Generala, Organika, kaj Biologia KEMIO LS. Stoker kaj M. R. SlabaughPerioda Tabelo de la Elementoi oe bolo TW | wetenento sarge Vr fnnaHom-numero a ~-gtoa-a0so netrio w 1B) WB BULB 2279 atay ava vay vtTAy) ——— K Se Ti v [Ce | Mo | Fe robo skangio | titenio | venadio | xromio | acngeno) tere 19 2 22 | 23 | 24 | 25 | 2 39,10 sore | 470 | sage | szo0 | 5494 | 5.05 Y Ze | Nb | Mo | Te [| Ro ubidio iteio | zirxonio | niobio J aotbdeno] teknecio} euteno 37 39 | 40 | 4: | 42 | 43 | 44 347 sey | sizz | sz | osd6 | coe | rotor Cs te [[ ut | ta | w [Re | Os cezio tenteno] | hefnio | tentato | votfreao} ° 52) 72, | 73 | 74 7b wear HL eae | eos | ie3es | teezs | is02 * HF Una | Unp | Unb | Uns | Uno {aktino | unnitxvsda}unatpent| enaitheksiofunilseptalunnitoxto 89 i] 104 | 105 | 108 | 107 | 108 ze fll asn | am | ae |e | acs . o Gius izotopes estus Fadi oaktivaj (nestabi taj) Indias aton nenature tro rpdioakt ive Gapiteo 12) povas citi in sen sci, la originon de ta provajo: a donita valoro estas ta aus-nombro de ta ple) stabila izotopo Biuj atoa-agsoj estas rondigitaj 9is 0,01 kaj estas Ja valoroj de la Komisiono pri Atoa-asoj el lo jaro 1977. ++ Lo nombroserio super to tabelo, dor Giu Kolunno. estas lai Iausona sisteno. La eliropa ‘sistemo diferencas en tio, ke Ia litero A estas uzata Ge la aaldekstra flanko, dua B estas uzata Ge le dekstra Tion i indikas la noabroserio en kranpoj.1A ¢ aluaiaio Iva va UIA UTTA we wri | 2 ter8)_ en?) | ado ergono LLIB , R. Eichholz (Kanado), 8. Kawamura (Japaniod, C.1. de Jesus (Usono), Kaj aliaj. Yamazoe afable konsentis Kontroli la me: retajpi ali rearangi la tekston kaj najn terminoin. Alias personoj helpis P. Graham, M. Humphreys, ustrajoj J. Laux, S. Rinker, K. Sorenson, Z. Stawikowski, B. Waldon. Ni Satas iVian kuntaboron, Inter la multaj referencaj verkoj konsultitaj dum la preparo de la traduko, aparte utilaj estis: PIV, la kemiaj vortaroj de Duncan (1956) kaj Westermayer (1961-82), Kaj 1a Esperanta Medicina Terminaro (1979). Fine, kara leganto, tenu en memoro ke Kemiajoj Kaj kKemiaj procedoj povas e por bono aii malbono. En 1a manoj de bonuloj povas atingi multan bonon, sed maliculoj kaj ankati malzorguloj povas kaiizi grandan difekton alhomoj, bestoj, Kaj 1a vivomedio per ili. Eble kelkaj el vi igos ministroj, aferistos, medicinistoj, ali sciencistoj; uzu viajn sciojn por 1a bon Bonan sukceson en via) studoJj. RK, DAP. TRADUKINTOJ DE LA CAPITROU* GaPrTRA NUMERO ‘TRADUKINTOCS> 1 A. Barrocas (Urugvajo) 2 6. Novak 3 K. Nell 4,5 J. Fulton ‘6 J. Fulton, B. Walden 7 M. Westermayer (F.R. Germanio? 8 R. K. Jones 9,10 kK. New] it V, Novobilsky (Cefiostovakio) 12 F. Belinfante 13-19 D. Portman 20,21 L. Kovacs (Hungario) 22 R. K. Jones 23 L. Kovacs (Hungario? 24,25 R. K. Jones Respondoj D. Portman Indekso R. K. Jones *Tiuj sen mencio de nacieco estas usonanojVI ENKONDUKO AL LA ANGLA ELDONO La plejparto de 1a kursanoj uzantaj "General, Organic, and Biochemistry: @ Brief Introduction" (Generala, Organika, kaj Biologia Kemio: Konciza Enkonduko) estas en la fakoj de flegistiko kaj Ja sciencoj pri 1a vivo. Al iti estas 1a biologia Kemio la plej grava parto. Ni sekve decidis skribi unue la biologian Kemion, tiam la organikan kemion devigan por kompreni 1a biologian Kemion, Kaj laste 1a Seneralan Kemion devigan por Kompreni ambati. Tial do, studento-flegistino leganta pri bufrado de sangoproteinoj en Capitro 22 jam lernis 1a tutan bezonatan sciaron pri bufroj en Capitro 10. Studento en 1a viv-sciencoj volanta Kompreni DNA en Capitro 24 jam posedas la fonain informojn pri esteroj (€. 18) kaj hidrogen-ligoj <&. 7), Ni Giam skribis 1a pleJ fruain Gapitroin surbaze de la bezonoj de la postal. Distinga trajto en tiv @i teksto estas 1a Slosilterminos kaj ties difinoj. Rapida kontrolo en ajna Capitro montros ties gravain terminojn. Alia gravajo estas la nekutima nombro de “lerniloj*. iv tapitro Komencigas per listo de celoj (po unu celo por iu sekcio), kaj finigas per ampleksa sortimento da ekzercoj (pli ol 500 en la tuta tekstod. Pro tio, ke studentoj niaopinie bezonas helpon apliki kaj bildigi al si la lernotajon, ni enmetis eksterordinare grandan nombron de klarigitaj ekzemploJ (super 70), ilustrajoj (super 130), Kaj tabeloj (super 80). Por 1a instruisto ni disponigis 1a "Instructor’s Solutions Manual* (Solvolibro por Instruistoj). Tiu havas plenajn respondojn por @iuj lernolibraj ekzercoJ. Ni dankas tiujn, Kiuj kritikis la anglan manuskripton: J.W. Baynes, C.S. Brown, L.A. Burnell, F. Haimes, R. Holt, 0.D. Jeans, F.R. Jerome, G.D. Lee, D.A. MacQuarrie, kaj H. Rick. Iliaj kritikoj tre utilis. loj trovos Ni esperas ke Giuj uzantoj de tiuj @i mater in Kompreneblaj, utilaj, Kaj science gustaj. Pro tio, ke ni sincere deziras plibonigi ilin kaj niajn kursojn, ni bonvenigas sugestojn, kritikojn, kaj ceterajn Komentojn. H.S.S. M.R.S.NEESPERANTAJ LITEROJ En scienca laboro oni ofte renkontas grekain literojn de la romana aboco. Kelkaj el Estas Konsilinde do konatigi kun ili. erojn Kaj neesperantajn ili trovigas en jena teksto. Greka Al fabeto Aya alfa Wy on B, 8 beta i,k ksi Tr, gama 0, 0 omikra 4, 8 delta Wen pi £,@ epsila P,e rota ZA zeta Ey, sigma 4,9 eta Tr tall 4,0 teta Y, v upsita t, 1 jota | Kym Kapa Xx hi Ay A Lamba Y, 7 psi a) 2, © omega Nees: Literoj de 1a Romana Al a, q kuo X, x ikso Ww duobla vo =, y_—_ipsilono VIvr KIEL ELPAROLI SCIENCAN NOTACION KELKAJ_K’ 0. En la kemio kaj matematiko trovigas ege multaj simboloj, ekvacioj, Kaj formuloj. Ili estas destinataj pli por 1a okulo ol por la orelo. Tio n. Sed kelkfoje jes. Sekve, tiu estas, oni ne kutime laltlegas i seréanta helpon en la elparolo povas sin turni al la subaj Konsiloj. ie ianoj - i + ali dividosigno (dividita per) 7 ai” dividostreketo Je) egalec-signo Cegalas) grado , komo oO krampoj x multiplika signo (multiplikita per) + plus-signo (plus) procento . punkto > sago (donas, produktas) = sago duvoja Cekvilibras kun) > streketo ; minus-signo (minus? Estas rimarkinde, ke kelkaj e) tiuj signoj apartenas al la ordinara interpunkcio. Interkrampe estas donita la prononco, se tiv diferencas de 1a nomo de ta signo. L. Nombre. Ili povas enhavi Komon, dividostreketon, ai punktojn. La komo karakterizas frakcioJn. Ekzemploj: a) 763 b) 12,02 c) 7/35 ¢) 4.908.316 Elparolojs a) sepcent sesdek tri b) dek du komo nul du ati: un du komo nul du ©) sep tridek-kvinonoj @) kvar milionoj natcent ok mi} tricent dek ses ali: kvar punkto nai nul ok punkto tri un ses 1li povas esti Generale legataj cifer-post-cifere ai Kiel tuto. Oni rajtas ellasi la 9 en nulo (nul) kaj e€ Jay en unu (un), sed *un* ne estas uzata Jis nun. En la anglaparolantaj kaj ivj aliaj landojuzigas 1a punkto vic’ al la komo kiel frakci-signo. Po unu punkto ofte apartigas tri ciferojn (kiel montrite en @) en grandaj nombroj. Tamen, en certaJ landoj trovigas 1a komo ai simpla spaco en tiv rolo. Tia interpunkcio estas fakultativa. ‘U1, Bazaj Matematikal OperacioJ Ili estas adicio, subtraho, multipliko, Kaj divido. La Krampoj (> grupigas nombrojn, Kaj la grupitajo nomigas parentezo. La maldekstra krampo, at Komenca Krampo, estas la ekkrampo. @in akompanas la dekstra, fina Krampo, ai la finkrampo. Ekzemploj: a) 1 + 1,2 = 2,2 b> 60 - (Bx 7) = 4 ce) 70+ 1029 Elparoloj: a) unu plus unu Komo du egalas du komo du b) sesdek minus parentezaj ok (multiplikita) per sep egalas kvar c) naiidek (dividita) per dek egalas nail Anstatai tiu pezaj "multiplikita per* kaj ‘divi a per" oni proponis vmult* Kaj "dis" respektive. Do, 3.x 4 = 12 farigus tri mult kvar egalas dek du. LI. Eksponenta Notacio Ekzemploj: a) 1,16 x 1074 b> 6,02 x 1023 Elparoloj: a) unu komo unu ses per dek potenco minus kvar ali: unu Komo unu ses per dek potencita per minus kvar b) ses Komo nul du per dek potenco dudek tri Sap K Elparoloj: a) cent sepdek kvin gradoj Cel b) kvincent okdek nai kelvinoj Procento La signon % legu Kiel procento(j)n. Ekzemploj: a) 37% b) 0,01% c> 20% acido Elparoloj: a) tridek sep procentoj b) nul Komo nul unu procento ©) dudek-procenta acido (20%-a acido? aii: dudek procentoj de acido vt s Ne ekzistas firmaj reguloj por prononci tiun mikspoton. Oni povas laiitlegi lad siaj 1) aspekto, 2) literumo (litero post litero?, kaj 3) deveno, Ix1. Ekzemploj lad aspekto: a) Hb) IUPAK c) log Elparoloj: a) ho b) i-u-pak c) Tog (ati logo) 2, Ekzemploj lai literumo: a> gly b) Nac) pH Elparoloj: a) go 10 ipsilono b) no a c) po ho 3. Ekzemploj lati deveno: a) ekz. b>) O c) ml @) log Elparoloj: a) ekzemple b) oksigeno c) mililitroj @) logaritmo Se vi hezitas, plej bone estas prononco lai deveno, Gar plej Klara. VIL. Kemiaj Formule. Ili povas enhavi subindicojn kaj superindicojn. Ekzemploj: a) H90 (akvo) b> NaF €) Ca(NOg)p @) Mg2* a 12¢ 2) C5Hy20 Elparoloj: a) ho subCindico) du'o ati ho duo b> no (minuskla> a fo ©) ¢o a ekKrampo no o (sub) tri finkrampo 2H20 —b) Hp + Ip = 2HT ©) HCIg) + H20C1) =2 HgO*Caky> + CI~Cakv? &) duobla ho du plus o du donas duoblan ho du o b) hidrogeno du plus jodo du ekvilibras kun duobla Elparolo, hidrogena jodido. ©) ho co 10 gasa plus ho du o likva ekvilibras kun ho tri o (pozitiva? jono akva plus co lo (negativa) jono akva alit gasa hidrogena Klorido plus likva akvo ekvilibras kun akva hidronio plus (negativa) akva Klorida jono Notu 1a uzon de obloj en (a) kaj (b) por indiki 1a kvanton de 1a samaj partoprenantaj moleKuloj (unuobla, duobla, ktp?. La respondo (c) ilustras kaj literuman kaj devenan prononcojn, sed ambai eblas ankali por (a) kaj (b).1X. Diver Ekzemplojt a? ekvacio 14-20 b) nc) km/h Elparoloj: a) ekvacio dek ses strek dudek b) no substrel a ©) Kilometroj je horo ail: Kilometroj hore Notu 1a mallongigon strek por streketo en (a). La ekvacio (c) estas tipo de divido, sed la unuoj mem ne “dividigas", do necessa ia esprimo por la frakci~streketo. Tiv @i libro aplikas "je", sed probable oni iam fiksos specialan vorteton por tiu celo en Esperanto. xIXII ESPERANTA TEKNIKA TERMINOLOGIO En la Internacia Lingvo la leganto trovos, ke multaj fakaj terminoj ne estas gis nun normigitaj. Tio veras ankai por kemio. Ni sciigas tion al vi, por ke vi ne surprizigu se vi trovos malakordojn inter tiu i libro kaj aliaj verkoj. Generale, 1a nuna libro respektas 1a alitoritaton de j esperantaj tef-verkoj kiel Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto (PIV), Tamen, estas esceptoj. Ni nepre volas direkti vian atenton al du aferoj, la nova fak-sufikso -enz kaj la mezur-vortoj. La nova, neregistrita en PIV sufikso -enz indikas substancon, kiv plenumas 1a agon de la radiko. Gi estas vaste uzata en tiv ¢i lernolibro, ofte anstatal pli Generala esperanta sufikso -il. Ekzemploj: adherenzo, solvenzo, dormigenzo. Aldone al -enz estas -ez, la pasiva variajo de venz. 6% in ‘as Ja substancon, kiu suferas la agon de la radiko, Sola @i libro estas solvezo. ekzemplo en La mezurvortoj en Esperanto (grando, rapido, alto, stabilo, kaj multaj aliaj) foje enhavas la sufikson -ec, kaj foje ne. Sed en la nuna verko Ja leganto trovos ilin nur sen la sufikso, ar tio estas pli logika kaj Klara. Aparte atentinde estas "grando", Kiun ni ne uzas lai ta maniero de PIV. grando La mezuro ali takso sur skalo de io diversgrade granda aii malgranda nomigas grando. En la naciaj lingvoJ, grando respondas ekzemple al angla "size", franca “grandeur, taille", germana "Grésse". PIV uzas grandon en la senco de nocio, Kiu posedas la econ, ke oni povas atribui al gi aron da valoroJ. Ni uzas 1a vorton atributo en tiu €i senco. Laste, rimarku ke kiam vi renkontos vortojn Kiel "grandecon* en tiu @i teksto, ne temas pri mezurvorto, sed pri la logika senco de la kunmetita vorto: eco de io granda.a. Biologia k ENHAU-TABELO Antaiiparolo IIT Tradukintoj de la Capitroj V Enkonduko al 1a Angla Eldono VI Neesperantaj Literoj VII Kiel Elparoli Sciencan Notacion Kelkaj Konsiloj VIII Esperanta Teknika Terminologio XII KELKAJ FUNDAMENTAJ KONCEPTOJS 1 Kio estas Kemio? 