(Singh) Dinh Ly Cuoi Cung Cua Fermat

FERMATS ENIGMA
Copyright 1998 by Simon Singh

All rights reserved
Bn ting Vit Nh xut bn Tr, 2010
Phm Vn Thiu - Phm Vit Hng dch
Ti bn ln th 2
Mc lc
gii thiu 5
li ta 14
I. C l ti xin php c dng y... 17
II. tc gi ca nhng cu 59
III. S ti h ca ton hc 103
IV. i vo tru tng 163
V. Chng minh bng phn chng 231
VI. Nhng tnh ton b mt 269
VII. Mt bi ton nh 327
VIII. ton hc thng nht 354
Ph lc 388
4
nh l cui cng ca fermat
li gii thiu
Cui cng chng ti cng cng c mt trong cn phng, khng

ng ngi, nhng rng cha ton b Khoa Ton ca trng i
hc Princeton trong nhng dp l lt ln. Vo bui chiu c bit ,
xung quanh khng nhiu ngi lm, nhng ti kh xc nh c
ngi no l Andrew Wiles. Sau mt lt, ti nhn ra mt ngi trng
c v rt r, ang lng nghe xung quanh chuyn tr, nhm nhp ly tr,
v th mnh trong nhng t tng m cc nh ton hc trn khp th
gii ang ch theo di s din ra vo khong bn gi chiu nay. ng
ta d dng on c ti l ai.
l thi im kt thc mt tun l phi thng. Ti gp g mt
s nh ton hc tuyt vi nht ang cn sng, v bt u c gng xm
nhp vo bn trong th gii ca h. Nhng bt chp mi tip cn
vi Andrew Wiles, ni chuyn vi ng, v thuyt phc ng tham gia
vo mt cun phim ti liu trong chng trnh Horizon ca i BBC v
thnh tu ca ng, y l cuc gp mt u tin ca chng ti. l
ngi mi y thng bo rng ng ta tm thy Chic Chn Thnh 1
ca ton hc; ngi tuyn b chng minh c nh l cui cng

ca Fermat. Nh ti ni, Wiles c mt v l ng rt r, v mc d
rt lch s v thn i, nhng r rng l ng mun ti cng trnh xa
ng cng tt. ng gii thch rt n gin rng ng khng th tp trung
vo bt c vic g lc ny ngoi cng vic ang vo chng quyt nh,
nhng c th sau ny, khi p lc hin thi c gii ta, ng s vui lng
tham gia. Ti bit, v ng cng bit ti bit, rng ng ang phi i
1
. Chic Chn Thnh l chic ly Cha Gisu dng trong ba tic ly - ba tic
cui cng vi cc mn trc khi Cha b hnh hnh. y l mt thut ng v von
thng hay c dng trong nn vn ha Ty phng nhn mnh vai tr quan
trng v ct yu ca ci c v. Trong trng hp ny l chng minh nh l
cui cng ca Fermat (ND).
5
phn u
mt vi s sp hoi bo ca i ng, v rng Chic Cc Thnh m
ng ang cm trong tay by gi ang b pht gic ra rng chng phi l
p , gi tr g lm, m ch l mt chic cc ung nc thng thng
m thi. Bi v ng thy mt sai lm trong chng minh cng b.
Cu chuyn v nh l cui cng ca Fermat l mt cu chuyn c
nht v nh. Cho ti lc gp Andrew Wiles, ti bit rng tht s l
mt trong nhng trang s v i nht ca nhng n lc khoa hc v hc
thut. Ma h nm 1993, ti nhn thy nhng tiu ln a ton
hc ln trang nht ca nhng t bo tm c quc gia trn khp th gii,
loan bo vic chng minh nh l ny. Vo thi im y, ti ch c mt
hi c l m v nh l cui cng ca Fermat, nhng thy ngay rng
l mt ci g rt c bit, rt hp vi mt cun phim trong chng
trnh Horizon. Ti dnh th gi trong nhng tun l tip theo ni
chuyn vi nhiu nh ton hc: nhng ngi c lin h gn gi vi cu
chuyn ny, hoc gn gi Andrew, hoc nhng ngi ch n gin l
chia s s xc ng khi chng kin mt thi im v i trong lnh
vc hot ng ca h. Tt c rng lng chia s nhng hiu bit su
sc ca h v lch s ton hc, v kin nhn ni chuyn vi ti mc d
kin thc v ton hc ca ti qu km ci so vi nhng khi nim v
nhng vn c lin quan. Vn nhanh chng tr nn r rng rng
y c l l mt ti m trn th gii ch c khong 5, 6 ngi c th
hiu c mt cch thu o v y . Trong mt thi gian, ti
bn khon khng bit mnh c in r khi nh lm mt cun phim v
ti ny. Nhng t nhng nh ton hc m ti tr chuyn, ti hiu
c lch s phong ph v ngha su sc hn ca nh l Fermat i
vi ton hc cng nh i vi nhng ngi lm ton, v cui cng ti
cng nhn c ra cu chuyn tht s nm u.
Ti nm c ngun gc c Hy Lp ca bi ton, v hiu rng
nh l cui cng ca Fermat l nh Himalaya ca l thuyt s. Ti
c dn dt vo ci p y quyn r ca ton hc, v bt u nh
gi c v sao ton hc c m t nh l ngn ng ca t nhin.
6
Thng qua nhng ngi cng thi vi Wiles, ti bit r rng bn cht
cng vic ca ng i hi mt t duy mnh m kinh khng n chng
no trong vic tp hp tt c nhng k thut tn tin nht ca l thuyt
s vi nhau nhm p dng cho chng minh ca ng. T nhng ngi
bn ca ng i hc Princeton, ti nghe ni v s tin trin rt
phc tp ca nhng nm nghin cu bit lp ca Andrew. Ti dng
nn mt hnh nh phi thng xung quanh Andrew Wiles v bi ton
thch ng tr cuc i ng, nhng dng nh ti cha bao gi c
nh tm gp chnh bn thn ng.
Mc d ni dung ton hc lin quan n chng minh ca Wiles nm
trong s nhng vn kh nht ca ton hc, nhng ti nhn thy v
p ca nh l cui cng ca Fermat nm ngay trong s cc k n
gin v d hiu ca bn thn bi ton . ng l mt cu v n
c pht biu bng nhng ngn t quen thuc vi mi hc sinh ph
thng. Pierre de Fermat l mt con ngi thuc truyn thng Phc hng,
sng gia tro lu ti khm ph kho tr tu c Hy Lp, nhng ng
t ra mt cu hi m ngi Hy Lp khng h ngh ra hi; v khi
lm nh vy, ng t ra mt bi ton kh nht trn th gian cho
nhng ngi khc phi gii. V nh mun tru ngi, ng li cho
hu th my dng ghi ch trong thng bo rng ng tm ra mt
li gii, nhng khng cho bit li gii ra sao. l pht khi u
cho mt cuc sn ui ko di ti ba th k.
di thi gian ni ln ngha c bit ca cu ny. Tht
kh m hnh dung c mt bi ton no, trong bt k mt lnh vc
khoa hc no, c pht biu n gin v r rng n nh th m li c
th chng chi c vi s cng ph ca tr tu lu di n th. Chng
ta nh li nhng bc nhy vt trong nhn thc vt l, ha hc, sinh
hc, y hc v cng ngh xy ra t th k 17. T cc th dch1 trong
y hc, chng ta tin ti ghp ni c cc gene, nhn dng c
1
. Xa kia ngi ta quan nim rng cc th dch ny l nhng yu t quyt nh sc
khe v tm trng ca sinh vt. (ND)
7
phn u
cc ht c bn trong nguyn t, v a c con ngi ln Mt trng;
nhng trong l thuyt s nh l cui cng ca Fermat vn khng th
no vt qua c.
Trong khi tm hiu, i khi ti mun bit l do ti sao nh l cui
cng khng gy c s ch i vi mi ngi m ch c bit i
vi cc nh ton hc, v ti sao n quan trng n ni to ra c mt
chng trnh nghin cu v n nh th. Ton hc c hng h sa s ng
dng thc tin, nhng trong trng hp l thuyt s, nhng ng dng
hp dn nht m ti c bit l trong khoa hc mt m, trong vic
thit k cc b tiu m, v trong vic lin lc t nhng con tu v tr
xa xi. Nhng chng c ci no trong nhng ng dng c s hp dn
c bit i vi cng chng. iu hp dn chng ta nhiu hn chnh
l bn thn cc nh ton hc, v ci cm xc say sa m tt c bn h
u biu l ra khi ni v bi ton Fermat.
Ton hc l mt trong cc dng thun khit nht ca t duy, v i
vi ngi ngoi ngnh ton, cc nh ton hc hu ht u c v nh
nhng ngi th gii khc. iu gy n tng mnh i vi ti trong
mi cuc tho lun gia ti vi h l tnh chnh xc khc thng trong
cu chuyn trao i ca h. Mt cu hi him khi c tr li ngay tc
khc, ti thng phi ch i trong khi cu trc chnh xc ca cu tr
li c nh hnh trong u h; nhng khi n c ni ra, th ng l
mt li pht biu rnh mch r rng v thn trng m bn thn ti rt
mun c c. Khi ti ni vi Peter Sarnak, mt ngi bn ca Andrew
Wiles, v iu ny, ng gii thch rng n gin v cc nh ton hc
khng thch to ra mt mnh sai. Tt nhin, h cng vn dng trc
gic v ngu hng, nhng nhng lp lun hnh thc phi l tuyt i.
Chng minh l ci nm trong tri tim ca ton hc, v l ci nh
du phn bit n vi cc khoa hc khc. Cc khoa hc khc c nhng
gi thuyt c kim chng bng thc nghim cho ti khi chng b bc
b v c thay th bi nhng gi thuyt mi. Trong ton hc, chng
minh tuyt i l mc tiu, v khi mt ci g c chng minh, n
8
s c khng nh mi mi, khng c ch cho n thay i. Trong
nh l cui cng, cc nh ton hc phi i mt vi mt s thch thc
ln nht v chng minh, v ngi tm ra cu tr li s nhn c s
ngng m ca ton b gii ton hc.
Nhng gii thng c t ra, v s ua ti bng pht. nh
l cui cng c mt lch s ht sc phong ph dnh dng ti c ci cht
v s lng gt, nhng n cng thc y s pht trin ca ton hc.
Nh nh ton hc Barry Mazur ni, Fermat thi hn vo cc
lnh vc ton hc tng gn lin vi nhng u tin chng minh
nh l . Do s tr tru ca s phn, ha ra mt trong nhng lnh
vc ton hc nh th li chim v tr trung tm trong chng minh cui
cng ca Wiles.
Nht nhnh dn dn nhng hiu bit v mt lnh vc khng quen
thuc, ti i ti ch nh gi nh l cui cng ca Fermat nh l
trung tm, v thm ch c lch s song song vi lch s pht trin ca
chnh ton hc. Fermat l cha ca l thuyt s hin i, v t thi ng
cc nh ton hc pht trin, thc y v a dng ha n thnh nhiu
lnh vc chuyn su, cc k thut mi li ra nhng lnh vc mi
ca ton hc, ri tr thnh nhng ngnh ton hc c lp. Nhiu th
k tri qua, nh l cui cng dng nh ngy cng t c lin quan vi
nhng nghin cu ton hc thuc th h trc, v cng ngy cng tr
thnh mt th ca l. Nhng by gi r rng l vai tr trung tm ca
n i vi ton hc thc ra cha bao gi thuyn gim.
Nhng bi ton v s, nh bi ton m Fermat t ra chng
hn, rt ging vi nhng tr chi thch , m cc nh ton hc vn
li thch gii cc cu . i vi Andrew Wiles, y l mt thch
rt c bit, v chng c g khc hn, chnh l hoi bo ca i ng.
Ba mi nm trc, sau khi bt ng gp nh l cui cng ca Fermat
trong mt th vin cng cng, cu b Wiles say m n. Gic m tui
th v tui trng thnh ca Wiles l gii c bi ton , v khi ng
cng b chng minh u tin ca mnh vo ma h nm 1993, th
9
phn u
l thi im kt thc ca mt chng ng by nm lm vic ht mnh
cho bi ton, vi mt mc tp trung v quyt tm kh c th tng
tng c. Khi mi bt tay vo cng vic, nhiu k thut m ng s
dng sau cn cha c sng to. ng cng kt hp cc cng trnh
ca nhiu nh ton hc xut sc vi nhau, kt ni cc tng v sng
to ra nhng khi nim m nhng ngi khc s khng dm lm.
Theo mt ngha no , nh Barry Mazur nh li, ha ra l mi ngi
u lm vic cho bi ton Fermat, nhng bit lp vi nhau v khng
coi n l mc tiu, v chng minh ny i hi phi huy ng ton b sc
mnh ca ton hc hin i mi tm ta li gii cho n. Ci m Wiles
lm c l mt ln na kt ni cc lnh vc ton hc tng nh xa
ri nhau li vi nhau. Do cng trnh ca ng dng nh l mt s
bin h cho qu trnh a dng ha din ra trong ton hc k t khi
bi ton Fermat c nu ra.
Ti im mu cht trong chng minh bi ton Fermat, Andrew
chng minh mt tng c gi l gi thuyt Taniyama - Shimura, gi
thuyt to nn chic cu mi bc gia cc th gii ton hc vn khc xa
nhau. i vi nhiu ngi, vic tin ti mt ton hc thng nht l mc
tiu ti cao, v gi thuyt Taniyama - Shimura chnh l s thong hin
ca mt l thuyt thng nht nh th. V vy khi chng minh bi ton
Fermat, Andrew Wiles cng c mt s phn quan trng nht ca l
thuyt s thi hu chin, v xy dng nn nn mng vng chc cho
ta thp ca nhng gi thuyt xy trn nn mng . Do , chng minh
ca Wiles khng n thun ch l gii mt bi ton thch tn ng
lu di nht na, m n cn m rng bin gii ca bn thn ton hc.
iu cng c ngha l nu bi ton n gin ca Fermat ra i
vo lc ton hc cn u tr th n cn phi ch i n thi im ny.
Cu chuyn v Fermat kt thc theo mt kiu cch ht sc ngon
mc. i vi Andrew Wiles, l s kt thc ca kiu lm vic c lp
vn xa l vi ton hc, mt hot ng thng i hi s hp tc. Gi
ung tr bui chiu theo thng l ti cc Vin hoc cc Khoa ton ca
10
cc trng i hc trn khp th gii l thi gian cc tng gp
nhau, v chia s nhng hiu bit thu o trc khi vic cng b tr
thnh chnh thc. Ken Ribet, mt nh ton hc m bn thn ng cng
c nhng ng gp quan trng trong chng minh nh l Fermat, gi
na a na tht vi ti rng chnh s khng chc chn v an ton
ca cc nh ton hc i hi mt cu trc h tr t pha cc ng
nghip ca mnh. Tuy nhin, Andrew Wiles trnh tt c nhng ci
, v gi kn cng vic ca mnh ch cho ring bn thn mnh trong
ton b tin trnh, tr nhng bc cui cng. cng l mt thc o
tm quan trng ca bi ton Fermat. Wiles c nim am m thc s
mnh m c l ngi duy nht gii trn vn bi ton ny, mt nim
am m mnh dng hin by nm tri ca cuc i cho n v
gi c mc tiu cho chnh mnh. ng bit rng d bi ton c v
khng lin quan my n nhng nghin cu hin i, nhng cuc chy
ua i vi bi ton Fermat khng bao gi li lng, v th ng chng
bao gi dm nh liu l nhng g m mnh ang lm.
Sau nhiu tun l tm hiu vn ny, ti lin ti i hc Princeton.
i vi cc nh ton hc, mc hi hp lc ny ln ti mc cng
thng. Ti khm ph ra mt cu chuyn v s ganh ua, thnh
bi, v s c lp, ti nng, chin thng, ghen t, p lc cng thng, mt
mt v thm ch c bi kch na. Ngay trong lng gi thuyt Taniyama
- Shimura, mt gi thuyt cc k quan trng trong tin trnh chng
minh ca Wiles, l cuc sng hu chin bi thm Nht Bn ca Yukita
Taniyama, cu chuyn m ti c c n nghe k t Goro Shimura,
ngi bn thn ca ng. T Shimura ti cng hc c khi nim ci
thin trong ton hc, ni m mi th u c cm thy n gin l
ng v chng u l thin. Khng bit lm sao m cm gic v ci
thin ta khp bu khng kh ton hc vo ma h nm . Tt c u
say sa trong mt thi khc vinh quang.
Vi tt c nhng iu va ni trn, s chng c g phi ngc nhin
v gnh nng ca trch nhim m Andrew cm thy khi mt sai lm
11
phn u
dn dn l ra qua ma thu nm 1993. Vi nhng con mt ca th
gii dn vo ng, v vic cc ng nghip ca ng ku gi cng b
chng minh mt cch cng khai, c l ch c ng bit ti sao mnh
khng b gc ng. ng phi chuyn t vic lm ton bit lp, mt
mnh theo tc ring ca mnh n ch bng nhin phi lm vic vi
cng chng. Andrew l mt ngi rt kn o, ng phi u tranh
mt cch kh khn gi cho gia nh mnh tn ti vt qua bo t n
ra xung quanh ng. Trong sut tun l Princeton, ti gi in thoi,
ri li giy nhn tin ti ni lm vic ca ng, trn bc ca ra vo
nh ng, v thng qua bn b ng; thm ch ti cn gi qu tng cho
ng, mt hp tr Anh v mt chic ni bng gm nu sp. Nhng
ng trnh mi li mi cho thn i ca ti, mi cho n cuc gp mt
vo hm ti phi ln ng. Mt cuc ni chuyn tnh lng, cng thng
ko di va mi lm pht th kt thc.
Khi chia tay chiu hm , gia chng ti c mt s cm thng.
Nu Andrew tm c cch sa cha chng minh th ng s n gp ti
tho lun v cun phim; cn ti s chun b ch i. Nhng khi
bay v nh London m th dng nh, i vi ti, chng trnh
truyn hnh d nh coi nh cht. Trong sut ba th k, cha tng
c ai sa cha ni l hng trong nhiu chng minh vi nh gii bi
ton Fermat. Lch s y ry nhng chng minh sai lm, v mc d
ti rt mong ng l mt ngoi l, nhng tht kh m tng tng c
rng Andrew tuyt nhin khng phi l mt tm bia khc trong ci
ngha a ton hc y.
Mt nm sau ti nhn c mt c in thoi. Sau mt s xoay
chuyn ton hc phi thng, v mt chp sng ca trc gic v cm
hng, Andrew i ti chng minh kt thc bi ton Fermat trong cuc
i ngh nghip ca ng. Mt nm sau na, chng ti sp xp c thi
gian cho ng tp trung lm phim. Vo thi gian ti cng mi
Simon Singh cng vi ti lm phim, v cng dnh th gi vi Andrew,
lng nghe t bn thn con ngi ny ton b cu chuyn v by nm
12
nghin cu bit lp v mt nm au kh tip theo ca ng. Khi quay
phim, Andrew ni vi chng ti nhng cm xc su kn nht ca ng
v nhng g ng lm m trc ng cha h ni vi ai; rng trong
sut ba mi nm ng eo ng gic m thu thiu thi ra sao; rng
rt nhiu phn ton hc m ng phi nghin cu, do khng c s
hiu bit thu o thi k , thc s l tp hp cc cng c cn
thit nhm gii quyt s thch thc ca nh l Fermat, mt thch thc
thng tr s nghip ca i ng; v cm xc mt mt ca ng i
vi bi ton m n s khng cn l ngi bn ng ca ng na; v
v cm xc tro dng ca s gii thot m gi y ng ang cm thy.
i vi mt lnh vc m thc cht ni dung ca n qu kh v mt k
thut mt khn gi khng chuyn c th hiu c nh ta c th hnh
dung, th mc xc cm trong cuc ni chuyn ca chng ti ln hn
bt k mt th g khc m ti tng tri nghim trong ngh lm phim
khoa hc ca mnh. i vi Andrew, l s kt thc mt chng trong
cuc i ca ng. i vi ti, l mt c n c gn gi vi n.
Cun phim c pht trn i truyn hnh BBC vi tiu
Horizon: nh L cui cng ca Fermat. Gi y, trong cun sch ny,
Simon Singh pht trin nhng tng v nhng cuc ni chuyn
thn mt , cng vi nhng chi tit ht sc phong ph trong cu chuyn
v Fermat cng nh trong lch s v ton hc to nn bi cnh ca cu
chuyn ny. Cun sch m t mt cch y v sng r mt trong
nhng cu chuyn v i nht trong t duy nhn loi.
John Lynch
Gim c Chng trnh Horizon
ca i truyn hnh BBC
Thng 3 nm 1997
13
phn u
Li ta
Cu chuyn v nh l cui cng ca Fermat gn b mt cch khng

kht vi lch s ton hc, n ng chm n tt c nhng ch ch
yu ca l thuyt s. N cho ta mt ci nhn thu o v vn dn dt
ton hc, v c l quan trng hn, l ci truyn cm hng cho cc
nh ton hc. nh l cui cng nm trong phn ct li ca mt huyn
thoi y hp dn v lng can m, s la bp, xo quyt v bi kch, c
dnh dng n tt c nhng nhn vt v i nht ca ton hc.
nh l cui cng ca Fermat c ngun gc t trong ton hc c Hy
Lp, hai ngn nm trc khi Pierre de Fermat dng nn bi ton di
dng chng ta bit hm nay. V th, n kt ni nhng nn tng ca
ton hc c sng to bi Pythagore vi nhng t tng tinh vi nht
ca ton hc hin i. vit cun sch ny, ti la chn mt cu trc
bin nin s l ch yu, bt u bng vic m t c tnh cch mng
ca trng phi Pythagore, v kt thc vi cu chuyn v c nhn ca
Andrew Wiles trong cuc u tranh ca ng tm cch chng minh nh
l cui cng ca Fermat.
Chng 1 ni v cu chuyn ca Pythagore, v m t nh l
Pythagore nh l t tin trc tip ca nh l cui cng ra sao. Chng
ny cng tho lun mt vi khi nim c bn ca ton hc s c nhc
n trong sut quyn sch. Chng 2 k cu chuyn t c Hy Lp n
nc Php th k 17, ni Pierre de Fermat sng to ra mt cu
su sc nht trong lch s ton hc. trnh by tnh cch phi thng
ca Fermat v nhng ng gp ca ng i vi ton hc, nhng ng
14
gp vt xa ra ngoi nh l cui cng, ti dnh mt s trang
m t cuc sng ca ng, v mt s trong nhng khm ph sng chi
khc ca ng.
Chng 3 v 4 m t mt s chng minh nh l cui cng ca
Fermat trong th k 18, 19 v u th k 20. Mc d nhng c gng
ny kt thc tht bi nhng chng to ra mt kho khng l cc k
thut v cng c ton hc m mt s trong chng c s dng trong
nhng chng minh nh l cui cng gn y nht. Bn cnh vic
m t ton hc, ti cng dnh phn ln nhng chng ny cho cc
nh ton hc, nhng ngi b m nh bi di sn ca Fermat. Nhng
cu chuyn ca h cho thy cc nh ton hc c chun b ra sao
hy sinh mi th trong cuc tm kim chn l, v ton hc tin trin
nh th no qua cc th k .
Nhng chng cn li ca quyn sch ghi chp nhng s kin phi
thng trong bn mi nm gn y to nn nhng thay i cch
mng trong vic nghin cu nh l cui cng ca Fermat. c bit l
chng 6 v chng 7 tp trung vo cng trnh ca Andrew Wiles, m
nhng t ph ca n trong thp k va qua lm cng ng ton hc
phi kinh ngc. Nhng chng sau da trn cc cuc phng vn m
rng i vi Wiles. y l c hi duy nht i vi ti, trc ht c
nghe mt trong nhng cuc hnh trnh tr tu phi thng nht ca th
k 20 v ti hy vng rng ti c th truyn t c tnh sng to v
ch ngha anh hng cn phi c trong sut mi nm th thch ca
Wiles n c gi.
Trong khi k li cu chuyn v Pierre de Fermat v cu hc ba
ca ng, ti c gng m t nhng khi nim ton hc m khng dng
n cc phng trnh, nhng thnh thong cng khng th trnh cho
my ch x, y, z chng th v g xut hin. Khi cc phng trnh xut hin
trong tng vn , ti c gng cung cp mt s gii thch sao cho
thm ch c gi khng c kin thc v ton hc vn c th hiu c
15
phn u
ngha ca chng. i vi nhng c gi c kin thc v ch ny su
hn mt cht, ti cung cp mt lot cc Ph lc nhm m rng cc
tng ton hc c trnh by trong vn chnh.
Cun sch ny s khng th ra mt nu khng c s gip v tham
gia ca nhiu ngi. c bit ti mun cm n Andrew Wiles v phi
t b np sng bnh thng tr li nhng cuc phng vn di dng v
chi tit trong thi gian phi chu nhng p lc cng thng. Trong sut
by nm tri lm mt nh bo khoa hc, ti cha bao gi gp ngi
no c mt ni say m v tinh thn dng hin cho mc tiu ca mnh
ln hn th, v ti mi mi bit n gio s Wiles v s sn sng chia s
cu chuyn ca ng vi ti.
Ti cng mun cm n cc nh ton hc khc gip ti vit
cun sch ny v cho php ti phng vn mt thi gian di. Mt s
trong cc nh ton hc dnh dng su sc n vic gii quyt nh
l cui cng ca Fermat, trong khi mt s khc l nhng nhn chng
i vi nhng s kin lch s trong bn chc nm va qua. Th gi ti
dnh lc vn v tn chuyn vi h tht v cng th v v ti nh
gi cao s kin tr v nhit tnh ca h trong vic gii thch rt nhiu
khi nim ton hc p cho ti.
Simon Singh
Thakari, Phagwara
1997
16
I
C l ti xin php
c dng y...
Ngi ta s cn nh ti Archimede trong khi c th s lng

qun Eschyle, bi v cc ngn ng ri s cht, nhng cc
t tng ton hc th s cn mi. Bt t l mt t trng
rng, nhng mt nh ton hc c nhiu kh nng c
hng hng v ca n hn bt c mt ai khc.
G. H. Hard
Cambridge, ngy 23 thng 6 nm 1993

l mt hi ngh ton hc quan trng nht th k. C ti hai
trm nh ton hc tham d. C l ch mt phn t trong s h hiu
c mt cch y my chic bng dy c nhng tnh ton i
s v cc k hiu Hy Lp. S cn li ngi ct c chng kin
iu m h hy vng s l mt s kin lch s thc s.
Nhng li n i c loan truyn t hm trc. Qua th t
in t trao i trn Internet, ngi ta phong thanh on c rng
hi ngh ny s t ti im kt thc trong vic chng minh nh
l cui cng ca Fermat, mt bi ton ni ting nht th gii. Nhng
nhng loi tin n kiu nh th ny khng him. ti v nh l
Fermat vn thng xuyn xut hin vo nhng gi gii lao ung
tr v cc nh ton hc say sa a ra nhng phng on ny n
v ai trong s h lm c iu ny iu kia. i khi, ngay
17
c l ti xin php c dng y
trong phng hp c knh ny, nhng cuc trao i ngh nghip kn
o cng li bin thnh nhng li n i v mt t ph no ,
nhng ri cui cng cng chng i n u.
Nhng ln ny, tin n khc hn. Mt nh nghin cu tr
Cambridge tin chc n mc sn sng t 10 bng Anh cho
ngi ghi s nh cc v li gii bi ton s c a ra trong
tun ny. Tuy nhin, ngi ghi nh cuc nh hi thy nguy
him nn t chi khng nhn s tin t cc . y l nghin
cu sinh th nm t cc cng mt s tin nh th trong ngy.
Mc d thc t l nhng b c v i nht ca hnh tinh phi
nhc u v bi ton Fermat trong sut ba th k nay, nhng gi
y ngay c ngi ghi nh cuc cng bt u ng rng ln ny
khng phi nh vy na.
Ba chic bng en c vit kn c nhng tnh ton v ngi
trnh by dng li chic bng th nht c lau i, ri li tip
tc. Mi mt dng tnh ton dng nh li thm mt bc nh
na tin gn ti li gii, nhng sau ba mi pht ri m din gi
vn cha h tuyn b nh l c chng minh. Cc gio s
chen chc ngi hng gh u nn nng ch li kt lun. S ng
nghin cu sinh v sinh vin ng pha sau nhn cc bc n anh
mt cch d xt vi hy vng t nt mt hoc thi ca h c th
on c ra iu m din gi s kt lun. Liu phin hp ang
din ra c i ti mt chng minh hon chnh ca nh l cui cng
khng hay l din gi mi ch phc ra mt s chng minh cn
cha hon chnh?
Din gi y l Andrew Wiles, mt ngi Anh kn o, nh
c M t nhng nm 1980 v hin l gio s ton i hc
18
Princeton. Ti y ng ni ting l mt trong s nhng nh ton
hc xut sc nht ca th h mnh. Tuy nhin, my nm tr li y
ng bin mt trong nhng hi ngh v cc seminar thng nin,
khin cho cc ng nghip bt u ngh rng s nghip ca
Wiles kt thc. Vic tinh hoa ca nhng b c tr tui v xut
sc pht tit ht qu sm cng l chuyn thng tnh, nh nh ton
hc Alfred Adler tng ni: Cuc i ton hc ca mt nh ton
hc rt ngn ngi. Sc lm vic kh m tt hn c sau hai mi
lm hoc ba mi tui. Trc thi gian m cha lm c iu
g tht ng k th sau s khng th c c na.
Nhng ngi tr tui phi chng minh cc nh l, cn nhng
ng gi th nn ngi vit sch - l li nhn xt ca nh ton
hc G. H. Hardy trong cun sch Li xin li ca mt nh ton hc.
ng bao gi c nh ton hc no c qun rng ton hc hn
bt c mt b mn ngh thut hay khoa hc no khc l sn chi
ca nhng ngi tr tui. Mt minh ha n gin l tui bnh qun
ca nhng ngi c bu vo Hi Hong gia Lun n thp nht
l trong lnh vc ton hc. Chnh mt hc tr xut sc nht ca
Hardy l Srinivasa Ramanujan c bu vo Hi Hong gia
ch mi tui 31, sau khi thc hin c mt lot nhng t
ph quan trng tui thanh nin. Mc d thi nin thiu lng
Kumbakonam qu hng ng (pha Nam n ), Ramanujan
khng c hc tp n ni n chn, nhng ng pht minh ra
nhng nh l v nhng li gii m cc nh ton hc phng Ty
khng bit. Trong ton hc, kinh nghim c c cng vi tui
tc dng nh khng quan trng bng trc gic v s to bo ca
tui tr. Khi Ramanujan gi nhng kt qu ca mnh cho Hardy,
19
v gio s i hc Cambridge ny khm phc ti mc mi anh
hy b ngay cng vic ca mt vin chc hng bt Nam n
ti hc trng Trinity College (mt trng i hc ni ting
ca Anh quc), ni anh c iu kin c tip xc vi nhng nh
l thuyt s hng u th gii. Tht ng bun thay, kh hu ma
ng min ng nc Anh qu khc nghit i vi Ramanujan,
khin anh mc bnh lao v mt tui 33.
Nhiu nh ton hc khc cng xut sc khng km, nhng s
nghip cng tht ngn ngi. Nh ton hc Na Uy th k XIX, Niels
Henrik Abel, cng c nhng ng gp v i nht ca ng cho
ton hc tui 19 v ch tm nm sau qua i trong ngho kh,
cng do bnh lao phi. Mt ngi cng thi v cng xut sc khng
km Abel l Evarist Galois, ng c nhng t ph quan trng
khi tui i cn cha ti 20 v cng cht mt cch bi thm tui 21.
Nu ra nhng v d ny khng phi chng t rng cc nh
ton hc u cht sm v cht mt cch bi thm, m thc t ct l
cho thy nhng tng xut sc nht ca h thng ny sinh
khi h cn tr v nh Hardy c ln ni: Ti cha h bit mt
tin b ton hc quan trng no li c thc hin bi mt ngi
tui ngoi ng tun. Cc nh ton hc ng tui thng
ha ln nht nha vo ci nn chung, h sng phn i cn li ca
mnh ch yu lm cng tc ging dy hoc qun l hn l nghin
cu, nhng khng phi l trng hp ca Wiles. Mc d
tui t tun ng knh, nhng ng dnh c by nm tri lm vic
mt cch hon ton b mt nhm gii bi ton v i nht ca ton
hc. Trong khi mt s ngi ng rng ngun sng to ca ng
kh kit, Wiles t c nhng bc tin thn k, pht minh
ra nhiu k thut v cng c m gi y ng sp sa h l. Quyt
20
nh lm vic hon ton n c ca Wiles l mt chin lc c
ri ro rt cao, cha h c tin l trong th gii ton hc.
Khoa ton ca cc trng i hc c l l ni t c nhng b mt
nht: thc t n khng h c nhng pht minh c cp bng
sng ch. Cng ng ca khoa thng t ho v s trao i t do,
ci m v gi gii lao ung tr tr thnh tc l hng ngy,
ngi ta chia s, phn tch nhng khi nim bn nhng cc tr
en v bnh biscuit. Kt qu l ngi ta thy ngy cng c nhiu
bi bo c cng b k tn ca nhiu ng tc gi hoc c mt
nhm cc nh ton hc v do vinh quang s c chia u cho
tt c. Tuy nhin, nu nh gio s Wiles thc s chng minh
c mt cch hon chnh nh l cui cng ca Fermat, th ci gii
thng ton hc c m c nht s ch thuc v ng, mt mnh
ng m thi. Nhng ng s phi tr gi cho iu , bi v trc
y nhng tng ca ng khng c tho lun v phn xt bi
cng ng cc nh ton hc, nn rt c nguy c phm mt sai lm
c bn no .
Wiles cng mun dnh nhiu thi gian hn kim tra li ton
b bn tho cui cng ca mnh, nhng c hi him hoi c cng
b pht minh ca mnh ti Vin Isaac Newton Cambridge khin
ng nh phi t b s thn trng . Mc tiu duy nht ca Vin
ny l tp hp nhng b c xut sc nht th gii trong mt vi
tun l h t chc cc seminar v nhng ti mi nhn nht
theo s la chn ca h. Ta lc gc xa ca khun vin trng i
hc, xa sinh vin v nhng ni n o, ta nh ca Vin c thit
k c bit nhm to cho cc hc gi c iu kin tp trung vo vic
trao i v tranh lun. y khng c nhng hnh lang kn o
n mnh, tt c cc phng lm vic u nhn ra mt hi trng
21
trung tm. Cc nh ton hc c khuyn khch dnh nhiu thi
gian hi trng ny ch khng giam mnh kn mt trong phng
lm vic. S hp tc ngay khi i li trong Vin cng c khuyn
khch, ngay trong thang my ln xung ch c ba tng cng treo sn
mt chic bng en. Thc ra tt c cc phng trong Vin ny, k
c phng tm, cng u c treo bng c. Ln ny, seminar Vin
Newton c thng bo c tiu : V cc hm -L v S hc. Rt
nhiu nh l thuyt hng u trn khp th gii t hi v y
tho lun v mt lnh vc chuyn mn rt cao siu ca ton hc
thun ty, nhng ch c Wiles l bit c rng chnh cc hm ny
nm gi chic cha kha chng minh nh l cui cng ca Fermat.
Mc d c trnh by cng trnh ca mnh trc nhng c ta
xut sc nh th ny l mt c hi rt hp dn, nhng nguyn nhn
chnh Wiles chn Vin Newton lm vic l bi Cambridge l
thnh ph qu hng ng. Chnh y l ni ng sinh ra v ln
ln, ni hnh thnh v pht trin nim am m ca ng i vi
cc con s, v cng l ni ng pht hin ra bi ton m ng eo
ng sut phn cn li ca cuc i mnh.
Bi ton cui cng

Nm 1963, lc mi ln 10 tui, Wiles rt m ton. Ti rt ham
lm cc bi tp ton trng, ti mang c v nh v cn sng to
ra nhng bi ton ca ring ti. Nhng bi ton hay nht m ti
pht hin ra l bi ton ti tm thy trong th vin thnh ph.
Mt ln, trn ng t trng v nh, Wiles quyt nh gh vo
th vin thnh ph nm trn ph Milton Road. So vi th vin ca
cc trng i hc th y l mt th vin kh ngho nn, nhng
22
Andrew Wiles tui ln mi khi ln u tin bt gp nh l Fermat
23
y cng c mt b sch v cc cu kh phong ph, l mt
ti m Wiles thng rt quan tm. Nhng cun sch cha
loi nhng vn kh ca khoa hc v nhng cu v ton
hc m li gii thng cho sn cui sch. Nhng ln ny Andrew
li v c cun sch ch c mt bi ton m li khng c li gii.
l cun Bi ton cui cng ca tc gi Eric Temple Bell. Cun
sch vit v lch s mt bi ton c ngun gc t thi c Hy Lp
nhng ch t ti s chn mui ca n vo th k XVII, khi m nh
ton hc v i ngi Php tn l Pierre de Fermat lng l tung ra
nh mt li thch thc vi ton th gii. Ht nh ton hc v i
ny n nh ton hc v i khc u tht bi trc di sn y ca
Fermat, v trong gn ba th k khng ai gii c bi ton . Tt
nhin, trong ton hc c nhiu bi ton cn cha gii c, nhng
bi ton ca Fermat tr nn c bit nh vy l do v b ngoi n
gin nhng y la di ca n. Ba mi nm sau ln u tin c
cun sch ca Bell, Wiles k li vi ti cm gic ca ng thi
im lm quen vi nh l cui cng ca Fermat nh sau: N nhn
kh n gin th m tt c cc nh ton hc v i trong lch s u
khng gii c. y l mt bi ton m ti, mt cu b 10 tui,
cn hiu c, v ti bit rng t thi im ti s khng cho
n b sng mt. Ti s phi gii c n.
S d bi ton nhn c v ngon lnh nh vy l do n da trn
mt nh l ton hc m hu ht chng ta ai cng bit - nh l
Pythagore:
Trong mt tam gic vung, bnh phng cnh huyn bng tng
bnh phng hai cnh gc vung.
24
Vi cch pht biu nh cu ht ngn , nh l ny in m
trong c hng triu, nu khng mun ni l hng t con ngi. y
l mt nh l c bn m bt c mt cu hc tr no cng buc phi
hc. Tuy nhin, mc d ngay c mt cu b 10 tui cng c th hiu
c nh l , nhng sng to ca Pythagore l cm hng
dn n mt bi ton tng thch thc nhng b c ton hc v
i nht trong lch s.
Pythagore x Samos l mt trong s nhng nhn vt c nhiu
nh hng v cn nhiu b n nht trong ton hc. Do khng c
nhng thng tin chun v cuc i v cc cng trnh ca ng, nn
bao quanh nhn vt ny l c mt bc mn huyn thoi v truyn
thuyt, khin cho cc nh lch s kh m phn bit c u l s
tht, u l h cu. Nhng c mt iu chc chn, l Pythagore
pht trin tng v logic s v l ngi to ra thi k hong
kim u tin trong ton hc. Chnh nh thin ti ca ng m cc con
s khng cn n thun ch dng m v tnh ton m cn c
gi tr ni ti ring ca chng na. ng nghin cu tnh cht ca
nhng con s c bit, nhng mi quan h gia chng v nhng
hnh mu do chng to nn. Pythagore nhn thy cc con s tn
ti c lp vi th gii, s m c v do s nghin cu chng
s gip ta trnh c s thiu chnh xc ca cm gic. iu ny
ngha l ng c th pht hin ra nhng chn l c lp vi nhng
quan nim hoc nh kin v do nhng chn l y c tnh tuyt
i hn so vi bt k tri thc no bit trc .
Sng th k th VI trc Cng nguyn, Pythagore lnh hi
c nhiu tri thc ton hc thng qua nhng chuyn chu du trong
khp th gii c i. Ngi ta k rng ng ti tn n v x
25
Bretagne, nhng iu chn chn hn l ng thu thp c nhiu
k thut v cng c ton hc t nhng ngi Ai Cp v Babilon. C
hai dn tc c xa ny u vt ra ngoi gii hn ca s o m
thun ty, h thc hin nhng php tnh phc tp cho php to
ra c cc h m tinh xo v xy dng nn nhng cng trnh
s. Tht ra, h coi ton hc thun ty ch l cng c gii quyt
nhng bi ton thc t, ng c pha sau vic pht minh ra mt
s quy tc hnh hc l h dng li c ranh gii nhng mnh
rung b xa sch bi nn lt hng nm ca sng Nil. Chnh bn
thn ch geometry (hnh hc) c ngha l c in.
Pythagore quan st thy rng nhng ngi Ai Cp v Babilon
tin hnh mi tnh ton u theo mt cng thc m ngi ta p
dng n mt cch m qung. Nhng cng thc nh vy c
truyn t th h ny sang th h khc v lun lun cho p s ng,
nn khng ai bn tm kim tra li hoc phn tch logic ng sau
nhng phng trnh . iu quan trng i vi cc nn vn minh
ny l nhng tnh ton phi cho kt qu ng, cn l do ti sao
li nh vy th h khng my quan tm.
Sau khong hai mi nm chu du thin h, Pythagore nm
c hu nh tt c nhng quy tc ton hc ca th gii m ng
bit. ng tr v qu hng Samos ca mnh, mt hn o bin
Aege, vi nh thnh lp mt trng chuyn nghin cu trit hc
v c bit l nghin cu nhng quy tc ton hc m ng mi lnh
hi c. ng mun tm hiu cc con s ch khng n thun ch
s dng chng. ng hy vng s tm c nhiu thanh nin vi t
tng t do gip c ng pht trin nhng trit l mi v cp tin.
Nhng trong thi gian ng xa qu hng, tn bo cha Polycrates
26
bin Samos vn tng l hn o t do thnh mt x hi bo th
v c chp. Polycrates mi Pythagore ti cung nh ca mnh,
nh trit hc hiu ngay rng chng qua ch l th on nhm
bt ming ng v ng t chi vinh d . ng b thnh ph qu
hng ti sng trong mt hang mt ni hoang vng trn o,
ni ng c th t do suy t m khng b quy ry.
S n c nng ln cuc sng ca Pythagore v cui cng
ng phi b tin cho mt ch b n ng l hc tr ca
mnh. Mc d nhn thn ca ngi hc tr u tin ny cn nhiu
iu ng ng, theo mt s nh lch s th tn cu ta cng l
Pythagore v sau ny cng c ni ting, l ngi u tin cho
rng cc vn ng vin in kinh cn phi n tht tng cng th
cht ca mnh. Pythagore-thy phi tr cho Pythagore-tr mi
bui hc ba oboli v ch sau vi tun ng thy nhn thy rng s
ngi hc ban u ca tr chuyn thnh nim ham m hiu bit
thc s. o lng mc thnh cng ca mnh, Pythagore gi
v ni rng ng khng th tr tin cho hc sinh c na v nh
phi dng li khng th dy tip. Nghe thy vy, cu hc sinh bn
ngh s tr tin thy ch khng chu ngng hc. By gi cu
hc tr tr thnh mt mn thc s. Tht khng may l s
chuyn i duy nht m Pythagore thc hin c Samos. Cng
c mt trng c bit ti di ci tn Hemicycle Pythagore,
tuy nhin nhng quan nim ca ng v ci cch x hi khng c
chp nhn, cui cng nh trit hc nh phi cng vi m v mt
mn duy nht khn gi ra i.
Pythagore ln thuyn i ti min Nam Italia, hi cn thuc Hy
Lp. ng dng chn Croton, ti y ng may mn tm c
27
mt ngi bo tr l tng, l Milo, mt c ph Croton v
cng l mt trong s nhng ngi khe nht trong lch s. Mc d
ting tm ca Pythagore lan truyn khp Hy Lp nh mt nh
thng thi ca Samos, nhng ting tm ca Milo cn ni hn nhiu.
ng ny l ngi c thn hnh nh Hercule v tng mi hai ln
ot chc v ch trong cc cuc thi u Olympic v Pythic. Ngoi
in kinh ra, Milo cn rt trn trng v nghin cu c trit hc v
ton hc, ng dnh mt phn ngi nh ca mnh Pythagore
ch lp mt trng hc. y chnh l hin thn ca s kt hp
gia mt b c sng to nht vi mt c th cng trng nht.
Sau khi an c trong ngi nh mi, Pythagore lp nn Hi
i hu, gm ti su trm mn , nhng ngi khng ch c kh
nng hiu c nhng iu do ng ging dy m cn lm phong
ph thm bng nhng tng v chng minh mi. Khi gia nhp
Hi, mi mn phi hin ton b ti sn ca mnh cho mt qu
chung v nu c ai mun ri Hi, th h s nhn c s ti sn
ln gp i so vi s ti sn ng gp lc ban u v s c dng
mt tm bia tng nh. Hi i hu l mt t chc bnh ng,
c c mt s ph n. Mt yu ca Pythagore chnh l c con
gi ca Milo, c Theano xinh p, mc d chnh lch v tui tc,
cui cng h cng ci nhau.
t lu sau khi thnh lp Hi i hu, Pythagore pht minh ra
t philosopher, ngha l trit gia ng thi cng l mc ch ca
Hi. Trong thi gian d cc cuc thi u Olympic, Leon - Hong
t x Phlius - c hi Pythagore: ng t nh ngha mnh l ngi
nh th no?. Pythagore p: Ti l mt trit gia, nhng Leon
cha bao gi nghe thy t nn ngh Pythagore gii thch.
28
Tha Hong t, cuc sng cng c th c so snh vi nhng
cuc thi u ang din ra kia, bi v trong m ng bt ngn t
tp y, c nhng ngi n kim li, c nhng ngi n
vi hy vng c ni ting v vinh quang nhng cng c mt s t
ngi ti quan st v tm hiu tt c nhng g ang din ra y.
Cuc sng cng nh vy. Mt s ngi c dn dt bi ham
mun ca ci, mt s khc li c dn dt mt cch m qung bi
s thm kht in cung i vi quyn lc v s thng tr, nhng
ngi cao thng nht l ngi hin dng mnh cho s nghip tm
ra ngha v mc ch ca chnh cuc sng, l ngi tm cch pht
hin ra nhng b mt ca t nhin. Ti gi ngi l trit gia, bi
v mc d khng c ai thng thi trn mi phng din, nhng
ngi c th yu s thng thi nh l cha kha m ra mi b
mt ca t nhin.
C nhiu ngi bit nhng kht vng ca Pythagore, nhng
nhng ngi ngoi Hi th khng th bit c quy m cng
nh cc chi tit trong nhng thnh cng ca ng. Mi mt thnh
vin ca trng phi tuyn th khng c l ra ngoi bt k
mt pht minh ton hc no. Sau khi Pythagore qua i, mt thnh
vin ca Hi b dm cht v khng gi c li th: anh ta
tit l pht minh ca Hi v mt khi a din u mi, l khi to bi
12 ng gic u. Tnh b mt rt cao ca Hi i hu l mt phn
ca nguyn nhn dn ti nhng huyn thoi xung quanh nhng
nghi l l lng m c th Hi ny tin hnh, v iu ny cng
gii thch ti sao c rt t nhng bng chng v cc thnh tu ton
hc m Hi t c. iu m ngi ta bit chc chn, l
Pythagore thit lp c mt o l lm thay i ng hng
29
pht trin ca ton hc. C th ni Hi i hu l mt cng ng
mang tnh cht tn gio, m mt trong nhng thn tng m n
tn th l Con s. Nhng thnh vin ca Hi cho rng thng qua
vic tm hiu nhng mi quan h gia cc con s, h s pht hin
ra nhng b mt tm linh ca V tr v tin gn hn ti cc thn.
Hi c bit quan tm nghin cu nhng s m (1, 2, 3...) v cc
phn s. Nhng s m ny cng cn c gi l cc s nguyn
dng hay s t nhin, v cng vi cc phn s (tc t s ca hai
s nguyn), theo thut ng chuyn mn, c gi l cc s hu t.
Trong v hn cc con s, Hi i hu tm kim cc s c tm quan
trng c bit i vi h, trong c bit nht l cc s c gi
l hon ho.
Theo Pythagore, s hon ho ca cc con s ph thuc vo cc
c s ca n (tc l nhng s m s chia ht). V d, s 12 c
cc c s l 1, 2, 3, 4 v 6. Khi tng cc c s ca mt s ln hn
chnh s th n c gi l s di. S 12 l mt s di v tng
cc c s ca n l 16. Tri li, khi tng cc c s ca mt s
nh hn chnh s th n c gi l s khuyt. V d, 10 l s
khuyt bi v tng cc c s ca n (l 1, 2 v 5) ch bng 8.
Cc s c ngha nht v cng him hoi nht l nhng s c tng
cc c s bng chnh s v y l nhng s hon ho. S 6
c cc c s l 1, 2 v 3, do n l s hon ho bi v 1+ 2 + 3 = 6.
S hon ho tip theo l 28, bi v 1 + 2 + 4 + 7 + 14 = 28.
Ngoi ngha ton hc i vi Hi i hu, s hon ho ca cc
con s 6 v 28 cng c tha nhn bi cc nn vn ha khc,
trong ngi ta quan st thy rng Mt trng quay mt vng xung
quanh Tri t ht 28 ngy hay cho rng Cha to ra th gii
30
trong 6 ngy. Trong cun Thnh ph ca Cha, thnh Augustine
khng nh rng mc d Cha tha sc to ra th gii trong chp
mt, nhng Ngi quyt nh lm trong 6 ngy phn nh s
hon ho ca V tr. Ngoi ra, ng cn cho rng con s 6 l hon
ho khng phi do Cha chn n m bi v s hon ho l mt
thuc tnh c hu ca con s : S 6 t n l hon ho ch
khng phi Cha to ra vn vt trong 6 ngy; thc ra th ngc
li mi ng, Cha to ra vn vt trong 6 ngy bi v l con s
hon ho v n vn c l hon ho thm ch nu nh chuyn
khng xy ra.
Cc s nguyn dng cng ln th cc s hon ho cng tr nn
kh tm hn. S hon ho th ba ngi ta tm c l s 496, s th
t l 8.128, s th nm l 33.550.336 v s th su l 8.589.869.056.
Pythagore cn nhn thy rng cc s hon ho ngoi tnh cht cng
l tng ca cc c s, chng cn c nhiu tnh cht khc cng rt l
th. V d, cc s hon ho lun bng tng ca dy cc s nguyn
dng. Chng hn, ta c:
6 = 1 + 2 + 3,
28 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7,
496 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 + ...+ 30 + 31,
8.128 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 + ...+ 126 + 127.
Pythagore rt am m cc con s hon ho, nhng ng khng
hi lng ch gi gn mc thu thp cc con s , m cn mun
pht hin ra nhng ngha su xa ca chng. Mt trong s nhng
pht hin ca ng l s hon ho gn lin vi tnh nh phn. Cc
con s 4 = 22, 8 = 222, 16 = 2222, v.v., nh ta bit, u c
biu din qua cc ly tha ca 2 v c th c vit di dng 2n,
31
vi n con s 2 nhn vi nhau. Tt c nhng ly tha ca 2 ny ch
sut sot l s hon ho v tng cc c s ca chng ch nh hn
chnh s c mt n v, ngha l cc s ny l nhng s ch hi
khuyt:
22 = 22 = 4 Cc c s: 1, 2 Tng = 3,
2 = 222
3
= 8 Cc c s: 1, 2, 4 Tng = 7,
24 = 2222 = 16 Cc c s: 1, 2, 4, 8 Tng = 15,
25 = 22222 = 32 Cc c s: 1, 2, 4, 8, 16 Tng = 31.
Hai th k sau Euclid tinh luyn thm mi quan h gia

tnh nh phn v tnh hon ho. ng pht hin ra rng cc
s hon ho lun bng tch ca hai s, trong mt s l ly tha
ca 2 v s kia l ly tha tip sau ca 2 tr i 1. C th l:
6 = 21 (22 - 1)
28 = 22 (23 - 1)
496 = 24 (25 - 1)
8.128 = 26 (27 - 1)
Cc my tnh hin nay vn tip tc sn tm cc s hon ho v n
tm c mt s cc ln c dng: 2216090 (2216091 - 1), y l con s c
hn 130.000 ch s v tun theo ng qui tc ca Euclid. Pythagore
m m cu trc v nhng tnh cht phong ph ca cc s hon ho
cng nh khm phc trc s tinh t v k diu ca chng. Thot
nhn, tnh hon ho l mt khi nim tng i d dng nm bt,
th m nhng ngi c Hy Lp vn khng th pht hin ra mt s
im c bn ca n. Chng hn nh c rt nhiu cc s c tng cc
c s ch nh hn chnh cc s mt n v, tc l ch hi khuyt
mt cht thi, nhng dng nh li khng tn ti cc s ch hi
32
di. Nhng ngi c Hy Lp khng th tm c s no c tng
cc c s ln hn chnh s mt n v, m h cng khng gii
thch c ti sao li nh vy. Mt iu ht sc tht vng l mc
d h khng pht hin c cc s hi di, nhng h cng khng
chng minh c cc s l khng tn ti. Bit c ti sao khng
tn ti nhng s hi di, tt nhin, chng c mt ngha thc t
no, nhng l vn c th soi sng bn cht ca cc con s v
do ng ta nghin cu. Nhng cu kiu nh vy rt hp
dn Hi i hu ca Pythagore v trong sut hn hai ngn ri nm
sau, cc nh ton hc vn cha th chng minh c nhng con s
hi di l khng tn ti.
Tt c u l con s
Ngoi vic nghin cu mi quan h gia cc con s, Pythagore
cng rt quan tm ti mi lin h gia cc con s v t nhin. ng
nhn thy rng cc hin tng t nhin c chi phi bi cc qui
lut v cc qui lut ny u c th c din t bi cc phng
trnh ton hc. Mt trong s nhng mi lin h m Pythagore
pht hin ra l mi quan h c bn gia s hi ha ca m nhc v
s hi ha ca cc con s.
Nhc c quan trng nht thi c Hy Lp l cy n lyre bn dy.
Trc Pythagore, mt s nhc s bit rng mt s nt nhc khi
ha vi nhau s to ra mt hiu qu m thanh th v v h thng
chnh n sao cho khi bt hai dy cng mt lc s to c mt s
ha m nh vy. Tuy nhin, h khng hiu c ti sao mt s nt
li hi ha vi nhau v do khng c c mt h thng khch
quan chnh cc nhc c ca h. H ch chnh theo i tai ca h
33
cho n khi cm thy nghe m tai - mt qu trnh m Platon gi
l s hnh h cc nt chnh nhc.
Iamblichus, mt hc gi th k IV vit chn cun sch v
gio phi Pythagore, m t v qu trnh Pythagore pht hin ra
nhng nguyn l nm sau cc nhc c nh sau:
Mt ln Pythagore ny ra nh ch to mt dng c b tr cho

