliyini, bacarq v vrdilrini realiz etmkl yerin yetirilmi,
idn myyn mnvi v emosional hzz alm olur. mk faliyytindn
emosional v mnvi hzz almaq iilrd z mk vziflri, mk
mdniyytinin yksldilmsin chd oyadr.
Trbiyvi funksiya
555
Bilik, bacarq v vrdi frdin mnvi almind ks olunmaqla
mkinin xsiyytinin zntkilind v znnizamlanmasnda ifadsini
tapr.
nsan v cmiyyt fnni zr proqram materialnn

txmini bolgs:
saatlarn miqdar
Mvzunun ad yani b qiyabi b
mhazir seminar mhazir seminar
1 nsan v cmiyyt
fnninin predmeti, 2s 2s 2s
mqsdi v vziflri
2 nsan tbitin vlad 2s 2s 2s
cmiyytin zvdr
3 nsan insanlar arasnda 4s 2s 2s 2s
4 xlaq 2s 2s 2s
5 Siyast, onun icralar 4s 2s 2s
v yaradclar
6 nsan v vtnda 2s 2s
7 nsan v iqtisadi hyat 2s
8 nsan inkiaf 4s 2s 2s 2s
9 nsan v vtndan 2s 2s 2s
hquq v azadlqlar
10 Hquq v dvlt 2s 2s
11 Qanun v dvlt 2s 2s
12 Demokratiya v 2s 2s
cmiyyt
13 Demokratik 2s 2s
cmiyytd sekilr
14 Cmiyytin mnvi 4s 2s 2s 2s
hyat
15 Briyytin qlobal 4s 2s 2s 2s
problemlri
556
TERMINLR LTI
ABSOLYTZM
(lat. absolutus - rtsiz) - siyasi hakimiyytin bir adamn
monarxn lind cmldiyi dvlt hakimiyyt formas. Dvlt hakimiyyti
yksk drcd mrkzlir. (Absolyutizm dvrnd feodal dvlti
n yksk mrkzlm drcsin atr, axlnmi brokratik aparat,
daimi ordu v polis yaranr, silki orqanlarn faliyyti dayandrlr.
Qrbi Avropa lklrind absolyutizmin iklnmsi XVII-XVIII
srlr tsadf edir.)
AVTONOMYA (muxtariyyt)
(yun. dilind autonomia - znidar, mstqillik) - siyasi-milli
vahid dvlt rivsind znidar.
AYRI-SEKLK (diskriminasiya)
(lat. dilind discrimination - ayrmaq, frqlndirmk) - irqi v milli
mnsubiyytlrin, cinsin v s. lamtlr gr myyn qrup
vtndalarn hquqlarnn mhdudladrlmas v ya lv edilmsi.
AGTASYA (tbliat)
(lat. dilind agitatio - hrkt gtirm) - ayr-ayr qruplar v
geni xalq ktllrini siyasi falla vq etmk mqsdil aparlan tbliat
faliyyti.
ALYANS (ittifaq)
(fr. dilind alliance - ittifaq) - mumi mqsdlr nail olmaq
namin yaranan birlik.
ANARXZM
(yun. dilind anarchia - hakimiyytsizlik) - sas ideyas hr cr
dvlt hakimiyytini inkar etmk, xsiyytin qeyri-mhdud
azadln tbli etmkdir. XIX srin 40-c illrind meydana glib.
Mqsdi dvlti lv etmk, onu vtndalarn knll assosiasiyas
il vz etmkdir. Balca ideoloqlar M. tirner, P. Prudon, M.
Bakunin, P. Kropotkin v s.-dir.
APARTED
(afrikaans ararteid - ayr yaama) - cnubi Afrika Respublikasnda
qeyri-avropal (rngli) haliy qar hyata keiriln qddar irqi ayr-
sekilik siyasti.