2 La Konsisto kaj Strukturo de Materio 2 La Ecoj de la Materio 3 San§igoj Okazantaj al 1a Materio 5 Tipoj de Observoj 6 Eksponenta Notacio 7 Mezur-Sistemoj 11 Transkalkulaj Faktoroj kaj Dimensia Analizo 14 Denso 16 Temperaturaj Skaloj 19 Ekzercoj 20 beaNVaubort LA LINGVO KAJ SIMBOLARO DE KEMIO 24 1 Tipoj de 1a Materio -- Puraj Substancoj kaj MiksaJoj 2 Heterogenaj Kaj Homogenaj Miksajoj 25 3 La Karakterizo de Puraj Substancoj 28 4 Molekuloj kaj Atomoj 29 5 Elementoj kaj Kombinajoj 30 § Nomoj kaj Simboloj de la Elementoj 31 7 Kemiaj Formuloj 34 Ekzercoj 35 3 3.1 La Atoma Teorio 38 3.2 Kemiaj Faktoj Subtenantaj 1a Atoman Teorion 38 3.3 Subatomaj Eretoj 42 3.4 3.5 Diferencoj inter Atomoj 44 Atomaj Masoj 47 Ekzercoj 49 KEMIAJ KALKULOJ 53 1 Kemiaj Ekvacioj 54 2 Molekulaj Masoj 58 3 Nombrado de Eretoj per Pesado 59 4 La Koncepto de Molo é1 S Moloj kaj Kemiaj Kalkuloj 64 Ekzercoj 68 25 XIIILA ELEKTRONA STRUKTURO DE ATOMOS 71 1 La Perioda Lego 72 2 La Perioda Tabelo 73 3 AranGigo de Elektronoj irkaili la Nukleo 75 4 Elektronaj Konfiguracioj 81 5 Elektronaj Konfiguracioj kaj la Perioda Lego 83 6 Elektronaj Kon#iguracioj Kaj 1a Perioda Tabelo 84 7 Kiasifikoj por 1a Elementoj 86 Ekzercoj 88 LA KEMIA LIGO 91 ‘ 6.1 Valentaj Elektronoj 92 6.2 La Okopa Regulo 94 6.3 Specoj de Kemiaj Ligoj 95 6.4 La Jon-Liga Modelo 95 6.5 Nomenklaturo de Jonaj Kombinajoj 99 6.6 La Kovalenta Modelo 100 6.7 Liga Poluseco 105 6.8 Nomenklaturo de Kovalentaj Kombinajoj 109 6.9 Kombinajoj Entenantaj Pol iatom Ekzercoj 114 n Jonojn 111 LA STATOJ DE LA MATERIO 118 7 7.1 Ecoj de la Tri Statoj de la Materio 120 2.2 La Molekul-Kineta Teorio de la Materio 121 7.3 La Solida Stato 122 7.4 La Likva Stato 123 7.5 La Gasa Stato 124 2.68 2.7 7.8 29 7. Komparo inter Solidoj, Likvoj, kaj Gasoj 125 Variabloj de la Gas-Lego 126 Lego de Boyle 129 Le§o de Charles 132 0 La Kombinita Gas-Lego 133 1 LeGo de Dalton pri Partaj Premoj 134 2 Stat-Bangoj 136 3 Vaporigo de Likvoj 137 4 Vapor-Premo de Likvoj 138 5 Bolado kaj 1a Bol-Punkto de Likvoj 140 6 Intermolekulaj Fortoj en’LikvoJ 141 7 Sublimigo kaj Fandigo 142 @ Malkombinigo 143 9 Strukturo de Jonaj Solidoj 144 Ekzercoj 146 souvados KAJ KOLOIDOJ 149 1 Tipoj de Solvajoj 150 2 Terminaro de Solvajoj 151 3 Reguioj de Solveblo 155 4 Procezo de Solvigo 157 5 Koncentrecoj de Solvajoj 158 & Diluo 1467 7 Koligativaj Ecoj de Solvajoj 168 8 Koloidaj Dispersatoj 177 9 Dializo 180 Ekzercoj 180 XIVREAKCIAJ RAPIDOJ KAJ LA KEMIA EKVILIBRO 185 Spontaneaj kaj Nespontaneaj Sangoj 186 Teorio pri Reakciaj Rapidoj 188 Faktoroj Kiuj Influas la Reakci-Rapidojn 191 Kemia Ekvilibro 194 Pozicio de la Ekvilibro 195 Principo de Le Chatelier 194 Ekzercoj 198 10 ACIDOJ, BAZOJ, KAJ SALOJ 201 11 Rl Mad 11,2 11.3 11.4 12,N 124 12.2 12.3 12.4 12.5 12.6 12.2 12.8 12.9 12.10 Difinoj de Acidoj kaj Bazoj 203 Fortoj de Acidoj kaj Bazoj 205 Poliprotonaj Acidoj 206 Saloj 208 Elektrolitoj 209 Net-Jonaj Ekvacioj 210 Nettrigo 212 Disociigo en Pura Akvo 213 La Skalo pH 215 Analizo de Acidoj kaj Bazoj 219 Titraj Kalkuloj 221 Hidrolizo de Saloj 226 Bufraj Solvajoj 230 Ekzercoj 234 EDOKSAY REAKCIOS 239 Redukt-oksidiga Terminaro 240 Oksidigo-nombroj 241 Klasoj de Reakeioj 246 Kelkaj Gravaj Redoksaj Procedoj kaj Procezoj 249 Ekzercoj 250 UKLEAS PROCEZOJ 253 Atomaj Nukleoj 254 Natura Radioaktiveco 255 Ekvacioj por Nukleaj Reakcioj 256 Artefarita Radioaktiveco 259 Faktoroj Influantaj Nuklean Stabilon 260 Rapido de Radioaktiva Diserigo 262 Sintezaj Elementoj 263 Jonigaj Efikoj de Radiado 265 Ekspono al Radiado 267 Radioizotopoj Kaj Medicino 269 Ekzercoj 271 13° SATURITAJ HIDROKARBONOS 274 13.1 13,2 13.3 13.4 13.5 13.6 13.7 13.8 13.9 Organika Kaj Neorganika Kemio: Historia Perspektivo 275 Komparo de la Ecoj de Organikaj Kaj Neorganikaj Kombinajoj 276 Saturitaj Hidrokarbonoj 277 Alkanaj Strukturoj 278 Struktura Izomereco 279 Strukturaj Formuloj 281 Nomenklaturo de Alkanoj 284 Alkiloj 288 Naturaj Fontoj de Alkanoj 289 xvXVI 13,10 Fizikaj Ecoj de Alkanoj 291 13.11 Kemiaj Ecoj de Alkanoj 292 13,12 Alkanoj en Vivantaj Organismoj 295 13.13 Cikloalkanoj 296 Ekzercoj 299 14 NESATURITAJ HIDROKARBONOJ 304 14.1 Nesaturitaj Molekuloj 305 14.2 Alkenoj 306 14:3 Nomenklaturo de Alkenoj 307 14.4 Geometria Izomereco 309 14,5 Ecoj Kaj Trovigo de Alkenoj 311 14.6 Alkenaj Reakcioj 312 14.7 Adiciaj Polimeroj 315 14,8 Alkinoj 318 14.9 Nomenklaturo de Alkinoj 318 14.10 Ecoj kaj Trovigo de Alkinoj 318 Ekzercoj 319 15 AROMATAS HIDROKARBONOJ 323 15.1 Historia Fono 324 15.2 La Strukturo de Benzeno 325 15.3 Nomenklaturo de Benzenaj Derivajoj 326 15.4 Reakcioj de Benzeno 329 . 15.5 Uzoj de Benzeno kaj Benzenaj Derivajoj 330 15.6 Polikernaj Aromataj Hidrokarbonoj 331 15.7 Fontoj de Aromataj Hidrokarbonoj 332 15.8 Heterocikiaj Kombinajoj 333 15.9 Hidrokarbonoj: Resumo 333 Ekzercoj 335 16 ALKOHOLOJ, FENOLOJ, KAJ ETEROJ 339 16.1 Strukturaj TrajtoJ de AlkoholoJ, Fenoloj, kaj Eteroj 340 16.2 Nomenklaturo de Alkoholoj Kaj Fenoloj 341 16,3 Klasifiko de Alkoholoj 344 16.4 Ecoj de Alkoholoj 345 16.5 Preparo kaj Reakcioj de Alkoholoj 345 16.6 Kelke da Oftaj Alkoholoj 348 16.7 Karakterizajoj Kaj Uzoj de Fenoloj 350 16.8 Fenoloj en la Naturo 351 16.9 Tipoj de Eteroj 352 16,10 Nomenklaturo de Eteroj 353 16.11 Ecoj de Eteroj 353 16.12 Epoksidoj 354 16.13 Tioloj kaj Disulfidoj 985 Ekzercoj 357 17 ALDEHIDOJ KAJ KETONOJ 362 17,1 La Strukturo de Aldehidoj kaj Ketonoj 363 17.2 Nomenklaturo de Aldehidoj Kaj Ketonoj 364 17.3 Ecoj kaj Uzoj de Aldehidoj kaj Ketonoj 365 12.4 Preparo de Aldehidoj Kaj Ketonoj 366 17.5 Adicio de Hidrogeno 368 17.6 Adicio de Alkoholoj 369 17.7 Oksidigaj Reakcioj 370 Ekzercoj 37218 KARBOKSILAJ ACIDOJ KAJ ESTEROJ 376 18.1 18.2 18.3 18.4 18.5 18.6 18.7 18.8 18.9 18.10 18.11 18.12 La Strukturo de Karboksilaj Acidoj Nomenklaturo de Karboksilaj AcidoJ Fizikaj Ecoj de Karboksilaj AcidoJ Preparo de Karboksilaj Acidoj 381 Acideco de Karboksilaj Acidoj 381 Saloj de Karboksilaj Acidoj 362 La Strukturoj de Esteroj 383 Nomenklaturo de Esteroj 384 Ecoj de Esteroj 385 Reakcioj de Esteroj Poliesteroj 387 Esteroj de Neorganikaj Acidoj Ekzercoj 389 385 388 19 A@MINOJ KAJ AMIDOS 394 Klasi#iko kaj Nomenklaturo de Aminoj 395 194 19.2 19.3 19.4 19.5 19.6 19.7 19.8 Ecoj, Trovigo, Kaj Uzoj de Aminoj Preparo de Aminoj 399 Reakcioj de Aminoj 400 énfetaminoj 401 Karakte Reakciaj de Amidoj Gravaj émidoj 404 Ekzercoj 406 404 20 SAKARIDOS 411 20.1 20.2 20.3 20.4 20.5 a 2 21.2 21.3 21.4 24.5 Klasifiko de Sakaridoj Monosakaridoj 413 Oksidigo de Monosakar ido, Disakaridoj 417 Polisakaridoj 419 Ekzercoj 423 413 416 LIPIDOS 426 Grasoj kaj Oleoj 427 Reakcioj de Grasoj kaj OleoJ Vaksoj 433 Steroidoj 434 Gras-solveblaj Vitaminoj Ekzercoj 439 430 437 22 PROTEINOS 442 22.1 22.2 22.3 22.4 22.5 22.6 22.7 22.8 22.9 La Graveco de Proteinoj 443 Karakterizajo de Proteinoj Aminoac ido. Esencaj Aminoacidoj Ecoj de Aminoacidoj Peptida Formigo 448 Proteina Strukturo 450 Proteina Hidrolizo 457 Proteina Denaturado 458 Ekzercoj 460 443 446 4a7 Konstru-eroj de ProteinoJ 377 378 380 397 ajoj Kaj Nomenklaturo de Amidoj 402 444 XVIIXVII 23 ENZIMOJ: KATALIZENZOJ DE LA NATURO 463 23.1 23.2 23.3 23.4 23.5 23.6 23.7 23:8 23.9 La Graveco de Enzimoj 464 Generalaj Ecoj de Enzimoj 465 Nomenklaturo de Enzimoj 466 Mefianismo de Enzim-etiko 467 Faktoroj Influantas Enziman Aktivecon 468 Inhibenzoj de Enzimoj 471 Izoenzimoj 473 Difektitaj EnzimoJ kaj AfeKcioj 473 Medicinaj Aplikoj de Enzimoj 474 Ekzercoj 475 24 NUKLEAJ ACIDOJ: MOLEKULOJ DE HEREDECO 477 24.1 24.2 24.3 24.4 24.5 24.6 24,7 Tipoj de Nukleaj Acidoj 478 Nukleotidoj 479 Strukturo de Nuklea Acido 481 Hem-replikigo de DNA 484 Rolo de RNA en la Sintezo de Proteino 486 La Genetika Kodo 488 Sintezo de Proteinoj 492 Ekzercoj 495 25 BIOKEMIA ENERGIO KAJ METABOLO 497 25.1 25.2 25.3 25.4 25.5 25.6 25.7 25.8 25.9 25.10 25.11 25.12 25.13 25.14 Utiligo de Energio en Vivaj Sistemoj 498 Superrigardo de Energia Produktigo 499 Energia Stokigo en ATF 500 Metabolo 501 Sakarida Metabolo 502 Sangosukera Nivelo 503 Nenormala Glukoza Metabolo 505 Energio el Glukozo 508 Glikolizo 508 La Ciklo de Krebs 510 La Elektron-transporta Geno 512 pida Metabolo 514 Ketonaj Korpoj 516 Metabolo de Aminoa Ekzercoj 519 joj S17 RESPONDOJ AL ELEKTITAJ EKZERCOJ 522 INDEKSO 537KELKAJ FUNDAMENTAS KONCEPTOJ CELOS 1a 1.2 1.3 1.4 15 1.6 1.7 1.8 1.9 Konatigi kun 1a stud-Kampoj speciale gravaj por kemiisto. Kompreni kion signifas la termino materia. Distingi la terminojn konsisto kaj strukture. Klasi la ecojn de 1a materio en fizikajn au kemiajn. Klasi la Sangigojn okazantajn al la materio en ke in aii fizikain. Klarigi la diferencon inter observoj kvalitecaj kaj kvantecaj. Esprimi decimalajn nombrojn per eksponenta notacio, kaj inverse. Multipliki Kaj dividi uzante nombrojn esprimitain per eksponenta notacio. Rekoni unuojn de la metra sistemo per ties nomoj Kaj mallongigoJ; rilatigi metrosistemain prefiksojn al Giaj nombraj valoroj. Konatigi kun la Internacia Sistemo de Unuoj (SI). Starigi kaj solvi simplajn transkalkul-problemojn pri la metra sistemo, uzante dimensiajn analizojn. Trovi la denson de substanco, Koninte ta mason kaj volumenon. Rilatigi mason kaj volumenon uzante denson kiel transkalkul-faktoron. Informigi pri la temperaturaj skaloj Celsius kaj kelvin; koni la rilaton inter ili.Unu el 1a demandoj ofte prezentataj de personoj Konsiderantaj la studadon de kemio estas: *Kion ekzakte pritraktas Kemio?*. En tiu @i @apitro ni Konsideros @i tiun demandon. Plue, ni rerigardos kelkajn fundamentajn principoin pri matematika notacio kaj mezur-unuoJ. Granda parto de €i tiu materialo eble estas jam ellernita; tamen, mallonga kontrolo de i tivJ punktoJ provizos bazon por la ellernado de la sekvantaj @apitroj. 1.1 KIO ESTAS KEMIO? Difino de la scienco nomata Kemio, lai stud-Kampoj gravaj por kemiisto, estas: kemio Kemio (aii Memio) estas 1a scienco, kiu studas: (1) 1a Konsiston kaj 1a strukturon de la materio, (2) la ecojn de la materio, kaj (3) 1a San§igoin, Kiujn suferas la materio kaj la Kondi€ojn necesajn por estigi au eviti tivjn Sangigoin.* *La vorto Kemio (ati hemio) devenas de la greka hemeja, sed ne senpere. La perilo estas 1a araba vorto al-kimiya’, Kie al = la. Tiel estigis kaj alhemio kaj kemio. mates Materio estas Ciuj substancoj de la universo, Kaj vivantaj kaj nevivantaj, havantaj mason (au pezon - vidu Sekcion 1.7) Kaj okupantaj spacon. Substanco ne devas esti nud-okule videbla por esti Konsiderata kiel materio. Sufitas nur, ke $i plenumu 1a 2 Kondiéojn, nome kaj mas-havon kaj spac-okupon. 1.2 LA KONSISTO KAJ STRUKTURO DE MATERIO konsisto La konsisto de substanco estas konata Kiam la identeco kaj kvanto de ciuj Konsistigantoj estas determinitaj. Ne sufitas scii kio ¢eestas; Oni devas scii la Kiomojn da ¢iu konsistiganto en la substanco antai ol la konsisto estas konata. Strukture Strukturo estas la maniero lai kiu la konsistigantoj de substanco Kunmetigas, tio estas, la ordo lai kiu ili estas arangitaj unu relativeal la alias. Scio de la Konsisto kaj strukturo ofte provizas praktikajn uzoin. Ekzemple, se la Konsistigantoj de natura erco estas konataj, eblas determini kiuj uzeblaj produktoj povas esti akirataj el $i. Krom tio, la kvanto de 2iu valora Konsistiganto devas esti konata antaii ol oni povas decidi éu la ekspluatado de 1a min-tavolo estas ekonomie ebla. La kemia konsisto de kelkaj Korpaj fluidoJ povas ofte esti uzata de kuracisto por lokalizi la kaiizon de malsano en paciento. Specife, 1a foresto de, ai 1a troo de kelkaj substancoj havigas gravajn informojn al la kuracisto. La strukturaj informoj pri substanco ofte Jetas lumon sur sian kKemian Konduton, kaj en kelkaj Kazoj permesas instali tiun Konduton en aliain substancojn. La kono pri la strukturo de sapo ebligas 1a fabrikadon de detergentoj (lav-pulvoroj), havantaj strukturojn kaj purigain proprecoin similajn al tiuj de sapo. Kelkaj medikamentoj havas kemiajn strukturoin tre similaj al tiuj de hormonoj seKreciataj nature de 1a homa korpo. La kono de 1a strukturo de 1a naturaj hormonoj estis 1a deir-punkto por la fabrikado de 1a preskribaj drogoj. 1,3 LA ECOJ DE LA MATERIO Ni diferencigas inter substancoj uzante la (proprecoin aii distingain karakterizajojn de la materio., Same kiel ni rekonas amikon per karakterizajoj kiel harar-koloro, marfado, aii naz-formo, ni rekonas Giun substancon per unika aro da proprecoj. Ekzemple, 1a substanco bromo povas esti priskribita Kiel malhel-ruga likvo, bolanta je 58,8°C, frostiganta je -7,3°C, Kaj facile vaporiganta por formi brunan vaporon. La ecoj de 1a substancoj povas esti uzataj por diversaj praktikaj celoj, kie Identiaado de neKonata substanco. Kriminal-laboratorioj, laborantaj por administracioj de publika sekureco, Komparas 1a ecojn de nekonataj drogoj kun tiuj de konataj substancoj kiel maniero identigi ilin. 2. Distingado inter malsamaj substancoj. Kemiisto povas facile ektrovi Ja diferencon inter reala oro kaj falsa oro (pirito?. 