thnh gic, sao cho va hiu qu va chnh xc. Dng c ny c
th snh vi la bn, thc k v cc dng c quang hc b tr
cho th gic. Tng t, xc gic cng c s cn o ca n. Do mt
s tnh c may mn, ng i qua gn mt xng l rn v nghe
thy ting nhng chic ba p xung st to ra trong s hi
ha rt phong ph ca nhng ting di, tr duy nht mt t hp
m thanh.
Theo Iamblichus, Pythagore chy ngay vo xng rn nghin
cu s ha m ca nhng chic ba. ng nhn thy rng phn ln
nhng chic ba p ng thi u to ra nhng m thanh hi ha,
trong khi mt t hp c cha mt chic ba c bit li lun
lun cho nhng m thanh nghe rt chi tai. ng phn tch nhng
chic ba v pht hin ra rng nhng chic ba cho m thanh hi
ha vi nhau c mt quan h ton hc rt n gin: khi lng ca
chng bng mt phn s n ca nhau. C th l nhng chic ba
ny c khi lng bng 1/2, 2/3 hay 3/4 khi lng ca mt chic
ba no trong nhm. Tri li, chic ba khi p cng nhng
chic ba khc gy ra nhng m thanh chi tai l chic ba c khi
lng khng tha mn h thc ni trn so vi nhng chic ba
khc trong nhm.
Nh vy Pythagore pht hin ra rng chnh nhng t s n
gin trn to ra s hi ha trong m nhc. Mt s nh khoa hc
34
khng tin lm vo cu chuyn trn ca Iamblichus, nhng chc chn
cch thc m Pythagore p dng l thuyt mi ca mnh v cc
t s m nhc cho cy n lyre l bng cch xem xt nhng tnh cht
ca mt dy ring r. Ch n gin gy dy ln l pht ra mt
nt chun hay mt tone, m ny do ton b chiu di ca dy rung
ng to ra. Bng cch gi cht dy n nhng im c th no
dc theo chiu di ca dy l c th to ra nhng dao ng v
nt nhc khc nh minh ha trn Hnh 1. iu cc k quan trng
l nhng nt ch hi ha nhng im rt xc nh. V d, bng
cch c nh dy n ti im chnh gia ca n, khi gy ln, ta
s nhn c mt nt cao hn mt qung tm v nt ny hi ha
vi nt ban u. Tng t, nu ta c nh dy n ti im ng
mt phn ba, mt phn t hay mt phn nm chiu di ca n, th
s nhn c nhng nt hi ha khc. Nhng nu c nh dy n
khng ng nhng im c tnh cht th nt nhc to ra s
khng hi ha vi nhng nt khc.
Pythagore cng l ngi u tin pht hin ra quy tc ton hc
chi phi cc hin tng vt l v chng minh c rng c mt mi
quan h c bn gia ton hc v khoa hc. T khi c pht minh
, cc nh khoa hc lao vo tm kim nhng quy tc ton hc
chi phi tng qu trnh vt l v nhn thy rng cc con s xut
hin trong tt c cc hin tng t nhin theo mi cch. V d,
c mt con s c bit xut hin v gi vai tr quyt nh trong
vic o chiu di ca rt nhiu con sng. Gio s Hans-Henrik
Stlum, nh khoa hc v Tri t thuc trng i hc Cambridge
tin hnh tnh ton t s gia chiu di thc ca cc con sng,
t ngun n ca sng, v di tnh theo ng chim bay ca
35
chng. Mc d t s ny c gi tr khc nhau i vi cc con sng
khc nhau, nhng tnh trung bnh th n ch ln hn 3 mt cht,
tc l c th ni rng chiu di thc ca cc con sng ch ln hn
chiu di theo ng chim bay ca chng gn ba ln. Thc ra, t
s ny xp x bng 3,14, rt gn vi s , tc l t s gia chu vi v
ng knh ca hnh trn.
S ban u c dn ra t hnh hc ca cc vng trn, nhng
n xut hin li nhiu ln trong cc bi cnh khoa hc rt khc
nhau. Trong trng hp t s chiu di ca cc con sng, s xut
hin ca s l do s cnh tranh gia trt t v hn n. Einstein
l ngi u tin nu ra tng cho rng cc con sng ngy cng
c xu hng i theo mt ng vng khp kn, bi v mt cong
d nh cng s lm cho dng chy ca n tr nn mnh hn pha
ngoi, to ra s xi l mnh hn v con sng tr nn un cong nhiu
hn. S un cong cng nhiu th dng chy pha ngoi li cng
mnh, s xi l cng gia tng v con sng li cng b un cong hn
na... Nhng trong thc t, c mt hin tng t nhin kim ch
s hn n : s tng un cong ca cc con sng cui cng s
lm cho chng quanh tr li v chp vo chnh n. Con sng s tr
nn thng hn khi li mt vng khp kn ca n sang mt bn
di dng mt ci h hnh sng b. S cn bng gia hai nhn t
i nghch nhau ny dn ti t s trung bnh gia chiu di thc
v chiu di theo ng chim bay ca cc con sng gn bng s
. T s ny thng c tm thy i vi cc con sng chy hin
ha trong vng bnh nguyn thoai thoi Braxin hay vng Siberi.
Pythagore nhn thy rng cc con s n giu trong vn vt,
t nhng ha m trong m nhc cho ti qu o ca cc hnh tinh,
36
Hnh 1. Mt dy n dao ng t do s pht ra mt m c bn.
Bng cch to mt nt chnh gia chiu di ca n (tc c nh
khng cho dy dao ng ti im ), nt c to ra s cao hn
nt c bn mt qung tm. Nu ta di chuyn im nt ny ti nhng
im ng vi chiu di l phn s n (v d nh bng mt phn ba,
mt phn t hay mt phn nm, chng hn) ca chiu di dy n
th ta s nhn c cc hp m khc.
37
v iu khin ng phi tuyn b rng: Tt c u l Con s.
Thng qua s khm ph ngha ca ton hc, Pythagore pht
trin c mt ngn ng cho php ng v nhng ngi khc m t
c bn cht ca V tr. T , mi mt t ph trong ton hc
li cung cp cho cc nh khoa hc t vng m h cn gii thch
tt hn nhng hin tng din ra xung quanh. Thc t, nhng pht
trin trong ton hc cn kch thch nhng cuc cch mng trong
khoa hc.
Khi pht minh ra nh lut vn vt hp dn, Newton l mt
nh ton hc kit xut. ng gp v i nht ca ng cho ton hc
l pht trin php tnh vi tch phn, v trong nhng nm sau , cc
nh vt l dng ngn ng ca php tnh ny m t tt hn
cc nh lut v hp dn v gii cc bi ton v hp dn. L thuyt
c in ca Newton v hp dn tn ti hng th k cho ti khi
b thuyt tng i rng ca Einstein thay th l thuyt mi ny
a ra mt cch gii thch khc, chi tit hn v hp dn. Nhng
tng ring ca Einstein ch c th thc hin c l do c cc
khi nim ton hc mi, cung cp cho ng mt ngn ng tinh xo
hn, ph hp vi nhng tng khoa hc phc tp hn ca ng.
Ngy nay, s gii thch hp dn li mt ln na chu nh hng ca
nhng t pht trong ton hc. Nhng l thuyt lng t mi nht
v hp dn gn lin vi s pht trin ca cc dy ton hc, y l
mt l thuyt trong cc tnh cht hnh hc v tp ca cc ng
dng nh c th gii thch tt nht cc lc trong t nhin.
Trong s tt c cc mi lin h gia cc con s v t nhin c
Hi i hu ca Pythagore nghin cu, quan trng nht c l l h
thc mang tn ngi sng lp ra n. nh l Pythagore cho ta mt
38
phng trnh ng i vi tt c cc tam gic vung v do n
cng l phng trnh nh ngha chnh cc tam gic . M gc
vung li xc nh ng vung gc, tc l quan h gia ng
thng ng v ng nm ngang v xt cho n cng cng l
quan h ca ba chiu trong V tr quen thuc ca chng ta. Nh
vy, ton hc thng qua cc gc vung xc nh chnh cu trc ca
khng gian chng ta ang sng.
y l mt nhn thc rt su sc, nhng kin thc ton hc cn
thit lnh hi nh l ny li tng i n gin. hiu c
n ta ch cn bt u bng vic o chiu di hai cnh gc vung (x
v y), sau bnh phng cc s o c (x2 v y2) ri cng li (x2
+ y2) ta s tm c con s cui cng. Nu bn tm con s cho
tam gic vung trn hnh 2, th p s l 25.
By gi bn hy tin hnh o cnh huyn (z), ri bnh phng
con s o c. Bn s nhn thy kt qu tht l th: s z2 ng
bng con s bn va tnh c trn, tc l 52 = 25. iu ny c
ngha l:
Trong mt tam gic vung, bnh phng ca cnh huyn ng

bng tng bnh phng hai cnh gc vung.
Ni mt cch khc:
x2 + y2 = z2
iu ny r rng l ng i vi tam gic trn hnh 2, nhng
tuyt vi ch nh l Pythagore ng vi bt k mt tam gic
vung no m bn c th tng tng ra. y l mt quy lut ph
qut ca ton hc v bn c th da vo n bt c khi no bn gp
mt tam gic c gc vung. Ngc li, nu bn c mt tam gic
39
x = 3, y = 4, z = 5
tun theo nh l Pythagore, th bn c
x2 + y2 = z2 th tuyt i tin tng rng l mt
32 + 42=52 tam gic vung.
y cng cn phi ni r rng mc
d nh l ny lun lun gn lin vi
tn tui ca Pythagore, nhng thc ra
n c ngi Trung Hoa v ngi
Babylon s dng t hn 1.000 nm
Hnh 2. Tt c cc tam trc . Tuy nhin, cc nn vn ha
gic vung u tun
theo nh l Pythagore. ny li khng bit c rng nh l
ng vi mi tam gic vung. Chc
chn l n ng i vi tt c cc tam
gic vung m h kim tra, nhng h khng c cch no chng
t c rng n cng ng vi c nhng tam gic vung m h
cha kim tra. L do khng nh n tr thnh mt nh l l
ch Pythagore l ngi u tin chng minh c n l mt chn
l ph bin.
Nhng lm th no m Pythagore bit c rng nh l ca ng
ng vi mi tam gic vung? Tt nhin, ng khng th hy vng
kim tra c ht mt s v hn cc tam gic vung v do cha
th tin chc mt trm phn trm nh l ca mnh l tuyt i ng.
L do Pythagore tin tng vo s ng n ca mnh nm trong
khi nim chng minh ton hc. S tm ti mt chng minh ton
hc cng chnh l s tm ti mt tri thc c tnh tuyt i hn tri
thc c tch ly bi bt c mt b mn no khc. Kht vng
tm kim chn l ti hu thng qua phng php chng minh chnh
l ng lc thi thc cc nh ton hc trong sut 2.500 nm qua.
40
Chng minh tuyt i
Cu chuyn v nh l cui cng ca Fermat xoay quanh vic tm
kim mt chng minh tht lc. Chng minh ton hc c cng
hiu v cht ch hn rt nhiu so vi khi nim chng minh m
chng ta i khi vn dng trong ngn ng hng ngy, hoc thm
ch khi nim chng minh nh cc nh vt l v ha hc vn hiu.
S khc nhau gia chng minh trong khoa hc ni chung v trong
ton hc l iu kh tinh t v su sc, ng thi cng l iu ht
sc quan trng hiu c cng vic ca tt c cc nh ton hc
k t thi Pythagore.
tng v mt chng minh ton hc kinh in c bt u t
mt lot cc tin , tc l cc mnh c coi l ng hoc l mt
s tht hin nhin. Sau bng nhng suy lun logic, tng bc
mt, ngi ta i ti mt kt lun. Nu nhng tin l ng v qu
trnh suy lun logic khng c sai st th kt lun rt ra l khng th
ph nhn c. V kt lun chnh l mt nh l.
Nhng chng minh ton hc da trn qu trnh suy lun logic
ny v mt khi c xc lp, chng s cn ng mi mi. Nhng
chng minh ton hc l tuyt i. nh gi ht ngha ca
nhng chng minh ton hc ta hy so snh n vi ngi h hng
bnh dn hn, l nhng chng minh trong khoa hc. Trong
khoa hc, ngi ta a ra mt gi thuyt gii thch mt hin
tng vt l. Nu nhng quan st v hin tng ph hp tt vi
gi thuyt nu ra, th l mt bng chng c li cho gi thuyt
. Hn th na, gi thuyt ny c th khng ch n thun m t
c hin tng ang xt m cn tin on c cc hin tng
khc. Khi ngi ta s tin hnh nhng thc nghim nhm kim
41
tra sc mnh tin on ca gi thuyt v nu nh vn tip tc thnh
cng th li c thm nhng bng chng mi hu thun cho n. Cui
cng, nu nh nhng bng chng tr nn p o, th gi thuyt
s c tha nhn l mt l thuyt khoa hc.
L thuyt khoa hc khng bao gi c chng minh mc tuyt
i nh mt nh l ton hc: n n thun ch c xem l c tnh
hp l cao trn c s nhng bng chng hin c. Chng minh khoa
hc da trn quan st v cm thc, m c hai ci u c th sai
lm v ch cho ta s m t gn ng ca chn l. Nh Bertrand
Russell ch ra: Mc d iu ny xem ra c v nghch l, nhng
ton b khoa hc chnh xc u c ng tr bi tng gn ng.
Ngay c nhng chng minh khoa hc c chp nhn rng ri
nht i na cng lun lng vng u mt t cht nghi ng. i
khi s nghi ng ny thu nh dn, mc d khng bao gi bin mt
hon ton, nhng trong nhiu trng hp khc s chng minh
cui cng ha ra li l sai. Chnh nhng im yu ny ca cc chng
minh khoa hc thng dn ti nhng cuc cch mng trong khoa
hc, trong mt l thuyt tng c xem l ng n c
thay th bng mt l thuyt khc, c th ch n thun l s hon
thin hn l thuyt c, nhng cng c th l hon ton mu thun
vi l thuyt c.
V d, cng cuc tm kim cc ht c bn ca vt cht thuc mi
th h cc nh vt l c th lm o ln hoc t nht cng lm hon
thin thm l thuyt ca cc bc tin bi. Cuc sn tm ny v thc
cht bt u t u th k XIX khi m hng lot thc nghim dn
John Dalton i ti gi thuyt rng mi vt u c cu thnh t
cc nguyn t gin on v cc nguyn t chnh l cc ht c bn.
42
Ti cui th k , J.J. Thomson pht hin ra electron, y l ht
ni nguyn t u tin c bit ti, v do nguyn t khng
cn l ht c bn na.
Trong nhng nm u ca th k XX, cc nh vt l xy dng
c mt bc tranh hon chnh v nguyn t: n gm mt ht
nhn cu to bi cc proton v neutron, v c cc electron quay
xung quanh. Khi ny proton, neutron v electron c kiu hnh
xem l nhng thnh phn hon chnh ca V tr. Nhng sau
nhng thc nghim vi tia v tr li pht hin ra s tn ti ca
nhiu ht c bn khc, nh pion v muon. V mt cuc cch mng
ln hn n ra sau khi ngi ta pht hin ra phn vt cht vo
nm 1932, l s pht hin ra phn-electron (hay positron) v sau
l phn-proton, phn-neutron, v.v.. Vo thi cc nh vt l
ht khng chc l cn tn ti bao nhiu ht khc na, nhng t nht
th h cng tin chc rng nhng ht m h va tm c thc s
l c bn. iu ny ko di cho n tn nhng nm 1960, khi khi
nim v cc ht quark ra i. Ngi ta thy rng bn thn proton
dng nh li c cu to t cc ht quark c in tch phn s;
v cc ht neutron, pion v muon cng nh vy. Bi hc lun l
rt ra t cu chuyn ny l cc nh vt l lun lun thay i bc
tranh ca mnh v V tr, nu khng mun ni l xo sch n v
lm tt c li t u. Trong thp nin tip sau, chnh quan nim
coi cc ht nh nhng im ton hc thm ch c th c thay
th bng quan nim coi cc ht nh cc dy - chnh l cc dy
cho gii thch tt nht v hp dn m ta ni ti trn. Theo l
thuyt mi ny, cc dy c chiu di ch c mt phn t t t (10-27)
mt (nh ti mc chng dng nh l cc im) c th dao ng
43
theo nhng cch khc nhau v mi dao ng lm xut hin mt
ht1. iu ny tng t vi pht hin ca Pythagore thy rng mt
dy n c th to ra cc nt khc nhau ty thuc vo vic n dao
ng nh th no.
Nh vn khoa hc vin tng v cng l nh tng lai hc
Arthur C. Clarke vit rng nu mt gio s xut chng no
tuyn b mt iu g l chc chn ng th rt c th ngy hm
sau n li c chng minh l sai. Chng minh khoa hc l khng
my vng chc v d v. Tri li, chng minh ton hc l tuyt
i v nm ngoi mi nghi ng. Pythagore cht vi nim tin su sc
rng nh l ca ng, mt nh l ng vo nm 500 trc Cng
nguyn, vn s cn ng mi mi.
Khoa hc vn hnh ta nh h thng ta n. Mt l thuyt c
coi l ng nu n c bng chng chng t rng n nm ngoi
mi s nghi ng hp l no. Tri li, ton hc khng da trn
nhng bng chng rt ra t thc nghim vn d mc sai st m
da trn logic cht ch. iu ny c minh ha bng bi ton bn
c b ct gc di y (xem H.3).
Ta c mt bn c b ct i hai gc i din, khin cho n ch cn
li 62 . By gi ta ly 31 qun min c kch thc sao cho mi
qun t va kht hai bn c. Bi ton t ra l c th dng 31
qun min ni trn ph kn ton b 62 ca bn c b ct hai
gc hay khng?
1
. Bn c mun bit thm v l thuyt ny c th xem cun Giai iu dy v bn
giao hng V tr, mt cun sch ph bin rt thnh cng ca nh vt l xut sc
ngi M mi 37 tui, Brian Greene, bn dch ting Vit ca Phm Vn Thiu do
Tp ch Tia Sng v Nh Xut bn Tr n hnh thng 3 nm 2003. (ND)
44
C hai cch tip cn bi ton ny.
(1) Cch tip cn kiu khoa hc
Nh khoa hc chc hn s th gii bi ton trn bng con ng

thc nghim, v sau khi my m khong vi ba chc cch xp, anh
ta pht hin ra rng khng th xp c. Cui cng, nh khoa hc
tin l c bng chng ni rng khng th ph kn bn c
bng 31 qun min. Tuy nhin, nh khoa hc khng bao gi c
th m bo chc chn rng iu l ng, bi v bit u c mt
cch xp no m anh ta cha th li ph kn c bn c th sao.
Thc t, c hng triu cch sp xp m ta ch c th kho st c
Hnh 3. Bi ton bn c b ct gc
45
mt phn rt nh trong m thi. Kt lun rng nhim v t ra
khng th thc hin c l mt l thuyt da trn thc nghim,
v nh khoa hc nh phi sng vi ni php phng rng mt ngy
no l thuyt ny c th s b lt .
(2) Cch tip cn ton hc
Nh ton hc s th tr li cu hi t ra bng cch pht trin

nhng lp lun logic dn ti mt kt lun ng n khng th
bc b v s cn ng mi mi. Mt trong nhng cch lp lun
nh sau:
- Hai gc b ct ca bn c u l hai trng. Nh vy cn li 32
en v ch c 30 trng.
- Mi qun min ph kn hai cnh nhau m cc cnh nhau
li lun lun c mu khc nhau, mt trng v mt en.
- Nh vy, bt k cch sp xp l nh th no, 30 qun min
u tin c t trn bn c s ph kn 30 trng v 30 en.
- Do , d xp th no th cui cng cng s cn li mt qun
min v hai en.
- Nhng cn nh rng tt c cc qun min u ph kn hai
cnh nhau v cc cnh nhau u khc mu. Tuy nhin, v
hai cn li u cng mu, nn chng khng th c ph
kn ch bi mt qun min. Do vic ph kn bn c b ct
gc bng cc qun min l khng th lm c.
Chng minh trn cho thy rng mi cch sp xp cc qun
min u khng th ph kn bn c b ct gc. Tng t,
Pythagore xy dng c mt phng php chng minh cho
thy mi tam gic vung u phi tun theo nh l ca ng. i
46
vi Pythagore, khi nim chng minh ton hc l iu g rt
thing ling v cng chnh php chng minh cho php Hi
i hu ca ng pht minh ra rt nhiu iu. Nhng chng minh
ton hc hin i cc k phc tp v theo mt logic m ngi bnh
thng khng th hiu ni; nhng may mn thay, trong trng hp
nh l Pythagore, l nhng suy lun tng i d hiu v ch
da trn nhng kin thc ton hc trng trung hc. Chng minh
ny c trnh by ngn gn trong Ph lc I cui sch.
Chng minh ca Pythagore l khng th bc b c. N chng t
rng nh l ca ng ng vi mi tam gic vung trong V tr. Pht
minh ny gy xc ng ti mc c mt trm con b phi hin
sinh t lng bit n i vi cc v thn. Chng minh ca Pythagore
l mt ct mc trong ton hc v cng l mt trong nhng t ph
quan trng nht trong lch s nn vn minh nhn loi. Tm quan
trng ca n nm hai kha cnh. Th nht, n a ra c
tng v s chng minh ton hc. Mt kt qu ton hc c chng
minh mang tnh chn l su sc hn bt c kt qu no khc v n
c rt ra theo logic din dch. Mc d nh trit hc Thales cng
pht minh ra mt s chng minh hnh hc th s, nhng Pythagore
mi l ngi a tng i xa hn nhiu v chng minh c
nhng mnh ton hc ti tnh hn rt nhiu. H qu th hai ca
nh l Pythagore l ch n gn phng php ton hc tru tng
vi mt ci g c th hn. Ngha l Pythagore cho thy rng
chn l ton hc c th p dng cho th gii khoa hc v cung cp
cho n mt nn tng logic. Ton hc cho khoa hc mt s khi u
cht ch v trn ci nn tng vng chc , cc nh khoa hc thm
vo cc php o v nhng quan st khng hon ton chnh xc.
47
V s cc b ba
Vi s st sng tm kim chn l thng qua chng minh, Hi i
hu ca Pythagore thi vo ton hc mt sc sng mi. Tin tc
v nhng thnh cng ca h lan i rt xa nhng nhng chi tit v
cc pht minh ca h th vn cn l nhng b mt c gi kn.
Nhiu ngi xin c nhn vo thnh ng tri thc , nhng
ch nhng b c xut sc nht mi c chp nhn. Mt trong s
nhng ngi nhn c phiu chng nhiu nht c tn l Cyclon.
Coi vic khng c chp nhn l mt s s nhc ln, hai mi nm
sau Cyclon quyt nh tr th.
Trong thi gian thi u Olympic ln th su mi by (nm
510 trc Cng nguyn) xy ra mt cuc ni lon thnh ph
Sybaris bn cnh. Telys - ngi lnh o thnh cng v ni lon
- bt u mt chin dch n p man r nhng ngi tng
ng h chnh ph trc . iu ny khin cho nhiu ngi tm
ti thnh ng tri thc Croton. Telys yu cu tt c nhng k
phn bi phi quay tr v Sybaris chu hnh pht, nhng Milo v
Pythagore thuyt phc cc cng dn Croton ng dy chng tn
bo cha v bo v nhng ngi di tn. Telys ni gin v ngay lp
tc tp hp mt i qun gm 300.000 ngi hnh tin ti Croton,
ni m Milo t chc phng th thnh ph vi 100.000 cng dn c
v trang. Sau by mi ngy chin u c lit di s lnh o
ti cao ca Milo, nhng ngi phng th chin thng v tr
th, h nn li dng chy ca sng Crathis lm cho thnh ph
Sybaris b ngp lt v tn ph.
Mc d chin tranh kt thc, nhng thnh ph Croton vn cn
nhn nho v vic phn chia chin li phm. S rng t ai s v
48
tay nhm nhng ngi u t ca Pythagore, dn chng Croton
bt u t ra bt bnh. H ngy cng mt cm tnh vi Hi i hu
v Hi vn gi kn nhng pht minh ca mnh, nhng thc t vn
cha c chuyn g nghim trng xy ra cho ti khi Cyclon cng
khai ng ra nh ting ni i din ca dn chng. Cyclon kch
thch ni s hi, chng hoang tng, lng ghen t ca m ng
v li ko h ti ph tan ngi trng ton hc xut sc nht m loi
ngi tng thy. Ngi nh ca Milo v ngi trng k bn b
bao vy, tt c cc ca ra vo b kha v chn cht khng cho ai
chy thot ra ngoi, ri sau h chm la t. Milo tm mi
cch thot ra c khi ngn la a ngc ny, nhng Pythagore
cng vi nhiu mn ca ng b thiu cht trong .
Ton hc th l mt i ngi anh hng v i u tin ca
mnh, nhng tinh thn ca Pythagore th cn sng mi. Nhng con
s v cc chn l v chng s l bt t. Pythagore chng minh
c rng, hn bt c mt b mn no khc, ton hc hon ton
khng mang du n ch quan. Cc hc tr ca Pythagore khng cn
phi c thy ca mnh cng c th quyt nh c mt l thuyt c
th no l ng hay sai. S ng n ca mt l thuyt khng
ph thuc vo quan im no. Thay v th, vic xy dng logic
ton hc tr thnh ngi trng ti quyt nh chn l. y l
ng gp to ln nht ca Pythagore cho vn minh nhn loi - n
cho ta con ng t ti chn l nm ngoi l tr hay sai st ca
con ngi.
Sau cuc tn cng ca Cyclon v ci cht ca ngi thy, Hi i
hu ri Croton ti nhiu thnh ph khc ca Hy Lp, nhng s
truy n vn tip tc khin cho nhiu ngi trong s h phi sinh
49
32 + 42 = 52,
9 + 16 = 25
Hnh 4. Vic tm cc nghim nguyn ca phng trnh Pythagore c th thay bng
vic tm hai hnh vung cng li to nn hnh vung th ba. V d, hnh vung
gm 9 c th cng vi hnh vung 16 to thnh hnh vung 25 .
sng nc ngoi. S di tr bt buc ny khuyn khch cc hc

tr ca Pythagore truyn b rng ri nhng b mt ton hc thing
ling ca h ra khp th gii c i. H lp ra cc trng hc mi
v dy cho hc sinh ca h phng php chng minh logic. Ngoi
chng minh nh l Pythagore, h cn gii thch cho mi ngi r
b mt ca vic tm ra b ba s Pythagore.
B ba s Pythagore l t hp ca ba s nguyn tha mn phng
trnh Pythagore: x2 + y2 = z2. V d, phng trnh Pythagore c
nghim ng nu ly x = 3, y = 4 v z = 5:
32 + 42 = 52, 9 + 16 = 25
Mt cch khc tm b ba s Pythagore l tm ti thng qua vic

sp xp li cc hnh vung. Nu ta c mt hnh vung 33, gm 9
v mt hnh vung 44 gm 16 , th sau tt c cc c th
c sp xp li to thnh mt hnh vung 55 gm 25 , nh
c minh ha trn Hnh 4.
50
Cc hc tr ca Pythagore mun tm nhng b ba s Pythagore
khc, nhng hnh vung khc m khi cng li to nn hnh vung
th ba, ln hn. V d nh b ba: x = 5, y = 12 v z =13:
52 + 122 = 132 , 25 + 144 = 169
Mt b ba s Pythagore ln hn na l x = 99, y = 4.900 v
z = 4.901.
Khi cc s ln dn ln, cc b ba s Pythagore tr nn him hoi
hn, v do vic tm chng cng tr nn kh khn hn. tm ra
ra nhiu b ba s Pythagore nht c th c, nhng ngi trong
Hi ca Pythagore pht minh ra mt cch rt c h thng tm
kim chng v khi lm nh th h chng minh c rng c
mt s v hn cc b ba s Pythagore.
T nh l Pythagore
n nh l Cui cng ca Fermat
nh l Pythagore v v s cc b ba s ca n c tho lun
trong cun Bi ton cui cng ca tc gi E.T. Bell, cun sch trong
th vin thnh ph thu ht s ch ca Andrew Wiles. Mc
d Hi i hu t c s hiu bit gn nh y v cc b
ba s Pythagore, nhng Wiles nhanh chng pht hin ra rng
phng trnh x2 + y2 = z2 b ngoi trong trng nh th nhng cng
c mt ti ca n. V thc t quyn sch ca Bell m t s tn
ti ca mt con qu ton hc.
Trong phng trnh ca Pythagore, ba con s x, y v z u c
bnh phng:
x2 + y2 = z2
51
Tuy nhin, quyn sch cng cp ti mt phng trnh ch em
vi n, trong cc s x, y v z u c lp phng, ngha l ly
tha ca cc s khng phi l bc 2 na m l bc 3:
x3 + y3 = z3
Tm cc nghim l s nguyn, tc l cc b ba s Pythagore, ca
phng trnh ban u tng i d dng, nhng khi thay ly tha
t 2 ln 3 (tc l t bnh phng sang lp phng) th vic tm
nghim tr nn khng th lm c. Nhiu th h cc nh ton hc
tng nhp mn bt m khng tm c b s nguyn no tha
mn phng trnh .
Vi phng trnh bnh phng gc, s thch thc l ch
sp xp li cc trong hai hnh vung to thnh hnh vung
th ba, ln hn. Trong trng hp lp phng, l s sp xp
63 + 83 = 93 - 1
216 + 512 = 729 - 1
Hnh 5. Liu c th cng nhng khi vung nh t mt hnh lp phng ny vo

mt hnh lp phng khc to thnh hnh lp phng th ba khng? Trong
trng hp hnh trn, khi lp phng 666 cng vi khi lp phng 888
cha cc khi vung nh to thnh khi lp phng 999. C th l c
216 (63) khi vung nh trong hnh lp phng th nht v 512 (83) khi vung
nh trong hnh lp phng th hai. Nh vy, c tng cng 728 khi vung nh,
cn thiu 1 khi na mi 93.
52
li cc khi vung nh trong hai hnh lp phng to thnh
mt hnh lp phng th ba, ln hn. Ngi ta thy dng nh
cho d ta c chn hai khi lp phng ban u th no i na th
khi t hp li s nhn c mt khi lp phng vi mt s khi
vung nh cn d ra hoc l nhn c mt khi lp phng
khuyt. Trng hp gn vi nghim nht l khi khi lp phng
th ba nhn c cn d hoc khuyt mt khi vung nh. V
d nu chng ta bt u vi cc khi lp phng 63 (x3) v 83 (y3)
ri sp xp li cc khi vung nh, chng ta s nhn c mt
hnh ch thiu mt khi vung nh na l thnh khi lp phng
999 hon chnh.
Vic tm b ba s tha mn phng trnh lp phng dng nh
l khng th lm c. Hay c th ni, phng trnh:
x3 + y3 = z3
dng nh khng c cc nghim l nhng s nguyn.
Hn th na, nu ta thay ly tha t 3 (lp phng) ln mt s n
bt k cao hn (chng hn nh 4, 5, 6, ...) th vic tm nghim cng
vn dng nh l khng th. Ngha l dng nh phng trnh:
xn + yn = zn vi n l s nguyn ln hn 2
(n Z, n 2)
khng c nghim l cc s nguyn. Nh vy bng cch n gin

thay s 2 trong phng trnh Pythagore bng mt s nguyn bt
k ln hn, vic tm cc nghim nguyn t tng i d dng tr
thnh mt bi ton v cng hc ba. Thc t, nh ton hc v i
ngi Php, Pierre de Fermat ngay th k XVII a ra mt
tuyn b gy sng s ni rng s d khng ai tm c cc nghim
l bi v chng khng h tn ti.
53
Fermat l mt trong s nhng nh ton hc xut sc nht v
cng nhiu b n nht trong lch s. Tt nhin, ng khng th kim
tra ht mt s v hn cc con s, nhng ng tuyt i tin chc rng
khng tn ti mt b ba s nguyn no tha mn phng trnh
trn, bi v li tuyn b ca ng da trn mt chng minh cht
ch. Cng ging nh Pythagore, ngi khng cn phi kim tra
ht mi tam gic vung mi chng t c nh l ca mnh l
ng n, Fermat cng khng cn phi kim tra mi con s mi
chng minh c s ng n ca nh l m ngy nay ngi
ta gi l nh l cui cng ca Fermat. Nh bit, nh l ny
c pht biu nh sau:
Phng trnh xn + yn = zn, vi n l s nguyn ln hn 2,

khng c nghim l cc s nguyn
Khi c ngn ngu ht chng ny n chng khc trong cun

sch ca Bell, Wiles hiu c rng Fermat am m nhng
cng trnh ca Pythagore n mc no v cui cng ng bt
tay nghin cu dng hc ba ca phng trnh Pythagore ra sao.
Sau Wiles c ti on Fermat tuyn b rng ngay c khi tt c
cc nh ton hc trn khp th gii c b cng sut i tm kim
nghim ca phng trnh th h cng khng bao gi tm thy.
Chc hn n y Wiles rt nn nng lt gi cc trang sch vi
hy vng nhanh chng c xem cch chng minh nh l cui cng
ca Fermat. Nhng trong sch khng h c chng minh . V n
cng chng c u ht. Bell kt thc cun sch vi thng bo rng
chng minh b tht lc t rt lu. Khng c mt gi l chng
minh phi nh th no, cng nh khng c u mi no v cch
54
xy dng hay cch rt ra chng minh . Wiles cm thy bt rt,
bc bi v cng tr nn hiu k hn, nhng khng ch mnh cu
mi cm thy nh th.
Trong sut hn ba trm nm sau, nhiu nh ton hc v i
th pht minh li chng minh mt ca Fermat, nhng h
u tht bi. Khi mi mt th h b tht bi, th h sau li cng
khng tha mn v tr nn quyt tm hn. Nm 1742, gn mt
th k sau khi Fermat qua i, nh ton hc Thy S, Leonhard
Euler ngh bn mnh l Clrot ti tm kim trong ngi nh
ca Fermat xem may ra c cn lu gi c cht giy t quan
trng g khng. Nhng Clrot khng tm thy du vt g c
lin quan ti chng minh ca Fermat c. Trong Chng 2, chng
ta s ni k hn v nh ton hc y b n ny v v chuyn nh
l ca ng b tht lc nh th no, cn lc ny chng ta ch cn
bit rng nh l cui cng ca Fermat, mt bi ton tng hp
dn cc nh ton hc trong nhiu th k, th gi y cng ht
mt hn cu b Andrew Wiles.
Ngi trong th vin ph Milton l cu b mi 10 tui u nh b
thi min bi bi ton ni ting nht ca ton hc. Thng th mt
na kh khn ca mt bi ton l hiu c vn ca n, nhng
trong trng hp ny bi ton tht d hiu: Andrew khng h nn
lng khi bit rng nhng b c xut sc nht hnh tinh khng
pht minh li c chng minh . Cu lin bt tay vn dng tt c
nhng k thut bit trong sch gio khoa, th sng to li chng
minh mt. Bit u cu s tm li c mt iu g m mi
ngi, tr Fermat, khng nhn ra cng nn. Cu m c s lm
cho c th gii phi kinh ngc.
55
Ngy 23 thng 6
nm 1993, Wiles
c bo co ti
Vin Isaac New-
ton. Bc nh ny
chp ngay sau thi
im Wiles cng
b chng minh
nh l Fermat ca
ng. Cng vi mi
ngi trong hi
trng, ng khng
h c mt nim
g v cn c mng
ang pha trc.
Ba mi nm sau, gi y Andrew Wiles sn sng. ng

trong ging ng ca Vin Isaac Newon, ng vit kn mt my
chic bng, ri sau , c km nn s hn hoan ca mnh, ng chm
ch nhn xung c ta. Bi ging t n nh im ca n v c
hi trng cng u bit nh vy. C my ngi ti d b mt
mang theo my nh vo hi trng v gi y n flash bt lia la
chp nhng dng kt lun ca Wiles.
Vi mu phn trong tay, Wiles quay li pha bng ln cui. Mt
t dng suy lun cui cng hon tt chng minh. Th l ln u
tin trong sut hn ba trm nm, thch thc ca Fermat c
p li. My chic my nh na li chp n ghi li khonh khc
lch s ny. Wiles vit li pht biu nh l cui cng ca Fermat
ri quay xung pha c ta ni mt cch khim tn: C l ti xin
php c dng y.
56
Hai trm nh ton hc v tay v hoan h chc mng. Ngay c
nhng ngi on trc c kt qu cng ci sung sng
v khng th tin ni. Sau ba mi nm, gi y Andrew Wiles tin
tng rng ng thc hin c c m thi th u v sau by
nm lm vic n c, ng c th cng b nhng tnh ton ca
mnh. Tuy nhin, trong khi nim hn hoan ang trn ngp Vin
Newton, th tn bi kch ang chun b ging xung. V thi im
khi Wiles ang hng nim sung sng tt nh, th ng, cng vi
mi ngi trong phng lc khng th ng rng ni kinh hong
sp sa p ti.
57
Pierre de Fermat
58
II.
tc gi ca nhng cu
Ngi c bit - Con Qu tm s - ngay c nhng nh

ton hc gii nht trn cc hnh tinh khc, h cn uyn
bc hn nhng nh ton hc ca cc ngi nhiu, cng
khng gii ni cu khng? Th y, mt g trn sao
Th nhn ging nh mt cy nm trn cy c kheo, g c
th gii nhm cc phng trnh vi phn o hm ring,
m cng phi u hng thi.
Arthur Poges, Con Qu v Simon Flagg
Pierre Fermat sinh ngy 20 thng 8 nm 1601 Beaumont-de-

Lomagne thuc vng Ty Nam nc Php. C thn sinh Fermat,
ng Dominique Fermat, l mt thng nhn bun bn da giu c,
kh nng cho Fermat c hng mt nn gio dc u i ti
tu vin dng Francisco Grandselve, ri sau chuyn qua hc
ti trng i hc Tng hp Toulouse. Khng mt chng tch no
cho thy chng Fermat tr tui ny c biu hin c bit i vi
ton hc.
p lc ca gia nh hng ng vo lm vic cc c quan
hnh chnh v vo nm 1631, ng c b nhim vo Php
vin Toulouse, ti y ng tr thnh lut s ca Phng Thnh
cu. Nu ngi dn a phng mun thnh cu iu g vi
c Vua th trc ht h phi thuyt phc c Fermat hoc mt
cng s ca ng v tm quan trng ca li thnh cu . Cc lut
59
tc gi ca nhng cu
s Phng ny thc hin mi lin lc gia tnh v Paris. H cng
l ngi m bo cho cc o lut c ban hnh th c
thc hin cc a phng. Fermat l mt vin chc lm vic rt
c hiu qu, ng ht lng thc hin phn s ca mnh mt cch
chu o v y cm thng.
Ngoi ra, Fermat cn c nhim v c quan ta n v vi kinh
nghim lu nm ng thng phi x l nhng v gai gc nht. Nh
ton hc ngi Anh, Sir Kenelm Digby c cho chng ta bit phn
no v cng vic ca Fermat. Degby c ngh c gp Fermat,
nhng trong mt bc th gi mt ng nghip chung ca hai ngi
l John Wallis, Degby tit l rng ng bn ngi Php ny qu
bn bu vi nhng cng vic gp rt ta n nn khng th no
gp c:
Qu tht ti li chn ng vo ngy thuyn chuyn cc thm phn t

Castres n Toulouse, ni m ng ta (Fermat) lm chnh n ta n ti
cao ca Php vin; t khi ng ta bn bu sut ngy vi cc v trng n
v kt thc ng ta tuyn mt n gy rt nhiu m . l bn n kt
ti mt mc s lm dng quyn lc phi b thiu trn gin la. V ny
cng va mi kt thc v vic hnh quyt c thc hin ngay sau .
Fermat trao i th t kh u n vi Degby v Wallis. Di

y chng ta s thy rng nhng bc th thng khng phi l thn
thit lm, nhng chng cho chng ta mt nim v cuc sng hng
ngy ca Fermat, k c cng vic khoa hc ca ng.
Fermat thng tin rt nhanh trn con ng cng danh v
tr thnh mt thnh vin ca gii thng lu vi ch de gn lin
tn. S thng quan tin chc ny khng phi l do tham vng ca
60
ng m c l l do vn sc khe. Hi c mt nn dch honh
hnh khp chu u v nhng ngi sng st u c thng chc
thay th cho nhng ngi b cht. Ngay c Fermat cng b dnh
trn dch nm 1652 v b nng ti mc Bernard Medon, bn ng,
thng bo vi mt s ng nghip ca ng rng ng cht. Ngay
sau , Medon phi ci chnh trong bc th gi cho mt ngi
H Lan tn l Nicholas Heinsius:
Trc kia ti bo cho ng v ci cht ca Fermat. Nhng hin thi

ng ta vn sng v chng ta khng phi lo g cho sc khe ca ng ta na,
thm ch mc d mi y thi chng ti lit ng ta vo s nhng ngi
cht. Cn dch khng cn cp ai i trong s chng ti na.
Ngoi nhng nguy c v sc khe nc Php th k XVII,

Fermat cng cn phi vt qua trc nhng nguy him v chnh
tr. S b nhim ng vo Php vin Toulouse xy ra ch ba nm
sau khi Hng y gio ch Richelieu c thng chc th tng ca
nc Php. y l thi k ca nhng m mu v th on. Bt k
ai tham gia vo vic iu hnh nh nc, ngay c cc cp chnh
quyn a phng cng u ht sc thn trng khng b cun
vo nhng mu m ca Richelieu. Fermat chp nhn mt chin
lc lm tt phn s nhng khng ai ch ti mnh. ng khng
c nhng tham vng chnh tr ln v ng c gng ht sc trnh
nhng chuyn li thi v xo trn Php vin. ng dnh ton b
phn nng lng cn d tha ca mnh cho ton hc v khi khng
phi kt n cc linh mc b thiu trn gin la, Fermat dnh ton b
thi gian cho s thch ca mnh. Fermat l mt hc gi nghip
d ch thc. ng cng l ngi m E.T. Bell gi l ng Hong
61
tc gi ca nhng cu
ca nhng ngi nghip d. Tuy nhin, do ti nng ca ng qu
v i, nn khi Julian Coolidge vit cun Ton hc ca nhng ngi
nghip d v i, ng ta loi Fermat ra ngoi, vi l do Fermat
thc s v i, nn phi xem ng l mt ngi chuyn nghip.
Vo u th k XVII, ton hc va mi phc hi sau nhng m
trng Trung c, v vn cn cha c coi trng. Cc nh ton hc
cng khng hn g: a s h u phi t t chc ly vic nghin
cu ca mnh. V d, Galileo khng th nghin cu ton hc ti i
hc Pisa v buc phi tm kim cng vic dy t. Thc t, hi
chu u ch c mt ni khuyn khch cc nh ton hc l i hc
Oxford v chnh trng i hc ny lp mt chc gio s v hnh
hc vo nm 1619. Ca ng ti, s l khng sai nu ni rng phn
ln cc nh ton hc th k XVII u l nghip d, nhng Fermat
l mt trng hp rt c bit. Sng xa Paris, ng hon ton cch
bit vi cng ng cc nh ton hc tn ti trc , bao gm
cc tn tui nh Pascal, Gassendi, Roberval, Beaugrand v ng k
nht l Cha Marin Mersenne.
Cha Mersenne ch c ng gp nh cho l thuyt s, nhng vai
tr ca ng trong ton hc th k XVII l quan trng hn rt nhiu
bt k mt ng nghip c nh gi cao no ca ng. Sau khi
gia nhp dng thnh Minim vo nm 1611, Mersenne nghin
cu ton hc v dy li mn hc ny cho cc tu s khc ti tu vin
Minim Nevers. Tm nm sau ng chuyn ti Paris nhp vo dng
Minim de l Annociade gn Place Royal, mt ni tp trung gii
tr thc ca thi . Tt nhin, Mersenne khng trnh khi gp g
cc nh ton hc Paris, nhng ng rt bun v h t chi khng
ni chuyn vi ng v ni chuyn vi nhau.
62
Bn cht a b mt ca cc nh ton hc Paris c truyn thng
t thi nhng ngi cossit th k XVI. Cossit l nhng chuyn gia
tnh ton cc loi, h c cc thng nhn v cc nh doanh
nghip thu gii quyt nhng vn k ton phc tp. Ci tn
cossit bt ngun t ch cosa, ting Italia c ngha l vt, bi v
h dng cc k hiu biu din mt i lng cha bit, tng
t nh cch cc nh ton hc dng ch x hin nay. Tt c nhng
ng th gii ton chuyn nghip pht minh ra nhng phng
php thng minh ring ca mnh tnh ton v h lm mi cch
gi b mt nhng phng php y v duy tr ting tm ca mnh
nh mt ngi c nht v nh gii c mt bi ton c bit no
. Mt trng hp ngoi l l Niccolo Tartaglia, ngi tm ra
phng php gii nhanh phng trnh bc ba. ng ny tit l
pht minh ca mnh cho Girolamo Cardano v bt ng kia phi th
l tuyt i gi kn b mt . Mi nm sau, Cardano tht ha,
cng b phng php ca Tartaglia trong cun Ars Magna ca
mnh, mt hnh ng m Tartaglia khng bao gi tha th. ng
ct t mi quan h vi Cardano v sau mt cuc tranh ci cng
khai gay gt xy ra, cng lm cho cc nh ton hc gi kn cc b
mt ca h. Bn tnh a gi b mt ca cc nh ton hc c tip tc
nh th cho ti tn cui th k XIX, v nh chng ta s thy ngay
c th k XX m vn c nhng thin ti lm vic trong b mt.
Khi linh mc Mersenne ti Paris, ng quyt nh s chin u
chng li ci bn tnh thch gi b mt v c gng khuyn khch cc
nh ton hc trao i nhng tng ca h vi nhau v s dng
cc cng trnh ca nhau. ng t chc cc cuc gp g thng k
v nhm ca ng sau ny chnh l nng ct ca Vin Hn lm Php.
63
tc gi ca nhng cu
Khi c ai t chi tham d, Mersenne bn chuyn cho nhm tt
c ti liu v th t ca ngi vng mt m ng c trong tay, thm
ch nu chng c gi ch ring cho ng thi. l mt hnh ng
khng my o c i vi mt ngi mc o thy tu, nhng ng
bin h rng l v li ch ca ton hc v ca loi ngi. Nhng
hnh ng tit l b mt nh th tt nhin gy ra nhng cuc ci
c gay gt gia vin linh mc v nhng ti nng a im lng m ng
phn bi, v cui cng dn ti s ct t quan h gia ng
v Descartes, mt mi quan h ko di t khi hai ngi cng hc
trng Jesuit College La Flche. Mersenne tit l nhng bn
tho trit hc ca Descartes mang ni dung chng li Nh th, m
Descartes tin cn giao cho ng, ngi bo v Descartes trc
nhng cuc tn cng ca cc nh thn hc, ht nh trc kia ng
tng lm i vi Galileo. Trong mt thi i b tn gio v ma
thut thng tr, Mersenne dm ng ln bo v t tng duy l.
Nhng cuc chu du khp nc Php v xa hn na gip cho
Mersenne ph bin rng ri nhng tin tc v cc pht minh mi
nht. Trong nhng chuyn i nh th ng thng hn gp Fermat
v thc t, c l cng l u mi tip xc duy nht ca Fermat
vi cc nh ton hc khc. nh hng ca Mersenne i vi ng
Hong Nghip d chc ch ng sau cun Arithmetica (S hc), mt
chuyn lun ton hc c truyn tay t thi c Hy Lp v l ngi
bn thng xuyn bn mnh ca Fermat. Ngay c khi khng th
i chu du thin h c na, Mersenne cng vn gi quan h th
t rt thng xuyn vi Fermat v nhng ngi khc. Sau khi ng
qua i, ngi ta lc thy trong phng ng rt nhiu th t ca by
mi tm ngi khc nhau.
64
Mc d c s khuyn khch ca linh mc Mersenne, nhng
Fermat vn nht nh khng chu tit l nhng chng minh ca
mnh. S cng b v tha nhn chng c ngha g i vi ng v
ng tha mn vi nim vui n gin l to ra c nhng nh
l mi m khng b ai lm phin. Tuy nhin, v thin ti n dt ny
li kh tinh qui, nht l khi iu ny li kt hp vi tnh a b mt
ca ng. V vy i khi ng lin lc vi cc nh ton hc khc ch ct
tru chc h m thi. ng vit cho h nhng bc th pht biu
nh l mi nht ca mnh, nhng khng gi km theo chng minh.
Ri ng thch thc h tm ra chng minh . Vic ng khng bao
gi tit l nhng chng minh ca mnh lm cho nhiu ngi rt
bc mnh. Ren Descartes gi Fermat l thng cha khoc lc,
cn John Wallis th gi ng l g ngi Php cht tit. Tht khng
may i vi Wallis l Fermat c bit khoi ch mi khi tru chc
ngi anh em h ca mnh bn kia eo bin Manche.
Ngoi s tha mn khi c tru tc cc ng nghip, thi quen
thng bo cc bi ton nhng li giu i li gii cn c nhng
nguyn nhn thc tin hn. Trc ht, iu c ngha l khng
phi mt thi gi m t chi tit cc phng php ca mnh; thay
v th, ng c th nhanh chng chuyn sang cng cuc chinh phc
tip theo. Sau na, ng s khng phi chu nhng li bnh lun
y tnh my mc. Mt khi c cng b, nhng chng minh
s c sm soi, v bt c ai bit i cht v vn cng c th
l s c. Khi Blaise Pascal p ng cng b mt s cng trnh, nh
n dt p: Bt c cng trnh no ca ti cng xng ng c
cng b, nhng ti khng mun tn ti xut hin . Fermat l
mt thin ti a b mt, ng sn sng hy sinh danh ting ca mnh
65
tc gi ca nhng cu
min l khng b quy ry bi nhng cu hi vn vt ca nhng
ngi ph bnh.
Nhng cuc trao i th t vi Pascal, mt c hi duy nht
Fermat tho lun nhng tng ca mnh vi mt ai khc,
ngoi Mersenne, c lin quan ti s sng to ra c mt lnh vc
mi ca ton hc - l l thuyt xc sut. Thc ra ti ny l do
Pascal gii thiu vi nh n s ton hc, nn mc d mun bit lp,
Fermat cng cm thy c ngha v phi duy tr i thoi. Fermat
cng vi Pascal pht minh ra nhng chng minh u tin v
nhng iu tuyt i chc chn trong l thuyt xc sut, mt
lnh vc vn d l bt nh. Mi quan tm ca Pascal i vi
ti ny c mt tay nh bc chuyn nghip tn l Antoine
Gombaud, Hip s Mr, Paris khi gi. Anh ta t ra bi ton
c lin quan vi mt tr chi may ri c tn l tnh im. Nh
tn ca n cho thy, tr chi ny n gin ch l tnh im khi
gieo con xc sc, ngi u tin t ti mt s im nht nh s
l ngi thng cuc.
Mt ln, Gombaud ang chi tr tnh im vi mt con bc
khc th c hai buc phi b d gia chng do c vic cp bch
phi lm. Vn t ra l phi lm th no vi s tin t? Gii
php n gin l a ton b s tin cho ngi ang c s
im cao hn, nhng Gombaud ngh Pascal th xem c cch
no chia tin p hn khng. V Pascal c ngh hy tnh
xc sut thng ca mi ngi nu nh tr chi vn c tip tc
cho ti khi kt thc vi gi thit rng c may kim cc im tip
sau ca hai ngi chi l nh nhau. S tin t khi s c
chia theo xc sut tnh c.
66
Trc th k VII, cc nh lut xc sut c xc nh bng trc
gic v kinh nghim ca nhng tay c bc, nhng Pascal tham gia
vic trao i th t vi Fermat vi mc ch pht minh ra nhng
quy tc ton hc m t chnh xc hn nhng quy lut ca may ri.
Ba th k sau, Bertrand Russel bnh lun v ci v nghch l b
ngoi : Lm sao chng ta dm ni v nhng nh lut ca may
ri? L no may ri khng phi l nhng phn ca tt c cc
quy lut?
Hai ngi Php phn tch bi ton m Gombaud t ra cho
h v chng bao lu sau h nhn thy rng y ch l mt bi
ton tng i tm thng, c th gii c d dng bng cch xc
nh mt cch cht ch tt c nhng kt cc tim tng ca tr chi
v gn cho mi kt cc mt xc sut ring bit. C Pascal ln
Fermat u c kh nng gii bi ton ca Gombaud mt cch c
lp nhau, nhng s cng tc ca h y nhanh tin tm ra li
gii v dn h tin ti khm ph su hn nhng vn khc tinh
t hn, phc tp hn c lin quan vi xc sut.
Cc bi ton xc sut i khi gy ra nhng cuc tranh ci bi v
nhng p s ton hc, m l nhng p s ng, li thng tri
vi nhng g m trc gic mch bo. S tht bi ca trc gic ny
hn cng ng ngc nhin bi l s sng st ca sinh vt thch nghi
nht phi to c mt p lc tin ha mnh c li cho b no,
khin n t nhin phi c kh nng phn tch c cc bi ton v
xc sut. Bn hy hnh dung t tin chng ta khi ln theo st mt
con nai t v phi cn nhc c nn tn cng n hay khng?
Liu s c nguy c no xy ra nu nh con nai c gn tn
cng nhng ngi i sn bo v a con ca mnh? Tri li,
67
tc gi ca nhng cu
nu trng hp ny c nh gi l qu mo him, th liu c
may c c mt c hi kim n tt hn l bao nhiu? Kh nng
phn tch xc sut chc hn phi l mt phn trong cu thnh di
truyn ca chng ta, nhng trc gic li thng dn dt chng
ta i lc ng.
Mt trong nhng bi ton xc sut tri vi trc gic nht c lin
quan ti kh nng trng ngy sinh. Hy hnh dung trn sn bng
c 23 ngi, 22 cu th v mt trng ti. Vi 23 ngi v 365
ngy trong nm, dng nh rt t c kh nng ai c ngy
sinh trng nhau. Nu c hi hy th cho mt con s nh gi
th phn ln chc s on mt xc sut c 10%. Thc t cu tr li
ng l hn 50% mt cht, ngha l c may tm thy hai ngi
trn sn bng c cng ngy sinh ln hn l kh nng khng tm
c ai.
Nguyn nhn c xc sut cao nh vy l do s cch m ngi ta
ghp i quan trng hn l bn thn s ngi. Khi chng ta tm hai
ngi c ngy sinh trng nhau th ci m chng ta quan tm l s
cp ngi, ch khng phi l tng ngi ring r. Nh vy, trong
khi ta ch c 23 ngi trn sn bng, th li c ti 253 cch ghp i
hai ngi vi nhau. Chng hn, ngi th nht c th ghp i vi
22 ngi, do ta c 22 cp. Sau , ngi th hai c th ghp i
vi 21 ngi cn li (chng ta tnh ngi th hai ghp i vi
ngi th nht trong trng hp trc, nn s cp by gi phi bt
i mt), do vy by gi ch c thm 21 cp mi. Tip theo, ngi
th ba c th ghp i vi 20 ngi cn li (tr ngi th nht v
ngi th hai - ND), nn c thm 20 cp na, v c tip tc nh th
cho ti khi ta nhn tng cng 253 cp.
68
Xc sut trong s 23 ngi c hai ngi trng ngy sinh hi
ln hn 50% l iu c v nh tri vi trc gic chng ta, nhng
v mt ton hc th khng th ph nhn c. Nhng xc sut
l lng nh th thng c nhng g ghi c cc v nhng tay
nh bc chuyn s dng by nhng tay chi nghip d ng
ngn. Ln ti nu bn c tham gia mt cuc hi hp g y c hn
23 ngi th bn c th hy th nh cuc rng c hai ngi
trng ngy sinh. Cng cn lu rng vi mt nhm ch c 23 ngi
th xc sut ch hi ln hn 50% mt cht, nhng xc sut y s
tng rt nhanh, nu s ngi ng hn. Do , vi mt cuc hp
c 30 ngi th bn rt ng nh cuc rng s c hai ngi trng
ngy sinh.
Fermat v Pascal xy dng c nhng quy tc cn bn chi
phi cc tr chi may ri v nhng tay nh bc chuyn nghip
c th s dng nhng quy tc nh ra nhng chin lc
chi hoc nh cc. Hn th na, nhng lut xc sut ny cn
c ng dng trong hng lot nhng tnh hung, t s u c
trn th trng chng khon cho ti vic nh gi xc sut xy
ra cc s c ht nhn. Pascal thm ch cn khng nh rng ng
c th dng l thuyt ca mnh bin h cho c tin vo Cha.
ng cho rng: Cm hng m mt tay c bc cm thy khi nh
cuc bng tch ca s tin c th c nhn vi xc sut thng
cuc. Sau ng lp lun rng ci phn thng kh d ca mt
hnh phc vnh hng c gi tr v hn, cn xc sut c ln
thin ng do sng mt cuc sng c hnh, bt k l nh
n mc no, nhng vn l hu hn. Do , theo nh ngha ca
Pascal, tn gio l mt tr chi ca nim xc cm v hn v ng
69
tc gi ca nhng cu
chi, bi v nhn mt phn thng v hn vi mt xc sut
hu hn th vn l v hn.
Ngoi vic cng chia s vi Pascal quyn l cha ca l thuyt
xc sut, Fermat cn tham gia rt su vo vic xy dng nn mt
lnh vc khc ca ton hc: l ton gii tch. Ton gii tch cho
php ta tnh c tc bin thin, c bit l o hm ca mt
i lng ny i vi mt i lng khc. V d, tc bin thin
ca qung ng i vi thi gian, khng g khc chnh l vn tc
chuyn ng. i vi cc nh ton hc, cc i lng lun c xu
hng c tru tng ha v khng cn mang mt ngha c th
na, nhng nhng h qu ca cc cng trnh ca Fermat dn ti
nhng cuc cch mng trong khoa hc. Ton hc ca Fermat cho
php cc nh khoa hc hiu r hn khi nim vn tc v mi quan
h ca n vi cc i lng c bn khc, chng hn nh gia tc -
l tc bin thin ca vn tc theo thi gian.
Kinh t hc cng l mn hc chu nh hng mnh ca gii
tch ton. Chng hn, lm pht l tc bin thin ca gi c, hay
c bit l o hm ca gi c; v hn th na, cc nh kinh t
cng cn quan tm ti c tc lm pht, tc l o hm cp hai
ca gi c. Nhng thut ng ny cng hay c cc nh chnh tr
s dng v nh ton hc Hugo Rossi mt ln pht hin ra iu
sau: Vo ma thu nm 1972, Tng thng Nixon tuyn b rng
tc tng ca lm pht ang gim. y l ln u tin mt Tng
thng ng nhim dng ti o hm cp ba h tr cho s ti
c c ca mnh.
Trong nhiu th k, Isaac Newton c xem l ngi pht
minh ra gii tch ton mt cch c lp v khng bit g n cc
70
cng trnh ca Fermat. Nhng vo nm 1934, Louis Trenchard
Moore pht hin c mt bn ghi chp, qua xc nhn mt
cch chc chn cng lao ca Fermat v tr li cho ng vinh d m
ng xng ng c hng. Trong bn ghi chp , Newton
vit rng ng pht trin gii tch ton ca mnh da vo phng
php v tip tuyn ca ng Fermat. V ngay t th k XVII, ton
gii tch c s dng m t nh lut hp dn ca Newton
cng vi cc nh lut c hc ca ng, nhng nh lut ph thuc
vo khong cch, vn tc v gia tc.
Ring pht minh ra gii tch ton v l thuyt xc sut c l l
qu Fermat c mt v tr xng ng trong ngi n tn vinh
cc nh ton hc, nhng thnh tu ln nht ca ng li thuc mt
lnh vc khc na ca ton hc. Trong khi ton gii tch c s
dng phng cc con tu v tr ln Mt trng, cn l thuyt xc
sut th c s dng nh gi ri ro trong cc cng ty bo him,
th tnh yu v i nht ca Fermat li dnh cho mt ti qu
v dng, l l thuyt s. Fermat b m nh bi nhu cu tm hiu
tnh cht v nhng mi lin h gia cc con s. l dng thun
ty, c xa nht ca ton hc v Fermat bt tay xy dng trn khi
kin thc c truyn li t thi Pythagore.
S pht trin ca l thuyt s

