Yl:24 Say:87 Nisan2010 27

OSMANLI MPARATORLUUNUN
BORLANMADA KULLANDII
YNTEM VE ARALAR
Deer ALPER* - Adem ANBAR**

ZET
17. yzyldan itibaren bte aklar vermeye ve finansman so-
runlar yaamaya balayan Osmanl mparatorluu, ilk olarak i
borlanma yoluna bavurmu ve bu amala eitli yntem ve ara-
lar kullanmtr. Bu almada, Osmanl mparatorluunda i bor-
lanma ihtiyacn ortaya karan nedenler ile bu borlanma ihtiyacn
karlamak amacyla kullanlan yntem ve aralar incelenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Osmanl mparatorluu, i borlanma,
tai, Galata bankerleri, iltizam, esham.

Internal Borrowing Methods and Instruments Used by Otto-

man Empire

Abstract
Ottoman Empire that had difficulties balancing the budget
deficits and began to face with financing issues since seventeenth

*
Yrd. Do. Dr. Uluda niversitesi ..B.F. letme Blm, Muhasebe-Finansman Ana-
bilim Dal, Grkle Kampusu, 16059 Bursa, Tel: 0224 2941062, E-Posta:
degeralper@gmail.com
**
Yrd. Do. Dr. Uluda niversitesi ..B.F. letme Blm, Muhasebe-Finansman Ana-
bilim Dal, Grkle Kampusu, 16059 Bursa, Tel: 0224 2941159, E-Posta:
adem_anbar@yahoo.com, aadem@uludag.edu.tr
28 MALYEFNANSYAZILARI

century, firstly resorted internal borrowing for dealing with these

fiscal problems and for this reason, it used different methods and
financial instruments for solving financing issues. In this study, the
reasons of internal borrowing in Ottoman Empire, and the methods
and instruments which are used in internal borrowing are examined.
Keywords: Otoman Empire, internal borrowing, tagsis, Galata
bankers, tax farming, esham.

Giri
Osmanl mparatorluunun i borlanma sistemini anlaya-
bilmek iin ncelikle o dnemde, hem dnyada hem de Osman-
lda geerli olan ekonomik, sosyal ve politik koullar son derece iyi
analiz etmek gerekir. Bu dnemde uygulanan i ve d borlanma
yntem ve aralar, bir taraftan dnyadaki ve Osmanldaki baz
gelimelerin etkisi ile oluan ekonomik konjonktrden, dier taraf-
tan Osmanl Devletinin tm sisteminin oluumunu etkileyen slami
prensiplerden etkilenmitir.
Osmanl Devleti ve toplumu 16. yzyln sonuna kadar son
derece refah iinde yaamtr. Ancak bu dnemden sonra hem
isel hem de dsal baz nedenler ile ekonomik, sosyal ve siyasi an-
lamda ciddi sorunlar ile kar karya kalnm ve Osmanl Devle-
tinin mali sistemini kmazlara sokacak sre de balamtr. 16.
yzyln sonlarndan itibaren yaanan ekonomik ve mali bunalm,
17. ve 18. yzyllarda daha da derinlemitir (Ylmaz, 2002:188).
Bu dnemde imparatorluun snrlar azami genilie ulam, bu
nedenle yaplan savalar eskiye gre daha uzun srm ve masrafl
olmu, askeri harcamalar ve dier devlet harcamalar artmtr
(Cezar, 1986:27; Yiit, 1989:5). 16. yzyln sonlarndan itibaren
vergi toplamada kullanlan tmar sistemi zlm, bu durum, mer-
kezi ynetimin vergi gelirleri zerindeki denetimi giderek azalm ve
vergi toplamada adem-i merkeziyeti bir yapya gidilmitir. Bunun
sonucunda halkn vergi yk arlam, toplumda savalara kar
tepkiler olumu, isyanlar km ve sonucunda lke iinde gvenlik
sarslmtr. te yandan, ayaklanmalar ile birlikte ekyalk hareket-
leri, ayanln glenmesi, yolsuzluklar, emein topraktan koparak
Yl:24 Say:87 Nisan2010 29

ehirlere gmesi sorunlar artrmtr (Tabakolu, 1985:201-248).

Dier taraftan, Amerikann kefinden sonra tm Akdeniz dnyas ve
bu arada Osmanl Devletini de etkileyen deiimler balamtr. 17.
ve 18. yzyllarda Rnesans ve reform hareketleri, keifler ve keifler
sonucu elde edilen deerli madenler, sanayi devrimi ile her alanda
gelien, zenginleen ve glenen Avrupa lkeleri karsnda askeri
ve ekonomik ynden daha da geri kalnmtr (ner, 2005:222).
16. yzyln sonlarna doru, daralmaya balayan snrlar, as-
keri teknolojideki gelimelerin izlenememesi, yeni ticaret yollarnn
dnda kalnmas, nfus artnn neden olduu yeni sorunlar ve
enflasyonist basklar, Osmanl mparatorluunu bu dnemde byk
bir mali bunalma srklemitir (Ylmaz, 2002:188). 17. yzyln
ikinci yarsndan sonra kronik bte aklar meydana gelmeye
balam, iktisad ve mal koullar hzla bozulmu, daha nce kar-
lalmam bir durgunluk dnemine girilmitir (Gkbunar, 2007:7).
Bu durum Osmanly yeni uygulama ve dzenlemelere zorlamtr.
Bu dnemde yaanan mali bunalm sonucu oluan ekonomik, siya-
sal, askeri ve sosyal sorunlar, i ve d borlanmaya giden yolun
temel talarn oluturmutur. Ancak Osmanl Devleti, fon ihtiyacn
ncelikle kendi finansal sistemi iinde zmeye almtr.
Osmanl mali sistemi; merkezi hazine (hazine-i amire), tmar
alanlar ve padiah hazinesinden (i hazine) oluan bir sacaya
zerine oturtulmutur (Cezar, 1986:28). Tmar sisteminin zayflama-
s sonucu bu yolla salanan vergi gelirleri azalnca, bte aklar-
nn finanse edilmesinde i hazine kaynaklar kullanlmtr. Padiaha
ait olduu kabul edilen ve corafi snrlarnn hzla geniledii d-
nemlerde olduka zenginleen i hazineden, merkezi hazineye nakit
para ve altn, gm gibi deerli madenler aktarlmtr. Savalarn
younlat 1670ler ve 1680lerde i hazineden merkezi hazineye
ylda ortalama 100 milyon akenin zerinde kaynak ayrlmtr. An-
cak, 17. yzylda II. Viyana kuatmasnn ardndan giderek byyen
askeri harcamalar karsnda i hazinenin snrl kaynaklar da yeter-
siz kalmaya balamtr. Nitekim 18. yzyln balarna gelindiinde
i hazinenin kaynaklar byk lde tketilmitir (Pamuk,
1997:130). Ayrca, Osmanl Devletinin msadere kurumu aracl-
yla, zenginleen askeri snf mensuplarnn ve sarraf ve tccarlarn
30 MALYEFNANSYAZILARI

servetlerine zaman zaman el koyduu da grlmtr. Fakat bu

ekilde merkezi hazineye aktarlan kaynaklar, sava harcamalarnn
son derece snrl bir blmn karlayabilmitir (Pamuk,
1997:131).
Bu nlemler yeterli olmaynca, Osmanl maliyesi bir taraftan
d borlanma olanaklarn aratrmaya balam, dier taraftan da
eitli i borlanma yntemleri ile kaynaklarn arttrmaya almtr.
Ancak, Osmanlda d borlanma, faiz olgusunu gndeme getirdi-
inden ve prestij kayb olarak dnldnden, 19. yzyl ortalar-
na kadar devletin fon ihtiyac byk lde i borlanma yolu ile
salanmaya allmtr. Osmanl, i borlanmasna iltizam sistemi
ile balamtr. Bu sistem, nce malikne sistemine daha sonra da
esham sistemine dntrlmtr. Bunlarn dnda, kamu
fonlamasnda kullanlan dier yntemler arasnda tai ve kaime
uygulamalar ile Galata bankerleri ve sarraflardan salanan bor-
lanmalar saylabilir.