557
ARBTRAJ
(fr. arbitrage) - mnsiflr mhkmsi. darlr, mssislr
arasndak mbahisni hll edn orqan.
ARSTOKRATYA
(yun. dilind aristos - n yax, kratos - hakimiyyt) - feodal
cmiyytd nsln ken hakimiyyt. Zadganlarn dvlt hakimiyyti
formas.
AIQ QTSAD SSTEM
ixrac, idxal v maliyy mliyyatlar mexanizmlri il xarici
lklrl bal olan iqtisadi sistem.
AKARLIQ
sz azadlna yaxn olan anlay. (mumdnya insan
haqqnda Byannamsi. Madd 19. Hzx bkx ksas zqkez ayaepldlsa vz
b zqkezsk ayae cznkpez kyhax jrzn hgqqsa rapknekx; uy zqkezk
ggsez rasjzky exraq ayaepldl, rz'pra vz kejmapaxl euvpz
zxhzepzxksezs alpl tpramaxaq, aaxraq, zpez jrzn vz mamraq
ayaepldl b hgqqa eakpekx).
BAZAR QTSADYYATI
hr bir iqtisadi mvkkilin mstqil olaraq tsrrfatda qrar qbul
ed bildiyi xalq tsrrfat tkili sistemi. Azad sahibkarla, rqabt
v xsusi mlkiyyt saslanr.
BEYNLXALQ VALYUTA FONDU
(nternational Monetary Fund) - BMT-nin hkumtlraras
ixtisasladrlm idarsi. Beynlxalq valyuta - maliyy
mnasibtlrini tnzimlyn ba orqan. Mqsdi beynlxalq ticartin v
valyuta mkdalnn inkiafna kmk etmkdir.
BEYNLXALQ MK TKLATI (BT)
BMT-nin ixtisasladrlm idarsi. Faliyyti myin sosial-
iqtisadi problemlrinin hllin, zhmtkelrin hyat v i raitinin
yaxladrlmasna ynldilib.
BBLYA
(yun. biblia - kitablar) - iudaizm v xristianla aid mqdds
kitablar klliyyat. E..XII - eramzn II srind yaranmdr. ki
kitabdan ibartdir. Birinci kitab hdi-tiq (Tvrat) qdim vsiyytlr,
ikinci kitab hdi-cdid (ncil) yeni vsiyytlr adlanr. hdi-tiq
558
yhudilr v xristianlar, hdi-cdid is yalnz xristianlar etiqad edirlr.
Bibliyaya dini qanunlar, hquqi kodekslr, tarixi-xronoloji qeydlr,
fsanlr, ibrtli hekaylr, xalq mahnlar, erotik lirika,
qhrmanlq eposlarndan paralar, rvaytlr daxil edilmidir.
BLL
(ing. bill, lat. dilind bulla - mhrlnmi snd) - AB, Boyk
Britaniya v anqlosaks hquq sistemini qbul etmi digr lklrd
parlament zvnn tklif etdiyi qanun layihsi. Parlament qbul
etdikdn v dvlt bas byndikdn sonra qvvy minir.
BLOK (siyasi)
(ing. block) - mumi mqsd nail olmaq urunda birg hrkt
etmk n dvltlr, siyasi partiyalar, ictimai tkilatlar arasnda, o
cmldn parlamentlrd yaradlan birlm.
VERG
Dvlt qanunvericiliyi sasnda hquqi v fiziki xslrdn icbari
toplanan pul. Mstqim v qeyri-mstqim, mumi v spesifik
vergilr, federal v respublika vergilri, yerli vergilr mvcuddur.
VTNDA HQUQLARI
Vtndan lknin siyasi, sosial v mdni hyatnda itirak
etmk imkann myynldirn hquqi statusu.
VTNDA CMYYT
el bir cmiyytdir ki, burada mahiyytc mxtlif olan
vtnda birliklri (partiyalar, hmkarlar ittifaqlar, kooperativlr,
qruplar) vtndalarla dvlt arasnda vasitilik edir v dvltin
xsiyyt zrind hkmranlna mane olur.
DEMOKRATYA
(yun. demos - xalq, kratos - hakimiyyt) - xalqn hakimiyyt
mnbyi kimi tannmasna, onun dvlt ilrind itirak etmk
hququ olmasna v vtndalara geni hquq v azadlqlar
verilmsin saslanan ictimai hakimiyyt, ictimai dvlt formas.
DEMOQRAFYA
halinin artmas, onun sxl, hrkti, dnyann mxtlif region-
larnda yerlmsi, cinsi vziyyti, ya v muliyyti haqqnda elmdir.
DESPOTZM
559
istibdad; qeyri-mhdud monarxiya; mtlq v qanunsuz
hakimiyyt.
DVLT
cmiyytin siyasi sisteminin sas tsisat. Dvlt cmiyyti
idar edir, onu qoruyur, onun iqtisadi v sosial strukturlarna
tminat verir.
QTSAD SLAHAT
mvcud iqtisadi mnasibtlrin dyidirilmsin ynldilmi
islahatlar.
MC
(ing. image - obraz, tsvir) - adtn ktlvi informasiya
vasitlrinin mqsdynl surtd yalar v insanlar haqqnda
yaratd tsvvr.
MPMENT
vzifdn uzaqladrmaq v hr hans fxri, rsmi v ya glir
gtirn vzif tutmaq hququndan mhrum etmk.
SLAM
(rb dilind - zn Allaha tslim etm, itatetm), v ya
mslmanlq - dnyada geni yaylm dinlrdn biri. rit
Quranda ifad edilib. sas ehkam tkallahlqdr (Allah). slamn
qbul edilmsi rb qbillrinin vahid dvlt hakimiyyti altnda
birlmsin sbb olmudu.
INSAN HAQQLARI
anadan olan gndn insana mxsus olan hquq v azadlqlar.
NTEQRASYA
yaxnlama, qarlql t'sir, sx mkdalq.
YERLLK
daha mumi maraqlarn zrrin yerli maraqlarn tmin
edilmsin ynlmi faliyyt.
KATOLSZM
(yun. katholikos, lat. catholicismus - dnyvi, mumi) -
xristianln sas cryanlarndan biri (pravoslavlq v
protestantizml yana). Xristianln qti olaraq katoliklr v
pravoslavlara (qrbi v rqi xristianla) blnmsi 1054-c ild
ba verib. sas doqmalar ata-allahdan v oul-allahdan mqdds
560
ruhun zhur etmsi, Roma papasnn btn dnya xristianlarnn
banda durmasdr.
KOALSYA
(ing. coalition, lat. soalescere - ittifaq, birlm) - birg
faliyyt gstrmk n partiyalar v ya ictimai tkilatlar
trfindn ld ediln razlq, sazi.
KONSENSUS
(lat. consensus - razlq, hmrylik, yekdillik) - bu v ya digr
msl zr qarlql anlama v mkdalq yaratmaa imkan
vern oxar hrkt istiqamtlrinin mvcud olmas.
KONSERVATZM
(lat. conservare - qoruyub saxlamaq) - ictimai hyatn sasn
tkil edn nnlrin qorunmasna, dyrlrin sarslmazlna,
sabitliy istiqamtlnm.
KONSTTUSYA
(lat. constitutio - qurulu, tsisat) - dvltin ali hquqi
qvvy malik olan sas qanunlar mcllsi.
KONFEDERASYA
(lat. confoederatio - ittifaq, birlik) - mstqil (suveren)
dvltlrin mumi mqsdlr (balca olaraq siyasi v ya hrbi)
nail olmaq n yaratdqlar ittifaq.
KONFLKT (mnaqi)
(lat. conflistus - toqquma) - bir-birin zidd olan qvvlrin
(mnafe, gr v meyllrin) qardurma raitind z maraqlarn
hyata keirmk mqsdil toqqumas.
KORRUPSYA
(siyast sahsind) - vzifli xsin ona veriln huquq v
imkanlardan xsn varlanmaq mqsdil istifad etmsindn ibart
cinayt mli. Vzifli xslrin satqnl, pulla (rvtl) l
alnmas da korrupsiya adlanr.
LEQTMLDRLM
(lat. legitimus - qanuni) - hr hans bir hrktin, xsin,
hadisnin v faktn ictimaiyyt trfindn tannmas proseduru.
561
LBERALZM
xsiyytin qanun rivsind hquqlarnn tannmasna
saslanaraq cmiyyt qurulmasnn intellektual v xlaqi
mexanizminin myynldirilmsi.
MULLUQ SVYYS
hal-hazrda ii lan ii qvvsinin say faizi.
MLL GLR
lk halisinin mk haqq, renta, faiz v mnft formasnda
ld etdiyi glirin mumi mbli, yenidn yaranm dyri.
MLL UR (zn drketm)
milli-etnik birliyin zvlrinin z tarixi, masir vziyyti v
glck inkiaf haqqnda tsvvrlri.
MLLT
(lat. natio - tayfa, xalq) - myyn psixologiya v ura malik
olan insanlarn tarixn yaranm, sosial-iqtisadi v mnvi birliyi.
Dvlti tkil edn vtndalarn sosial cmiyyti.
MLLTLK
bir milltin digr milltlri zn tabe etmk siyasti,
ideologiyas, sosial tcrbsi v dnyagr.
MONARXYA
(yun. monarchia - tkhakimiyytiilik) - ali hakimiyytin bir
adamn - padahn lind cmldiyi hakimiyyt formas.
Hakimiyyt nsln keir.
MLKYYT
mlkiyyt sahib olman, ondan istifad etmk v onu srf
etmyin tkilati v sosial formalarn xarakteriz edn iqtisadi v
hquqi mnasibtlr sistemini ifad etmk n istifad olunan
kateqoriya.
MNASBTLR
a) iqtisadi mnasibtlr - istehsal, maddi v mnvi nemtl-
rin blgs v mbadilsi prosesind yaranan mnasibtlr. Bu hal-
da istehsal vasitlri zrind mlkiyyt dair mnasibtlr sasdr;
b) sosial mnasibtlr insanlar v insan birliklri arasnda
onlarn cmiyytd sl mvqelrin, sasn, onlarn baqalar il
brabrliyin (v ya qeyri-brabrliyin) saslanan mnasibtlr;
562
c) siyasi mnasibtlr - insanlar, milltlr v sosial qruplar
arasnda hakimiyytl laqdar, yni dvlt hakimiyytini l
keirmk, ld saxlamaq v ondan istifad etmy dair
mnasibtlr.
MXALFT (oppozisiya)
(lat. orrositio - qar qoyma) - qanunverici orqanlarda, partiya
strukturlarnda v s.-d ksriyytin, v ya hakim ksriyytin
fikrin, v ya hakim mvqey qar x etmk.
NOMENKLATURA
hakim sinif, istehsal vasitlri zrind kollektiv sahiblik,
cmiyytd z diktaturasn ttbiq edn istismarlar sinfi.
OLQARXYA
(yun. oligos - bzilri, arche - hakimiyyt) - bir ovuc adamn
hakimiyyti. Siyasi hakimiyytin sayca mhdud bir qrup adama
