Petar Opali Pregledni nauni lanak

Filozofski fakultet UDK: 616.8/9

Univerzitet u Beogradu Primljeno: 07. 02. 2007.

KLINIKI SOCIOLOG U PSIHIJATRIJI -

- PROFESIONALNI MOST IZMEU PSIHIJATRIJE I
SOCIOLOGIJE

Clinical Sociologist in Psychiatry The Professional Bridge between the

Sociology and Psychiatry

ABSTRACT In the first section of the paper the profession of clinical sociologist in relation
to other related professions in psychiatry is defined. Then various aspects of the position of
clinical sociologist in a psychiatric institution, as well as specific features of various
functions and roles of clinical sociologist in psychiatry and medicine are discussed. The
conclusion points to some contradictions inherent in this profession. Advantages to be
gained by introducing the profession of clinical sociologist in psychiatric institutions in our
country are identified.
KEY WORDS clinical sociologist, sociology, psychiatry, medicine

APSTRAKT Najpre je definisana profesija klinikog sociologa u odnosu na srodna

zanimanja u psihijatriji. Potom su analizirani razliiti aspekti poloaja klinikog sociologa u
psihijatrijskoj ustanovi, kao i specifinosti funkcije i niza uloga klinikog sociologa u
psihijatriji i medicini. U zakljuku je ukazano na neke protivrenosti ove profesije, poloaj i
prednosti uvoenja profesije klinikog sociologa u psihijatrijskim ustanovama kod nas.
KLJUNE REI kliniki sociolog, sociologija, psihijatrija, medicina

Uvod

Profesija kao profilisana socijalna grupa u dananjem smislu rei konstituisala

se pre oko 200 godina. To se naroito tie profesija koje ukljuuju rad s ljudima,
odnosno pomaganja drugom u najirem smislu. U to vreme javila se i profesija
psihijatra, koja dominira u psihijatriji, odnosno psihijatrijskim ustanovama, mada u
ustanovama zatite mentalnog zdravlja nisu zaposleni samo psihijatri nego i druge
profesije s fakultetskim obrazovanjem, kao to su kliniki psiholozi, socijalni radnici

Ovaj prilog je uraen u okviru projekta Drutveni akteri i drutvene promene u Srbiji 1990-2010,
ev. br. 149005, koji podrava Ministarstvo nauke R. Srbije.
118 SOCIOLOGIJA, Vol. XLIX (2007), N 2

i defektolozi. Njima treba dodati, u naoj sredini gotovo nepoznatu, profesiju

klinikog sociologa, koja se afirmisala uglavnom u SAD.
Krajem 60-ih i tokom 70-ih godina 20. veka dolo je do nesumnjive
afirmacije drutvene sutine psihikih poremeaja, samim tim i do viestrukog
proimanja i meusobne saradnje dveju struka i nauka, sociologije i psihijatrije.
Plodna meusobna saradnja zapoeta je pred II svetski rat i naglo se razvijala u
godinama posle njega. Rezultat meusobnog uvaavanja i rada su uvene socijalno-
-psihijatrijske odnosno epidemioloke studije ikake socioloke kole (Hollinshead,
Redlich, 1958; Faris, Dunham, 1939). Tada je takoe dolo do vidnog profilisanja
novih interdisciplinarnih nauka, socijalne psihijatrije (bliskije i orijentisane na
psihijatriju i socijalnu medicinu) i sociologije mentalnih poremeaja (oslonjene pre
svega na sociologiju i humanistike nauke u celini). Pomenutom zbliavanju
pridonela je, treba rei, i afirmacija grupne psihoterapije (pre svega grupne analize
odnosno psihoanalitiki orijentisanih metoda grupnog rada), kao i socioterapije
(terapijskih klubova i terapijskih zajednica) u psihijatrijskim institucijama i van njih
u neposrednom reavanju psihikih problema ljudi. To je ujedno i period kada se
definitivno u istom poslu pojavilo nekoliko novih profesija, meu njima svakako
zanimanje psihoterapeuta, koje se regrutuje iz redova medicinara, psihologa, ali i
profesija sa humanistikim akademskim obrazovanjem, zatim su to defektolozi (ili
specijalni pedagozi), te socijalni radnici (u naim uslovima sa bazinim
politikolokim obrazovanjem). U grupu potonjih profesija spada i kliniki sociolog,
profesija koja u sebi objedinjuje, u praktinom i teorijskom smislu, otvorenost
psihijatrije i sociologije i potvrujui fluidnost granica i irinu obeju ovih struka.
Pomenuto umnoavanje profesionalnih profila u posleratnoj psihijatriji u
svetu ukazalo je na najmanje dve stvari. Prvo, psihijatrijski obolelim se prestalo
pristupati samo kao predmetu medicinskog tretmana ili kao oboljenju koje se lei
iskljuivo lekovima, koji su se pokazali ne samo nedovoljnim nego i neadekvatnim
(posebno zbog neeljenih nuzpojava koje su izazivali). Drugo, ukazala se potreba za
drugaijim profesionalnim stilom rada u reavanju psihikih problema obolelih, tj.
pojavila se potreba za timskim radom profesionalaca, budui da je svaka od
pojedinih profesija obuhvatala samo jedan aspekt problema iz ivota psihijatrijskog
pacijenta. Profesionalni tim je bio jedini u stanju da sagleda obolelog kao oveka u
celini i to, ovom prilikom treba istai, kao socijalno bie tj. kao subjekt u mrei
razliitih odnosa, koji se sagledava i procenjuje takoe iz jedne sline takve mree,
iz ugla profesionalnog tima strunjaka.
Meutim, tokom 70-ih godina, s pojavom protivrenih antipsihijatrijskih
ideja, umnogome subverzivnih u odnosu na psihijatre kao profesionalce, kako su
uoili i sami sociolozi (Pilgrim, Rodgers, 2005), kao i ponovnim afirmisanjem
bioloke i neurofizioloke struje u samoj psihijatriji 90-ih godina 20. veka (u tzv.
deceniji mozga), dolazi do meusobnog udaljavanja sociologije i psihijatrije.
Petar Opali: Kliniki sociolog u psihijatriji... 119