1. ltizam
Daha nce ifade edildii gibi, 16. yzyl sonlarna kadar,
Osmanl mali sistemi; merkezi hazine, padiah hazinesi ve tmar
sistemi zerine oturtulmutur. Tmar dzeni, kuruluundan itibaren
Osmanl Devletinin askeri ve mali sisteminin temelini oluturmutur.
Tmar sistemi, bir ksm asker ve memurlara, geimlerini ve hizmetle-
rine ait masraflarn karlamak zere, belirli blgelerden kendi nam
ve hesaplarna vergi toplama yetkisi verilmesi zerine kurulmu bir
sistemdir. Bu yetki karlnda tmar sipahilerine bata asker yeti-
tirmek olmak rere, ekonomik, idari ve mali baz grevler verilmitir
(Aktan, 1988:69-72). Osmanlda 16. yzyln sonlarna kadar vergi
gelirlerinin byk bir blm tmar dzeni erevesinde, yerel ola-
rak sipahiler tarafndan toplanmtr (Pamuk, 2005:24). Sipahiler,
bu kaynaklarla belirli sayda askeri silahlandrp eittikten sonra se-
fer zamannda orduya katlmlardr. Bu dnem sresince, devlet
vergi gelirlerinin sadece snrl bir blmn de iltizam yoluyla sa-
lamtr.
Yl:24 Say:87 Nisan2010 31

16. yzyln sonlarna doru, askeri harcamalardaki artlar,

retim yetersizlii ve gelir dkl, i gvensizlik, i ve d
konjonktrel artlar ve merkezi para ekonomisine geiin hzlanmas
gibi nedenlerle, Osmanlda bte aklar kroniklemi ve hzla ar-
tan aklarn finansman sorunu nem kazanmtr (Tabakolu,
1985:201-248). Sava teknolojisindeki deiiklikler nedeniyle mer-
kezde daha byk ve daimi ordular oluturma gerei ortaya kn-
ca, tmar dzeni, hem askeri hem de mali nemini yitirmeye bala-
mtr. zetle, 16. yzyln sonlarna doru, isel ve dsal nedenler-
le yaanan deiimlerin ve gelimelerin sonucu olarak tmar sistemi
zayflamtr. Tmar sisteminin nemini kaybetmesiyle, iltizam sistemi
yaygnlamaya balamtr. ltizam sisteminde, sermayeleri olan bi-
reyler, devlete belirli bir miktar pein deme yaparak bunun karl-
nda, belirli bir blgenin ya da kaynan vergilerini toplama yetki-
sini elde etmekteydiler (Kalemli-zcan, 2007:7). Tmar dzeni d-
nda kalan vergi kaynaklar mukataa2 olarak ifade edilmi ve
mukataalardan vergi toplama grevi ak arttrma yolu ile yll-
na mltezim ad verilen kiilere devredilmitir. Fakat iltizam siste-
minin yaygnlamasna bal olarak, mahalli ayanlar merkezi idare-
ye kar giderek glenmi, azalan eyalet askerinin yerine yenierile-
rin says artm ve merkezi hazinenin yk daha da arlamtr
(ner, 2005:222).
17. yzylda, dier lkeler, zellikle Avrupadaki devletler fon
ihtiyalarn faizle borlanarak karlarken, slam toplumlarnda ve
Osmanlda, faiz sknts nedeniyle borlanma ilemleri daha farkl
ekillerde yrtlmeye allmtr. Osmanl maliyesi, faizle bor-
lanmak yerine, fon ihtiyacn ilk nce iltizam sistemi ile karlamaya
almtr. ltizam sistemi, Osmanlda olduu gibi, slam devletleri-
nin hemen hemen hepsinde, ortaadan itibaren, halihazrda vergi
toplama amal olarak kullanlmtr (Pamuk, 2000b:93). Fakat 16.
yzyln sonlarndan itibaren, iltizam sistemi Osmanlda, vergi top-
lamaktan ok, i borlanma arac olarak kullanlm, mukataa ad

2
Mukataa; hazineye gelir salayan vergi kaynaklarna verilen addr. Mukataa, tek bir
vergi trn belli bir blge veya blgeler itibariyle kapsamna alabildii gibi, eitli
vergi trlerini belli bir blge veya blgeler itibariyle de kapsamna alabilmektedir.
32 MALYEFNANSYAZILARI

verilen birimlerden belirli sreler iin vergi toplama imtiyaz mza-

yede yoluyla satlmaya balanmtr (Pamuk, 2000b:94).
Mali koullarn giderek bozulmas, merkezi devletin iltizam sis-
temini i borlanma amacyla kullanma eilimini glendirmi, 17.
yzylda iltizam szlemelerinin sreleri bir ile yldan, ila be
yla, hatta daha uzun srelere karlmtr. Mzayedelerde belirle-
nen fiyatn giderek artan bir blm de pein talep edilmeye ba-
lanmtr. Bylece iltizam dzeni tamamen bir i borlanmaya d-
ntrlm, gelecein vergi gelirleri devlet tarafndan teminat ola-
rak gsterilerek i kaynak salanmtr (Pamuk, 2000b:2006).
17. yzylda merkezi devletin gcnn gerilemesiyle birlikte, il-
tizam szlemeleri zerindeki denetimi de kaybolmutur. Mltezimle-
rin, vergi toplama yetkisi ald mukataay hangi sre ile elinde tu-
tabileceini bilememesi, mukataalarn ar smrlmesine neden
olmutur. nk mltezimler, devlete ihale aamasnda nceden
saptanan miktarda pein deme yapm ve buradan toplayacaklar
vergi miktar konusunda serbest braklmtr. Bu dorultuda, dedi-
i pein tutar en ksa srede geri kazanmak isteyen mltezimler
halk yksek vergi yk ile ezmilerdir (izaka, 4). Dier taraftan,
mukataalarn pek ou, ilk uygulamalardaki iltizam srelerinin snr-
landrlmas kural gz ard edilerek, yllar boyunca ayn mltezimin
elinde ve mzayede fiyat deimeden kald da gzlenmitir. Bu
uygulamalarn sonucu olarak, mzayedelerin rekabeti boyutunun
zaman iinde ortadan kalkt grlmtr. Pek ok rnekte mza-
yedeyi kazanan brokratlarn mukataalar paralara blerek tae-
ronlara devrettikleri grlm, devlet bekledii geliri elde edemez
olmutur (Pamuk, 2000b:95). ltizam dzeninde yaanan bu ve
benzeri sorunlar malikne sistemini gndeme getirmitir.
1695 ylnda bir ferman ile malikne dzenine geilmitir.
Osmanlda malikne sistemi de iltizam sistemi gibi, aslnda bir i
borlanma yntemi olarak kullanlmtr (Gen, 2004:349). Mali-
kne dzeninin iltizamdan fark, devletin, herhangi bir gelir kayna-
ndan (mukataa) vergi toplama hakkn vergiyi toplayacak kiiye,
belirli bir sre iin deil, mr boyu satmasdr. Dier bir ifadeyle,
malikne mr boyu verilen iltizamdr (Aba, 1995:9). Bunun kar-
Yl:24 Say:87 Nisan2010 33