3. Karakterizado de Jus malkovrita substanco. Antal ol sciencistoj povas Quste paroli pri identigita substanco neniam antaie izolita, ili devas determini iain proprecojn kaj poste Kompari ilin kun tiuj de @iuj konataj similaj substancoj. La substanco estas nova se i havas unikanaron da proprecoj. 4. Antatidirado de la utilo de substanco por specifaj aplikoj. Gaso Konata kiel venena, kia estas karbona monoksido, mem-kompreneble ne taligos Kiel atmosfero por spaca veturilo. Proprecoj de substancoj estas Klasitaj lai du ¢efaj grupoj, nome: fizikaj kaj kemiaj. fizika eco La fizikaj ecoj estas karakterizajoj de la mate kKiuj povas esti observataj aii mezurataj sen Sangi 1a Kemian Konsiston kaj identecon de la substanco. La proprecoj de bromo donitaj en la Komenco de tiu ¢i sekcio estas fizikaj -- bolpunkto, fandopunkto, Koloro, ktp. La fizika aspekto de substanco povas SanGigi dum la determinado de fizika eco, sed Sia kemia identeco ne aliigas. Ekzemple, la determinado de 1a fandopunkto de solido Bangas gin en likvon, La aspekto de la likvo estas tre malsama, sed la kemia Konsisto kaj de la likvo kaj de la solido estas la sama. Tiel, oni Konsideras fandopunkton fizika eco. kemia eco Kemiaj ecoj povas esti observataj, Kondite ke okazas iu San§igo en la kemia Konsisto Kaj identeco de substanco, La kemiaj ecoj priskribas 1a manierojn lai Kiuj substanco povas SanQidgi, tu sola, @u per interagado kun aliaj substancoj. Ekzemple, unu el la Kemiaj proprecoj de bromo estas, ke $i reakcias spontanee (sen ekstera influo) Kun solida fosforo por formi senkoloran likvon nomatan fosfora tribromido. Du aliaj kemiaj proprecoj de bromo estas, ke i Kalizas gravajn vundojn Kontaktiginte kun la haiito, kaj ke gi Kombinigas kun hidrogeno en feesto de asbesto je 200°C. Priskribante Kemi n ecojn, ni ofte specifas tiajn Kondigojn kiel temperaturon ali premon, Car ili povas influi la interagon inter substancoj. Ekzemple, du substancoj povas eksplode reakcii je 1000°C, sed tute ne reakcii je 100°C. Aldone, pl povas esti priskribataj sen rilato al aliaj substancoj. Ne havas sencon jparto el la Kemiaj ecoj de substanco ne diri nur, ke bromo Kombinigas spontanee. La substanco kun kiu Gi Kombinigas devas esti specifata, Car povas esti multaj substancoj kun kiuj povas okazi interagoj. Termika malkombinigo estas tamen grava escepto al @i tio. En @i tiu procezo kelkaj substancoj, kiam varmigataj, Sangigas(disrompigas ai malkombinigas) al novaj substancoj. Kiam tio @i okazas, oni diras simple, ke okazas termika malkombinigo; ne estas necese aludi interagojn Kun aliaj substancoJ. La neebleco por substanco Sani sian konsiston je determinitaj kondigoj ankat estas Konsiderata kemia eco. Ekzemple, la provoj bruligi substancon en aero povas ali ne povas rezultigi bruladon. Se Qi ekflamos, unu el giaj kemiaj ecoj estas brulemo en la aero; se $i ne ekflamos, 1a Kemia eco estos nebrulemo en la aero. 1.4 SANGOJ OKAZANTAS AL MATERIO BanQ(i9)0j en 1a materio estas oftaj Kaj Konataj oKazaJoj. Sangigoj okazas, ekzemple, Kiam oni kuiras la mangaJojn, papero brulas, kaj dinamito eksplodas. Kiam ni Komprenas tiujn @i San$ojn, ni povas, inter aliaj aferoj, antaiidiri la Konduton de substanco Kaj elekti tiujn plej konvenajn por specialaj uzoj. Substanco konata Kiel rapide reakcianta Kiam varmigita, ekzemple, ne povos esti stokata proksime al varmofonto. Simile, substancoj akvo-solveblaj devus ne esti uzataj en la fabrikado de ban-kostumoj. Same Kiel la ecoj, San§oj en la materio klasigas kiel fizikaj atl Kemiaj. fizika Sando Fizika Sango estas tiu, Kiu ne okKazigas Sangojn en la konsisto. kemia Sango Kemia Zango, aliflanke, estas akompanita de Sango en la konsisto. 6: implicas 1a malaperon de unu al pluraj substancoj (reakciantoj) Kaj la aperon de unu au pluraj novaj substancoj (produktoj) posedantaj mal saman kemian konsiston. Unu el la plej oftaj tipoj de fizika Sango kuntrenas stat-Sangon. stat-8ando Stat-Sangoj estas fizikaJ San§igoj lati kiuj substancoj Sangigas de unu stato (gasa, Tikva, ali solida) al alia. Konsideru jenan ekzemplon. Se oni sufi¢e altigas 1a temperaturon de glacia Kubo, §i fandigos kaj igos likvo. Daiira varmigado de la likvo fine boligos Gin kaj $angos gin al gaso ) Tiun @i fojon, 1a decimala komo estas movita dekstren (Kiel estas Giam por nombroj pli malgrandaj ol 1). 4 lokoi La eksponento por 10 estos tiel 4, Kio donos 0,00061 = 6,1 x 1074, La nuloj maldekstre de 6 estas ellasitaj, Gar ili tatigas nur por loki la decimalan komon lai aritmetika notacio. Ekzemplo 1-2. Tiuj i nombroj estas skribitaj per eksponenta notacio. Skribu ilin lai normala arithmetika notacio. ad 1,16 x 106 b) 8,003 x 1075 Solvo. La procedo por solvi tiun @i problemon estas 1a inversa de tiu uzita en Ekzemplo 1-1. a) La eksponento +6 informas nin, ke 1a Komo estos lokita 6 lokojn dekstren de Kie Gi estas en 1,16. Ni aldonas nulojn lati bezono, por akordigi la necesan Sangon de pozicio. 4 Tokoj 1,16 x 108 = 1,(40009 = 1.160.000 onan J b) La eksponento -5 indikas al ni, ke 1a komo estos lokita 5 lokoJn maldekstren de kie $i estas en 8,003. Denove, nuloj estas aldonataj lalibezone por loki 1a novan pozicion. 5 lokoj 8,003 x 10-5 = 0 fo008,003 = 0,0000800310 Kroma avantago de la esprimado de nombroj lai eksponentoJj estas, ke multiplikado kaj dividado de tiaj nombroj estas nure operacioj pri nombroj inter 1 kaj 10. multiplikado en 1a eksponenta notacio En ta multiplikado, oni multiplika la antat-eksponentajn termoin (2 x 103) x (3 x 104 ©) <2 x 10% x (6 x 10%) b) (2 x 10%) x (3 x 1074) 8) 2 x 103) x (6 x 1073) x (3 x 102) Solvo, a) (2 x 103) x (3 x 104) = (2 x 3) x (10944) = 6x 107 La du ne-eksponentajn termojn oni multiplikas lai la kutima vojo (2 x 3 6), kaj 1a eksponentain termojn oni multiplikas per algebra sumado de 1a eksponentod (109 x 104 = 109*4 = 107, b> (2 x 103) x ¢3 x 1074) = ¢2 x 3) x (1094) =éxiot «2 x 6) x (10943) 12 x 108 1,2 x 107 ©) (2 x 10%) x (6 x 103) Rimarku, Ke la respondo 12x 10° en c) ne enhavas nombron inter 1 kaj 10 en sia ne-eKsponenta termo. Por transformi 12 al nombro inter 1 kaj 10, oni devas movi Ja decimalan kKomon unu lokon maldekstren (12 farigas 1,2). Per @i tio malgrandigas 1a valoro de la ne-eksponenta termo je faktoro de 10. Tial, la eksponenta nombro devas esti pliigita je faktoro de dek por Kompensi la malgrandigon, tio estas, 106 farigas 107. &) «2 x 103) x 6 x 1078) x ¢3 x 10) = (2 x 6 x 3) x 199-342 = 36 x 10? = 3,6 x 103dividado en la _eksponenta notacio En la dividado, oni dividas 1a antal-eksponentain nombrojn, kaj oni subtrahas 1a eKsponenton de la denominatoro (dividanto) disde tiu de la numeratoro (dividato). Benerala esprimo por tia dividado estas = =x 19b-d «ce x 104) Ekzempla 1-4. Efektivigu jenajn dividojn. Givi nombroj staras en eksponenta notacio. 4 x 108 4x 1078 4x 1073 P2108 2x 408 © 5x 10% Rimarku, ke Kiam oni subtrahas eksponentojn en (c), minuso subtrahita disde minuso igas pluso. 1.7 MEZUR-SISTEMOS Kiam oni faras kvantecajn observoin, necese okazas komparigo inter tiu afo observata kaj referenca sistemo de unuoj. Du Generalaj specoj de mezur-sistemoj estas uzataj @irkad 1a mondo, Ja naciaj Kaj la metra. La naciaj mezur-sistemoj, Kiel la nomo indikas, estas propraj al nacio aii aro da nacioj. j unuoj estas Ta colo, funto, mejlo, kaj multaj aliaj. Kontraste al tio, la metra sistemo estas internacia, estinte enkondukita Pli-malpli lai difinita plano dum la lastaj du Jarcentoj. La mezur-unuoj metraj estas iom post iom anstataliantaj 1a naciajn unuojn. Hodial ius gravaj industri-landoj uzas ian variajon de la metra sistemo prefere al siaj propraj naciaj sistemoj. Sola escepto estas Usono, kie oni ankorall uzadas la anglan sistemon de mezur-unuoj. Tamen, e¢ tie 1a metra sistemo estas uzata por scienca laboro. La plivastiganta uzado de la metra sistemo ne necese signifas, ke @iuj it12 ne-metraj unuoj formortos. La tuno nun havas metran difinon (vidu Tabelon 1-3), kaj en Germanio 1a malnova funto nun egalas al duon-kilogramo. Kvankam la metra sistemo ne estas pli ekzakta ai Gusta o} Ta naciaj sistemoj, Qi estas tamen pli oportuna por kalkulado. 6i estas pli oportuna tar Qi uzas decimalan skemon, en Kiv onoj Kaj obloj de bazaj unuoj de la sistemo diferencas unu de la alia lau faktoroj de 1/10 Kaj 10 respektive. Prefiksoj uzigas por montri 1a grandon de la unuo relative al la baza unuo. Tiujn prefiksoin enlistigas Tabelo 1-2. La substrekitaj prefiksoJ estas Ja plej Komun-uzaj, Notu ke la kilometro (km) estas 1000-oble pli granda 01 1a metro dum 1a centimetro (cm) kaj milimetro (mm) estas respektive 100- kaj 1000-oble pli malgrandaj ol 1a metro. La metra sistemo ne estas unueca, sed eKzistas en gamo da variajoj. Populara variajo de Gi estas t.n. cgs-sistemo, Kiu ricevis sian nomon de la t variajo estas la MKSA-sistemo (metro, Kilogramo, sekundo, ampero). Sed bazaj unuoj konsistigantaj gin: centimetro, gramo, sekundo. Al ekde 1960, enkutimigas nova, oficiale sankciata tipo de metra sistemo, la de Unuoj, Kies franca nomo estas Systeme Internationa dUnités (8.1. ati SI). Internacia Sistemo de Unuo, La Internacia Sistemo de Unuoj, ai SI, estas tipo de metra sistemo surbaze de sep fundamentaj unuoj: la metro, kilogramo, sekundo, ampero, kelvino, Kandelo, kaj molo. Tabelo 1-3 donas informojn pri la Internacia Sistemo. E] la sep bazaj mezur-unuoj, tiv @i lernolibro uzos ali almenal mencios kvini la metron, Kilogramon, sekundon, kelvinon, k. j molon. Krom la bazaj mezur-unuo, estas diversaj derivitaj mezur-unuoj, kiujn oni derivas el la originaj sep. Tabelo 1-3, partoJ (b) kaj (c), donas kelkajn el ili. Fine, la tabelo montras "ekstrajn® unuojn, kiuj propradire ne konsistigas parton de SI, sed preteratenti ilin ne estas sage pro ties populareco. Videblas, ke la popularaj unuoj de tempo -- minuto, horo, tago — estas ne-decimalaj kaj do fremdaj al la metra sistemo. Malgrai @io Gi, 1a Konsekvenca uzado de SI estus neoportuna por @ar Gi Kolizius kun la Gis nun populara uzado pri metraj unuoj. Tial, ni uzos en tiu Gi lernolibro precipe yulaaran tipon de metra sistemo, surbaze de 1a metro (unuo de longo), litro (unuo de volumeno), Kaj gramo (unuo de maso aii pezo*).En tiv bro, ni_uzos nur » Kaj ne pezon (kiun PIV preferas) ‘ar teknike ili'aludas malsamajn ecojn. La maso de determinita kvanto da materio estas konstanta. Tamen, 1a pezo de la sama kvanto povas varii pro tio, ke gi estas la forto aplikata sur materion Kaiize de la gravita tirado. Pezas objekto malpli sur Ta luno ol sur la tero, ed kvankam 1a maso restas Konstanta. En SI, oni prefere uzas tiujn prefiksojn por onoj kaj obloj, Kiuj apartas unu de alia je faktoro de 103, Tiaj estas: ...107%, 107%, 1079, 109, 103, 10%, 109... Sed en 1a populara uzado vulgara oni ankai renkontas ju Tabelon 1-2. centi- (1072), Kiel en centimetro (cm). Revi ks Ja metra o_ka, MaLlonaiae dekono (107!) centono (10-2) milono (1073) milionono (10~$) miliardono (107%) peana a deko (10!) cento (192) mito (103) miliono (108) miliardo (109) @zxsa 1314 Tal Inter > at Difino a) La sep bazaj unuo, Tonge metro m maso Kilogram kg tempo sekundo s elektra kurento ampero a temperaturo kelvino K Tum intenso kand¢e)10 cd kvanto molo mol b) Derivitaj unuoj kun specialal nomoj (ekzemploj) forto nutono N kg + m/ 52 premo paskalo Pa N/m energio Julo J Neo povumo vatto (dato) W dss ivitaj unvod ecialaj nomoj Cekzemp! volumeno kubme tro nd rapido metro je sekundo m/s denso Kilogramo je kubmetro kg 7 m3 koncentreco molo je kubmetro mol / m3 entropio Juto je kel g/k £) Ekstraj Unuoj Cekzemploj) tempo minuto min 1 min hore h the tago ibs maso tuno t ite 1,8 TRANSKALKULAJ FAKTOROJ KAJ DIMENSIA ANALIZO Matematikaj manipuladoj rilate al 1a metra sistemo postulas trans-kalkulojn. La Slosilo por realigi Kiun ajn el €i tiuj manipuladoj estas kompreno de transkalkulaj faktoroj. transkalkulaj faktoro, Transkalkulaj faktoroj estas rilatumoj specifantaj kiel du mezur-unuoj rilatas unu al la alia. Por an§oj ene de 1a metra sistemo, la transkalkulaj faktoroj derividgas konforme al la signifo de la prefiksoj uzataj por modifi 1a bazan unuon. Ekzemple, la transkalkula faktoro rilatiganta metron Kaj Kilometron estas kalkulata el la signifo de 1a prefikso Kilo -- milo. Tio signifas, ke unu Kilometro egalas al 1000 metroj. Tiu @i egalajo povasesti reformulita jene: (1) estas po 1000 metroj en iu kilometro (1000 m/km) ai (2) estas po 1 kilometro en Giu 1000 metroj (1 km/1000 m). La §enerala metodo por solvi nombrajn problemojn helpe de transkalkul- faktoroj estas Konata kie! dimensia analizo, kaj implicas jenajn paSojn: Pago 1. Identigu 1a donitan kvanton. Kelkaj nombraj informoj estas donitaj en la teksto de @iuj problemoj. TiaJ informoj tatigas Kiel Komenca punkto por starigi 1a problemon. Surpaperigu 1a donitan kvanton -- Kaj 1a nombran valoron kaj ties unuojn. Pago 2. Identigu la deziratan kvanton lati Siaj unuoj. Pago 3. Multipliku 1a donitan kvanton per unu au pli da transkalkulaj faktoroj tiel, ke la nedezirataj (originaj) unuoj nuligu kaj rezultigu respondon lai la deziritaj unuoj, La nombro da transkalkulaj faktoroj uzataj dependas de la individua problemo. Pago 4. Post Kiam la dezirataj unuoj estas akiritaj per nuligoti), efektivigu la indikitajn nombrajn kalkulojn por ricevi la finan respondon. Ekzemplo 1-5. Persono ricevis duonlitron da sango per transfuzo. Kiom da kubcentimetroj (cm3) da sango ricevis tiv persono? Solvo. Pa$oj 1 Kaj 2. La donita kvanto estas duonlitro, kaj 1a unuo dezirata estas kubcentimetroj. Esprimigas la problemo tiel: 0,5 Vitro = ? kubcentimetroj Pago 3. Rigardo al la transkalkulaj faktoroj de Tabelo 1-3 ne montras litro-kubcentimetran faktoron, Tamen, parenca faktoro estas enlistigit, 1 litro = 1073 m3. Kaj helpe de Tabelo 1-2 vi povas diveni, ke 1 cm = 1072 m. Do 1 m? = 108 cm?. Tiuj @i faktoroj estas kunmeteblaj por sol Ja problemen: 1073 106 m3 0,5 Lites x x aro Notu kiel kaj litroj Kaj kubcentimetroj nuligas. Por ke nuligoj estu eblaj, unuo devas aperi kaj en Ja numeratoro kaj en 1a denominatoro. 