(cmiyytin nfuzlu adamlarna, hrbilr v s.) mxsus olduu rejim.
OXLOKRATYA
(yun. ochlos - ktl, kratos - hakimiyyt) - ktl hakimiyyti.
1) Ktlnin hkmranlq etdiyi syan, qarqlq v talanlar;
2) populist hval-ruhiyyy saslanan ictimai-siyasi qrupun
hakimiyyti.
ZLLDRM
(lat. rrivatus - xsi) dvlt mlaknn myyn hisssinin
xsi mlkiyyt verilmsi v ya satlmas.
PARLAMENT
(rarler - danmaq) halinin sas siyasi qruplarnn
nmayndliyini hyata keirn sekili Ali qanunvericilik orqan.
PARLAMENT PARTYASI
z faliyytlrini parlament iin istiqamtlndirn partiyalar
(parlament vasitsil).
PARLAMENT RESPUBLKASI
Konstitusiyaya sasn lknin Ali hakimiyytinin parlament
mxsus olduu respublika dvlti.
563
PARTOKRATYA
Siyasi hakimiyytin bilavasit partiya aparat trfindn
hyata keirilmsi.
PASFZM
(lat. racificus - sakitldirici, bardrc) - XX srin ikinci
yarsnda yaranm mharib leyhin beynlxalq hrkat. Bu hrkatn
zvlri hr cr mhariby qar x edir.
PLEBSTT
(lat. rlebs - sad xalq v scitum - qrar) - mumxalq
ssvermsi.
PLRALZM
sas siyasi partiyalar v tkilatlarn qarlql laqlrin
saslanan hakimiyyt sistemi.
POPULZM
(lat. rorulus - xalq, xalqn hquqlar v maraqlar urunda
mbariz) - sassz vdlr vermk yolu il ktllr arasnda hrmt
qazanmaa istiqamtlnmi faliyyt.
PRAVOSLAVLIQ
Xristianlqda sas istiqamtlrdn biri. 395-ci ild Roma
imperiyasnn paralanmas il (Qrbi v rqi) meydana xmdr.
Pravoslavln saslar Bizansda 9-11-ci srlrd myynlmidir.
Mstqil kils kimi 1054-c ild tkkl tapmdr. Pravoslavla gr
xristianlar mqdds uqnumun ( sift) vhdtind tzahr edn
vahid Allaha etiqad etmlidirlr.
PREZDENT RESPUBLKASI
Konstitusiyaya sasn ali hakimiyytin prezident mxsus olduu
respublika idaretm formas. Prezident mumxalq ssvermsi yolu il,
elc d parlament trfindn seil bilr; seilndn sonra byk
siyasi mstqillik qazanr.
PREZDENT HAKMYYT
znidar tsisatlarnn faliyytinin Konstitusiyada nzrd
tutulduu qaydada dayandrlmas; Prezidentin tyin etdiyi
mvkkillrin vasitsil idaretm.
564
PROTEKSONZM
himayilik; milli iqtisadiyyat mdafi etmk mqsdil xarici
lklrdn gtiriln mallarn mhdudladrlmas v onlara yksk
gmrk haqq qoyulmasn nzrd tutan dvlt siyasti.
PROTESTANTZM
(lat. rrotestatio - byan etm, tntnli surtd elan etm) -
xristianlqda sas mslkdn biri. XVI srd geni antikatolik
hrkat (Reformasiya) nticsind meydana xmdr.
RADKALZM
(lat. radix - kk) - siyastd qfi tdbirlrin ttbiq edilmsi v
srt addmlarn atlmas.
RASZM (irqilik)
Xalqlar ali v aa siniflr bln, bir irqi baqa irqdn
stn tutan nzriyylr sistemi.
REYTNQ
(ing. rating - 1) qiymt; 2) rtb) - tkilatn v ya xsiyytin
sosioloji sorular, anketlrin doldurulmas yoiu il fafiyyt
sviyysinin myyn olunmu gstricisi.
RESPUBLKA
(lat. resrublica - dvlt ilri, siyast) - btn halinin v ya onun
byk ksriyytinin lknin idaredilmsind itirak etmk hququna
malik olduu hakimiyyt formas.
REFERENDUM
(lat referendum - byan olunmal ey) - mhh dvlt mslsin
v ya ictimai bir problem dair mumxalq iradsinin bildirilmsi (ya
sekilr, ya da soru yolu il).
REFORMASYA
(lat. reformatio - klini dyim, islahat) - Qrbi v Mrkzi
Avropada XVI srd katolik kilssin qar mbariz formasnda
meydana xan geni ictimai hrkat. Almaniyada M. Lterin xlar
il balamdr. Reformasiyann ideoloqlarnn irli srdklri tezislr
faktiki olaraq katolisizmi rdd edir.
565
SAHBKAR
glir gtrmk mqsdil yeni texnologiyalarn v cmiyytin
tlbatn dy bilmk n vasitlrin axtar il bagl olan iqtisadi
prosesin itiraks.
SEQREQASYA
(ayrlma) - insanlar irqi ve milli mnsubiyytlrin gr zorla
ayrmaq v onlarn hquqlarn mhdudladrmaq siyasti.
SEPARATZM
(lat. seraratus - ayr) - azlqda qalan milltlrin, yaxud bir
yaltin mstqil dvlt qurmaq v ya muxtariyyt ld etmk
mqsdil ayrlmaa almas.
SEK SSTEM
dvltin nmayndli, mhkm v icra orqanlarnn
formaladrlmasnda cmiyytin itirakn tmin edn qanunlarn
mcmusu.
SVLZASYA
(lat. civilis - vtnda, dvlt) - 1) ictimai inkiafn mrhlsi,
sviyysi; 2) cmiyytin barbarlqdan sonrak inkiaf mrhlsi
(L.Morqan, F. Engels).
SYAS ELTA
cmiyytin bilavasit siyasi rhbrliyi hyata keirn, dvlt
idaretmsinin skan arxasnda duran hisssi.
SYAS REJM
dvlt hakimiyytinin hyata keirdiyi hmin dvlt tipin
xas olan siyasi mnasibtlrin, vasit v metodlarn mcmusu.
Demokratik, avtoritar, totalitar v s. rejimlr mvcuddur.
SYAS SSTEM
dvlt orqanlar, siyasi v ictimai orqanlar, tkilatlar v
idarlrin mcmusu. Onun kmyi il siyastin subyekti cmiyytd
z siyastini hyata keirir.
SOSAL STRATFKASYA
sosial tbqlmni gstrn susiyytlrin sistemi.
566
SOSAL STRUKTUR (qurulu)
bir-biri il qarlql laqdar olan v bir-birin qarlql tsir
gstrn birliklrin mcmusu v bu birliklr arasndak
mnasibtlr.
SUVERENLK
hr cr qvvdn, raitdn v ya xsdn asl olmayan
mstqillik hququ.
TOTALTARZM
(lat. totalitas tamlq, tvlk) hyatn btn sahlri
zrind tam nzart ttbiq edn dvlt quruluu.
FAZM
(lat. fasio dst, birlik) antidemokratik meyilli n mrtce
siyasi cryan.
FEDERASYA
(lat. foederatio ittifaq, birlik) ayr-ayr mstqil dvltlrin
ittifaqndan yaranm yeni bir dvlt. Federasiyaya daxil olan
dvltlr federasiyann subyekti olmaqla, z hquqlarnn bir
hisssini zlrind saxlayrlar.
FVQLAD VZYYT
Xsusi hquqi dvlt rejimi. Demokratik dvltlrin
Konstitusiyasna gr hrbi mdaxil, dvlt evrilii chdi, siyasi
bhranlar, tbii flaktlr v epidemiyalar dvrnd btn lkd v ya
ayr-ayr blglrd elan edilir.
FRAKSYA
(lat. fractio - xrdalama, paralama) - 1) Pariamentd v digr
dvlt orqanlarnda v ictimai tkilatlarda z partiyalarnn siyasi
gstrilrini hyata keirn bir qrup partiya zv; 2) Hr hans bir
partiya daxilind z ideyalar v tkilat platformas olan
mtkkil dst.
FUTUROLOYA
(lat. futurum glck v yun. nzriyy) - siyasi v sosial
proseslrin perspektivinin proqnozladrlmas.
HAKMYYT
567
insanlarn v sosial qruplarn faliyyt v davranlarnn
xarakteri v istiqamtlrin t'sir gstr bilmkl xarakteriz olunan sosial
mnasibtlr formas. z iradsini hyata keir bilmk qabiliyyti.
HAKMYYT SLAHYYTLRNN
TAPIRILMASI
(lat. dilind delegare - gndrmk, taprmaq) - xalqn z
hakimiyyt slahiyytlrini z nmayndlrin vermsi.
HYAT SVYYS
cmiyytd maddi istehlak sviyysini xarakteriz edn
gstricilrin mcmusu.
HNDUZM
etiqad ednlrin sayna gr dnyann n byk dinlrindn biri
(hinduizm trfdarlarnn 95%- qdri Hindistandadr) lmdn sonra
ruhlarn krk canl varlqlarda tcssm tapmas (sansara), insanlarn
xeyirxah v r mllrin gr vz (v ya cza) almalar (karma),
sas Allahlara sitiya edilmsi (Vinu v iva) Hinduizmin balca
xsusiyytlridir. Heyvanlar, aylar, bitkilr d sitayi obyektlridir.
HKUMT
dvltd v ya onun muxtar vahidlrind btn hakimiyyti
hyata keirn icra hakimiyyti orqan. Sivil lklrd slahiyytlr
mvcud qanunvericilikl myynldirilir.
HQUQ
cmiyytd mnasibtlri, insanlarn hrktlrini v
davranlarn, mxtlif birliklrin v dvlt orqanlarnn
faliyytini tnzimlyn normativ sistem.
HQUQ DVLT
el bir dvlt tipidir ki, orada konstitusion idaretm rejimi
faliyyt gstrir, lkd inkiaf etmi hquq sistemi v effektiv
mhkm hakimiyyti mvcuddur.
XARZMA
(yun. charisma - firvanlq, allahn verdiyi nemt)-
1) hakimiyytin xsusi keyfiyytlrin xsusi xarakterli inam;
2) fvqlad istedad, cazibdarlq.
568
XUNTA
(isp. yunta - toplan, birlik) - Hrbi evrili dvrnd
mvqqti hkumt funksiyasn yerin yetirn yksk vzifli
hrbilrin (komandanlarn) birliyk
EQATARZM
(fr. egalite - brabrlik) - cmiyytd brabriiyin vacib olmas
ideyasn tbli edn ictimai nzriyy.
EKSTREMZM
(lat. extremus - ifrat, son drc) - siyastd v ideyalarda ifrat
tdbirlr v baxlara meyl.
ETATZASYA
(fr. etat - dvlt) - cmiyytm hyatnn btn sahlrind,
xsusil iqtisadiyyatda dvltin, onun idarlrinin rolunun
gclndirilmsi.
569
STFAD EDILM DBYYAT
1. Aristotel. Politika. Bak, BDU-nun nriyyat, 1997.