lnda, vergi toplama hakkn satn alan kiinin, yani maliknecinin

iki tr deme yapmas istenmitir. Biricisi, miktar mzayede ile belir-
lenen ve muaccele olarak adlandrlan bir pein deme, ikincisi
ise, mzayede ncesinde devlet tarafndan belirlenen, her yl belirli
bir tutarda yaplacak olan ve mal veya meccele olarak ifade
edilen demedir (Tabakolu, 1985:129; Cezar, 1986:22). Ayrca,
bu sistemde malikneci, vergi toplama hakkn hayatta iken nc
ahslara satabilme hakkna sahiptir ve devlet bu sattan muaccele
tutarnn %10u kadar vergi almtr (izaka, 1999:5). te yandan
devlet sadece maliknecinin lm halinde ilgili mukataay ele ge-
irerek tekrar baka birine satma hakkna sahip olmutur. Malikne
sistemi uygulamaya konduktan sonra ksa sre iinde yaygnlam,
Osmanlda hemen hemen seksen yl boyunca kullanlm, bu d-
nemde toplam gelirler %1400 orannda artmtr (izaka, 5).
Osmanl maliyesi, malikne sistemi ile vergi gelirlerini karlk
gstererek uzun vadeli i borlanma imkan salayabilmitir. Mali-
kne sisteminde muaccele miktarlar yllk vergi miktarnn ok ze-
rinde rakamlar olduundan, sistem gelecek yllara ait vergilerin n-
ceden tahsil edilmesini, bir anlamda pein olarak tahsil edilmesini
mmkn klmtr. Bu adan malikne sistemi ilk aamada bte
aklarnn kapatlmas iin hazineye acil ve byk miktarda fon sa-
lamtr. rnein, 1703 ylna kadar, 1.442 malikne sahibinden
toplam 998.065 kuru gelir elde edilmitir (Darling, 2006:127).
Malikne sisteminde, srelerinin uzatlmas ve pein talep edilen
tutarlarn arttrlmas nedeniyle, mzayedeye katlanlar gl bir fi-
nans desteine ihtiya duymular, ou zaman bu destek de Erme-
niler ve Yahudiler gibi gayri-Mslim sarraflardan tarafndan sa-
lanmtr (Balla ve Johnson, 2007:20). Malikne sisteminde de za-
man iinde sorunlar yaanmaya balanmtr. Mltezimlerin aksine,
maliknecilerin vergi kaynana, zellikle de kyl reticilere daha
iyi davranacaklar ve bylece retim dzeylerinde uzun vadeli art-
lar salanaca dnlm, fakat uygulamada, malikneciler vergi
kaynaklarnn verimlilikleri ile ilgilenmemilerdir (Pamuk, 2006:17).
Malikne sahiplerinin lmleri iyi takip edilememi ve mukataalarn
hazineye dnp tekrar satlmas mekanizmasnda tkanklar olu-
mutur (Cezar, 1986:33-34). Uygulamada karlalan bu sorunlar
34 MALYEFNANSYAZILARI

nedeniyle, malikne sistemiyle elde edilen vergi gelirleri zaman

iinde olduka azalmtr. Bu arada, 1768-1774 Osmanl-Rus sa-
va ve ardndan imzalanan Kk Kaynarca Anlamas ve anla-
maya gre denecek olan sava tazminat Osmanl maliyesini son
derece ar bir yk altna sokmutur (Akyldz, 1996:26). Bunun
zerine, 1775 ylnda Osmanl maliyesi esham3 ad verilen bir i
borlanma srecini balatm ve ilk olarak kar yksek olan stanbul
Ttn Gmr mukataasnda uygulanmtr (ner, 2005:164). Bu
yntemde, devlet elindeki mukataalar ok sayda paya blm ve
her paya den yllk vergi gelirinin faiz4 denen bir blmn, mr
boyunca ve pein olarak denen bir bedel karlnda zel kiilere
satmtr. Malikne sisteminde vergi kaynanda oluan gelirin t-
mnn toplama yetkisi mr boyu ve ak arttrma ile malikneciye
satlrken, eshamda sadece yllk karn sabit bir ksm mr boyu
koulu ile satlmtr. Esham uygulamasnda mukataalar emanet
yolu ile devlet tarafndan iletilmi, elde edilen yllk kar paylara ayr-
lp pein bedelle satlrken, geri kalan ksm (mal) devlet tarafndan
asker ve dier grevlilerin maalar ve baz devlet kurulularnn
giderlerinin karlanmasna harcanmtr. Esham sisteminde esham
sahibinin geliri, sabit ve garantilidir. Ayrca, eshamlarn kadn-erkek,
Mslman-gayri Mslim, asker veya reayadan herkes tarafndan
satn alnabilmesine ve muaccele tutarnn %10 kadar vergi (kasr-
yed resmi) denmesi kouluyla nc kiilere serbeste alnp sa-
tlmasna izin verilmitir.
Faiz, her sehim iin yllk 2.000 veya 2.500 kuruluk standart
birimler eklinde belirlenmi ve denecek muaccele miktarlar da
faiz tutarnn katlar eklinde, her grup esham iin, genellikle faiz
tutarnn be alt kat eklinde, defterdarlk tarafndan tayin ve ilan
edilmitir. rnein, ilk uygulamann geekletirildii, stanbul Ttn
Gmr mukataasnda, yllk gelirin, mal olarak tespit edilen
159.000 kuruluk tutarn zerinde kalan ve faiz olarak ifade edilen

3
Esham kelimesi; pay, hisse anlamndaki sehim kelimesinin ouludur.
4
Mukataaya ait yllk nakdi gelirden masraflar ktktan sonra kalan gelir paydr. Her ne
kadar faiz olarak ifade edilse ve sabit bir tutar olarak belirlense de bugn anladmz
faiz kavramndan farkldr. Sehim sahibinin mr bilinemediinden, ne kadar kazan
salayaca da kesin olarak bilinemez.
Yl:24 Say:87 Nisan2010 35

400.000 kuruluk blm iin, 2.500 kuruluk 160 sehimden olu-

an ilk grup iin muaccele miktar be yl, yani 12.500 kuru olarak
belirlenmitir. denen bu muaccele miktar karlnda mr boyu
her yl 2.500 kuru faiz alma hakk elde edilmitir.
Osmanlnn esham dzenine geiindeki nemli bir neden
de, i borlanmay mzayedelere egemen olan az sayda byk
sermayedardan daha ok sayda, orta ve kk sermayedarlara
doru yaymaktr (Pamuk, 2000a:192). Fakat kiiler arasnda alm
ve satmnn mmkn olmas, eshamn ilk alclar tarafndan belirli
bir sre sonra aile fertlerine satlmasn ve lmnden sonra miras-
lar tarafndan gelir salanmaya devam edilmesini salamtr. Bu
ekilde hazineye geri dnp tekrar satlmas mmkn olmam, dev-
let tarafndan beklenen haslatn elde edilememesi garanti edilen
demelerin yaplmasn gletirmitir. Bu nedenle, esham dzeninin
yararlar snrl kalm beklenen gelirler elde edilememitir (Pamuk,
2000b:207).
1793 ylnda rad-i Cedide hazinesinin kurulmasyla esham i-
leri bu hazineye aktarlmtr. 1775 ve 1793 yllar arasnda, devlet,
esham faizlerinin elde edilen gelirleri amas nedeni ile esham sis-
teminden 7 milyon kuru zarar etmitir. Uygulamaya bir sre daha
devam edilmi, ardndan, eshamn kademeli olarak tasfiyesine karar
verilmitir. Eshamn kiiler arasnda alm satmna son verilmi, elden
karmak isteyenlerin sadece devlete satmasna izin verilmitir
(Cezar, 1986:169-171). Ancak, buna ramen, mali glkler iine
dld ve borlanmann zorunlu hale geldii dnmelerde es-
hamn bir ksm tekrar piyasaya srlm ve hatta yeni ihralar ya-
plmtr. Bu nedenle, Osmanlda esham dzeni, mali koullara
bal olarak inili kl bir seyir izlemitir. Esham uygulamasna,
Tanzimatn ilanndan sonra 1839 ylnda gelirleri mukataa ile tahsil
edilen devlet iletmelerinin maliye hazinesine devredilmesi ile son
verilmitir (ner, 2005:164).