Sau khi Pythagore qua i, khi nim chng minh ton hc
c truyn b rng ri trn khp th gii vn minh; v hai th k
sau khi ngi trng ca ng b t chy thnh bnh a, trung tm
nghin cu ton hc chuyn t Croton ti thnh ph Alexandria.
71
tc gi ca nhng cu
Nm 332 trc Cng nguyn, sau khi chinh phc c Hy Lp,
Tiu v Ai Cp, Alexander i quyt nh xy dng mt
kinh trng l nht th gii. Thc t, Alexandria l mt
th tuyt p nhng cha th ngay lp tc tr thnh mt trung
tm tri thc c. Ch sau khi Alexander qua i v Ptolemy, mt
ngi thn tn ca ng ta, ln ngi Ai Cp, th Alexandria mi
thc s l ni c trng i hc Tng hp u tin trn th gii.
Cc nh ton hc v cc nh tr thc khc l lt ko v thnh ph
vn ha ca Ptolemy, v mc d chc hn h b thu ht bi s ni
ting ca trng i hc, nhng sc hp dn chnh li l Th vin
Alexandria.
Th vin ny l tng ca Demetrius Phalareus, mt nh hng
bin khng my ni ting, ngi buc phi ri Athens v cui
cng tm c ni c tr Alexandria. ng ta khuyn Ptolemy
nn thu thp tt c nhng cun sch ni ting v m bo vi
Ptolemy rng nu lm c nh th th nht nh s thu ht c
nhng tr tu ln. Mt khi cc sch Ai Cp v Hy Lp c
thu thp ht, ngi ta tung nhn vin i tm kim cc sch khc
khp chu u v vng Tiu . Thm ch ngay c du khch ti
Alexandria cng khng thot khi l nn nhn ca cn thm kht
sch ca Th vin. Khi t chn ln thnh ph, sch v ca h u
b tm gi v giao cho cc vin th li sao chp. Cui cng bn gc
s c tng cho Th vin cn mt bn sao c ho phng tr li
cho ch nhn cun sch. H thng sao chp chu o nh th khin
cc nh lch s ngy nay hy vng rng bit u, mt ngy no ,
ngi ta s pht hin thy u bn sao ca nhng cun sch
ni ting b tht lc. Chng hn, nm 1906, mt ngi tn l J.L.
72
Heiberg pht hin thy Constantinople mt bn tho nh th,
l bn sao cun Phng php, trong c cha mt s vn bn
gc ca chnh Archimede.
c m xy dng mt kho tng tri thc ca Ptolemy vn sng
ngay c khi ng ta mt, v vo thi mt s th h sau ca dng h
Ptolemy ln ngi th Th vin c ti 600.000 cun sch. Cc nh
ton hc ti nghin cu Alexandria c th hc c mi th ca
th gii bit, v y h c hc vi nhng hc gi ni ting
nht. Ngi u tin ng u khoa ton Alexandria, khng ai
khc, chnh l Euclid.
Euclid sinh khong nm 330 trc Cng nguyn. Ging nh
Pythagore, Euclid tin vo vic tm kim cc chn l ton hc cho
chnh bn thn n, ch khng i tm ng dng cho nhng cng
trnh ca mnh. Ngi ta k li rng trong mt gi hc, c mt sinh
vin hi Euclid v vic s dng nhng kin thc ton hc m anh
ta hc c. Sau khi ging xong, Euclid quay v pha ngi n
l ca mnh v bo: Hy a cho cu ta mt xu, v cu ta mun
kim li t nhng th m cu ta hc c. V sau cu sinh
vin kia b ui hc.
Euclid dnh phn ln cuc i ca mnh vit tc phm C
s, mt b sch gio khoa thnh cng nht trong lch s. Cho n
ngy nay, y vn l cun sch bn chy th hai sau cun Kinh
thnh. B C s gm 13 cun, mt s cun dnh cho cc cng trnh
ca chnh Euclid, cc tp cn li ng bin son da trn ton b tri
thc ton hc thi , trong c hai cun dnh hon ton cho
cc cng trnh ca Hi i hu ca Pythagore. Trong nhiu th k k
t thi Pythagore, cc nh ton hc pht minh ra nhiu k thut
73
tc gi ca nhng cu
suy lun logic, c th p dng cho nhng hon cnh khc nhau,
v Euclid bit s dng nhun nhuyn tt c nhng k thut
trong b C s. c bit Euclid khai thc trit mt v kh logic
c bit di ci tn l reductio ad absurdum, tc l cch chng
minh bng phn chng. Phng php chng minh ny c tin
hnh nh sau: chng minh mt nh l l ng, ban u ta hy gi
thit n l sai. Sau , t gi thit nh l sai ny, ta rt ra nhng h
qu logic ca n. V ri ti mt im no trong chui nhng suy
lun logic y, ta pht hin ra c mu thun (chng hn nh 2 + 2 =
5). Nhng ton hc li khng chp nhn mu thun, do nh l
ban u khng th sai, tc n phi ng.
Trong cun sch Li xin li ca mt nh ton hc, nh ton hc
ngi Anh G.H. Hardy gi ghm tinh thn ca php chng minh
bng phn chng bng my li sau: Php chng minh bng phn
chng m Euclid v cng yu qu l mt trong s nhng cng c
tinh t nht ca nh ton hc. N l s khai cuc tinh t hn rt
nhiu bt c mt li chi c no: mt k th c th to iu kin
th qun tt hoc thm ch bt k qun no khc, nhng nh ton
hc th to iu kin cho chnh tr chi ca mnh.
Mt trong nhng chng minh bng phn chng ni ting nht
ca Euclid xc lp s tn ti ca s v t. Ngi ta ng rng cc
s v t thc ra c pht minh u tin bi Hi i hu ca
Pythagore t nhiu th k trc, nhng khi nim ny b Pythagore
cm ght ti mc ng ph nhn s tn ti ca n.
Khi Pythagore tuyn b rng V tr c chi phi bi cc con
s l ng mun ni ti cc s nguyn v t s ca cc s (phn
s), nhng s ny c gi chung l s hu t. Mt s v t khng
74
phi l s nguyn cng khng phi l mt phn s, v n l ci
lm cho Pythagore v cng hong s. Thc t, cc s v t l lng
ti mc chng khng th c vit di dng thp phn d l
thp phn c chu k. Mt s thp phn c chu k, chng hn nh
0,111111..., thc ra kh n gin, n tng ng vi phn s 1/9.
Thc t, s 1 c lp li mi mi c ngha l s thp phn ny c
mt cu trc kh n gin v u n. Tnh u n , mc d
ko di ti v hn, c ngha l s thp phn ang xt c th vit li
di dng mt phn s. Tuy nhin, nu bn nh biu din mt s
v t nh mt s thp phn, th bn s c mt s thp phn ko
di mi mi vi mt cu trc khng u n hoc khng nht qun.
Khi nim s v t l mt t ph v i. Vi pht minh, hay c
th ni l sng ch ra cc con s mi ny, cc nh ton hc m
rng tm mt ra ngoi gii hn ca cc s nguyn v cc phn s
xung quanh h. Nh ton hc th k XIX Leopold Kronecker
ni: Cha to ra cc s nguyn, tt c cc s cn li l tc phm
ca con ngi.
S v t ni ting nht l s . Trong nh trng, s ny c
cho xp x bng 22/7 hay 3,14; tuy nhin, gi tr gn ng nht ca
bng 3,14159265358979323846, nhng ngay c s cng ch l
gn ng m thi. Thc t, khng bao gi c th vit chnh xc
c bi v cc v tr thp phn c ko di mi m khng c mt cu
trc u n no. Mt nt p ca cu trc mang tnh ngu nhin
ny l n c th tnh c nh mt phng trnh cc k chnh quy:
75
tc gi ca nhng cu
Bng cch tnh mt s t s hng u tin, bn c th nhn c
mt gi tr rt th ca , nhng nu tnh cng nhiu s hng hn,
bn s nhn c cc gi tr c chnh xc cng cao hn. Mc d
ch cn bit s chnh xc ti 39 ch s thp phn l tnh
c chu vi V tr chnh xc ti c bn knh ca nguyn t hir,
nhng iu ny cng khng ngn cn ni cc nh khoa hc my
tnh tnh s ti nhiu ch s thp phn nht c th c. Ngi
gi k lc hin nay l Yasumasa Kanada thuc trng i hc
Tokyo, ng tnh c s chnh xc ti 6 t ch s thp phn
vo nm 1996. Hin nay c tin n rng anh em nh Chudnovsky
(ngi Nga) New York tnh c s vi 8 t ch s thp
phn. Gi th Kanada hay anh em nh Chudnovsky c thc hin
vic tnh s cho ti khi my tnh ca h s dng ht mi ngun
nng lng trong V tr i na th h cng khng bao gi tm
c gi tr chnh xc ca s . iu ny khin ta d dng hiu
c ti sao Pythagore li m mu che giu s tn ti ca nhng
con qu ton hc .
76
Gi tr ca chnh xc ti 1500 ch s thp phn
77
tc gi ca nhng cu
Khi Euclid dm i mt vi vn s v t trong tp th mi
ca b sch C s, th mc ch ch yu l chng minh c tn ti
mt s khng th c vit di dng phn s. Thay v chng minh
s l mt s v t, ng xt cn bc hai ca s 2, tc 2 , mt s
m khi nhn vi chnh n cho kt qu bng 2. chng minh 2
khng th vit di dng phn s, Euclid dng php chng minh
bng phn chng, bng cch bt u t gi thit ngc li, tc l
cho rng n c th vit c di dng phn s. Nhng khi ng
chng minh c rng phn s ny lun lun gin c c. V
d, phn s 8/12 c gin c thnh 4/6 bng cch cng chia t s
v mu s cho 2. Sau phn s 4/6 li c gin c thnh 2/3 v
phn s ny khng th gin c c, v do c gi l phn
s ti gin. Tuy nhin, Euclid chng minh c rng phn s
m ng gi thit l biu din ca 2 li c th gin c mt s v
hn ln m vn khng qui c n v dng ti gin. iu ny l
v l bi v tt c cc phn s cui cng u phi c qui v phn
s ti gin v v vy phn s gi thit lc u l khng tn ti. Nh
vy, 2 khng th vit c di dng phn s, do n l mt
s hu t. Chng minh ny ca Euclid c trnh by ngn gn
trong Ph lc 2.
Nh vy, bng cch dng chng minh bng phn chng, Euclid
chng minh c s tn ti ca cc s v t. Ln u tin cc
s c c mt phm cht mi, tru tng hn. Cho ti thi
im ny trong lch s, tt c cc con s u c biu din nh
cc s nguyn hoc phn s, nhng cc s v t ca Euclid
thch thc s biu din theo cch truyn thng. Ngoi cch vit l
2 ra, khng c mt cch no khc biu din mt s bng cn
78
bc hai ca 2, bi v n khng th c vit nh mt phn s v
mi nh vit n nh mt s thp phn ch c th l gn ng,
v d 1,414213562373...
i vi Pythagore, v p ca ton hc l tng cho rng cc
s hu t (gm cc s nguyn v phn s) c th gii thch c
mi hin tng t nhin. Trit l bt mt Pythagore trc
s tn ti ca cc s v t v thm ch c th dn ti s hnh
quyt mt trong s cc hc tr ca ng. Truyn thuyt k li rng
mt hc tr tr tui ca Pythagore tn l Hippasus my m vi
s 2 vi nh tm biu din phn s tng ng ca n. Cui
cng anh ta nhn ra rng mt phn s nh vy khng tn ti, tc
2 l mt s v t. Hippasus chc l rt vui sng v pht minh
ca mnh, nhng s ph th khng. Bi l Pythagore xc nh
V tr thng qua cc con s hu t, v s tn ti ca cc s v t
s lm cho l tng ca ng b xem xt li. Tip sau pht minh
ca Hippasus chn hn s l mt thi k tranh lun v suy ngm,
trong Pythagore buc phi chp nhn ngun cc s mi . Tuy
nhin, Pythagore li khng mun tha nhn rng mnh sai, nhng
ng thi ng li khng th nh bi lp lun ca Hippasus bng
sc mnh ca logic.
Cha ca logic v phng php ton hc phi dng ti bo
lc ch khng chu chp nhn mnh sai. S ph nhn cc s v t
ca Pythagore l mt hnh ng ng h thn v c l l mt bi
kch ln nht ca ton hc Hy Lp. Ch sau khi Pythagore qua i,
cc s v t mi c th c phc hi mt cch an ton.
Mc d Euclid r rng cng rt quan tm ti l thuyt s, nhng
khng phi l ng gp ln nht ca ng cho ton hc. Nim
79
tc gi ca nhng cu
am m thc s ca Euclid l hnh hc. V trong s 13 tp lm
nn b C s, th t quyn I ti quyn VI l hnh hc phng v cc
quyn XI ti XIII l v hnh hc khng gian. V cng l khi
kin thc y ti mc chng trnh hnh hc bc ph thng
v i hc trong hai ngn nm ti ni dung cng ch gi gn trong
cc tp sch trn.
Nh ton hc bin son c b sch tng ng cho l thuyt
s l Diophantus thnh Alexandria, ngi anh hng cui cng
ca truyn thng ton hc Hy Lp. Mc d nhng thnh tu ca
Diophantus trong l thuyt s c trnh by y trong
nhng cun sch ca ng, nhng chnh con ngi nh ton hc xut
chng th ngi ta li chng bit c g. Ngay c ni sinh ca
ng ngi ta cng khng bit v thi gian m ng ti Alexandria
cng ch c bit l vo khong no gia nm th k. Trong
nhng tc phm ca Diophantus ngi ta thy ng c trch dn
Hypsicle v v vy ng phi sng sau nm 150 trc Cng nguyn;
mt khc, cng trnh ca ng li c Theon Alexandria trch
dn, vy ng phi sng trc nm 364 sau Cng nguyn. Thng
th ngi ta tm chp nhn l ng sng vo khong nm 250 sau
Cng nguyn. Ring i vi nhng ngi thch gii ton, th mt
chi tit v cuc i ca Diophantus cn truyn c n tn ngy
nay di dng mt cu m ngi ta n rng c khc trn
m ch ca ng:
Thng ban cho ng tui thiu nin mt phn su cuc i,

thm cho mt phn mi hai i m mt lng t; ri sau
mt phn by cuc i, Ngi thp cho ng ngn n hn
nhn, v nm nm sau m ci, Ngi ban cho ng mt
80
a con trai. Than i! a con mun mng ti nghip, khi va
bng mt na tui cha, b s phn lnh lng cp mt. Sau
khi c khoa hc v cc con s ny an i thm bn nm na
th ng cng qua i.
Cu t ra l hy tnh tui ca Diophantus. Bn c th xem
li gii Ph lc 3.
Cu ny l mt v d v loi bi ton m Diophantus thch th.
Chuyn mn ca ng l gii nhng bi ton c nghim l nhng s
nguyn, v ngy hm nay nhng bi ton nh vy u c gi l
bi ton Diophantus. Ton b s nghip ca ng Alexandria dnh
cho vic thu thp nhng bi ton bit v sng to thm nhng
bi ton mi, ri sau bin son thnh mt b sch chuyn lun
c tn l S hc. Trong s 13 tp sch lm nn b S hc, ch c su
tp sng st c qua nhng bin lon thi Trung c v tip tc
truyn cm hng cho cc nh ton hc thi Phc hng, trong c
Pierre de Fermat. By tp khc b tht lc trong mt lot nhng s
kin bi thm a ton hc tr v thi i Babilon.
Trong sut nhiu th k gia thi Euclid v thi Diophantus,
Alexandria vn cn l mt kinh tr tu ca th gii vn minh,
nhng lin tc b qun i nc ngoi e da. Cuc tn cng ln
u tin din ra nm 47 trc Cng nguyn, khi m Julius
Caesar nh lt Cleopatra phng ha thiu hy hm i
Alexandria. Do gn hi cng, nn Th vin cng b chy v hng
trm ngn cun sch b thiu hy. Tht may mn cho ton hc,
Cleopatra li l ngi rt coi trng tri thc, b quyt nh phc
hi Th vin tr li s huy hong vn c ca n. Mark Antony hiu
rng con ng i ti tri tim gii tr thc l i qua th vin, nn
81
tc gi ca nhng cu
Ba trc cun Arithumetica ca Diophantus do Claude Gaspar Bachet dch v
xut bn nm 1621. Cun sch ny tr thnh Kinh Thnh ca Fermat v
truyn cm hng cho nhiu cng trnh ca ng.
82
ng ta hnh qun ti ngay thnh ph Pergamum. Thnh ph
ny ang khi cng xy dng mt th vin vi hy vng s cung
cp cho n b su tp sch tt nht th gii. Mark Antony bn cho
chuyn ht kho sch y v Ai Cp phc hi li v tr s mt
ca Alexandria.
Trong khong bn trm nm sau, Th vin vn tip tc thu
thp sch, nhng ti nm 389 sau Cng nguyn, n b ging n
u tin trong s hai n ch t m c hai u do s cung tn tn
gio. Nguyn do l Hong theo o thin cha Theodosius
ra lnh cho Theophilus, tng gim mc Alexandria, ph hy tt
c cc tng i phim thn gio. Tht khng may, trong thi gian
n hong Cleopatra cho phc hi v sp xp li kho sch ca Th
vin, b quyt nh cho chuyn sch vo n Serapis v v vy
m gi y Th vin tr thnh i tng phi ph hy. Nhng hc
gi phim thn gio nh cu kho kin thc ca gn su th k
qu gi , nhng trc khi h c th lm c iu g th h
b bm nt bi m ng tn Thin cha gio. V sau l
bng m thi Trung c bt u ph xung.
Mt s t bn sao qu gi ca nhng cun sch quan trng nht
vn cn sng st qua cuc tn st ca ngi Thin cha gio, do
cc hc gi vn tip tc ti Alexandria tm kim kin thc.
Sau , vo nm 642, mt cuc tn cng ca ngi Hi gio lm
trn nhng g m cuc tn cng ca ngi Thin cha gio cha
lm c. Khi c hi phi lm g vi Th vin, lnh t Hi gio
Omar c thng ra lnh rng nhng sch tri vi kinh Coran u
phi tiu hy, cn nhng sch ph hp vi kinh Coran do qu d
tha nn cng phi tiu hy nt. Nhng bn tho gi y c
83
tc gi ca nhng cu
dng t l si m cc nh tm cng cng v th l ton hc
Hy Lp ch cn l nhng ln khi. V vy khng c g ng ngc
nhin rng phn ln cc cng trnh ca Diophatus b tiu hy;
v c th ni vic su tp ca b S hc sng st sau nhng bi kch
xy ra Alexandria qu l mt iu thn k.
Trong mt thin nin k tip sau, ton hc phng Ty gn
nh trong cnh hoang tn. Ch c mt s hc gi n v
Rp l cn gi c sc sng cho mn hc ny. H chp li
nhng cng thc c m t trong cc bn tho Hy Lp cn st
li, ri sau pht minh li nhiu nh l b tht lc. Bn thn
h cng b sung nhiu yu t mi cho ton hc, trong c s
khng (zr).
Trong ton hc hin i, s khng thc hin hai chc nng. Th
nht, n cho php chng ta phn bit c s 52 vi s 502. Trong
mt h thng m v tr mi ch s th hin gi tr ca n, th rt
cn mt k hiu ch mt v tr trng. V d, 52 l biu din
5 ln ca mi cng vi 2 ln ca mt, trong khi 502 biu din
5 ln ca mt trm cng vi 0 ln ca mi ri cng vi 2 ln ca
mt, v s 0 l cc k quan trng khng gy nhm ln trong hai
trng hp . Ngay c nhng ngi Babilon thin nin k th
ba trc Cng nguyn cng hiu c rng vic dng s khng s
trnh c s nhm ln; v chp nhn tng , ngi Hy Lp
dng mt k hiu hnh trn, tng t vi k hiu s khng m
chng ta dng hin nay. Tuy nhin, s khng cn c mt ngha
su sc v t nh hn nhiu, nhng phi mi nhiu th k sau cc
nh ton hc n mi nhn thc c y iu . H nhn
ra rng s khng c mt s tn ti c lp ch khng n gin ch
84
ng vai tr l du cch gia cc s khc, ngha l s khng l mt
con s vi y quyn ca n. N biu din mt lng trng
rng, h khng. y l ln u tin, khi nim trng rng c
cho mt k hiu c th.
i vi bn c ngy hm nay th iu ny tng nh ch l
mt bc tin tm thng, nhng tt c cc trit gia c Hy Lp,
k c Aristotle, u khng bit ti ngha su xa ca k hiu
s khng. ng lp lun rng s khng l bt hp php v n
ph v s nht qun ca cc con s khc - php chia ca mt
s bnh thng bt k no cho s khng u dn ti kt qu
khng th hiu ni. Ti th k th VI, cc nh ton hc n
khng cn trnh n vn na, v nh bc hc th k th VII
Brahmagupta tinh t dng php chia cho s khng
nh ngha khi nim v hn.
Trong khi chu u t b con ng tm kim chn l cao qu
th n v Rp ngi ta cng c khi kin thc cn ly li
c trong ng tro tn ca Alexandria v gii thch li chng bng
mt ngn ng mi, hng hn hn. Ngoi vic thm s khng vo
t vng ton hc, h cn thay nhng k hiu th s ca ngi Hy
Lp v nhng con s cng knh ca ngi La M bng mt h m
mi m c chp nhn rng ri cho ti hin nay. V li mt
ln na, iu ny tng nh ch l mt bc tin nh, nhng ch
cn thc hin php nhn hai s La M CLV v DCI l bn s hiu
c ngha ca t ph . Cng cng vic , nhng khi bn
nhn hai s 155 v 601 th vn tr nn n gin hn rt nhiu.
S pht trin ca bt c mt b mn no cng ph thuc vo kh
nng thng bo v pht trin nhng tng, v iu ny, n lt
85
tc gi ca nhng cu
mnh, li da trn mt ngn ng chi tit v mm do. Nhng
tng ca Pythagore v Euclid khng km phn tao nh trong
cch din t vng v ca h, nhng khi c chuyn sang nhng
k hiu Rp, chng lp tc m hoa kt tri v cho ra i nhng
khi nim mi hn v phong ph hn.
Vo th k th IX, nh bc hc ngi Php Gerbert dAurillac
hc c h m mi t nhng ngi Moor Ty Ban Nha (y
l hu du nhng ngi Hi gio Rp ti xm lc Ty Ban Nha
vo th k th VIII - ND) v thng qua cc cng v ging dy ca
ng ti cc nh th v trng hc khp chu u, ng gii thiu
h m mi ny vi phng Ty. Nm 999, ng c bu lm Gio
hong Sylvester II, mt chc v cho php ng tip tc khuyn khch
vic s dng h m n - Rp. Mc d hiu qu ca h m
ny lm mt cuc cch mng trong cng vic k ton v nhanh
chng c gii thng gia chp nhn, nhng n li rt t tc dng
lm sng li nn ton hc chu u.
Bc ngot quan trng i vi nn ton hc phng Ty
xy ra vo nm 1453, khi m ngi Th Nh K tn ph thnh
Constantinople. Trong nhng nm thng , nhiu bn tho may
mn thot c khi nhng tai ha Alexandria c tp hp
v Constantinople, nhng trc mi e da b tiu hy mt ln na,
cc nh thng thi Byzantine bn chy trn sang phng Ty v
mang theo tt c nhng g m h cn gi c. Thot khi s tn
ph d man ca Caesar, ca Tng Gim mc Theophilus, ca lnh
t Hi gio Omar v gi y l ca ngi Th, mt t tp trong b
S hc qu gi cui cng ti c chu u. V cng nh m
Diophantus ti c bn lm vic ca Pierre de Fermat.
86
S ra i ca mt cu
Nhng trch nhim ta n ca Fermat chim phn ln thi
gian ca ng, nhng vo nhng khong thi gian ri ri him hoi,
ng dnh hon ton cho ton hc. iu ny mt phn cng bi v
cc thm phn nc Php th k XVII khng c khuyn khch
c nhiu quan h x hi vi l do l bn b hoc ngi quen mt
ngy no c th s b gi ra trc ta. M s thn i vi nhng
ngi a phng ch c th s dn ti thin v. Chnh nh s xa
lnh gii thng lu Toulouse ny m Fermat c iu kin tp
trung cho s thch ca mnh.
Khng c ghi chp no ni v mt thy gio dy ton khch l
Fermat, m ngi dn dt ng chnh l cun S hc ca Diophantus.
y l cun sch c gng trnh by l thuyt s theo cch thi
Diophantus, ngha l thng qua mt lot cc bi ton cng vi li
gii. Thc t, Diophantus gii thiu vi Fermat nhng kin thc
ton hc ca c mt ngn nm trc . Ch trong mt cun sch
thi, Fermat c th tm thy ton b kin thc v cc con s m
Pythagore v Euclid cng vi nhng ngi nh h xy dng
nn. L thuyt s vn dm chn ti ch t thi Alexandria b t
chy mt cch tn khc, nhng gi y Fermat sn sng bt tay
vo nghin cu lnh vc c bn nht ca ton hc ny.
Cun S hc truyn cm hng cho Fermat, thc ra l bn dch
ra ting La tinh ca Claude Gaspar Bachet de Mziriac, mt ngi
ni ting thng thi nht nc Php hi . L mt nh ngn ng
hc xut sc, mt nh th, v mt hc gi nghin cu cc tc phm
c in, Bachet cn l ngi rt am m nhng cu ton hc.
Tc phm xut bn u tin ca ng l cun sch bin son nhng
87
tc gi ca nhng cu
cu c ta Nhng bi ton vui v l th v cc con s, trong
c cc bi ton qua sng, cc bi ton v rt cht lng v mt s cu
v on s. Mt trong s nhng cu l bi ton v cc qu
cn c ni dung nh sau:
Hi phi dng ti thiu bao nhiu qu cn c th cn c (bng

cn a) nhng khi lng c gi tr l s nguyn t 1 n 40.
Bachet a ra mt li gii kh thng minh cho cu trn,
trong ng ch phi dng c bn qu cn. Bn c c th xem li
gii ny trong Ph lc 4.
Mc d Bachet ch n thun l mt ngi nghin cu ton hc
nghip d, nhng ng c hiu bit nhn thy rng cun
sch lit k cc bi ton ca Diophantus mt bnh din cao hn
v ng c nghin cu mt cch su sc hn. V vy ng
b cng dch tc phm v cho xut bn nhm cho nhng k
thut ca ngi Hy Lp c nhen nhm tr li m mt phn rt
ln tri thc ton hc thi c i b lng qun hon ton. Ton
hc cao cp khng c ging dy thm ch nhng trng i
hc ln nht chu u v ch nh nhng n lc ca cc hc gi
nh Bachet m rt nhiu nhng tri thc c nhanh chng
lm sng li. Nm 1621, Bachet cho xut bn bn dch ting La tinh
ca cun S hc, v vi ngha c ng gp phn to nn thi
hong kim th hai ca ton hc.
Cun S hc ny cha hn 100 bi ton v mi bi ton
Diophantus u c li gii chi tit, mt tm gng m Fermat
khng mun noi theo. Fermat khng quan tm ti vic vit sch
gio khoa cho cc th h tip sau, ng n thun ch mun khng
88
nh vi chnh mnh rng ng gii xong mt bi ton. Vic
nghin cu cc bi ton cng vi li gii ca Diophantus gi
cho Fermat suy ngh v gii cc bi ton khc c lin quan v tinh
t hn. Fermat thng ghi vn tt nhng g m ng thy cn thit,
tin rng ng nhn thy li gii, th thi, ch khng bn
tm vit ht ra phn cn li ca chng minh. Thng th nhng
ghi chp ng li vt vo st rc, ri sau li vi v chuyn
sang nghin cu bi ton khc. Tht may mn i vi chng ta l
bn dch cun S hc ca Bachet li c l kh ho phng, nn
i khi Fermat c th vit vi nhng suy lun hoc li bnh lun
ca mnh ngay . i vi nhiu th h cc nh ton hc, nhng
ghi ch bn l ny, mc d kh him hoi, nhng l bn lu v gi
nhng tnh ton xut sc nht ca Fermat.
Mt trong s nhng pht minh ca Fermat c lin quan ti nhng
con s c gi l cc s bn b (amicable numbers). Nhng s ny
c lin quan mt thit vi cc s hon ho ca Pythagore hai ngn
nm trc. Nhng s bn b l cc cp s trong mi s ny l
tng ca cc c s ca s kia. Nhng mn ca Pythagore ti
tnh pht hin ra rng hai s 220 v 284 l hai s bn b. Tht vy,
cc c s ca 220 l 1, 2 4, 5, 10, 11, 20, 22, 44, 55, 110 v tng ca
chng ng bng 284. Mt khc, cc c s ca 284 l 1, 2, 4, 71, 142
v tng ca tt c cc s bng 220.
Cp s 220 v 284 tng c xem l biu tng ca tnh bn.
Cun sch Mn din ma thut ton hc ca Martin Gardner c k
rng nhng l ba c bn thi Trung c u c ghi hai con s
ny vi li nhn nh rng ai mang nhng du ba s gp may
mn trong tnh yu. Mt nh l thuyt s Rp c ghi li phong
89
tc gi ca nhng cu
tc khc con s 220 trn mt qu v s 284 trn mt qu khc, sau
n qu th nht v a qu th hai cho ngi mnh yu, coi
nh mt th ba m ton hc. Cc nh thn hc u tin cng
ghi nhn trong cun Sng th rng Jacob cho Esau 220 con cu.
H tin rng s cu , tc l mt na ca cp s bn b, l mt biu
hin tnh yu ca Jacob i vi Esau.
Trong sut mt thi gian rt di ngi ta khng tm thm c
mt cp s bn b no na, cho n tn nm 1636, Fermat mi pht
hin ra cp s 17.296 v 18.416. Mc d khng phi l mt pht minh
g su sc lm, nhng n chng t rng Fermat rt thnh tho vi
nhng con s v rt hng th vui chi vi chng. ng khi mo
cho mt ln sng tm kim cc s bn b; Descartes pht hin ra
cp s th ba (9.363.584 v 9.437.056) v Leonhard Euler ni tip
vo danh sch 62 cp s na. Mt iu hi l l tt c h u
st mt cp s bn b nh hn nhiu. Nm 1866, mt ngi Italia
60 tui, tn l Nicolo Paganini, pht hin ra cp s 1.184 v 1.210.
Trong th k XX, cc nh ton hc m rng khi nim cc
s bn b v tm kim cc s qung giao, l b ba s hoc
nhiu hn to nn mt vng trn khp kn. V d vi b ba s
(1.945.330.728.960; 2.324.196.638.720; 2.615.631.953.920) tng cc
c s ca s th nht bng s th hai, tng cc c s ca s th
hai bng s th ba v tng cc c s ca s th ba li bng s th
nht. Vng qung giao di nht bit gm 28 thnh vin, trong
s u tin l 14.316.
Mc d vic pht hin ra cp s bn b mi lm cho Fermat
c i cht ting tm, nhng s ni ting ca ng ch thc s
c khng nh nh mt lot nhng cu ton hc. Chng hn,
90
Fermat nhn thy rng s 26 kp gia hai s 25 v 27, trong
mt s l bnh phng (25 = 5 = 55) v s kia l lp phng
2
(27 = 3 = 333). ng c tm kim nhng s khc cng kp gia

3
mt s bnh phng v s lp phng, nhng khng th tm c,

nn ng ng rng s 26 c l l s duy nht. Sau nhiu ngy suy
ngh cng thng, ng xy dng c mt h thng lp lun phc
tp chng minh mt cch cht ch rng s 26 thc s l s duy nht
kp gia mt s bnh phng v mt s lp phng. Chng minh
logic tng bc mt ca ng xc lp c rng khng c mt s
no khc tha mn tiu chun .
Fermat cng b tnh cht c o ca s 26 cho cng ng
ton hc, v sau thch thc h chng minh khng nh y. ng
cng cng khai tha nhn rng chnh ng c trong tay mt
chng minh; tuy nhin, ng mun xem nhng ngi khc c
c sng to lm iu hay khng. Mc d pht biu th n
gin nh vy, nhng chng minh iu l ht sc phc tp, m
Fermat th li rt thch tru chc hai nh ton hc ngi Anh l
Wallis v Degby, nhng ngi cui cng chp nhn u hng.
Nhng xt cho cng, pht biu v i nht ca Fermat khin cho
ng tr thnh ni ting ha ra li l mt cu khc i vi phn
cn li ca th gii. Tuy nhin, y li l mt cu tnh c, cha
bao gi c nh c a ra trc cng lun.
Ghi ch bn l
Khi nghin cu quyn II ca b S hc, Fermat i ti mt lot
nhng nhn xt, nhng bi ton v li gii c lin quan ti nh l
91
tc gi ca nhng cu
Pythagore v b ba cc s Pythagore. V d, Diophantus tho
lun s tn ti ca b ba s c bit to nn tam gic vung khp
khing, trong hai cnh gc vung x v y ch khc nhau mt n
v (v d x = 20, y = 21, z = 29 v 20 + 21 = 29 ).
2 2 2
Fermat kinh ngc trc s phong ph v s lng cc b ba s

Pythagore. ng cng bit rng nhiu th k trc Euclid
a ra mt chng minh (xem Ph lc 5) chng t rng c mt s
v hn b ba cc s Pythagore. Chc hn Fermat phi xem xt
k lng s trnh by ca Diophantus v b ba cc s Pythagore
v cng bn khon t hi liu cn c th thm c g chng
vo ti ny. ng trm ngm trn trang sch ny v bt u
phn tch phng trnh Pythagore vi nh th xem liu mnh c
th pht hin ra iu g m nhng ngi Hy Lp b st hay
khng. Bt cht trong khonh khc lo sng ca thin ti - khonh
khc lm cho ng Hong Nghip d tr nn bt t - ng to
ra mt phng trnh, mc d b ngoi kh ging vi phng trnh
Pythagore, nhng li hon ton khng c nghim. cng chnh
l phng trnh m cu b Andrew Wiles mi tui c c
trong th vin ph Milton Road.
Thay v xt phng trnh
x +y =z
2 2 2
Fermat to ra mt bin th ca n:
x+y =z
3 3 3
Nh ni chng trc, Fermat ch n gin thay cc ly

tha bc hai thnh bc ba, tc bnh phng thnh lp phng,
nhng dng nh phng trnh mi ny li khng c bt c mt
nghim nguyn no. Bng phng php th v sai, ng nhanh
92
chng nhn thy kh khn trong vic tm hai s lp phng c tng
bng s lp phng th ba. Liu c ng l s thay i t cht nh
vy lm cho phng trnh Pythagore vn c v s nghim li
tr thnh mt phng trnh khng c nghim no?
ng tip tc lm thay i phng trnh Pythagore bng cch thay
s m bng cc s ln hn 3, v ri ng cng pht hin ra rng vic
tm nghim ca mi phng trnh cng kh khn khng km.
Theo Fermat th dng nh khng c ba s nguyn no tha mn
chnh xc phng trnh:
x + y = z , trong n = 3, 4, 5...
n n n
Bn l, cnh Bi ton 8 ca cun S hc, ng ghi li nhn xt

ca mnh:
Mt s lp phng khng th c vit di dng tng ca hai lp
phng hoc mt ly tha bc bn khng th vit di dng tng hai ly
tha bc bn hay tng qut, mt s bt k l ly tha bc ln hn hai
khng th vit di dng tng ca hai ly tha cng bc.
Trong v s nhng s kh d dng nh chng c l do g li
khng tm c t nht mt tp hp nghim, nhng Fermat li
khng nh rng trong v tr v tn ca cc con s khng u
c b ba s Fermat. l mt tuyn b khc thng, nhng li
l mt tuyn b m Fermat tin rng ng c th chng minh c.
Sau ghi ch u tin phc tho ra l thuyt , thin ti tinh qui
ny cn vi v ghi thm bn l mt dng na m sau ny m
nh nhiu th h cc nh ton hc:
Ti c mt chng minh thc s tuyt vi mnh ny, nhng do l

qu hp khng th vit ht ra c.
93
tc gi ca nhng cu
iu ny chng t Fermat ang nh im cc k tinh qui.
Da vo nhng li ca chnh ng, ta c th thy rng ng rt
mn nguyn vi chng minh thc s tuyt vi , nhng ng
khng bn tm vit ra chi tit cc bc suy lun v cng khng
bao gi mun cng b n. Fermat cng cha bao gi tit l vi ai
chng minh ca ng, v mc d tnh li nhc cng vi s khim
tn vn c ca ng, nh l cui cng ca Fermat, nh sau ny
ngi ta thng gi, vn tr thnh ni ting khp th gii trong
nhng th k ti.
nh l cui cng ca Fermat

cui cng c cng b
Pht minh ni ting ca Fermat xy ra vo u s nghip ton
hc ca ng, tc l vo khong nm 1637. Gn ba mi nm sau,
trong khi ang thc thi cng v th trn Castres th Fermat ng
bnh nng. Ngy 9 thng 1 nm 1665, ng k lnh bt cui cng
trong i v ba ngy sau th qua i. Do vn xa lnh trng phi
ton hc Paris v t c nhc nh ti mt cch xng ng, bi
nhng ngi thng trao i th t vi ng vn khng my
hi lng, nn nhng pht minh ca Fermat c nguy c vnh vin
s b ri vo qun lng. May thay, con trai trng ca Fermat l
Clment-Samuel, ngi nh gi c ngha nhng nghin
cu nghip d ca cha mnh, quyt nh khng cho nhng
pht minh ca cha mnh b tht lc. Chnh nh nhng n lc ca
ng m chng ta bit c mt s nhng t ph xut sc ca
Fermat trong l thuyt s. c bit, nu khng c Clment-Samuel
94
th cu c bit ti di ci tn nh l cui cng ca Fermat
s vnh vin b chn vi cng vi tc gi ca n.
Clment-Samuel dnh sut nm nm tri thu thp nhng
ghi chp cng nh th t ca cha ng v xem xt nhng ghi ch
vi vng bn l ca cun S hc. Ghi ch bn l lin quan ti nh
l cui cng ca Fermat ch l mt trong s nhiu t tng gy cm
hng nht c ghi vi vng v Clment-Samuel c sng kin cho
cng b nhng ch gii trong ln xut bn c bit ny. V th
l nm 1670, ti Toulouse, cun sch S hc ca Diophantus cng
vi nhng ghi ch ca P. de Fermat ra i. Cng vi bn gc
bng ting Hy Lp v bn dch ra ting La tinh ca Bachet cn c 48
ghi ch ca Fermat. Ghi ch th hai (xem Hnh 6) chnh l ghi ch
m sau ny c bit di ci tn nh l cui cng ca Fermat.
Khi nhng ghi ch ca Fermat ti c cng chng, ngi ta mi
thy r rng nhng bc th m Fermat gi cho cc ng nghip ca
mnh ch n thun l nhng mu vn vt so vi kho tng nhng
pht minh ca ng. Nhng ghi ch c nhn ca ng cha ng c
mt lot nhng nh l. Tuy nhin, nhng nh l ny hoc khng
km theo mt s gii thch no c hoc ch c s gi kh m h
v chng minh pha sau n. Fermat ch li nhng ng nt
s lc ca qu trnh suy lun chc tc v cc nh
ton hc tin rng qu tht ng c nhng chng minh, nhng
vic thc hin mt cch chi tit th ng b li nh mt thch thc
h t lm ly.
Leonhard Euler, mt trong s nhng nh ton hc v i nht ca
th k XVIII, th chng minh mt trong s nhng ghi ch tao nh
nht ca Fermat, l mt nh l lin quan ti cc s nguyn t.
95
tc gi ca nhng cu
Ba trc ca cun S hc do Clment-
Samuel xut bn nm 1670, c in nhng
ghi ch bn l ca Fermat.
Hnh 6.
Trang c cha ghi ch ni ting
ca Fermat.
96
S nguyn t l s khng c cc c s, ngha l s ny khng chia ht cho
bt k s no khc, tr 1 v chnh n. V d, 13 l s nguyn t, nhng
14 th khng, 13 khng chia ht cho s no, cn 14 th chia ht cho
2 v 7. Tt c cc s nguyn t c chia lm hai nhm: loi c th
biu din di dng 4n + 1 v loi c dng 4n - 1, trong n l mt
s nguyn no . V d, s 13 thuc nhm th nht (13 = 4 3 + 1),
trong khi 19 thuc nhm th hai (4 5 - 1). nh l v s nguyn
t ca Fermat pht biu rng: cc s nguyn t thuc nhm th nht
lun l tng ca hai s bnh phng (13 = 2 + 3 ), trong khi nhm th
2 2
hai th khng th vit di dng nh vy (19 = ? +? ). Tnh cht ny

2 2
ca cc s nguyn t nhn tht n gin, nhng chng minh iu

ng cho mi s nguyn t th li cc k kh. i vi Fermat th
y ch l mt trong nhiu chng minh ca ring ng. Thch thc
i vi Euler l phi pht minh li chng minh ca Fermat. Cui
cng, vo nm 1749, sau 6 nm lm vic v cng gn mt th k
t khi Fermat qua i, Euler thnh cng khi chng minh c
nh l v cc s nguyn t .
Phm vi cc nh l ca Fermat tri rng t cc nh l c bn ti
nhng nh l ch n thun c tnh cht gii tr. Cc nh ton hc
xp hng tm quan trng ca cc nh l ty theo mc tc ng
ca n i vi phn cn li ca ton hc. Trc ht, mt nh l
c xem l quan trng nu nh n l mt chn l ph qut, ngha
l n c th p dng cho c mt nhm cc con s. Trong trng
hp nh l v cc s nguyn t, n ng khng ch vi mt vi s
m cn ng cho tt c cc s nguyn t. Th hai, cc nh l phi
pht hin c mt chn l su xa no v mi quan h gia cc
con s. Mt nh l c th l cu nhy sinh ra c mt lot nhng
97
tc gi ca nhng cu
nh l khc v thm ch n c th kch thch s pht trin ca c
mt ngnh ton hc mi. Cui cng, mt nh l l quan trng,
nu nh ton b mt lnh vc nghin cu c th b cn tr do thiu
mt mt xch logic . Nhiu nh ton hc thc trng m khi
bit rng h c th t ti mt kt qu quan trng nu nh h ch
cn thit lp c mt khu cn thiu trong chui nhng lp lun
logic ca h.
V cc nh ton hc dng cc nh l nh nhng bc thang i
ti nhng kt qu khc, nn ta phi chng minh tng nh l mt
ca Fermat. Khng phi bi v Fermat tuyn b ng c nhng
chng minh m chng ta c th tin hon ton c. Trc khi c
em ra s dng, mi mt nh l u cn phi c chng minh
mt cch ht sc cht ch, v nu khng c th s gy ra nhng hu
qu v cng nghim trng. V d, hy tng tng cc nh ton
hc chp nhn mt trong s nhng nh l ca Fermat. Khi n
s c cng nhn nh mt yu t trong c lot nhng chng minh
quy m rng ln hn. Ri nhng chng minh ln hn ny li l
nn tng a vo nhng chng minh cn ln hn na v c nh
vy... Rt cuc, hng trm nh l da vo tnh ng n ca mt
nh l ban u cn cha c chng minh. Nhng, iu g s xy
ra nu nh Fermat phm sai lm v nh l cha c chng
minh ha ra li sai? Khi , ton b cc nh l khc da trn
n cng s sai v c mt lnh vc rng ln ca ton hc s sp
hon ton. Cc nh l l nn tng ca ton hc, bi v mt khi tnh
ng n ca chng c xc lp, th nhng nh l khc c th
c xy dng an ton ln trn chng. Nhng tng cn cha c
c s th chng ch c gi l nhng gi thuyt hoc nhng phng
98
on. Bt c mt suy lun logic no da trn cc gi thuyt th bn
thn n cng ch l mt gi thuyt m thi.
Fermat ni rng ng c trong tay chng minh cho mi nhn
xt ca ng, v vy i vi ng chng u l cc nh l. Tuy nhin,
chng no m cc nh ton hc cn cha pht hin li c nhng
chng minh th nhng nhn xt y ch c coi nh nhng gi
thuyt. Do , trong hn ba trm nm tr li y, nh l cui cng
ca Fermat l ra phi c gi mt cch chnh xc l Gi thuyt
cui cng ca Fermat.
Nhiu th k tri qua, tt c nhng nhn xt khc ca Fermat
u c chng minh, cn nh l cui cng ca Fermat th kin
quyt khng chu u hng mt cch d dng nh vy. S d nh
l ny c gi l cui cng bi v n l nhn xt cui cng ca
Fermat cn cn phi chng minh. Sut ba th k, nhng n lc tm
kim chng minh u b tht bi v iu ny lm cho n ni ting
l mt cu kh gii nht ca ton hc. Thc ra th nh l cui
cng ca Fermat, t nht l cho ti tn rt gn y, dng nh cn
cha t c mt s tiu chun, chng hn c v nh vic chng
minh c n khng dn ti mt iu g tht su sc lm, n cng
khng cho mt s hiu bit g su hn v cc con s cng nh khng
gip g cho vic chng minh cc gi thuyt khc.
Ni mt cch ngn gn, nh l cui cng ca Fermat tr nn ni
ting ch l do s kh khn gh gm ca vic chng minh n. Thm
vo cn c s kch thch do li tuyn b ca ng Hong Nghip
d ni rng ng chng minh c nh l , trong khi nhiu
th h cc nh ton hc chuyn nghip i sau u b tht bi
ch. My dng ghi ch bng tay bn l cun S hc c xem nh
99
tc gi ca nhng cu
li thch thc i vi ton th gii. Fermat chng minh c
nh l cui cng: vn l liu c nh ton hc no xut sc
snh ni vi ng khng?
Nh ton hc ni ting ngi Anh, G.H. Hardy, vn l mt
ngi c c hi hc k quc. Thch thc ca ng c th hin
di dng mt hp ng bo him gip ng trnh c ni s hi
khi phi i tu thy. Nu buc phi vt i dng th vic u
tin ng lm l gi cho bn ng nghip mt bc in tn ni rng:
Gi thuyt Riemann c chng minh stop

Mi chi tit s ni sau khi tr v stop
Gi thuyt Riemann l mt bi ton lm au u cc nh ton

hc t th k XIX. Cha khng bao gi cho ng b chm tu v
nu vy Ngi s li cho cc nh ton hc mt bng ma th hai
cng m nh khng khip khng km g gi thuyt Fermat.
nh l cui cng ca Fermat l mt bi ton cc k kh, nhng
n li c pht biu di dng m bt k mt hc sinh trung
hc no cng c th hiu c. Khng c mt bi ton no trong
vt l, ha hc hay sinh hc c pht biu mt cch n gin,
r rng m li cha tm c li gii trong mt thi gian rt di
nh vy. Trong cun sch Bi ton cui cng, E.T Bell vit rng
c l nn vn minh ca chng ta co chung trc khi bi ton
ny c th tm ra li gii. Chng minh c nh l cui cng
ca Fermat tr thnh mt phn thng c gi tr nht trong l
thuyt s v cng s khng c g ngc nhin nu nh n dn ti
mt trong nhng giai on hp dn nht trong lch s ton hc.
Vic tm kim chng minh cho nh l cui cng ca Fermat
100
cun ht nhng b c v i nht hnh tinh, t ra nhng gii
thng rt ln.
Cu ny vt khi th gii ton hc, bc vo th gii
vn hc nm 1958. Trong mt tuyn tp vn hc vi ta Tha c
vi Qu c truyn ngn Con qu v Simon Flagg ca Arthur Poges.
Trong truyn ngn ny con Qu c ngh Simon Flagg t cho
n mt cu hi. Nu con Qu tr li c trong vng 24 gi th n
s ly i linh hn ca Simon, cn nu n u hng th n s tr cho
Simon 100.000 la. Simon t cho con Qu cu hi: nh l
cui cng ca Fermat c ng khng? Nghe xong, con Qu bin
mt v bay vt i khp V tr tip thu tt c nhng tri thc ton
hc tng c sng to ra. Ngy hm sau con Qu quay tr li
v th nhn tht bi:
Simon, ngi thng, con Qu bun ru ni v nhn Simon vi
con mt y thn phc. Ngay c ta, ta cng khng c kin thc ton
hc trong mt thi gian ngn nh th c th gii p c mt bi ton
kh nh vy. Cng nghin cu su n cng rc ri hn... Ch! Ngi c
bit - Con Qu tm s - ngay c nhng nh ton hc gii nht trn cc
hnh tinh khc, h cn uyn bc hn nhng nh ton hc ca cc ngi
nhiu, cng khng gii ni cu khng? Th y, mt g trn sao Th
nhn ging nh mt cy nm trn c kheo, g c th gii nhm cc phng
trnh vi phn o hm ring, m cng phi u hng thi.
101
tc gi ca nhng cu
Leonhard Euler
102
III.
S ti h ca ton hc
Ton hc khng phi l cuc hnh qun d dm theo mt

xa l vng v, m l cuc phiu lu vo nhng min ho-
ang vu xa l, ni m nhng nh thm him thng b lc
ng. Cn phi ch cho cc nh lch s thy rng mc d
cc tm bn c lp ra, nhng cc nh thm him
ch thc thng li i theo nhng li khc.
W.S. Anglin
T ln u tin bt gp nh l cui cng ca Fermat vo tui

nin thiu, n tr thnh nim am m ln nht ca i ti,
Andrew Wiles nh li v trong ging ni ngp ngng ca ng l r
s xc ng c bit. Ti tm ra bi ton ny, mt bi ton m
trong sut ba trm nm cha ai gii c. Ti khng ngh rng c
nhiu bn trng m ton nn ti khng trao i vi h. Nhng
ti c mt thy gio tng nghin cu ton hc v ng cho ti
mt quyn sch v l thuyt s. Ti tm thy trong mt s ch
dn v cch thc cng ph bi ton. bt u, ti xut pht t
ngh rng Fermat bit v ton hn ti khng nhiu lm, nn ti c
gng tm li li gii ca ng bng cch dng nhng phng php
m c l ng s dng.
Wiles hi cn l mt cu b hon ton th ngy v nhiu kht
vng, cu nhn thy c may thnh cng ch m nhiu th h
103
s ti h ca ton hc
cc nh ton hc tht bi. i vi nhng ngi khc th y c
th l mt c m liu lnh, nhng cu b Wiles ngh rt ng
rng, cu, mt hc sinh th k XX, khng th bit v ton hc t
hn Fermat, mt thin ti th k XVII c. Bit u vi s ngy
th trong trng ca mnh, cu s m ra php chng minh m nhng
b c khc c nhiu kinh nghim hn khng nhn thy.
Mc d vi s nhit tnh v hng hi nh vy, nhng tt c
nhng n lc ca cu u kt thc tht bi. Vt c v o bi ht
cc sch gio khoa ca nh trng cng chng thu lm c g.
Sau mt nm tht bi, cu bn thay i chin thut v quyt nh
rng trc ht phi hc c iu g t tht bi ca cc nh ton
hc i trc ni ting hn. l mt huyn thoi y tnh lng
mn gn lin vi nh l cui cng ca Fermat. Nhiu ngi b
n m nh, v cng nhiu nh ton hc v i trong qu kh th
gii n nhng u tht bi, th s thch thc ca n cng hc ba
v n li cng tr nn b n hn. Nhiu nh ton hc th k XVIII
v XIX th tip cn n theo nhiu cch khc nhau, v ti, mt
cu b 10 tui, quyt nh phi hc nhng phng php v
c gng hiu c nhng iu m h lm.
Cu b Wiles xem xt cch tip cn ca tt c nhng ai c
nh nghim tc chng minh nh l cui cng ca Fermat. Cu
bt u t nh ton hc c sc sng to di do nht trong lch s v
cng l ngi u tin t ph trong cuc chin chng li Fermat.
Ngi khng l trong ton hc