2. Azrbaycan Respublikasnn vtndal haqqnda Azrbay-
can Respublikasnn Qanunu. Azrbaycan dilind. Bak. Qanun,
1999.
3. Azrbaycan Respublikas Konstitusiyas. Bak. Qanun, 2009.
4. Abdullayeva ., Ultmelidze J., liyeva A., Cahangirov V., V-
kirov Y., Veysova Z., mirov M. Insan hquqlarnn tdrisi.
Metodik vsait. Bak, aolu, 2003.
5. Dovletina N.V, Kimlika B.B., Klark R.C., Rey D.U.
Demokratiya: dvlt v cmiyyt. Bak. Sda, 1999.
6. mirov M.M. Pedaqoji Universitet v institutlarda bakalavr
hazrl n nsan v cmiyyt fnni zr proqram. Bak,
ADPU-nun nri, 2006.
7. mirov M.M. Tarixin tdrisind agirdlrd siyasi mdniy-
ytin formaladrlmas zr iin sistemi. Bak, Mtrcim, 2004.
8. bu li Hsn bn li Xac Nizamlmlk. Siyastnam. Bak.
Elm, 1989.
9. liyev H.. Mstqilliyimiz bdidir. I kitab (iyun 1993 - may,
1994), Bak, Azrnr, 1997, 612 sh. Kitabn buraxlna
msul - R.Mehdiyev, H.Orucov.
10. liyev H.. Mstqilliyimiz bdidir. II kitab (may 1994),
Bak, Azrnr, 1997, 604 sh.
11. liyev H.. Mstqilliyimiz bdidir. III kitab (dekabr 1994,
iyun 1995), Bak, Azrnr, 1997, 488 sh.
12. liyev H.. Mstqilliyimiz bdidir. IV kitab (iyun 1995,
noyabr 1995), Bak, Azrnr, 1997, 528 sh.
13. liyev H.. Mstqilliyimiz bdidir. V kitab (noyabr 1995,
mart 1996), Bak, Azrnr, 1998, 500 sh.
14. liyev H.. Mstqilliyimiz bdidir. VI kitab (mart 1996, iyun
1996), Bak, Azrnr, 1998, 512 sh.
15. liyev H.. Mstqilliyimiz bdidir. VII kitab (iyun 1996,
noyabr 1996), Bak, Azrnr, 1998, 520 sh.
570
16. liyev H.. Mstqilliyimiz bdidir. VIII kitab (noyabr 1996,
mart 1997), Bak, Azrnr, 1998, 488 sh.
17. liyev H.. Mstqilliyimiz bdidir. IX kitab (mart 1997, may
1997), Bak, Azrnr, 2000, 464 sh.
18. liyev H.. Mstqilliyimiz bdidir. X kitab (may 1997, iyul
1997), Bak, Azrnr, 2002, 472 sh.
19. liyev H.. Azrbaycan nefti dnya siyastind, I kitab, Bak,
Azrbaycan, 1997, 237 sh.
20. liyev H.. Azrbaycan nefti dnya siyastind, II kitab, Bak,
21. liyev H.. Azrbaycan nefti dnya siyastind, IV kitab, Bak,
22. liyev H.. Azrbaycan nefti dnya siyastind, V kitab, Bak,
23. kbrov B. Heydr liyev milli konstitusiyamzn yaradcs v
banisidir. Bak, Azrbaycan Ensiklopediyas, 1998,96 sh.
24. liyev H.. Azrbaycanlq mfkursi. Bak, Azrbaycan
Universiteti Nriyyat, 2002, 232 sh.
25. Heydr liyevin yeni neft strategiyas. Heydar Aliyevs new oil
strateqy, 2001, 191 sh.
26. Heydr liyev v bldiyylr. Bak, ABU nriyyat, 2002, 55
sh. Kitabn trtibilri - E.Abdullayev v V.Tofiqli,
mslhtilr Z.Qaralov.
27. Heydr liyev iqtisadi idaretm mktbi. Bak, bilov v
Zeynalov qardalar, 2001, 185 sh.
Buraxla msul - Azrbaycan Respublikas Prezidentinin cra
Aparatnn Ba Referenti - Q.M.liyev, elmi redaktorlar -
akademik A.A.Nadirov, i.e.n., dos. M.M.Sadqov. n szn
mllifi Milli Mclisin zv, akademik,
(A.A.Nadirov)Azrbaycan Dvlt qtisad Universitetinin
rektoru, Heydr liyev qtisadi idaretm Mktbinin Elmi
Mslht urasnn zv - li Abbasov.
28. Hsnov . Azrbaycan v ATT Ermnistan - Azrbaycan
mnaqisi v Dalq Qaraba problemi mumavropa
thlksizliyi fonunda. Bak, q, 1997, 78 sh.