2. Esham
Malikne sisteminin devam olan esham sisteminde, belirli bir
kaynann yllk geliri paylara blnerek yatrmclara yaam boyu
36 MALYEFNANSYAZILARI

kouluyla satlmaktadr (Belin, 1999:421). Osmanlda esham sis-

teminin geliimi, bugnk anlamda hazine bonolarnn ve devlet
tahvillerinin ortaya kmas ile son aamasna gelmitir. Belirli bir
mukataaya dayal olarak karlan esham uygulamasnda yaanan
sorunlar ve Devletin finansman ihtiyacnn artmas nedeniyle, belirli
bir gelir kaynana veya devlet iletmesine bal olmayan, belli bir
vadeye sahip ve yllk getirisi kesin olan borlanma senetleri ihra
edilmeye balanmtr (izaka, 7). Farkl isimlerle karlan bu i
borlanma senetlerine, genel olarak, esham denilmektedir.
Krm Savann getirdii mali ykn ordu kaimesiyle finanse
edilememesi zerine, yeni kaynaklar aranmaya balanmtr. D
kaynak aray iinde olan hazinenin bu kaynak salanncaya kadar
geecek srede cari harcamalarn karlayabilmek iin, stanbul
Emtia Gmr malndan esham- mmtze adyla i bor tahvil-
leri karlmtr. Bu ihra ile hazinenin acil kaynak ihtiyac karlan-
m, Avrupadan alnacak bor hafifletilmi ve kaimenin itibar ko-
runmaya allmtr. Bu hedeflere ksmen ulalmas zerine, 1854
ylnda karlan 70.000 keselik esham- mmtze, tedavl sresi
olan senenin sonunda mutasarrflarna hazine tahvili verilerek
piyasadan ekilmitir (Akyldz, 1996:73-76; Erdem, 2006:20). Da-
ha sonra, Eyll 1857 tarihinde 3 yl vadeli, %10 faizli ve hamilinin
lmesi durumunda miraslara intikal edebilen esham- mmtze ve
ksa bir sre sonra da tahvilat- mmtze adyla 10 yl vadeli %6
faizli borlanma senetleri ihra edilmitir. Bu srada Avrupa piyasa-
larndaki kriz nedeniyle d bor bulunamadndan ve alnan bor
demelerinin yaplmasnda kullanlmak zere, Austos 1859 - Mart
1862 tarihleri arasnda tertip halinde esham- cedid veya
konsolid olarak adlandrlan yeni eshamlar ihra edilmitir. 1859
ylndaki dier bir borlanma, sergi adyla, devlet dairelerinin
borlarn temsil eden 10 yl vadeli bor senetleri yolu ile yaplmtr
(Karamursal, 1989:80-81; Bayraktar, 2002:75). Esham- mmtze
ve esham- cedide gibi adlarla ihra edilen devlet tahvilleri, Osman-
lnn i bor ykn olduka arttrmtr. Bu ekildeki i borlanma,
devletin tercihi olarak deil, Avrupada yaanan mali kriz nedeniyle
devletin d bor bulma imkanlarnn daralmasndan kaynaklanmtr
(Akyldz, 1996:48).
Yl:24 Say:87 Nisan2010 37

3. Tai
Osmanl mparatorluunda, ilk parann gm sikke olarak
basld 1326 ylndan 1479 ylna kadar ake5 denilen gm
sikkeye ve onun katlarna dayanan monometalist bir para sistemi
kullanlmtr. Fatih dneminde 1479da ilk altn parann (sultani)
baslmasyla bimetalist dneme geilmitir. Bu dnemde, Osmanl
topraklarnn genilemesi ve Akdenizde oluan yeni ticari dzenin
bir sonucu olarak, yabanc paralar ve baz mahalli paralar da Os-
manl piyasasna girmi, Macaristan, Venedik, Floransa ve Memlk
paralar Osmanl paralar ile birlikte kullanlmtr. 16. yzylda Av-
rupada altn ve gmn bollamas ile kuru denilen iri gm
sikkeler de Osmanl piyasasnda kullanlmaya balanmtr (ner,
2005:132). 1688 ylnda bakr parann (mankur) tedavle girmesi
ile 1688-1691 yllar arasnda Osmanl para sisteminde trimetalizm
sz konusu olmutur (Tabakolu, 1985:277). Ake, ilk basld
tarihten 1697ye kadar drt yzyla yakn sre para birimi olarak
kullanlmtr. Tm gelirlerin tahsili ve giderlerin denmesi ake ze-
rinden yaplm, devletin tm hesaplar ve kaytlar ake olarak tu-
tulmutur. 1697 ylnda, para birimi, ake yerine kuru olarak
belirlenmi ve bir kuru 40 para, 1 para 3 ake, 1 ake de 3 pul
zerinden ilem grmtr (ner, 2005:12). Dier taraftan, bu
dnemde, Osmanlda para basma devlet tekelinde tutulmamtr.
Osmanl paras, stanbul, Belgrad, skp, Halep, am, Kahire, Di-
yarbakr ve Saraybosna gibi mparatorluun deiik blgelerindeki
byk ehirlerde baslabilmitir.
Monometalist olarak ifade edilen dnemde, Osmanlda baa
geen her padiahn sikkeyi kendi adna bastrmas adet haline
gelmitir. Eski sikkeler tedavlden ekilerek, padiahn kendi adn
tayan sikkelerin baslmas ilemine tecdid-i sikke ad verilmi ve
bu uygulama srasnda yeni baslan akenin arl da her defasn-
da bir buday tanesi kadar (48 mg) azaltlmtr. Dier bir ifadeyle,
tecdid-i sikke ve tai uygulamas birlikte gerekletirilmitir. Tai
uygulamas, madeni parann deerli maden ieriinin azaltlarak

5
lk Osmanl paras ake, Orhan Bey tarafndan bastrlmtr. Ake 1,15 gram arl-
nda ve %85- %90 orannda gm iermekteydi.
38 MALYEFNANSYAZILARI

deerinin drlmesi olarak tanmlanabilir (Erdem, 2006:12).