Sng to ton hc l mt qu trnh tri nghim y cam go v b
n. Thng th i tng cn chng minh r rng nhng con
104
ng i ti th ph y sng m, nh ton hc phi m mm
thng qua nhng tnh ton, ng thi cng rt lo s rng mi bc
i ca mnh c th lc bc sang mt hng hon ton sai lm.
Ngoi ra, cn c ni s rng chng c con ng no ti ch ht.
Mt nh ton hc c th tin rng mt mnh l ng v b ra
nhiu nm chng minh n thc s l ng, nhng ri kt cc
ha ra n li l sai. V nh vy, nh ton hc qu tht nh chng
minh mt iu bt kh.
Trong ton b lch s ton hc, ch c mt s t i cc nh ton hc
l thot ra c s t nghi ng, mt cm gic lm chn bc
cc nh ton hc khc. C l, v d ni bt nht v mt nh ton
hc nh vy l Leonhard Euler, mt thin ti th k XVIII v cng
l ngi u tin th chng minh nh l cui cng ca Fermat.
Euler c mt trc gic gh gm v mt tr nh siu phm ti mc
ngi ta ni rng ng c th thc hin nhng khi lng tnh ton
rt ln trong u m khng cn t bt vit ra trn giy. Khp chu
u ngi ta u gi ng l s hin thn ca gii tch v vin s
Vin Hn lm Php Francois Arago tng ni: Euler tnh ton
nh l ngi ta th, khng h nng nhc g, hoc nh nhng con
chim ng nng theo gi vy.
Leonhard Euler sinh nm 1707 Basle, l con trai ca mt mc
s o Calvin tn l Paul Euler. Mc d Leonhard t ra c ti nng
thin bm v ton hc, nhng cha ng li quyt nh rng ng
phi theo hc thn hc v theo ui s nghip ca mt cha o.
Leonhard ngoan ngon tun theo, ng theo hc thn hc v ting
Do thi trng i hc Basle.
Tht may mn cho Euler l Basle li l thnh ph qu hng ca
dng h Bernoulli ni ting. Nhng ngi thuc dng h ny u
105
s ti h ca ton hc
c quyn tuyn b rng gia nh h l gia nh ton hc nht, v
ch trong ba th h h sn sinh ra tm b c xut sc nht chu u.
Mt s ngi cho rng gia nh Bernoulli i vi ton hc cng nh
gia nh Bach i vi m nhc. S ni ting ca h lan truyn
ra ngoi gii hn ca cng ng ton hc v giai thoi c bit sau
y chng minh iu . Mt ln Daniel Bernoulli i chu du
chu u v bt chuyn vi mt ngi nc ngoi. Sau mt lc, ng
khim tn t gii thiu mnh: Ti l Daniel Bernoulli. Cn ti,
ngi kia ma mai p li, ti l Isaac Newton. Daniel rt thch
k li cu chuyn , ng xem n nh mt li khen chn thnh nht
m ng tng nhn c.
Daniel v Nikolaus Bernoulli u l bn thn ca Leonhard Euler,
v h nhn thy rng nh ton hc xut sc nht ang dn bin
thnh nh thn hc tm thng nht. H van ni Paul Euler v
yu cu ng hy cho Leonhard thay chic o thy tu bng nhng
con s. V li, Euler cha tng l hc tr ca Bernoulli cha, tc
Jakob Bernoulli, v rt knh trng gia nh ny. Cui cng ng cng
min cng chp nhn rng a con trai ng sinh ra l lm ton
ch khng phi ging o.
Chng bao lu sau Leonhard Euler ri Thy S ti cc Cung
nh Berlin v St. Peterburg, ni ng sng phn ln nhng nm
thng sng to nht ca cuc i mnh. Vo thi i ca Fermat,
cc nh ton hc c xem nh nhng ngi chi tr tung hng
vi cc con s, ti th k XVIII th h c i x nh nhng ngi
gii ton chuyn nghip. Nn vn ha cc con s thay i mt
cch gh gm, iu mt phn l nh Sir Isaac Newton v nhng
tnh ton khoa hc ca ng.
106
Newton cho rng cc nh ton hc lng ph thi gian ca mnh
thch nhau nhng cu v b. Thay v th, ng p dng
ton hc cho th gii vt l v tnh ton th, t qu o ca cc
hnh tinh cho n ng bay ca cc vin n i bc. Vo nm
Newton qua i, tc l nm 1727, chu u ang din ra cuc cch
mng khoa hc v cng trong nm Euler cng b bi bo
khoa hc u tin ca mnh. Mc d trong cha ng nhng
kt qu ton hc rt p v mi m, nhng trc ht l n nhm
m t nghim ca mt bi ton k thut c lin quan ti vic dng
ct bum ca cc con tu.
Thi k cc cng quc chu u khng quan tm ti vic s
dng ton hc nghin cu cc khi nim tru tng v xa l,
thay v th, h mun khai thc ton hc gii cc bi ton thc
tin, v h tranh nhau s dng nhng b c trc vit nht. Euler
bt u s nghip ca mnh vi Nga Hong, trc khi ng c
Frederik i ca nc Ph mi ti lm vic Vin Hn lm
Berlin. Nhng ri cui cng ng li quay v nc Nga, di s
tr v ca N hong Catherine, ni ng sng nhng nm thng
cui cng ca cuc i mnh. Trong sut cuc i sng to ca
mnh, ng gii c v s bi ton, t cc bi ton v hng hi
cho ti cc bi ton ti chnh, t nhng bi ton m hc cho ti
nhng bi ton v thy li. Tuy nhin, nhng nghin cu mang
tnh thc tin ny khng lm mn i kh nng ton hc ca Euler.
Thay v th, vic gii c mt bi ton mi li khch l ng sng
to ra cc phng php ton hc mi v ti tnh hn. Nim am
m hot ng tr c thi thc ng c khi vit c mt vi bi
bo ch trong mt ngy. Ngi ta k li rng ch gia ln tip mn
107
s ti h ca ton hc
th nht v mn th hai trong mt ba n ti l ng c th
tin hnh xong mt tnh ton hon chnh ng c cng b. ng
khng ph mt giy pht no, ngay c khi ang m con trong
mt tay Euler cng c th dng tay kia phc tho ra mt chng
minh ton hc no .
Mt trong nhng thnh tu v i nht ca Euler, l s pht
trin phng php thut gii. Mc ch cc thut gii ca Euler l
nhm gii cc bi ton dng nh l khng th gii c. Trong s
l bi ton tin on cc pha ca Mt trng trong tng lai xa
vi chnh xc cao. y l nhng thng tin cn thit lp ra cc
bng c tm quan trng sng cn trong ngnh hng hi. Newton
chng t c rng tin on qu o ca mt thin th quay
quanh mt thin th khc th tng i d, nhng trong trng
hp Mt trng th tnh hnh khng n gin nh vy. Mt trng
quay quanh Tri t, nhng cn c mt vt th ba, l Mt tri,
lm cho tnh hnh phc tp ln rt nhiu. Trong khi Tri t v
Mt trng ht nhau, th Mt tri lm thay i v tr ca Tri t v
do cng c nh hng n qu o ca Mt trng. Ngi ta c
th thit lp cc phng trnh xc nh tc dng qua li gia
hai vt bt k, nhng cc nh ton hc th k VIII khng sao gp
thm c vt th ba vo nhng tnh ton ca h. Thm ch ngy
hm nay, ngi ta cng khng th tm c nghim chnh xc ca
bi ton ba vt.
Euler nhn thy rng thy th khng cn phi bit pha ca Mt
trng mt cch tuyt i chnh xc, m ch cn vi chnh xc
xc nh v tr ca bn thn h vi sai s trong khong vi hi
l l c. Do vy, Euler pht trin cc bc tm ra nghim
108
khng tht hon ho nhng cng chnh xc cn thit. Cc
bc ny c gi l thut gii, n vn hnh trc ht bng cch
nhn c mt nghim th, sau li a nghim th ny tr li
thut gii nhn c mt nghim mi tinh hn. Ri nghim tinh
ny c a tr li thut gii nhn c nghim mi cn tinh
hn na v c tip tc lm nh vy. Sau khong mt trm ln lp
nh th, Euler c th cung cp thng tin v v tr Mt trng vi
chnh xc dng cho nhng mc ch hng hi. ng trao
thut gii ny cho B Hng hi Anh quc v p li h trao cho
ng gii thng tr gi 300 Bng Anh.
Euler ni ting l ngi c th gii c bt k bi ton no
c t ra, mt ti nng m ting tm vt ra ngoi ranh gii
ca khoa hc. Trong thi gian phc v ti Cung nh ca N hong
Catherine, Euler c gp nh trit hc v i ngi Php Denis
Diderot. Diderot l mt ngi v thn nhit thnh v ng mun
dng nhng ngy lu li y bin nhng ngi Nga cng
thnh v thn nh ng. iu ny lm cho Catherine tc gin,
b ngh Euler hy lm cho ng ngi Php v thn ny dng
ngay chuyn li.
Sau khi suy ngh mt lt, ng tuyn b rng ng c mt chng
minh i s v s tn ti ca Cha. N Hong Catherine bn cho
mi Euler v Diderot ti Cung nh v cng triu thn nghe cuc
tranh lun v thn hc ny. Euler ng dy trc c ta v tuyn
b:
Tha ngi, , suy ra Cha tn ti, l iu cn

chng minh!
109
s ti h ca ton hc
Vn m m v i s, Diderot khng th bc li nh ton hc v
i nht chu u v nh lng l b v. B x nhc, ng lp tc ri
St. Petersburg tr v Paris. Sau khi Diderot ra i, Euler vn thch
th tr li ti thn hc, ng cho cng b vi chng minh ch
nho khc v s tn ti ca Cha v linh hn con ngi.
Mt bi ton nghim tc hn cng phi cu vin ti tr tu trc
vit ca Euler l bi ton lin quan ti thnh ph Konigsberg ca
nc Ph, m sau ny c gi l thnh ph Kaliningrad ca nc
Nga. Thnh ph ny c xy dng trn hai b con sng Pregel v
gm bn khu tch bit nhau, nhng c ni vi nhau bng 7 cy
cu (xem hnh 7). Mt s c dn c c t m hn bn khon t
Hnh 7. Sng Pregel chia thnh ph Konigsberg thnh bn khu tch bit A, B, C
v D. By cy cu ni cc khu khc nhau ca thnh ph v y lu truyn
mt cu ni rng: liu c th i khp thnh ph m ch i qua mi chic cu
mt v ch mt ln hay khng.
110
hi liu c th v mt hnh trnh i qua tt c by cy cu m khng
phi i qua mt cy cu no nhiu hn mt ln hay khng. H
v cc cch i khc nhau nhng kt cc u dn ti tht bi.
Euler cng khng tm ra cch i no, nhng ng li gii thch c
ti sao khng th c hnh trnh no tha mn yu cu ca cu .
Bt u t tm bn thnh ph, Euler n gin ha n thnh
mt hnh v, trong cc khu ca thnh ph c qui v cc im,
cn cc cy cu thnh cc on thng nh trn hnh 8. Sau ng
lp lun rng ni chung, thc hin c mt hnh trnh theo
yu cu (tc l i qua mi cu ch mt ln duy nht) th mt im
phi ni vi mt s chn ng. S d nh vy l bi v gia hnh
trnh, khi l khch i qua mt khu no , ngi s phi i vo
qua mt cu v i ra qua mt cy cu khc. Ch c hai ngoi l duy
nht cho quy tc : khi l khch bt u v kt thc hnh trnh.
Vo lc xut pht, l khch ri mt khu no v ch cn mt cy
cu duy nht i ra v cui hnh trnh, l khch i ti mt khu
no v cng ch cn mt cy cu i vo. Nu hnh trnh bt
u v kt thc hai khu khc nhau, th hai khu c php c
mt s l cy cu. Nhng nu hnh trnh bt u v kt thc cng
mt khu th im biu din khu , ging nh tt c cc im khc,
cn phi c mt s chn cy cu.
Nh vy, ni mt cch tng qut, Euler kt lun, i vi bt k
mt mng cu no, ch c th thc hin c hnh trnh i qua mi
cy cu ch mt ln, nu nh tt c cc khu u c mt s chn cy
cu, hoc c ng hai khu c mt s l cy cu. Trong trng hp
ca thnh ph Konigsberg c tng cng bn khu v tt c cc khu
u ni vi mt s l cy cu, c th l ba im c ba cu v mt
111
s ti h ca ton hc
Hnh 8. Mt hnh v n gin ha
cc cy cu Konigsberg
im c ti nm cu. Nh vy l Euler gii thch c ti sao

khng th i qua mi cy cu Konigsberg ch mt ln, hn th
na ng cn a ra c quy tc p dng cho mt mng bt k
cc cy cu trong mt thnh ph no trn th gii. Lp lun ng
a ra tht n gin v c l cng l loi bi ton logic m Euler
thng nhp trc ba n.
Cu v nhng chic cu Konigsberg l loi bi ton m trong
ton hc ng dng thng c gi l bi ton mng, n khch
l Euler kho st nhng mng cn tru tng hn na. V ng
i ti pht hin ra mt chn l c bn ca tt c cc mng, l
cng thc mng, mt cng thc m ng c th chng minh ch sau
t bc suy lun. Cng thc mng cho thy mi quan h vnh hng
gia ba tnh cht c trng cho mng:
V + R - L = 1,
112
trong V l s nh trong mng, L l s ng trong mng v R l s
vng (tc s min c bao kn) trong mng.
Nh vy, Euler khng nh rng i vi mt mng bt k,
nu ngi ta cng s nh vi s vng ri tr i s ng th kt
qu s lun lun bng 1. V d, tt c cc mng trn hnh 9 u tun
theo quy tc .
S nh = 4 S nh = 6 S nh = 6
S vng = 3 S vng = 1 S vng = 5
S ng = 6 S ng = 6 S ng = 10
Hnh 9. Tt c cc mng u tun theo quy tc mng ca Euler
C th hnh dung vic kim tra cng thc mng cho mt lot cc
mng khc nhau v nu mi trng hp kim tra u cho kt qu
ng th ta d c xu hng coi rng cng thc l ng i vi
tt c cc mng. Mc d iu c th l bng chng i vi
mt l thuyt khoa hc, nhng n cha c xem l mt nh
l ton hc. Cch duy nht chng t rng cng thc ny ng
113
s ti h ca ton hc
vi mi mng kh d l phi xy dng c mt h thng suy din
cht ch ng nh Euler lm.
Euler bt u bng vic xt mng n gin nht, tc l mng ch
c mt nh nh minh ha trn hnh 10(a). i vi mng ny, cng
thc trn hin nhin l ng: c mt nh v khng c mt vng
hay ng no, do :
V+R-L=1+0-0=1
Sau Euler xem xt iu g s xy ra khi ta thm mt ci g

vo mng n gin nht y. Bt c mt s m rng no i vi mt
nh duy nht i hi phi thm vo mt ng. ng ny hoc
l ni nh ang tn ti vi chnh n hoc l ni nh ang tn ti
vi mt nh mi.
Trc ht, chng ta hy xt vic ni nh c vi chnh n bng
cch thm vo mt ng. Nh ta thy trn hnh 10(b), khi ng
(a)
Hnh 10. Euler chng

(b)
minh cng thc mng ca
mnh bng cch chng
minh rng n ng vi
mng n gin nht, v
sau chng minh rng
cng thc ny vn cn
ng i vi bt c s m
rng no c thm vo
mng mt nh duy nht. (c)
114
ny c thm vo, n cng to thm mt vng mi. Do , cng
thc mng vn cn ng bi v vng mi ny sinh (+1) s trit tiu
vi ng mi thm vo (-1). Nu tip tc thm cc ng khc
vo mng theo cch , th cng thc mng vn s cn ng bi v
mi ng mi s li to ra thm mt vng mi.
Th hai, by gi chng ta s xt vic dng mt ng ni
nh c vi mt nh mi, nh c minh ha trn hnh 10(c).
Li mt ln na cng thc mng vn ng, bi v mt nh thm
vo (+1) s trit tiu mt ng thm vo (-1). Nu tip tc thm
vo cc ng theo cch nh vy, th cng thc mng cng vn
cn ng bi v mi ng mi thm vo s to thm mt nh
mi.
l tt c nhng g m Euler cn cho chng minh ca ng. ng
lp lun rng cng thc mng ng cho mng n gin nht, ch
c mt nh. Hn na, tt c cc mng khc d phc tp n my
cng u c th c xy dng t mng n gin nht bng
cch thm vo mi ln mt ng. Mi ln mt ng mi c
thm vo, cng thc mng vn cn ng bi v khi mt nh
mi s c thm vo hoc mt vng mi c ny sinh, v iu
dn ti kt qu b tr nhau. Nh vy, Euler pht trin mt
phng php n gin nhng rt hiu qu. ng chng minh
cng thc cho mng c bn nht, ch c mt nh, ri sau chng
minh rng mi thao tc lm cho mng phc tp ln u bo ton
c s ng n ca cng thc. Do cng thc l ng i vi
v s cc mng kh d.
Ln u tin khi Euler gp bi ton nh l cui cng ca Fermat,
chc hn ng cng hy vng rng c th gii n bng cch dng
115
s ti h ca ton hc
chin lc tng t nh trn. nh l cui cng ca Fermat v
cng thc mng thuc hai lnh vc rt khc nhau ca ton hc,
nhng chng c cng mt im chung, l c hai u ni v mt
s v hn cc i tng. Cng thc mng ni rng i vi mt s
v hn cc mng khc nhau, tng s nh v s vng lun lun ln
hn s ng mt n v. Cn nh l cui cng ca Fermat th
khng nh rng khng c nghim nguyn i vi mt s v hn
cc phng trnh. Cn nh li rng Fermat ch khng nh khng
c nghim nguyn i vi phng trnh:
x + y = z trong n l s nguyn bt k ln hn 2
n n n
Nhng thc ra phng trnh ny biu din mt tp hp v s

cc phng trnh:
x+y =z
3 3 3
x+y =z
4 4 4
x+y =z
5 5 5
x+y =z
6 6 6
x+y =z
7 7 7
Euler bn khon t hi liu c th chng minh rng mt trong

s cc phng trnh trn khng c nghim nguyn ri ngoi suy
kt qu cho nhng phng trnh cn li hay khng, theo cch hon
ton tng t nh ng chng minh cng thc mng cho tt c
cc mng, bng cch tng qut ha n t mng n gin nht, ch
gm c mt nh.
Nhim v m Euler t ra c mt s khi u thun li khi
ng pht hin mt u mi n giu trong nhng ghi ch nguch
ngoc ca Fermat. Mc d Fermat khng vit ra chng minh i
116
vi nh l cui cng, nhng ng li phc ra li gii i vi trng
hp n = 4 u trong cun S hc v gp n vo chng minh
ca mt bi ton hon ton khc. Mc d l mt tnh ton y
nht m ng vit ra trn giy, nhng nhng chi tit vn cn
kh m h v ng kt lun chng minh bng cch ni rng do l
qu hp v thiu thi gian nn ng khng th gii thch y hn
c. Mc d cn thiu chi tit trong phc tho chng minh ca
Fermat, nhng n cng minh ha kh r rng mt dng c bit
ca phng php chng minh bng phn chng, m ngi ta gi
l phng php gim v hn.
chng minh phng trnh x + y = z v nghim, Fermat bt
4 4 4
u bng gi thit rng n c mt nghim gi nh l:

x = X y = Yz = Z
1 1 1
Bng cch kho st cc tnh cht ca (X , Y , Z ), Fermat c th

1 1 1
chng minh c rng nu nghim gi nh ny tn ti th s

phi c mt nghim nh hn (X , Y , Z ). Sau bng cch xem xt
2 2 2
nghim mi ny, Fermat li chng minh c rng phi c mt

nghim (X , Y , Z ) cn nh hn na, v c nh vy mi.
3 3 3
Nh vy Fermat pht hin ra mt cu thang i xung ca

cc nghim, m v mt l thuyt n s i xung mi mi, vi cc
nghim ngy cng nh hn. Tuy nhin, cc s x, y, z phi l cc s
nguyn dng (cng tc l s t nhin) nn ci cu thang khng
th i xung v tn c, nht thit phi c mt nghim nh nht.
iu mu thun ny chng t gi thit ban u c nghim (X , Y , 1 1
Z ) l sai. Bng cch dng phng php gim v hn Fermat

1
chng minh c rng phng trnh (x + y = z ) l khng c nghim

4 4 4
nguyn, nu khng cc h qu rt ra s l v l.
117
s ti h ca ton hc
Euler th dng kt qu ny nh mt im xut pht xy
dng chng minh tng qut cho tt c cc phng trnh khc. Ngoi
vic xy dng ln ti n = (v cc), Euler cn phi xy dng xung
pha di cho trng hp n = 3 v chnh bc i xung duy nht
l iu m ng mun lm trc tin. Ngy 4 thng 8 nm 1753,
trong mt bc th gi cho nh ton hc Christian Goldbach, Euler
thng bo rng ng p dng phng php gim v hn ca
Fermat v chng minh thnh cng trng hp n = 3. Sau mt
trm nm, y l ln u tin c ngi thc hin thnh cng
c mt bc tin p li s thch thc ca Fermat.
m rng chng minh ca Fermat trong trng hp n = 4 sang
n = 3, Euler phi s dng mt khi nim b n c tn l s o, mt
thc th c cc nh ton hc chu u pht minh t th k XVI.
Tht l l khi ngh rng nhng con s mi c pht minh,
iu ny ch yu l do chng ta qu quen thuc vi nhng con
s thng dng, khin cho chng ta qun rng c mt thi mt
s nhng con s ny khng c bit ti. Cc s m, phn s v
cc s hu t, tt thy u phi c pht minh v mc ch pht
minh ra chng l tr li cho nhng cu hi m nu nh khng
c nhng con s , th s khng th tr li c.
Lch s cc con s bt u t nhng s m n gin (1, 2, 3, ...)
hay cn gi l cc s t nhin. Nhng con s ny hon ton tha
mn i vi vic cng cc i lng nguyn n gin, nh cc con
cu hay cc ng tin vng nhn c mt con s cng l mt
i lng nguyn. Ngoi php cng, mt php tnh n gin khc
l php nhn cng c thc hin vi cc s nguyn to ra cc
s nguyn khc. Tuy nhin, php chia li t ra mt vn kh x.
118
Trong khi 8 chia cho 2 bng 4, th chng ta li tm thy rng 2 chia
cho 8 li bng 1/4. Kt qu ca php chia th hai khng phi l mt
s nguyn m l mt phn s.
Php chia l mt php tnh n gin c thc hin trn cc s t
nhin, nhng n i hi chng ta phi vt ra ngoi khun kh cc
s t nhin mi tm c p s. i vi cc nh ton hc, khng
tr li c tt c cc cu hi, t nht v mt l thuyt, l iu khng
th tng tng ni, nht thit phi c cu tr li; iu c gi
l tnh y . C mt s cu hi lin quan ti cc s t nhin m
ta s khng th tr li c nu nh chng ta khng vin ti cc
phn s. Ni theo cch ca cc nh ton hc, th cc phn s l cn
thit cho tnh y .
V cng chnh v s cn thit cho tnh y m nhng ngi
n pht minh ra s m. H nhn thy rng trong khi 5 tr
cho 3 r rng l bng 2, nhng ly 3 tr cho 5 li khng n gin
nh vy. Cu tr li by gi nm ngoi khun kh ca cc s t
nhin, v ch c c nu a vo khi nim s m. Mt s nh ton
hc khng chp nhn s m rng tru tng , h gi cc s
m l cc s v l hay s ba. Bi l, theo h, mt ngi k ton
c th gi trong tay mt ng vng, hoc thm ch mt na ng
tin vng, nhng khng th gi mt ng tin m c.
Ngi Hy Lp cng khao kht tnh y v iu dn h
ti pht minh ra cc s v t. Trong Chng 2, vn c t ra
l: S no l cn bc hai ca 2? Ngi Hy Lp bit rng s xp x
bng 7/5, nhng khi h nh tm ra phn s chnh xc biu din
th h pht hin phn s khng h tn ti. y l con s khng
th biu din bng mt phn s, nhng loi s mi ny cn thit
119
s ti h ca ton hc
tr li cho mt cu hi n gin: Cn bc hai ca 2 l s no, i hi
rng phi c mt loi s mi b sung vo vng quc cc con s.
Vo thi Phc hng, cc nh ton hc cho rng h pht minh
ra tt c cc con s trong V tr. Tt c cc con s u c coi
nh nm trn trc s, ko di v hn v hai pha vi s khng nm
trung tm, nh minh ha trn hnh 11. Cc s nguyn nm cch
u nhau dc theo trc s, trong cc s dng nm bn phi s
khng v tri di ti dng v cc, cn cc s m nm bn tri s
khng v tri di ti m v cc. Cc phn s chim cc v tr gia
cc s nguyn, cn cc s v t li kp gia cc phn s.
Nh vy, trc s gi cho ta ngh rng tnh y ca n th
l t c. Tt c cc con s dng nh ng v tr ca
n, sn sng tr li mi cu hi v ton hc v trong mi trng
hp cng chng cn ch u cho nhng con s mi. Th nhng
trong sut th k XVI c nhng ting sm rn bo hiu s i
mi. Nh ton hc ngi Italia Rafaello Bombelli khi nghin cu
cn bc hai ca cc s khc nhau vp phi mt cu hi khng
th tr li c.
Vn bt u t cu hi: cn bc hai ca 1, tc 1 l bao nhiu?
Cu tr li hin nhin l 1, bi v 11 = 1. V cu tr li t hin nhin
hn l -1. Mt s m nhn vi mt s m khc to ra mt s dng.
Hnh 11. Tt c cc con s u c mt v tr nm trn trc s,

ko di v tn v c hai pha.
120
iu ny c ngha l (-1) (-1) = +1. Nh vy, cn bc hai ca +1 va
l +1 va l -1. Vic c nhiu p s nh vy l kh tinh t v sau
t ra cu hi: th cn bc hai ca m mt, tc l bao nhiu?
y l vn tng nh khng th x l ni. p s khng th
l +1 m cng khng th l -1, bi v bnh phng hai s u l
+1. Khng c mt ng vin hin nhin no khc, ng thi, tnh y
li i hi rng chng ta phi tr li c cu hi .
Gii php i vi Bombelli l phi to ra mt s mi, gi l s
o v k hiu l i, c nh ngha n gin l p s ca cu hi:
Cn bc hai ca -1 bng bao nhiu? iu gy cm tng dng
nh y ch l mt gii php n trnh, nhng s tht n hon ton
khng khc g cch thc m ngi ta a cc s m vo. Khi i
mt vi mt cu hi khc dng nh cng khng th tr li c,
ngi n n gin nh ngha -1 nh l p s ca cu hi:
S 0 tr i 1 bng bao nhiu? S d khi nim -1 d dng c chp
nhn l bi v chng ta c kinh nghim v khi nim n, trong
khi chng ta khng c g trong th gii thc ti h tr cho cc
s o c. Nh ton hc ngi c th k XVII Gottfried Leibniz
m t rt hay bn cht l lng ca cc s o nh sau: S o l
mt s tr gip tuyt p v k diu ca Cha, n l loi lng c
gia tn ti v khng tn ti.
Mt khi chng ta nh ngha i l cn bc hai ca -1, th 2i cng
phi tn ti, bi v n l tng ca i v i (v n cng l cn bc hai ca
-4). Tng t, i/2 cng phi tn ti v l kt qu ca php chia
ca i cho 2. Bng cch thc hin nhng php tnh n gin, ta c
th tm c mt s o tng ng vi mi mt s thc. C nhng
s m o, s m o, phn s o v cc s v t o.
121
s ti h ca ton hc
Vn t ra by gi l tt c cc s o u khng c v tr trn
trc s. Cc nh ton hc gii quyt cuc khng hong ny bng
cch to ra mt trc s o ring r t vung gc vi trc s thc
ti im 0, nh c minh ha trn hnh 12. Cc s by gi khng
cn b gii hn trn ng thng mt chiu na, m l chim mt
mt phng hai chiu. Trong khi cc s thun o hoc thun thc
c gii hn trn hai ng thng tng ng ca chng, th t
hp ca cc s thc v o (v d nh 1 + 2i), c gi l s phc,
li sng trn mt phng s.
iu c bit ng ni y l c th dng cc s phc gii
bt c mt phng trnh i s no m ta c th tng tng ra. V
d, tnh 3 + 4i , ta khng cn buc phi pht minh ra mt loi
s mi no na, m c ngay p s l 2 +i, mt s phc khc. Ni
mt cch khc, cc s o dng nh l phn t cui cng cn c
lm cho ton hc tr nn y .
Mc d cn bc hai ca cc s m c gi l s o, nhng cc
nh ton hc khng xem s i l tru tng hn mt s m hay mt
s t nhin. Ngoi ra, cc nh vt l cn pht hin rng cc s o
cung cp cho h mt ngn ng cc k thun tin m t mt
s hin tng ca th gii thc ti. Vi mt cht bin bo, cc s
o ha ra li l mt phng tin l tng m t chuyn ng
dao ng ca cc vt nh con lc, chng hn. Chuyn ng ny,
ni theo ngn ng chuyn mn, c gi l dao ng iu ha,
n c mt khp ni trong t nhin v nh vy, cc s o tr
thnh mt b phn hp thnh ca nhiu tnh ton vt l. Ngy
hm nay nhiu k s in s dng s i phn tch cc dng
in xoay chiu, v cc nh vt l l thuyt khi tnh nhng h qu
122
Hnh 12. Vic a vo trc cc s o bin ng thng s thnh mt mt
phng s. Bt k mt t hp no ca cc s thc v s o u c mt v tr trong
mt phng s.
ca hm sng trong c hc lng t cng phi dng ti cc ly

tha ca nhng s o.
Cc nh ton hc thun ty cng khai thc cc s o, h dng
chng tm li gii cho nhng bi ton m trc khng th
cng ph ni. ng l cc s o em li cho ton hc thm mt
chiu kch mi, v Euler hy vng s khai thc bc t do c thm
tn cng nh l cui cng ca Fermat.
123
s ti h ca ton hc
Trong qu kh, nhiu nh ton hc th p dng phng php
gim v hn cho trng hp n = 4, nhng trong mi trng hp,
mi nh m rng php chng minh u ch dn ti nhng
l hng trong logic. Tuy nhin, Euler chng t c rng bng
cch a s o i vo chng minh ca mnh, ng bt c nhng
l hng v buc phng php gim v hn phi c hiu lc i
vi trng hp n = 3. y l mt thnh tu ht sc to ln, nhng
Euler li khng lp li c n i vi nhng trng hp khc
ca nh l cui cng ca Fermat. Tht khng may, mi n lc
ca Euler nhm lm cho h thng lp lun ca mnh p dng c
cho cc trng hp ti v hn u kt thc tht bi. Vy l, ngi
sng to ra tri thc ton hc nhiu hn bt k ai khc trong lch
s b h gc bi thch thc ca Fermat. Nim an i duy nht l
ng lm c mt bc t ph u tin vo bi ton hc ba
nht th gii . Khng ng lng trc tht bi, Euler vn tip tc
sng to ra nhng thnh tu ton hc xut sc cho ti khi ng qua
i, v l do khin ta cng khm phc trc nhng thnh tu
l nhng nm cui cng trong s nghip ca mnh, ng b m
hon ton. ng bt u b mt th gic t nm 1735, khi Vin Hn
lm Paris t ra gii thng dnh cho ai gii c mt bi ton
thin vn. Bi ton ny hc ba ti mc cng ng cc nh ton
hc ngh Vin Hn lm cho php h ko di thm vi thng,
nhng i vi Euler th khng cn thit. ng b m nh bi bi
ton n mc lm vic lin tc ba ngy lin v ginh c
gii thng mt cch xng ng. Tuy nhin, do iu kin lm vic
thiu thn kt hp vi sc p cng thng bt Euler phi tr gi
bng mt con mt khi ng cha y 30 tui.
124
Mt i mt con mt i vi Euler ch l mt khuyt tt nh, Euler
cn tuyn b rng: By gi ti s t b phn tn t tng hn. Bn
mi nm sau, vo tui lc tun, tnh hnh ca ng ti t mt cch
ng k, khi con mt cn tt ca ng b c thy tinh th, ngha l
ng s b m. ng quyt nh khng chu u hng v bt u
nhm mt tp vit nhm hon thin k thut ny trc khi bng
ti hon ton sp xung. t tun sau ng b m hon ton. Vic
luyn tp trc hu ch i vi ng trong nhng tun u, nhng
ri my thng sau, nt ch ca Euler tr nn khng th c c
na v Albert, con trai ng, phi lm th k cho ng.
Euler vn tip tc sng to ton hc trong sut 17 nm tip theo,
thm ch cn c nng sut hn c trc . Khi c s ca ng
cho php ng c th x l cc khi nim m khng cn phi vit
ra trn giy, ng thi tr nh siu vit ca ng cho php ng s
dng b no ca mnh nh mt th vin. Cc ng nghip ca
Euler cho rng vic mt i th gic cng lm cho chn tri tr tng
tng ca ng c m rng ra thm. Nhng tnh ton v tr Mt
trng ca Euler c thc hin trong thi k m la ny. i
vi cc hong chu u th y l mt thnh tu ton hc qu
gi nht, bi v n tng lm bi ri nhng nh ton hc v i
nht chu u, k c Newton.
Nm 1776, mt ca m c thc hin v trong t ngy th gic
ca Euler dng nh c phc hi. Nhng ri do nhim trng,
Euler li b bng ti bao ph tr li. Khng h nn lng, Euler vn
tip tc lm vic cho ti ngy 18 thng 9 nm 1783, mt cn t qu
cp mt sinh mng ca ng. Nh ton hc kim trit hc, Hun
tc Concordcet ni: Euler ngng sng v ngng tnh ton.
125
s ti h ca ton hc
Nhng bc tin nh nhoi
Mt th k sau ci cht ca Fermat, ngi ta ch c c chng

minh cho hai trng hp c bit ca nh l Fermat. Fermat
cho cc nh ton hc mt bc khi u bng cch cung cp cho
h chng minh khng nh rng phng trnh
x + y = z khng c nghim nguyn.
4 4 4
Euler vn dng phng php chng minh chng t

rng phng trnh
x + y = z cng khng c nghim nguyn.
3 3 3
Sau t ph ca Euler, ngi ta vn cn cn phi chng minh

rng cc phng trnh:
x+y =z
5 5 5
x+y =z
6 6 6
x+y =z
7 7 7
x+y =z
8 8 8
x+y =z
9 9 9
Mc d cc nh ton hc ch tin c mt cch ht sc chm

chp, nhng tnh hnh cng khng n ni xu nh ta thot tng.
Thc ra, chng minh cho trng hp n = 4 cng tc l chng minh
cho cc trng hp n = 8, 12, 16, 20,... S d nh vy l bi v mt
s bt k c vit di dng ly tha bc 8 (hoc bc 12, 16, 20...)
cng u c th vit di dng ly tha bc 4. V d, s 256 bng
2 , nhng cng c th c vit nh 4 . Do vy, mt chng minh
8 4
ng cho ly tha bc 4 th cng ng cho ly tha bc 8 v tt c

nhng ly tha khc c bc l bi s ca 4. Cng theo nguyn tc
126
, chng minh ca Euler cho trng hp n = 3, cng s t ng
ng cho cc trng hp n = 6, 9, 12, 15,...
Vy l bt cht cc con s rung ng v xem ra nh l cui
cng ca Fermat sp chng minh c n ni. Chng minh cho
trng hp n = 3 c tm quan trng c bit, bi v 3 l mt s
nguyn t. Nh gii thch trn, cc s nguyn t c mt tnh
cht c bit: n khng l bi s ca bt c s nguyn no, ngoi
s 1 v chnh n. Nhng s nguyn t khc l 5, 7, 11, 13,... Tt c
nhng s cn li u l bi s ca cc s nguyn t, c gi l
cc hp s.
Cc nh l thuyt s xem cc s nguyn t l nhng s quan
trng hn ht thy, bi v chng l cc nguyn t ca ton hc. Cc
s nguyn t l nhng vin gch s, bi v tt c cc s khc u
c to dng bng tch ca cc s nguyn t. iu ny c v nh
s dn chng ta ti mt t ph quan trng. C th l, chng
minh nh l Fermat i vi mi gi tr ca n, ta ch cn n gin
chng minh n i vi cc gi tr ca n l s nguyn t. Tt c cc
trng hp khc n thun ch l bi s ca cc s nguyn t nn
cng hm c chng minh.
Bng trc gic ta thy iu ny s lm cho bi ton n gin i
rt nhiu, v bn khng cn quan tm ti cc phng trnh trong
gi tr ca n khng phi l s nguyn t. Nh vy, s cc phng
trnh s rt bt i rt nhiu. V d, i vi cc gi tr n nh hn 20,
th ch c 6 gi tr ca n l cn phi chng minh:
x+y =z
5 5 5
x+y =z
7 7 7
x +y =z
11 11 11
127
s ti h ca ton hc
x +y =z
13 13 13
x +y =z
17 17 17
x +y =z
19 19 19
Nu ngi ta c th chng minh nh l cui cng ca Fermat

ch cho cc gi tr nguyn t ca n th cng c ngha l n c
chng minh i vi mi gi tr ca n. Nu ta xt tt c cc s nguyn
th hin nhin l s c mt s v hn. Cn nu ta ch xt ring cc s
nguyn t, tc ch mt phn nh trong tp hp tt c cc s nguyn
thi, th liu bi ton c n gin i nhiu hay khng?
Trc gic chc s mch bo vi chng ta rng nu bn bt u
vi mt s lng v hn v sau b i mt phn ln ca n, th
bn hy vng c th nhn c mt ci g hu hn. Tuy nhin,
trong ton hc, logic ch khng phi trc gic l trng ti ca chn
l. Trong thc t ngi ta chng minh c rng bn lit k cc
s nguyn t cng ko di v tn. Do , mc d c th khng cn
phi xem xt mt s rt ln cc phng trnh c lin quan n cc
gi tr khng phi l s nguyn t ca n, nhng cc phng trnh
cn li lin quan n cc gi tr nguyn t ca n vn cn l mt s
lng v hn.
Chng minh s lng cc s nguyn t l v hn c t thi
Euclid v l mt trong s nhng suy lun kinh in ca ton hc.
Ban u Euclid gi thit rng bn lit k cc s nguyn t bit l
hu hn v sau chng minh rng cn phi tn ti mt s lng
v hn cc s mi thm vo bn lit k . Gi s trong bn lit k
ban u ca Euclid c N s nguyn t, m ta k hiu l P , P , P , ...,
1 2 3
P . Sau Euclid to mt s mi Q sao cho:

N A
Q = (P x P x P x... x P ) + 1
A 1 2 3 N
128
S mi Q ny c th l s nguyn t hoc khng nguyn t. Nu
A
n l s nguyn t, th c ngha l ta thnh cng to ra mt s

nguyn t mi ln hn, v do bn danh sch ban u a ra l
khng y . Tri li, nu Q khng phi l s nguyn t, th n
A
phi chia ht cho mt s nguyn t no . S nguyn t ny khng

th l mt trong s cc s nguyn t bit (tc cc s trong bn
danh sch ban u) bi v khi chia Q cho mt trong cc s u
A
c s d bng 1. Do vy, nht thit phi c mt s nguyn t mi

m ta k hiu l P .N+1
Nh vy, by gi ta chng minh c rng hoc Q l mt s

A
nguyn t mi hoc chng ta phi c mt s nguyn t mi khc

l P . ng no th bn lit k cc s nguyn t ban u cng s
N+1
c b sung thm mt s nguyn t mi. Lp li qu trnh trn

vi bn lit k by gi c b sung mt s nguyn t mi (P hoc
N+1
Q ) v to s mi Q . Lp lun tng t ta thy s Q c th l mt

A B B
s nguyn t mi ln hn hoc tn ti mt s nguyn t mi khc

P khng c trong bn lit k ca chng ta. Rt cc, d cho bn
N+2
lit k cc s nguyn t ca chng ta c di th no i na, th vn

lun lun tm c mt s nguyn t mi. Do , bn lit k cc s
nguyn t l v hn, tc l khng bao gi kt thc.
Nhng lm sao li c chuyn mt ci g hin nhin l nh hn
mt lng v hn m li cng l v hn c? Nh ton hc ngi
c David Hilbert mt ln ni rng: i ci v hn! Khng c
g trn i ny li c th lm cho tinh thn con ngi bi ri su sc
n nh vy; cng khng c tng no li kch thch tr tu con
ngi c kt qu n nh th; v cng khng c khi nim no cn
phi c lm sng t nhiu hn na nh khi nim v hn ny.
129
s ti h ca ton hc
gii quyt nghch l v tnh v hn nu trn, iu cn thit l
phi nh ngha v hn ngha l g. Georg Cantor, ngi lm vic
bn cnh Hilbert, nh ngha v hn nh l kch thc ca bn
lit k ko di v hn ca tp hp cc s t nhin (1, 2, 3,...). Do
, bt k ci g c th so snh c v kch thc vi tp hp
u l v hn.
Theo nh ngha , s lng cc s chn m theo trc gic l nh
hn, cng li l v hn. D dng chng minh rng lng cc s t
nhin v lng cc s chn l so c vi nhau v ta c th kt i
mt s t nhin vi mt s chn tng ng:
1 2 3 4 5 6 7...
...
2 4 6 8 10 12 14...
Nu mi thnh vin ca bn lit k cc s t nhin u c th t
tng ng vi mt thnh vin ca bn lit k cc s chn th hai
bn lit k ny cn phi c kch thc nh nhau. Phng php so
snh ny dn ti nhiu kt lun rt bt ng, trong c kt lun v
tnh v hn ca tp hp cc s nguyn t. Mc d Cantor l ngi
u tin gii quyt vn v hn mt cch hnh thc, nhng ngay
t u ng b cng ng ton hc ph phn ht sc nng n v
nh ngha kh trit ca ng. Ti cui s nghip ca Cantor, s
cng kch cng mang mu sc c nhn v kt qu l ng mc
bnh tm thn v suy sp nghim trng. Cui cng, sau khi Cantor
mt, nhng tng ca ng mi c chp nhn mt cch rng
ri nh mt nh ngha hiu nng, chnh xc v nht qun v ci
v hn. Hilbert tng ni nh mt s tn vinh: Khng ai c th
130
ko chng ta ra khi ci thin ng m Cantor to dng cho
chng ta.
Hilbert a ra mt v d v ci v hn, c bit ti di ci
tn Khch sn Hilbert, mt v d minh ha tht r rng v nhng
tnh cht l lng ca ci v hn. Khch sn gi nh ny c mt
thuc tnh m khch sn no cng c ao, l n c mt s v
hn cc phng. Mt hm, c mt v khch mi ti v ng ta ht
sc tht vng khi bit rng, mc d kch thc ca khch sn l v
hn, nhng tt c cc phng u c ngi thu. Hilbert, ngi
qun l khch sn, ngm ngh mt lt ri khng nh vi v khch
mi ti rng ng s thu xp c mt phng trng cho ng ta.
Hilbert ngh tt c cc khch thu lc hy dn sang phng
bn cnh, c th l ngi phng s 1 dn sang phng s 2, ngi
phng s 2 dn sang phng s 3, v c nh vy mi. Nh vy,
tt c nhng ngi trong khch sn u c m bo vn c
mt phng v v khch mi ti s c xp vo phng s 1. iu
ny chng t rng v cng cng 1 vn bng v cng.
Ti hm sau Hilbert li phi i mt vi mt bi ton cn ha ba
hn nhiu. Khch sn vn cn kn khch, th mt chic xe ln v hn
ch ti mt s v hn cc v khch mi. Hilbert bn ngh tt c
cc khch ang thu phng chuyn sang phng c s ln gp i s
phng mnh ang . C th l khch ang phng s 1 s dn sang
phng s 2, khch ang phng s 2 dn sang phng s 4, v c
nh vy mi. Bng cch , tt c cc v khch ang thu phng vn
gi c cho mnh mt phng, nhng ng thi li di ra mt s v
hn phng trng, l cc phng nh s l, dnh cho cc v khch
mi. iu ny chng t rng nhn i v hn cng vn s l v hn.
131
s ti h ca ton hc
Xem ra ci khch sn Hilbert gi rng tt c nhng ci v hn
u ln nh nhau, bi v cc tp hp v hn khc nhau u c th
nht vo cng mt khch sn v hn - tp hp v hn ca cc s
chn c th t tng ng v so c vi tp hp ca tt c cc s
t nhin. Tuy nhin, thc t khng phi nh vy, mt s tp hp
v hn thc s ln hn cc tp hp khc. V d, mi nh kt i
mi mt s hu t vi mi mt s v t u kt thc tht bi v
thc t ngi ta chng minh c rng tp hp v hn ca cc
s v t ln hn tp hp v hn ca cc s hu t. Cc nh ton hc
phi pht trin c mt h thng ng cp cho cc thang v hn
khc nhau v vic x l nhng khi nim l mt trong nhng
ch nng bng nht hin nay.
Mc d tnh v hn ca cc s nguyn t lm tiu tan hy vng
v mt chng minh sm cho nh l cui cng ca Fermat, nhng
ngun cung cp v hn cc s nguyn t li dn n nhng h qu
tch cc hn trong cc lnh vc khc, nh lnh vc tnh bo v tin
ha ca cc cn trng, chng hn. Trc khi quay tr li cuc tm
kim chng minh cho nh l cui cng ca Fermat, cng rt ng
chng ta tm hiu mt cch ngn gn vic s dng v lm dng
cc s nguyn t.
L thuyt cc s nguyn t l mt trong s rt t cc lnh vc ca
ton hc thun ty tm thy s ng dng trc tip trong thc
tin, m c th l trong lnh vc mt m. Mt m c lin quan ti
vic son tho nhng th tn b mt m ch ngi nhn, ch khng
phi bt k ai bt c n, c th c c. Qu trnh son tho
nhng bc th ny i hi phi dng nhng cha kha b mt, v
vic gii m truyn thng ch n gin i hi ngi nhn dng
132
cha kha m theo chiu ngc li. Vi th tc nh th, th cha
kha m lun l khu yu nht trong chui cc mt xch an ninh.
Trc ht, ngi gi v ngi nhn cn phi tha thun vi nhau
v nhng chi tit ca kha m v s trao i thng tin ny l cc
k mo him. Nu i phng bt c kha m c trao i,
th chng s gii m c tt c cc th tn tip sau. Th hai, kha
m phi thng xuyn thay i gi an ton v mi ln iu
xy ra th li c nguy c m kha b i phng bt c.
Bi ton ca mi kha m xt cho cng ch tin trin xoay quanh
vic p dng n theo mt chiu m ha th tn v p dng n theo
chiu ngc li gii m - vic gii m mt bc th hu nh cng
d dng nh vic m ha n. Tuy nhin, kinh nghim cho chng ta
bit rng c rt nhiu tnh hung hng ngy trong vic gii m
kh hn vic m ha rt nhiu - chng hn, lm mn kem trng th
d, nhng phc hi li trng thi ban u ca qu trng th li cc k
kh, sau khi lng b tch ra khi lng trng v khuy u ln.
Vo nhng nm 1970, Whitfield Diffie v Martin Hellman
ny ra tng tm kim mt qu trnh ton hc d dng thc hin
theo mt chiu nhng li cc k kh thc hin theo chiu ngc li.
Mt qu trnh nh vy s cung cp cho ta mt loi m kha hon
ho. Chng hn, ti c mt m kha ring gm hai phn (phn m
ha v phn gii m) v phn m ha ca n c cng b trong
mt cun danh b cng cng. Nu sau c mt ngi gi cho ti
bc th c m ha, th ch c ti, ngi nm phn gii m
ca kha m, mi c th c c. Mc d, tt c mi ngi u
bit phn m ha ca kha, nhng n khng c lin quan g n
phn gii m ht.
133
s ti h ca ton hc
Nm 1977, Ronald Rivest, Adi Shamir v Leonard Adleman,
mt kip cc nh ton hc v khoa hc my tnh thuc Hc vin
Cng ngh Massachusetts (MIT) nhn thy rng cc s nguyn
t chnh l c s l tng cho mt qu trnh m ha d/gii m kh
nh vy. lm m kha ring ca mnh, ti ly hai s nguyn t
cc ln, mi s cha ti 80 ch s ri sau nhn chng vi nhau
c mt hp s cn ln hn na. m ha cc th tn ngi
ta ch cn bit hp s ln , trong khi gii m bn cn phi
bit hai s nguyn t gc c nhn vi nhau v c gi l cc
tha s nguyn t. By gi ti c th thng bo cng khai hp s
(tc l tch ca hai s nguyn t chn), n cng l na m ha
ca kha m; cn hai tha s nguyn t, tc na gii m th ch gi
cho mnh bit thi. iu quan trng l ngay c khi mi ngi u
bit hp s ln, th h cng v cng kh khn trong vic tm ra hai
tha s nguyn t.
Xin ly mt v d n gin. Ti c th a ra hp s 589 bt
k ai cng c th m ha cc th tn gi cho ti, nhng ti li gi b
mt v hai tha s nguyn t ca s 589, ch mnh ti mi c th
gii m c. Nu nhng ngi khc m ra hai tha s nguyn t
ny th h cng s gii m c nhng th tn gi cho ti, nhng
ngay c vi con s 589 nh b th cng khng phi nhn thy
ngay hai tha s nguyn t . Trong trng hp ny cng phi
mt my pht trn my vi tnh mi tm ra hai tha s nguyn t
l 31 v 19 (v 3119 = 589), v nh vy m kha ca ti khng
cn bo m c lu di.
Tuy nhin, trong thc t, hp s m ti cng b cng khai l mt
s c ti hn mt trm ch s v iu ny lm cho nhim v tm
134
hai tha s nguyn t l mt cng vic gn nh khng th thc hin
c. Thm ch ngay c vi nhng my tnh mnh nht hin nay
th vic phn tch mt hp s ln nh vy (phn m ha) thnh hai
tha s nguyn t (phn gii m) cng s phi mt vi nm mi
tm ra p s. Do , chng li gin ip nc ngoi, ti ch cn
thay i m kha ca ti mi nm mt ln. Ngha l mi nm mt
ln ti li cng b mt hp s khng l mi, v bt k ai mun th
gii m nhng bc th gi cho ti s phi bt u li t u vic
tm kim hai tha s nguyn t mi.
Ngoi vic tm ra vai tr ca mnh trong lnh vc tnh bo, cc
s nguyn t cng tng xut hin trong th gii t nhin. Ve
su nh k, m ch yu l loi Magicicada septendecim, c vng
i di nht trong s tt c cc loi cn trng. Vng i ca chng
c bt u t di t, ni m nhng nhng trn ca chng kin
nhn ht thc n t cc r cy. Ri sau 17 nm ch i, nhng con
ve su trng thnh chui t di t ln thnh n vi s lng
ln v tm thi chim lnh c mt vng. Trong mt t tun chng
giao phi, trng ri cht.
Mt cu lm au u cc nh sinh hc l: ti sao vng i ca
con ve su li di n nh vy? V vic vng i ca n c s nm
l mt s nguyn t liu c mt ngha g chng? Cng lu rng
mt loi ve su khc, loi Magicicada tredecim, cng chui t di
t ln hng n theo chu k 13 nm, iu ny khin ngi ta ngh
rng i vi loi ve su, vng i c s nm l mt s nguyn t
chc s em li cho n mt u th no trong qu trnh tin ha.
Mt l thuyt gi rng ve su tng c mt k sinh trng
cng tri qua mt vng i kh di v loi ve su c gng thot
135
s ti h ca ton hc
c n. Bng cch, chng hn, nu vng i ca k sinh trng l
2 nm th ve su s trnh nhng vng i l bi s ca 2, v nu
khng th k sinh trng v ve su s thng xuyn trng hp vi
nhau. Tng t, nu k sinh trng c vng i l 3, th ve su s
trnh c vng i l bi s ca 3, v nu khng k sinh trng v
ve su li mt ln na c nguy c thng xuyn trng hp nhau.
Cui cng, trnh cuc gp g vi k sinh trng ca mnh, chin
lc tt nht ca ve su l phi c vng i di c s nm l mt s
nguyn t. V s 17 khng chia ht cho bt c s no, nn rt him
khi ve su Magicicada septendecim gp k sinh trng ca n. Nu
k sinh trng c vng i ko di 2 nm th chng ch c th gp
nhau sau 34 nm, cn nu n c vng i ko di 16 nm, th chng
ch gp nhau sau 272 (1617) nm.
chin u tr li, k sinh trng ch c th c hai vng i kh
d lm tng tn sut trng hp, l vng i ko di 1 nm v
vng i ko di 17 nm. Tuy nhin, k sinh trng khng th c c
may sng st, nu n phi i con mi ca mnh 17 nm lin tc,
bi v 16 nm u tin s chng c con ve su no cho n k sinh
ht. Mt khc, t ti vng i 17 nm, cc th h k sinh trng
trc ht phi tin ha qua vng i 16 nm. iu ny c ngha l
mt giai on no ca qu trnh tin ha, k sinh trng v ve
su khng th trng hp vi nhau trong 272 nm! Nh vy, trong
bt c trng hp no, vng i di l mt s nguyn t bo v
cho s sng cn ca n.
iu ny c th gii thch c ti sao k sinh trng m ngi
ta gi nh trn khng bao gi c tm thy ve su! Trong
cuc chy ua vi ve su, k sinh trng c l lin tc ko di
136
vng i ca mnh cho ti khi n ng phi hng ro 272 nm, v
do vn khng tm c s trng hp vi ve su lm cho
n b tuyt chng. Kt qu l ve su c vng i 17 nm, mt iu
tr nn khng cn cn thit na v k sinh trng ca n khng
cn tn ti.
Chng Le Blanc
Vo u th k XIX, nh l cui cng ca Fermat t khng
nh nh l mt bi ton ni ting nht trong l thuyt s. K t
khi c t ph u tin ca Euler hu nh khng c mt bc
tin no na, nhng tuyn b dng dc ca mt ph n tr ngi
Php li thi bng ln nim am m theo ui vic tm kim chng
minh mt ca Fermat. Sophie Germain sng trong mt thi i
trng nam khinh n v y ry nhng nh kin. c th tin
hnh nghin cu, b buc phi ci trang thnh nam gii, phi hc
tp trong nhng iu kin khng khip v lm vic trong s c
lp v tr tu.
Trong nhiu th k, ph n khng c khuyn khch nghin
cu ton hc, nhng mc d c s phn bit nh vy, vn c mt s
nh ton hc n u tranh chng li nhng thi tc v khc
su vnh vin tn tui ca h vo nhng cun bin nin ca ton
hc. Ngi ph n u tin c bit c nhng tc ng vo
ti ny l Theano th k th VI trc Cng nguyn, ngi bt
u nh mt hc tr ca Pythagore trc khi tr thnh mt trong
s nhng mn gn gi nht v cui cng tr thnh v ca
ng. Pythagore ni ting l mt trit gia lun u tranh cho ph
137
s ti h ca ton hc
n, bi v ng thc s khuyn khch cc hc gi l ph n. Theano
ch l mt trong s 28 ch em trong Hi i hu.
Trong nhng th k sau , nhng ngi nh Socrates v Plato
u tip tc mi ph n theo hc trong cc trng ca h, nhng
ch ti th k th IV trc Cng nguyn, mt nh ton hc n mi
lp c mt trng hc ring c nh hng ca mnh. Hypatia,
con gi ca mt gio s ton hc i hc Alexandria, ni ting
v nhng bi ging cho cng chng rng ri nht v cng v b
thuc s nhng ngi gii ton v i nht. Nhng nh ton hc b
b tc hng thng trc mt bi ton c th no u vit th cho
b tm kim li gii v Hypatia rt him khi lm cho nhng ngi
khm phc b phi tht vng. B am m ton hc v cc qu trnh
chng minh logic ti mc khi c hi ti sao b khng ly chng,
b tr li rng b kt hn vi chn l. Cui cng, s hin dng
hon ton cho s nghip duy l ca Hypatia dn ti ci cht bi
thm ca b, khi Cyril - c Gim mc ca Alexandria, tin hnh
n p cc nh trit hc, cc nh khoa hc v cc nh ton hc,
nhng ngi m ng ta gi l d gio. Nh lch s Edward Gibbon
k cho chng ta mt cu chuyn sinh ng v nhng iu xy
ra sau khi Cyril c m mu chng li Hypatia v kch ng qun
chng ni ln chng li b:
Trong mt ngy nh mnh, vo Ma Chay, Hypatia b ko ra khi chic