Razvija se ak neka vrsta teorijskog i praktinog zazora. To se moglo zakljuiti

najvie po tome to je bilo sve manje empirijskih istraivanja i rasprava iz graniih
oblasti u obe struke. Sociolozi su, kad je u pitanju psihijatrija u poslednjih
dvadesetak godina, bili najvie zainteresovani za empirijsku proveru teorije
etiketiranja i socijalno-antropoloka prouavanja, a u teorijskom pogledu za anti-
psihijatrijske, postmodernistike i poststrukturalistike ideje u samoj psihijatriji.
Drugim reima, sociologija je podravala teorijsku dekonstrukciju psihijatrijskog
saznanja, mada ovo, istini za volju, nikad nije ni bilo teorijski homogeno, osim
moda u ravni fenomenolokog opisa pojedinih psihikih poremeaja. Postepenom
ruenju mostova izmeu ove dve struke i nauke pridoneli su, naravno, i psihijatri,
ignoriui ranije doprinose sociologije, naroito u epidemiologiji, izuzev kad je re o
sve rairenijim i sve raznovrsnijim socijalno-psiholokim obradama reaktivnih
psihikih poremeaja. Prilozi iz socijalne psihijatrije u psihijatrijskim udbenicima u
svetu su sve turiji. Slino je i u Srbiji. Najnoviji udbenik iz psihijatrije (Kalianin,
Eri, 2001) recimo, obrauje ova pitanja, ali bez priloga sociologa.
Ba zato to kliniki sociolog predstavlja kljunu profesionalnu strunu sponu
izmeu sociologije i psihijatrije, a u nas je gotovo nepoznat, posvetili smo mu
posebnu panju. Kao specifina i otvorena tema psihijatrijske sociologije odnosno
sociologije mentalnih poremeaja, on je dobrodoao sadraj koji moe da uini neto
da se plodna saradnja izmeu psihijatrije i sociologije, naruena pre dve decenije,
donekle obnovi i ojaa.