571
29. Hsnov . Azrbaycann xarici siyasti: Avropa dvltlri v
AB (1991-1996). Bak, Azrbaycan, 1998, 315 sh.
n szn mllifi - Y.Mahmudov, kitaba ry vern v redaktor
- .Mehdiyev.
30. Hsnov . Azrbaycann AB v Avropa dvltlri il
mnasibtlri (1991-1996), Bak, Elm, 2000, 368 sh.
Elmi redakto - .Mehdiyev, ryilr S.Qndilov, Y.Mahmudlu.
31. Harun Yhya. Qlobal Masonluq. Bak, 2005.
32. Hseynov Q., liyev M., manov A. Politologiya, ali mktblr
n drslik. Bak, BDU-nun nriyyat, 1998.
33. Hquq ensiklopedik lti. Bak, Azrbaycan Ensiklopediyas-
nn Ba redaksiyas, 1991.
34. Xroponyuk B.N. Dvlt v hquq nzriyysi. Bak, Sabah,
2006
35. ncil. Bibliya Trcm nstitutu, Stokholm, 1991.
36. nsan v cmiyyt. Orta mktbin VIII-IX-X-XI siniflri n
drsliklr. Bak, Thsil, 2005.
37. smaylov . Hquqi dvlt: mlahizlr v tkliflr. Bak,
Qanun, 1999.
38. smaylov .. Azrbaycan Respublikas Konstitusiyas v
hququnun saslar. Bak, Qanun, 2002.
39. smaylov .., mirov M.M. Azrbaycan Respublikas Konsti-
tusiyasnn saslar.IX siniflr n drslik, Bak, Thsil, 2005.
40. Qurani Krim. Bak, raq, 2005.
41. Qabusnam. Bak, Azrnr, 1989.
42. Nsirddin Tusi. xlaqi Nasiri. Bak, Elm, 1980.
43. Platon. Dvlt. Bak, Tbib nriyyat, 1999.
44. Sosiologoya. Drs vsaiti. Bak, Sabah, 1999.
45. Uaq hquqlar v onlarn tdrisi. Tlim vsaiti. Bak, Qzl rq
mtbsi, 2002.
46. Marenko M. Politilogiya. Moskva, 1999.
572
MNDRCT
N SZ ......................................................................................................... 4
I FSL. NSAN TBITIN VLADI, CMIYYTIN ZVDR