Gme dayal istikrarl yllar kapsayan ilk dnemde, tecdid-i sikke
ve tai uygulamalarna en ok Fatih dneminde rastlanmaktadr.
Fatih Sultan Mehmet, ilk tecdid-i sikke uygulamasna 1444teki ilk
clsunda6, ardndan 1451deki ikinci clsunda bavurmu ve
1460-61, 1470-71, 1475-76 ve 1481 yllarnda bu uygulama tek-
rarlanmtr (Akyldz, 1996:23).
Osmanl, 18. yzyla kadar kendi altn sikkelerinin ieriini
deitirmemi, tai ilemlerini gm ierikli akeler zerinde ger-
ekletirmitir. Osmanl para dzeninin temel birimi olan ake de
16. yzyl sonlarna kadar istikrarn korumutur. Akeyi nemli de-
er kaybna uratan ilk byk tai, 1584 ylnda yaplmtr. 1584
ylnda, taiten nce, 100 dirhemden kesilen ake miktar 450
iken, 1586 ylnda 800e ykselmi, akenin arl da, ayn yllar-
da 0,68 gramdan 0,38 grama dmtr (Erdem, 2006:15). Dola-
ysyla, bu tarihe kadar adm adm ve olduka uzun aralklarla yap-
lan devalasyonlar, para sistemini ve akenin itibarn fazla sarsma-
dan gerekletirilmi, fakat devam eden savalar iin hazineye ek
gelir salama amacyla 1584 ylnda yaplan tai uygulamas ise
fiyatlar ve enflasyonu hzla arttrmtr.
Bte aklarn giderecek kaynaklar yeterli olmayp, mali s-
kntlar arttka 17. ve 18. yzyllarda da (1618, 1704, 1718,
1732, 1789) tailer yaplmtr. 19. yzyln balarnda da tai
uygulamalar devam etmi, sava ve isyanlarla dolu ok zorlu bir
dnmede bata olan II. Mahmudun 31 yllk saltanat srasnda;
altn sikke 35, gm sikke ise 37 kez tai edilmitir. Tailer
sonucu gm muhtevas %80 civarnda azaltlm, II. Mahmud
1808 ylnda tahta ktnda bir sterlin 19 kuru iken, II.
Mahmudun vefat ettii 1839 ylnda bir sterlin 104 kuru dzeyine
kmtr (Pamuk, 1997:186; ner, 2005:133). Tablo 1de, 1800-
1870 yllar arasnda, Osmanl kuruunun arl, ierdii saf g-
m tutar ve kuruun ngiliz sterlini karsndaki deeri grlmekte-
dir (Pamuk, 2000b:210).

6
Padiah deiikliklerinde askerlere denen bahilere clus denilmektedir.
Yl:24 Say:87 Nisan2010 39

19. yzyln ortalarna doru, i kaynak salama amal ola-

rak kullanlan tai uygulamas son derece maliyetli bir yntem
haline gelmitir. Tai nedeniyle 1789-1844 yllar arasnda Os-
manl ekonomisi en hzl enflasyonu yaam, bu 55 yllk dnemde
genel fiyat dzeyi 10-15 kat artmtr. Bu durum, Osmanl d ticare-
tini olumsuz etkiledii gibi vergi gelirlerinin de azalmasna yol a-
mtr (Pamuk, 1997:186).

Tablo 1: Gm Kuru ve Kur Deerleri (1808 - 1870)

Arlk Saf Gm erii Kuru/Sterlin
Yllar
(Gram) (Gram) Kuru
1800 12,6 5,9 15
1808 12,8 5,9 19
1809 9,6 4,42 20,5
1810 5,13 3,74 19,8
1818 9,6 4,42 29
1820 6,41 2,95 35
1822 4,28 2,32 37
1828 3,20 1,47 59
1829 3,10 0,72 69
1831 3,00 0,53 80
1832 2,14 0,94 88
1839 2,14 0,94 104
1844 1,2 1,0 110
1870 1,2 1,0 110

Not: 1844 tarihli Tashih-i Sikke ilemiyle 100 gm kuru 1

altn liraya eit kabul edilmi ve altn ile gm 15,09 oran zerin-
den birbirlerine balanmtr. Bu tarihten sonra Osmanl altn ve
gm sikkelerinin standartlar deimemitir.
Tai, madeni paraya dayal finansal sistemi olan devletlerin
kaynak bulmada bavurduklar nemli bir fonlama arac olmutur.
Osmanlda tai ilemleri; ypranan sikkelerin tedavlden ekilme-
si ve darphanelerin kt iletilmesi, ticari ilemlerdeki genilemeye
bal olarak ekonominin artan para talebini karlamak istenmesi ve
dolamdaki altn ve gm paralar arasndaki kur deerinin deiti-
rilmesi gibi deiik amalarla yaplmtr. Fakat Osmanl mparator-
luundaki tailerin en nemli nedeni, artan bte aklarn fi-
nanse etmek amacyla ek gelir salamak istemesi olmutur (Pamuk,
40 MALYEFNANSYAZILARI

1997:98; Erdem, 2006:12; Elita vd., 2008:306). nk tai

uygulamasnda, yeni akeler, toplanan eski akelerin iindeki de-
erli maden oran azaltlarak yeniden baslarak piyasaya srlm
ve aradaki fark hazineye gelir olarak kaydedilmitir (ner,
2005:132). Bylelikle tai uygulamalar sayesinde, bir yandan
dolamdaki para miktar arttrlm, dier yandan elde edilen
senyoraj gelirleriyle devletin demeleri iin kullanabilecei yeni kay-
nak yaratlmtr (Yaln, 1979:315).
Madeni paralara dayanan bir para dzeni erevesinde, dev-
letin tai uygulamalar ek kaynak salamas ve bte aklarn bu
yntemle finanse etmesi mmkn olmakla birlikte, zellikle 18. yz-
yln sonu ve 19. yzyln balarnda ok sklkla kullanlan bu yn-
temin baz nemli maliyetleri de beraberinde getirdii gzlenmitir
(Kray, 1993:26; zcan, 2005:255). ncelikle, her tai uygula-
masnn ardndan para arznda ar bir art olduundan, fiyatlar
ykselmi, parann satn alma gc azalm, dier bir ifadeyle,
nemli oranlarda enflasyon ile kar karya kalnm ve bu dorul-
tuda ulusal paraya kar bir gvensizlik olumutur. Vergi gelirleri
reel anlamda azaldndan bte dengeleri iyice bozulmu, son de-
rece nemli tutarlarda aklar olumutur (Erdem, 2006:18). Dev-
letten ake zerinden belirli bir miktar maa alan devlet grevlileri-
nin maalarnn satn alma gc azalmtr. Bu durum, halkn, yeni-
eriler ve maal alan devlet grevlilerinin tepkisini ekmi, direni
ve ayaklanmalar ile toplumsal dzenin bozulmasna neden olmutur
(Pamuk, 1997:98; Balla ve Johnson, 2007:12). Dk ayarl sikke-
leri taklit etmek daha kolay olduu iin, para kalpazanl artm,
devletin taiten bekledii ek kaynak kalpazanlar tarafndan kulla-
nlmtr. Karaborsalar meydana gelmi, birok kii haksz kazanlar
elde etmitir (ner, 2005:132). Bu nedenle, ihtiya duyulan fonlar
iin tai uygulamas son derece yetersiz kalm ve Osmanl mali-
yesi baka alternatif araylarna ynelmitir. borlanmada tai
alternatifinin bu ekilde devre d kalmasnn ardndan kaime uygu-
lamasna geilmitir.
Yl:24 Say:87 Nisan2010 41