Profesionalne funkcije klinikog sociologa

Profesija klinikog sociologa tie se delatnosti sociologa koji se bavi rea-

vanjem ivotnih problema pacijenata u najirem smislu rei kao svojim osnovnim
zanimanjem. To je dakle sociolog koji se specijalizovao, radei u medicinskoj ili
socijalnoj ustanovi na poslovima zatite mentalnog ili somatskog zdravlja ljudi,
samostalno i/ili u saradnji sa drugim strunjacima.
Kao i kliniki psiholog ili kliniki psihijatar, on se u psihijatrijskim ustano-
vama bavi psihiki obolelim kao individuom, ali, za razliku od njih, i kao lanom
manjih i veih drutvenih grupa i kao pripadnikom odreene drutvene zajednice,
ukljuujui tu i zdravstvenu ustanovu. Bazino akademsko obrazovanje mu je huma-
nistiko tj. socioloko. Tu se on bitno razlikuje od socijalnog psihijatra, koji je lekar
po struci i koji u Srbiji ima magistarsku akademsku titulu iz oblasti socijalne
psihijatrije, koju stie na Medicinskom fakultetu. Razlikuje se i od specijaliste
socioterapeuta, koja se u nas obrazuje na Fakultetu politikih nauka u Beogradu, a
pretpostavlja da je kandidat prethodno zavrio fakultet iz grupe humanistikih
nauka.
120 SOCIOLOGIJA, Vol. XLIX (2007), N 2

Kliniki sociolog nije dakle socijalni radnik, koji se u Srbiji, kao to je

poznato, koluje na Fakultetu politikih nauka (ranije na Vioj koli za socijalne
radnike) i, za razliku od klinikog sociologa, bavi se iskljuivo reavanjem
individualnih socijalnih problema obolelog. U obinom narodu se kod nas neretko
brka profesija sociologa i socijalnog radnika, to naravno ponekad ine i
psihijatrijski pacijenti. To je zato to se profesija klinikog sociologa, nema sumnje,
najvie preklapa s poslovima socijalnog radnika. Moglo bi se rei da socijalni radnik
u naim uslovima obavlja najmanje polovinu aktivnosti klinikog sociologa u
amerikim zdravstvenim ustanovama. Meutim, glavna razlika izmeu ove dve
profesije je u tome to kliniki sociolog posmatra probleme pacijenta kao aspekt
irih drutvenih problema, kao problem odnosa u konkretnim grupama ili, jo
preciznije, kao izraz problematinih relacija unutar veih i manjih drutvenih grupa
u kojima ivi psihijatrijski pacijent. Tako je njegov nezaobilazni predmet poloaj
pacijenta unutar formalnih i neformalnih grupa unutar bolnice.
Kliniki sociolog je tu da postavi tzv. socijalnu dijagnozu pacijenta. (Na
primer, dijagnoza koja glasi: N.N, dete razvedenih roditelja iz radnike klase,
nezaposleni knjigovoa, razveden, korisnik socijalne pomoi, ivi u subkulturi
alkoholiara, ignorisan od ue i ire porodice). Ova vrsta dijagnoze se postavlja,
pored klinike dijagnoze psihijatra (koja se tie prvenstveno psihikog statusa
odnosno opisa pojedinih psihikih funkcija), a nadopunjuje se nalazima psihologa na
osnovu rezultata primene baterije psiholokih testova ili tzv. psihograma. Bitno je da
svaka od ove tri vrste dijagnoza ne moe jedna drugu da zameni. Tek u
sinhronizovanom timskom radu one se nadopunjavaju, tako da u odreenoj fazi
leenja jedna od njih dobija na prioritetu, a tako upotpunjene daju neretko
sinergistike uvide u ivotne probleme obolelog.
No, profesija klinikog sociologa se od socijalnog radnika razlikuje i po tome
to kliniki sociolog nikada ne gubi iz vida specifinosti uticaja institucija na
psihiko stanje i efekte leenja pacijenta (uticaji bolnike atmosfere,
administrativnih propisa i ogranienja, problema u komunikaciji sa vanim licima u
bolnici i van nje). Kliniki sociolog bi zbog toga trebalo da ima znatno vie prostora
da utie na rukovoenje ustanovom, upravo u onom aspektu u kojem naini i
problemi u funkcionisanju ustanove kao celine upliviu na psihiko stanje
pacijenata, posebno onih najosetljivijih, suicidalnih u prvom redu.
Funkcija klinikog sociologa je s jedne strane opta, da pomogne osvetlja-
vanju kritike socijalne samosvesti zaposlenih u zdravstvenim ustanovama, a s
druge sasvim konkretna, da uestvuje u reavanju dnevnih problema pacijenata
vezanih za opte ivotna pitanja, kao to je briga za ishranu, za motorni razvoj, ili
briga o telu i edukativnim potrebama pacijenata. Isto tako, on im pomae u voenju
finansija i domainstva, u tom smislu da lake nau meru izmeu tednje i sticanja, s
jedne, i troenja resursa, s druge strane. Kliniki sociolog isto tako vodi rauna o
Petar Opali: Kliniki sociolog u psihijatriji... 121