0,5 x 1073 x 10% aT em? = 0,5 x 103 cm? = 500 kubcentimetroJ x Pago 4. Ekzemplo 1-8. La rapido de veturanta ambulanco estas 100 km/h. Kio estas la rapido transkalkulita al la SI-unuoj (m/s)? 1516 Solvo. Pagoj 1 kaj 2. La donita kvanto estas 100 Kilometroj je hore, at 100 Kilometroj hore. La unuo de la dezirata kvanto estas metroj Je sekundo. km om 100 = 2 = h s PaSo 3. Tiv @i problemo estas iom pli malsimpla ol antavaj ekzemploj pro o, Ke temas nun pri du malsamaj unuoj. La kilometroj devas es transkalkulitaj al metroj, kaj 1a horoj al sekundoj. Ne gravas, kiun oni faras unue. Por la transkalkulo de Kilometroj al metroj, sufiéas nur ekkoni e} Tabelo 1-2 la signifon de 1a Kilo-prefikso. Por la tempa transkalkulo, 1a vojo estas horoj —+ minutoj —> sekundoj. Tial, 102 103m 1k «Lone me * Coot * 00s ius unvoj nuligas krom metro Kaj seKundo. Rimarku, ke la faktoro h/min devas havi horojn en 1a numeratoro por ke gi servu por nuligi horojn en la denominatoro de 1a unua faktoro. 102 x 103 x 1 xtm_ 105 105 Pago 4. ——— *-2- = 0,278 x 10? = 27,8 m/ . 40 x 60 3 3600” 3,6 x 109 * “me 1.9 DENSO Maso kaj volumeno, du el la karakterizajoj de materio, ambaii partoprenas la fizi an econ nomatan denso. denso Denson oni kalkulas, dividante 1a mason de objekto per gia volumeno: maso denso = volumeno Multaj personoj ofte diras, ke substanco estas pli peza aii malpeza ol alia. Kion oni vere volas diri estas, ke 1a du substancoj havas malsaman denson, tio estas, specifa volumeno de unu el la substancoj estas pli peza ol la sama volumeno el la alia substanco. La gusta esprimo de la denso ampleksas nombron Kune kun mas~ Kaj volumen-unuoj. Kvankam iuj ajn mas- kaj volumen-unuoj povas esti uzatal, la densoj estas generale esprimataj pere de gramoj je Kubcentimetro mt “1,207 gramey |” Rimarku, ke 1a transkalkula faktoro uzita estas fakte la inverso de la denso. Tio estas necesa por ke la gram-unuoj nuligu. 100 1,027 Ekzemplo 1-8. Kiom pezas 1 litro da benzino en (a) gramoj kaJ (b) Kilogramoj? La denso de benzino estas 0,56 g/ml te fambra Pago 4. mililitroj = 97,4 mililitroj temperaturo, Kaj (c), Kio estas 1a denso de benzino esprimata per Si-unuoj? a kyanto estas 1 litro da benzino. Solvo. a) Pagoj J kaj 2. La dor La unvo de 1a dezirata kvanto estas gramoj. 1 Vitro da benzino = ? gramoj da benzino Pago 3. Du transkalkulaj faktoroj estas bezonitaj. La logika sinsekvo de transkalkulado estas litroj —> mililitroj —> gramoj. 1000 mt 0,56 9 1 Utré "1 mt 1 x 1000 x 0,56 Ixd 1 Litre x Pago 4. gramoj = 560 gramoj b) La respondo estas 0,56 Kilogramoj, Gar 1 kg = 1000 gramoj. ©) Paoj 1 kal 2. El Tabelo 1-3 sekvas, ke 1a dezirataj SI-unuoj estas kg/m13 por denso. La egalajo estas: Pago 3. El la sama tabelo vi scias, ke 1 Vitro = 1079 m3, kaj 1000 mililitroj = 1 litro ¢vidu Tabelon 1-2). Kunmetante 1a donitajojn, oni ricevast 1 kg 2 1000 mt 1 Litres 0,56 2 y 2000 oF tooo 9 * °° ar 1 dues * 10-9 wd 1 x 0,56 x 1000 x 103 pate 4, 12196 x 1000 x 108 oy paras 1000 x 1x1 Sekve de tio @i, por transkalkuli de o/ml al kg/m, oni Ciam mul tiplikas per 1000.1.10 TEMPERATURAJ SKALOJ La instrumento plej ofte uzata por mezuri temperaturon estas 1a hidraraa termometro, konsistanta el vitra bulboforma ujo enhavanta hidrargon, Komunikiganta kun maldika Kapilara tubo. Malgranda Sangigo de 1a hidrarga volumeno en la vitra bulbo (kalizata de la dilatigo al kuntirigo de Tikvo) kaiizas grandan Sangon de 1a hidrargo-alto en Ja Kapilara tubo. Markoj sur la Kapilara tubo indikas 1a kiomon da hidrarga dilatigo lai difinitaj unuoj nomataj gradoj. En la metra sistemo estas du temperaturaj skaloj, tiuj de Celsius (antaie: centigrada) kaj de Kelvin. La uzado de malsamaj kompar-punktoj en la normigo de termometro kaizas tiujn du malsamajn temperaturain skalojn. La temperatura skalo plej ofte uzata en sciencaj verkoj estas tiu de Celsius. Skalo de Celsius Por la skalo de Celsius, oni uzas kiel kompar-punktojn 1a bol- kaj frostopunktojn de akvo (sub strikte difinitaj KondigoJ). La 0°C estas fiksita @e la frostopunkto, la 100°C te la bolpunkto. Tial, estas 100 gradaj intervaloj inter 1a du Kompar-punktoj. La skalo de Kelvin estas precipe utila por mezuradoj rilatantaj al gasoj (Sekcio 7-7). Gi estas en tre proksima rilato kun la Celsius-skalo. Ambaii havas 1a saman gradan grandon, kaj la nombro da gradoj inter ta frosto- kaj bolpunktoj de akvo estas la sama. Tamen, 1a nombroj sur la skaloj estas malsamaj. Kalo de Kel a En la Kelvin-skalo, oni lokas la bolpunkton de akvo te 373 K, kaj la frostopunkton te 273 K. La relative altaj valoroj de 273 K kaj 373 K estas uzataj kiel kompar- ali norm-punktoj, Gar la plej malalta temperaturo laiiteorie atingebla okazas @e 0K, Tial, ne estas negativaj temperatura valoroj en @i tiu skalo. La nul-punkto (-273,16°C) en la Kelvin-skalo estas konata Kiel absoluta nulo. La sciencistoj neniam Gis nun atingis la absolutan nulon eksperimente, kvankam i}i alproksimigis Gis gradono. Bildo 1-1 montras komparon de Ja du temperaturaj skaloj. Bone notu, ke oni ne skribas 1a grad-signon (©) de Kelvin-valoroj, éar la Kelvino estas baza SI-unuo. 1920 Celsius Kelvin Normala bolpunkto de akvo —————> | —| 100! —} 373 0° Normala Korpa tenperaturo ————> | —| 370 | 19° |__ ai | 100 Frostopunkto de akvo —————+ | — | 0° —| 273 Absoluta nulo > -273,16° ° Bildo 1-1. Komparo de la temperaturaj skaloJ Kelkfoje estas necese transkalkuli de unu temperatura skalo al alia. Kiam oni faras tion, oni devas memori, ke 1a nul-punktoj en ta du skaloj ne Kointidas. Por transkalkuloj inter Ia Celsius- kaj Kelvin-skaloj, oni uzas jenajn ekvaciojn: K = °C + 273 1-4 C= K - 273 1-5 La malsamaj nul-punktoj Kompensigas per la adiciado ali substrahado de 273. Ekzemplo 1-9. Normala kKorpa temperaturo sur 1a skalo de Celsius estas 37°C. Kiun temperaturon tiu egalvatoras sur 1a skalo de Kelvin? Solvo. Uzante ekvacion 1-4, K = °C + 273 = 37 +273 = 310 K EKZERCOJ Difinoj kaj Terminaro 1, Listigu la tri Kampojn, Kiujn 1a Kemiaj sciencoj specife Koncernas. 2. Kiud informoj necesas por specifigi 1a jenon? a) 1a Konsiston de substanco b) la strukturon de substanco3. Klasu Giun el jenaj ecoj en kemian aii fizikan: a) Substanco estas tre malmola. b) Substanco fandigas fe 35°C. ¢) Substanco estas brulema. @) Substanco estas blu-kolora. d) Substanco ne reakcias kun Kloro. e) Substanco malkombinigas ¢e varmigado. 4. Klasu @iun el jenaj Sangoj aii 3angigoj en fizikan ali Kemian: a) Glaci-peco fandigas. b> Lumo estas elsendita de fulm-lumo. ¢) Tablo-piedo estas farita el @ Krajono estas pintigita. d) Cepo estas dispecigita. e) Ferajo rustigas. No’ 5. Esprimu jenajn nombrojn lai eksponenta notacio: a) 443,5 > 0,0107 > 1.001.000 b) 0,00683 @) 0,00000813 e) 1,06 6. Sangu tiujn @i nombrojn el eksponenta notacio al decimala notacior a) 1,03 x 19°F cy 4,6 x 1075 4) 3,78 x 194 b? 6,6 x 109 @> 1,00 x 1077 e) 4,3 x 10! Matematikaj Operacioj en Eksponenta Notacio 7. Realigu jenajn multiplikojn, esprimante Ciujn respondojn lai eksponenta notacio. a) ¢4 x 102) x (2 x 10%) @ <2 x 1075) x ¢3 x 1073) b> <3 x 104) x (3.x 1075) @ (3 x 1075) x (5 x 1977) ©) (3 x 1075) x (4 x 1072) @) (8 x 103) x (2 x 102) x (3 x 1074) 8. Realigu jenajn dividojn, esprimante @iujn respondojn lali eksponenta notacio. 6x 104 a) 220 x 1072 2x 10! 4,3 x 10-7 @ x 103 gy 4X 102 2x 10-5 Bx 104 2 x 10-7 » 2x 10°? 1x 105 © 4x 10-8 9. Realigu jenajn kalkulojn, esprimante Ciujn respondojn lai eksponenta notacio. a 4% 10392 x 1074) » Bx 1079¢6 x 10710) Bee gy SAO 2 x 10 4 x 10°92 x 1079) 68 x 1073)¢2 x10) » eae <4 x 1072) 2122 Unvoj de} temo 10. Kiam oni Komparas nacian kaj la metran sistemojn de unuoJ, a) kiu estas pli ekzakta ali gusta? b) Kiu estas pli facita uzi kaj kial? 11. Kiuj estas la fundamentaj unuoj de longo, maso, kaj volumeno en la vulgara metra sistemo? 12. Kiujn bazajn unuojn posedas la Internacia Sistemo de Mezur-unuoj, SI, kiujn la CGS-sistemo ne posedas? 13. Elskribu la nomojn de la metrosistemaj unuoj havantaj la sekvantain mal longigojn: a> cm @ ko ) om bd Ag @ ng 9) MI ©) ml e) 69 14, Ordigu Giun e} 1a sekvantaj en pligrandigantan sinsekvon, de 1a plej malgranda al la plej oranda a) miTilitro, megalitro, kaj decilitro b> centigramo, kilogram, mikrogramo ©) gigametro, kilometro, megametro 2 mikrogramo, nanogramo, centigramo tr Kal kulo, 15. Por Siu e? la montritaj paroj, indiku u 1a unua mezur-unuo estas pli granda ai pli malgranda ol 1a dua mezurunuo Kaj tiam diru Kiom da fojoj pli granda ali pli malgranda i estas: a) 1 metro, 1 milimetro &) 1 kilometro, 1 mikrometro b) 1 centimetro, 1 metro d) 1 milimetro, 1 nanometro €) 1 centimetro, 1 milimetro e) 1 megametro, 1 decimetro 16. Realigu @iun el la sekvantaj metraj-al-metraj transkalkulojt a) 6345 kg al g @) 0,001 al mi b) 1x 1073 g al xg d) 6 km al cm ©) 1x 107-3 g al kg e) 30 cm al m 17, La toro kaj atmosfero (atm) estas sciencaj unuoj de premo ekster la SI-sistemo. La sekvantaj egalajoj difinas ili 1 toro = 7,5 x 1072 atm 1 atm = 101,325 paskaloJ Kiom da paskaloj egalas unu toron? 18. Jeremia 32/9 el la Biblio tekstas: "Kaj mi adetis de Aanamel, filo de mia onklo, 1a Kampon, kiu estis en Anatot, kaj mi pesis al 1i 1a monon, dek sep siklojn da argento." Oni pensas, ke 1 siklo = 11,5 gramoj. Kiom da gramoj da argento ta profeto Jeremia elspezis por 1a kampo? 19, La diametro de homa haro estas Cirkal 0,040 mm, Se tiaj haroj estus latlarGe metitaj, unu apud la alian, Kiom da haroj estus bezonitaj por egali 1 metron?20. La plejmulto da homaj éeloj estas Cirkaiibaritaj de plasma membrano de 80 al 100 anstromojn dika (1 anstromo = 10°® centimetroj). Kio estas la diko lai nanometroj? 21. Paciento bezonas 0,030 9 da drogo. La disponebla stoko Konsistas el 10-mg-aj pasteloj. Kiom da pasteloj oni devus gluti? 22, Diamantoj estas pesataj en karatoj. Unu karato estas egala al 200 mg. Kiom pezas 5,0-Karata diamanto en gramoj? Denso 23. Provajo de oliv-oleo pezas 46 gramojn. Gi estas ver$ita en mezurilon kaj oni trovas, ke gia volumeno estas 50 mililitroj. Kio estas la denso de oliv-oleo? 24. Oni trovas ke urina provajo de Kuracato havas denson de 1,021 g/ml. Se tiu unuopulo normale ekskrecias meznombre 1300 ml da urino éiutage, kKiom da gramoj da urino estas ekskreciata? 25. Kupra monero havas mason de 3,2! gramoj. Se 8 moneroj de tiu maso okupas 2,83 kubcentimetrojn, kio estas la denso de kupro? 26. Kiu maso da arGento (denso 10,40 g/cm?) okupas 1a saman volumenon Kiel 100 g da magnezio (denso 1,74 g/cm3)? 