4. Kaime
1840 ylnda, bir tedavl arac olarak, bunun da tesinde bir
i borlanma ve finansman arac olarak kaime ad verilen kat
paralar tedavle karlmtr (Akyldz, 1996:249). nk bu d-
nemde tai uygulamalar ve esham ihrac yolu ile salanan fonlar
kaynak ihtiyacn karlayamaz hale gelmi, eshamn deiiminin
kolay ve pratik olmamas tedavl gletirmi ve piyasadaki nakit
skntsna zm olamamtr. Kaime, aslnda banknot ve devlet
tahvili arasnda bir tr melez nitelikli paradr. lk kaimeler, her biri
500 kuru deerinde, 8 yl vadeli ve ylda %12,5 (sekizde bir) faiz
getirisi salayan devlet i borlanma senedi niteliini de tayan
kat paralar eklinde ihra edilmitir (Belin, 1999:470). 1840 y-
lnda yaplan ihralarla 160 milyon kuru deerinde kaime tedavle
karlmtr (Kray, 1993:26).
Osmanlda kaime ihralar, 1840-1862, 1876-1878 ve
1915-1923 aras yllar kapsayan dneme ayrlabilir. lk kaime
uygulamas; II. Mahmud dneminde yaanan savalar ve i isyan-
lar, Yenieri Ordusu yerine kurulan Asakiri Mensure-i
Muhammediyenin ve 1839da II. Mahmudun lmnn ardndan
ilan edilen Tanzimat Fermannn ve reformlarnn getirdii mali y-
kn nemli boyutlara ulatrd hazine aklarnn finansmanna
ynelik olarak gerekletirilmitir (Erdem, 2006:19). Fakat bu kai-
meler, elle yazl olarak ve tedavle uygun olmayan ekil ve boyutta,
karlksz olarak ihra edilmitir. 1840larn ikinci yarsnda deerle-
ri 50 kurutan 10.000 kurua kadar uzanan kaimeler baslmaya
devam edilmitir (Pamuk, 2000b:228). lk ihra edilen kaimelerin
kolaylkla taklit edilebilir olmalar, ksa sre iinde kalpazanlarn
dikkatini ekmi ve kaimelerin taklitleri piyasaya srlmtr
(Yerasimos, 2001:69; Autheman, 2002:17). Bunun sonucu olarak,
kaimelerin deerlerinde dler olmu, fiyatlar artm ve enflasyon
ykselmitir (ner, 2005:329). Ayrca, kaimeler sadece i piyasada
kullanma ynelik olarak ihra edilmi, d demelerde, madeni
paralar zerinden dzenlenen polieler kullanlmtr.
Balangta yaplan yanl uygulamann ardndan, 1842 yln-
da, kaimeler padiahn kabartmal turas ve anapara ve faizlerini
42 MALYEFNANSYAZILARI

gsteren mhrler baslarak taklit edilmeye kar baz nlemler al-

narak baslmtr. Eski kaimeler yenileriyle deitirilmitir. Fakat tak-
litlerinin ayrt edilmesi zor olduu iin, kaimelerin stanbul dndaki
tedavl durdurulmutur (Borsa Rehberi, 1990:115). Kaime faizleri
dzenli olarak ylda iki kez dendii ve gmrklerde ve vergi de-
melerinde para gibi kullanlabildii iin, kaimeler, yatrm arac ola-
rak elde tutulmu ve piyasada tedavl snrl olmutur. Kaimelerin
piyasada dolamn salamak amacyla, 1844 ylnda, kaime faizle-
ri %6ya drlp yeni bastrlanlar ile deitirilmitir. Fakat deerli
madeni paralar kullanmaya alm halkn kaimeye yeterince ilgi
gstermemesi, gnlk alverilerde kullanmamas ve kalpazanlk
faaliyetlerinin de artmas sonucu, kaimeler deer kaybetmeye ba-
lamtr (Bayraktar, 2002:73).
Kaime ihralarna bir sre sonra tekrar balanlm, 1847 ve
1849 yllarnda yeni kaimeler baslm ve eskilerle deitirilmitir.
1851 ylnda, itibari deerleri 10 ve 20 kuru olan ve faiz geliri sa-
lamayan kaimeler tedavle karlarak, kaimelerin gnlk alveri-
lerde kullanlmas amalanmtr. Bu ihralarn ardndan piyasadaki
kaime miktar oalmtr. 1853 ylna gelindiinde, tedavldeki
kaime tutar 175 milyon kuru ya da 1,6 milyon sterline ulamtr.
1954 Krm Savann finansman da ordu kaimesi olarak adlan-
drlan kaimelerin ihrac ile karlanmaya allmtr (Erdem,
2006:20). Fazla miktarda kaime baslmas, kalpazanlk faaliyetleri
ve Amerikadan getirilip lkeye sokulan taklit kaimeler nedeniyle,
kaimelerin deeri olduka dmtr (Kazgan, 1995:79). Bu gibi
nedenlerle, belirli dnemlerde, kaimelerin dolamdan kaldrlmas-
na karar verilmitir. rnein, 1852 ylnda, bir buuk lira deerin-
de anei Umumiye adl bir para karlm ve bununla satn alnan
Beyazt meydannda halkn gz nnde yaklmtr (Borsa Rehberi,
1990:115). Yine, Osmanl Devleti, 1856 ylnda, Fransz sermayesi
ortaklyla kurulan Banka-i ahane-i Osmaniye tedavldeki kai-
meleri kaldrmas karlnda devlet bankas ayrcaln vermitir.
1861 ylnda, 1.250 milyon kuruluk rekor tutarda yeniden kaime
baslmtr (Pamuk, 2006:26). Halkn ikayetlerinin artmas sonucu,
1862 ylnda, Osmanl Bankasndan salanan ksa vadeli kredilerle
kaimeler piyasadan kaldrmtr (Pamuk, 2000b:228). Ancak kaime-
Yl:24 Say:87 Nisan2010 43

lerin olumsuz etkileri tedavlden kaldrldktan sonra da devam et-

mitir. zellikle kaimelerin tedavlde olduu dnemden kalan ala-
cak-verecek davalar, nceki dnemden kalan bor anlamalar,
maalarda gerileme ve ilemlerin nakitle yaplmaya dnmesiyle pi-
yasada yaanan nakit skkl, bunlarn balcalardr. Btn bun-
lara ramen, kaimenin kaldrld tarihten sonra, mali adan gelir-
gider dengesizliinin nemli lde azald da grlmtr.
kinci kaime uygulamas, 93 Harbi olarak bilinen 1877-78
Osmanl-Rus Sava srasnda gerekletirilmitir. Osmanl Bankas
nezaretinde, sava giderlerinin finansmann salamak amacyla, ilk
olarak 2 milyon lira, daha sonra 1 milyon lira deerinde ihtiyat ka-
imeleri piyasaya srlmtr. Artan askeri harcamalarn ve bte
ann finansman amacyla halktan salanan para desteinin
yannda, uzun sren savan yaratt kaynak ihtiyacn karlamak
zere, 7 milyon lira ve 6 milyon lira tutarlarnda yeni kaime ihralar
yaplmtr. Bylece, piyasadaki toplam kaime miktar 16 milyon
liraya kmtr. Osmanlnn ikinci kaime denemesi de birincisinde
yaanan kalpazanlk, ar fiyat artlar ve enflasyon, demeler den-
gesinde aklar ve nakit para sknts gibi sonular dourmutur.
Yaratt sz konusu sorunlar nedeniyle, kaimeler yine toplatlm ve
Beyazt meydannda 1878 tarihinde halkn huzurunda yaklmtr
(Erdem, 2006:20).
Osmanlda nc ve son kaime uygulamas, Birinci Dnya
Savann finansman amacyla 1915 ylnda yaplm, altn ve g-
m sikkelerle baa ba deerde piyasaya srlmtr. Ancak bu
uygulamada, d bor demelerinin dzenlenmesi iin kurulan D-
yn-u Ummiye daresi iin iine dahil edilmi ve kaime ihrac bu
kurumun denetimi altnda yaplmtr. 1917 yl banda 50 milyon
lira olan kaime tutar, 1917 sonunda 100 milyon liraya, 1918 so-
nunda ise 158 milyon liraya ulamtr. Kaimelerin altn karl
deeri, 1916 ylnda 120 kuru iken, 1917 yl ortalarnda 400 ku-
rua ve 1918 ylnda 500 kurua kadar gerilemitir (Pamuk,
2000b:242). Ancak, bu kaime ihralarnn akbeti de nceki kaime
ihralarndan farkl olmam ve kaimeler, deer kaybna uram,
kalpazanlk faaliyetlerine konu olmu ve savan da etkisiyle yksek
enflasyona yol amtr. Bu kaimeler, Kurtulu Savann ardndan
44 MALYEFNANSYAZILARI

Trkiye Cumhuriyetinde de ilem grmeye devam etmi ve 4 Eyll

1928 tarihinde Osmanl kaimeleri tamamen tedavlden kaldrlm-
tr (Akyldz, 1996:248).