tome da li oboleli brine o svojoj deci, njihovoj budunosti, a prati i podstie

angaovanje pacijenta u drutvenoj zajednici (umetnike, religiozne, pa i politike
aktivnosti). On je aktivan naroito onda kada pomae ljudima u savladavanju
posledica nepredvidivih i intenzivnih stresnih situacija u njihovom svakodnevnom
ivotu.
Recimo i to da radno mesto klinikog sociologa nije predvieno samo u
velikim psihijatrijskim ustanovama (klinikama, institutima, zavodima i bolnicama)
niti samo u univerzitetskim istraivakim timovima. Kliniki sociolog obavlja svoje
funkcije u SAD u svim drutvenim institucijama koji se bave porodinom proble-
matikom psihijatrijski obolelih (centri za socijalni rad, timovi za porodinu pre-
venciju i leenje bolesti zavisnosti u razliitim ustanovama), zatim u slubama
javnog zdravstva (u kojima se zdravstveni problemi obino dijagnostikuju u
socijalnom kontekstu i odreuju ciljevi i strategija njihovog dugoronog reavanja),
kao i u institucijama koje se bave leenjem hroninih bolesnika somatskog karaktera
(Freedman, 1982; Rebach, Bruhn, 1991). On moe aktivno da se ukljuuje u procese
rehabilitacije i prevencije obolelih od kardiovaskularnih bolesti, dijabetesa,
reumatskih i drugih hroninih, kao i malignih oboljenja, zatim u aktivnosti javne
promocije zdravlja (recimo u kampanje borbe protiv AIDS-a, protiv puenja i
zavisnosti od droge), u propagandne akcije zdrave ishrane i zdravog naina ivota
uopte. Najzad, kliniki sociolozi mogu da budu angaovani i u ustanovama koje
reavaju probleme delinkvencije mladih i kriminala (u popravnim domovima i
zatvorima i izvan njih), ali isto tako mogu da nau svoje mesto u institucijama koje
se bave reavanjem problema u edukaciji dece i odraslih u vezi sa socijalno-
-patolokim pojavama. Posebno mesto imaju u reavanju problema diskriminacije
ena, njihovog zlostavljanje pre svega, kao i u pomoi starim ljudima (u starakim
domovima, agencijama i drutvenim institucijama za brigu o starim licima).

Obeleja profesionalne uloge klinikog sociologa

Profesionalna uloga klinikog sociologa ima, kako pie Fridmen (Freedman,

1982), sledea obeleja: 1 - fokusiranost na individualni sluaj, 2 - koncentrisanost
prevashodno na procenu problema u vezi sa ivotom ljudi u grupama, organi-
zacijama i zajednicama, 3 - usmerenost na terapijsku praksu i dijagnostikovanje
poremeaja u drutvenom kontekstu, 4 - orijentisanost na pozitivne promene
pacijenata, 5 - humanistiku opredeljenost u vrednosnom smislu, 6 - koncentrisanost
na razumevanje socijalnih inilaca koji onemoguavaju pojedinca da bude
zadovoljan i efikasan i 8 - usvajanje profesionalno-liberalnog ideolokog stava u
svakodnevnom radu.
122 SOCIOLOGIJA, Vol. XLIX (2007), N 2