27. Oni scias, ke plumbo estas peza metalo. Oni ankai scias, ke aluminio estas malpeza metalo, Gu bloko da aluminio diam estas pli malpeza ol bloko da plumbo? peraturaj Skalo, 28. La birdoj havas pli altan Korpan temperaturon ol homoj. Ekzemple, iu birdo havas Korpan temperaturon de 41,0°C. Transkalkulu tiun @i valoron al Kelvinoj. 29, La elemento heliumo likvigas nur ée 40 K, estante la elemento kun la plej malalta fandopunkto. Transkalkulu tion ¢i al gradoj Celsius. 30. En Usono oni daire uzadas alian, ne-metran temperaturan skalon, la skalon de Fahrenheit (PIV: Farenhejta), ali °F, La transkalkula formulo inter gradoj Celsius kaj Fahrenheit estas: 5 °C = = (OF - 32) 9 Se usona tag-Jurnalo informas, ke 1a temperaturo hodiati en Nov-Jorko estas 75°F, kio estas tiu @i, transkalkulita al gradoj Celsius? 31. Kiel oni povas Kontroli la Guston de Celsius-termometro, se vi tion devus plenumi? Pensu pri tio, Kiamaniere la Celsius-skalo estas difinita. 2324 2 LA LINGVO KAJ SIMBOLARO DE KEMIO CELOS 2a 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 Kompreni a Karakterizajojn de materio, puraj substancoj, kaj miksajoj. Kompreni la terminojn fazo, homogena miksajo, Kaj heterogena miksajo, kaj iliajn interrilatoJn. Kompreni ta Kriterion por la pureco. Rekoni la limojn de kaj fizika Kaj Kemi subdividoj, Kiuj ekzistas por pura substanco. Kompreni la rilatojn inter atomoj kaj molekuloj. Kompreni la diferencon inter elemento kaj kombinajo. Kompreni la regulojn por skribado de Kemiaj formuloj. Rekoni la simbolojn Kaj nomojn de elektitaj elementoj. Kompreni Kiel prezenti la kemian Konsiston de kombinajJo uzante Kemian formulon. Interpreti kemiajn formulojn lai nombroj da atomoj kaj la nombro da Geestantaj elementoj.Kiel @iuj aliaj fakoJ, 1a kemio havas sian propran lingvon, kiun oni devas bone Kompreni. Limigitaj signifoj de precizaj vortoj necesas por ke tiuj kemiistoj povu sammaniere Kompreni prezentatan priskribon de kemia fenomeno. En @i tiu Gapitro, ni Konsideros iom da speciala term aro kaj simbolaro fundamentaj por studo de kemio. Multe da §i estos enkondukita per Konsidero de la diversaj klasifikoj de materio. 2.1 TIPOJ DE LA MATERIO —- PURAJ SUBSTANCOJ KAJ MIKSAJOS Gia materio apartenas al unu el du Gefaj Kategorioj. Gi estas ali pura substanco ali miksajo. pura substanco Pura substanco havas difinitan, neSangigeman konsiston kaj oni ne povas apartigi gin en pli simplajn substancojn per fizikaj metodoj. miksajo sajo estas KunmetaJo el pluraj substancoj en kKiu 1a substancoj Konservas siajn identecojn, tio estas, ne okazas kemia reakcio inter la Komponantoj. Giuj miksajoj havas varieblan enhavon (1a komponantoj povas esti miksitaj lal iu ain proporcio), kaj oni povas reakiri 1a Komponantojn sendifekte el la miksajo per fizikaj metodoj. Gravas rimarki ke ek: tas signifa diferenco inter la terminoJ substanco Kaj pura substanco. Substanco estas generala termino por iu ajn speco de materio. Pura substanco estas specifa termino kiu aplikigas nur al materio kun karakterizajoj priskribitaj supre. Tabelo 2-1 resumas 1a diferencojn inter miksajo kaj pura substanco. Pliajn diskutojn pri 1a du kategorioj de materio prezentos respektive Sekcio 2.2 Kaj Sekcioj 2.3 gis 2.5. 2.2 HETEROGENAJ KAJ HOMOGENAJ MIKSAJOJ Ekzistas du tipoj de miksajoj: heterogenaj kaj homogenaj. La nombro da fazoj en miksajo decidas Gian Kategorion. faze Fazo estas regiono de materio en Kivu 1a ecoj estas unuformaj. om 0 ksajo Se miksajo enhavas nur unu fazon, Gi estas homogena. 2526 heterogena miksaso Se du ali pli da fazoj ekzistas en miksajo, i estas Klasita kiel heterogena. Tiel, "heterogena" signifas “Konsistanta el, a implicanta parton kiud estas malsamaj aii sen interrilato", dum "homogena" signifas ‘unuforma lai strukturo ad enhavo." La fazoj en heterogena miksajo havas klarajn limojn kaj oni Kutime observas ilin facile. Viando-kaj-legoma supo Kompreneble estas heterogena miksato enhavanta plurajn identigeblajn komponantojn. Betono ankali estas ekzemplo. Kiam ni determinas 1a nombron de la fazoj en heterogena miksajo, Giujn porciojn de la sama fazo oni kalkulas Kiel unu fazon. Ekzemple, oleo-vinagra kondimento konsistas e) du fazoj (oleo kaj vinagro) lo Komparo de pur. mik Materio Miksajo Pura substanco 1, Pluraj substancoj teestantaj 1. Nur unu substanco Ceestanta 2. Variebla konsisto 2, Specifa nevariebla Konsisto (senkonsidere al 1a fonto? 3. Povas esti apartigita en 3, Ne povas esti apartigita en komponajn substancojn per pli simplajn substancojn per Fizikaj metodoj fizikaj metodoj senkonsidere Cu la miksajo estas vigle agitita, formante mul tnombrajn miksitajn gutetoin, ali cli al Qi estas permesite Kunkolekti§i donante du tavolojn (vidu Bildon 2-1). La fazoj en heterogena miksajo povas esti ali ne esti en sama fizika stato, Roka grundo konsistas el diversaj fazoj, kiuj @iuj estas en solida stato, Miksajo de sablo kaj akvo enhavas du fazojn en malsamaj statoj (solida kaj likva). La kvanto de 1a donita Komponanto povas varii, kaj kutime Ja varias en heterogena miksajo. Ekzemple, oni anticipas ke la kvanto da legomoj en supo varias jomete de unu supo al alia. Gi tiv manko de Konstanta kKonsisto estas unu el la Karakterizajoj de iv ajn miksajo (vidu Tabelon 2-1), Gar ne ekzistas limoj pri la Konsisto, eblas senlima nombro da heterogenaj miksajoj. Ankai ne ekzistas limoj pri la nombroj de la substancoj en tiaj miksajoj, Krom tio, Ke devas esti minimume du. En multaj kazoj, la diferencoj en ecoj inter la diversaj fazoj de heterogena miksaJo ebligas facile apartigi Komponantojn per fizikaj metodoj. Ekzemple, en sablo-akva miksajo, oni povas forvaporigi la akvon,postlasante la sablon. Teorie, fizika apartigo estas ebla por @iuj heterogenaj miksajoj. Praktike, tio estas ofte tre malfacila ai preskail neebla. Ekzemplo estas la apartigo de firmiinta betono en sablon, gruzon, kaj cementon. Antal miksado Post miksado (a) «b> Bildo 2-1. Oleo kaj vinagro -- heterogena miksajor (a) antai miksado |j elementoJ, antaiinelonge eltrovitaj, estas sist Pu Ra Rb Re Rh Rn Ru 8b se Se s Sn Sr Unp plutonio radiumo rubidio renio radio radono rutenio sulfurof stibio ant imonoF) stroncio tantalo terbio teknecio teluro torio titani (titano) taliumo pam-suko 4) betono ©) pomo ) pura akvo 2. iu provspecimeno elprenita el specifa homogena miksajo havas saman enhavon kiel @iu alia provspecimeno. La samo validas pri provajoj prenitaj el pura substanco -- @iuj havas saman enhavon. Por kio, do, oni ne Konsideras ke homogenaj miksajoj estas puraj substancoj? 3. Kiel diferencas molekuloj el elementoj Kaj el kombinajoj unu de la alia? 4, Kiamaniere oni determinas éu substanco estas pura aii ne? 5. Konsideru la sekvajn kategoriojn de materiot heterogena miksajo, homogena miksajJo, pura substanco, Kombinajo, elemento. a) En kKiuj el @i tivj kategorioj devas esti du ai pliaj substancoj? b> Kiu el @i tiuj kKategorioj tute ne povas enhavi hetero-atomain molekulojn? c) Variebla Konsisto eblas por Kiv el @i tiuj kategorioj? S. Surbaze de la @i-subaj informoj, klasu @iun el la puraj substancoj A Gis J lai elementoj aii kombinajoj, aii indiku ke tia Klasifiko ne eblas. a) Analizo kun kelkaj KompleksaJ instrumentoj indikas ke substanco A enhavas nur aluminiajn atonoJn. b) Substancoj B kaj C interagas produktante novan substancon D (3 respondoj -- unu por B, unu por C, unu por D). ¢) Substanco E malkombinigas ¢e varmigo, produktante substancojn F kaj 6 (3 respondoj). ®) Varmigo de substanco H al 1000°C ne Sangas gin. d) Analizo montras ke pura substanco I entenas sulfuron kaj oksigenon. ®) Varmigo de substanco J al 500°C Sangas gin de solido al likvo. 7. Indiku @u @iv el la sekvontaj asertoj estas vera aii malvera. Se aserto estas malvera, Sangu gin por verigi gin. (Tiaj Sangoj devus implici pli ol nura neado de aserto.) 3536 a) Kelkajn purain substancoJn onj povas malkombini en pli simplain purajn substancojn per Kemia Sango. b> La plej malgranda Karakteriza ero de pura substanco estas 1a atomo. ©) Molekuloj de puraj substancoj estas iam heteroatomal. > Oni povas apartigi heterogenajn miksajojn en Komponantajn substancoJn per aj rimedoJ. d) Por ke materio estu heterogena, almenai du substancoj devas feesti. e) Puraj substancoj povas havi Sangigeman konsiston. #) La limo de fizika subdivido estas 1a molekulo. g) Kombinajo enhavas nur unu tipon de molekulo. 8. Atribuu @iun el jenaj priskriboj de materio al unu el la sekvantas kategorioj: heterogena miksajo, homogena miksajo, elemento, Kombinajo. a) 2 substancoj; 2 fazoJ b) 1 substanco; heteroatomaj molekuloj ©) 1 fazo, kaj heteroatomaj kaj homoatomaj molekuloJ @) 1 substanco, 2 fazoj, homoatomaj molekuloj a 2 substancoj, 1 fazo Simbolo, Formulo 9. Kiuj Kemiaj elementoj estas prezentitaj per 1a jenaj simboloj? a) Mn b) N co) H @) 0 d) Na e) F me 9) Mg 10. Kiuj estas 1a kemiaj simboloj de jenaj elementoj? a) kalcio ¢) sulfuro 4) bromo #) zinko b>) fosforo @) Kloro ®) jodo 9) aluminio ie tigu la elementojn kies simboloj ne estas deriveblaj el esperantaj nomoj. 12. Indiku kiom da elementoj kaj kiom da atomoj estas en unu ero de tius i Kombinajoj a) NaF b) COCl2 ¢) CoClg @> BegNz d) NHgC10g e? Ca(NOg23 AT cELOs Ba 3.2 3.3 3.4 3.5 OMOJ: STRUKTURO KAJ ECOJ Kompreni la nunan sciencan Koncepton pri atomoj en la kadro de atoma teorio. Priskribi la legon pri la Konservigo de maso, la legon de kKonstantaj proporcioj, kaj la legon de multoblaj proporcioj, kaj montri Kiel 1a atoma teorio klarigas tiujn legoin. Scii ta mason, la Sargon, Kaj la situon de 1a fundamentaj subatomaj eretoj ene de 1a atomo. Kompreni Ja interrilaton inter 1a nombro da protonoj kaj elektronoj en Ia atomo. Kompreni la terminojn atoma numero kaj mas-nombro, k Vidi estas uzataj por specifi la subatoman konstruon de atomo. Kompreni 1 skri la terminon izotopo, kaj k i la simbolojn por donita izotopo. Se du el jenaj atributoj estas Konataj, Kapabli trovi la t nt Ja atoma numero (ali 1a nombro de 1a protonoj ali de Ia elektronoj aii la elementa simbolo), 1a mas-nombro, la nombro da neitronoj. Kompreni Kiel la tabelo de atomaj masoj povas esti kompilita per tio, ke oni komparas la relativajn masojn de atomoj. Kalkuli 1a atoman mason de elemento el la relativaj masoj kaj la procentaj abundoj de giaj izotopoj. 3738 En Capitro 2 nombro da terminoj estis difinitaj, kiuj pritraktas la Klasifikon de materio. Unu tia esprimo est atomo, Kiu estis difinita kiel la limo de Kemia subdividigo. Estis dirite, ke 109 malsamaj tipoj de atomoj estas Konataj, e] kiuj tia materio estas formita. En tiu @i Capitro ni konsideras pli detale tiun @i temon pri atomoj. 3.1 LA ATOMA TEORIO En la periodo 1803 - 1807, John Dalton, angla lerneja instruisto, elpensis la teorion, ke diversaj specoj de materio kunmetigas el treege malgrandaj eretoj Catomoj), kivj havas malsaman grandon kaj formon. La propono de Dalton bazigis sur eksperimentado, kiun li Kaj aliaj faris. Pro sia kvanteco, la teorio de Dalton ricevis ampleksan disvastigon kaj stimulis novajn laborojn kaj pensojn pri la ¢inaj konstru-eroj de la materio. Ekde la tempo de Dalton gis nun la propono ke la materio Konsistas el atomoj -- nun konata Kiel 1a atoma teorio -- suferis diversajn modifojn Katze de tio, ke novaj faktoj montrigis kaj plibonigis nian komprenon primaterio, Sed la baza konkludo, ke la Konstru-eroj de Cia materio estas atomoj, ankoraii validas. Moderna deKlaro pri la atoma teorio resumigas per jenaj kvin supozoj, nomataj postulatoj, e} Kiuj Kelkaj jam estas de vi konataj. atoma_teorio 1. Gia materio Konsistas el malgrandaj eretoj, nomataj atomaj, e) kiuj oni scias 109 malsamajn "tipoin*. 2, Giuj atomoj de certa tipo estas similaj unu al la alia, kaj signife diferencaj de Zivj aliaj tipod. 3. La relativaj nombro kaj arangigo de diversaj tipoj de atomoj en pura substanco (giaj konsisto kaj strukturo) determinas §ian identecon. 4, Kemia Sangigo estas ai unuigo ati disigo ali rearan§igo (transgrupigo) de atomoj, el Kio rezultas novaj substancoJ. 5. Nur Kompletaj atomoj povas partopreni en Kemia Sangigo aii rezulti el tia SanGigo pro tio, ke oni konsideras atomojn nedetrueblaj dum tia Bangigos. 