xe ca b, b lt trn trung, ko l n nh th v b hnh quyt d man
bi g c kinh Pierre v mt l cung tn man r, tn nhn; chng dng
nhng v s sc nhn rc tht b v tung nhng cng tay cng chn
cn run ry ca b vo ngn la.
138
Ngay sau ci cht ca Hypatia, ton hc bc vo thi k ngng
tr v ch ti thi k Phc hng mi xut hin mt ngi ph n
khc lm cho tn tui ca mnh ni ln nh mt nh ton hc.
Maria Agnesi sinh nm 1718 Milan. Ging nh Hypatia, b cng
l con gi ca mt nh ton hc. B c tha nhn l mt trong
s nhng nh ton hc tinh t nht chu u v c bit, b c
ni ting l nh cng trnh v tip tuyn ca cc ng cong. Trong
ting Italia, cc ng cong c gi l versiera, mt t dn xut t
ch La tinh vertere c ngha l quay, nhng khn thay n cng li
l t vit tt ca avversiera, c ngha l v ca Qu. Mt ng
cong c nghin cu bi Agnesi (versiera Agnesi) c dch
nhm sang ting Anh l m ph thy Agnesi v trong mt thi
gian bn thn nh ton hc ny cng b gi bng chnh ci tn .
Mc d cc nh ton hc trn khp chu u u tha nhn kh
nng ca Agnesi, nhng nhiu c quan hc thut, c bit l Vin
Hn lm Php, u t chi khng dnh cho b mt v tr nghin
cu chnh thc. S phn bit chng li ph n c th ch ha
ny vn tip tc duy tr quyn ca n cho ti tn th k XX, khi
m b Emmy Noether, ngi c Einstein m t nh l mt
thin ti ton hc sng to quan trng nht c sn sinh ra cho
ti nay k t khi nn gio dc cao cp bt u dnh cho ph n,
b t chi chc ph gio s i hc Gottingen. a s nhng
ngi trong khoa lp lun: Lm sao c th cho mt ph n tr
thnh Privatdozent c? Khi tr thnh Privatdozen ri, sau
b ta c th s tr thnh gio s, ri tr thnh y vin ca Hi ng
trng i hc... Nhng ngi lnh ca chng ta s ngh g khi h
quay tr li trng i hc v thy rng ngi ta ngh h phi
139
s ti h ca ton hc
hc di chn ca mt ngi ph n? Bn v cng l thy ca b,
gio s ni ting David Hilbert p li rng: Tha cc ngi, ti
khng h thy gii tnh ca ng vin li l mt bng chng chng
li vic tip nhn b vi t cch l mt Privatdozen. Sau ht, Hi
ng ca nh trng u c phi l ci nh tm cng cng.
Sau ny, khi Edmund Landau, mt ng nghip ca b, c hi
Noether c ng l mt nh ton hc n v i hay khng, ng
tr li: Ti c th xc nhn rng b y ng l mt nh ton hc v
i, nhng vic Noether c phi l ph n hay khng th ti khng
th qu quyt c.
Ngoi chuyn cng phi chu s phn bit i x ra, Noether
cng cn c nhiu im chung vi nhng nh ton hc l ph n
khc trong sut nhiu th k, chng hn nh b cng l con gi ca
mt gio s ton hc. Nhiu nh ton hc ca c hai gii u xut
thn t cc gia nh ton hc, v iu ny lm ny sinh mt tin
n cho l c tn ti gene ton hc, nhng trong trng hp ph
n th t l ny qu tht rt cao. Mt cch gii thch hp l nht l
do phn ln ph n c kh nng khng c tip xc vi ton hc
hoc khng c khuyn khch theo ui n, trong khi nhng
ngi l con gi ca cc gio s ton hc u kh c th trnh khi
c tm mnh trong th gii cc con s. Hn th na, Noether,
cng ging nh Hypatia, Agnesi v phn ln nhng nh ton hc
n khc, li khng bao gi ly chng, ch yu l bi v x hi khng
th chp nhn nhng ph n theo ui mt s nghip nh vy
v cng c rt t ngi n ng c chun b ci c du vi
nhng nn tng tri ngc nh vy. Nh ton hc v i ngi Nga
Sonya Kovalevskaya l mt ngoi l i vi quy tc ny, bi v b
140
thu xp mt m ci theo thng l vi Vladimir Kovalevsky,
mt ngi c th chp nhn mt cuc hn nhn khng c quan
h tnh dc. i vi c hai bn, cuc hn nhn ny cho php h
thot ra khi gia nh v tp trung vo nhng nghin cu ca h,
v trong trng hp ca Sonya, vic chu du mt mnh khp chu
u s tr nn d dng hn mt khi b tr thnh mt ngi ph n
ng knh c chng.
Trong s tt c cc nc chu u th Php l nc c thi
phn bit i x mnh nht i vi ph n c hc vn. Quc gia
ny tuyn b thng thng rng ton hc khng thch hp vi ph
n v nm ngoi kh nng tr tu ca h. Mc d trong sut phn
ln th k XVIII v XIX, cc phng khch Paris (u do ph n
nm gi) c uy th hn nhiu so vi th gii ton hc, nhng ch
duy nht mt ph n dm vt ra khi nhng rng buc ca x
hi Php v xc lp cho mnh mt v tr vng vng nh l mt
nh l thuyt s v i - Sophia Germain to ra mt cuc cch
mng trong vic nghin cu nh l cui cng ca Fermat v
c nhng ng gp ln hn bt c mt ngi n ng no i trc
b trong lnh vc ny.
Sophia Germain sinh ngy 1 thng 4 nm 1776 v l con gi ca
mt thng gia, ng Ambroise-Francois Germain. Ngoi cng vic
ra, cuc i ca Sophia cng b chi phi bi nhng bin ng
ca cuc cch mng Php - nm m b pht hin ra tnh yu ca
mnh i vi cc con s cng l nm xy ra v chim ngc Bastille,
v nhng nghin cu v gii tch ca b din ra di bng my ca
thi k khng b. Mc d cha Sophia thnh t v mt ti chnh,
nhng gia nh b khng thuc gii qu tc.
141
s ti h ca ton hc
Sophie Germain
Ph n thuc cc gia nh cng tng lp vi gia nh Germain

khng c khuyn khch theo hc ton hc, nhng ngi ta cng
mong mun h c mt hiu bit nht nh v lnh vc ny
c th bn lun c trong nhng cuc ni chuyn x giao ca gii
thng lu. p ng mc ch , mt lot sch gio khoa
c vit nhm gip cho cc c gi tr nm c nhng pht trin
mi nht trong ton hc v khoa hc. Francesco Algarotti l tc
gi ca cun Trit hc ca Sir Isaac Newton c gii thch cho cc
qu b s dng. V Algarotti tin rng ph n ch quan tm ti cc
chuyn tnh, nn ng c nh gii thch cc pht minh ca Newton
thng qua cuc i thoi mang mu sc tn tnh gia mt n Cng
tc v ngi i thoi vi b. Chng hn, khi ngi tip chuyn
phc ra nh lut lc hp dn t l nghch vi bnh phng khong
cch, th b Cng tc cho ngay mt cch gii thch ring ca b
142
i vi nh lut c bn ny ca vt l: Ti khng th khng ngh
rng... t l bnh phng khong cch gia cc v tr ny... cng
c quan st thy ngay c trong tnh yu. Chng hn nh sau 8
ngy cch xa tnh yu s gim i 64 ln so vi ngy u tin.
Chng c g ng ngc nhin nu nh nhng cun sch gio khoa
ga lng kiu nh th ny khng kch thch c s quan tm ca
Sophia i vi ton hc. S kin lm thay i hn cuc i ca b
xy ra vo mt ngy khi b ang duyt qua th vin ca ngi
cha v tnh c gp cun Lch s ton hc ca Jean - Etienne Montucla.
Chng sch ht hn b l mt tiu lun ca Montucla v cuc
i Archimedes. Cu chuyn ca ng v nhng pht minh ca
Archimedes hn l ht sc th v, nhng iu c bit hp dn
i vi b l cu chuyn xung quanh ci cht ca Archimedes.
Archimedes sut i sng Syracuse v nghin cu ton hc trong
mt bi cnh tng i thanh bnh, nhng vo nhng nm cui
tui tht tun th s bnh yn ca ng b cuc xm lng ca ngi
La M ph tan. Truyn thuyt k rng trong cuc xm lng y,
Archimedes do qu tp trung nghin cu cc hnh khi hnh hc
v trn ct nn khng tr li cu hi ca mt tn lnh La M. Kt
qu l tn lnh rt kim m cht ng.
Germain rt ra kt lun rng nu c ai say m mt bi
ton hnh hc n mc b m cht th ton hc hn phi l mt
mn hc hp dn nht trn i. B bn ngay lp tc bt tay t hc
nhng c s ca l thuyt s v gii tch ton, v chng bao lu sau
b phi lm vic rt khuya nghin cu cc cng trnh ca
Euler v Newton. Nim say m mt mn hc khng phi dnh cho
ph n ny khin cho cha m b ht sc lo lng. Mt ngi bn
143
s ti h ca ton hc
ca gia nh l B tc Guglielmo Libri-Carrucci dalla Sommaja
khuyn cha Sophia phi tch thu nn v qun o, b l si lm
nn ch hc ton ca b. Ch t nm sau, nc Anh, mt nh ton
hc n tr tui l Maria Someville cng b cha tch thu nn v
ng kin quyt tuyn b rng: Chng ta cn phi chn ng iu
ny li hoc tm thi phi cho n (tc Mary) mc o tri.
Trong trng hp ca Germain, b i ph li bng cch b
mt ct giu nn v cun quanh mnh khn tri ging chng
rt. Libri-Carrucci vit rng nhng m ng lnh ti mc mc
trong l ng bng, nhng bt chp, Sophia vn tip tc nghin
cu. Mt s ngi m t b l ngi nht nht v vng v, nhng
b l ngi v cng quyt on v rt cuc cha m b phi ni
lng, mc cho Sophia mun lm g th lm. Germain khng ly
chng v trn sut con ng s nghip ca b, ngi cha cung
n hon ton cho nhng nghin cu ca b. Trong nhiu nm,
Germain phi tip tc nghin cu trong s n c hon ton, bi
v trong gia nh khng c ai l nh ton hc c th gii thiu vi
b nhng tng mi nht, cn cc ng thy th t chi, khng
mun hng dn b mt cch nghim tc.
Sau , vo nm 1794, trng i hc Bch khoa c m
Paris. N c thnh lp vi mc ch o to ra nhng nh ton
hc v khoa hc xut sc cho quc gia. y l mt ni l tng
cho Germain c th pht trin nhng k nng ton hc ca mnh,
tr mt iu l trng ny ch dnh cho con trai. Bn tnh nht
nht ca Germain khin cho b khng dm i mt vi ban lnh
o nh trng v v th b quyt nh i tn mt cu hc sinh
l Antoine-August Le Blanc b mt theo hc trng. Phng
144
hnh chnh ca nh trng khng h bit rng chng Le Blanc thc
ri Paris v h vn tip tc gi gio trnh v bi tp cho anh ta.
Germain xoay s nhn c nhng th m ngi ta nh gi
cho Le Blanc v mi tun b li phi gi li gii cc bi tp di tn
ca Le Blanc. Mi th u din ra sun s cho ti vi thng sau, khi
gio s Joseph-Louis Lagrange khng th khng nhn thy s xut
sc trong cc t li gii ca anh chng Le Blanc. Nhng li gii ca
Le Blanc khng ch cc k thng minh m chng cn chng t s
tin b gh gm ca mt sinh vin vn trc ni ting l dt.
Lagrange, mt trong s nhng nh cao ton hc ca th k XIX,
yu cu c gp cu sinh vin c nhiu tin b ny v Germain
buc phi tit l nhn thn ca mnh. Lagrange kinh ngc v hi
lng gp g ngi ph n tr, ri sau ng tr thnh thy hng
dn v l bn ca b. Cui cng, Sophia Germain cng c c
mt ngi thy c kh nng khch l b v l ngi m b c th ci
m trao i nhng k nng cng nh nhng kht vng ca mnh.
Germain ngy cng t tin hn, b chuyn t vic gii cc bi
ton trong sch bi tp sang nghin cu nhng lnh vc cn cha
c khm ph ca ton hc. iu quan trng nht l b bt u
quan tm ti l thuyt s v tt nhin khng th khng nghe ni
v nh l cui cng ca Fermat. B lm vic vi bi ton ny
trong sut vi ba nm v cui cng t ti giai on m b tin
rng mnh to c mt bc t ph quan trng. B rt cn
tho lun nhng tng ca mnh vi mt ng nghip gii v l
thuyt s v b quyt nh phi i thng ti nh cao, xin kin
ca nh l thuyt s v i nht th gii, l nh ton hc ngi
c Carl Friedrich Gauss.
145
s ti h ca ton hc
Gauss c tha nhn l mt trong s nhng nh ton hc xut
sc nht tng sng trn i. Trong khi E.T. Bell gi Fermat
l ng Hong Nghip d th Gauss c gi l ng Hong
ton hc. Germain ln u tin bit ti cc cng trnh ca Gauss
thng qua vic nghin cu mt tuyt phm ca ng c nhan
Disquistiones Arithmeticae, mt chuyn lun quan trng nht v
bao qut nht k t thi cun Nhng yu t ca Euclid. Nhng cng
trnh ca Gauss c nh hng n mi lnh vc ca ton hc,
nhng mt iu tht l lng l ng cha bao gi cng b g v nh
l cui cng ca Fermat. Trong mt bc th thm ch ng cn bc l
s khinh b i vi bi ton . Bn ng, nh thin vn ngi c
Heinrich Olbers, vit th ng vin Gauss tham gia cuc thi tm
li gii cho thch thc ca Fermat do Vin Hn lm Paris t chc:
Gauss thn mn, mnh ngh rng bn nn tm v chuyn .
Hai tun sau, Gauss tr li: Ti rt cm n anh cho ti bit tin
v gii thng Paris. Nhng ti buc phi th nhn rng nh
l cui cng ca Fermat vi t cch ch l mt mnh c lp t c
s thu ht i vi ti, v bn thn ti cng c th t ra rt nhiu
nhng mnh nh vy m ngi ta khng th chng minh hoc
bc b c. Gauss c quyn gi quan im ca mnh, nhng
Fermat pht biu mt cch r rng rng chng minh tn ti
v ngay c nhng nh sau ny tm li chng minh nhng
bt thnh cng lm ny sinh nhiu k thut mi, nh phng
php chng minh gim v hn hay vic dng cc s o, chng hn.
Cng c th trc kia Gauss tng th sc nhng khng i n
u v v vy cu tr li cho Olbers ca ng chng qua cng ch l
trng hp chm nho xanh tr tu m thi. Tuy nhin, khi nhn
c cc bc th ca Germain, nhng t ph ca b gy cho
146
ng n tng tm thi qun i s t d dt vn c ca ng
i vi nh l cui cng ca Fermat.
By mi lm nm trc, Euler cng b chng minh ca
ng cho trng hp n = 3, v ri t cc nh ton hc khng
chng minh c thm mt trng hp ring no na. Tuy nhin,
Germain p dng mt chin lc mi v b m t cho Gauss
cch tip cn tng qut ca bi ton. Ni mt cch khc, mc ch
trc mt ca b khng phi l chng minh mt trng hp c th
no m l ni c mt iu g v nhiu trng hp ngay
mt lc. Trong bc th ca b gi Gauss, Germain phc tho
nhng tnh ton tp trung vo mt loi s nguyn t p c bit sao
cho 2p +1 cng l mt s nguyn t. Bng lit k cc s nguyn t
ny c cha s 5 v 11 = 2 5 +1 cng l mt s nguyn t, nhng
n khng cha s 13 v 27 = 2 13 +1 khng phi l s nguyn t.
i vi cc gi tr ca n bng cc s nguyn t ca Germain, b
dng mt cch lp lun rt thanh nh chng t rng rt c th
khng tn ti nghim ca phng trnh x + y = z . Vi cm t rt c
n n n
th l b mun ni rng rt t kh nng tn ti mt nghim no ,

bi v nu c nghim th cc s x, y, z s phi l bi s ca n v iu
ny t ra mt hn ch rt ngt ngho i vi bt c mt nghim
no. Nhiu ng nghip ca Germain xem xt k lng tng s
mt trong bn lit k cc s nguyn t ca b nhm chng minh rng
x, y, z khng th l bi s ca n v do chng minh c rng
vi gi tr c th ca n, phng trnh Fermat khng c nghim.
Nm 1825, phng php ca b nhn c thnh cng u
tin nh Gustav Lejeune-Dirichlet v Adrien-Marie Legendre, hai
nh ton hc c tui tc cch nhau c mt th h. Legendre l ng gi
147
s ti h ca ton hc
tui tht tun, ngi sng qua nhng ngy bo tp ca cuc
Cch mng Php. S t chi ng h mt ng vin ca chnh ph vo
Vin Quc gia khin ng b mt lng hu, v vo thi vic
ng c nhng ng gp gii bi ton Fermat l rt kh khn. Tri
li, Dirichlet l mt nh l thuyt s y tham vng, va mi bc
sang tui hai mi. C hai con ngi c lp chng minh c
rng trng hp n = 5 khng c nghim, nhng chng minh cng
nh thnh cng ca h u nh vo cng lao ca Sophia Germain.
Mi bn nm sau, mt ngi Php khc thc hin c
mt t ph mi. Gabriel Lam c nhng b sung ti tnh cho
phng php ca Germain v chng minh c nh l cui
cng ca Fermat cho trng hp n = 7 (cng l mt s nguyn t).
Nh vy l Gemain ch ra cho cc nh l thuyt s cch thc
loi i hng lot cc s nguyn t v gi y vi s hp sc ca cc
ng nghip ca b, nh l cui cng ca Fermat tip tc c
chng minh cho tng trng hp mt.
Cng trnh ca Germain v nh l cui cng ca Fermat l ng
gp ln nht ca b cho ton hc, nhng phi kh lu sau n mi
c mi ngi tha nhn. Khi Germain vit th cho Gauss b vn
ang cn tui hai mi v mc d c ting tm Paris, nhng
b vn e s ngi n ng v i coi thng v mnh l n b.
bo v mnh, Germain li mt ln na i tn Le Blanc khi k
di nhng bc th gi cho Gauss.
S tn knh pha cht s st c th hin r trong mt bc th
b gi cho Gauss: Tht khng may, su tr tu ca ti li khng
tng xng vi s tham lam ca ti, v vy ti nh phi liu lnh
lm phin mt ng thin ti nh ngi khi ti khng c quyn i
148
hi s ch ca ngi ngoi s khm phc m tt c nhng c gi
ca ngi nht thit phi chia s. Gauss hon ton khng bit nhn
thn thc ca ngi vit th cho mnh, ng mun lm cho ngi
cm thy bi ri hn, nn p li: Ti rt vui mng thy
rng s hc tm c anh mt ngi bn ti nng nh vy.
ng gp ca Germain sut na s vnh vin b sai lm gn
cho anh chng Le Blanc y b n, nu nh khng c Hong
Napoleon. Nm 1806, Napoleon xm chim nc Ph v qun i
Php trn qua ht thnh ph ny n thnh ph khc. Germain s
rng s phn ging xung u Archimedes cng s li ly i cuc
sng ca Gauss, mt ngi anh hng v i khc ca b. V vy
b gi mt bc th cho bn b l tng Joseph-Marie Pernety,
ngi ang chu trch nhim ch huy cc lc lng tin phng.
B ngh vin tng m bo an ton cho Gauss, v kt qu l
vin tng quan tm c bit ti nh ton hc ngi c ng
thi cng gii thch cho ng ta bit rng mng sng ca ng ta gi
c l nh mt c gi ngi Php tn l Sophia Germain. Gauss
ht sc bit n nhng v cng ngc nhin v ng cha bao gi nghe
thy ci tn .
Ri tr chi cng n hi kt thc. Trong bc th tip sau gi
cho Gauss, Germain min cng phi tit l nhn thn thc ca
mnh. Khng h t ra tc gin v b la di, Gauss rt vui mng
vit th tr li:
Lm sao c th m t c s khm phc v kinh ngc ca ti

i vi c, khi bit rng ngi trao i th t ng knh ca ti
l ng Le Blanc li bin hnh thnh mt nhn vt ni ting, ngi
cho mt v d chi sng v iu m ti thy kh c th tin
149
s ti h ca ton hc
c. Nng khiu i vi cc khoa hc tru tng m trn ht
l b mt ca cc con s l cc k him hoi: y l chuyn khng
c g ng ngc nhin, bi v ci v p quyn r ca khoa hc
siu ng ny ch h l cho nhng ai c dng cm i su vo
n. Nhng khi mt ngi thuc gii tnh, m theo tp qun v
nh kin s gp v vn kh khn hn nam gii trong vic tip
cn vi nhng nghin cu rt hc ba ny, thnh cng vt
qua c nhng tr ngi v i su c vo nhng phn
ti tm nht ca n, th khng nghi ng g na ngi phi
c lng dng cm cao qu nht, c ti nng c bit v thin ti
siu ng. Thc t khng g c th chng minh cho ti mt cch
hnh din v tin chc rng s hp dn ca khoa hc ny - khoa
hc lm giu c cho cuc i ti vi bit bao nim vui - khng
phi l chuyn ho huyn, bng s a chung m b lm vinh
d cho n.
S trao i th vi Carl Gauss to nhiu cm hng cho cng

vic nghin cu ca Sophia Germain, nhng vo nm 1808 mi
quan h t ngt chm dt. Gauss c b nhim lm gio s
thin vn hc ti i hc Gottingen, do vy mi quan tm ca ng
by gi c chuyn sang nhng lnh vc ton hc c tnh ng
dng hn, v ng khng cn bn tm n chuyn tr li nhng bc
th ca Germain na. Khng c thy hng dn, s t tin ca b
gim dn v mt nm sau b b hn ton hc thun ty.
Mc d khng c nhng ng gp thm na cho vic chng
minh nh l cui cng ca Fermat, nhng b li dn thn vo mt
s nghip cng rt si ng ca mt nh vt l, mt lnh vc m
b cng ni ln nh mt gng mt xut sc, nhng li cng
phi chu rt nhiu nh kin. ng gp quan trng nht ca b
trong lnh vc ny l Lun vn v dao ng ca cc tm n hi,
150
mt bi bo xut sc t nn mng cho l thuyt n hi hin i.
Do cng trnh ny v cng trnh v nh l cui cng ca Fermat
b c Vin Php quc trao huy chng v l ngi ph n
u tin c d nghe ging ti Vin Hn lm Khoa hc Php m
khng vi t cch l v ca mt Vin s. Sau ny, vo nhng nm
thng cui i, b c ni li quan h vi Carl Gauss, ngi thuyt
phc c trng i hc Gottingen tng cho b bng danh d.
Tht ng tic, trng Gottingen cha kp trao cho b vinh d
th b qua i do bnh ung th v.
Cn nhc mi mt th b c l l ngi ph n c tr tu su sc
nht m nc Php sn sinh ra. Th m, l lng thay, khi mt
nhn vin nh nc n lm giy khai t cho b, y li ghi cho
b l rentire-annuitant (c ngha l mt ph n c thn khng
ngh nghip) ch khng l nh n ton hc. Nhng cha ht.
Khi thp Eiffel c xy dng, nhng k s buc phi ch ti
tnh n hi ca cc vt liu c s dng, v ngi ta ghi
trn cng trnh s ny tn tui ca 72 nh bc hc. Th nhng
ngi ta khng tm thy trong danh sch tn tui ngi ph
n thin ti m nhng nghin cu ca b ng gp rt nhiu
cho vic hnh thnh l thuyt n hi ca kim loi, l Sophia
Germain. Phi chng b b loi ra khi danh sch cng v
chnh nhng l do khin cho Agnesi khng c bu vo
Vin Hn lm Php, v b l ph n? Dng nh ng l nh
vy. V nu qu tht l nh th i vi Germain, th s li cng
ng xu h hn na cho k chu trch nhim v s v n i
vi mt ngi ht sc xng ng ca khoa hc v l ngi vi
nhng thnh tu ca mnh dnh c mt v tr ng c ao
trn i vinh quang.
H.J.Mozans, 1913
151
s ti h ca ton hc
Nhng chic phong b gn xi
Sau t ph ca Sophia Germain, Vin Hn lm Khoa hc Php
t ra mt lot gii thng, bao gm huy chng vng v 30.000
franc cho nh ton hc no i c n cng trong vic khm ph
nhng b mt ca nh l cui cng ca Fermat. Ngoi uy tn do
chng minh c nh l ny ra, cn c mt phn thng rt c
gi tr gn vi thch thc . Cc phng tip Paris m nhng tin
n v chin lc m ngi ny hay ngi kia s s dng v h
gn ti ngy cng b kt qu ti mc no. Ri sau , vo ngy 1
thng 3 nm 1847, Vin Hn lm t chc mt cuc hp y kch
tnh nht m ngi ta tng bit.
Tp k yu m t Gabriel Lam, ngi va mi chng minh
c trng hp n = 7 nm trc, bc ln din n trc cc
nh ton hc xut sc nht thi v tuyn b rng ng sp sa
chng minh xong nh l cui cng ca Fermat. ng tha nhn
rng chng minh ca ng cn cha hon tt, nhng ng cng
vch ra c nhng nt chnh trong phng php ca mnh v lc
quan tin on rng trong my tun ti ng s cho cng b chng
minh hon chnh ca mnh trong tp ch ca Vin Hn lm.
Ton b c ta hon ton sng s, ngay khi Lam ri din n th
Augustin Louis Cauchy, mt nh ton hc xut sc khc ca Paris
hi , ng ln xin pht biu. Cauchy cng tuyn b vi Vin Hn
lm rng ng cng ang tin hnh nghin cu theo ng hng
tng t nh Lam v ng cng sp sa cng b mt chng minh
hon chnh.
C Cauchy ln Lam u nhn thy rng vn thi gian l yu
t rt quyt nh. Ai trnh sm chng minh hon chnh s l ngi
152
Gabriel Lame
c nhn gii thng y uy tn v rt c gi tr trong ton hc.

Mc d, c hai ngi chng ai c c chng minh hon chnh,
nhng hai i th u ln ting tuyn b nhng tham vng ca
mnh v ch ba tun sau li tuyn b ca mnh, h np cho Vin
Hn lm hai phong b gn xi kn mt. y l thng l thi ,
n cho php cc nh ton hc ng k m khng cn phi tit l
nhng chi tit chnh xc trong cng trnh ca h. Nu sau ny xy
ra tranh chp v ngun gc ca nhng tng ban u, th nhng
phong b gn xi ny s cung cp bng chng xc lp ai l ngi
a ra trc.
153
s ti h ca ton hc
Augustin Cauchy
S nn nng ch i ko di sut thng t, ri cui cng Cauchy

v Lam cng cng b nhng chi tit chng minh nhng cn
nhiu p m v m h trong k yu ca Vin Hn lm. Mc d ton
b cng ng ton hc u nng lng mun c thy chng minh
hon chnh, nhng nhiu ngi trong h m thm hy vng rng
ngi thng trong cuc ua ny l Lam ch khng phi Cauchy.
Theo kin chung, th Cauchy l ngi lc no cng xem mnh l
ng, mt ngi cung tn v rt khng c ng nghip a thch.
ng c chp nhn Vin Hn lm chng qua l do ti nng xut
sc ca mnh m thi.
154
Ernst Kummer
Nhng sau , ngy 24 thng 5, mt thng bo lm chm

dt mi phng on. Ngi trnh by trc Vin Hn lm ln
ny khng phi l Cauchy cng chng phi Lam m li l Joseph
Liouville. Liouville lm cho c ta chong vng khi c ni dung
bc th ca nh ton hc ngi c Ernst Kummer.
Kummer l nh l thuyt s thuc ng cp cao nht, nhng
trong lc ang c nhiu ha hn nht trn con ng s nghip ca
mnh th lng yu nc cung nhit c t chy bi s cm th
i vi Napoleon lm chch ch hng ca ng. Hi Kummer
cn nh, qun Php xm chim Sorau, thnh ph qu hng ng,
155
s ti h ca ton hc
v mang ti nn dch lao phi. Cha Kummer l bc s ca thnh ph
v ch trong t tun ng cng b mc cn bnh . B thng tn
bi tri nghim , Kummer th s lm ht sc mnh bo v
qu hng chng li nhng cuc tn cng sau ny, v ngay sau khi
tt nghip i hc ng dng tr tu ca mnh gii bi ton v
qu o ca cc vin n i bc. Cui cng, ng chuyn dy cc
quy lut n o cho mt trng qun s Berlin.
Song song vi s nghip nh binh ca mnh, Kummer rt tch cc
theo ui vic nghin cu ton hc thun ty v bit rt y v
cu chuyn ang din ra ti Vin Hn lm Php. ng c rt k
tp k yu v phn tch nhng chi tit t i m Cauchy v Lam
tit l. i vi Kummer th hai nh ton hc Php ny chc chn
ang tin ti cng mt ng ct v logic v ng trnh by nhng
l l ca ng trong bc th gi cho Liouville.
Theo Kummer vn cn bn y l chng minh ca Cauchy
cng nh ca Lam u da trn vic dng mt tnh cht ca cc
s nguyn c tn l phn tch tiu chun. Phn tch tiu chun ni
rng ch c mt t hp duy nht cc s nguyn t m khi nhn vi nhau
s nhn c s cho. V d, t hp duy nht cc s nguyn t to
nn s 18 l nh sau:
18 = 2 3 3
Tng t, nhng s di y c phn tch tiu chun nh sau:
35 = 5 7
180 = 2 2 3 3 5
106.260 = 2 2 3 5 7 11 23
Phn tch tiu chun c Euclid pht hin t th k th IV
trc Cng nguyn. ng chng minh c rng n ng i
156
vi mi s t nhin v m t chng minh trong quyn IX ca
b C s. Vic phn tch tiu chun ng vi mi s t nhin l yu
t sng cn i vi nhiu chng minh khc v ngy hm nay n
c gi l nh l c bn ca s hc.
Thot nhn th khng c l do g Cauchy v Lam khng th
da trn phn tch tiu chun, nh hng trm nh ton hc trc
h lm. Khng may l chng minh ca c hai ngi li u lin
quan vi cc s o. Mc d phn tch tiu chun l ng i vi
cc s nguyn thc, nhng Kummer ch ra rng iu khng
nht thit phi ng i vi cc s o. Theo ng ci sai cht ngi
l ch .
V d, nu chng ta ch gii hn xt cc s thc th s 12 ch c
phn tch duy nht di dng 12 = 223. Tuy nhin, nu cho php
cc s o c mt trong chng minh ca chng ta, th s 12 by gi
cn c th c phn tch theo cch sau:
trong l mt s phc, tc l mt t hp ca s thc

v s o. Mc d php nhn by gi phc tp hn so vi cc s
thng thng, nhng s tn ti ca cc s phc dn ti mt cch
phn tch khc ca s 12. Mt cch phn tch khc na ca s 12
l . Nh vy by gi khng cn phn tch duy
nht na, m l chn cc phn tch.
S mt i phn tch duy nht lm h hi nghim trng nhng
chng minh ca Cauchy v Lam, nhng khng nht thit ph hy
* hng ng thc (a-b) (a+b) = a2 - b2 vi i2 = -1
157
s ti h ca ton hc
n hon ton. Nhng chng minh ny c d nh nhm chng
t rng phng trnh x + y = z khng c nghim nguyn i vi
n n n
mi gi tr ca n ln hn 2. Nh c tho lun trn, chng

minh ny ch cn ng i vi nhng gi tr nguyn t ca n. Bng
cch s dng nhng k thut khc na, Kummer chng minh
c rng c th phc hi li phn tch duy nht i vi nhng
gi tr khc nhau ca n. V d, vn phn tch duy nht c th n
trnh c i vi tt c cc s nguyn t khng ln hn 31. Tuy
nhin, s nguyn t 37 li khng th x l d dng nh vy c.
Trong s cc s nguyn t khc nh hn 100, th hai s nguyn t
n = 59 v 67 cng l nhng trng hp rt kh khn. Nhng s
nguyn t gi l bt thng ny nm ri rc gia cc s nguyn
t cn li v gi y l vt chng ngi i vi mt chng minh
hon chnh.
Kummer ch ra rng khng c mt cng c ton hc bit
no cho php x l c tt c cc s bt thng ngay mt lc.
Tuy nhin, ng tin rng bng nhng k thut thch hp cho tng
s nguyn t bt thng ring r, chng c th ln lt c x
l tng s mt. Vic thc hin nhng k thut ring r ny l mt
cng vic cc k chm chp v nng nhc, nhng ti t hn c l
s lng s nguyn t bt thng li cng l v hn. Ton th cng
ng cc nh ton hc trn khp th gii phi lm vic cho n khi
chm ht thi gian mi c th x l xong.
Bc th ca Kummer tc ng gh gm n Lam. Thc ra,
nhn li th gi thit v phn tch duy nht qu lm cng ch l do
qu lc quan v t nht th cng ch l do thiu cn trng m thi.
Chnh Lam cng nhn thy rng nu nh ng tit l nhiu hn v
158
cng trnh ca mnh th chc l sai lm ca ng c pht hin
ra sm hn. Trong mt bc th gi Dirichlet, mt ng nghip ca
ng Berlin, ng vit: Nu ch cn anh Paris hoc l ti Berlin
th tt c nhng chuyn ny khng xy ra.
Trong khi Lam cm thy mnh b h nhc, th Cauchy vn cha
chu chp nhn tht bi. ng cm thy rng so vi cch chng minh
ca Lam th cch ca ng t da trn phn tch duy nht hn, v
chng no s phn tch ca Kummer cn cha c kim tra mt
cch y th cn c kh nng n cng c th phm sai lm. Trong
mt vi tun, ng vn tip tc cng b nhng bi bo v ti ny,
nhng vo cui ma h th ng cng im ting lun.
Kummer chng t c rng mt chng minh hon chnh ca
nh l Fermat nm ngoi mi cch tip cn ton hc hin c. y
l mt cng trnh xut sc v logic ton, nhng l mt n nng n
ging xung c mt th h cc nh ton hc, nhng ngi ang nui
hy vng c th gii c bi ton hc ba nht th gii.
Nm 1857, trong bn bo co kt thc cuc thi chng minh nh
l cui cng ca Fermat ca Vin Hn lm, Cauchy tng kt tnh
hnh trn nh sau:
Bo co v cuc thi ginh Gii thng ln trong ton hc. M
u vo nm 1853 v ko di ti nm 1856
c mi mt cng trnh c gi ti Ban th k. Nhng khng

c cng trnh no gii c bi ton t ra. Nh vy l sau nhiu
ln c a ra treo gii, bi ton vn cn nm nguyn ti ch m
ngi Kummer li. Tuy nhin, ton hc cng nn chc mng
h v nhng cng trnh c tin hnh bi cc nh hnh hc vi
159
s ti h ca ton hc
a B
Hnh 13. Trong cc gin trn mi chm c ni vi mi chm khc bng mt
ng thng. Liu c th dng c mt gin trong mi ng c cha
ba im khng?
mong mun gii c bi ton t ra, m ch yu l cng trnh ca

ngi Kummer; v cc y vin hi ng ngh rng Vin Hn lm s
lm c mt quyt nh danh d v hu ch nu nh rt li bi
ton thi v trao huy chng cho ngi Kummer v nhng nghin
cu rt tuyt vi ca ng v cc s phc to bi cn ca n v v
cc s nguyn.
Nh vy l trong hn hai th k, mi nh pht hin li chng

minh nh l cui cng ca Fermat u kt thc tht bi. Trong
sut thi thiu nin ca mnh cho ti tui 20, Andrew Wiles b
cng nghin cu cc cng trnh ca Euler, Germain, Cauchy, Lam
v cui cng l Kummer. Anh hy vng c th hc c iu g
t nhng sai lm ca h, nhng vo thi anh tt nghip i hc
Oxford, th chnh anh cng li phi ng u trc bc tng
gch m Kummer tng phi i mt.
160
Mt s ngi ng thi vi Wiles bt u ng rng y l
bi ton khng th gii c. C l Fermat t la di mnh v do
nguyn nhn ca vic khng ai pht hin li c chng minh
ca Fermat n gin ch l chng minh khng h tn ti. Mc
d c s hoi nghi , Wiles vn tip tc tm kim chng minh.
Anh c khch l bi bit rng trong qu kh tng c mt s
trng hp nhng chng minh cui cng cng c pht hin
sau nhiu th k n lc. V trong mt s trng hp, ci chp sng
ca trc gic cho php gii c bi ton m khng phi da vo
nhng kin thc mi ca ton hc, l li gii m l ra c
thc hin rt lu t trc.
Mt v d v mt bi ton khng sao gii c hng chc nm
l gi thuyt cc im. Thch thc ny c lin quan ti mt dy cc
im c ni vi nhau bng cc ng thng, chng hn nh s
cc im c minh ha trn hnh 13. Gi thuyt ny ni rng
khng th v c mt s cc im sao cho mi ng c trn
n t nht ba im (tr s trong cc im u nm trn cng
mt ng thng). Chc chn l bng cch thc nghim vi mt
s t s ta u thy gi thuyt trn l ng. V d, hnh 13(a) c
5 im c ni vi nhau bi 6 ng thng, trong bn ng
khng cha trn n ba im, v iu ny r rng l khng tha
mn yu cu mi ng phi cha ba im. Bng cch thm vo
s mt im v ng c lin quan, nh trong hnh 13(b), s
cc ng khng cha ba im rt xung ch cn ba. Tuy nhin,
mi c gng bin i s hn na cho tt c cc ng u
cha ba im dng nh l khng th lm c. Tt nhin iu
cha th chng minh c nhng s nh vy l khng tn ti.
161
i vo tru tng
Nhiu th h cc nh ton hc th tm chng minh cho gi
thuyt b ngoi qu n gin nhng u tht bi. iu lm
cho gi thuyt ny cn tr nn tr tru hn na l khi tm ra c
chng minh, th n li ch dng n mt s ti thiu tri thc ton
hc cng vi i cht kho lo. Chng minh ny c trnh by
vn tt trong Ph lc 6.
C kh nng l tt c nhng k thut cn thit chng minh
nh l cui cng ca Fermat c sn v ci duy nht m ta cn
thiu ch l i cht khn kho m thi. D th no th s chun b
ca Wiles khng phi l u hng: vic tm kim chng minh cho
nh l cui cng ca Fermat chuyn t nim ham m th tr
thnh mt ni m nh hon ton trng thnh. Sau khi hc
c tt c nhng ci cn phi hc trong ton hc th k XIX, Wiles
quyt nh phi trang b cho mnh nhng k thut ca th k XX.
162
IV
i vo tru tng
Chng minh l mt thn tng m trc nh ton hc

t hnh h mnh.
Sir Arthur Eddington
Tip theo sau cng trnh ca Ernst Kummer, nim hy vng tm

ra chng minh cho nh l cui cng dng nh m nht hn bao
gi ht. Hn na, cc nh ton hc bt u chuyn sang nhng
lnh vc nghin cu khc v c nguy c th h cc nh ton hc mi
ri s vt b bi ton dng nh khng th gii c . Vo u
th k XX, bi ton ny vn chim mt v tr c bit trong tri tim
cc nh l thuyt s, nhng h nhn nhn nh l cui cng ca
Fermat ging nh cc nh ha hc nhn nhn mn gi kim thut.
C hai u l nhng gic m bay bng in r ca qu kh.
Nhng n nm 1908, mt nh cng nghip c Darmstadt l
Paul Wolfskehl lm cho bi ton ny ko di c s sng ca
n. Gia nh Wolfskehl ni ting v s giu c v s bo tr ca
h i vi ngh thut v khoa hc, Paul khng phi l mt ngoi
l. ng hc ton ti trng i hc v, tuy dnh hu ht thi
gian trong cuc sng cho vic xy dng ch bun bn ca gia
nh, ng vn duy tr quan h tip xc vi cc nh ton hc chuyn
nghip v tip tc m mnh trong l thuyt s. c bit Wolfskehl
khng chu t b nh l cui cng ca Fermat.
163
i vo tru tng
Paul Wolfskeh
164
Wolfskehl khng phi l mt nh ton hc c nng khiu thin
bm v nh mnh cng khng dnh cho ng s ng gp quan
trng no cho vic tm mt chng minh cho nh l cui cng. Tuy
nhin, nh mt chui cc s kin k l, ng tr thnh mt ngi
gn b mi mi vi bi ton ca Fermat, v truyn cm hng cho
hng ngn ngi khc ng u vi thch thc ny.
Cu chuyn bt u vi ni m nh ca Wolfskehl v mt ngi
n b m danh tnh cha bao gi c tit l. Chn nn i vi
Wolfskehl, ngi n b b him ny t chi ng v ng ri
vo trng thi hon ton tht vng n ni ng quyt nh t t.
ng l mt ngi n ng say m, nhng khng nng ni, v ng
tr liu cho ci cht ca mnh vi nhng chi tit k lng. ng
chn ngy t t v s t bn vo u mnh khi ng h im
ng 12 gi m. Trong nhng ngy cn li, ng gii quyt tt
c nhng cng vic bun bn cn tn ti, v vo ngy cui cng,
ng ngi vit di chc, ri son tho th t cho tt c bn b thn
thit v gia nh.
Wolfskehl gii quyt mi vic m mn n ni mi th u
c hon tt xong xui trc thi hn cht gia m ca ng,
v trong lc ch i thi gi tri qua, ng i ti t sch v bt u
duyt qua cc ti liu ton hc c cng b. Mt lc sau ng
bng b ht vo cng trnh kinh in ca Kummer gii thch s
tht bi ca Cauchy v Lam. l mt trong nhng php tnh rt
kh ca thi i v tht thch hp cho mt nh ton hc ang
mun t t c trong nhng giy pht cui cng. Wolfskehl ln
theo tng dng mt trong tnh ton ca Kummer. Bng nhin ng
pht hin thy mt ch c v nh thiu logic - Kummer a ra mt
165
i vo tru tng
gi thuyt v phm sai lm trong mt bc l lun. Wolfskehl
bn khon khng bit l ng khm ph ra mt sai lm nghim
trng hay gi thuyt ca Kummer thc s l ng. Nu ngh th
nht ng th c c may l vic chng minh nh l cui cng ca
Fermat c th s d dng hn ngi ta tng rt nhiu.
ng ngi xung, xem xt k on chng minh khng tha ng,
v m mnh vo vic pht trin mt chng minh ph, chng minh
ny hoc s cu vn cng trnh ca Kummer hoc s chng t gi
thuyt ca ng y sai, khi ton b cng trnh ca Kummer s
l v gi tr. Lc tri hng sng th cng vic ca Wolfskehl cng
xong xui. Tin xu n vi th gii ton hc: chng minh ca
Kummer phm mt sai lm v nh th nh l cui cng vn s
tip tc l iu b n; nhng gi khc n nh cho vic t t tri
qua, v Wolfskehl rt t ho vi vic ng pht hin v sa cha
mt thiu st trong cng trnh ca mt nh ton hc ln nh Ernst
Kummer, n ni s tht vng v bun phin ca Wolfskehl tan
bin. Ton hc hi sinh kht vng ca ng i vi cuc sng.
Wolfskehl x nhng l th vnh bit, vit li di chc di nh
sng ca nhng g xy ra vo m hm trc. ng mt nm
1908, bn di chc mi ca ng c em ra c, v gia nh ca
Wolfskehl b sc khi bit rng Paul li mt phn ln ti sn
lm gii thng trao tng cho ai c th chng minh nh l cui
cng ca Fermat. Gii thng tr gi 100.000 mc (mc l n v tin
ca nc c, thng c vit tt l DM- ND), tng ng vi
hn 1.000.000 bng Anh by gi (khong 1,75 triu USD, ln hn
gii Nobel hin nay- ND), l cch ng tr mn n cho cu
cu cuc i ca ng.
166
S tin c giao cho Hi Konigliche Gesellschaft der
Wissenschaften Gottingen, v trong cng nm Hi ny
chnh thc thng bo cuc thi ginh Gii Wolfskehl nh sau:
Cn c trn quyn hn do tin s Paul Wolfskehl, mt ti

Darmstadt, trao cho chng ti, chng ti lp ra mt qu gii
thng mt trm ngn mc, tng cho ngi u tin gii c
nh l ln ca Fermat.
Sau y l nhng quy nh phi tun th:
(1) Hi Konigliche Gesellschaft der Wissenschaften Gottingen
s c t do tuyt i trong vic quyt nh la chn ai s l ngi
xng ng c trao Gii thng. Hi t chi nhn bt k bn
tho no c vit ch vi mc ch tham gia cuc thi ginh
Gii thng ny. Hi ch xem xt nhng lun vn ton hc
xut hin di dng mt chuyn cng b trn cc tp ch nh
k, hoc mt n bn by bn trong cc hiu sch. Hi ngh tc
gi ca nhng lun vn gi t nht nm bn.
(2) Cc cng trnh c cng b vi mt ngn ng m cc nh
hc gi chuyn mn c chn vo ban gim kho khng hiu
s b loi khi cuc thi. Tc gi ca nhng cng trnh c
php thay th lun vn ca mnh bng cc bn dch vi y
s tin cy.
(3) Hi t chi trch nhim i vi vic xem xt cc cng trnh
m Hi khng c thng bo, cng nh i vi nhng sai st c
th xy ra do vic Hi khng bit tc gi ca cng trnh , hoc
mt phn ca cng trnh .
(4) Hi s gi quyn quyt nh trong trng hp c nhiu ngi
khc nhau cng c cng tm ra li gii ca bi ton, hoc i vi
trng hp li gii l kt qu ca s tng hp n lc ca mt vi
hc gi, c bit c lin quan n vic phn chia gii.
167
i vo tru tng
(5) Vic trao Gii thng s din ra khng sm hn hai nm sau
khi cng b lun vn s c trao gii. Khong thi gian ch i
ny nhm cc nh ton hc c v nc ngoi pht biu kin
ca mnh v s hp thc ca li gii c cng b.
(6) Ngay sau khi Gii thng c Hi quyt nh trao tng, mt
th k thay mt cho Hi s thng bo cho ngi ot gii; kt
qu s c cng b tt c nhng ni no m gii thng
c thng bo trong nm trc. Vic trao Gii thng bi Hi s
khng cn l ti ca bt k mt cuc tho lun no thm na.
(7) S tin ca Gii thng s c trao cho ngi ot gii sau
ba thng k t khi trao gii, ti Ngn kh Hong gia ca i hc
Gottinggen, hoc ti bt k ni no khc m ngi nhn ch nh,
nhng phi t gnh chu mi ri ro, mt mt.
(8) Gi tr vn ca Gii thng s c giao tr km theo bin
nhn, theo ca Hi, hoc bng tin mt, hoc chuyn sang
nhng gi tr ti chnh khc tng ng, d cho gi tr tng cng
ca n vo lc cui ngy c th khng t c 100.000 mc.
(9) Nu n ngy 13 thng 9 nm 2007 m Gii thng vn cha
c trao tng cho ai, th mi ng k tham d gii sau u
s khng c chp nhn.
Cuc thi ginh Gii thng Wolfskehl bt u k t hm nay,
di nhng iu kin ni trn.
Gottingen, 27 thng 6 nm 1908

Die Konigliche Gesellschaft der Wissenschaften
Cn phi nhn mnh rng mc d y ban trao gii s tng

100.000 mc cho ngi u tin chng minh c nh l cui cng
ca Fermat l ng, nhng h s chng trao tng mt xu no cho
bt k ai chng minh rng nh l l sai!
168
Gii thng Wolfskehl c thng bo trn tt c cc tp ch
ton hc v tin tc v cuc thi nhanh chng lan khp chu u. Bt
chp c mt chin dch qung co v s khch l thm ca mt gii
thng ln, y ban Wolfskehl tht bi trong vic nh thc
s quan tm c bit ca cc nh ton hc nghim tc. a s cc
nh ton hc chuyn nghip coi nh l cui cng ca Fermat
nh mt th v vng v h quyt nh chng di g m lng ph
s nghip ca h lm mt vic v vn nh vy. Tuy nhin, gii
thng thnh cng trong vic gii thiu bi ton n mt nhm
cng chng hon ton mi, c mt i qun ho hc mun dn thn
tm hiu cu ti hu ny v tip cn n theo mt con ng ht
sc ngy th.
Thi i ca nhng cu
v nhng tr b him
K t thi Hy Lp n nay, cc nh ton hc tm cch lm cho
nhng cun sch gio khoa ca h thm m bng cch trnh
by li cc chng minh v cc nh l di dng li gii ca nhng
cu v cc con s. Sut na sau ca th k XIX, kiu tip cn
mang mu sc tr chi ny xut hin trn bo ch ph thng; v
nhng cu v cc con s thng xut hin di dng cc tr chi
ch hoc o ch thu ht s c gi cho cc mc vui ton hc,
bao gm c nh l cui cng ca Fermat, ngy cng tng ln, k c
nhng ngi khng chuyn.
C l tc gi ca nhng cu phong ph nht l Henry
Dudeney, ng vit cho rt nhiu bo v tp ch, trong c cc t
169
i vo tru tng
Strand, Cassell, Queen, Tit-Bits, Weekly Dispatch v Blightly. Mt
tc gi ni ting khc thi Victoria l c cha Charles Dodgson,
ging vin ton hc ti trng Christ Church Oxford, c
bit nhiu di tn Lewis Carroll. Dodgson dnh nhiu nm
bin son mt b sch khng l gm cc cu vi u
Curiosa Mathematica, v mc du b sch cha hon tt, nhng
ng vit c mt s tp, bao gm Nhng bi ton gi u
ging.
Ngi v i nht trong s tt c cc ngi vit cu l Sam
Loyd (1841-1911), mt ngi M phi thng, ngay t tui nin thiu
c c mt ti sn giu c nh sng to ra nhng cu mi
v ti ch li nhng cu c. Trong cun Sam Loyd v nhng tr
ca ng: Mt tiu s t thut, ng vit rng mt s tr u tin
ca ng c sng to cho ch mt gnh xic v cng l mt
nh o thut tn l P.T.Barnum:
Nhiu nm trc y, khi gnh xic ca Barnum cn ang l mt

chng trnh biu din v i nht trn Tri t, nh o thut
ni ting tm n ti nh chun b cho ng ta mt lot tr
c thng nhm mc ch qung co. Nhng tr chi
tr nn ni ting rng khp di ci tn Nhng cu hi ca con
Nhn s, do c nhiu gii thng ln dnh cho nhng ai gii
c chng.
iu l lng l cun tiu s t thut ny c vit vo nm

1928, tc 17 nm sau khi Loyd mt. Loyd truyn li nhng ci
tinh khn cho cu con trai cng tn l Sam, anh chng ny mi l
tc gi tht ca cun sch, ngi bit rt r l bt k ai mua cng
inh ninh rng cun sch l do Sam Loyd b ni ting hn vit ra.
170
Sng to ni ting nht ca Loyd thi c xem tng
ng vi Khi vung Rubik ngy nay, l tr 14-15, hin nay
vn cn thy bn trong cc ca hng chi. Mi lm ming lt
nh s t 1 n 15 c sp xp trong mt bng chia vung
mi chiu 4 ming, mc ch l phi sp xp chng li theo ng
trt t t nh n ln vi iu kin ch c php y cc ming
di chuyn trong bng vung m khng c nhc chng ln
khi mt bng. Cch sp xp cc ming ca tr 14-15 lc bn
cho khch c th hin trong hnh 14, v ng ta treo mt phn
thng c gi tr cho ai c th kt thc tr chi bng cch chuyn
cc ming 14 v 15 v v tr ng ca chng thng qua mt lot
cc ng tc di chuyn cc ming lt. Loyd con vit v cnh nhn
nho gy ra bi tr chi d hiu nhng rt ton hc ny nh sau:
Hnh 14. Bc tranh phn nh s m cung

do tr 14-15 ca Sam Loyd gy ra
171
i vo tru tng
Mt phn thng tr gi 1.000 $ ha trao tng cho li gii ng
u tin ca bi ton khng bao gi c trao, mc d c
hng ngn ngi ni rng h t c kt qu mong mun.
Ngi ta tr nn m cung vi tr chi ny v nhiu chuyn
ci v nhng ngi bn hng sao nhng c vic m ca hiu,
v mt v linh mc ng knh ng di n ng trong mt
m ma ng rt mt c nh li cc bc m mnh i
ti li gii. iu b n ca tr chi ny l ch dng nh chng
ai nh ni chui nhng di chuyn m h cm thy chc chn
dn h ti li gii ca bi ton thch ny. Ngi ta k rng
c nhng ngi li tu thy mi chi lm x v c tu, nhng
k s cho tu ha ca h chy o qua cc nh ga m qun khng
dng li. Mt bin tp vin ca t Baltimore ni ting k ng
ta i n tra ra sao v b m nhn vin b su ca ng
lng sc tm thy ng ta vo lc qu na m, trn tay vn ang
dch qua dch li my ming lt b t chy quanh mt chic bng
vung nh th no.
Loyd lun lun t tin rng ng ta s khng bao gi phi mt 1.000

$ v ng bit chc rng khng th no o ch hai ming lt m
khng lm hng th t ch no trong tr ca mnh. Tng
t nh mt nh ton hc c th chng minh mt phng trnh c
th no l v nghim, Loyd chng minh c rng cu
14-15 l khng gii c.
Chng minh ca Loyd bt u bng vic nh ngha mt i
lng o mc sai th t ca tr , gi l thng s sai trt t D .p
Thng s sai trt t i vi mi cch sp xp l s cp ming lt c

th t sai, chng hn vi mt trt t ng nh trong hnh 15(a) th
D = 0, bi v khng c cp no sai th t c.
p
172
Xut pht t mt cch sp xp c trt t ng, sau y cc
ming lt di chuyn vng quanh, ta d dng c c cch sp xp
nh hnh 15(b). Cc ming lt y sp xp ng th t cho ti khi
chng ta gp cc ming 12 v 11. R rng l ming 11 ng l phi
ng trc ming 12 v do cp (12,11) l sai th t. Danh sch
y ca nhng cp sai th t l: (12,11), (15,13), (15,14), (15,11),
(13,11) v (14,11). Vi 6 cp sai th t trong cch sp xp ny, ta
c D = 6. (Ch rng ming 10 v ming 12 cnh nhau, chng r
p
rng l c sp t cha chun, nhng khng phi l sai th t.