Ako se uloge klinikog sociologa u psihijatrijskim ustanovama sagledavaju u

teorijskom smislu funkcionalistiki, tada se moe govoriti o tri glavne uloge
klinikog sociologa, kako je to video Miler (Mller, 1980). Prva od njih je uloga tzv.
liferanta socijalnih varijabli (uloga paraprofesionalnog pomagaa), iji uticaj je
znaajan za definisanje i kasniji tretman psihikih poremeaja. Drugo je uloga dija-
gnostiara svih pojavnih formi etiketiranja pacijenta od strane drutvene sredine. U
toj ulozi kliniki sociolog vri uticaj na rad socijalnih slubi, na organizaciju i
voenje edukativnih programa za osoblje sa srednjim obrazovanjem u oblasti niza
socijalnih kompetencija. U okviru nje pravi bazu podataka o pacijentima i neretko
vodi poslove uspostavljanja i odravanja kontakata ustanove sa javnou
(PR-slubenik). Trea uloga, po Mileru, podrazumeva ukljuivanje u procese
leenja, ali samo kao ko-terapeut i to preteno u grupnim (grupno-psihoterapijskim i
socioterapijskim) odnosno porodino-terapijskim aktivnostima. Saeto reeno, kao
agent pacijenta kliniki sociolog zavrava poslove za obolelog, ali je kad treba i
advokat tj. branilac bolesnika u pravnim pitanjima i posreduje odnosno olakava
njegove kontakte sa raznim grupama i ustanovama van psihijatrijske.
Na drugoj strani, uloga klinikog sociologa je da pravi programe razvoja
ustanova, kao i da evaluira njihov rad. On tako analizira funkcionisanje psihijatrijske
slube u domovima zdravlja, savetovalitima, psihijatrijskim odeljenjima u optim
bolnicama, starakim domovima, zatitnim radionicama, psihoterapijskim i
psihijatrijskim privatnim ordinacijama, a pre svega u velikim psihijatrijskim
bolnicama, vrednujui efekte ovih slubi i ustanova u odnosu na kvalitet ivota
obolelih. U Srbiji su to, da podsetimo, psihijatrijske bolnice u Vrcu, Kovinu,
Beogradu, Padinskoj Skeli, zatim u Novom Kneevcu, Zatvorskoj bolnici
Centralnog zatvora u Beogradu i u Gornjoj Toponici kraj Nia. Ove dve poslednje
psihijatrijske ustanove su socioloki najzanimljivije, budui je re o tipinim
totalitarnim psihijatrijskim ustanovama. U njima se, kako kae Gofman (1973,
str. 1), vei broj individua nalazi u istom poloaju i na odreeni nain odseen od
ostalog drutva i vodi zatvoren i strogo formalno regulisan ivot. Istina, svaka
psihijatrijska ustanova, ukljuujui i azilarnu, smatra sebe humanitarnom, u
najmanju ruku zdravstvenom ustanovom sa primarnim ciljem pruanja medicinskih
usluga leenja i nege. Tu je upravo nezaobilazna uloga klinikog sociologa da prui
struni legitimitet merama reorganizacije ovakvih ustanova, iji je cilj humanizacija
i demokratizacija njihovog rada.
Mi smatramo da je uloga klinikog sociologa i da vodi Balintove grupe raznih
profesija u psihijatrijskim ustanovama (male iskustvene grupe sestara, tehniara,
mladih lekara, psihologa i socijalnih radnika), budui ima najprofilisaniju distancu
prema veini, kako medicinskih tako i psihijatrijskih profesija, koje su angaovane u
leenju duevnih bolesnika, a sa druge poznaje njihov posao iznutra. Takoe
mislimo da ima posebnu ulogu u socioterapiji, u (socio)terapijskim zajednicama i
Petar Opali: Kliniki sociolog u psihijatriji... 123

terapijskim klubovima (za leenje hroninih alkoholiara, hroninih psihotinih

pacijenata).
Obavljanje navedenih uloga pretpostavlja sveobuhvatan program edukacije za
klinike sociologe u psihijatriji i to, po svemu sudei, najbolje unutar jedne
eklektike teorijske paradigme (kombinacije psihoanalize, fenomenoloko-
-egzistencijalistike i sistemsko porodine teorije, primerice) sa usvajanjem brojnih
praktinih vetina u socijalizaciji i resocijalizaciji pacijenta. Slino preporuuju i
Rebach i Bruhn (1991), koji su se temeljno bavili ovim pitanjem. Pri tom cilj
edukacije treba da bude da klinike sociologe osposobe da pomau psihijatrijskim
pacijentima u kritinim momentima kada ovi imaju probleme u proceni realnosti,
onda naime kad se kao linosti oslanjaju na negaciju, projekciju, regresiju i sline
primitivne nesvesne mehanizme odbrane u svom drutvenom funkcionisanju.
Njegova uloga je u tom smislu svakako emancipatorska odnosno salutogena
(Schunk, Schade, Schffel, 1998), tanije, takva da uvek rauna sa tzv. zdravim
kapacitetima linosti, pre svega onim koji se tiu ivotne profesije pacijenta,
njegovih porodinih i drugih drutvenih uloga, odnosno komunikacionih potencijala
bolesnika uopte.