3.2 KEMIAJ FAKTOJ SUBTENANTAJ LA ATOMAN TEORION La le§oj kivj regas kemian Sangon estas tipaj por la atestoj subtenantaj la atoman teorion. Tri el ij le§oj estos studataj en tiu Ci sekcio:la lego de 1a Konservigo de maso, la lego de Konstantaj proporcioj, kaj la le§o de multoblaj proporcioj. Tiuj @i tri legoj estas generalaj asertoj, kKiuj resumas la rezulton de miloj da diversaj esploroj pri la kemia konduto de materio. Tiuj leGoj estis unuafoje formulitaj dum la lastaj jaroj de la 18-a jarcento. Estis dum la 18-a jarcento, ke eksperimentaj metodoj es s disvolvitaj por precize mezuri 1a volumenon kaj masojn de Kemiaj substancoJ. stojn, unuafoje, Kvantece studi kemian Sangigon. La Tio ebligis kemi rezultoj de kvantecaj eksperimentoj havigis al esplorantoj multajn faktojn, Kiuj Kondukis al la formulado de legoj regantaj kemian Sangigon. Kelkaj el tiuj Kvantecaj informoj estis haveblaj al John Dalton, Kiam li unue proponis la atoman teorion. LA LEGO DE LA KONSERVI60 DE La MASO Dum pli ol ducent jaroj eksperimentoj montris 1a validecon de 1a lego de Ja Konservigo de la maso. La le§o povas esti simple esprimita en jena manieror ledo de la konservigo de Ja maso Maso nek kreigas nek detruigas dum ordinara Kemia reakcio. La vereco de tiv i aserto estas Konstatebla per Komparo de ta masoj de Ja reakciantoj Kaj produktoj en ia ajn Kemia reakcio. Oni trovas, ke ili estas Giam egalaj ene de la limoj de nia Kapablo determini iliain masojn. Kiel ekzemplon konsideru la reakcion inter 1a du elementoj Kalcio (Ca) kaj sulfuro (S), kKiu formas la Kombinajon kalcia sulfido (CaS). Per eksperimento oni trovas, ke 55,6 gramoj da Ca reakcias kun precize 44,4 gramoj da S. Post la reakcio postrestas neniom da Ca al da S; la sola substanco trovebla estas CaS. Kiam tiu €i produkto (CaS) estas pesita, oni trovas, ke Gia maso estas precize 100,0 gramoj - 55,6 + 44,4 = 100,0. Oni ankai trovis, ke Kiam la 100,0 gramoj da CaS estas varmigata gis alta temperaturo en foresto de aero, 1a CaS malkombini§as al Ca kaj S, produktante ree 55,6 gramojn da Ca Kaj 44,4 gramojn da S. Denove, la masojn de la produkto kaj de la reakciantoj oni trovas samaj (esceptante eksperimentan eraron). En la kadro de la atoma teorio, klarigo de tiuj rezultoj tekstas: 1, La por 1a eksperimento uzitaj kvantoj de kalcio kaj sul furo enhavas certan nombron da nedetrueblaj atomoj. 2. Gar 1a kvantoj de 1a Kalcio kaj sulfuro reakcias Komplete unu Kun la 3940 partopreni la reakcion, alia, tiu atomo de tiu tipo de 3. far Komence @iu Geestanta atomo partoprenas en la reakcio, la fina produkto devas enhavi la saman suman nombron da Ciu tipo de atomoj Kiel la reakciantoj, kaj tial devas havi 1a saman mason kiel la reakciantoJ. Dum 1a lasta duon-jarcento 1a lego de 1a konservigo de 1a maso devis esti modifita. Certaj tipoj de reakcioj, Kiuj Koncernas radioaktivajn procezojn, montris deviojn de tiu @i lego. En tiuj procezoj, malgrandaj kvantoj da maso Sangigas en energion anstata en alian formon de maso. Pli Generala lego inkludas tiun Sajnan malakordon - la lego pri la Konservigo de maso Kaj energio. Tiu @i lego ankaii kalkulas kun la fakto, ke maso Kaj energio estas interSangeblaj. LA LEGO DE KONSTANTAJ PROPORCION La Konsisto de Kombinajo estas determinebla per la malkombino de pesita kvanto de tiu kombinaJo en 1a elementojn el Kiuj Gi Konsistas kaj la posta determino de la individuaj masoj. Alternative, 1a maso de kombinajo formita per 1a Kombinado de elementoj, Kies masoj estas konataj, ankaii povas kKonduki al sia Konsisto, Studoj pri la konsisto de multaj Kombinajoj Kondukas al la formulado de la lego de Konstantaj proporcioj, Kiu povas esti jene antaiimetita: 1 tan En pura Kombinajo, 1a proporcio lal maso de teestantaj elemento) estas @iam 1a sama, Alivorte: Kiam la Konsisto de ia pura Kombinajo estas determinita, ni scias, ke la Konsisto de ivj aliaj puraj provajoj de tiu kombinajo estas la sama. Ekzemple, akvo laiimase konsistas e] 88,8% de oksigeno Kaj 11,2% de hidrogeno. Ciuj provajoj de pura akvo, sendepende de iliaj devenoJ, havos la saman konsiston (vidu Bildon 3-1).Pluvo kaj nego, Formita en la laboratorio Regajnita el Kloakajo iveroj Maroj ——> Pura akvo <— Putoj 4 Analizo t 88,8% da oksigeno lal maso 41,2% da hidrogeno tat maso Bildo 3-1. La le§o de konstantaj proporcioj Alia maniero esprimi tiun legon de Konstantaj proporcioj estas jena: La rilatumo de 1a masoj de du elementoj kivj reakcias por formi donitan Kombinajon estas @iam la sama. Tio estas facile demonstrebla per eksperimento. Ree Konsideru la reakcion inter katcio kaj sulfuro por formi kalcian sulfidon. Supozu ke vi provas kombini diversajn masojn da sulfuro kun difinita maso da kalcio. En la unuaj kvar linioj de Tabelo 3-1 estas donita aro da eblaj eksperimentaj donitajoj por tia provo. Notu, ke sendepende de Kivu maso da S Ceestas, nur certa maso, nome 44,4 g, reakcias kun 1a 55,6 9 da Ca, La tromulto da S restas en nereakciinta formo. La donitajoj do montras, ke Ca kaj $ inter-reakcias nur en unu Konstanta proporcio de masoj (55,6/44,4 = 1,25), Kiu donas CaS. Tiu @i fakto harmonias kun la le§o de Konstantaj proporcioj. Notu ankali, ke se la maso de Ca estas duobligita (linio 5 en Tabelo 3-1), la maso de S, kiu reakcias kun $i ankati duobligas (Komparu la liniojn 1 Kaj S en la tabelo). Tamen, la rilatumo lai kiu la substancoj reakcias restas la sama, nome 1,25 (111,2788,8). Tabelo 3-1, Donitajoj ilustrantaj 1a ledon de konstantaj proporciod Maso de Ca Maso de $ Maso de CaS Maso de troajo Rilatumo en kiu i uzita uzita formita da sulfuro Kiu ne Ja substancoj ceakciis reakciis 35,6 9 44,49 100,0 9 nenio 1,25 55,69 50,0 9 100,0 9 5,69 1,25 35,6 9 100,0 9 100,0 9 55,69 1,25 35,69 200,09 100,0 9 155,45 9 1,25 111,29 88,8 9 200,0 9 nenio 1,25 Tiuj observoj Konformigas al la atoma teorio lai jena rezonado:42 1. Provajo de kalcio pezanta 55,6 g entenas certan nombron da Ca atomoj. 2. Provajo de sulfuro pezanta 44,4 g enhavas nombron da S$ atomoj guste sufifan por reakcii Kun la nombro da Ca atomoj teestantaj. 3. Car la atomoj de Ca kaj S Ciam reakcias sam-maniere kaj donas kalci-sulfidajn molekulojn, iu ajn Kvanto da sulfuro pli granda ol 44,4 9 enhavas pli da atomoj ol necesaj, kaj sekve restos ne-reakciinta. LA LEGO DE MULTOBLAY PROPORCIOJ Eksperimentoj montris, ke kelkaj elementoj ne €iam kombinigas en la sama maniero. Je diversaj reakci-kondigoj, Kiel malsamaj temperaturoj aii premoj, aii se diversaj kvantoj da reakciantoj Ceestas, eblas, ke diversaj Kombinajoj rezultas el la samaj elementoj. Ekzemple, je diversaj reakcial Konditoj la hipotezaj elemento) X Kaj Y povus formi kombinaJojn de tipo XY, X¥g, XgYqr Ktp. La lego de multoblaj proporcioJ pritraktas tiain situaciojn. La formala difino de tiu @i lego estas: lefo de mul toblaj proporcio, Kiam du al pli da elementoj Kombinigas formante pli ol unu Kombinajojn, la ji Kombinigas Kun difinita maso de la alia diversaj masoj de unu elemento elemento formas rilatumojn de malgrandaj entjeroj. La atoma teorio facile klarigas kial la rilatumoj Giam rezuitas en malgrandaj entjeroj. Per CO kaj Cz Kiel ilustrajoJ, 1a proporcio de la oksigenatomoj en la du Kombinajoj devas esti entjera rilatumo, éar frakcio de atomo ne ekzistas. Devas Ceesti en Giu kombinaJo entjera kvanto da atomoj. Kaj se la atoma rilatumo estas entjera, tiam ankaii la masa rilatumo devas esti entjera, Car 1a maso de 1a oksigenatomoj en ¢iu Kombinajo estas nure 1a produto de la nombro de la oksigenatomoj multiplikita per 1a maso de unuopa oksigenatomo. 3.3 SUBATOMAJ ERETOS La moderna koncepto pri 1a atomo inkludas pli ol tio, Kion ni prezentis Gis nun en nia diskuto pri la atoma teorio, Vasta kolekto de eksperimentaj faktoj estas nun je nia dispono, kiu montras, ke 1a atomoj mem estas Konstruitaj el pli malgrandaj eretoj -- la tiel nomata Subatomaj eretoj. (Diskuto pri tiuj faktoj estas ekster la kadro de tiu @i teksto.) Ekzistas tri @efaj specoj de subatomaj eretoj: protonoj, netitronoj, kaj elektronoj.Du e} la specoj de subatomaj eretoj portas elektran Sargon, 1a protono kaj la elektrono. grotono: elektrono: La protono havas pozitivan (+) Sargon kaj la elektrono havas negativan (-) Sargon. Tivj du tipoj de eretoj havas Ia saman kvanton da elektra Sargo karaktero de tiuj Sargoj estas Kontraiia (pozitiva kontrai negativa). La sed la fakto, ke tiui eretoj estas Sargitaj estas ege grava pro la maniero lai kiu Gargitaj eretoj interagas. Eretoj kun kontraija ali malsimila argo altiras yny_la alian; eretoj Kun Ja sama $arqo forpuSas unu la alian. Tiu @i sinteno de Sargitaj eretoj estos tre grava en multaj el niaj sekvontaj diskutoj en postaj sekcioj de tiv ¢i teksto. nei trono La tria tipo de subatomaj eretoj, 1a neiitrono, estas neiitra. Tio signifas, ke nenia Sargo kunestas kun gi. Civj el 1a subatomaj eretoj estas ege maigrandaj. La elektrono, 1a pled malpeza inter ili, havas mason de 9,11 x 10728 gramoj. La protono havas mason 1836-oble pli grandan ol 1a elektrono, nome de 1,472 x 10-24 gramoj. La neitrono sekve havas mason nur iomete pli grandan ol 1a protono. Endas pleje memori, ke 1a elektrono havas mason mul toble pli malgrandan ol la aliaj du eretoJ. La ecoj de la tri fundamentaj eretoj troveblaj en 1a atomo estas resumitaj en Tabelo 3-2. Tabelo 3-2. Masoj kaj Saraoj de la fundamentaj subatomaj ereto, Elektrono Protono Neiitrono Sargo -1 4 ° Efektiva maso (en gramoj) 9,11 x 10728 1,672 x 10724 1,675 x 10724 Relativa maso (sur Ia bazo, ke la elektrono estu unuo) 4 1836 1839 Estas konata la arangigo de subatomaj eretoj en la atomo. nukleo En la centra regiono de 1a atomo estas tre malgranda densa regiono, nomata la nukleo. €iuj protonoj kaj netitronoj de 1a atomo situas en tiu i regiono, tie! 4344 donante al gi la pozitivan Zargon, Kiu karakterizas la protonon. nuk leono Ope, protonoj kaj netitronoj ofte nomigas 1a nukleono pro sia situo en la nukleo. Oni imagas, ke la elektronoj, kiuj estas negative Sargitaj, movigas rapide tra la relative larga spaco, Kiu Cirkaias Ia nukleon (vidu Bildon 3-2), La movigo de la elektronoj en tiu @i spaco esence decidas la volumenon de la atomo, same kiel la helico de aeroplano deter mov igo. as la areon per sia elektronoj ukleo ‘orolones kgs neuirenes) Bildo 3-2. Arangigo de subatomaj eretoj en 1a atomo neitra atomo La nombro de 1a elektronoj devas esti 1a sama kiel tiu de la Ceestantaj protonoj, Car atomoj (Kiel tutajo) estas neiitraj, Por havi neiitrecon, la nombroj da pozitivaj kaj negativaj Sargoj devas esti egalaj. £@ kvankam ekzistas subatomaj eretoj, en kemio 1a atomo restas la fundamenta ereto plej interesa. La kalizo por tio estas, k subatomaj eretoj ne ekzistas sendepende por perceptebla tempo, La sola maniero al ili gajni stabilecon estas kunigi por formi atomon. 3.4. DIFERENCOJ INTER ATOMOJ Atomoj diferencas unu de Ia alia Gar ili entenas malsamajn nombrojn da protonoj, nelitronoj Kaj elektronoj. Por tiu atomo la neltreco de 1a atomo postulas la Ceeston de la sama nombro da protonoj kaj elektronoj. Sed la nombro da neiitronoj ne bezonas esti la sama kiel tiv de la protonoj kaj elektronoJ, kaj en ta plejmulto da KazoJ ilia nombro estas pli granda ol tiv de la aliaj subatomaj eretoj.La nombroj da protonoj, neiitronoj kaj elektronoj de donita atomo estas indikitaj per la uzo de du numeraloj la atoma numero kaj 1a masnombro. atoma numero La atoma numero (ai atom-numero), signita per Z, egalas 1a nombron da protonoj en la atoma nukleo. Gar 1a atomo estas neiitra, la atoma numero indikas ankai 1a nombron da elektronoj en la atomo. s-nom! La masnombro, signita per A, egalas Ia tutan nombron da eretoJ en la nukleo, tio estas, la nombro de la protonoj plus 1a nombro de la neitronoj. La uzo de tiuj @i du numeraloj unike difinas 1a subatoman kunmetigon de atomo, Kiel montrite en Ekzemplo 3-1. Ekzemplo 3-1. Iu atomo havas atoman numeron 2215, kaj masnombron A=31. Kiom da protonoj, elektronoj, kaj netitronoj entenas tiu atomo? Solyo. La nombro da protonoj = Z, tial @eestas 15 protonoj. Lai la difino, 1a atoma numero @iam egalas Ia nombron da protonoj. La nombro da elektronos 2, tial ankad @eestas 15 elektronoj. En neitra atomo, la atoma numero @iam egalas la nombron da eleKtronoj. La nombro da neiitronoj =A - 25 31 - 15 = 46, La masnombro egalas 1a sumon de protonoj kaj netitronoj; kaj la atoma numero egalas 1a nombron de ta protonoj; tial la diferenco inter la masa kaj la atoma nombroj @iam egalas 1a nombron de la neitronoj Geestantaj en la atomo. La identeco de atomo estas determinita per sia atoma numero. tius atomoj kun la sama nombro da protonoj (aii elektronoj) estas atomoj de la sama elemento. La Kemiajn ecojn de atomo, sur kiuj bazigas gia identeco, determinas Ja nombro Kaj aranQigo de ta elektronoj @irkai 1a nukleo. Civj atomoj kun la sama atoma numero enhavas 1a saman nombron da elektronoJj, kaj sekve 1a samajn kemiajn ecojn. Giuj atomoj de iu elemento ne devas esti identaj. 