1. nsan v cmiyyt fnninin predmeti, mqsdi v vziflri ...................... 8
2. nsann mnyi haqqnda fikir mxtlifliyi................................................ 9
3. nsann mahiyyti ...................................................................................... 21
4. nsanda biolojilik v sosialln vhdti. Thtlur
v urluluq ............................................................................................... 24
5. nsan, frd, frdiyyt v xsiyyt ............................................................. 31
6. Materialist dnyagr v onun mahiyyti.
Mtlq madd inanc ................................................................................. 40
7. Materialistlr ruhu v axirti inkar edirlr................................................. 42
8. Ruhu inkarn elmi ziddiyyti ..................................................................... 43
9. Maddnin ilahildirilmsi ........................................................................ 44
10. nsan hyatnn ya mrhllri ............................................................... 46
11. nsan tlbatlar v istklri .................................................................... 50
12. Zaman v smrli hyat ........................................................................ 53
13. Hyatda uur qazanman yollar. nsiyyt .......................................... 57
14. nsan v tbit ........................................................................................ 64
II FSL. NSAN INSANLAR ARASINDA

1. Cmiyytin mahiyyti v cmiyyt hyat, cmiyyt
hyatnn dyimsi ................................................................................... 73
2. Elm, onun cmiyytd rolu v funksiyalar.
Elmin inkiaf qanunauyunluqlar ......................................................................... 79
3. Mnaqilr v onlarn hlli ...................................................................... 85
4. Dvltlr v sivilizasiyalararas mnaqilr ............................................ 89
5. Qaqnlar v mcburi kknlr ............................................................... 95
6. Slh. Slh mdniyyti ............................................................................. 99
7. Dini dzmllk...................................................................................... 103
III FSL. XLAQ

1. xlaq ....................................................................................................... 108
2. traf alm v xobxtlik ......................................................................... 112
3. xlaqn insan hyatnda rolu................................................................... 115
4. nsann tbiti: doruluq, drstlk, sadlik, tvazkarlq,
alcnablq v mrhmtlilik .................................................................... 118
573
IV FSL. SIYAST, ONUN ICRAILARI V YARADICILARI
1. Siyasi hakimiyyt anlay, hakimiyyt blgs, hakimiyyt
formalar, siyasi rejimlr, hakimiyytin legitimliyi ................................. 129
2. Siyasi lider v liderlik, siyasi partiyalar .................................................. 134
3. Lobbiilik ................................................................................................ 139
4. Dvltin meydana glmsi, dvltin lamtlri, dvltin
mahiyyti v sosial tyinat. Dvlt anlaynn trifi ............................. 140
6. Hquqi dvltin sciyyvi xsusiyytlri. Dvltin
tiplri, idarilik formalar, dvlt quruluu formas,
dvlt rejimi formalar .......................................................................... 154
V FSL. NSAN V VTNDA