Do cp ny khng ng gp g vo thng s sai th t).
Dch chuyn thm mt s bc na, chng ta c c cch sp
xp trong hnh 15(c). Nu bn lit k mt danh sch cc cp sai
th t bn s thy trong trng hp ny D = 12. iu quan trng
p
cn ch l trong tt c cc trng hp (a), (b), v (c), gi tr ca

thng s sai trt t u l mt s chn (0, 6, v 12). Tht vy, nu
bn bt u t mt cch sp xp ng v tin hnh sp xp li
n th nhn xt ny l lun lun ng. Chng no m nm cui
bng bn tay phi cn trng, th bt k s bc di chuyn cc
ming nh th no cng u dn n kt qu chn ca D . Gi tr
P
chn ca thng s sai th t l mt c tnh tng qut ca bt k

mt cch sp xp no c rt ra t cch sp xp ng ban u.
Trong ton hc mt tnh cht lun lun ng bt k iu g xy
ra c gi l mt bt bin.
Tuy nhin, nu bn kim tra cch sp xp ca Loyd trong sn
phm em bn, trong cp 14 v 15 b o th t, th gi tr ca
thng s sai trt t li l mt, D = 1, ngha l ch c 1 cp sai th
P
t l cp 14 v 15. Nh vy, i vi cch sp xp ca Loyd, thng
173
i vo tru tng
A B C
Hnh 15. Bng cch y cc ming lt ta c th to ra nhng cch sp xp sai

th t khc nhau. Vi mi cch sp xp c th o mc sai th t thng qua
thng s sai trt t Dp.
s sai trt t l mt s l! Nhng chng ta bit rng bt k mt

cch sp xp no rt ra t mt cch sp xp ng u cho mt gi
tr chn i vi thng s sai trt t. T ta i ti kt lun rng
t cch sp xp ng khng th bin i thnh cch sp xp ca
Loyd, v ngc li t cch sp xp ca Loyd khng th a tr li
thnh mt cch sp xp ng - do m s tin 1.000 $ ca Loyd
s bnh an v s.
Tr ca Loyd v thng s sai th t chng t sc mnh ca
mt i lng bt bin. Nhng i lng bt bin cung cp cho cc
nh ton hc mt chin lc quan trng chng minh rng khng
th bin i mt i tng ny thnh mt i tng khc. Chng
hn, mt lnh vc ang kch thch s quan tm hin nay l nhng
nghin cu v cc nt, v cc nh l thuyt v nt l t nhin quan
tm ti chuyn th chng minh xem liu mt nt c th bin thnh
mt nt khc bng cch vn hay cun thnh vng m khng ct
t n hay khng. tr li cu hi ny h c nh tm ra mt
174
c tnh ca nt th nht sao cho n khng b ph hy bt k vic
vn hoc cun thnh vng xy ra nh th no - tc l mt bt bin
ca nt. Sau h tnh ton cng c tnh i vi nt th hai.
Nu cc gi tr thu c l khc nhau th kt lun l khng th nhn
c nt th hai t nt th nht.
Trc khi k thut ny c Kurt Reidemeister pht minh vo
nhng nm 1920, ngi ta khng th chng minh c: mt nt
khng th bin thnh mt nt bt k khc. Ni cch khc, trc
khi nhng bt bin nt c khm ph ngi ta khng th no
chng minh c mt nt tht lng khc mt cch cn bn vi
mt nt kp kh tho, vi mt nt n hoc thm ch mt vng
trn n gin n ni chng phi l mt nt na. Khi nim v
mt tnh cht bt bin l trung tm ca nhiu chng minh ton
hc v, nh chng ta s thy Chng 5, n s l tng quyt
nh a nh l cui cng ca Fermat tr v vi dng chy
chnh ca ton hc.
Vo thi im bn l ca th k XIX chuyn sang XX, nh nhng
tr kiu Sam Loyd v tr chi 14-15 ca ng, c hng triu
ngi gii ton khng chuyn trn khp chu u v chu M ho
hc tm ti nhng cu mi. Khi tin v ti sn ca Wolfskehl n
tai nhng nh ton hc mi chp chng bc vo ngh, nh l
cui cng ca Fermat li mt ln na tr thnh bi ton ni ting
nht th gii. nh l cui cng v cng phc tp hn so vi nhng
tr hc ba nht ca Loyd, nhng gii thng cng ln hn rt
nhiu. Cc nh ton hc khng chuyn m c rng h s tm ra
mt mo kho lo nhng tng i gin n khin h c th vt
qua mt cc gio s ln trong qu kh. Mt nh ton hc khng
175
i vo tru tng
chuyn sc so ca th k XX s c li th qu ln so vi Pierre de
Fermat v hiu bit cc k thut ton hc. S thch thc y l
phi ch c s sng to ca Fermat trong vic s dng nhng
k thut ca mnh.
Trong vi tun l thng bo Gii thng Wolfskehl, c mt
dng thc cc bi d thi v i hc Gottingen. Chng c g
ngc nhin l tt c chng minh u sai. Mc d mi ngi
d thi u tin rng h gii c mt bi ton tn ng hng
th k nay, nhng tt c u phm phi nhng sai lm tinh vi,
v i khi cng chng tinh vi lm, trong logic ca h. Ngh thut
ca l thuyt s qu tru tng n ni ngi ta d i chch ra
khi con ng logic mt cch ng s v hon ton khng bit
rng mnh lc vo ch v l. Ph lc 7 s cho thy mt kiu
sai lm c in m mt nh ton hc khng chuyn ang say sa
rt d mc phi.
Bt k l ai gi chng minh n, mi ngi trong h u c
xem xt mt cch thn trng k c trng hp mt nh ton hc
khng chuyn, khng c ting tm vp ng trc mt chng
minh c sn tm nhiu nht trong ton hc. Lnh o Khoa
ton ca i hc Gottingen trong khong t 1909 n 1934 l gio
s Edmund Landau v trch nhim ca ng l phi xem xt cc bi
d thi tranh Gii Wolfskehl. Landau thy rng cng vic nghin
cu ca mnh thng xuyn b ngt qung v phi x l hng t
chng minh ln xn ti nm trn bn lm vic ca ng mi thng.
khc phc tnh trng ny ng ngh ra mt phng php khn
ngoan dp bt cng vic. V gio s ny cho in hng trm
ci th vit sn:
176
Knh gi ...............................
Xin cm n ngi v bn tho
chng minh nh l cui cng ca Fermat.
Li th nht nm :
Trang............Dng..............
iu lm cho chng minh ca ngi
khng cn gi tr na.
G.S. E. M. Landau
Sau Landau giao tng bi d thi mi, km theo mt tm th

in sn, cho cc sinh vin ca ng v ngh h xem k ri in vo
ch trng.
Trong nhiu nm s lng bi gi ti d thi khng h gim st,
thm ch sau khi Gii Wolfskehl b mt gi thm hi do kt qu
ca s siu lm pht sau cuc Chin tranh th gii ln th nht.
Ngi ta kho nhau rng ngy hm nay bt k ai chin thng cuc
thi ny, th vi s tin thng cng kh lng mua ni mt ly c
ph, tuy nhin nhng li ku ca c phn b thi phng. Mt
bc th c vit bi tin s F. Schlichting, ngi c trch nhim
xem xt cc bi d thi trong giai on nhng nm 1970, gii thch
rng gii thng vn cn c gi tr khong 10.000 mc. Bc th
c gi cho Paulo Ribenboim v c cng b trong cun sch
13 bi ging v nh l cui cng ca Fermat ca ng, cho thy mt
ci nhn thu sut c mt khng hai i vi cng vic ca y ban
Wolfskehl nh sau:
177
i vo tru tng
Tha Ngi,
Cho n nay khng th m xu s lng tng cng ca nhng li gii

c gi ti. Trong nm u tin (1907-1908) 621 li gii c
ng k trong cc h s ca Vin Hn lm, v ti ngy hm nay s th
t c lin quan n bi ton Fermat xp cao ti 3m. Trong nhng thp
k gn y, vn ny c gii quyt theo cch sau y: Th k ca
Vin Hn lm chia cc bn tho gi n thnh hai loi:
+ Loi hon ton v ngha, s c gi tr li (cho ngi gi) ngay
tc khc.
+ Loi bn tho xem ra c v l ton hc.
Loi th hai c giao cho Khoa ton, v cng vic c, tm li v
tr li c y quyn cho mt trong cc tr l khoa hc (ti cc trng
i hc c, cc tr l ny l nhng nghin cu sinh ang lm lun
n tin s) - v vo lc cng vic ny li ri vo chnh ti. Mi thng
ti phi tr li khong t 3 n 4 bc th, trong c rt nhiu chuyn
bun ci v k quc, chng hn nh mt ngi gi na th nht ca
chng minh n v ha s gi nt phn th hai nu chng ti chu tm
ng trc 1000 DM; hoc mt ngi khc, anh ta ha tr cho ti 1%
li nhun m anh ta nhn c t cc nh xut bn, t cc cuc phng
vn ca i pht thanh v truyn hnh sau khi anh ta ni ting, vi iu
kin ti phi chu gip anh ta by gi; nu khng, anh ta e da s gi
cng trnh n Khoa ton Nga m khng dnh cho chng ti nim vinh
quang pht hin ra anh ta. Thnh thong cng c ngi xut hin i
hc Gottingen, i c gp v tho lun ring.
Gn nh tt c cc li gii u c vit mt trnh rt s cp (c
s dng cc k hiu ca ton hc cao cp v c l c ca mt s cng trnh
cha tiu ha c ca l thuyt s na), nhng tuy th cng rt kh hiu.
178
V mt x hi, thng ngi gi l nhng ngi hc v k thut nhng
khng thnh t trong s nghip v h mun tm kim thnh cng trong
vic chng minh bi ton Fermat. Ti a mt s bn tho cho cc
bc s v h chn on tc gi ca chng mc bnh lon thn kinh nng.
Mt iu kin trong bn di chc cui cng ca Wolfskehl l hng nm
Vin Hn lm phi cng b tnh hnh gii thng trn cc tp ch ton
hc ch yu. Nhng ngay sau nhng nm u tin cc tp ch t
chi in thng bo, v nu in, h s phi nhn c mt dng thc nhng th
t v bn tho in r.
Ti hy vng rng nhng thng tin ny s c ngi ch .
Thn i
F. Schlichting
Nh tin s Schlichting cp, nhng ngi d thi khng t

hn ch ch gi li gii n Vin Hn lm. Mi khoa ton trn
th gii c l u c mt t ring cha nhng chng minh
rt ng ng ca cc nh ton hc khng chuyn. Nhng trong
khi phn ln cc c quan c trch nhim u khng m xa n
nhng chng minh ca cc nh ton hc khng chuyn ny, th
mt s ni khc li i x vi h mt cch c o hn. Nh vn
chuyn vit v ton hc Martin Gardner nh li rng mt ngi
bn ca ng gi li mt bc th ni rng ng ta khng gii
kim tra chng minh, th nn ng cung cp cho ngi ny tn
v a ch ca mt chuyn gia trong ng lnh vc , ngi c
th gip h. Thc ra, v chuyn gia ny chnh l ngi
gi cho bn ca Gardner mt chng minh trc . Mt ngi
bn khc ca ng th vit: Ti c mt lp lun rt tuyt vi bc
179
i vo tru tng
b chng minh ca bn, nhng khng may l trang ny khng
rng vit n ra.
Mc d trong sut mt th k cc nh ton hc khng chuyn
trn khp th gii c gng chng minh nh l cui cng ca
Fermat hng ginh Gii Wolfskeh ri tht bi, nhng cc nh
ton hc chuyn nghip th vn tip tc gn nh khng m xa
n bi ton . Thay v xy dng tip trn nhng cng trnh ca
Kummer v ca cc nh l thuyt s khc trong th k XIX, cc
nh ton hc gi y li bt u tin hnh xem xt li nn tng
mn hc ca h nhm gii quyt mt s vn c bn nht v cc
con s. Mt s khun mt v i nht ca th k XX, gm Bertrand
Russell, David Hilbert v Kurt Godel, c gng tm hiu nhng
tnh cht su sc nht ca cc con s nhm thu tm c ngha
tht s ca chng v khm ph ra nhng cu hi no l thuyt
s c th tr li, v quan trng hn l cu hi no khng th tr
li. Cng trnh ca h s lm rung chuyn nn tng ca ton hc
v sau ht c nhng tc ng rt c bit i vi nh l cui cng
ca Fermat.
Nn tng ca tri thc

Tri qua hng trm nm cc nh ton hc khng ngng bn
bu s dng chng minh logic xy dng nn mt h thng l
thuyt t nhng ci bit n nhng ci cha bit. Tin b tht
phi thng, c mi mt th h mi li m rng c cu trc l
thuyt ca h v to ra c nhng khi nim mi v s v hnh.
Tuy nhin, n cui th k XIX, thay v nhn v pha trc, cc nh
180
logic ton hc bt u ngoi nhn li nhng nn tng ca ton hc
m trn mi th c xy dng. H mun kim tra li nn
tng ca ton hc v xy dng li tt c mt cch cht ch t nhng
nguyn l u tin, nhm mc ch ti m bo cho chnh h rng
nhng nguyn l u tin l c th tin cy c.
Cc nh ton hc ni ting l nhng ngi kht khe khi i hi
mt chng minh tuyt i trc khi chp nhn bt k mt mnh
no. S ni tingca h c th hin mt cch r rng trong
mt cu chuyn do Ian Stewart k trong cun Nhng khi nim ca
ton hc hin i:
Ba nh khoa hc gm mt nh thin vn, mt nh vt l v mt

nh ton hc cng i vi nhau trn mt chuyn tu ha v
min qu ngh h. Khi con tu bng qua min ng c Scotland,
qua ca s con tu, h nhn thy mt ch cu en hin lnh ang
gm c trn mt cnh ng. tuyt qu, ha ra cu Scotland
u l cu en! nh thin vn tht ln. Nhng nh vt l vi
ngt li: Khng, lm sao anh ni th c. Ch c th ni mt s
cu Scotland l cu en m thi!. Khng, khng c, nh
ton hc ln ting. Ni th cng cha ng. Phi ni th ny: Ti
Scotland c t nht mt cnh ng m trn c t nht mt con
cu, con cu ny c t nht mt bn mnh mu en.
Nhng nh ton hc chuyn nghin cu logic ton hc suy lun

cht ch hn c nhng nh ton hc thng thng. Cc nh logic
ton hc bt u t ra nhng nghi vn i vi nhng tng m
cc nh ton hc khc xem l d nhin trong hng th k nay.
V d, nh lut tam phn (trichotomy) pht biu rng mi s
u hoc m, hoc dng, hoc bng 0. iu ny dng nh qu
181
i vo tru tng
r rng v cc nh ton hc ngm tha nhn iu l ng,
nhng cha c ai bn tm chng minh iu ny thc s l ng
c. Tuy nhin, cc nh logic nhn thy rng chng no lut tam
phn cn cha c chng minh l ng th c ngha n vn c
th sai, v nu iu ny xy ra th ton b ta nh kin thc - tc
mi th da trn nh lut ny - s sp . May thay i vi ton
hc, vo cui th k XIX lut tam phn c chng minh l
ng.
K t thi Hy Lp c i n nay, ton hc tch ly c
ngy cng nhiu nh l v chn l, v mc d hu ht chng u
c chng minh mt cch cht ch, cc nh ton hc vn y
ny rng mt s trong chng, nh lut tam phn chng hn,
len li vo ton hc m khng c kim tra mt cch thch ng.
Mt s tng tr thnh b phn ca truyn thng, nhng
cha ai bit chc chng c chng minh nh th no nu qu
tht chng c chng minh, do cc nh logic quyt nh
chng minh li tt c cc nh l xut pht t mt s nguyn l
ban u. Tuy nhin, bt k mt chn l no cng c suy ra t
nhng chn l khc. Nhng chn l ny, n lt n, trc ht
cng phi c chng minh t nhng chn l cn bn hn, v c
th tip tc. Cui cng cc nh logic i n ch phi bng lng
vi mt s t cc mnh ch yu c tnh c bn n ni bn thn
chng khng th chng minh c na. Nhng nh c bn
y l nhng tin ca ton hc.
Mt v d v cc tin l tnh cht giao hon ca php cng,
c pht biu n gin rng i vi mi s m v n th:
m+n=n+m
182
Tin ny v hng lot cc tin khc c coi l hin nhin,
v c th d dng c kim chng bng vic p dng chng cho
cc s c th. Cho n nay cc tin vt qua c mi s
kim tra v c tip nhn nh l nn tng ca ton hc. Th
thch i vi cc nh logic l xy dng li ton b ton hc t
nhng tin ny. Ph lc 8 xc nh tp hp cc tin s hc
v cho ta mt nim v cch thc m cc nh logic xy dng phn
cn li ca ton hc.
C mt i qun cc nh logic tham gia vo qu trnh ht sc
chm chp v gian trun ca vic xy dng li ci c th v cng
phc tp ca tri thc ton hc, trong ch s dng mt s tin
ti thiu. tng l cng c nhng g m cc nh ton hc ngh
l h bit, bng cch ch s dng nhng tiu chun logic cht
ch nht. Nh ton hc c Hermann Weyl tm tt khng kh
ca thi k nh sau: Logic l v sinh hc m cc nh ton hc
thc hnh gi cho nhng tng ca h c khe mnh
v chc chn. Bn cnh vic lm sch nhng ci bit, nim hy
vng l cch tip cn mang tinh thn c bn cng s ri mt tia
sng vo nhng bi ton vn cn cha gii c, trong c nh
l cui cng ca Fermat.
Chng trnh ny c lnh o bi mt khun mt sng gi
nht ca thi i, David Hilbert. Hilbert tin rng mi th trong
ton hc c th v cn phi c chng minh da trn h tin c
s. Kt qu l phi chng minh mt cch dt khot hai c s quan
trng nht ca h thng ton hc. Mt: t nht v mt l thuyt,
ton hc phi tr li c mi cu hi ring bit - y cng l bn
cht ca tnh y m trong qu kh i hi phi pht minh ra
183
i vo tru tng
nhng s mi nh s m v s o. Hai: ton hc phi thot khi s
mu thun - iu c ngha l sau khi chng t rng mt mnh
ng bng mt phng php ny th khng th chng minh n
l sai bi mt phng php khc. Hilbert tin rng bng cch nm
ly ch mt vi tin , s c th tr li bt k mt cu hi ton hc
no c tng tng ra m khng s mu thun.
Ngy 08 thng 8 nm 1900, Hilbert c mt bn bo co lch
s ti Hi ngh ton hc quc t Paris. Hilbert nu ln 23 bi ton
cha gii c trong ton hc m ng tin rng l nhng bi
ton quan trng cp thit nht. Mt s trong nhng bi ton lin
quan n nhng lnh vc tng qut hn ca ton hc, nhng hu
ht u tp trung vo nn tng logic ca mn hc ny. Nhng bi
ton ny c nh tp trung s ch ca th gii ton hc v a
ra mt chng trnh nghin cu. Hilbert mun khch l cng ng
gip ng thc hin quan im v mt h thng ton hc thot khi
mi s ng vc v mu thun - mt hoi bo m ng cho khc
trn m ch ca ng:
Wir mssen wissen Chng ta phi bit

Wir werden wissen Chng ta s bit
Mc d i khi l i th gay gt ca Hilbert, nhng Gotlob

Frege li l mt trong s nhng ngn n dn dt trong chng
trnh Hilbert. Trong sut hn mt thp k, Frege tn ty rt ra
hng trm nh l phc tp t nhng tin n gin v nhng
thnh cng ca Frege dn ng ti ch tin rng ng i ng
ng hon tt mt phn quan trng gic m ca Hilbert. Mt
trong nhng cng trnh t ph ch yu ca Frege l sng to ra
184
chnh ci nh ngha ca mt con s. V d, iu m chng ta thc
s ng cho s 3 l ci g? Ha ra nh ngha s 3, Frege trc
tin phi nh ngha ci 3.
Ci 3 l mt tnh cht tru tng ca tp hp cc i tng
cha 3 phn t. Chng hn ci 3 c th c s dng m t
tp hp cc con chut b m trong mt bi ht ru rt ph bin, hoc
ci 3 cng rt thch hp m t tp hp cc cnh ca mt tam
gic. Frege nhn mnh rng c rt nhiu tp hp ph by ci 3
v ng s dng tng v cc tp hp nh ngha chnh s
3. ng to ra mt tp hp mi v t vo bn trong n tt c
cc tp hp ph by ci 3. Do , mt tp hp c 3 phn t nu v
ch nu n nm bn trong tp hp 3.
C v y l mt nh ngha phc tp qu mc i vi mt khi
nim m chng ta s dng hng ngy, nhng s m t ca Frege
v 3 l cht ch v khng th chi ci, n hon ton cn thit i
vi chng trnh khng tha hip ca Hilbert.
Nm 1902, cuc th thch gay go ca Frege dng nh ang
n hi kt thc khi ng chun b cng b cng trnh Nhng
nguyn l c bn ca S hc - mt cng trnh hai tp s v y
thm quyn vi nh thit lp mt tiu chun mi ca tnh xc
nh trong ton hc. Cng lc , nh logic ngi Anh Bertrand
Russell, ngi cng c ng gp vo chng trnh v i ca
Hilbert, cng b mt pht hin mang tnh cht t ph. Mc
d theo ui nghi thc cht ch ca Hilbert, nhng ng i n
mt mu thun. Russell nh li phn ng ca chnh mnh i vi
mt pht hin tht kinh khng rng ton hc c th mu thun
mt cch c hu nh sau:
185
i vo tru tng
Davis Hilbert
186
u tin ti ngh rng ti c th vt qua mu thun mt cch
d dng, v c l c mt sai lm tm thng no trong lp
lun. Nhng dn dn, tnh hnh cng tr nn r rng khng phi
nh vy... Sut na sau ca nm 1901, ti tng vic gii quyt
s d dng, nhng n cui giai on ti i n kt lun rng
l mt cng vic ln... m no ti cng c thi quen i lang
thang, t 11 gi n 1 gi, trong thi gian ti nhn c
ra ba ting ku khc nhau ca con c (hu ht mi ngi ch bit
mt). Ti ht sc c gng gii quyt mu thun. Sng sng ti
li ngi trc mt t giy trng. Ri sut c ngy, tr mt khong
thi gian ba tra ngn ngi, ti c ngi nhn chng chc vo t
giy trng . V thng th khi m n n vn cn trng tinh
nh vy.
Khng ti no thot ra khi mu thun. Cng trnh ca Russell

chc s gy ra mt s v to ln i vi gic m v mt h thng
ton hc khng c nghi ng, mu thun v nghch l. ng bn vit
th cho Frege, ngi c bn tho nm ti nh in. Bc th
lm cho cng trnh i ca Frege tr thnh v gi tr, nhng bt
chp c knock-out , Frege vn cho cng b tc phm i ca
mnh v ch b sung mt ti bt trong tp th hai: Mt nh khoa
hc kh c th c mt s tht vng no ln hn khi thy nn tng
l thuyt ca mnh b sp ng vo lc cng trnh va mi kt
thc. Ti b t vo trong tnh th ny bi nhn c l th t
ngi Bertrand Russell khi cng trnh ca ti sp c cng b.
Tht tr tru, mu thun ca Russell li xut hin t chnh nhng
tp hp m Frege ht sc nng niu. Nhiu nm sau ny, trong cun
sch Nghin cu trit hc ca ti, Russell nh li nhng suy ngh
lm bt ra nhng cu hi v cng trnh ca Frege: Dng nh
187
i vo tru tng
Bertrand Russel
i vi ti mt tp hp i khi l, v i khi khng l, phn t ca

chnh n. Chng hn, tp hp nhng ci tha ung tr khng phi
l mt ci tha ung tr, nhng tp hp nhng vt khng phi
l tha ung tr li l mt trong nhng th khng phi l tha ung
tr. Chnh iu quan st k quc v r rng minh bch ny dn
ti mt nghch l y tai ha.
188
Nghch l Russell thng c gii thch bng cu chuyn v
mt ngi th th qu cn thn k lng. Mt hm, trong khi i
lang thang gia nhng gi sch, ngi th th pht hin thy mt
tp hp cc danh mc. C nhng danh mc khc nhau v tiu
thuyt, v sch tham kho, v thi ca v.v. Ngi th th nhn thy
mt s danh mc lit k c bn thn n, trong khi cc danh mc
khc th li khng nh vy.
Nhm mc ch n gin h thng, ngi th th lm thm hai
danh mc na, mt trong chng lit k tt c cc danh mc t lit
k c bn thn n v, th v hn, mt danh mc lit k tt c nhng
danh mc khng t lit k n. hon tt nhim v, ngi th th
phi gii quyt bi ton: Liu danh mc lit k tt c nhng danh
mc khng t lit k mnh c c lit k trong bn thn n hay
khng? Nu c, th theo nh ngha n s khng c lit k. Tuy
nhin, nu n khng c lit k, th theo nh ngha, n s c
lit k. Ngi th th s ri vo mt tnh th khng th quyt nh
c.
Cc danh mc rt ging vi cc tp hp m Frege s dng
trong nh ngha c bn ca cc con s. Do s mu thun
gy phin nhiu cho ngi th th cng s gy nn nhng
chuyn rc ri trong cu trc logic c tin liu ca ton hc.
Ton hc khng th tha th cho tnh thiu nht qun, nghch l
v mu thun. V d, mt cng c mnh m ca chng minh l
phng php phn chng, phng php ny da trn c s ton
hc khng c nghch l. Chng minh bng phn chng lp lun
rng nu mt gi thit dn ti v l th gi thit sai, nhng theo
Russell thm ch cc tin cng c th dn ti nhng h qu v
189
i vo tru tng
l. Do , chng minh bng phn chng c th chng t mt tin
l sai, trong khi cc tin l nn tng ca ton hc v c
tha nhn l ng.
Nhiu nh tr thc cht vn cng trnh ca Russell, h l lun
rng ton hc l mt cng trnh ang c theo ui mt cch
thnh cng r rng v khng th sai lm c. Russell tr li h
bng cch gii thch ngha cng trnh ca ng nh sau:
Nhng, bn c th ni, chng g c th lay chuyn c nim

tin ca bn rng 2 cng 2 l 4. Bn qu ng, tr nhng trng
hp gip ranh - v ch trong nhng trng hp gip ranh m
bn c th ng vc liu mt con vt xc nh no c phi mt
con ch hay khng, hoc ng vc liu mt chiu di xc nh no
c nh hn 1 mt hay khng. 2 phi l 2 ci g , v mnh
2 cng 2 l 4 s v dng tr phi n c p dng. 2 con ch v 2
con ch tt nhin phi l 4 con ch, nhng c nhng trng hp
pht sinh trong bn nghi ng khng bit 2 trong s c phi
l ch hay khng. Cng chng h g, d sao th cng c 4 con
vt, bn ni. Nhng khn thay, li c nhng vi sinh vt m ta
phn vn khng bit chng l ng vt hay thc vt. Bn s li
ni: Cng chng sao, th ta ni v cc c th sng vy. Nhng
li c nhng th m ta cng khng bit r c l c th sng thc
hay khng. Bn s buc phi ni: Th ta ni 2 thc th v 2 thc
th l 4 thc th vy. Nhng khi bn ni cho ti bit thc th
l g, th chng ta s li tip tc tranh lun.
Cng trnh ca Russell lay chuyn nn tng ca ton hc v

y s nghin cu logic ton hc vo mt trng thi hn lon. Cc
nh logic bit rng mt nghch l n np trong nn tng ca ton
hc c th sm mun g ri cng l ra tnh cht phi logic ca n
190
v gy ra nhng h ly su sc. V th, cng vi Hilbert v cc nh
logic khc, Russell cng tm cch c gng cha chy tnh th v hi
phc li sc kho cho ton hc.
Tnh mu thun ny l h qu trc tip ca qu trnh lm vic
vi cc tin ca ton hc, m cho n lc vn c coi l hin
nhin v xc nh phn cn li ca ton hc. C mt hng
nghin cu l sng to ra mt tin b sung nhm ngn cm
bt k mt tp hp no l phn t ca chnh n. iu ny s chn
c nghch l Russell bng cch lm cho cu hi liu c nn a
danh mc ca nhng danh mc khng t lit k vo chnh n hay
khng? l mt cu hi tha.
Russell dnh c mt thp k tip theo xem xt cc tin
ca ton hc, phn ch yu nht ca mn hc ny. n nm 1910,
vi s cng tc ca Alfred North Whitehead, ng cho cng b
tp I ca b sch ba tp Nhng nguyn l ca ton hc - mt c
v thnh cng trong vic x l c mt phn bi ton do nghch l
ca chnh ng to ra. Sut trong hai thp k tip theo, nhng ngi
khc dng Nhng nguyn l ca ton hc nh mt cun cm nang
thit lp mt ta nh ton hc khng c sai lm; v vo thi im
Hilbert v hu nm 1930, ng cm thy t tin rng ton hc ang
i ng trn con ng phc hi. M c ca Hilbert v mt h
logic phi mu thun, mnh tr li mi cu hi, r rng ang
tr thnh hin thc.
Nhng nm 1931, mt nh ton hc 25 tui cha c ai bit
n cng b mt cng trnh lm tiu tan vnh vin hy vng ca
Hilbert. Kurt Godel buc cc nh ton hc chp nhn rng ton hc
c th khng bao gi l hon ho v mt logic, v cng trnh ca ng
191
i vo tru tng
gy ra mt ngh cho rng nhng bi ton nh nh l cui cng
ca Fermat c th thm ch khng th no gii c.
Kurt Godel sinh ngy 28 thng 04 nm 1906 ti Moravia, hi
thuc ch o - Hung, nay thuc Cng ha Sc. Ngay t thu
thiu thi ng thng hay au m v nghim trng nht l mt
cn st do thp khp tui ln 6. S sm ng chm n ci cht
ny khin cho Godel b cn bnh trm ut m nh ko di sut
cuc i ng. Nm 8 tui, trong khi c mt cun sch gio khoa
y hc, ng ngh rng tim ca mnh b yu, mc d cc bc s ca
ng khng tm c bng chng no v bnh tnh . Sau ny, lc
sp t gi cuc i, ng tin tng mt cch m qung rng ng b
u c v v th ng t chi n ung n ni gn nh t cho
mnh cht v i.
Khi cn nh, Godel th hin ti nng i vi khoa hc v ton
hc, v bn cht hay lc vn ca ng khin mi ngi trong gia
nh t cho ng ci tn der Herr Warum (ng Ti sao). ng theo
hc ti i hc Vienna trong khi cn bn khon khng bit nn theo
chuyn ngnh ton hay vt l, nhng mt bi ging gy cm hng
v say sa ca gio s P. Furtwangler thuyt phc Godel hin
dng i mnh cho l thuyt s. Tt c nhng bi ging ny cn tr
nn phi thng hn na bi v Furtwangler b lit t c tr xung
v phi ging bi t trn xe ln, khng c v ghi chp, trong khi
ph t ca ng vit trn bng en.
Vo nm 20 tui, Godel chnh thc lm vic ti khoa ton,
nhng thnh thong ng vn cng vi cc ng nghip ca mnh
i lang thang xung hnh lang d nhng cuc hp ca Wiener
Kreis (Hi Thnh Vienne) - mt nhm cc nh trit hc t hp li
192
tho lun nhng cu hi logic ln ca thi i. iu din ra
trong sut thi k Godel pht trin nhng tng m sau ny s
hy hoi nn tng ca ton hc.
Nm 1931, Godel cng b cun sch v nhng mnh hnh
thc khng th quyt nh c trong cun Nhng nguyn l ca
ton hc - v nhng h lin quan, trong c cha nhng nh l v
tnh khng th quyt nh c. Khi tin tc v nhng nh l ny
n M, nh ton hc ln John von Newmann ngay lp tc hy b
lot bi ging m ng ging v chng trnh Hilbert v thay th
phn cn li ca gio trnh bng mt cuc tho lun v cng trnh
c tnh cch mng ca Godel.
Godel chng minh rng vic c gng to ra mt h thng ton
hc y v phi mu thun l mt nhim v bt kh thi. T tng
ca ng c th gi gn trong hai mnh :
1. nh l th nht v tnh khng th quyt nh c:

Nu l thuyt da trn mt h tin l phi mu thun, th tn
ti nhng nh l hoc khng th chng minh hoc khng th bc
b.
2. nh l th hai v tnh khng th quyt nh c:

Khng c mt quy trnh kin thit no cho php chng minh mt
l thuyt da trn h tin l phi mu thun.
Mnh th nht ca Godel ch yu ni rng bt k tp hp
tin no c s dng, s c nhng cu hi m ton hc khng
th tr li - ngha l tnh y s khng bao gi t c. Cn
t hn na, mnh th hai ni rng thm ch ton hc c th s
khng bao gi bit chc chn s chn la tin ca n s khng
193
i vo tru tng
Kurt Godel
dn ti mt mu thun - ngha l tnh phi mu thun s khng bao

gi t c. Godel ch ra chng trnh Hilbert l mt chng
trnh bt kh thi.
Nhiu thp k sau, trong cun Nhng bc chn dung v t k c,
Bertrand Russell k li phn ng ca ng i vi khm ph ca
Godel nh sau:
194
Ti mun c s chc chn theo kiu cch m trong ngi ta
mun c c tin tn gio. Ti tng ngh tnh chc chn c v
nh s c tm thy trong ton hc nhiu hn bt k ni no
khc. Nhng ti khm ph ra rng nhiu chng minh ton hc,
m cc thy gio ca ti bt ti phi chp nhn, c y nhng
ngy bin, v rng nu tnh chc chn thc s l c th khm ph
c trong ton hc, th n s phi nm trong mt lnh vc mi
ca ton hc, vi nhng nn tng chc chn hn nhng nn tng
m cho n nay c ngh l an ton. Nhng khi cng vic
din tin, mi chuyn c khin ti phi lun nh ti cu chuyn
ng ngn v con voi v con ra. Trong khi xy dng xong con voi
m trn th gii ton hc c th an ta, ti li pht hin thy
con voi ng xin ng vo, v li phi tin hnh xy dng con ra
gi cho con voi khi ng. Nhng ri con ra cng chng an
ton g hn con voi, v sau khong 20 nm lm vic cc nhc gian
trun, ti i n kt lun rng ti chng cn c th lm g hn na
to ra nhng tri thc ton hc khng b nghi ng.
Mc d mnh th hai ca Godel ni rng khng th chng

minh cc tin l phi mu thun, nhng n khng nht thit c
ngha chng l mu thun. Trong tri tim mnh, nhiu nh ton hc
vn cn tin rng ton hc ca h vn l phi mu thun, nhng trong
khi c ca h, h khng th chng minh c iu . Nhiu nm
v sau, nh l thuyt s v i Andr Weil ni: Cha tn ti v ton
hc l phi mu thun, v Qu tn ti v chng ta khng th chng
minh c iu .
Thc t, c cch pht biu ln chng minh cc nh l ca Godel
u cc k phc tp. V d, cch pht biu cht ch nh l th
nht ca Godel v tnh khng th quyt nh c c dng nh
sau:
195
i vo tru tng
ng vi mi mt lp quy phi mu thun - ca cc cng
thc, c tn ti mt lp quy cc du r sao cho c Gen r ln
Neg( Gen r) u khng thuc Flg() (trong l bin t do
ca r).
May thay, cng ging nh nghch l ca Russell v cu chuyn

v ngi th th, nh l th nht ca Godel c th minh ha bng
mt logic khc tng t do Epimenides (mt nh th v tu s c
Hy Lp th k VII - VI trc C.N.) sng tc v ni ting vi ci tn
nghch l Crete, hay nghch l k ni di. L ngi thuc o Crete
(Hy Lp), Epimenides tuyn b:
Ta l k ni di!
Nghch l xut hin khi chng ta c gng xc nh xem liu
mnh ny ng hay sai. Trc ht hy xem iu g s xy ra
nu ta gi nh rng mnh ny ng. Mnh ng ng rng
Epimenides l mt k ni di, nhng chng ta gi nh lc u
rng ng ta pht biu mt mnh ng v do Epimenides
khng phi l k ni di - chng ta c mt mu thun. Mt khc,
hy xem iu g xy ra nu ta gi nh mnh trn l sai. Mnh
sai ng rng Epimenides khng phi l k ni di, nhng v
ta gi nh lc u rng ng ta pht biu mt mnh sai
v do Epimenides l k ni di - chng ta li c mt mu thun
khc. Nh vy, d ta gi nh mnh l ng hay sai th chng
ta cng u i ti mt mu thun, v do mnh chng ng
v cng chng sai.
Godel gii thch li nghch l ni di v a vo khi nim
chng minh. Kt qu l mt mnh nh di y:
Mnh ny khng c bt k mt chng minh no.
196
Nu mnh sai th c ngha l mnh c th chng minh
c, nhng iu ny mu thun vi chnh mnh . Do
mnh phi ng trnh mu thun. Tuy nhin, mc d mnh
ng nhng n khng th chng minh c, bi v mnh ny
(m by gi chng ta bit l ng) ni nh vy.
V Godel c th phin dch mnh trn thnh mt khi nim
ton hc, nn ng c th chng minh rng trong ton hc tn ti
nhng mnh ng nhng khng bao gi c th chng minh
c rng n ng - nhng mnh khng quyt nh c. y
chnh l mt n ch t ging vo chng trnh Hilbert.
V nhiu phng din, cng trnh ca Godel song song vi
nhng khm ph tng t c thc hin trong vt l lng t.
ng bn nm trc khi Godel cng b cng trnh ca ng v tnh
khng th quyt nh c, nh vt l c Werner Heisenberg
pht minh ra nguyn l bt nh. Cng ging nh c mt gii hn c
bn i vi nhng nh l m cc nh ton hc c th chng minh,
Heisenberg ch ra rng c mt gii hn c bn i vi nhng tnh cht
m cc nh vt l c th o lng. Chng hn, nu h mun o v tr
chnh xc ca mt i tng, th h ch c th o tc ca i
tng vi chnh xc tng i km. l v mun o v tr
ca mt i tng th cn phi ri sng n bng cc ht nh sng
(photon), nhng ch ra chnh xc v tr n th cc ht photon s
phi c mt nng lng rt ln. Tuy nhin, nu i tng b bn
ph bi cc photon nng lng cao th tc ca n s b nh
hng v tr thnh bt nh mt cch c hu. Do , nu mun
bit v tr ca mt i tng, th cc nh vt l s phi t b mt s
hiu bit v tc ca n.
197
i vo tru tng
Nguyn l bt nh Heisenberg ch bc l cp nguyn t,
khi m cc php o c chnh xc cao tr thnh quan trng. Do
phn ln vt l, bt chp nguyn l ny, vn c th c tip tc
pht trin nh c, trong khi cc nh vt l lng t quan tm n
nhng vn su sc v gii hn ca s hiu bit. iu tng t
cng xy ra trong th gii ton hc. Trong khi cc nh logic tranh
lun vi mc chuyn su rt cao, ch nhng ngi c bit quan
tm mi hiu ni, th phn cn li ca cng ng ton hc vn tip
tc nghin cu, bt chp nhng cuc tranh lun ca cc nh logic.
Mc d Godel chng minh rng c mt s mnh khng th
chng minh c, nhng vn c rt nhiu mnh khc c th
chng minh v khm ph ca ng khng h lm v hiu ha nhng
g c chng minh trong qu kh. Hn na, nhiu nh ton hc
tin rng cc nh l v tnh khng quyt nh c s ch c tm
thy trong nhng vng tm ti nht u ti ngoi vi ca ton
hc, chnh v th mt nh ton hc c th khng bao gi phi chm
trn vi n. Sau ht, Godel ch ni rng nhng mnh (khng
quyt nh c) ny tn ti, ch ng cha th thc s ch ra mt
mnh nh th. Nhng n nm 1963, cn c mng l thuyt ca
Godel tr thnh hin thc.
Paul Cohen, mt nh ton hc 29 tui thuc i hc Stanford,
pht trin mt k thut cho php kim tra xem mt vn c
th no c phi l khng quyt nh c hay khng. K thut
ny ch dng c trong mt s trng hp rt c bit, nhng
d sao ng cng l ngi u tin khm ph ra nhng cu hi c
th thc s khng quyt nh c. Sau khi thc hin c khm
ph , vi chng minh cm trong tay, Cohen bay ngay ti i hc
198
Princeton a cho chnh Godel kim tra. Lc ny Godel ang
lm vo giai on hoang tng trong i, ng m h cnh ca, git
ly tp giy v ng sm cnh ca li. Hai ngy sau Cohen nhn
c li mi ung tr ti nh Godel, mt du hiu cho thy ngi
thy ng cho chng minh ca Cohen con du xc nhn. iu
c bit bi t l mt s vn khng th quyt nh c ny
li nm trung tm ca ton hc. Tr tru thay, Cohen chng
minh rng mt trong s 23 bi ton m Hilbert tuyn b l quan
trng nht ca ton hc, l gi thuyt continum, li l khng th
quyt nh c.
Cng trnh ca Godel, bao gm c nhng mnh khng quyt
nh c ca Cohen, gi mt bn thng ip y lo ngi ti tt
c cc nh ton hc, chuyn nghip ln nghip d - nhng ngi
ang c kin gan trong ca h hng chng minh nh l cui
cng ca Fermat - rng c l nh l ny l khng quyt nh c!
iu g s xy ra nu Pierre de Fermat phm mt sai lm no
khi ng tuyn b tm ra chng minh? Nu ng nh vy, th
c kh nng nh l cui cng l khng quyt nh c. Chng
minh nh l cui cng ca Fermat c th khng ch c kh khn,
m hn th na c th l bt kh. Nu nh l ny l khng quyt
nh c, th cc nh ton hc tiu ph hng th k tm mt
chng minh m n khng h tn ti.
Tht k l l nu nh l cui cng ca Fermat ha ra l khng
quyt nh c, th iu ny li ng rng n phi ng. L do
nh sau. nh l cui cng ni rng khng c nghim nguyn i
vi phng trnh:
x + y = z vi n ln hn 2.
n n n
199
i vo tru tng
Nu nh l cui cng thc s l sai, th s c kh nng chng
minh iu ny bng cch a ra mt nghim ca n (tc l a ra
mt phn v d). Nu th th nh l cui cng s l quyt nh
c. Nh vy, nu nh l Fermat l sai th iu s mu thun
vi tnh khng quyt nh c ca n. Tuy nhin, nu nh l cui
cng l ng th khng nht thit phi c mt cch chng minh
n r rng nh vy - n l khng quyt nh c. Do , nh l
cui cng ca Fermat c th l ng, nhng khng c cch no
chng minh n.
Thi thc v tr t m
Mu ghi ch tnh c ca Pierre de Fermat bn l cun Arithmetica
ca Diophantus dn ti mt thch in u nht trong lch
s. Bt chp ba th k tht bi mt cch v vang v gi ca nh
l Godel cho rng c th h ang sn ui mt chng minh khng
h tn ti, nhng mt s nh ton hc vn tip tc b bi ton
hp dn. nh l cui cng l nng tin c y quyn r trong ton
hc, nng nh cc bc thin ti n gn, ch ct lm tan tnh
nim hy vng ca h. Bt k mt nh ton hc no tng dnh
lu n nh l cui cng ca Fermat u c nguy c tiu ph s
nghip ca h, tuy nhin ai c th to ra mt t ph quan trng
th ngi s i vo lch s nh l ngi gii c bi ton
kh nht trn th gii.
Nhiu th h cc nh ton hc b m nh bi nh l cui cng
ca Fermat v hai l do. Mt l nim am m mun lm c iu
g hn ngi. Tht vy, nh l cui cng l mt th thch tt
200
bc v bt k ai chng minh c n th s l ngi t c thnh
cng chnh ni m Cauchy, Euler, Kummer v mt s khng m
c nhng ngi khc tng tht bi. Cng ging nh bn thn
Fermat rt ly lm khoi ch khi gii c nhng bi ton qu
kh m nhng ngi cng thi vi ng phi b tay, ngi no
chng minh c nh l cui cng cng s c hng nim
hnh phc ca ngi gii c mt bi ton tng lm khn kh
ton th cng ng ton hc trong hng trm nm. Hai l bt k
ai vt qua c thch thc ca Fermat cng s cn c hng
cm gic tha mn phn khch v gii c mt cu . Nim
vui ny sinh t vic gii c nhng bi ton phc tp nht trong
l thuyt s cng khng khc nhiu lm so vi nhng nim vui
gin n trong vic gii nhng cu bnh thng ca Sam Loyd.
C ln mt nh ton hc ni vi ti rng nim vui ng c c t
vic gii cc bi ton ton hc cng gn tng t nh nim vui m
nhng ngi nghin tr chi ch c c. in c ch vo
trng cui cng trong mt tr chi ch c bit kh lun lun l
mt tri nghim y tha mn, nhng hy tng tng cm gic s
hnh phc bit bao khi t c thnh cng tm ra li gii, sau khi
tiu tn bao nhiu nm tri cho mt cu m khng ai khc
trn th gian ny c th gii ni.
cng chnh l nhng l do ti sao Andrew Wiles li b m
hoc bi Fermat: Cc nh ton hc thun ty ch thch i mt vi
thch thc. H yu nhng bi ton cha gii c. Khi lm ton,
h c mt cm xc tht kh t. Bn bt u vi mt bi ton m n
lm cho bn hoang mang bi ri. Bn khng th hiu c n, n
qu phc tp, bn chng th ln ra u mi ca n. Nhng ri sau
201
i vo tru tng
khi gii c n, bn s c mt cm xc khng th tng tng
c rng lm sao n c th p n nh th, lm sao m n li kt
cu vi nhau mt cch n khp tuyt vi n nh th. Nhng bi
ton d nh la ngi ta nht l nhng bi ton trng b ngoi rt
d dng, nhng ha ra chng cc k phc tp. nh l cui cng
ca Fermat l mt th d tuyt vi nht ca loi bi ton ny. Trng
n c v nh l c mt chng minh, tt nhin l rt c bit v
Fermat khng nh rng ng tm ra chng minh ca n.
Ton hc c nhng ng dng trong khoa hc v cng ngh,
nhng khng phi iu kch thch cc nh ton hc. H c
truyn cm hng bi nim vui khm ph. G.H. Hardy c gng
gii thch v nh gi ngh nghip ca bn thn ng trong cun
sch mang tn Li xin li ca mt nh ton hc nh sau:
Ti s ch ni rng nu mt bi ton chi c, ni theo ngha th

thin, l v dng, th tng t iu cng ng vi phn ln
nhng lnh vc ton hc p nht... Ti cha bao gi lm c
bt k ci g c ch c. Chng c khm ph no ca ti, d l
trc tip hay gin tip, lm hoc c th s lm thay i mt
my may no theo hng tt hoc xu nhng th vui th gian.
nh gi theo tt c nhng tiu chun thc tin, th gi tr cuc
i ton hc ca ti l s 0 v du sao th bn ngoi ton hc n
cng l tm thng. Ti ch c mt c hi trnh khi b phn
xt l v dng, nu ngi ta thy rng ti to ra mt iu ng
c sng to. Vic ti sng to ra c mt ci g l iu
khng th ph nhn: vn ch l gi tr ca n m thi.
Kht vng tm ra li gii i vi bt k bi ton ton hc no u

c t chy bi s t m, tnh hiu k, v phn thng n gin
ch l s tha mn ny sinh t vic gii c mt thch . Nh
202
ton hc E.C. Tithmarsch c ln ni: C th vic bit s pi () l
s v t chng c ng dng g trong thc tin, nhng nu chng ta
c th bit c iu m chng ta li khng bit th l iu
khng th dung th c.
Trng hp nh l cui cng ca Fermat l mt s k l kch
thch tr t m. Cng trnh ca Godel v tnh khng quyt nh
c dn ti s ng vc rng liu bi ton c th gii c hay
khng, nhng iu ny khng lm nht ch nhng k tht
s cung tn i vi nh l Fermat. iu lm ng lng nhiu hn
l ch trong nhng nm 1930 cc nh ton hc tn dng ht
mi k thut ca h v ch cn rt t k thut d tr. Ci cn c l
mt cng c mi, mt ci g thc s vc dy c tinh thn ton
hc. V cuc Chin tranh th gii ln th hai cung cp ng ci
cn c - l bc nhy vt v i nht ca kh nng tnh ton k
t khi pht minh ra thc logarit.
Cch tip cn bo lc
Nm 1940, sau khi tuyn b rng nhng loi ton hc p
nht phn ln l v dng, G.H.Hardy vi v b sung rng iu
khng nht thit l d: Ton hc tht (tc ton hc thun ty
- ND) s khng c tc dng g trong chin tranh c. Cha ai khm
ph ra l thuyt s phc v bt c mt mc ch chin tranh no.
Nhng chng bao lu tuyn b ca Hardy b chng minh l sai.
Nm 1944, John von Newmann l ng tc gi ca cun L thuyt
tr chi v hnh vi kinh t, trong ng tung ra thut ng l thuyt
tr chi. L thuyt tr chi l ca von Newmann nhm s
203
i vo tru tng
dng ton hc m t cu trc ca nhng tr chi v cch thc
con ngi chi nhng tr chi ra sao. ng bt u nghin cu
mn chi c v mn nh bc, sau tip tc th nghim v xy
dng m hnh nhng tr chi tinh t hn nh kinh t hc. Sau
Chin tranh th gii ln th hai, t hp RAND nhn thy tim nng
trong nhng tng ca von Newmann v thu ng vch ra
nhng chin lc ca cuc Chin tranh lnh. T im ny tr i,
l thuyt tr chi trong ton hc tr thnh mt cng c cn bn
cho cc v tng soi dng kim tra nhng chin lc qun s
ca h bng cch xem cc trn nh nh nhng vn c phc tp.
Mt minh ha n gin cho vic p dng l thuyt tr chi l cu
chuyn cuc u tay ba di y.
Mt cuc u tay ba cng tng t nh cuc u tay i, tr vic
c ba ngi tham gia thay v ch c hai. Mt bui sng, ng Black,
ng Grey v ng White quyt nh gii quyt mt xung t bng
mt cuc u sng tay ba cho ti khi ch cn mt ngi sng st.
ng Black l ngi bn km nht, trung bnh ch bn trng mc
tiu mt trong ba pht bn. ng Grey bn tt hn, trng hai trong
ba pht. ng White bn tt nht, lun lun bn trng. cho cuc
u cng bng hn, ng Black c php bn trc, sau n ng
Grey (nu ng ta cn sng), tip theo l ng White (nu ng ny cn
sng), v quay vng li n chng no ch cn sng st mt trong
ba ngi. Cu hi t ra l: ng Black nn nhm bn vo ai trc?
Bn c th phng on da vo trc gic, hoc tt hn c th da
vo l thuyt tr chi. Cu tr li s c tho lun trong Ph lc 9.
Mt ngnh ton hc thm ch cn c nh hng trong chin tranh
ln hn c l thuyt tr chi l khoa hc gii m. Sut trong cuc
204
Chin tranh th gii ln th hai, qun i ng minh nhn thy
rng v mt l thuyt, c th dng logic ton gii m cc bc
in ca c, ch nu nhng tnh ton c th c thc hin
nhanh. Thch thc y l phi tm ra cch t ng ha ton hc
sao cho mt chic my c th thc hin c cc php tnh , v
mt ngi Anh c nhng ng gp nhiu nht vo n lc gii
m ny l Alan Turing.
Nm 1938, Turing quay tr li i hc Cambridge sau khi
hon thnh cng vic ca mnh ti i hc Princeton. ng trc
tip chng kin tnh trng no ng do cc nh l ca Godel v
tnh khng quyt nh c gy ra, ng thi tham gia vo nhng
n lc cu vt nhng mnh m c cn li ca Hilbert. c bit,
ng rt mun bit liu c th c mt phng php xc nh nhng
vn no l quyt nh c v vn no l khng quyt nh
c hay khng, ng c gng pht trin mt cch c phng
php tr li cu hi ny. Vo thi my mc tnh ton cn rt
th s v khng c hiu qu thc t khi xut hin nhng nhu cu
ton hc nghim tc; v thay th nhng chic my th s
Turing xy dng nhng tng ca mnh da trn quan nim v
mt chic my tng tng c kh nng tnh ton v hn. Chic
my gi thuyt ny dng mt lng v hn cc bng giy tng
tng ging nh my in bo v c th tnh ton mi mi, l
tt c nhng g m ng i hi kho st nhng vn logic tru
tng ca mnh. Turing khng h ng rng vic c kh ha tng
tng nhng vn gi thuyt ca ng cui cng li dn ti mt
t ph trong vic thc hin cc php tnh thc trn nhng my
tnh thc.
205
i vo tru tng
Alan Turing
Bt chp s bng n chin tranh, Turing vn tip tc cng trnh

nghin cu ca mnh trng King College, cho n tn ngy
4 thng 9 nm 1940 cuc sng phng lng ca ng nh i hc
Cambridge mi i n mt kt thc bt ng. ng c Trng mt
m ca Chnh ph trng dng, nhim v ca trng ny l gii m
nhng bc in m ha ca qun th. Trc chin tranh, ngi
c c mt n lc ng k pht trin mt h thng m ha
206
cao cp, v y l mt vn gy lo lng nghim trng i vi c
quan phn gin Anh, c quan tng gii m cc lin lc ca k
th mt cch tng i d dng trong qu kh. Cun sch lch s
chin tranh chnh thc ca HMSO mang tn Tnh bo Anh trong
Chin tranh th gii ln th hai m t tnh th sn khu thi cuc
nhng nm 1930 nh sau:
Vo nm 1937, ngi ta xc minh c rng, khng ging

nh cc ng minh Italia v Nht ca mnh, lc qun c, hi
qun c, v c l c khng qun c, cng vi nhng t chc
nh nc khc nh ngnh ng st v c quan SS, ngoi tr cc
thng tin lin lc chin thut ra, cn th tt c u s dng cc
phin bn khc nhau ca cng mt h thng mt m - l chic
my Enigma c bn ngoi th trng trong nhng nm 1920
nhng gi y c ngi c ci tin cho an ton hn. Nm
1937, Trng mt m chnh ph khm ph thnh cng cu trc
ca mt m hnh t thay i v km an ton hn ca chic my
ny, m ngi c v cc lc lng quc x Italia v Ty Ban
Nha quen s dng. Nhng ngoi trng hp ny ra th chic
Enigma cho n lc vn khng c li mi cuc cng ph, v
dng nh n s cn tip tc khng c nh th.
My Enigma bao gm mt b bn phm ni vi b phn m ha.