111 devas havi 1a saman atoman numeron, do 1a saman nombron da protonoj kaj elektronoj. Sed i povas enteni variajn nombrojn da nedtronoj. Konsideru jenan situacion Koncerne la du atomojn A kaj Bt 4546 nombro da Atomo A Atomo B z 13 13 a 27 28 protonoj 13 13 elektronod 13 13 netitronoj 14 15 Tiuj atomoj estas de 1a sama elemento, ¢ar iliaj atomaj numeroj estas la samaj. 11i havas la samajn Kemiajn ecojn, ¢ar Ce ambai la nombroj de 1a elektronoj estas la samaj. La kroma netitrono en B trovigas en la eta nukleo en la centro de la atomo kaj apenali efikas 1a Kemian Konduton de tiv atomo. Tamen, tiuj atomoj ne identas pro tio, ke 8 posedas unu plian nelitronon ol A. zotopo Atomoj, kiuj estas identaj escepte de la nombro da entenitaj neiitronoj, nomigas izotopoj. Do, 1a atomoj A Kaj Ben 1a antaia ekzemplo estas izotopoj. La plimulto da elementoj en la naturo ekzistas en du aii pli izotopaj formoj. Kiam estas necese diferencigi inter izotopoj, oni uzas jenan notacions Qsimbolo. Ekzistas du klor-izotopoj, unu el Kiuj entenas 2 pliajn neiitronojn ol Va ali + Uzante la supran skribmetodon, ni nomas ilin P9CI kaj SCI. La atoma numero estas iam uzata Kiel la subindico, 1a masnombro kiel la superindico. La ekzisto de izotopoj klarigas la vortojn uzitajn antate, kiam ni esprimis la postulatojn de Ja atoma teorio (Sekcio 3.1), La unua postulato diras: "Cia materio estas formita el etaj eretoj, nomataj atomoj, de Kiuj 109 diversaj ‘tipoj’ estas konataj." La vorto tipo havas specialan signifon, kKiu Konfirmas 1a ekziston de izotopoj. La vorto tipo estis uzata por priskribi elementojn kun Ja sama atoma numero. La dua postulato diras: "Ciuj atomoj de donita tipo estas similaj unu al aliaj, Kaj signife malsimilaj al aliaj tipoj." Ciuj atomoj de unu elemento estas similaj al iu alia Koncerne kemiajn ecojn, sed povas diferenci unu de aliaj en tio, ke ili entenas malsamajn nombrojn da nettronoj. Ciuj atomoj de unu elemento diferencas signife disde atomoj de aliaj elementos pro tio, ke ili havas malsamajn kemiajn ecojn.La 109 konataj elementoj havas atomajn numerojn en sinsekva ordo de 1 al 109, Kiuj speguias la kreskantajn nombrojn da protonoj en sia nukleo. La ekzisto de elemento havanta Giun el tiuj numeroj montras la ordon ekzistantan en la natura. Tabelo listiganta la elementojn lai kreskanta u@i libro, Tia tabelo ebligas rapide trovi, kiu elemento entenas donitan nombron da protonoj o de atomnumero trovigas sur 1a malantaiia kovi kaj elektronoj. Masnombroj Generale ne estas tabeligitaj en la sama maniero Kiel la atomaj numeroj, Gar al 1a plimulto da elementoJ mankas unika masnombro pro 1a ekzisto de izotopoj. La masnombro estas nur tiam unika, se la elemento estas trovita en nur unu-sola formo (se gi havas nur unu izotopon), Kio ne estas ofta okazajo. Eblas ankal, ke atomoj de malsamaj elementoj havas la saman masnombron. Ekzemple, 1a elemento indivmo (2549) ekzistas en du izotopaj formoj, unu el kKivj estas '\$1n. Alia elemento, stano (2=50) ekzistas en dek izotopaj formoj, unu el kiuj estas 'd3sn. Do, ekzistas atomoj de ambal, indiumo kaj stano, Kies masnombroj estas 115. La tabelo sur la malantatia Kovrilo enhavas alian nombron aldone al 1a atoma numero. Tio estas 1a atoma masoy tiv nombro rilatas nerekte al la masnombro. La sekvanta sekcio traktos la signifon de tiu @i nombro, kaj Kiel oni determinas gin. 3.5 ATOMAJ MASOJ ar atomoj estas tiel etaj, estas neeble pesi nur unusolan atomon. Tamen, oni povas determini per eksperimento Kiom-foje pli peza unu tipo de atomo estas Kompare al alia, Uzante tian informon, sciencistoj establis relativan skalon por masoj de atomoj. La arbitra punkto de Komparo en tiv @i skalo estas 1a maso de specifa izotopo de karbono, !3c, al kiu oni donis la masnombron de precize 12 atomaj mas-unuoj (amu). La masoj de Ziuj aliaj atomoj estas do determinitaj relative al la maso de '3c. Ekzemple, se atomo estas duoble pli peza ol atomo Zc, gia maso estas 24,00 amu sur 1a skalo, Kaj se la atomo pezas duonon de tio, kion atomo ¢ pezas, Gia laU-skala maso estas 6,00 amu. Valoroj de masoj de specifaj izotopoj lai 1a atoma mas-skalo estas donitaj en Bildo 3-3. 4748 238,05 anu 234,04 onu 55.93 onu “Fre = 53.94 amu ‘0 cr -34.97 ow 30 20-4 38Ne 19/19 onu to. Jc 12-00 onu Q3ru sc PRfMd =e) PB5. 13. Por iu el jenaj atomoj, determinu 1a simbolon (Kio estas X?), la nomon, 1a nombron da protonoj, 1a nombron da nedtronoj Kaj 1a nombron da elektronoJ: a $%& ob Px cd WK Ry FR 18K 14, En Kiuj punktoj similas izotopoj de elemento, kaj en kiuj malsimilas i1i? 15. Skribu la kompletan signaron @Simbolo) por atomo de diu el jenaj izotopojr a) 1a nitrogen-izotopo entenanta 8 netitronojn b) 1a kromi-izotopo kun masnombro 50 ¢) izotopo kun 45 protonoj kaj 58 nedtronoj @) izotopo kun 91 netronoj kaj 1a masnombro 155 16. Jenaj simboloj reprezentas malsamajn atomojn: SOx, 58x 48x, 48x, 42x, & 49, BB 4, Hx, BK, Bx 3B a) Kiuj el la supraj atomoj estas izotopaj kun $8&? b) Kiuj el la supraj atomoj havas la saman masnombron kiel 48% ©) Kiuj el 1a supraj atomoj entenas 1a saman nombron da nukleonoj kier 38x 2) Kiuj el 1a supraj atomoj entenas 1a saman nombron da netitronoj kiel 48x?52 Atomaj Maso, 17. 19, 20. Oni trovis, ke provajo de litio de natura deveno konsistas el du izotopoj: $i Cen abundo de 7,42%) kaJ SLi (en abundo de 92,584). La relativaj masoj de tiuj i du izotopoj estas 6,01 kaj 7,02 amu. Kalkulu la atoman mason de litio. Provajo de nature trovita silicio estis analizita kaj i Konsistis el tri izotopoj: 798i (en abundo de 92,21%), f¥Si Cen abundo de 4,70%) kaj 398i cen abundo de 3,09%). Iliaj relativaj masoj estis 27,98, 28,98 Kaj 29,97 respekive amu. Kalkulu la atoman mason de silicio. Kiom-oble pli peza estas unu atomo de oro ol unu atomo de berilio, mez-valore? Lali nova skalo de atomaj masoj, nomata 1a skalo de Jones-Miller, la punkto de rilato estas arbitre difinita por fluoro-19 Kiel 10,0 amu. Cad + HOS at La konvencioj uzataj por skribi kemian ekvacion estas: 1, Maldekstraflanke de la ekvacio oni skribas la Gustajn formuloin de la reakciantoj. CaS + Hy) —> Ca + HS u 2. Dekstraflanke de la ekvacio oni skribas la Gustajn formulojn de la produktoj. CaS + Hy —+ CaO + HS 3. La reakciantoj kaj la produktoj estas disigitaj per sago celanta la produktoin. CaS + Ho0 —> CaO + HoS 4, Plus-signoj estas uzitaj inter la diversaj reakciantoj kaj produktoj. CaS + Ho0 —> Cad + HS Ni legas ekvacion 4-1 jene: la reakciantoj CaS kaj H20 reakcias, formante,ai donante, Ia produktoJn CaO kaj H2S. Valida kemia ekvacio devas plenumi du Kondi@ojn: (1) gi devas esti Konsekvenca kun eksperimentaj faktoJ -- nur reakciantoj kaj produktoj efektive partoprenantaj en 1a reakcio aperas en la ekvacios kaj (2) la ekvacio nepre devas esti Konsekvenca kun la lego de Konservigo de maso «Sekcio 3.2) devas ekzisti la sama nombro da produktaj atomoj Kiel reakciantaj atomoj, @ar materio nek kreigas nek detruigas en ordinara kemia reakcio. bilancita Kemia ekvacio Kemiaj ekvacioj estas bilancitaj se ili obeas la legon de konservigo de maso. Uzo de la supremenciitaj konvencioj ne certigas bilancitan ekvacion. Por tio, ni devas konstati la ekziston de la sama nombro da atomoj de éiu elemento ambaiiflanke de la ekvacio. Ni tion faras per 1a aldono de taligaj koeficientoj maldekstre de la formuloj. La koeficientoj algustigas la nombron da molekuloj de @iu substanco por ating atomoj. Tiun @i bilancoprocedon plej bone montras ekzemplo. la deziratan bilancon de Ekzemplo 4-1. Se la suba ekvacio ne estas jam bilancita kiel donite, Gustigu gin: FeS + HBr —> FeBra + HS Solvo. Temas pri kvar tipoj de atomoj -- Fe, S, H, kaj Br. Elnombrado de @iu atomtipo ambatiflanke de la ekvacio rezultigas jenon: Nombro maldekstre Nombra dekstre Tipo de atomo (reakciantoj) (produktoj) Fe 1 1 8 1 1 4 1 2 Br 1 2 Gi tius ciferoj montras ke 1a ekvacio ne estas bilancita, Gar 1a nombro da atomoj H Kaj Br diferencas maldekstre kaj dekstre de la ekvacio. Ekzistas ée la produktoj unu plia atomo de @iu ol Ze 1a reakcia flanko de la ekvacio. Ni Qustigos @i tion skribante 2 Kiel koeficienton antai HBr, unu el la reakciantoj maldekstre de 1a sagot FeS + 2HBr —> FeBry + H2S Kvankam ni povus senti tenton uzi la formulon H2Brp anstatal 2HBr, ni ne 5556 rajtas tiel procedi, Gar eksperimento montras ke molekulo de ajna Kombinajo entenanta H kaj Br entenas nur du atomojn, unu de H kaj unu de Br. La formulo H2Brg indikas molekulon entenantan kvar atomojn, dum la notacio 2HBr indikas du molekulojn, Giu entenanta du atomojn. Ni devas uzi la notacion 2HBr. Ni povas resumi nian supran laboron per jena propozicio: Por bilanci ekvacion, ne Sangu subindicojn en molekulaj formuloj, sed nepre aldonu latibezone KoeficientoJn antal la formuloin. Komprenu profunde 1a distingon inter koeficiento kaj subindico per jena ilustrajor 2H20 ici 1b o (rilatas al la (rilatas nur tuta formulo) al HD Kzemplo 4-2. Bilancu Ja sekvan ekvacion: PbO2 + Hy —> Pb + 2H20. Solve. Por skribi bilancitan ekvacion, procedu jene: 1, Konstatinte la ekziston de du oksigen-atomoj maldekstre, kaj nur unu dekstre, ni bilancas la oksigenon per aldono de la koeficiento 2 tuj antal H20. PbO2 + Hp —* Pb + 2Hy0 2. Nun ni bilancas la hidrogen-atomojn. Gar nun ekzistas kvar hidrogen-atomoj dekstre de 1a sago (en H20), ni bezonas kvar maldekstre, Ni atingas tion per aldono de 2 antaii Ho. PbO? + 2Hy —> Pb + 2H20 3. Nun ni prikonsideros 1a plumbajn atomojn. far estas nur po unu plumba atomo ambatiflanke de la ekvacio, plumbo estas jam bilancita. Oni ne bezonas pliajn koeficientojn. (Oni premisas koeficienton 1 sen fakte skribi Gin.) La bilancita ekvacio sekve estas PbO2 + 2Hy —> Pb + 2H20. 4, Enestas en la bilancita ekvacio 1 atomo Pb, 4 atomoj H, Kaj 2 atomoj 0 ambaiiflanke de la ekvacio. Ne gravas la ordo lai kiu oni pritraktas la ancadon de 1a diversaj elementoj. Gifoje ni komenci§is per oksigeno, sed sambone ni povus eKbilanci per hidrogeno ai per plumbo,Pli ol unu aro da koeficientoj bilancos iun ajn ekvacion, Kiel montras 1a sekvantaj ekzemplo. 2H + 02 —> 2H0 4-2 4Hg + 209 —> 4120 4-3 Ha + 4Hp —> BHO 4-4 ius tri ekvacioj estas matematike Gustaj; ekzistas ambatflanke de la ekvacio egalaj nombroj de H atomoj kaj 0 atomoj. Oni preferas, tamen, la Ta kiel eble ej malgranda ar ent . Kompare kun ekvacio 4-2, la Koeficientoj unuan formon, ar la uzataj koeficientoj devus est en ekvacio 4-3 estas guste duoble kaj tiuj en ekvacio 4-4 kvaroble pli grandad. Elementoj en ta solida au likva statoj ¢iam prezentigas kiel unuoblaj atomoj. Elementoin, kiuj ée Gambraj temperaturoj estas gasoj, ni prezentas en la molekulaj formoj en kiuj ili aperas en Ja naturo. Oni konas unuatomajn, duatomaijn, kaj kvaratomajn elementain gasojns Unuatomaj -- He, Ne, Ar, Kr, Xe Duatomaj -- Hp) 02) Nay Fa, Clp, Brg (vaporo), 12 (vaporo) Kvaratomaj -- Pg (vaporo), Asq (vaporo).* #La kvar elementoj listigitaj Kiel vaporoj ne estas gasoj je ambra temperaturo, sed vaporigas je iomete pli altaj temperaturoj. La estigintaj vaporoj enhavas molekulojn lai la indikitaj formuloj. Uzo de tiuj ¢i molekulaj formuloj por gasoj Klarigas kial oni skribas hidrogenon Kiel Hz anstatat H (vidu Ekvaciojn 4-2 kaj 4-4), kaj, simile, kial 1 skribas oksigenon Kiel 02. Aldone al uzo de la nepraj (devigaj) plus-signoj kaj la inter-metita sago en Kemiaj ekvacioj, ekzistas nombro da nedevigaj simboloj por peri pliajn informojn pri reakcio. Vidu Tabelon 4-1. 5758 Simboloj uzat ‘Sianifo liveras ad produktas plus Nedevioa, «s) solidiadio aM likviajo <9) gaso cake) akva solvaJo (substanco solvita en akvo) La subaj tri ekvacioj estas la samaj kiel tiaj antaile donitaj, sed kun aldono de la nedevigaj simbolo, FeScgy + 2HBr cg) —> FeBracs) + HeScg 4-5 PbO 6) + 2Hac@) —* Phys) + 2H20c1) 4-6 2Ha¢g) + O2¢9) —> 2H20¢1 4-7 Antai ol forlasi la temon de ekvacioj, ni devas emfazi ke kemiaj ekvacioj estas Konstatoj de faktoj lernitaj per eksperimento. Alivorte, ni ne povas trovi la produktojn de Kemia reakcio simple per skribo de ekvacio. Ni devas antatie determini tiujn produktojn. Tiam ni povas esprimi la rezultojn per ekvacio. 