Umesto zakljuka

Osamdesetih godina prolog veka u Nemakoj, vajcarskoj i Austriji bilo je

zaposleno oko 100 klinikih sociologa u psihijatriji (Mller, 1980). Nismo nali
podatke o ovoj profesiji u drugim zemljama. U Srbiji, koliko znamo, svega dva
sociologa rade na psihijatrijskim odelenjima u toj ulozi, jedna koleginica u bolnici
Dr Laza Lazarevi, a druga na Psihijatrijskom odelenju Opte bolnice u
Kragujevcu. Vie sociologa zaposleno je u dravnim institucijama koje se bave
zdravstvom, kao savetnici ili kao slubenici, odnosno kao sociolozi istraivai.
Naalost, nijedan sociolog u ustanovi koja se deklarie kao eklatantno socijalno-
psihijatrijska tj. u Institutu za mentalno zdravlje u Beogradu.1

1
Predajui tri decenije socijalnu patologiju na Odeljenju za sociologiju Filozofskog fakulteta u
Beogradu i radei gotovo isto toliko vremena u Institutu za mentalno zdravlje na nekoliko kljunih
odseka ove ustanove, uoio sam, posebno tokom voenja vebi iz Socijalne patologije ili tanije
Sociologije mentalnih poremeaja, iji je glavni sadraj bio prezentacija i demonstracija problema
koje su imali pacijenti leeni u ovoj psihijatrijskoj ustanovi u drutvenom kontekstu, veliku
zainteresovanost studenata sociologije za ovaj predmet. Na vebe su studenti dolazili redovno, ali i
oni koji su ve odradili ove vebe, kao i studenti drugih odeljenja Filozofskog fakulteta. Po priama
nekih bivih studenata bile su to decenijama najzanimljivije vebe tokom studija sociologije. Ovaj
vid nastavej naime, sadravao je, ali naravno samo u pedagokoj vizuri, ono to u sebi podra-
zumeva profesija kliniki sociolog neposredno suoavanje studenata sa ivotnim problemima
ljudi, ovaj put psihijatrijskim pacijentima, kontakt licem u lice sa osobama koji su imali psihike i
socijalne pobleme. Vebe su voene s ciljem da se psihiki problemi obolelog sagledaju in vivo u
124 SOCIOLOGIJA, Vol. XLIX (2007), N 2

Neki upozoravaju na opasnost da se rad klinikog sociologa u psihijatriji

psihologizira, posebno onda kada su kliniki sociolozi dodatno obrazovani iz indivi-
dualne psihoterapije ili porodine terapije. Po njima, postoji rizik da sociolog u
svom radu zanemari kljuni socioloki stav prema problemima pacijenta, koji treba
da predstavlja institucionalnu ravnoteu preteno psiholokim i biolokim stavovima
kolega sa kojima radi. Zato Bosshard (1980) upuuje na potrebu redovnog
angamana klinikog sociologa i van okvira psihijatrijske ustanove, na kontakte sa
pacijentima i strunjacima razliitih profila u centrima za socijalni rad, na saradnju
sa zaposlenim u neprofitnim dobrovoljnim organizacijama, u organima dravne
uprave, kao i u bolnicama drugog tipa.
Nae je miljenje da nezaobilazni predmet profesionalnog angaovanja klini-
kog sociologa treba da budu i ostanu, u naim uslovima naroito, sluajevi prisilne
hospitalizacije, pokuaji samoubistva, teki hronini psihijatrijski pacijenti koji
nemaju porodicu ili ih je porodica odbacila, zatim pacijenti koji su eventualno u
pravnom sporu sa psihijatrijskom ustanovom ili nekim od strunjaka zaposlenih u
njoj, a bez odlaganja sluajevi fizikog obrauna pacijenata sa osobljem ustanove ili
sluajevi meusobnog fizikog napada pacijenata. Sve te vrste angamana podrazu-
mevaju poznavanje ireg drutvenog konteksta individualnog problema pacijenta,
koji se reava pored, uprkos i vrlo retko, unutar (psiho)terapijskog procesa.
Dodajmo na kraju i to da su sociolozi u Srbiji do sada bili u psihijatriji najvie
angaovani u izradi nacrta i u realizaciji naunih projekata iz oblasti socijalne
psihijatrije ili ire, socijalne patologije, to nesumnjivo ostaje i jedan od zadataka
klinikih sociologa. Prednosti sociologa, makar one koje prua obrazovni sistem u
Srbiji, jesu u dobrom poznavanju metodologije sociolokih i srodnih istraivanja
tokom ispitivanja rada psihijatrijskih ustanova, istraivanja efekata socioterapije i
psihoterapije, evaluacije preventivnog i terapijskog psihijatrijskog rada i drugih

porodinom, mikrosocijalnom i na kraju, u irem drutvenom kontekstu. Koliko pedagokih koristi