1. Vtnda v vtndalq .......................................................................... 190
2. Azrbaycan Respublikasnn vtndal ............................................... 193
3. Vtnda v cmiyyt ............................................................................. 197
4. Vtndan cmiyyt hyatnda itiraknn mxtlifliyi .......................... 201
5. Vtnda cmiyyti ................................................................................. 204
VI FSL. NSAN V QTSAD HYAT

1. nsan tlbat iqtisadi inkiafn hrktverici qvvsi kimi.
Tsrrfat v mlkiyyt .......................................................................... 211
2. Bank kredit sistemi .................................................................................. 224
3. Biznes v sahibkarlq. Dvlt v iqtisadiyyat. ........................................ 230
4. Sorta .................................................................................................... 245
VII FSL. NSAN INKIAFI

1. nsan inkiaf haqqnda mumi anlay .................................................. 249
2. stehlak mdniyyti insan inkiaf amili kimi ........................................ 250
3. nsan inkiafnn qiymtlndirilmsi. nsan inkiafnda
gender problemi. nsan inkiafna mane olan amillr ............................. 253
4. nsan inkiafnda salamlq gstricilri ................................................. 254
5. nsan inkiafnda thsil gstricilri. Savadszlqla
funksional savadszln frqi ......................................................................... 256
6. nsan inkiafnda iqtisadi gstricilr ...................................................... 257
7. nsan inkiafnn qiymtlndirilmsi ....................................................... 258
8. nsan inkiafinda gender amili. Gender n demkdir .............................. 259
9. Gender inkiaf gstricisi. Gender sahsind
imkanlarn genilndirilmsi ................................................................................ 260
10. Gender brabrliyi istiqamtind beynlxalq tbbslr.
Azrbaycanda gender brabrliyi sahsind faliyyt............................. 262
11. nsan inkiafna mane olan amillr: yoxsulluq. Yoxsulluq
insan inkiaf baxmndan. Yoxsulluu yaradan amillr.
Yoxsulluun qeyri - iqtisadi amillri ............................................................. 263
574
12.Yoxsulluun qiymtlndirilmsi. Yoxsulluun
qiymtlndirilmsind iqtisadi, shiyy v thsil gstricilri.
Yoxsulluun inkiaf etmi v inkiaf etmkd olan lklrd
qiymtlndirilmsi ................................................................................................ 265
13. Azrbaycanda yoxsulluqla mbariz proqram ............................................... 269
VIII FSL. NSAN V VTNDAIN HQUQ V AZADLIQLARI

1. nsan lyaqtinin mdafisi zr mxtlif sistemlr. nsan v
vtnda hquqlar anlay. nsan hquqlarnn inkiaf tarixi ............................ 270
2. Hquq brabrliyi v ayrsekilik. Azrbaycanda insan v
vtndan hquqlar v azadlqlar. Analq v qadn problemlri ................................284
3. Uaq Hquqlar Konvensiyas....................................................................295
4. Sosial v iqtisadi hquqlar. Thsil hququ. Seki hququ........................331
5. Sz, fikir v vicdan azadl. Vtndalarn vzif v
msuliyytlri. nsann hquq mdniyyti ................................................. 342
IX FSL. HQUQ V DVLT

1. Konstitusiya quruluu. nsan hquqlarnn qorunmasnda
dvltin rolu. Ombudsman ..................................................................... 353
2. nsan hquqlarnn mdafisi zr sas Beynlxalq
nstitutlar. nsan hquqlarnn mdafisi zr beynlxalq
mexanizmlr ......................................................................................... 368
3. Silahl mnaqi qurbanlarnn hyat v lyaqtinin
mdafisi. sas hquqi sndlr. ............................................................ 375
Demokratik cmiyytd insan hquqlarnn qorunmas ......................... 382
X FSL. QANUN V DVLT

1. Qanun hququn ifad formasdr. Konstitusiya ali qanundur.
Milli Mclis qanunverici orqandr. Qanunvericilik prosesi ..................... 388
2. craedici hakimiyyt ............................................................................... 405
3. Mhkm hakimiyyti ............................................................................. 412
4.Yerli znidaretm orqanlar ............................................................... 417
XI FSL. DEMOKRATIYA V CMIYYT

1. Demokratik cmiyytd plralizm, ideologiya v tolerantlq ........................ 422
2. Demokratik cmiyytd steriotiplr qar mbariz ............................. 433
XII FSL. DEMOKRATIK CMIYYTD SEKILR.

1. Azrbaycan Respublikasnda seki hququnun tminat ....................... 439
2. Referendum mumxalq ssvermsidir .................................................... 445
3. Bldiyy sekilri ................................................................................. 449
575
XIII FSL. CMIYYTIN MNVI HYATI
1. Mnvi hyat, cmiyyt, davaml insan inkiaf v sosial
msuliyytli siyast ................................................................................ 452
2. ncsnt. Bdii dbiyyat v din ............................................................ 459
3. Atropatena mdniyyti. slam mdniyyti .......................................... 470
4. Etik trbiy. xlaq azadln rlu surtd
mhdudladrlmasdr. Hzrti-li()-n al v bilik
haqqnda klamlar ................................................................................ 487
5. xlaq normalar v mnvi dyrlr.
Mdniyyt v cmiyyt. Insann siyasi mdniyyti ............................ 496
6. Masir Azrbaycann mdni hyat ...................................................... 512
XIV FSL. BRIYYTIN QLOBAL PROBLEMLRI