5. Sarraf ve Galata Bankerleri

Galata bankerleri, Osmanl finans tarihinde, Dyun-u Umu-
miyenin kuruluuna ve Osmanl Bankasnn faaliyete geiine ka-
darki dnemde, zellikle 1854 ylndaki ilk Osmanl d borlanma-
s ve 1881 Muharrem Kararnamesi7 dneminde ok nemli bir yer
tutmulardr. Osmanl Devletinde, faiz faktr nedeniyle, i ve d
borlanma ilemleri ile para ve bankaclk ilemleri uzun yllar azn-
lklarn oluturduu Galata bankerleri tarafndan yrtlmtr (Be-
lin, 1999:490). Osmanl Devleti 16. yzyldan itibaren, zellikle
ksa vadeli finans ihtiyacnn karlanmas amacyla sarraflardan
borlanmtr.
mparatorluun ykseli dneminde Galata bankerleri, vergi-
lerin toplanmasnda, hazine aklarnn kapatlmasnda, madeni
para ihrac ve tedavlnde, ksa vadeli bor vermede, hkmete
yardmc olmulardr. Osmanl saraynn, devlet adamlarnn, valile-
rin, ksacas yneticilerin hemen her birinin maiyetinde bir sarraf
bulunmu, btn mali ilerle bu sarraflar ilgilenmitir (Yerasimos,
2001:19). Mltezimlerin ou, devlete pein olarak deyecekleri
iltizam iin sarraflara bavurmulardr. Sarraflar zaman iinde, Os-
manlnn mali ilerini byk lde yrtmeye balamlar, hatta
uzunca bir sre devlet bankas grevini stlenmilerdir. Yahudi, Rum
ve Ermeni aznlklardan oluan bu sarraflar, Galata semti ve civa-
rnda toplanmalar nedeniyle, daha sonralar Galata bankerleri ola-
rak anlmtr. Tanzimatla birlikte aznlklara tannan imtiyazlara
bal olarak, Galata bankerleri, mparatorluun yalnz maliyesinde

7
1876 ylnda Osmanl Devletinin d bor demelerini durdurduunu ilan etmesinin
ardndan, Osmanl Hkmeti ile Fransz, ngiliz, Avusturyal, Alman ve dier alacaklla-
rn temsilcileri arasnda balayan ve 1877-78 Osmanl-Rus sava nedeniyle kesintiye
urayan grmeler, 1881 ylnda Muharrem Kararnamesinin imzalanmasyla sonu-
lanmtr. Sz konusu Antlama ile d borlarn miktar azaltlm, deme koullar ye-
niden dzenlenmi ve gelirlerin bir ksmn yabanc alacakllar adna toplayacak bir r-
gtn (Dyun-u Umumiye) kurulmasna karar verilmitir.
Yl:24 Say:87 Nisan2010 45

deil, politikasnda da nemli roller kazanmlardr (nalck,

2000:260).
1838 Balta Liman Ticaret Anlamas ile yabanclarn serbest-
e ticaret yapabilmelerine zemin hazrlanm, yerel gmrklerin kal-
drlarak gmrk resimlerinin %3e drlmesi sonucu ithalatn
hzla artmasnn ardndan, Osmanlda d ticaret dengesi tamamen
bozulmutur. Bu dnemde, d ticaret dengesizliinin finanse edil-
mesi amacyla i borlanma ihtiyac duyulmu ve i borlanma ihti-
yac ve d ticaretin kredili alm satm ilemleri Galata bankerleri
tarafndan karlanmtr (Kazgan, 1995:92). Galata bankerleri, 19.
yzylda, sadece devlete bor vermekle kalmam, ayn zamanda
Osmanl Devletinin Avrupa piyasalarndan ksa vadeli bor sala-
masna da araclk yapmlardr. Bir taraftan, Saraydan aldklar
bor senetlerini Avrupa bankalarnda ve borsalarnda krdrmlar,
dier taraftan, Osmanl Devletinin yksek faizli tahvillerinin Avrupa
piyasalarnda sat ve tutundurulmas faaliyetlerini stlenmilerdir
(Pamuk, 2000b:231). Yabanc sermayeli bankalarn kurulmaya ve
byk Avrupa bankalarnn mparatorluk iinde ube amaya ba-
ladklar 19. yzyln ortalarna kadar, btn bankaclk ilemleri
Galata bankerleri tarafndan yrtlmtr. Daha sonraki dnem-
lerde, Galata bankerleri ngiliz, Fransz ve Avusturyal sermaye grup-
laryla ortaklklar kurmular ve stanbulda yeni bankalar amaya
balamlardr (Akg, 1987:91-93). Bu bankalar, bir taraftan dev-
lete ksa vadeli bor verirken, dier taraftan da Devlet ile Osmanl
tahvillerine yatrm yapan yatrmclar arasnda araclk yaparak ko-
misyon ve faiz geliri salamlardr. lemlerde uygulanan faiz ve
komisyon oranlar son derece yksek olduundan bu ilemlerden
yksek kazanlar elde etmilerdir.

SONU
Osmanl maliyesi 16. yzyln ikinci yarsna fetihlerin salad
ek gelirler sayesinde olduka salam bir yapyla girmitir. Ancak,
16. yzyln sonlarna gelindiinde Osmanl Devletinin snrlar b-
yk devletlere dayanm, bu nedenle fetihler zorlam ve azalmtr.
Dolaysyla Osmanl hazinesini rahatlatan sava gelirleri azalmtr.
46 MALYEFNANSYAZILARI

Ayrca, savalarn zorlamas ve uzamas askeri harcamalar arttr-

mtr. Askeri harcamalardaki arta, hzla artan nfus, enflasyon ve
bunun karsnda azalan retim ve tmar sisteminin bozulmas nede-
niyle merkeze aktarlamayan vergi gelirleri ilave olunca, Osmanl
btesinde daha nce grlmemi aklar ortaya kmaya balam-
tr. Dier taraftan, imzalanan serbest ticaret anlamalar nedeniyle
d ticaret dengesi de nemli aklar vermeye balam ve bte
aklarnn ciddi anlamda artmasna sebep olmutur. Bte aklar,
aklarn finansman sorununu gndeme getirmitir. slam inancnn
direkt olarak faizle borlanmay yasaklam olmas, Osmanlnn
elindeki fonlama alternatiflerini de snrlandrmtr. Osmanl, d
borlanma alternatifine prestij kayb ve faiz faktr nedeniyle 19.
yzyla kadar bavurmam, fonlama ihtiyacn i borlanma yoluyla
gerekletirmeye almtr.
Osmanl hazinesi, gelirleri artrmak amacyla, vergi tahsilatn-
da iltizam sistemine gemi, zaman iinde, iltizam sisteminin yerini
de malikane sistemi almtr. Aklar iyice byyp bu sistemler de
yetersiz kalnca, esham sistemine geilmitir. Devletin sava nedeni
ile acil fon ihtiyac esham sistemi ile karlanmaya allmtr. lk
ake basmndan, 19. yzyla kadar kullanlan tai uygulamalar,
zellikle, 16. yzyldan itibaren ksa vadeli i kaynak ihtiyacnn kar-
lanmas amacyla kullanlmtr. Fakat i borlanma amal olarak
yaplan bu uygulamalar, yksek enflasyona, ekonomik, toplumsal
ve hatta siyasal sorunlara sebep olmutur.
Osmanl maliyesi 19. yzyl ortalarna kadar iltizam, malikne,
esham, tai uygulamalarn ve Galata bankerlerinden salanan
fonlar i borlanma amal olarak kullanm, ancak bunlarn t-
mnde istenen baar salanamaynca yeni bir kaynak denemesine,
kaime ihracna ynelmitir. Kaime ihralarnda balca iki ama
gdlmtr. Bunlar; nakit skntsna zm olacak bir tedavl ara-
c ve hazinenin aklarn finanse edecek nemli bir i borlanma
arac oluturmaktr. Fakat gerekletirilen kaime uygulamalar da
istenen baary gsterememi, Osmanlnn var olan iktisadi ve mali
sorunlarn daha da arlatrmtr. Kaime ihracyla ihtiya duyduu
finansman salayamayan Osmanl maliyesi, esham ihralar ve
Yl:24 Say:87 Nisan2010 47