4,2 MOLEKULAJ MASOJ Gar ekzistas pli multe da Kombinafoj of elementoj, ni pli ofte renkontos en kemiaj reakcioj Kombinajojn 0! elementojn. Pro tio, oportunos al ni esprimi 1a mason de molekulo da Kombinajo -- nomatan Ja molekula maso —~ per 1a sama skalo kiun ni evoluigis por esprimi atomajn masoin (Sekcio 3.5). nolekula maso Molekula maso estas inita Kiel la relativa maso de molekulo Komparita kun 1a maso de unu atomo ‘3c, kiu lau arbitra difino estas 12,00 atomaj mas-unuoj (amu). Oni facile determinas 1a molekulan mason por Koncerna molekulo helpe de ties formulo kaj la atom-masoj de Qiaj konsistigaj elementoj. Molekula maso estas simple Ja sumo de la atomaj masoj de Ziuj atomoj, Kiujn entenas la _molekulo. Ekzemplo 4-3. Kalkulu la moleKulan mason de Giu el ta sekvaj Kombinajoj: a) H20 b) NagC03.Solve. a) Civ molekulo de H20 entenas du H atomojn Kaj unu 0 atomon kun atomaj masoj de 1,0 kaj 16,0 amu respektive. Tial, 2H atomoj = (2)(1,0 amu) = 2,0 amu 10 atomo = (1)¢16,0 amu) = 16,0 amu molekula maso de H20 = 18,0 amu b) Civ molekulo de NazCO3 entenas du Na atomojn, unu C atomon, kaj tri 0 atomojn, La atomaj masoj estas, respektive, 23,0, 12,0, kaj 16,0 amu. Ni vidas ke 2.Na atomoj = (2)(23,0 amu) = 44,0 amu 1 © atomo = (1)(12,0 amu) = 12,0 amu 30 atomoj = (3)¢16,0 amu) = _48,0 amu molekula maso de NaCOz = 106,0 amu 4.3 NOMBRADO DE ERETOJ PER PESADO Atomoej kaj molekuloj estas tiel malgrandaj kaj ne estas eble nombri ilin unu post alia. Tamen, ni ofte bezonas determini ilian nombron. Kemiistoj solvas tiun problemon per pesado de 1a substancoj enhavantaj deziras nombri kaj Kalkulado de 1a nombro da atomoj dank’ al 1a trovitaj masoj. Ni komencos ilustri ¢i tiun fundamentan la atomojn kiuin koncepton de nombrado per pesado, Komparante 1a elementojn hidrogeno kai fluoro. Estas tute arbitra elekto; ni egale bone povus uzi iun ain atomparon. Ni kKomencigu do per unu atomo de iu elemento. La atomo F havas 19,0 amu, Kiu estas Gia atoma maso, kaj la atomo H havas 1,0 amu, gia atomo maso. Evidente, 1a F atomo havas 19,0-oble pli grandan atommason ol atamo Hy Nun ni supozas la saman tipon de Komparo por dek atomoj de ¢iu elemento. La dek F atomoj entute pezos 190,0 amu (10 x 19,0 amu) Kaj Ta dek H atomoj entute pezos 10,0 amu (10 x 1,0 amud. Ankorad denove, 1a suma maso de la dek F atomoj estas 19,0-oble pli granda ol Ia suma maso de la dek H atomoj. Ni daiirigu 1a analizon, @ifoje uzante y atomojn de kaj F kaj H, Kie y estas ajna nombro. La y atomoj de F pezas y x 19,0 amu, Kaj 1a y atomoj de H pezas y x 1,0 amu. Ni refoje tuj rimarkas tion, ke la suma maso de la F atomoj estas 19,0-oble pli granda ol la suma maso de 1a H atomoj. La rilatumo de la suma maso de F al 1a suma maso de H por @iu supredonita situacio jene resumigas. 5960 Po unu atom suma maso de F (1)€19,0 amu) 19,0 suma maso de H = (1)<1,0 amu) 1,0 Po dek atomoj: suma maso de F (10)¢19,0 amu) 190,0 19,0 suma maso de HH (10¢1,0 amu) 10,0 1,0 Po y atomojt suma maso de F ¢y)<19,0 amu) 19, Oy suma maso de H = ¢y)<1,0 amu) 1,0x 1,0 Ciuloke 1a mas-rilatumo F/H identas (19,0/1,0), kaj ni rajtas Generaligi la Konstaton ke la suma maso de egalaj nombroj da atomoj F kaj H Ciam estos en la rilato de 19,0/1,0, Utilas ankai 1a inversigo de 1a sama konstato: provajoj de F kaj Hy en kiuJ oni trovis 1a mas-rilatumon 19,0/1,0, devas enhavi identajn nombrojn da atomoj. Tio validas senkonsidere al la uzataj mas-unuoj. Ekzemple, 19,0 gramoj da F enhavas 1a saman nombron da atomoj kiel 1,0 gramo da H, kaj 19,0 tunoj da F enhavas 1a saman nombron da atomoj Kiel 1,0 tuno da He Rimarku ke 1a signifa mas-rilatumo estas tiu de la atomaj masoj de la du elementoj. Tio iam validas senkonsidere al la elementoj Koncernataj en la kalkuloj. Generate: Provajoj de pluraj elementoj trovitaj en mas-rilatumoj egalaj al iliaj atomaj mas-rilatumoj devas enhavi identajn nombrojn da atomoj. Tial do, 1a sekvaj provajoj enhavos 1a saman nombron da atomoj: 19,0 9 da F {atoma maso de F = 19,0 anu) 1,0 9 daw Catoma maso de H = 1,0 amu) 16,0 g da 0 , kiuj Konsistigas gin, En rilato al la mol-difino, validas jenaj egalajoj: 1 molo da F atomoj 6,02 x 1023 F atomoj 19,0 9 da F Catoma maso = 19,0 amu) 16,0 9 da 0 Catoma maso = 16,0 amu) = 1 molo da 0 atomoj = 6,02 x 1023 0 atomoj 18,0 g da H20 (molekula maso = 18,0 amu) = 1 molo da H20 molekulod = 6,02 x 1073 20 motekuloj 44,0 g da COp (molekula maso = 44,0 amu) = 1 molo da COp molekuloj = 6,02 x 1073 cop molekulos nombre de Ayogadro: La nombro da objektoj en unu molo, 6,02 x 1023, kutime nomigas 1a nombro de avogadro. Gi estas tie] nomata honore al Amedeo Avogadro, itala fizikisto kiv elpensis konceptojn kiuj Kondukis al gia determino. Molo ka, Formulo, Kiel ni lernis en Sekcio 2.7, 1a nombraj subindicoj en kemia formulo signa Ja nombron da Ja formulo N20, peras 1a informon ke 2 atomoj de nitrogeno kaj 4 atomoj de ersaj elementoj Ceestantaj en unusola molekulo. Ekzemplo, oksigeno enestas en unu molekulo de No0q. Post enkonduko de la mol-koncepto, plua signifo povas esti donita al la subindicoJj. La nombraj subindicoj en formulo ankai donas 1a nombron da atomoj de Civ teestanta elemento en 1 molo da pura substanco.Tio estas, 1 molo da N20q entenas 2 molojn da nitrogen-atomoj kaj 4 molojn da oksigen-atomoj. La valideco de ¢i tiu interpreto por subindicoj derivigas el tio, ke en X molekuloj de Ng0q estas 2x nitrogen-atomoj Kaj 4x oksigen-atomoj. Senrigarde al la nombra valoro de x, devas esti duoble tiom da nitrogen-atomoj Kiom da molekuloj de Nz04 kaj 4-oble tiom da oksigen-atomoj Kiom da molekuloj de Nj04. En la speciala Kazo kie x egalas al 6,02 x 1029, la 4,02 x 1023 Nod4 molekuloj entenas 12,04 x 1023 nitrogen-atomoin Kaj 24,08 x 1023 oksigen-atomoin. Pro tio, ke 6,02 x 1023 egalas unu molon, 12,04 x 1023 egalas 2 molojn, kaj 24,08 x 1023 egalas 4 molojn, per anstataiigo oni povas Sani la supran frazon por ricevi jenont 1 molo da N24 entenas 2 molojn da nitrogen-atomoj Kaj 4 molojn da oksigen-atamoj. Sekve de tio, la mol-rilatumo estas la sama kiel 1a subindico-rilatumo. Ekzemplo 4-4. Kiom da oreloj, vostoj, Kaj kruroj havas 1 molo da sendifektaj kunikloj? Solve. Eé kvankam ne estante Kemia ekzemplo, §i eble helpos al vi eksposedi la rilatojn inter la individuaj partoj de formulo kaj la tuta formulo mem. La Kuniklopartoj rilatas al tuta kuniklo same kiel la formulopartoj rilatas al tuta formulo. Qreloj. Giu kuniklo surhavas 2 orelojn, tiel ekzistas rilatumo 2:1 inter oreloj kaj kunikloj. Sekve 1 molo da kunikloj surhavas 2 molojn da oreloj. Yostoi. Sam-manier rilatumo 1:1 Kaj 1 molo da Kunikloj surhavas 1 molon da vostoj. Ziv kuniklo surhavas nur unu voston, do ekzistas Keuroj. La kvar kruroj de éiu kuniklo rezultigas rilatumon 4:1 inter kruroj kaj kunikloj, do unu molo da kunikloj surhavas Kvar molojn da kruroj. Ekzemplo 4-5. Kiom da moloj da Gia atomspeco enestas en 1 molo da kloroformo CHC! 4? Solvo. Guste kiel Giu kuniklo surhavas 2 orelojn, iu kloroforma molekulo entenas 1 atomon C, 1 atomon H, kaj 3 atomojn Cl. Tial, 1 molo da CHCl entenas 1 molon da C atomoj, 1 molon da H atomoj, kaj 3 molojn da Cl atomoj. 6364 La Molo Kaj Kemiaj Ekvacioj Kiel ni vidis en Sekcio 4.1, la koeficientoj en bilancita kemia ekvacio donas la relativan nombron da molekuloj de reakciantoj kaj produktoj. Ekzemp le: 4NHg + 502 —> 4NO + 6H20 4-8 La ekvacio indikas Ke 4 molekuloj de NHg reakcias kun 5 molekuloj de 02, produktante 4 molekulojn de NO Kaj 6 molekulojn de H20. La Koeficientoj en bilancita ekvacio ankal donas 1a nombron da moloj da reakciantoj Kaj produktoj partoprenantaj en 1a reakcio. La sekvanta rezonado montras kial i tiv tezo validas. Bilancita ekvacio restas valida e€ se Giu el Giaj Koeficientoj estas multiplikitaj per la sama nombro. Pro tio, ni rajtas reskribi ekvacion 4-8 kiel 4y NHg + Sy 02 —> 4y NO + éy H20 4-9 Kie y povas esti ajna pozitiva nombro. La situaciokie y estas egala al 6,02 x 102% aparte interesas nin, gar 6,02 x 107% estas 1 molo. Pro tio, ke y egalas 1 molon, ni per substituo havas 4 moloj NHz + 5 moloj 02 —> 4 moloj NO + 6 moloj H20 4-10 Bi tiv rilato aplikigas al @iuj bilancitaj ekvacioj; tio estas, la koeficientoj de bilancita ekvacio prezentas 1a relativan nombron da molekuloj a moloj da reakciantoj kaj produktoJ. 4.5 MOLOJ KAJ KEMIAJ KALKULOJ En Sekcio 1.8 ni instruis metodon por solvi nombrajn problemojn nomatan dimensia analizo. La saman metodon ni uzos por solvi kemiain problemoin. Se vi bezonas restudon pri 1a metodo, vidu Sekcion 1.8 antai ol pluiri en tiu @i sekcio. La tri atributoJ plej ofte kalkulataj en Kemiaj problemoj estas: (1) la nombro da eretoj de substanco, (2) la nombro da moloj de substanco, kaj <3) 1a nombro da gramoj eretoj A Eretoj | nombro de |Moloj |_Formulo ai_|Moloj |_nombro de | EretoJ 4 Avogadro a ekvacio 8 [ Avogadro 8 atoma a atoma av molekula molekula maso maso Gramoj Gramoj a B Bildo 4-1, Rilatoj utilaj por problem-solvado La matematika starigo estas: 23 0,10 « Lmote tet 6,02 x 1023 molekuloj LSD a 376 g 458 1 motet3o = molekuloj LSD 6566 La nombro 376 en la unua transkalkula faktoro estas la molekul-maso de LSD. Bi ne estas donita en 1a problemo, sed ni devis Kalkuli gin per ta metodo skizita en Sekcio 4.2. Pao 4. (0,109619¢6,02 x 1023) 3760) molekuloj LSD = 1,6 x 1020 molekuloj LSD Ekzemplo 4-7. Kiom estas la maso de unusola molekulo de aspirino? La formulo de aspirino estas CoHg0q. Solvo, PaSoj 1 kaj 2. La donita kvanto estas unu molekulo da aspirino. 1 molekulo de aspirino = ? gramoj da aspirino PaSo 3. La starigo de tiv @i problemo estas la inverso de la antatia probemo, far 1a nombro da eretoj estas donita Kaj petata estas 1a nombro da gramoj de 1a sama substanco. La voj-streko lai Bildo 4-1 do estas: mbro_de_Avogadro molekula maso eretoj @ TOTO Ge AVOGRETO, polos A MUEKUIA TASC, cnamoj A Matema A 1 mote tyHgeq_ 180 9 CoHgO, molekuto-SyHgOg x x — 3 es 6,02 x 1023 molekuted—yttgoz * T mote-Eptg0q Ankoratifoje, 1a molekula maso uzita en la dua transkalkula faktoro devis = 9 Colg0q esti kalkulita el la atomaj masoj de C, H, kaj O kaj la aspirina formulo. Pago 4. «1809 ——— 9 Cog 0g = 3,0 x 10722 g CoH, <,02 x 1023)¢1) 9 “984 * 9 &sHelg Ekzemplo 4-8. Propano, C3Hg, estas hejt-gaso Kiu brulas en oksigeno lal jena bilancita ekvacio: Cog + 50g —+ 4H20 + 3C0, 4-11 Kiom da 02 bezoni§as por plene reakcii kin 10,0 gramoj da propano? Solvo. PaSoj 1 kaj 2. Estas grava diferenco inter €i tiv problemo kaj la antaiaj du. Ni tie @i pritraktas ne unu sed du malsamajn substancojn, oksigenon Kaj propanon. La donita kvanto estas gramoj da propano (substanco A). Oni petas nin kalkuli 1a gramojn da oksigeno Csubstanco B).10,0 gramoj da propano = ? gramoj da oksigeno Pago 3. Rilate Bildon 4-1, tiu ¢i estas problemo ‘gramoj A al gramoj 8. La konvena aro da transkalkuloj estas: molekula maso ekvacio molekula maso granoj A> moloj @ ————» moloj B ———» gramoj B La matematika starigo estas: 1 S.neleit, 32,0 9 0. 10,0 Ametetyttg , ScmetosO2 |, 32,0 9 02g SIE 150 gtgitg * 1 mote-Cgtg © 1 motoog 9 °2 La nombrojn 5 kaj 1 de la dua transkalkula faktoro ni havigas al ni el ta bilancita ekvacio (4-11), kie 5 Kaj 1 estas la Koeficientoj de 02 Kaj C3Hg respektive. Pago (40 061965) (32,0) 02 = 36,4 9 0 44,0) 9% 92 Ekzemplo 4-9. Kiom da gramoj da nitrogeno enestas en 100,0 gramoj de la tre potenca eksplodajo TNT, kies formulo estas C7Hs04Ng? Solvo. Pagoj 1 Kaj 2. Tiu @i problemo, same Kiel Ja antaiia, implicas la transkalkulan voj-strekon "gramoj A al gramoj B*. Ci-kaze substanco A estas TNT kaj substanco B estas N. 100,0 gramoj TNT = ? gramoj N Pago 3. Kvankam simila, 1a detala voj-streko ne estas identa kun tiu de la supra problemo. molekula maso formulo molekula maso granoj A > moloj A ————> moloj B ———————> gramoj B En ekzemplo 4-8, 1a $an§o de moloj A al moloj B okazis helpe de la Koeficientoj en la bilancita ekvacio. Gi-probleme, oni ne donas ekvacion, far ekvacio ne estas necesa. La transkalkulan faktoron (de moloj A al moloj B) oni kalkulas per uzo de 1a informo en ta subindicoj de 1a formulo mem. Da nitrogenaj atomoj C7Hs0,N3 entenas 3 molojn. Matematiker 1 moloNF 3 molest 14,0 9 N 100,0 9-NF —_— * 27,0 gaNT “| mote aNT 1 mete ON 67