(a o praksi da ne govorimo) lei u upoznavanju institucionalnih aspekata problema psihijatrijskih
pacijenata, govori izuzetna poseenost ili uspeh dela vebi koji se ticao poseta studenata
Psihijatrijskoj bolnici u Padinskoj Skeli i ustanovama slinog tipa (Centralnom zatvoru i zatvorskoj
bolnici u Beogradu, nekim ustanovama za zbrinjavanje maloletnih delinkvenata i sl.).
I jo jedno zapaanje vezano za ovo pitanje. Studenti sociologije su, da li zbog karaktera preteno
humanistikog obrazovanja ili zbog sluajnog spleta okolnosti koji je doveo do selekcije linosti
koje studiraju sociologiju, pokazali vie empatije za subjektivne probleme pacijenata, vie smisla za
diskreciju i toleranciju, a naroito za razumevanje ivotnih problema pacijenata u njihovim
porodinim i radnim sredinama, od studenata psihologije (koji su bili znaajnije skloni da ljude
procenjuju po kanonima psihoanalize ili nekih drugih teorija) i medicine (koji su bili uglavnom
usmereni na traganje za dijagnozom). Sve u svemu, prava teta da u nas nema profilisane profesije
klinikog sociologa, jer bi se meu studentima sociologije sigurno regrutovali talentovani kliniki
sociolozi, ija je pozitivna motivacija za ovu profesiju vidljiva i iz injenice da je u poslednjih 40
godina na Odeljenju za sociologiju odbranjeno preko 70 diplomskih radova iz Sociologije
mentalnih poremeaja, a gotovo da ne proe godina, da se za letnju praksu u okviru studija
sociologije u Institutu za mentalno zdravlje i u slinim ustanovama, ne javi nekoliko studenata.
Petar Opali: Kliniki sociolog u psihijatriji... 125

problema iz sociologije mentalnih poremeaja. Na putu uspenije profesionalne

afirmacije sociologa u klinikoj praksi i zdravstvenim ustanovama kod nas stoji
koliko surevnjivost predstavnika drugih profesija u zdravstvu, toliko i komplikovani
birokratski pristup i predrasude,2 koje prate njihovo ukljuivanje u rad zdravstvenih
odnosno psihijatrijskih ustanova s jedne, kao i atmosfera pozitivistikog biologizma,
potkrepljena autoritarnim stilom ponaanja rukovodstva psihijatrijskih ustanova
(nasleenim iz profesionalne kulture iz perioda komunizma) sa bazinom biolokom
tj. medicinskom orijentacijom sa druge strane.
Kao i predstavnici drugih profesija, kliniki sociolog bi trebalo da se uva
suvinog rivaliziranja sa drugim profesijama, pre svega onog sa socijalnim
radnicima, s kojima ima najvie profesionalne slinosti. Kao i svi zaposleni, i on
moe da se preterano identifikuje sa ustanovom, a ovaj bi nesvesni proces najvie
negativno uticao upravo na kvalitet posla koji on obavlja u jednoj ustanovi.
Ostaje otvoreno pitanje koliko bi profesionalno profilisanje klinikog socio-
loga u naim uslovima pridonelo prevazilaenju jaza izmeu psihijatrije i
sociologije, koji je do sada, u naim uslovima, premoivan akademskom saradnjom
na nivou visokokolskog obrazovanja ili saradnjom u izradi sve reih zajednikih
naunih projekata. Da li bi se pojavom klinikih sociologa u naim psihijatrijskim
ustanovama stvorila jo jedna profesija koja bi se takmiila s drugim tradicionalno
etabliranim (kao to su profesije psihijatar, psiholog i socijalni radnik), ili s onima
koje su jo u procesu afirmacije (defektolog, psihoterapeut)? Prua li se na terenu
socioterapije, pre svega u voenju sastanaka velikih terapijskih grupa, terapijskih
klubova ili terapijskih zajednica, ansa za afirmaciju klinikog sociologa? Ili su to
ipak samo poslovi menaderisanja tj. upravljanja psihijatrijskim ustanovama i to pre
svega na planu njihovog otvaranja i povezivanja sa drugim segmentima drutva i
ostalim zdravstvenim i drugim institucijama, koje pomau marginalnim i ugroenim
grupama stanovnitva, kao i ljudima s posebnim potrebama? Odgovori na ova pita-
nja ostaju otvoreni. No, u svakom sluaju jo nije iskoritena mogunost, koja se
potvrdila kao socijalno opravdana tj. kao relevantna u popunjavanju praznina
izmeu delatnosti niza drugih profesija u pruanju pomoi ljudima sa psihikim
problemima. Bez obzira na razlike u drutvenim sredinama, zdravstvenim sistemima
i kulturnim vrednostima naeg tj. evropskog s jedne, i drutva SAD sa druge strane,
valjalo bi uiniti sve to se moe da se ova profesija etablira i u naoj sredini. Setimo
se na kakve je otpore nailazilo (a delimino nailazi i danas) uvoenje psihoterapeuta
tj. psihoanalitiara, pa docnije socijalnih radnika, a u novije vreme specijalnih
pedagoga, u psihijatrijske ustanove. Za sada je, koliko oekivano toliko i za aljenje