ardndan youn d borlanmaya ynelmi ve finansal anlamda,

telafisi ok uzun yllar srecek bir darboaz iine srklenmitir.
Osmanlnn i kaynak ihtiyacnn karlanmasnda Galata
bankerlerinin de yeri yadsnamaz. Osmanl, 16. yzyldan itibaren
kaynak ihtiyacnn nemli bir ksmn Galata bankerlerinden ve sar-
raflardan salamtr. Bankerler, bir taraftan saray erkannn, brok-
ratlarn ve st dzey askeri erkann finansal konularna yardmc
olurken, dier taraftan da hem hazinenin ksa ve uzun vadeli i
borlanma ilemlerinde araclk yapm hem de Osmanl hazinesine
bor vermilerdir.
Sonu olarak; Osmanl finansal sistemini savalar ve askeri
harcamalar ekillendirmitir. Devletin amac, ncelikle askeri har-
camalarn neden olduu bte aklarnn finanse edilmesi olmu-
tur. Kamu aklar ncelikle i borlanma ile ve slami erevede
karlanmaya allmtr. ltizam, malikne ve esham sistemleri,
tai, kaime ve i borlanma senetleri ihrac gibi yntemleri kulla-
narak, fon ihtiyacn karlamaya almtr. Fakat tm bu i bor-
lanma amal uygulamalar yeterli olmaynca, Osmanl, Avrupa dev-
letlerinin de basksyla d borlanma yoluyla kaynak salamaya
alm ve bu durum, Osmanl Devletinin ve ekonomisinin k-
n hzlandrmtr.

KAYNAKA
Aba, S. 1995. Osmanl Devletinin D Borlanmas (1854-1914), Afyon: Afyon Kocatepe
niversitesi BF Yaynlar.
Akg, . 1987. 100 Soruda Trkiyede Bankaclk, stanbul: Gerek Yaynevi.
Aktan, C. 1988. Osmanl tmar sisteminin mali yn. Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi,
52: 69-78.
Akyldz, A. 1996. Osmanl Finans Sisteminde Dnm Noktas: Kt Para ve Sosyo-
Ekonomik Etkileri, stanbul: Eren Yaynclk.
Autheman, A. 2002. Tanzimattan Cumhuriyete Osmanl Bankas: Bank- Osmani-i aha-
ne, ev.: Ali Berktay, stanbul: Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi.
Balla, E. ve N. D. Johnson. 2007. Fiscal Crisis and Institutional Change in the Ottoman
Empire and France. March 15.
Bayraktar, K. 2002. Osmanl Bankasnn kuruluu. C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi,
3(2): 71-88.
48 MALYEFNANSYAZILARI

Belin, M. 1999. Osmanl mparatorluunun ktisadi Tarihi. ev.: Ouz Ceylan, Ankara:
Gndoan Yaynlar.
Borsa Rehberi-1928(2). 1990. Osmanl Dnemi Borsa ve Mali Sistemi. stanbul: MKB
Yaynlar.
Cezar, Y. 1986. Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi. Alan Yaynclk.
izaka, M. 1999. Evolution of Domestic Borrowing in the Ottoman Empire. East Meets
West: Banking, Commerce and Investment Conference, stanbul.
izaka, M. Osmanl mparatorluunda Borlanmann Evrimi (15. Yzyldan, 19. Yzyla).
http://www.mcizakca.com/pub%20Osmanli%20da%20Ic%20Borclanmanin%20
evrimi.pdf, 12.04.2009.
Darling, L.T. 2006. Public Finances: The Role of the Ottoman Centre. The Cambridge
History of Turkey: The Latter Ottoman Empire, 1603-1839, Ed.:Suraiya N. Faroghi,
Cambridge: Cambridge University Pres, 118-135.
Elita, C., O. Gvemli, O. Aydemir, M. Erkan, U. zcan ve M. Ouz. 2008. Accounting
Method Used by Ottomans for 500 Years: Stairs (Merdiban) Method, Ankara: Ma-
liye Bakanl.
Erdem, E. 2006. Osmanl para sistemi ve tai politikas: Dnemsel bir analiz. Bankaclar
Dergisi, 56: 10-28.
Gen, M. 2004. A Study of the Feasibility of Using Eighteenth-Century Ottoman Financial
Records as an Indicator of Economic Activity. The Ottoman Empire and the World
Economy, Ed.: Huri slamolu-nan, Cambridge: Cambridge University Press.
Gkbunar, A. R. 2007. Celali ayaklanmalarnn maliye tarihi asndan deerlendirilmesi.
Ynetim ve Ekonomi, 14(1): 1-24.
nalck, H. 2000. Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi: 1300 1600,
Cilt:1, , stanbul: Eren Yaynclk.
Kalemli-zcan, . 2007. Financial Development, Institutions, and Growth: Historical
Evidence from the Ottoman Empire.
Karamursal, Z. 1989. Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler. Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi.
Kazgan, H. 1995. Osmanlda Avrupa Finans Kapitali. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Kray, E. 1993. Osmanlda Ekonomik Yap ve D Borlar. letiim Yaynlar.
ner, E. 2005. Osmanl mparatorluu ve Cumhuriyet Dneminde Mali dare. Ankara:
T.C. Maliye Banakl Aratrma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Bakanl.
zcan, R. 2005. Osmanl Devletinde XVII. yzylda yaplan sikke tashihleri. Trkiyat Ara-
trmalar Dergisi, 17: 237-266.
Pamuk, . 1997. 100 Soruda Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi:1500-1914. stanbul: Ger-
ek Yaynevi.
Pamuk, . 2000(a). A Monetary History of the Ottoman Empire. Cambridge: Cambridge
University Press.
Pamuk, . 2000(b). Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar.
Yl:24 Say:87 Nisan2010 49

Pamuk, . 2005. The Evolution of Factor Markets in the Ottoman Empire, 1500-1800,
Global Economic History Network Workshop on The Rise, Organization and
Institutional Framework of Factor Markets, Utrecht, June 24-26.
Pamuk, . 2006. The Evolution of Institutions of State Finance in The Ottoman Empire,
1500-1800. XIV International Economic History Congress, Helsinki, 21-25 August.
Tabakolu, A. 1985. Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi. stanbul: Dergh
Yaynlar.
Yaln, A. 1979. Trkiye ktisat Tarihi: Osmanl ktisadnda Byme ve Gerileme Sreci,
Ankara: Ayyldz Matbaas.
Yerasimos, S. 2001. Azgelimilik Srecinde Trkiye: Tanzimattan I. Dnya Savana, ev.:
Babr Kuzucu, stanbul: Belge Uluslararas Yaynclk.
Ylmaz, B. E. 2002. Osmanl mparatorluunu d borlanmaya iten nedenler ve ilk d
bor. Akdeniz ..B.F. Dergisi (4): 186-198.
Yiit, S. 1989. Osmanl D Borlar ve Dyun-i Umumiye daresi, Uluda niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Bursa.