1. Nv silahlarnn yaylmas. Mharib v
qlobal problemlr ................................................................................... 516
2. Slh quruculuu v mnaqilrin hlli problemlri ............................. 525
3. hali artm v salam traf mhit problrmlri ...................................... 530
4. Energetika ekologiya problemlri. Azrbaycann neft
strategiyas ............................................................................................. 540
5. Terrorizm v QS-l mbariz problemlri .......................................... 546
Mdni insann dsturu.555
nsan v cmiyyt fnni zr proqram materialnn
txmini blgs.558
TRMNLR LT .......................................................................... 559
STFD DLM DBYYT ...................................................... 572
576
MBRZ MROV
NSAN V CMYYT
(Ali mktblr n drs vsaiti)
Kmptr dizyn: Bakxanova lah Abdulaa qz
577
__
______Milli Kitaabxana_______
Ploton Aristootel Tusi
mirov M bariz Mirziz oolu 1947-ci ild Dvi rayonun nda

ziyal ailsind anadan
a olub. 19733-c ild V..Lenin adna Azrbayccan
Dvlt Pedaqojii nstitutunu bitirrib. 1975-1978-ci illrd Azrbayccan
Elmi-Tdqiqat Pedaqoji
P Elmlr nstitutunun yaani aspiranturasnnda
oxuyub. 1979-cu u ildn 1985-ci ildk hmin instittutda kiik elmi ii
ilyib. 1985-cii ild Tbilisi hrind namizdlik dissertasiyaas
mdafi edib. 1987-1999-cu illrd Azrbayccan Elmi-Tdqiq qat
Pedaqoji Elmlrr nstitutunda tariix v corafiyannn tdrisi metodikaas
bsinin mdiiri, eyni zamandda 1987-ci ildn n hal-hazra qd dr
Azrbaycan Dv vlt Pedaqoji Unniversitetinin trkk, rqi Avropa v
tarixin tdrisi metodikas kafeedrasnda dosentt vzifsini tutu ub.
M.mirovun rhbrliyi il 5 nnfr pedaqoji elmlr e zr flsf
doktoru alimlik k drcsi alb. Onun hmmlllifliyi il oxsayl
proqram v drssliklr hazrlanb. O, nsan hquq qlar, Azrbayccan
Respublikasnn Konstitusiyas,, nsan v cmiiyyt fnnlri zzr
drsliklrin mlliflrindn biridir. M.mirov 3 monoqrafiyann,
m b
bir
metodik vsaitin n, 100-dn ox m mqalnin, 20 pro oqramn mllifiddir.
2008-ci ild Baak hrind T Tarixin tdrisind agirdlrd siyaasi
mdniyytin formaladrlmas
f zr iin sistemmi mvzusun nda
doktorluq disserrtasiyas mdafi edib.
Bhmnyar
Demok
krit bn Sina
578

Insan VƏ Cəmiyyət

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Insan VƏ Cəmiyyət

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZRBYCN RSPUBLKSI THSL NZRLY

ZRBYCN DVLT PDQJ UNVRSTT

(Ali mktblr n drs vsaiti)

Azrbaycan Respublikas Thsil

Ryilr: .smaylov, hquq lmlri

.Allahverdiyev, iqtisd lmlri

Y.Qrmmmdli, flsf dktru,

Mbariz mirov. nsan v cmiyyt. Ali mktblrin tarix

Mlumdur ki, geni ktl, xalq, millt n n ox tsirlisi

Drs vsaitinin yazlmasn zruri edn amillr

Birincisi, ulu ndrimiz Hydr liyvin 15 iyun 1999-cu il

Bu drs vsaitind yrncksiniz.

Ali mktb tlblri n hazrladmz nsan v

NSAN TBTN VLADI,

1. nsan v cmiyyt fnninin predmeti, mqsdi v vziflri

2. nsann mnyi haqqnda fikir mxtlifliyi

Tbit reallq olmaqla yana, hm d ciddi flsfi

nsann mahiyytini, onun mnyini, cmiyytin yaranmasn

4. nsanda biolojilik v sosialln vhdti.

nsan fiziki v mnvi, tbii v sosial, irsn ken v hyatda

Hyatn mnas, lm v lmzlik

Nostradamus axirt gn v lm haqqnda

Nostradamus axirt gn bard

Materialistlr eynil Qdim Misirdki fironlar, rahiblr v

7. Materialistlr ruhu v axirti inkar edirlr

8. Ruhu inkarin elmi ziddiyyti

10. nsan hyatnn ya mrhllri.

12. Zaman v smrli hyat

13. Hyatda uur qazanman yollar. nsiyyt

Tk ldn ss xmaz. nsan qruplar. Yqin ki, siz mhur

14. nsan v tbit

1. Cmiyytin mahiyyti v cmiyyt hyat,

ctimai-iqtisadi uklad anlay myyn ictimai-

ctimai-iqtisadi formasiyadan ukladn frqi bundadr ki, o,

Dvr anlay mxtlif mnalarda ilnir. Bir trfdn o,

Dvr anlayndan cmiyytin keid vziyytini ifad etmk

ctimai-iqtisadi formasiya anlay sivilizasiya

Sivilizasiya v formasiya anlaylar bzi mumi chtlr

Sivilizasiya sosial-mdni birlik formalar sistemidir. Bu

Lakin bu anlaylar eynildirmk olmaz. Onlar arasnda

2. Elm, onun cmiyytd rolu v funksiyalari.

3. Mnaqilr v onlarn hlli

Mnaqilrin hll edilmsi yollar

Totalitar v demokratik rejimlrd mnaqilr

Siyasi mnaqinin mrhllri

Siyasi mnaqilrin tnzimlnmsi

Mnaqilrin tnzimlnmsi deyildikd, onun yaylmasnn

5. Qaqnlar v mcburi kknlr

6. Slh. Slh mdniyyti

Slh mslsi briyytin n vacib problemi kimi.

Tarixdn bllidir ki, insanlarn ksr oxluu thlksiz hyat

Din nsann dnyan drk etmk istyindn yaranm

nsan kamilliy can atr. Lakin bu dnyada kamilliy qovumaq

xlaq cmiyyt v baqa insanlara mnasibtd

xlaq konkret tarixi xarakter dayr. Mharib raitind

Hr bir insann zn gr al, ur sviyysi, vicdan,

nsann mnviyyatnn nec olmas tk ondan asl deyildir.

xlaq z d mnviyyata daxildir. Buradan aydn

Ancaq bu o demk deyildir ki, insann mnviyyatn tkil

dalt. Biz tez-tez dalt v insaf szlrini ildirik.

3. xlaqn insan hyatnda rolu

4. nsann tbiti: doruluq, drstlk, sadlik,

1. Siyasi hakimiyyt anlay, hakimiyyt blgs,