B phn m ha ny cha ba rotor ring r v v tr ca cc rotor
xc nh mi ch ci trn bn phm s c m ha ra sao. M ca
Enigma rt kh ph do s lng khng l ca cc cch m chic
my ny c th to lp. u tin, ba rotor trong my s c chn
t 5 kh nng tuyn la, v li c th c bin i v hon v vng
quanh gy ri cho ngi gii m. Th hai, mi rotor li c th
c nh v theo mt trong 26 cch khc nhau. iu ny c ngha
207
i vo tru tng
l chic my c th thit t theo hn mt triu cch khc nhau. B
sung thm cho cc hon v do cc rotor cung cp, bng phch cm
kt ni pha sau ca chic my c th c thay i bng tay s
cung cp tng cng 150 triu triu triu cch thit lp khc nhau.
tng cng tnh an ton hn na, ba rotor lin tc thay i s
nh hng ca chng, sao cho mi ln mt ch ci c pht i,
s thit lp my, v c s m ha, cng s thay i cho ch ci tip
theo. Th d, khi ta g DODO c th to ra bc in FTGB -
ngha l ch D v ch O c gi i hai ln nhng mi ln li
c m ha khc nhau.
Nhng chic my Enigma c giao cho hi, lc, khng qun
c, v thm ch cng c s dng phc v ngnh ng st
v cc b khc trong Chnh ph. Cng nh tt c cc h thng m
ha c s dng trong giai on , ch yu ca Enigma l ngi
nhn m phi bit c cch thit lp trong my Enigma ca ngi
gi. m bo an ton, nhng kiu thit lp ny phi c thay
i trn cn bn hng ngy. Mt cch ngi gi thay i cch
thit lp thng xuyn v bo m cho ngi nhn c bit l
cng b nhng cch thit lp ny trong mt cun sch mt m b
mt. Nguy c ca phng php ny l ch qun Anh c th bt
c mt tu ngm ca c v s thu c cun sch mt m vi
tt c cc cch thit lp hng ngy nh th cho c thng tip theo.
Mt cch thay th khc, v cng l cch ch yu c chn trong
chin tranh, l thng bo cch thit t ca ngy hm nay trong li
m u ca bc in c m ha bng m ca ngy hm trc.
Khi Chin tranh th gii ln th hai n ra, bin ch ca Trng
mt m Anh ch yu bao gm cc nh nghin cu ngn ng c v
208
cc nh ngn ng hc. Nhng B Ngoi giao Anh sm nhn thy
rng cc nh l thuyt s c c may tt hn tm ra cha kha
b m ca ngi c; v bt u, chn nh l thuyt s xut
sc nht ca Anh c triu tp v cn nh mi ca Trng
mt m Bletchley Park, mt lu i thi Victoria Bletchley,
Buckinghamshire. Vy l Turing nh phi t b nhng chic my
gi thuyt ca ng vi nhng bng giy in bo v hn v thi
gian x l v tn chuyn sang lm vic vi mt bi ton thc
tin cng nhng ngun ti nguyn hu hn v mt thi hn quy
nh rt thc t.
Khoa hc mt m l mt cuc u tr gia ngi lp m v ngi
gii m. Thch thc i vi ngi lp m l phi lm cho bc in
gi i ri ren ti mc nu b k th chn bt c th cng khng
th gii m ra. Tuy nhin, c mt gii hn i vi s lng ca cc
thao tc ton hc kh d bi v cn phi gi bc in i nhanh v
hiu qu. Th mnh ca m to bi my Enigma ca c l ch
cc bc in c m ha mt s cp vi tc rt cao. Thch
thc i vi ngi gii m l ly mt bc in b chn bt v ph
c kha m trong khi ni dung ca bc in vn cn ang c gi
tr. Mt bc in ca c ra lnh phi nh chm mt con tu ca
Anh phi c gii m trc khi con tu ny b nh chm.
Turing lnh o nhm cc nh ton hc vi nhim v dng li
mt bn sao ca chic my Enigma. Turing kt hp nhng tng
tru tng ca ng trc chin tranh vo trong nhng chic my
ny, v mt l thuyt chng c th kim tra mt cch c phng
php tt c cc kh nng m chic my Enigma c th thit t cho
n khi kha m b b gy mi thi. Nhng chic my ca Anh,
209
i vo tru tng
chiu cao v chiu rng u ln hn 2 mt, s dng nhng rle
c in kim tra tt c cc cch thit lp c th c ca Enigma.
Ting lch tch khng ngng ca cc rle ny khin ngi ta t
cho nhng chic my ny bit danh l nhng qu bom. Mc d
c tc kh cao, nhng cc qu bom ny cng khng th kim
tra ht 150 triu triu triu cch thit lp kh d ca Enigma trong
mt khong thi gian hp l, v do nhm ca Turing phi tm
cch gim thiu mt cch ng k s cc hon v bng cch
lm lt bt k thng tin g c th c t nhng bc in c
i phng gi i.
Mt trong nhng t ph v i nht m qun Anh lm c l
vic pht hin ra chic my Enigma khng bao gi m ha mt ch
ci bng chnh n, ngha l nu ngi gi g ch R th c nhiu
kh nng l chic my gi i bt k mt ch ci no tr ch R,
ty thuc vo cch thit t ca my. iu ny b ngoi c v v
hi nhng chnh l tt c nhng g cn thit gim thiu mt cch
gh gm thi gian i hi gii m mt bc in. Ngi c
nh li bng cch gii hn di ca bc in h gi i. Tt c
cc bc in khng trnh khi u c cha nhng u mi i vi
nhm nhng nh gii m, v bc in cng di th cng c nhiu
u mi. Bng cch gii hn tt c cc bc in ti a ch c 250
ch ci, ngi c hy vng s b c thiu st ca my Enigma
khi n khng mun m ha mt ch ci bng chnh ch ci .
Nhm mc ch b m, Turing thng xuyn c gng on
nhng t ch yu trong bc in. Nu ng on ng th iu
s lm tng vt tc gii m phn cn li ca bc in. Th
d, nu ngi gii m ng rng y l mt bc in c ni dung
210
bo co v thi tit, mt loi bo co m ha thng xuyn, th h
s on bc in c cha nhng t nh fog (sng m) hoc
windspeed (tc gi). Nu on ng th h c th nhanh
chng gii m c bc in, v v th c th suy ra c cc
cch thit t ca Enigma trong ngy hm . i vi phn cn
li trong ngy, nhng bc in khc c gi tr hn c th c b
m mt cch d dng.
Khi khng on ra cc t thi tit, ngi Anh s th t mnh vo
v th ca nhng ngi iu khin chic Enigma ca c on
nhng t kha khc. Mt ngi iu khin cu th c th xng h
vi ngi nhn theo tn hoc c nhng t ng thn mt ring m
ngi b m bit. Khi tt c nhng cch ny vn tht bi v s
thng tin lin lc ca ngi c vn tri chy khng th kim sot
c, th nghe ni Trng mt m Anh thm ch phi cu vin
n lc lng hng khng hong gia (RAF), yu cu h th mn
mt cng no ca c. Ngay lp tc ngi ph trch bn cng
ny ca c s phi gi i mt bc in m ha m ngi Anh c
th chn bt c. Nhng ngi gii m c th tin chc rng bc
in s cha nhng t nh mine (mn), avoid (trnh) v map
reference (tham kho bn ). Sau khi gii m c bc in ny,
Turing s bit c cch thit t ca my Enigma v bt k bc
in no tip sau ca c u d dng c gii m nhanh chng.
Ngy 1 thng 2 nm 1942, ngi c b sung thm bnh xe
th t vo cc my Enigma dng gi nhng thng tin c bit
nhy cm. y l mt bc leo thang ln nht v cp lp m
trong sut cuc chin tranh, nhng tt nhin l nhm ca Turing
nh tr li bng vic tng cng hiu qu ca cc qu bom.
211
i vo tru tng
Nh Trng mt m, qun ng minh bit v k th ca h nhiu
hn mc m ngi c t trc ti nay c th ng ti. Hiu qu
hot ng ca tu ngm c ti i Ty Dng b gim thiu
ng k v ngi Anh u thnh cng bo trc c nhng
cuc tn cng ca khng qun c. Cc nh gii m cng chn
bt v gii m c nhng bc in cho bit v tr chnh xc ca
tu d tr ca hi qun c, v iu ny cho php ngi Anh c
th a cc my bay nm bom ti nh chm chng.
Trong ton b thi gian , cc lc lng ng minh phi ht
sc cn trng nhng hnh ng n trnh b tn cng ca h hoc
nhng cuc tn cng k l m h nh li i phng khng l
rng h gii m c cc thng tin lin lc ca c. Nu ngi
c nghi ng Enigma b b kha th h s tng cng mc
m ha ca h, v ngi Anh c th s tr v tnh trng khng li
hon khng. V th c nhng trng hp khi Trng mt m thng
bo cho ng minh bit mt cuc tn cng sp xy ra, qun ng
minh khng chn bin php i ph thi qu. Thm ch c tin
n rng th tng Anh Churchill bit trc Coventry s l mc
tiu ca mt cuc oanh tc tn khc, nhng ng khng a ra
nhng bin php c bit no trnh s nghi ng ca ngi c.
Tuy nhin, Stuart Milner-Barry, ngi lm vic cng Turing,
ph nhn nhng li n i , v ni rng thc ra bc in tn
lin quan n Coventry m ta ang ni khng c gii m kp
thi trc lc qu mun.
Vic s dng kim ch nhng thng tin c gii m c
thc hin mt cch hon m. Thm ch khi ngi Anh s dng
nhng thng tin lin lc chn bt c ging cho k th nhng
212
tn tht nng, ngi c cng khng ng rng m ca Enigma
b ph. H tin rng mc m ha ca h cao cp n ni tuyt
i khng th gii m c. Thay v th h li li nhng tn
tht khc thng ca h l do cc nhn vin mt v Anh lt vo
hng ng ca h.
Do phi gi b mt xung quanh cng vic m Turing v nhm ca
ng tin hnh Betchley, nn s ng gp v cng to ln ca h
cho chin tranh c th khng bao gi c tha nhn mt cch cng
khai, thm ch trong nhiu nm sau chin tranh. Ngi ta thng
ni rng: Chin tranh th gii ln th nht l cuc chin tranh ca
cc nh ha hc v Chin tranh th gii ln th hai l cuc chin
tranh ca cc nh vt l. Thc t, t nhng thng tin c tit l
trong nhng thp k gn y, c l ng ra phi ni rng Chin
tranh th gii ln th hai l cuc chin tranh ca cc nh ton hc
v trong trng hp c mt th chin th ba th ng gp ca h
(nhng nh ton hc) thm ch s cn quan trng hn na.
Trong sut thi gian lm cng vic gii m, Turing vn khng
bao gi sao nhng nhng mc tiu ton hc. Nhng chic my gi
thuyt c thay th bng nhng chic my hin thc, nhng
nhng cu hi b him th vn cn . Vo giai on cui ca chin
tranh Turing gip xy dng Colossus, mt chic my tnh in
t bao gm 1.500 n in t, nhanh hn rt nhiu so vi nhng
ci rle c in dng trong cc qu bom. Colossus l mt chic
my tnh theo ngha hin i ca t ny, v vi tc v s tinh
vi siu hng ca n, Turing bt u ngh v n nh mt b no
th s - n c mt b nh, n c th x l thng tin, v nhng
trng thi bn trong ca n ging vi nhng trng thi ca b c.
213
i vo tru tng
Turing bin chic my tng tng ca ng thnh mt chic
computer hin thc u tin.
Khi cuc chin kt thc, Turing vn tip tc xy dng nhng
chic my tnh c phc tp tng ln khng ngng, nh chic
ACE (Automatic Computing Engine - My tnh t ng), chng
hn. Nm 1948, ng chuyn n i hc Manchester v xy dng
chic my tnh u tin trn th gii c chng trnh lu tr bng
in t. Turing cung cp cho nc Anh nhng chic my tnh
tin tin nht trn th gii, nhng ng khng sng lu
thy nhng tnh ton k diu nht ca n.
Trong nhng nm sau chin tranh, Turing lun phi chu s gim
st ca c quan phn gin Anh. C quan ny bit rng ng ang c
quan h ng tnh luyn i v h e ngi rng mt ngi bit qu
r v cc m an ninh ca Anh hn bt k ai khc s d b hm da
tng tin, nn quyt nh theo di tng bc i ca ng. Turing
hu nh cam chu tnh trng , nhng vo nm 1952 ng b
bt v vi phm cc o lut v ng tnh luyn i ca Anh. S nhc
nh ny lm cho cuc sng ca Turing tr nn khng th chu
ng ni na. Andrew Hodges, mt ngi vit tiu s Turing,
m t nhng s kin dn ti ci cht ca ng nh sau:
Ci cht ca Alan Turing l mt c sc i vi tt c nhng ai

tng bit ng... Chuyn ng l mt ngi bt hnh, lun lun
trong trng thi cng thng thn kinh; chuyn ng tng ti
khm mt chuyn gia tm thn v tng chu nhng n c
th lm gc ng nhiu ngi - tt c nhng chuyn u
r rng. Nhng phin ta x ng hai nm trc, vic iu tr
hormone kt thc mt nm trc , v dng nh ng
vt qua c tt c nhng iu .
214
Cuc iu tra vo ngy 10 thng 6 nm 1954 khng nh rng
l mt v t st. Ngi ta pht hin thy ng nm cng
queo trn ging, quanh ming y bt. Nh nghin cu bnh
hc - ngi khm nghim t thi - d dng xc nhn rng
nguyn nhn ca ci cht l do ng c xyanua... Trong nh c
mt cc to cha cht kali xyanua, v mt ci cc to khc ng
dung dch xyanua. Bn cnh ging ng c mt na qu to,
cn mt vi ming. Ngi ta khng phn tch qu to , v
v th khng bao gi xc lp c mt cch chnh xc, mc d
dng nh qu r rng, l qu to b nhng trong dung
dch xyanua.
Di sn ca Turing l mt chic my c th thc hin trong vi gi

ng h nhng tnh ton di ti mc phi thc t, nu c thc
hin bi con ngi. Nhng my tnh ngy nay c th thc hin
trong mt phn giy mt khi lng tnh ton m c i Fermat
cng khng thc hin ni. Cc nh ton hc hin vn ang cn vt
ln vi nh l cui cng ca Fermat bt u s dng my tnh
cng ph bi ton , bng cch da vo phin bn my tnh
ha ca phng php c Kummer pht trin th k XIX.
Sau khi khm ph ra sai lm trong cng trnh ca Cauchy v
Lam, Kummer ch ra kh khn ni bt trong vic chng minh
nh l cui cng ca Fermat l nhng chng minh i vi cc
trng hp trong s m n l mt s nguyn t bt thng - i
vi nhng gi tr ca n nh hn 100 th ch c ba s nguyn t bt
thng l 37, 59 v 67. ng thi, Kummer cng ch ra rng v
mt l thuyt vic chng minh vi mi s nguyn t bt thng c
th c kho st mt cch ring r. Vn duy nht t ra ch l
ch mi trng hp i hi mt khi lng tnh ton khng l.
215
i vo tru tng
Vic Kummer cng vi cng s ca mnh l Dimitri Mirimanoff
mt hng tun l chng minh cho trng hp cc s nguyn t
bt thng nh hn 100 chng t khi lng tnh ton ln ti
mc no. Tuy nhin, h v nhng nh ton hc khc cha c
chun b tin hnh tnh ton cho nhm cc s nguyn t bt
thng tip theo t 100 n 1.000.
Vi thp k sau, nhng bi ton vi khi lng tnh ton khng
l bt u d x l hn. Vi s xut hin ca my tnh, nhng
trng hp rc ri ca nh l cui cng ca Fermat c th c
gii quyt nhanh chng, v sau Chin tranh th gii ln th hai,
nhiu nhm cc nh khoa hc cng ngh thng tin v ton hc
chng minh c nh l cui cng ca Fermat vi nhng gi tr
ca n ln ti 500, ri 1.000, v n 10.000. Trong nhng nm 1980,
Samuel S. Wagstaff thuc i hc Illinois nng gii hn ln ti
25.000 v gn y hn cc nh ton hc c th tuyn b rng nh
l cui cng ca Fermat ng vi mi gi tr ca n ln ti 4 triu.
Mc d nhng ngi ngoi o cho rng cui cng th cng ngh
hin i cng gip ta t ti nhng kt qu tt hn i vi nh
l cui cng, nhng cng ng ton hc bit r rng thng li ca
h mi ch thun ty l mt th khai v. Thm ch, nu cc my tnh
c tiu tn hng thp k chng minh ht gi tr n ny n gi
tr n khc th n cng chng bao gi chng minh c vi mi gi
tr ca n ti v cng, v do khng bao gi c th tuyn b l
chng minh hon ton nh l. Thm ch nu nh l c chng
minh vi n ln n mt t, th cng chng c l do g kt lun n
s ng vi n bng mt t linh mt. V nu nh l c c chng
minh vi n ln ti mt nghn t, cng chng c l do g kt lun
216
n ng vi mt nghn t linh mt, v c nh th ti v cng. V
cng khng th nhn c n thun ch bng bo lc nghin nt
nhng con s c my tnh ha.
David Lodge trong cun sch Nhng cuc phiu du trong cc bc
tranh m t rt hay v ci vnh cu, mt khi nim c lin quan
ti khi nim ci v hn, nh sau: Hy tng tng mt qu cu
thp to bng Tri t, v mt con rui u nh xung c mt
triu nm mt ln. Khi qu cu thp mn ht i v s ma st (ca
con rui - ND) th ci vnh cu thm ch vn cn cha bt u.
Tt c nhng iu my tnh c th lm l cung cp nhng bng
chng ng h nh l cui cng ca Fermat m thi. i vi mt
ngi quan st tnh c th bng chng c v nh l qu mnh,
nhng khng c mt s lng bng chng no lm tha
mn cc nh ton hc, mt cng ng hoi nghi khng chp nhn
iu g ngoi mt chng minh tuyt i. Ngoi suy mt l thuyt
bao trm mt s v hn cc s da trn nhng bng chng t
mt s hu hn cc s l mt tr en y ri ro (v khng th
chp nhn c).
Dy cc s nguyn t c bit sau y s cho thy vic ngoi suy
t mt tp hp hu hn sang v hn l nguy him ti mc no.
Bng s kim tra chi tit, cc nh ton hc th k XVII ch ra rng
cc s sau y l nguyn t:
31; 331; 3.331; 33.331; 333.331; 3.333.331; 33.333.331
Nhng s tip theo ca dy s tr nn rt ln, v vic kim
tra xem liu chng c phi l s nguyn t hay khng i hi mt
n lc ng k. Vo thi mt s nh ton hc c nh ngoi
suy hnh mu ny rng thm ra, v gi nh rng mi s c dng
217
i vo tru tng
u l s nguyn t. Tuy nhin, s hng ngay tip theo trong hnh
mu , tc l s 333.333.331, ha ra li khng phi l nguyn t:
333.333.331 = 17 x 19.607.843
Mt v d l th khc cho thy ti sao cc nh ton hc khng th
b thuyt phc bi cc bng chng ca my tnh l trng hp Gi
thuyt Euler. Euler tuyn b rng khng c li gii i vi phng
trnh tng t vi phng trnh Fermat:
x+y +z=
4 4 4 4
Trong hai trm nm khng ai chng minh c gi thuyt ny,

nhng mt khc cng khng ai c th ph nhn c n bng cch
ch ra c mt phn v d. C nhng tnh ton u tin bng tay
ln nhiu nm tm kim bng my tnh sau u khng tm ra mt
nghim s no. Vic khng tm ra mt phn v d l bng chng
mnh m ng h Gi thuyt Euler. Nhng nm 1988, Naom Elkies
i hc Harvard pht hin ra nghim sau y:
2682440 + 15365639 + 18796760 = 20615673
4 4 4 4
Mc d c nhiu bng chng, nhng Gi thuyt Euler ha ra li

l sai. Thc ra, Elkies chng minh c rng phng trnh trn
c v s nghim. Bi hc lun l rt ra y l bn khng th dng
bng chng ca mt triu con s u tin chng minh mt gi thuyt
i vi mi con s.
Nhng tnh cht nh la ca Gi thuyt Euler cha n thua
g so vi Gi thuyt c lng qu v s lng cc s nguyn t.
Khi r sot nhng s nguyn ngy cng ln hn, chng ta thy
mt iu r rng l ngy cng kh tm ra cc s nguyn t hn.
V d, gia 0 v 100 c 25 s nguyn t nhng gia 10.000.000 v
10.000.100 ch c 2 s nguyn t. Nm 1791, khi mi 14 tui, Karl
218
Gauss a ra mt quy lut gn ng, trong tn sut xut hin
ca s nguyn t gia cc s khc c chiu hng gim dn. Cng
thc ny kh chnh xc, nhng dng nh n lun cho mt c
lng hi vt qu mt cht so vi s phn b thc ca cc s
nguyn t. Kim tra cc s nguyn t ti 1 triu, 1 t hoc 1 nghn
t u cho thy c lng ca Gauss c phn hi rng ri qu v
cc nh ton hc tin tng mnh m rng iu ny s ng vi
mi s ti tn v cng, v do ra i Gi thuyt c lng qu
v s lng cc s nguyn t.
Nhng n nm 1914, J.E. Littlewood, mt cng s ca G.H.
Hardy trng Cambridge, chng minh c rng i vi cc
s rt ln, cng thc ca Gauss li dn ti c lng non v s
lng cc s nguyn t. Nm 1955, S. Skewes ch ra rng s c
lng non c th s xy ra trc khi t ti con s

10 1010.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000
y l mt con s vt ra ngoi tr tng tng ca chng ta,

v vt ra ngoi mi ng dng thc tin no. Hardy gi con s ca
Skewes l s ln nht t xa ti nay c s dng cho mt mc
ch xc nh trong ton hc. ng tnh ton rng nu mt ngi
chi c vi tt c cc ht c bn trong v tr (10 ), trong mi 87
nc i ch c ngha n gin l hon v hai ht c bn bt k cho

nhau, th s lng cc nc i kh d ca tr chi ny c th s xp
x bng s Skewes.
Chng c l do g khin cho nh l cui cng ca Fermat li
khng tn nhn v la di nh Gi thuyt Euler hoc Gi thuyt
c lng qu v s lng cc s nguyn t.
219
i vo tru tng
Nhng nm nghin cu sinh
Nm 1975, Andrew Wiles bt u s nghip ca mnh vi t cch
mt nghin cu sinh ti i hc Cambridge. Ba nm tip theo ng tp
trung lm lun n tin s v hc ngh ton hc bng chnh con ng
. Mi nghin cu sinh u c du dt v khch l bi mt ngi
hng dn, v trong trng hp ca Wiles, l mt nh ton hc
Australia, John Coates, gio s ca trng Emmanuel College, vn
l ngi Possum Brush, tiu bang New South Wales ca Australia.
Coates vn cn nh rt r ng tip nhn Wiles ra sao: Ti
nh mt cng s ni vi ti rng ng ta c mt sinh vin rt gii
va mi thi xong phn cui cng v ton, v ng ta hi thc ti
tip nhn cu ta lm nghin cu sinh. Ti rt may mn c c
mt nghin cu sinh nh Andrew. Ngay t khi cn l mt nghin
cu sinh, anh c nhng tng rt su sc v r rng rng anh
l mt nh ton hc s lm nn nhng cng trnh ln. Tt nhin,
giai on khng c chuyn mt nghin cu sinh s lm vic
ngay vi nh l cui cng ca Fermat. V n qu kh ngay c vi
mt nh ton hc c kinh nghim lo luyn.
Trong thp k qua mi th m Wiles lm u hng ti
chun b cho bn thn n nhn thch thc ca Fermat, nhng gi
y khi gia nhp hng ng cc nh ton hc chuyn nghip ng
thy cn phi thc dng hn. Nh Wiles nh li, ng phi tm
thi t b c m ca mnh: Khi n Cambridge, ti thc s phi
gc nh l Fermat sang mt bn. Khng phi l qun n - v n
lun lun bn ti, - m l do ti nhn thy rng nhng k thut m
chng ta dng th chng minh n thc ra c khong 130 nm
nay ri. iu r rng l nhng k thut ny dng nh khng cho
220
php thc s i ti c tn ci r ca bi ton. Vn l ch khi
lm vic vi nh l Fermat, bn c th s phi tiu tn hng nm
tri m khng i n u c. c lm vic vi bi ton m mnh
yu thch l iu tht tuyt vi, chng no trn con ng bn
cn to ra c nhng kt qu ton hc hay, mc d rt cuc bn
vn khng th gii c n. nh ngha mt bi ton ton hc hay l
ci ton hc m n to ra, ch khng phi bn thn bi ton .
Trch nhim ca John Coates l phi tm cho Andrew mt bi
ton hp dn mi, n s l i tng nghin cu ca Andrew t nht
trong ba nm tip theo. Ti ngh, tt c nhng g m mt ngi
hng dn c th lm i vi mt nghin cu sinh ca mnh l th
cho anh ta mt c hch theo hng ng. Tt nhin, khng ai c th
bit trc mt cch chc chn hng nghin cu no s c kt qu,
nhng mt nh ton hc gi dn c th s dng s nhy cm cng
vi trc gic ca mnh la chn lnh vc nghin cu hay, cn
chuyn nghin cu sinh c th i c bao xa trn con ng
y l ty thuc vo bn thn anh ta. Cui cng Coates quyt nh
Wiles nn nghin cu mt lnh vc ton hc c gi l nhng
ng cong eliptic. Nh s c chng minh sau ny, quyt nh
ng l mt bc ngot trong s nghip ca Wiles, n mang li
cho ng nhng k thut m ng cn c xy dng nn mt cch
tip cn mi i vi nh l cui cng ca Fermat.
Ci tn nhng ng cong eliptic d khin chng ta hiu lm,
v chng khng phi l cc ng elip, thm ch cng chng phi
l nhng ng cong theo ngha thng thng ca t ny. Thc
ra, chng l nhng phng trnh c dng:
y = x + ax + bx + c trong a, b, c l nhng s nguyn.
2 3 2
221
i vo tru tng
Andrew Wiles trong nhng nm ai hc .
S d chng c ci tn nh trn v trong qu kh chng c s

dng o chu vi ca cc hnh elip v di qu o cc hnh tinh,
nhng cho r rng ti s n gin gi chng l nhng phng
trnh eliptic thay v l nhng ng cong eliptic.
Thch thc ca cc phng trnh eliptic, cng nh ca nh l
222
John Coates, ngi hng dn ca Wiles,
vn tip tc gi quan h vi sinh vin c ca mnh.
cui cng ca Fermat, l nm trong cu hi: cc phng trnh ny

c nghim nguyn hay khng, v nu c, th c bao nhiu nghim.
V d, phng trnh eliptic:
y = x - 2, trong a = 0, b = 0, c = -2
2 3
ch c mt tp hp nghim nguyn, c th l:
223
i vo tru tng
5 = 3 - 2 hoc 25 = 27 - 2
2 3
Chng minh phng trnh eliptic ny ch c mt tp hp

nghim nguyn l mt nhim v v cng kh khn, v thc ra
ngi tm ra chng minh li chnh l Pierre de Fermat. Bn
c th cn nh rng trong Chng 2 cng chnh Fermat l ngi
chng minh rng 26 l con s duy nht trong v tr nm kp
gia mt s bnh phng vi mt s lp phng. iu ny tng
ng vi chng minh rng phng trnh eliptic ni trn ch c
mt nghim, tc l 5 v 3 l mt bnh phng v mt lp phng
2 3
duy nht c hiu s bng 2, v do 26 l con s duy nht b kp

gia hai s nh th.
Ci lm cho cc phng trnh eliptic tr nn c bit quyn r
l ch chng chim mt v tr trung gian k l gia mt bn l
nhng phng trnh dng khc n gin hn m hu ht u tm
thng, v mt bn l nhng phng trnh khc phc tp hn,
khng th gii c. Bng vic thay i mt cch n gin cc gi
tr ca a, b, v c trong phng trnh eliptic tng qut, cc nh ton
hc c th to ra mt tp hp v hn cc phng trnh khc nhau,
mi phng trnh c nhng c trng ring, nhng tt c chng
u c th gii c.
Nhng phng trnh eliptic u tin c nghin cu bi cc
nh ton hc c Hy Lp, trong c Diophantus, ngi dnh
phn ln tc phm Arithmetica ca mnh kho st nhng tnh
cht ca chng. C l c Diophantus gy cm hng, Fermat cng
lao vo nghin cu cc phng trnh eliptic bi v chng c
nghin cu bi chnh ngi anh hng ca mnh, nn Wiles rt thch
th tip tc kho st nhng phng trnh ny. Thm ch sau hai
224
ngn nm, nhng phng trnh eliptic vn cn t ra nhng bi
ton kinh khng i vi nhng nghin cu sinh nh Wiles: Cn
rt lu na chng ta mi hiu c hon ton nhng phng trnh
ny. C rt nhiu cu hi b ngoi n gin m ti c th t ra
v cc phng trnh eliptic m vn cn cha c li gii. Thm ch
nhiu cu hi m chnh Fermat xem xt cng vn cn cha th
gii c. V mt phng din no , ton b ton hc m ti
lm u bt ngun nu khng phi nh l cui cng ca Fermat
th cng nhng tng khc ca ng.
Trong nhng phng trnh m Wiles nghin cu khi cn l
nghin cu sinh, vic xc nh chnh xc s nghim kh n ni ch
c mt cch duy nht thot ra khi b tc l phi n gin ha
bi ton. Chng hn, phng trnh eliptic sau y hu nh khng
th gii c trc tip:
x -x =y+y
3 2 2
Vn t ra by gi khng phi l gii phng trnh m l

tm hiu xem phng trnh ny c bao nhiu nghim nguyn. D
dng tm c mt nghim tm thng l x=0 v y=0, v:
0 - 0 = 0 +0
3 2 2
Mt nghim th v hn mt cht l x=1 v y=0:

1 - 1 = 0 +0
3 2 2
C th c nhng nghim khc na, nhng vi mt s v hn cc

s nguyn cn phi th nghim, vic cho mt danh sch y cc
nghim ca phng trnh c bit ny l iu khng th thc hin
ni. Mt nhim v n gin hn l tm nhng nghim trong mt
khng gian s hu hn, ci c gi l s hc ng h.
225
i vo tru tng
Hnh 16. S hc thng thng c th c coi nh s dch chuyn ti hoc lui
trn trc s.
cc chng trc, chng ta thy cc s nguyn c th c

coi nh nhng vch chia c nh du trn trc s ko di n
v cng, nh c th hin trong hnh 16. lm cho khng gian
s tr nn hu hn, s hc ng h ct t trc s ly mt phn xc
nh, ri ni hai u ca n thnh mt vng kn thay cho trc s.
Trn hnh 17 bn thy mt ng h c 5 vch chia: ta ct ct trc
s vch 5, sau dn u va ct ca on ly ra vi u vch 0.
Khi ny s 5 bin mt v tr thnh tng ng vi s 0, bi vy
trong s hc mi ch c cc s (nguyn) 0, 1, 2, 3, 4.
Trong s hc thng thng chng ta c th coi php cng nh
l s dch chuyn dc theo trc s mt lng xc nh cc chia.
V d, 4 + 2 = 6 cng ht nh ta ni: bt u t vch 4, dch chuyn
dc theo trc s 2 chia, v ta s t n vch 6.
Tuy nhin, trong s hc ng h 5 vch:
4+2=1
S d nh vy l bi v nu chng ta bt u t vch 4 v dch
chuyn theo chiu kim ng h 2 chia th chng ta s i ngc
tr li 1. S hc ng h c v hi xa l, nhng thc ra, nh tn gi
ca n gi , n vn c s dng hng ngy trong cu chuyn
ca mi ngi v thi gian. Bn gi na sau 11 gi (tc l ni 11 +
4) ni chung khng gi l 15 gi, m thng c gi l 3 gi. y
l s hc ng h 12 vch.
226
Hnh 17. Trong s hc ng h 5 vch, trc s b ct
ti s 5 v ni ngc tr li thnh vng kn. S 5
s trng vi s 0, v do c thay th bi s 0.
Ngoi php cng ra, chng ta cng c th thc hin tt c cc

php ton thng thng khc, nh php nhn chng hn. Trong
s hc ng h 12 vch th 5 7 = 11. Php nhn ny c th c
tng tng nh sau: nu bn bt u t vch 0, ri dch chuyn
5 ln, mi ln 7 chia, th cui cng bn s ti vch 11. y ch
l mt cch hnh dung v php nhn trong s hc ng h, cn c
nhng cch khc lm cho vic tnh ton nhanh hn. V d, tnh
5 7 trong s hc ng h 12 vch, chng ta bt u bng cch tm
ra kt qu thng thng l 35. Sau , ta chia 35 cho 12 v tnh ra
s d, l chnh l p s cui cng. S 12 cha trong s 35 hai
ln v d 11, vy bit chc rng 5 7 trong ng h 12 vch
bng 11. iu ny tng ng vi s tng tng i vng quanh
ng h hai ln v cn phi i thm 11 chia na.
V s hc ng h ch lm vic vi khng gian s hu hn,
nn tng i d dng tm ra tt c cc nghim kh d ca mt
phng trnh eliptic trong mt s hc ng h cho trc. Chng
hn, khi lm vic vi s hc ng h 5 vch, ngi ta c th lit
k danh sch ca tt c cc nghim kh d i vi phng trnh
eliptic sau y:
x -x =y+y
3 2 2
Cc nghim l: x = 0, y=0
227
i vo tru tng
x = 0, y=4
x = 1, y=0
x = 1, y=4
Mc d mt s nghim ny khng c gi tr trong s hc thng

thng, nhng trong s hc ng h 5 vch chng u c chp
nhn. V d, nghim th t (x=1, y=4):
x - x = y + y 3 2 2
1 - 1 = 4 + 4 3 2 2
1 - 1 = 16 + 4
0 = 20
Nhng nn nh rng 20 l tng ng vi 0 trong s hc ng
h 5 vch, bi v 20 chia cho 5 d 0.
V khng th lit k tt c cc nghim ca mt phng trnh
eliptic trong khng gian s thng thng, nn cc nh ton hc, k
c Wiles, nh phi tm cch tnh s nghim trong tt c cc s hc
ng h khc nhau. i vi phng trnh eliptic cho trn, s
nghim trong s hc ng h 5 vch l 4, v do cc nh ton hc
ni rng E = 4. S nghim trong cc s hc ng h khc cng c
5
th tnh c. Chng hn, trong s hc ng h 7 vch, s nghim

l 9, v do E = 9.
7
tm tt nhng kt qu ca mnh, cc nh ton hc lit k

danh sch s nghim trong mi s hc ng h v gi danh sch
ny l nhng dy -L i vi phng trnh eliptic. Ngun gc ca
ch L ny b lng qun t lu, nhng mt s ngi cho rng
l ch L trong tn ca Gustav Lejeune-Dirichlet, ngi tng
nghin cu cc phng trnh eliptic. cho r rng, ti s dng
228
thut ng dy -E l dy c rt ra t mt phng trnh eliptic.
i vi th d cho trn th dy -E l nh sau:
Phng trnh eliptic: x - x = y + y
3 2 2
Dy -E: E 1
= 1
E
2
= 4
E
3
= 4
E
4
= 8
E
5
= 4
E 6
= 16
E
7
= 9
E
8
= 16,
........
V i vi mt s phng trnh eliptic cc nh ton hc cn cha

bit chng c bao nhiu nghim trong khng gian s thng thng
ko di n v cng, nn dy -E t ra l mt cng c tt nht
kho st cc phng trnh eliptic. Thc ra, dy -E gi ghm trong
n mt lng ln thng tin v phng trnh eliptic m n m t.
Tng t nh phn t ADN trong sinh hc mang mi thng tin cn
thit xy dng nn mt c th sng, dy -E cng mang trong n
thng tin ch yu v phng trnh eliptic. Nim hy vng l ch
bng cch nghin cu cc dy -E, phn t ADN ton hc, cc nh
ton hc cui cng s c th tnh c mi th m t trc ti nay
h mun bit v phng trnh eliptic.
Lm vic di s hng dn ca John Coates, Wiles nhanh chng
ni ting l mt nh l thuyt s xut sc vi nhng hiu bit su
rng v cc phng trnh eliptic v nhng dy -E. Mi khi t c
mt kt qu mi v mt cng trnh mi c cng b, Wiles khng
229
i vo tru tng
h nhn thy rng mnh ang thu lm kinh nghim m nhiu nm
v sau s mang li cho ng kh nng chng minh c nh l cui
cng ca Fermat.
Sau Chin tranh th gii ln th hai, cc nh ton hc Nht Bn
khi pht mt chui cc s kin, cho php xc lp mi lin h
khng kht gia cc phng trnh eliptic vi nh l cui cng ca
Fermat, mc d vo thi gian y khng ai thc c iu .
Bng vic khuyn khch Wiles nghin cu cc phng trnh eliptic,
Coates cho ng nhng cng c m sau ny s gip ng thc hin
c c m ca mnh.
230
V.
Chng minh bng phn chng
Nhng hnh mu ca cc nh ton hc, cng ging nh

nhng hnh mu ca cc ha s hay ca cc nh th, u
phi p; nhng tng, cng ta nh mu sc hoc ngn
t, phi n khp vi nhau mt cch hi ha. Ci p chnh
l th thch u tin: khng c ch cho ton hc xu x.
G.H. Hardy
Vo thng ging nm 1954, Goro Shimura, mt nh ton hc tr

y ti nng ca i hc Tokyo, ti th vin ca khoa nh thng
l. ng ang nng lng mun mn cun tp ch Mathematische
Annalen, tp 24. c bit, ng mun tm bi bo ca Deuring v l
thuyt i s ca php nhn phc, m ng hy vng c th gip ng
thc hin c nhng tnh ton rt rc ri v hc ba.
iu khin ng ngc nhin v hi tht vng l cun tp ch
c ngi mn. l Yutaka Taniyama, mt ngi m Shimura c
quen lng mng, sng u kia ca khu i hc. Shimura bn vit
mt bc th cho Taniyama gii thch rng ng ang rt cn cun
tp ch hon tt mt s tnh ton rt kh chu, v lch s hi khi
no Taniyama s tr li th vin. t ngy sau, mt tm bu thip
c t trn bn lm vic ca Shimura. l tr li ca Taniyama,
ng vit rng ng cng ang thc hin chnh nhng tnh ton y v
cng ang mc mu chnh im logic y. ng ngh Shimura
231
chng minh bng phn chng
Goro Shimura
cng nhau chia s cc tng v nu c th, cng cng tc gii bi

ton ny. Cuc gp g tnh c nh cun tp ch ca th vin
khi u cho mt s hp tc gp phn lm thay i dng chy
ca lch s ton hc.
Taniyama sinh ngy 12 thng 11 nm 1927 ti mt th trn nh,
cch Tokyo vi dm v pha Bc. Ch Nht ghi tn ng vi nh
s c c l Toyo, nhng phn ln nhng ngi ngoi gia
nh u c sai thnh Yutaka v khi ln ln, Taniyama chp
nhn v ly lun tn . Hi cn nh, vic hc hnh ca ng thng
xuyn b gin on v au m. Nhng nm hc trung hc ng b
232
Yutaka Taniyama
mc bnh lao v phi ngh hc 2 nm lin. Ri nhng nm thng

chin tranh li lm cho vic hc tp ca ng cn b gin on nhiu
hn na.
Goro Shimura t hn Taniyama mt tui, v vic hc tp ca ng
cng chm dt trong nhng nm thng chin tranh. Trng ca
ng ng ca, v thay v n trng nghe ging, Shimura phi lm
vic trong mt phn xng lp rp my bay. b li nhng thit
thi do khng c tip tc hc tp, mi ti ng u t hc v c
bit say m ton hc. Tt nhin c nhiu mn cn phi hc, nhng
ton hc l d nht bi v ch cn c cc sch gio khoa v ton
233
hc l . Ti hc gii tch ton hon ton qua sch. Cn nu ti
mun theo ui mn ha hc hoc vt l th cn phi c cc thit
b khoa hc, do vy m ti khng th hc cc mn . Ti cha bao
gi ngh rng mnh l ngi c ti nng, n gin ti ch l ngi
t m ham hiu bit m thi.
t nm sau, chin tranh kt thc, Shimura v Taniyama u tr
li trng i hc. Vo thi gian h trao i bu thip vi nhau
v cun tp ch ca th vin, cuc sng Tokyo bt u tr li
bnh thng, v hai hc gi tr tui c th c hng i cht
xa x. Chiu chiu h gp nhau trong cc qun c ph, bui ti h
thng n cc nh hng nh vi c sn tht c voi v cui tun
h r nhau lang thang trong cc vn thc vt hoc cng vin thnh
ph. l nhng ni l tng h bn lun v nhng t tng
ton hc mi m nht ca h.
Mc d Shimura c tnh cch hi lp d - cho ti tn ngy hm
nay ng vn thch giu ct thin, nhng so vi Taniyama th ng li
l ngi bo th v chun mc hn nhiu. Shimura bao gi cng
dy sm v ngay lp tc bt tay vo lm vic, trong khi bn ng
cn ang ngi ng v lm vic thu m. Nhng ngi khch
n thm phng Taniyama thng thy ng ng rt say ngay gia
bui chiu.
Trong khi Shimura l ngi rt chn chu kh tnh, th Taniyama li
l ngi sng thoi mi ti mc li nhc. Nhng l mt iu, li
l tnh cch m Shimura rt khm phc: Anh c bit ti l hay phm
nhiu sai lm, m phn ln li theo hng ng. Ti ghen t vi anh
v iu v c bt chc anh cng ch v ch m thi, nhng ti
pht hin ra rng phm nhng sai lm tt cng rt kh.
234
Taniyama l in hnh ca thin ti ng tr v iu ny c
phn nh ngay trong v bn ngoi ca ng. ng khng th tht
mt chic nt cho ra hn v do ng quyt nh khng thm tht
dy giy thay v phi tht i tht li hng chc ln trong ngy. ng
lc no cng khoc cng mt chic o veston mu xanh vi nh
kim loi trng rt l mt. N c ct t th vi qui d ti mc
tt c cc thnh vin khc ca gia nh u vt b.
Khi h gp nhau vo nm 1954, th Taniyama v Shimura u
mi bt u s nghip ton hc ca mnh. Truyn thng xa v
hin nay cng vy, nhng nghin cu sinh tr tui c np di
cnh ca mt v gio s, ngi dn dt tr tu cn non nt ca h
nhng Taniyama v Shimura c min hnh thc tp s .
Trong thi gian chin tranh, hot ng nghin cu thc s b
ngng tr v thm ch ti nhng nm 1950 khoa ton vn cn cha
phc hi li c. Theo Shimura, cc gio s qu mt mi,
chn nn v v mng. Nhn lp sinh vin sau chin tranh ang
hm h v say m hc tp, h nhanh chng nhn thy rng con
ng tin ln duy nht ca h l phi t hc. Sinh vin thng
xuyn t chc cc seminar thng tin cho nhau nhng k thut
v t ph mi nht. Mc d vi v tr ni b ngoi, nhng cc
seminar bao gi Taniyama cng ni ln nh mt ngi dn dt
y nhit huyt. ng lun lun khuyn khch cc sinh vin lp
trn khm ph nhng vng t cn hoang d, v i vi cc sinh
vin lp di ng n cn nh mt ngi cha.
Do s cch bit vi th gii, cc seminar ny thng cp ti
cc ti m chu u v M c xem l li thi. Vi s ngy
th thng c ca sinh vin, h nghin cu cc phng trnh m
235
phng Ty ngi ta vt b t lu. Mt ti khng cn l
thi thng na, nhng c bit hp dn i vi c Taniyama ln
Shimura l nghin cu cc dng modular.
Cc dng modular thuc nhm nhng i tng l lng v tuyt
vi nht ca ton hc. Chng cng l mt trong s nhng thc th
b him nht ca ton hc; nhng Eichler, nh l thuyt s ca th
k XX, li xp chng vo hng nhng php ton c bn nht: cng,
tr, nhn, chia v dng modular. a s cc nh ton hc u xem
mnh nm vng bn php ton u, nhng php ton th nm
th h vn thy mnh cn t nhiu lng tng.
c im then cht ca cc dng modular l mc i xng
thi qu ca chng. Mc d hu nh mi ngi u quen thuc
vi khi nim i xng trong cuc sng hng ngy, nhng trong
ton hc, khi nim ny cn c mt ngha rt c th: mt i
tng c gi l c i xng nu n c th c bin i theo mt cch
no , nhng rt cuc sau ha ra li l khng thay i. hiu
c s i xng ca dng modular, trc ht ta hy xem xt
s i xng ca mt i tng tm thng hn, nh mt hnh
vung chng hn.
Trong trng hp hnh vung, mt dng i xng l i xng
quay. C th l nu ta tng tng c mt trc quay nm ch giao
nhau ca trc x v trc y ( tm hnh vung), th hnh vung trn
hnh 18 c th quay mt phn t vng (tc 90 ) m sau nhn n
0
vn khng c g thay i. Tng t, php quay na vng (180 ), ba 0
phn t vng (270 ) v c vng (360 ) cng u lm cho hnh vung

0 0
nhn khng c g thay i.
236
Hnh 18. Mt hnh vung bnh thng
c c i xng quay ln i xng gng.
Ngoi i xng quay ra, hnh vung cn c i xng gng.

Nu ta tng tng c mt gng phng t dc theo trc x th
nh qua gng ca na trn s trng kht vi na di ca n v
ngc li. Nh vy, sau php bin i nh th, hnh vung nhn
vn khng c g thay i. Tng t, ta c th xc nh ba gng
khc (dc theo trc y v dc theo hai ng cho) u cho nh ca
hnh vung ng nht vi hnh vung ban u.
Mc d hnh vung kh i xng, n c c i xng quay ln
i xng gng, nhng n li khng c i xng tnh tin. iu
ny c ngha l nu dch hnh vung theo mt hng no , th
ngi quan st s nhn ra ngay lp tc chuyn ng ca n, v v
tr tng i ca hnh vung i vi cc trc by gi thay i.
Tuy nhin, nu nh ton b khng gian u c lt bng cc hnh
vung, th nh ta thy trn hnh 19, tp hp v hn cc hnh vung
ny li c tnh i xng tnh tin. Nu mt b mt c lt v tn
nh th c dch ln trn hoc xung di mt khong bng hoc
237
Hnh 19. Mt mt v
hn c lt bng cc
hnh vung c c i
xng quay ln i xng
gng, ngoi ra cn c
i xng tnh tin na.
l bi s ca cnh vin gch th mt lt c dch l ng nht vi

mt ban u.
i xng ca mt lt gch l tng i d hiu, nhng cng nh
nhiu khi nim tng l n gin khc, trong chng u n giu
nhng im rt tinh t. V d, vo nhng nm 1970, nh vt l v
cng l nh ton hc nghip d ngi Anh Roger Penrose bt
u th nghim lt nhng loi gch khc nhau trn cng mt mt.
Cui cng ng tm ra hai loi gch l th nht, c dng ci diu
v u mi tn, nh c minh ha trn hnh 20. Tng loi gch
ny th khng th lt kn b mt m khng li nhng ch h hoc
ln nhau, nhng nu dng c hai loi mt lc th li nhn c
mt tp hp nhng hnh mu lt ht sc phong ph. Cc hnh ci
diu v u mi tn c th lt kht vi nhau theo v s cch, v mc
d mi hnh mu nhn thong c v tng t nhau, nhng v chi
238
Hnh 20. Bng cch dng hai loi gch khc nhau, gch hnh ci diu v gch hnh
u mi tn, Roger Penrose c th lt kn mt b mt. Tuy nhin, mt lt ca
Penrose khng c tnh i xng tnh tin.
tit chng hon ton khc nhau. Mt hnh mu to bi nhng ci

diu v u mi tn c minh ha trn hnh 20.
Cc mt lt ca Penrose (tc cc hnh mu to bi cc loi gch
nh hnh ci diu v u mi tn, chng hn) cn c mt c im
l th khc, l chng th hin mc i xng rt hn ch.
Thot nhn, ta tng nh mt lt trn hnh 20 c tnh i xng tnh
tin, nhng mi nh x dch hnh sao cho n thc s vn cn
khng i u kt thc tht bi. Th ra nhng mt lt Penrose bt
i xng mt cch rt d gy ng nhn v chnh iu gii thch
ti sao chng li rt hp dn cc nh ton hc v tr thnh im
xut pht cho ton b mt lnh vc mi ca ton hc.
Mt iu l lng l mt lt Penrose li c phin bn trong khoa
hc vt liu. Cc nh tinh th hc xa nay u tin rng cc tinh th
u c cu trc theo nguyn tc nm sau mt lt hnh vung, tc
239
Hnh 21. Bc tranh
Gii hn vng trn IV
ca Mauritz Escher
chuyn ti c phn no
tnh i xng ca cc dng
modular.
l c mc i xng tnh tin cao. Theo l thuyt, vic to dng

nn cc tinh th da trn mt cu trc lp i lp li v c tnh u
n cao. Tuy nhin, vo nm 1984, cc nh khoa hc pht hin ra
rng tinh th kim loi to bi nhm v mangan li c xy dng
theo nhng nguyn tc ca Penrose. Hnh mu lp ghp ca nhm
v mangan hon ton ging nh nhng ci diu v u mi tn,
chng to nn mt tinh th hu nh u n, nhng khng hon
ton. Mt cng ty Php mi y dng tinh th Penrose lm
lp ph cho cc loi cho rn.
Trong khi nt hp dn ca cc mt lt Penrose l tnh i xng
hn ch ca chng, th tnh cht l th ca cc dng modular li l
tnh i xng v hn ca chng. Cc dng modular m Taniyama
v Shimura nghin cu c th dch chuyn, nghch o, phn x
gng v quay theo v s cch m chng vn khng thay i, iu
240
ny lm cho cc dng modular tr thnh cc i tng i xng
nht trong ton hc. Khi nh ton hc a ti ngi Php Henry
Poincar nghin cu cc dng modular th k XIX, ng rt kh
khn mi chp nhn c s i xng ca chng. Sau khi nghin
cu mt dng modular c th ng m t cho cc ng nghip
ca mnh rng trong sut hai tun, sng no thc dy ng cng u
th v lun tm ra mt sai st no trong tnh ton ca mnh. n
ngy th 15 ng mi nhn ra v tha nhn rng cc dng modular
thc s l c tnh i xng ht c.
Tht khng may, v hoc ngay c hnh dung cc dng modular
thi cng l iu khng th lm c. Trong trng hp mt lt
hnh vung chng ta c mt i tng trong khng gian hai chiu,
c xc nh ch bi hai trc x v y. Mt dng modular cng c
xc nh bi hai trc, nhng c hai trc ny u l phc, tc l mi
trc li gm phn thc v phn o, ngha l thc t li tr thnh
hai trc. Do vy, trc phc u tin li phi c biu din bng
hai trc: trc xr (thc) v x (o), cn trc phc th hai c biu
i
din tng t bng trc y (thc) v y (o). Ni mt cch chnh xc,

r i
cc dng modular sng trong na mt phng trn ca khng gian

phc . Tuy nhin iu quan trng nht cn phi hiu, y l mt
khng gian bn chiu (x , x , y , y ).
r i r i
Khng gian bn chiu ny c gi l khng gian hyperbolic.

Thc s, v tr hyperbolic ny rt kh hiu i vi con ngi,
nhng sinh vt bt buc phi sng trong khng gian ba chiu quen
thuc; nhng khng gian bn chiu l mt khi nim hp thc v
mt ton hc, v chnh ci chiu di ra ca n lm cho cc dng
modular tr nn c mc i xng cao gh gm nh vy. Ha s
241
Mauritz Escher l ngi rt am m cc tng ton hc v ng
nh chuyn ti khi nim khng gian hyperbolic trong mt s bc
tranh v bn khc ca ng. Bc tranh trn hnh 21 l bc Gii hn
vng trn IV ca Escher, n th hin th gii hyperbolic trn trang
giy hai chiu. Trong khng gian hyperbolic thc s, nhng con
di v cc thin thn u c cng kch thc, v s lp i lp li l
du hiu ca mc i xng cao. Mc d c th nhn thy mt
s nt ca s i xng ny trn trang giy hai chiu, nhng cng
ra gn mp bc tranh s mo th hin cng nhiu.
Cc dng modular sng trong khng gian hyperbolic vi nhng
kch thc v hnh dng rt khc nhau, nhng tt c u c xy
dng t cng nhng yu t c bn. iu lm cho cc dng modular
tr nn khc nhau l s nhng yu t c bn m n cha. Cc yu
t to nn cc dng modular c nh s t 1 n v cng (M , M ,
1 2
M , ...); chng hn, mt dng modular c th c th cha mt yu

3
t mt (M = 1), ba yu t hai (M = 3) v hai yu t ba (M =2), v.v..

1 2 3
Cch m t cu trc ca mt dng modular nh th c th c

tng kt trong dy -M, mt danh sch lit k cc yu t v s lng
i hi ca mi yu t :
Dy -M: M =1
1
M =3
2
M =2
3
Cng nh dy -E l ADN i vi cc phng trnh eliptic, dy