2
Paradigmatino je iskustvo Gofmana u tom smislu, kada je u socioloko izuavanje psihijatrijske
bolnice doao iz jednog sociolokog instituta. Na njegovu radost i sreu nauke, imao je, kako je
docnije napisao, manje problema u profesionalnom situiranju svog istraivanja sa predstavnicima
bolnike institucije, negoli sa birokratijom univerzitetske naune ustanove iz koje je doao.
126 SOCIOLOGIJA, Vol. XLIX (2007), N 2

uti neke predstavnike drugih profesija koji ponekad postave studentima sociologije
pitanje: ta trai sociolog na psihijatriji? Odgovor na to pitanje mogao bi da glasi:
Da pomogne psihijatrijskim pacijentima onoliko koliko mu pomau, svaki na svoj
nain, predstavnici i drugih profesija. A pomoi e im u najmanju ruku onoliko
koliko turobnu institucionalnu atmosferu psihijatrijske ustanove svojim edukativnim
aktivnostima osveavaju studenti sociologije. Tome sam bio svedok nekoliko
decenija. Na kraju, nije li to dovoljno za poetak?

Literatura

Bosshard, R. (1980): Irrenhauskarriere eines Klinischen Soziologen, in: Heinrich K., Mller
U. (Hrsg): Psychiatrische Soziologie, Belz V., Weinheim-Basel, 223-235.
Faris, E. L., Dunham, W. H. (1939): Mental Disorders in Urban Areas, University of
Chicago Press, Chicago.
Freedman, J. A. (1982): Clinical sociology: What it is and what it isnt - A perspective,
Clinical Sociology Review, 5, 65-82.
Goffman, E. (1973): Asyle. ber die soziale Situation psychiatrischer Patienten und anderer
Insassen, Suhrkamp-Taschenbuch, Frankfurt/M.
Hollinshead, A. B., Redlich, F. C. (1958): Social Class and Mental Class, J. Wiley and Sons,
New York.
Kalianin, P., Eri, Lj. (2005): Psihijatrija - Okviri, Medicinski fakultet, Beograd.
Mller U. (1980): Die Institutionalisierung eines Auenseiters - Anmerkungen zu Rollen und
Funktionen der Soziologen in der Psychiatrie, in: Heinrich K., Mller (Hrsg):
Psychiatrische Soziologie, Belz V., Weinheim-Basel, 236-253.
Pilgrim, D., Rogers, A. (2005): The troubled relationship between psychiatry and sociology,
International Journal of Social Psychiatry, 51 (3), 228-241.
Rebach, H., Bruhn, J. (ed) (1991): Handbook of Clinical Sociology, Plenum Press, New
York-London.
Schunk, T., Schade, B., Schffel, W. (1998): Evidence for the Prominance of Resource -
- Factors in the Context of Stress in Missions Abroad, Department of Psychosomatic
Medicine, Centre of Internal Medicine Phillips-University Clinic, Marburg.