-M l ADN i vi cc dng modular. S lng mi yu t c
lit k trong dy -M l cc k quan trng. Ty thuc vo vic bn
thay i s lng, chng hn ca yu t th nht, bn c th to ra
242
Nm 1955 Goro Shimura v Yukata Taniyama
tham d Hi ngh ton hc quc t Tokyo.
mt dng modular hon ton khc nhng c cng i xng; hoc

bn c th ph hy hon ton i xng v to ra mt i tng
mi khng phi dng modular. Nu s lng ca mi yu t c
chn mt cch ty , th kt qu rt c th s l mt i tng c t
hoc khng c s i xng no.
Cc dng modular ng c lp vi mt mc rt cao trong
ton hc. c bit, chng dng nh khng c mt quan h g vi
cc phng trnh eliptic m Wiles nghin cu hi Cambridge.
Dng modular phc tp hn rt nhiu, n c nghin cu rng
ri v tnh i xng ca n v cng mi ch c pht hin vo th
243
k XIX. Trong khi cc phng trnh eliptic c t thi c Hy Lp
v chng c lin quan g ti i xng ht. Cc dng modular v
cc phng trnh eliptic sng cc vng hon ton khc nhau ca
v tr ton hc, v cha mt ai tin rng gia hai i tng li
c mt mi lin h no, d l xa xi nht. Tuy nhin, Taniyama v
Shimura lm cho cng ng ton hc phi chong vng bi gi
thuyt rng cc phng trnh eliptic v cc dng modular thc s
ch l mt. Theo hai nh ton hc c lp ny th h c th thng
nht cc th gii modular v eliptic.
iu m c
Thng 9 nm 1955, mt hi ngh ton hc quc t c t chc
Tokyo. y l c hi duy nht nhiu nh nghin cu tr tui ca
Nht Bn cho phn cn li ca th gii bit h hc hi c nhng
g. H pht cho mi ngi mt tp hp gm 36 bi ton c lin quan
n cng vic ca h, km theo mt li gii thiu kh khim tn:
Mt s vn cha c gii quyt trong ton hc: do cha c chun
b mt cch chu o, nn rt c th mt s trong cc bi ton ny l tm
thng hoc c gii ri. Xin cc v i biu tham gia hi ngh cho
li bnh lun v bt c bi ton no trong s .
C bn vn c Taniyama nu ra, v nhng vn ny u
gi v mi quan h k l gia cc dng modular v cc phng
trnh eliptic. V nhng cu hi ngy th ny cui cng dn ti
mt cuc cch mng trong l thuyt s. Taniyama xem xt mt
s s hng u tin trong dy -M ca mt dng modular c th no
. ng nhn ra hnh mu ca n v thy rng n ng nht vi
244
danh sch nhng con s trong dy -E ca mt phng trnh eliptic
quen thuc. ng tin hnh tnh thm mt s s hng na trong
mi dy th thy dy -M ca dng modular v dy -E ca phng
trnh eliptic vn n khp vi nhau mt cch hon ho.
y l mt pht hin gy sng s bi v khng c mt nguyn
nhn r rng no cho dng modular li c quan h vi mt
mt phng trnh eliptic thng qua s ng nht ca dy -M v dy
-E tng ng ca chng. ADN ton hc to bi hai thc th ny l
hon ton nh nhau. y l mt pht minh su sc v hai phng
din. Th nht, n gi rng rt su pha di c tn ti mt mi
quan h c bn gia dng modular v phng trnh eliptic, nhng
i tng hai pha khc nhau ca ton hc. Th hai, iu ny c
ngha l cc nh ton hc bit dy -M i vi dng modular s
khng cn phi tnh dy -E i vi cc phng trnh eliptic tng
ng, bi v n y ht nh dy -M.
Mi lin h gia hai i tng b ngoi hon ton khc nhau l
v cng quan trng v mt sng to i vi ton hc cng nh bt
c mt b mn no khc. Mi quan h ny gi v mt chn l cn
nm su bn di, mt chn l lm phong ph rt nhiu cho c hai
i tng. V d, ban u cc nh khoa hc nghin cu in v
t nh hai hin tng hon ton tch ri nhau. Sau , ti th k
XIX, cc nh l thuyt cng nh thc nghim u nhn thy rng
in v t thc cht c mi lin h khng kht vi nhau. iu ny
gip ta hiu su sc hn c hai, c in ln t. Cc dng in sinh
ra t trng, v cc nam chm c th to ra dng in cm ng
trong cc vng dy dn i qua gn n. iu ny dn ti vic pht
minh ra my pht in v ng c in, v cui cng l pht minh
245
Goro Shimura vn cn gi c bc th cui cng m ng nhn c
t Yukata Taniyama, ngi bn v cng l ng nghip ca ng.
ra rng bn thn nh sng chng qua cng ch l cc in trng

v t trng dao ng mt cch iu ha.
Taniyama xem xt mt s dng modular khc v trong mi
trng hp cc dy -M dng nh u tng ng mt cch tuyt
vi vi dy -E ca cc phng trnh eliptic. V ri ng bt u
bn khon t hi: liu mi mt dng modular c thc s tng
ng vi mt phng trnh eliptic hay khng. Phi chng mi dng
modular c cng mt ADN nh mt phng trnh eliptic hay ni
cch khc, mi dng modular c ngy trang di dng mt
246
phng trnh eliptic? Nhng cu hi m ng a ra hi ngh l c
lin quan ti gi thuyt .
tng cho rng mi phng trnh eliptic u c quan h vi
mt dng modular l iu l thng ti mc nhng ngi nhn qua
cc cu hi ca Taniyama u coi n khng g khc nh mt nhn
xt l m thi. Mc d tin l Taniyama chng minh c mt s
cc phng trnh eliptic c quan h vi mt dng modular c th,
nhng h tuyn b rng chng qua ch l s trng hp m thi.
Theo s hoi nghi chung th khng nh ca Taniyama v mt mi
quan h ph qut v tng qut hn l khng c c s. Gi thuyt
ny da vo trc gic nhiu hn l vo mt bng chng thc t no.
ng minh duy nht ca Taniyama l Shimura, ngi tin vo
hiu nng v chiu su tng ca bn mnh. Sau hi ngh ng
cng Taniyama nui nh s pht trin gi thuyt ti mc
phn cn li ca th gii phi ch ti nhng cng trnh ca h.
Shimura mun tm nhiu bng chng hn na hu thun cho mi
quan h gia th gii modular v th gii eliptic. S cng tc phi
tm thi dng li vo nm 1957 v Shimura c mi ti lm vic
ti Vin Nghin cu Khoa hc cao cp Princeton. Sau hai nm
lm gio s thnh ging Hoa K, Shimura nh tr v lm vic
cng vi Taniyama, nhng iu khng bao gi cn xy ra na.
Ngy 17 thng 11 nm 1958, Yutaka Taniyama t st.
Ci cht ca mt thin ti
Shimura vn cn gi c tm bu thip m Taniyama gi
cho ng khi hai ngi lin lc vi nhau v quyn tp ch ca th
247
vin. Shimura cng cn gi c bc th cui cng m Taniyama
vit cho ng hi ng cn lm vic Princeton, nhng trong
khng h c m ch g, d l xa xi nht, v iu s xy ra ch hai
thng sau. Cho ti ngy nay Shimura vn khng sao hiu c iu
g nm pha sau v t st ca Taniyama. Ti rt kh hiu. T kh
hiu c l l t m t tt nht tm trng ca ti. Tt nhin l ti rt
bun, nhng n bt ng qu. Ti va mi nhn c th ca anh
y vo thng 9, th m u thng 11 anh y mt ri, ti khng
sao c th hiu c iu . Tt nhin, sau ny ti c nghe c
th chuyn v ti c gng quen dn vi ci cht ca anh. Mt
s ngi th ni rng anh y nh mt s t tin vo chnh mnh,
nhng khng phi v mt ton hc.
iu lm cho bn b ca Taniyama c bit bi ri l ng va mi
yu Misako Suzuki v d nh s ci c vo nm sau. Trong mt bi
tng nh Taniyama ng trn t Bulletin of the London Mathematical
Society, Goro Shimura c nh li vic ha hn ca Taniyama vi
Misako v nhng tun cui cng ca ng trc khi t st:
Khi c bo tin v s ha hn ca h, ti hi ngc nhin, v

ti l m ngh rng c y khng phi l tp ngi thch hp vi
Taniyama; nhng ti khng h cm thy lo lng. Sau c ngi
ni vi ti rng no l h k hp ng thu cn h, tt nhin l
tt hn, lm ni mi cho hai ngi; no l h cng nhau
mua sm mt s dng c lm bp v cng chun b cho m
ci. Mi chuyn xem ra rt nhiu ha hn i vi h cng nh
i vi bn b. Th ri sau tai ha ging xung h.
Vo bui sng th hai, ngy 17 thng 11 nm 1958, ngi qun l

khu chung c pht hin ra Taniyama cht trong phng vi mt
248
bc th li trn bn lm vic. Bc th c vit trn ba trang
giy x t cun v loi ng vn hay dng trong cng vic hc thut
hng ngy; on u ca n nh th ny: Cho n tn ngy hm
qua, ti vn cha h c nh t st. Nhng chc nhiu ngi cng
nhn thy rng trong thi gian gn y ti rt mt mi c v
th cht ln tinh thn. Cn v nguyn nhn t st ca ti th chnh
bn thn ti cng khng hiu, nhng n khng phi l do mt s
c hay mt s vic c th no. C th ni n gin l nh th ny:
ti b m nh vi ngh rng ti mt nim tin vo tng lai
ca mnh. C th vic t st ca ti s gy phin phc hoc au
n cho ai . Ti chn thnh hy vng rng vic ny s khng ph
bng en ln tng lai ca ngi y. Du th no, ti cng khng
th ph nhn rng y l mt s phn bi, nhng hy tha th cho
n nh l hnh ng cui cng theo cch ring ca ti, v sut i
ti lm theo cch ring ca mnh.
Sau ng m t, ht sc khc chit, mun ti sn ca ng
c s dng nh th no, nhng cun sch no l mn ca th
vin, cun no mn ca bn b, v.v. c bit ng ni: Ti mun
li cc a nhc v chic my quay a cho Misako Suzuki vi
iu kin c y khng qu au bun v nhng th ti li cho
c y. ng cng gii thch cn k gio trnh gii tch v i s
tuyn tnh m ng ang dy cho sinh vin n chng no mc
no, v ng kt thc bc th bng li xin li cc ng nghip v
nhng phin phc m hnh ng ny ca ng gy ra cho h.
Vy l mt trong s nhng b c tin phong v xut sc nht ca
thi i kt thc cuc i theo ch ring ca mnh. ng va
trn tui ba mi mt ch 5 ngy trc .
249
t tun sau v t st ca Taniyama, bi kch li ging xung ln th
hai. V cha ci ca ng, c Misako Suzuki, cng t kt liu cuc
i mnh. C cng li bc th ni rng: Chng ti ha vi
nhau, d bt k i u, chng ti cng khng bao gi tch xa nhau.
Gi y anh y ra i, vy ti cng phi i n vi anh y.
Trit l ci thin
Trong s nghip ngn ngi ca mnh, Taniyama ng gp
nhiu tng rt trit cho ton hc. Nhng vn m ng a
ra trong hi ngh Tokyo cha ng mt pht hin v i nht ca
cuc i ng; nhng v n vt trc thi i ca mnh, nn khi
cn sng, ng khng bao gi c nhn thy nh hng to ln
ca n i vi l thuyt s. V tht ng bun l s sng to tr
tu ca ng cng nh vai tr dn dt ca ng trong cng ng cc
nh khoa hc tr Nht Bn thi li t c ai nh ti. Shimura
cn nh nh in nh hng ca Taniyama: ng lun lun n cn
vi cc ng nghip ca mnh, c bit l i vi lp tr, ng quan
tm chm sc h ht sc chu o. ng l ch da tinh thn ca a
s nhng ai c quan h vi ng v mt ton hc, tt nhin trong
s c c ti. Rt c th l ng cha bao gi thc c vai tr
ca mnh. Nhng ngay by gi y ti vn cm thy s nhn
hu cao c ca ng cn mnh m hn c khi ng ang cn sng.
Th m khi ng cn ti mt ch da tinh thn n mc tuyt vng
th li chng ai c th cho ng mt cht nng ta. Ngm ngh v
iu , trong lng ti li trn ngp mt ni au chua cht nht.
Sau ci cht ca Taniyama, Shimura tp trung mi n lc nhm
tm hiu mi quan h chnh xc gia cc phng trnh eliptic v cc
250
dng modular. Cng vi nm thng, ng vt ln thu thp ngy
cng nhiu bng chng hn v mt s suy lun logic nhm h tr
cho l thuyt. Dn dn, ng cng ngy cng tin rng mi phng
trnh eliptic cn phi lin h vi mt dng modular. Cc nh ton
hc khc th vn cn ng vc, v Shimura vn cn nh cuc tr
chuyn vi mt ng nghip ni ting. V gio s ny hi: Ti c
nghe ni anh a ra kin cho rng mt s phng trnh eliptic c
lin quan vi cc dng modular.
Khng phi th, ng hiu nhm ri, Shimura p, khng phi
l mt s phng trnh eliptic, m l mi phng trnh eliptic!
Shimura khng th chng minh c rng iu l ng,
nhng c mi ln ng kim tra gi thuyt , th n li ng; v
trong mi trng hp, dng nh n n khp vi trit l ton hc
bao la ca ng. Ti c trit l ca mnh v ci thin. Ton hc cng
phi cha ci thin. Chng hn trong trng hp phng trnh
eliptic, ngi ta cn phi gi phng trnh ny l thin nu nh
n c tham s ha bng mt dng modular. Ti hy vng tt c
cc phng trnh eliptic u l thin c. l mt trit l kh th
thin, nhng ta lun c th ly n lm im xut pht. Sau , d
nhin, ti cn phi pht trin nhng lp lun v mt k thut cho
gi thuyt . Nhng c th ni rng gi thuyt ny c rt ra
chnh t trit l v ci thin. a s cc nh ton hc lm ton u
xut pht t mt quan im thm m no v trit l v ci thin
ny sinh t quan im thm m ca ti.
Cui cng ri s tch ly nhng bng chng ca Shimura cng
lm cho l thuyt v cc phng trnh eliptic v cc dng
modular ngy cng tr nn c chp nhn rng ri hn. ng vn
cha th chng minh c vi phn cn li ca th gii rng n
251
qu tht l ng, nhng t nht th gi y n cng khng cn n
thun ch l m c na. c bng chng n xng ng
mang ci tn l mt gi thuyt. Ban u gi thuyt ny c gi l
gi thuyt Taniyama - Shimura tha nhn ngi khi xng
ra n v ng nghip ca ng, ngi tin hnh pht trin n
mt cch y .
Sau ny, Andr Weil, mt trong s nhng cha u ca l
thuyt s th k XX, chp nhn gi thuyt v ph bin n
phng Ty. Weil nghin cu tng ca Taniyama v
Shimura, thm ch cn tm c nhng bng chng vng chc hn
cho n. Kt qu l gi thuyt ny thng c gi l gi thuyt
Taniyama - Shimura - Weil, hay i khi l gi thuyt Taniyama -
Weil hay c lc l gi thuyt Weil. Thc t c rt nhiu tranh ci
v tn gi chnh thc ca gi thuyt ny. i vi nhng ai quan tm
ti gii tch t hp, th c ti 15 hon v kh d cho ba ci tn c lin
quan ni trn, v rt c th l mi mt t hp trong nhiu nm
u tng xut hin trn bo ch. Tuy nhin, chng ti s gi gi
thuyt ny theo tn gc ca n l gi thuyt Taniyama - Shimura.
Khi gi thuyt Taniyama - Shimura c bn tn si ni
phng Ty, th chnh gio s John Coates, ngi hng dn ca
Andrew Wiles hi cn l sinh vin, cng ang l mt sinh vin.
Ti bt u bc vo nghin cu nm 1966, khi m gi thuyt
Taniyama - Shimura c lan truyn rng ri khp th gii. Tt c
mi ngi u kinh ngc v bt u nhn nhn mt cch nghim
tc vn liu mi phng trnh eliptic c th u l modular hay khng.
y l mt thi k c bit si ng; tt nhin, vn duy nht l
ch rt kh c th lm c mt bc tin b no. Ti ngh phi
252
thnh tht m ni rng mc d tng l rt p, rt quyn r,
nhng thc s rt kh chng minh, m mi l ci chng ti quan
tm vi t cch l nh ton hc.
Vo cui nhng nm 60, c mt i qun cc nh ton hc tin
hnh kim tra mt cch h thng gi thuyt Taniyama - Shimura.
Xut pht t mt phng trnh eliptic v dy -E ca n, h bt
tay tm kim mt dng modular c dy -M ng nht. Trong tng
trng hp c th, phng trnh eliptic thc s u c mt dng
modular gn lin vi n. Mc d y l mt bng chng tt, c li
cho gi thuyt Taniyama - Shimura, nhng iu khng c ngha
l n c chng minh. Cc nh ton hc ng rng n l ng,
nhng chng no cn cha c ai chng minh c n mt cch cht
ch v mt logic th n vn n thun ch l mt gi thuyt m thi.
Barry Mazur, mt gio s thuc i hc Harvard, l ngi
chng kin t u s pht trin ca gi thuyt Taniyama - Shimura.
y l mt gi thuyt tuyt vi, n cho rng mi mt phng trnh
eliptic u gn lin vi mt dng modular, nhng ban u ngi
ta khng m xa n n, v n vt trc thi i ca mnh.
Khi ln u tin c xut, gi thuyt ny khng c ngi ta
ti v n qu l lng. Mt mt, bn c th gii eliptic; v mt
khc, bn c th gii modular. C hai lnh vc ny ca ton hc u
c nghin cu rt mnh m, nhng tch ri nhau. Nhng nh
ton hc nghin cu cc phng trnh eliptic li khng my am
hiu cc dng modular v ngc li. Th ri gi thuyt Taniyama
- Shimura ra i, l mt gi thuyt ln cho rng c mt cu ni
gia hai th gii hon ton khc nhau. M cc nh ton hc li rt
thch xy nhng chic cu ni nh vy.
253
ngha ca nhng chic cu ni ton hc rt to ln. Chng cho
php cc cng ng nhng nh ton hc vn sng trn nhng hn
o cch bit nhau nay c th trao i nhng tng vi nhau v
c th kho st nhng sng to ca nhau. Ton hc gm nhng
hn o tri thc nm ri rc trn i dng bao la ca nhng iu
cha bit. V d nh c hn o cho cc nh hnh hc, nhng ngi
chuyn nghin cu v dng v hnh; ri sau c hn o cho cc
nh xc sut, nhng ngi chuyn nghin cu ri ro v c may. i
loi c hng chc hn o nh th, mi hn o li c mt ngn
ng ring, n nht, khng th hiu c i vi c dn thuc cc
hn o khc. Ngn ng hnh hc hon ton khc vi ngn ng xc
sut, v ci th ng ca gii tch cng l v ngha i vi nhng
ngi ch ni ngn ng thng k.
Tim nng to ln ca gi thuyt Taniyama - Shimura l ch
n kt ni hai hn o v cho php c dn trn hai hn o ln
u tin tr chuyn c vi nhau. Barry Mazur ngh v gi thuyt
Taniyama - Shimura nh mt chic my dch tng t nh phin
Rosetta trn cha c ch Ai Cp c, ch Hy Lp c v ch tng
hnh. V ngi ta hiu c ch Ai Cp v Hy Lp c, nn cc
nh kho c ln u tin gii m c cc ch tng hnh. iu
cng ta nh bn bit mt ngn ng v phin Rosetta ny
cho bn kh nng hiu c mt cch su rng mt ngn ng khc,
Mazur ni. Nhng gi thuyt Taniyama - Shimura cn l phin
Rosetta c mt quyn nng thn k na. N c mt c im rt th
v l nhng trc gic n gin trong th gii modular c th c
dch thnh nhng chn l su xa trong th gii eliptic v ngc li.
Hn th na, nhng bi ton rt su sc trong th gii eliptic i
254
khi li c th gii c sau khi dng phin Rosetta dch n sang
th gii modular, v trong th gii modular chng ta c hiu
bit v cng c x l bi ton c dch sang. Cn nu chng ta
c giam mnh trong th gii eliptic, chng ta s b tc.
Nu gi thuyt Taniyama - Shimura l ng, n s to iu kin
cho cc nh ton hc gii quyt c nhiu bi ton eliptic cn tn
ng nhiu th k nay cha gii quyt c, bng cch tip cn
chng qua th gii modular. V ngi ta hy vng rng hai th gii
eliptic v modular c th s c thng nht. Gi thuyt ny cng
nhm ln mt tia hy vng rng gia cc lnh vc ton hc khc cng
c th tn ti nhng mi lin h nh vy.
Trong nhng nm 60, Robert Langlands, lc ang lm vic ti
Vin nghin cu cao cp Princeton, b m nh bi tim nng
ca gi thuyt Taniyama - Shimura. Mc d gi thuyt ny cha
c chng minh, nhng Langlands tin rng n chnh l mt
yu t ca mt s thng nht ln hn nhiu. ng cng tin rng
c tn ti nhng mi lin h gia cc lnh vc ton hc ch yu
khc v bt u cuc tm kim s thng nht . Ch trong t nm,
nhng mi lin h ny bt u l dng. Tt c nhng gi thuyt
khc ng vai tr thng nht u yu v mang mu sc t bin
nhiu hn so vi gi thuyt Taniyama - Shimura, nhng chng
to nn mt mng li kh phc tp ca nhng mi lin h vn
cn l gi thuyt gia cc lnh vc khc nhau ca ton hc. Gic
m ca Langlands l c nhn thy tng gi thuyt s ln lt
c chng minh dn ti mt s thng nht ln trong ton hc.
Langlands tho lun k hoch ca ng cho tng lai v c
gng thuyt phc cc nh ton hc khc tham gia vo chng trnh
255
Langlands, mt n lc phi hp chng minh mt lot nhng
gi thuyt ca ng. Dng nh cha c mt con ng r rng
chng minh nhng mi lin h cn mang mu sc t bin nh vy,
nhng nu nh gic m tr thnh hin thc th phn thng do
n mang li tht v cng to ln. Khi bt k mt bi ton khng
th gii c thuc bt c mt lnh vc ton hc no, u c th
c bin i thnh mt bi ton tng t trong mt lnh vc
khc, trong ton b kho nhng k thut mi c th c dng
gii quyt n. Nu li gii vn cha th tm c, bi ton li
c th c bin i v chuyn ti vo mt lnh vc khc na ca
ton hc cho ti khi n c gii quyt th thi. Mt ngy no ,
theo chng trnh ca Langlands, cc nh ton hc c th gii c
nhng bi ton hc ba nht bng cch dch chuyn n t vng ny
sang vng khc ca th gii ton hc.
Chng trnh ny cng c nhng h qu quan trng i vi
cc khoa hc ng dng v k thut. Bt k l vic m hnh ha
tng tc ca cc ht quark hay l vic pht minh ra cch t chc
mt mng vin thng hiu qu nht, thng cha kha gii quyt
vn vn l nhng tnh ton ton hc. Trong mt s lnh vc khoa
hc hoc cng ngh, phc tp ca nhng tnh ton l ln ti mc
s tin b trong lnh vc b cn tr mt cch nghim trng. Ch
cn cc nh ton hc chng minh c cc gi thuyt kt ni ca
chng trnh Langlands, th c th c nhng con ng tt gii
quyt nhng bi ton trong th gii thc tin cng nh trong th
gii tru tng.
Vo nhng nm 1970, chng trnh Langlands tr thnh bn
thit k cho tng lai ca ton hc, nhng con ng dn ti thin
256
ng ca nhng ngi gii ton b chn bi mt thc t
n gin l: cha ai c mt tng hin thc no chng minh
bt c gi thuyt no ca chng trnh Langlands. Gi thuyt mnh
nht trong chng trnh vn cn l gi thuyt Taniyama - Shimura,
nhng ngay c n cng dng nh ang nm ngoi tm vi. Mt
chng minh ca gi thuyt Taniyama - Shimura s l bc u tin
trong chng trnh Langlands, v nh vy n tr thnh mt trong
s nhng gii thng ln nht ca l thuyt s hin i.
Mc d a v ca n vn ch l mt gi thuyt cha c chng
minh, nhng gi thuyt Taniyama - Shimura c nhc ti trong
hng trm bi bo khoa hc bn v nhng iu g s xy ra nu
nh n c chng minh. Nhng bi bo ny thng bt u vi
dng ch bo trc rt r rng Gi s rng gi thuyt Taniyama
- Shimura l ng..., v sau h tip tc trnh by li gii ca
mt bi ton vn cha gii c no . Tt nhin, bn thn nhng
kt qu cng li ch l gi thuyt m thi, bi v chng da trn
gi thuyt Taniyama - Shimura l ng. Nhng kt qu mang tnh
gi thuyt mi ny, n lt mnh, li c a vo nhng kt
qu khc cho ti khi tn ti qu nhiu kt qu ton hc da trn s
ng n ca gi thuyt Taniyama - Shimura. Mt gi thuyt ny
thi l nn tng cho c mt ta lu i mi ca ton hc, nhng
chng no n cha c chng minh th ton b ta nh vn
c nguy c b sp .
Vo thi , Andrew Wiles cn ang l nghin cu sinh ca
i hc Cambridge v ng vn cn nh r ni lo lng nng ln
cng ng cc nh ton hc trong nhng nm 1970: Chng ti
ngy cng xy dng nhiu gi thuyt c tri dn mi vo tng lai,
257
nhng tt c chng s tr nn l bch nu nh gi thuyt Taniyama
- Shimura khng ng. V vy, chng ti cn phi chng minh c
gi thuyt Taniyama - Shimura chng t rng ton b thit k
m chng ti hoch nh mt cch y hy vng cho tng lai l
hon ton ng n.
Cc nh ton hc xy dng nn mt ngi nh mong manh t
cc qun bi. H m c rng, mt ngy no , mt ai s xy
cho ta lu i ca h mt nn mng vng chc cn thit. Nhng
h cng phi sng vi cn c mng rng, s c mt ngy, mt
ai c th chng minh c rng gi thuyt Taniyama - Shimura
thc t l sai, v iu ny lm cho thnh qu nghin cu ca hn
hai thp k s sp tan tnh.
Mt mt xch cn thiu
Ma thu nm 1984, mt nhm chn lc cc nh l thuyt s t
chc mt hi ngh ti Oberwolfach, mt th trn gia Khu Rng
en ca CHLB c. H t hp v y bn lun v nhng t
ph mi trong vic nghin cu cc phng trnh eliptic v l t
nhin mt s bo co cng c cp ti nhng tin b nh nhoi
t c trong qu trnh tin ti chng minh gi thuyt Taniyama
- Shimura. Mt trong s nhng bo co l ca Gerhard Frey, mt
nh ton hc ti t Saarbucken. Mc d Frey khng a ra mt
tng mi no gip chng minh gi thuyt , nhng ng nu
mt khng nh rt ng ch . Khng nh ny ni rng nu ai
chng minh c gi thuyt Taniyama - Shimura, th ngi
cng ngay lp tc chng minh c nh l cui cng ca Fermat.
258
Khi Frey bc ln din n, ng vit ngay trn bng phng
trnh Fermat:
x + y = z trong n ln hn 2.
n n n
nh l cui cng ca Fermat khng nh rng phng trnh

khng c nghim l nhng s nguyn, nhng Frey tin hnh
kho st xem iu g s xy ra nu nh phng trnh Fermat l sai,
tc l t nht c mt nghim. Frey cng khng c mt nim g v
ci nghim gi nh , v ng k hiu nhng s cha bit y l
A, B v C:
A +B =C
N N N
Sau Frey tin hnh sp xp li phng trnh. y l mt

qu trnh bin i ht sc cht ch v mt ton hc, n lm thay i
v b ngoi ca phng trnh, nhng thc cht vn gi c s
nguyn vn ca n. Bng cch thc hin nhng bin i rt phc
tp i vi phng trnh gc ca Fermat kt hp vi nghim gi
nh, Frey i ti phng trnh:
y = x + (A - B ) x - A . B
2 3 N N 2 N N
Dng nh phng trnh trn rt khc vi phng trnh gc,

nhng n l h qu trc tip ca nghim gi nh. iu ny c ngha
l, nu - li l ch nu to tng - phng trnh Fermat c nghim
v nh l cui cng ca Fermat l sai, th phng trnh trn cng
phi tn ti. Ban u c ta khng my quan tm ti phng trnh
bin i ca Frey, nhng khi ng ch ra rng phng trnh mi ny
thc t cng l mt phng trnh eliptic, mc d nhn kh phc tp
v l lm. Cc phng trnh eliptic c dng tng qut l:
y = x + ax + bx + c
2 3 2
259
Nhng nu ta t
a = A - B , b = 0, c = -A . B
N N N N
ta s d dng nhn ra bn cht eliptic ca phng trnh Frey.

Bng cch bin phng trnh Fermat thnh mt phng trnh
eliptic, Frey kt ni c nh l cui cng ca Fermat vi gi
thuyt Taniyama - Shimura. Sau Frey ch cho c ta ca ng thy
rng phng trnh eliptic do ng bin i t nghim ca phng
trnh Fermat thc s l rt k quc. S thc, Frey khng nh rng
phng trnh eliptic ca ng k quc n mc s tn ti ca n
lm tan nt gi thuyt Taniyama - Shimura.
Cn nh rng phng trnh eliptic ch l mt phng trnh ma.
S tn ti ca n l c iu kin, tc l vi gi thit rng nh l
cui cng ca Fermat l sai. Tuy nhin, nu phng trnh eliptic
ca Frey thc s tn ti, th n li k quc ti mc dng nh
khng th lin quan n mt dng modular no. Nhng gi thuyt
Taniyama - Shimura li khng nh rng mi phng trnh eliptic
u phi lin h vi mt dng modular no . Do , s tn ti
ca phng trnh Frey ha ra l s thch thc i vi gi thuyt
Taniyama - Shimura.
Ni mt cch khc, lp lun ca Frey l nh sau:
1. Nu (v ch nu) nh l cui cng ca Fermat l sai th khi

tn ti phng trnh eliptic ca Frey.
2. Phng trnh eliptic ca Frey k quc ti mc n khng bao gi
c th l modular.
3. Gi thuyt Taniyama - Shimura khng nh rng mi phng
trnh eliptic u phi l modular.
260
4. Do gi thuyt Taniyama - Shimura phi l sai!
Hay Frey thc hin lp lun ca mnh theo chiu ngc li:
1. Gi thuyt Taniyama - Shimura c th c chng minh l

ng, khi mi phng trnh eliptic u phi l modular.
2. Nu mi phng trnh eliptic u phi l modular th phng
trnh eliptic ca Frey l khng tn ti.
3. Nu phng trnh eliptic ca Frey khng tn ti th khi
phng trnh Fermat khng th c nghim c.
4. Do nh l cui cng ca Fermat c chng minh!
Nh vy Gerhard Frey i ti kt lun y kch tnh ni rng s

ng n ca nh l cui cng ca Fermat l h qu trc tip ca
gi thuyt Taniyama - Shimura nu n c chng minh. Frey ng
nhin khng nh rng: nu cc nh ton hc chng minh c gi
thuyt Taniyama - Shimura th h s chng minh c nh l cui
cng ca Fermat. Vy l ln u tin sau mt th k, bi ton hc ba
nht ca th gii xem ra b nao nng. Theo Frey, vic chng minh
gi thuyt Taniyama - Shimura l tr ngi duy nht trn con ng
tin ti chng minh nh l cui cng ca Fermat.
Mc d c ta rt c n tng i vi pht hin xut sc ca Frey
nhng h cng nhn thy mt sai lm s ng trong logic ca
ng. Sai lm dng nh khng nghim trng lm, nhng n li
lm cho cng trnh ca Frey tr nn khng hon chnh. Ai l ngi
sa c sai st ny u tin th ngi s c cng kt ni c
Fermat vi Taniyama - Shimura.
C ta ca Frey lao ra khi phng hp v i ti phng photocopy.
Thng th tm quan trng ca mt bo co c th c o
261
lng bng di ca dng ngi xp hng i nhn c bn
photocoppy ca bo co . Mt khi c trong tay phc tho y
nhng tng ca Frey, h s tr v vin nghin cu ca mnh
v c gng b sung ch cn khim khuyt.
Lp lun ca Frey ph thuc vo mt thc t: phng trnh
eliptic ca ng c rt ra t phng trnh Fermat l k quc ti
mc n khng th l modular. S d cng trnh ca ng cha hon
chnh l bi v ng cha chng minh c rng phng trnh eliptic
ca ng k quc. Ch khi no c ai chng minh c tnh
k quc tuyt i ca phng trnh Frey, ri chng minh c gi
thuyt Taniyama - Shimura, th khi h mi suy ra chng minh
nh l cui cng ca Fermat.
Ban u cc nh ton hc tin rng vic chng minh tnh k quc
ca phng trnh Frey l mt qu trnh kh thng thng. Thot
nhn, sai lm ca Frey dng nh l kh s ng, v mi ngi c
mt Oberwolfach u cho rng y chng qua cng ch l mt
cuc ua xem ai lm i s nhanh nht m thi. Ngi ta hy vng
rng ch trong vi ba ngy s c ngi gi e-mail m t h xc
lp c tnh k quc thc s ca phng trnh Frey nh th no.
Mt tun tri qua m vn chng thy mt e-mail no. Ri mt
thng cng tri qua, iu c xem l s to bo in r ton hc
by gi chuyn thnh mt cuc chy marathon. Dng nh Fermat
vn cn ang chc tc, hnh h hu th ca mnh. Frey phc ra
mt chin lc rt hp dn chng minh nh l cui cng ca
Fermat, nhng ngay c mt bc s ng nht l chng minh rng
phng trnh eliptic gi nh ca Frey khng phi l modular cng
lm cho cc nh ton hc trn khp th gii phi bi ri.
262
chng minh rng mt phng trnh eliptic khng phi l
modular, cc nh ton hc phi tm cc bt bin tng t nh
nhng bt bin c m t trong Chng 4. Bt bin nt chng
t rng mt nt khng th c bin thnh mt nt khc, v bt
bin trong tr chi ca Loyd chng t rng cu 14-15 khng th
bin i thnh trt t ng c. Nu cc nh l thuyt s pht
hin c mt bt bin thch hp m t phng trnh eliptic ca
Frey, th h c th chng minh rng bt k h c lm g i na cng
khng bao gi bin c n thnh dng modular.
Mt trong s nhng ngi lao tm kh t chng minh v hon
tt vic kt ni gia gi thuyt Taniyama - Shimura v nh l cui
cng ca Fermat l Ken Ribet, gio s trng i hc California
Berkeley. T khi c nghe bn bo co ca Frey Oberwolfach,
Ribet b m nh vi nh phi chng minh phng trnh eliptic
ca Frey l qu k quc ti mc n khng th l modular. Sau 18
thng n lc, cng nh nhiu ngi khc, ng vn chng i n
u c. Sau , vo ma h nm 1986, mt ng nghip ca Ribet
l gio s Barry Mazur ti Berkeley tham d mt Hi ngh ton
hc quc t. Hai ngi bn gp nhau bn ly c ph, cng nhau chia
s nhng cu chuyn vui bun v phn nn v tnh trng ca ton
hc hin thi.
Chuyn phim qua li, cui cng h cng bn n cc tin tc
mi nht v nhng c gng chng minh tnh k quc ca phng
trnh Frey, v Ribet trnh by chin lc d nh m ng ang
tin hnh. Cch tip cn ca ng l m t ra c nhiu ha hn
nhng ng mi ch chng minh c mt phn rt nh ca n.
Ti ngi xung cnh Barry v k cho ng nghe v ci m ti ang
263
lm. Ti ni rng ti chng minh c mt trng hp rt c
bit, nhng cha bit tng qut ha n nh th no nhn c
chng minh hon chnh.
Gio s Mazur ngi nhm nhp ly c ph v lng nghe Ribet
trnh by nhng tng ca mnh. Sau Mazur ngng ung v
chm chm nhn Ribet mt cch ngc nhin: L no anh khng
thy sao? Th chnh anh lm c ri ! Tt c cng vic m
anh cn phi lm by gi ch l thm mt khng im gamma ca
cu trc (M) trong chng minh ca anh l xong. N s cho anh mi
th m anh cn.
Ribet ht nhn Mazur ri nhn li ly c ph ca ng vi v kinh
ngc. l thi im quan trng nht trong s nghip ca Ribet
v ng rt thch k li mt cch chi tit: Tt nhin, lc ti
ni rng anh hon ton ng, th m ti sao ti li khng nhn ra
nh? Ti ht sc kinh ngc bi v ti cha bao gi ny ra trong u
nh thm vo mt khng im gamma na ca cu trc (M), mt
iu xem ra qu l n gin.
Cng cn lu rng, mc d vic thm vo mt khng im
gamma ca cu trc (M) nghe kh n gin i vi Ribet, nhng
y l mt bc logic rt phc tp m ch mt s t cc nh ton hc
trn th gii mi c th hnh dung c bn ly c ph.
l mt mt xch rt quan trng m ti cn thiu, mc d n
s s ngay trc mt ti. Ti lng lng nh i trn my tr v cn
h ca mnh, lng vn bn khon t hi: Ly Cha, liu iu ny c
thc ng nh th khng? Ti hon ton nh m ngi xung bn
v bt u tnh ton. Sau mt hai gi g y ti vit tt c ra giy
v xc nhn c rng ti bit tt c nhng bc then cht v tt
264
c u n khp vi nhau. Ti kim tra li ton b chng minh
v nhn thy rng mi chuyn u n c. Lc c hng ngn cc
nh ton hc ang tham d Hi ngh, ti i ra v ni bng qu vi
mt s t ngi: ti chng minh c rng gi thuyt Taniyama
- Shimura s ko theo nh l cui cng ca Fermat. Tin ny loang
nhanh nh mt m chy rng v chng bao lu nhiu ngi
bit; h chy ti hi ti: Liu c tht l anh chng minh c
phng trnh eliptic ca Frey khng phi l modular khng? Ti
phi ngh trong mt pht v hon ton bt ng tr li: ng, ti
chng minh c.
Nh vy nh l cui cng ca Fermat gi y gn lin khng
th tch ri vi gi thuyt Taniyama - Shimura. Nu ai chng
minh c rng mi phng trnh eliptic u l modular th t
s suy ra ngay phng trnh Fermat l khng c nghim nguyn
v nh l cui cng ca Fermat ngay lp tc c chng minh.
Trong hn ba th k, nh l cui cng ca Fermat ch l mt bi
ton bit lp, mt cu l lng khng th gii c bn ra ca
ton hc. Nhng gi y Ken Ribet, c Gerhard Frey truyn cho
cm hng, a n tr li v tr trung tm. Bi ton quan trng
nht t th k XVII gi y li gn kt vi mt bi ton c ngha
nht ca th k XX. Mt cu c tm quan trng to ln c v mt
lch s ln tnh cm c gn kt vi mt gi thuyt c kh nng
to ra mt cuc cch mng trong ton hc hin i.
Frey xc nh mt cch r rng nhim v ang pha trc.
Cc nh ton hc s t ng chng minh c nh l cui cng
ca Fermat nu nh h chng minh c gi thuyt Taniyama -
Shimura. Ban u ngi ta trn tr hy vng vi trin vng mi m
265
, nhng thc tin ca tnh hnh khin h tht vng. Trong
sut ba mi nm cc nh ton hc tm mi cch chng minh
gi thuyt Taniyama - Shimura, nhng h u tht bi. Vy
th by gi l g m h c th thnh cng? Nhng ngi hoi nghi
tin rng ci hy vng mng manh chng minh c gi thuyt
Taniyama - Shimura by gi cng tan bin. Logic ca h l bt
k ci g c th dn ti li gii ca bi ton Fermat u khng th
lm c.
Ken Ribert
266
Ngay c Ken Ribet, ngi c c mt t ph quan trng,
cng rt bi quan: Ti l mt trong s rt nhiu ngi tin rng
gi thuyt Taniyama - Shimura l khng th chng minh c. Bn
thn ti cng khng bn tm th chng minh n. Thm ch ngh ti
chuyn cng khng. C l, Andrew Wiles l mt trong s rt t
ngi trn Tri t dm m rng mnh c khn ngoan chng
minh c gi thuyt .
267
Nm 1986, Andrew Wiles nhn thy rng c th chng minh
nh l cui cng ca Fermat thng qua gi thuyt Taniyama - Shimura.
268
VI.
Nhng tnh ton b mt
Mt chuyn gia gii ton c Tri ph cho hai phm cht

kh c th tng thch vi nhau, l tr tng tng
khng bao gi nm yn v s gan l y kin nhn.
Howard W. Eves
Vo mt bui ti cui h nm 1986, ti ang nhm nhp ly tr

nh mt ngi bn. Tnh c trong lc chuyn tr anh y ni
vi ti rng Ken Ribet chng minh c mi lin h gia gi
thuyt Taniyama - Shimura v nh l cui cng ca Fermat. Ti
nh b in git. Ti bit rng t thi im ny dng i ca ti s
thay i, bi v chng minh c nh l cui cng ca Fermat
tt c nhng g ti cn lm l phi chng minh c gi thuyt
Taniyama - Shimura. Nhng iu ny c ngha l c m thi th
u ca ti gi y l mt iu ht sc nghim tc m ti cn phi
thc s lm vic. Ti ch bit rng ti s khng bao gi cho n b
tut mt. V gi y ti cn phi i v nh v bt tay lm vic vi
gi thuyt Taniyama - Shimura.
Hn hai chc nm tri qua k t ngy Andrew Wiles pht
hin ra cun sch trong th vin thnh ph, cun sch khch l
ng chp nhn thch thc ca Fermat, nhng y l ln u tin
ng nhn thy con ng t c c m thi th u ca mnh.
Wiles nh li thi ca ng i vi gi thuyt Taniyama - Shimura
269
nhng tnh ton b mt
thay i nh th no sau mt m: Ti nh mt nh ton hc
vit v gi thuyt ny v ngo mn coi n nh mt bi tp dnh
cho nhng ai quan tm. Hay lm, ti ngh, gi y ti s l ngi
quan tm!
T khi hon thnh lun n tin s vi gio s John Coates i
hc Cambridge, Wiles vt i Ty dng sang lm vic ti i
hc Princeton (Hoa K), ni m gi y ng tr thnh gio s.
Nh s hng dn ca Coates, c l Wiles l ngi bit nhiu v
cc phng trnh eliptic hn bt c ai khc trn th gii nhng ng
cng thc rt r rng ngay c vi vn kin thc su rng cng
nh nhng k nng ton hc ca ng, nhim v ang t ra trc
mt cng ht sc to ln.
Phn ln nhng nh ton hc khc, k c John Coates, u tin
rng vic tm cch chng minh ch l v ch: Bn thn ti cng
rt hoi nghi rng mi lin h p gia nh l cui cng ca
Fermat v gi thuyt Taniyama - Shimura li thc s dn ti mt
iu g , bi v ti cng phi th nhn rng ti khng ngh c th
chng minh c gi thuyt Taniyama - Shimura. Mc d bi ton
ny ng l rt p, nhng dng nh thc s khng th chng
minh c. Ti cng phi th nhn rng ti ngh l mnh s
khng th sng lu chng kin n c chng minh.
Wiles thc c rng ng c rt t c may thnh cng,
nhng ngay c nu cui cng ng c tht bi trong vic chng minh
nh l cui cng ca Fermat th ng vn cm thy rng nhng
n lc ca ng cng khng phi v ch: Tt nhin, gi thuyt
Taniyama - Shimura m nhiu nm. Cha ai c mt nim
g v cch tip cn n nhng t nht th n cng thuc dng chnh
270
ca ton hc. Bi vy ti c th chng minh nhng kt qu m
ngay c khi khng nhn c chng minh tng th, th nhng kt
qu y cng qu gi v mt ton hc. Ti khng h cm thy mnh
tiu ph thi gian. V nh vy l bn tnh ca ca Fermat vn m
nh ti sut c cuc i nay li c kt hp vi mt bi ton c
th chp nhn c v mt ngh nghip.
n c trn gc xp
Vo lc bc sang th k mi, nh logic v i ngi c David
Hilbert khi c hi ti sao li cha bao gi bt tay chng minh
nh l cui cng ca Fermat, ng tr li: Trc khi bt u ti
phi dnh ra ba nm hc tp mt cch mit mi, m ti th li khng
c nhiu thi gian tiu ph cho mt vic c nhiu kh nng tht
bi nh vy. Wiles thc mt cch r rng rng c mt my
may hy vng tm ra mt chng minh th trc ht phi m mnh
hon ton vo trong bi ton nhng khng ging nh Hilbert,
ng chun b chp nhn mo him. ng c tt c nhng tp
ch s mi nht ri sau luyn tp k lng nhng k thut tn
tin nht cho ti khi chng tr thnh bn tnh th hai ca ng. Vic
thu thp nhng v kh cn thit cho trn chin u pha trc
i hi Wiles phi b ra 18 thng lm quen vi mi kt qu ton
hc tng c p dng hoc tng c rt ra t cc phng
trnh eliptic hoc dng modular. S u t vn cha thm thp g,
ng vn t nh mnh nh vy, bi th ng lun ch i mt nh
nghim tc no chng minh nh l rt c th s i hi phi
b ra 10 nm tp trung hon ton tr c cho n.
271
nhng tnh ton b mt
Wiles b mi cng vic khng c lin quan trc tip vi vic
chng minh nh l cui cng ca Fermat v ngng ti d cc hi
ngh v hi tho c t chc trin min. V vn cn c nhng trch
nhim ti Khoa Ton ca i hc Princeton, nn Wiles vn tip tc
tham d cc seminar, c bi ging cho sinh vin v hng dn
nghin cu sinh. Bt c khi no c th l ng li trnh ti khoa, ly
c ang lm vic nh c th vi mnh vo cn phng lm vic
trn cn gc p mi ca mnh. Ti y ng trin khai v m rng
hiu nng ca nhng k thut c xc lp vi hy vng pht
trin mt chin lc cho cuc cng ph ca ng i vi gi thuyt
Taniyama - Shimura.
Ti thng leo ln phng lm vic ca ti v bt u tm kim
nhng hnh mu. Ti c gng lm nhng tnh ton nhm gii thch
mt kha cnh ton hc ny hay khc, v th lp ghp n vo s
hiu bit rng ln hn trc ca mt b phn ton hc c kh
nng lm sng t vn c th m ti ang suy ngm. i khi ti
phi tham kho thm mt cun sch xem h lm iu
nh th no. i khi li l mt vn lm thay i cht t mi
chuyn v ti phi lm thm mt s tnh ton na. V cng c lc
ti li nhn ra rng tt c nhng iu lm trc y chng dng
c vo vic g. Khi ti li phi tm ra mt iu g y hon
ton mi - nhng ci cch thc m n c ny sinh nh th
no l chuyn hon ton b n.
V c bn ch l vn t duy. Thng th bn hay vit ra
mt iu g lm sng t nhng ngh ca mnh, nhng
khng nht thit phi nh vy. c bit khi bn lm vo ng
ct thc s, ngha l khi bn c mt bi ton thc s m bn mun
272
vt qua, th khi li t duy ton hc thng thng s khng c
ch li g cho bn na. ny ra c mt tng mi cn phi
c mt thi gian di cc k tp trung cho bi ton, khng mt cht
l l no. Bn phi thc s ch tp trung nghin ngm v bi ton,
ch khng c suy ngh v mt iu g khc. Ri bn dng li.
Sau bn s c mt thi k th gin, trong tim thc ng
vai tr ch o v chnh trong thi k ny nhng tng mi s
xut hin.
T thi im bt tay vo chng minh, Wiles c mt quyt
nh quan trng l s lm vic n c v b mt hon ton. Ton
hc hin i lm ny sinh mt nn vn ha hp tc v cng tc,
v vy quyt nh ca Wiles quay ngc tr li nhng thi i
trc. iu chng khc g ng bt chc chnh Fermat, mt
trong s nhng n s ton hc ni ting nht. Wiles gii thch rng
mt phn nguyn nhn khin ng quyt nh lm vic mt cch b
mt l do ng khng mun phn tn t tng: Ti nhn thy rng
bt c iu g c lin quan ti nh l cui cng ca Fermat u
gy ra rt nhiu s ch . Chng no u c ca bn cn phn tn
do c qu nhiu ngi quan tm th bn khng th no tp trung
suy ngh c.
Mt ng c khc khin Wiles quyt nh lm vic b mt c l
l s khao kht vinh quang ca ng. ng rt s xy ra tnh hung
khi ng hon tt phn i th ca chng minh nhng cn thiu
mt yu t tnh ton cui cng. Ti im , nu l ra tin v s t
ph ca ng, th s khng g c th chn c mt nh ton hc i
th no , da trn cng trnh ca Wiles, s hon tt c chng
minh v m mt toi gii thng.
273
nhng tnh ton b mt
Trong nhng nm tip sau, Wiles s phi c mt lot nhng
pht minh k diu, nhng s khng ci no c a ra tho lun
hoc cng b trc khi chng minh c hon tt. Ngay c nhng
ng nghip gn gi ca Wiles cng khng bit v cc nghin cu
ca ng. John Coates vn cn nh trong nhng ln trao i, Wiles
khng h h l mt manh mi g v nhng iu mnh ang lm:
Ti nh c ni vi anh y trong nhiu dp rng mi lin h gia
gi thuyt Taniyama - Shimura v nh l cui cng ca Fermat l
rt p, nhng chng minh gi thuyt hin vn l v vng. V
ti thy rng anh y ch ci.
Ken Ribet, ngi chng minh c mi lin h gia Fermat
v Taniyama - Shimura, cng hon ton khng h bit nhng hot
ng b mt ca Wiles. c l l trng hp duy nht m ti
c bit, trong mt ngi lm vic lu nh vy m khng
tit l g v nhng iu m mnh ang lm, cng chng ni g v
nhng tin b m mnh t c. Theo hiu bit ca bn thn
ti, th y l iu cha h c tin l. Trong cng ng ton hc
ca chng ti, mi ngi lun chia s nhng tng ca mnh.
Cc nh ton hc cng nhau ti d cc hi ngh, gp nhau trong
cc bui seminar, gi e-mail cho nhau, ni chuyn in thoi vi
nhau, hi kin ca nhau..., ni mt cch ngn gn l h lun
thng tin cho nhau. Khi bn tr chuyn vi nhng ngi khc, bn
s nhn c s khch l, h s ni vi bn rng iu m bn ang
lm l rt quan trng, h cn cho bn nhiu tng. cng ta
nh mt ngun dinh dng v nu bn tch mnh ra khi n, th
d bn c ang lm mt iu g chng na cng c xem l rt
k quc v mt tm l.
274
khng gy nghi ng, Wiles ngh ra mt k hoch rt khn
ngoan nhm nh lc hng cc ng nghip. Trong nhng nm
u thp k 80, phn ln nhng nghin cu ca ng l v mt loi
phng trnh eliptic c bit m ng ang nh cng b mt cch
tng th th nhng pht minh ca Ribet v Frey lm cho ng thay
i nh. ng quyt nh s ch cho cng b tng on mt, c
su thng mt ln. Ci nng sut u u khin cho cc ng
nghip ca ng tin rng ng vn ang tip tc nhng nghin cu
quen thuc ca mnh. Chng no cn duy tr c k hoch th
ng cn c th lm vic cho nim am m thc s m khng phi
tit l g v nhng t ph ca mnh.
Ngi duy nht bit v b mt ca Wiles l v ng, b Nada. H
ci nhau gn nh ngay sau khi Wiles bt tay vo tm kim chng
minh, v v vic tnh ton c nhng tin b nn ng th l vi
b v ch vi mnh b m thi. Trong nhng nm thng sau , gia
nh l s gii tr duy nht ca Wiles. V ti l ngi duy nht
bit vic ti ang lm lin quan n Fermat. Ti ni cho c y bit
trong tun trng mt ca chng ti, ch t ngy sau m ci. V
ti cng c nghe ni v nh l cui cng ca Fermat, nhng l
vo thi m c y khng c nim g v ngha lng mn ca n
i vi cc nh ton hc, cng nh khng h bit rng trong nhiu
nm n tng l chic gai trong da tht chng ti.
Quyt u vi ci v hn
chng minh nh l cui cng ca Fermat, Wiles cn phi
chng minh gi thuyt Taniyama - Shimura: mi phng trnh
275
nhng tnh ton b mt
eliptic u c tng quan vi mt dng modular. Ngay c trc khi tm
ra mi lin h vi nh l cui cng ca Fermat, cc nh ton hc
tng c gng mt cch tuyt vng chng minh gi thuyt
ny, nhng mi c gng ca h u kt thc tht bi. Wiles
cng thc ht sc r rng v kh khn to ln trong vic tm
kim chng minh . Xt cho cng th ci m ngi ta ngy th
mun th lm v ci m ngi ta chc hn th lm l m cc
phng trnh eliptic v m cc dng modular, sau chng t
rng c hai c s lng nh nhau. Nhng cha c ai tm ra c
mt cch n gin no lm vic . Vn u tin t ra l
c hai loi u c s lng v hn, m bn th khng th m mt
s v hn c, bi v ta khng c mt cch n gin no lm
iu .
tm gii php, Wiles dng cch thng thng m ng vn
quen dng gii quyt nhng vn kh khn. Thi thong ti
ngi vit ra nhng dng ch nguch ngoc hoc nhng hnh v linh
tinh. khng phi l nhng hnh v nghim chnh m l nhng
hnh v ca tim thc. Ti khng bao gi dng my tnh c. Trong
trng hp ny, cng nh trong nhiu bi ton ca l thuyt s,
my tnh chng gip ch c g. Gi thuyt Taniyama - Shimura
c p dng cho mt s v hn cc phng trnh eliptic, mc d
my tnh c th kim tra mt trng hp ring l no trong mt
t giy, nhng n khng th kim tra tt c mi trng hp c.
Thay v vy ci i hi phi lm l mt lp lun logic cht ch tng
bc mt, c kh nng cho l do v gii thch c ti sao mi
phng trnh eliptic u phi l modular. tm ra chng minh,
Wiles ch bit trng cy vo mu giy, chic bt ch v b c ca
276
mnh. Hu nh trong sut thi gian ny ti u mang ngh
trong u. Mi bui sng thc dy, ngh u tin l n. Ti ngh
v n sut ngy v khi i ng cng ch ngh v n. Khng c mt
giy pht no sao lng, quanh i qun li ti ch c mt ngh v
n trong u.
Sau mt nm nghin ngm, Wiles quyt nh dng chin lc
tng qut l dng php quy np lm c s cho chng minh ca
mnh. Php quy np l mt cch chng minh rt c hiu qu v n
cho php nh ton hc chng minh mt mnh l ng vi mi
trng hp m ch cn chng minh n ng cho mt trng hp
m thi. V d, hy tng tng mt nh ton hc mun chng
minh mt mnh l ng i vi mi s t nhin cho ti v cng.
Bc th nht cn phi lm l chng minh mnh ng vi s
1, mt cng vic thng l kh d dng. Bc tip sau l cn phi
chng minh rng nu mnh ng vi s 1 th n phi ng
i vi s 2, v nu ng vi s 2 th n phi ng vi s 3, v
nu ng vi s 3 th n phi ng vi s 4, v c nh vy mi.
Tng qut hn, nh ton hc cn phi chng t rng nu mnh
l ng i vi s n th n phi ng i vi s n + 1 tip theo.
Chng minh bng quy np v cn bn l mt qu trnh gm
hai bc:
(1) Chng minh mnh ng vi trng hp u tin.

(2) Chng minh rng nu mnh ng i vi mt trng hp
bt k th n s ng i vi trng hp tip theo.
Mt cch khc hnh dung v php chng minh bng quy np

l hy tng tng mt s v hn cc trng hp nh l mt dy
277
nhng tnh ton b mt
v hn cc qun bi min. Vic chng minh cho mi trng
hp ta nh l tm cch lm tng qun min mt. Nu ta
t lm ln lt tng qun min mt th s tn mt lng v
hn thi gian cng sc lc, nhng php chng minh bng quy np
cho php cc nh ton hc lm tt c cc qun bi min m
ch cn lm qun u tin. Nu cc qun min c xp mt
cch kho lo th khi lm qun min u tin s lm qun
min th hai, ri dn n lm qun min th ba v c nh
th cho n v hn. Nh vy chng minh bng quy np gi cho ta
nh ti hiu ng min. Dng lm cc qun min ton hc
ny cho php c th chng minh mt s v hn trng hp bng
cch ch phi chng minh cho trng hp u tin. Ph lc 10 s
cho bn thy ngi ta s dng php chng minh bng quy np
nh th no chng minh mt mnh ton hc tng i n
gin i vi tt c cc s t nhin.
Thch thc i vi Wiles l phi xy dng c lp lun quy np
chng t c rng mi phng trnh eliptic trong s v hn cc
phng trnh phi tng ng vi mt dng modular (cng c
s lng v hn). Bng cch no ng phi ph v c chng
minh thnh mt s v hn cc trng hp ring r v sau chng
minh cho trng hp u tin. Tip theo, sau khi chng minh
c trng hp u tin, ng cn phi chng minh rng tt c cc
trng hp khc cng s nh dy cc qun min. Rt cuc,
ng cng pht hin ra bc u tin trong php chng minh
bng quy np ca mnh c n giu trong cng trnh ca mt thin
ti y bi kch ca nc Php th k XIX.
278
Evariste Galois
Evariste Galois sinh ti Bourg-la-Reine, mt lng nh ngay

pha Nam Paris, vo ngy 25 thng 10 nm 1811, tc l ch 22 nm
sau cuc Cch mng Php. Napoleon Bonaparte lc cn ang
nh cao ca quyn lc, nhng mt nm sau b tht bi thm
hi trn chin trng Nga. Vo nm 1814 ng b a i y v
Vua Louis XVIII ln ngi. Nm 1815, Napoleon trn thot khi o
Elba, tr v nc ginh li quyn lc, nhng trong mt trm ngy
ng b nh bi Waterloo v mt ln na buc phi t b ngai
vng cho Louis XVIII. Galois cng ging nh Sophia Germain, u
ln ln trong thi k y nhng bin ng d di, nhng trong khi
279
nhng tnh ton b mt
Germain thng giam mnh lnh xa nhng ch no ng ca cuc
Cch mng Php tp trung cho ton hc th Galois li thng
xuyn c mt ti trung tm nhng cuc tranh lun chnh tr, v iu
ny khng ch lm cho ng sao lng mt s nghip hc thut xut
sc m cn a n ci cht qu sm ca ng.
Ngoi tnh hnh bt n chung tc ng n cuc sng ring ca
mi ngi, s quan tm v chnh tr ca Galois cn c cha ng,
Nicolas - Gabriel Galois, khuyn khch. Khi Evariste mi 4 tui cha
ng c bu lm th trng ca Bourg-la-Reine. l thi k
m Napoleon c thng tr li cm quyn, mt thi k m nhng
gi tr t do mnh m ca Nicolas ph hp vi tm trng ca dn
tc. Vn l mt ngi c vn ha v ho hip, trong nhng nm
u lm th trng ng dnh c s knh trng ca c cng
ng, nh th m khi Louis XVIII tr li ngai vng, ng vn gi
nguyn cng v c bu. Ngoi chnh tr ra, mi quan tm
ch yu ca ng dng nh l son nhng bi c tu d dm m
ng thng c trong nhng cuc hp ti ta th chnh v c
cc nhn vin di quyn ca ng ht sc thch th. Nhiu nm
sau, chnh ti nng chm bim rt c duyn y dn ti s suy
sp ca ng.
Nm 12 tui, Evariste Galois vo hc ti trng trung hc Louis-
le-Grand, mt trng rt c uy tn nhng k lut cng rt khc
nghit. Ban u cha c hc ton, thnh tch hc tp ca ng
cng ng n, nhng cha tht xut sc. Tuy nhin, mt s kin
xy ra ngay trong hc k u tin c nh hng n c cuc
i sau ny ca ng. Trng Louis-le-Grand thc ra trc kia l
trng ca dng tu Jesuit v c tin n ni rng n sp c tr v
280
cho cc thy tu cai qun. Thi k ny din ra cuc u tranh trin
min gia nhng ngi theo phi cng ha v nhng ngi theo
phi qun ch nhm lm chao o cn cn quyn lc gia Louis
XVIII v cc i biu ca nhn dn, v s tng nh hng ca cc
thy tu c xem nh l du hiu xa ri nhn dn v nghing dn
v pha c Vua. Hc sinh ca trng, nhng ngi ch yu c
cm tnh vi phi cng ha, lp k hoch ni lon; nhng hiu
trng ca trng, ng Berthod, pht hin ra v ngay lp tc
ui hc 12 hc sinh cm u m mu ni lon . Ngy hm sau,
khi Berthod yu cu hc sinh cc lp cn li phi by t lng trung
thnh, h t chi khng ung chc mng Vua Louis XVIII,
ngay lp tc 100 hc sinh na b ui hc. Galois lc cn qu
nh, nn khng tham gia vo cuc ni lon tht bi v v vy
vn c tip tc hc trng. Tuy nhin, vic nhn thy bn b
ca mnh b s nhc theo cch ch lm bng ln nhng khuynh
hng cng ha c sn trong ng.
Ch n tui 16 - Galois mi ghi danh theo hc lp ton u tin,
di con mt ca cc thy gio th chnh lp ton ny bin Galois
t mt hc sinh rt c thc thnh mt hc sinh v k lut. Nhng
bo co ca nh trng cho thy rng ng b b tt c nhng mn
khc, ch tp trung vo nim am m mi m ng va pht hin ra:
Hc sinh ny ch hc nhng lnh vc cao cp nht ca ton hc.

S in r ton hc chim lnh hon ton cu b ny. Theo ti,
tt nht l b m cu b nn cho php n khng phi hc g khc
ngoi mn ton. Nu khng, ch lm ph thi gian ca n y
v n s chng lm c iu g khc ngoi vic tra tn cc thy
gio v lm kh mnh v nhng hnh pht.
281
nhng tnh ton b mt
S khao kht v ton hc ca Galois chng bao lu vt ra
ngoi kh nng ca cc thy gio nn ng hc trc tip t nhng
cun sch mi nht do cc bc thy ca thi i vit ra. ng d
dng hp thu nhng khi nim phc tp nht, mi 17 tui ng
c cng trnh cng b trn tp ch Annales de Gergone. Con ng
pha trc dng nh rng m i vi cu b thn ng ny,
nhng oi om thay, chnh s xut sc k l ca Galois li l tr
ngi ln nht cho s tin b ca ng. Mc d kin thc v ton ca
ng tha vt qua cc k thi trng Louis-le-Grand, nhng
cc li gii ca Galois thng l mi m v tinh xo ti mc cc v
gim kho khng nh gi ht c gi tr ca n. Tnh hnh cn
ti t hn na v Galois thng thc hin qu nhiu nhng tnh
ton trong u, nn ng khng bn tm ti chuyn phi trnh by r
rng nhng lp lun ca mnh trn giy, lm cho cc v gim kho
thm ch cn lng tng v tht vng.
Ngoi ra, tnh kh nng ny v hp tp ca thin ti tr tui ny
lm cho ng khng c lng cc thy gio cng nh bt k ai
tng c quan h vi ng. Khi Galois np n thi vo trng i
hc Bch khoa Paris, mt trng c uy tn nht ca nc Php thi
by gi, nhng cu tr li ngn ngn, thiu gii thch tht r rng
trong k thi vn p khin ng khng c nhn vo trng.
Galois khao kht mt cch tuyt vng vo c trng Bch khoa
khng ch bi v danh ting ca n m cn bi v trng ny cng
ni ting l mt trung tm hot ng ca nhng ngi cng ha.
Mt nm sau, ng np n thi li, nhng ln ny cng vn nhng
suy lun nhy cc ca ng trong k thi vn p lm cho v gim
kho tn l Dinet phi bi ri. Khi cm thy mnh chc chn b rt
282
ln th hai v tuyt vng v ti nng xut sc ca mnh khng c
tha nhn, Galois mt bnh tnh, ng cm chic gi lau bng nm
thng vo mt Dinet. V Galois khng bao gi quay tr li nhng
cn phng y tn knh ca trng Bch khoa na.
Khng h chn nn v b nh trt, Galois vn t tin vo ti
nng ton hc ca mnh v ng vn tip tc tin hnh nhng nghin
cu ring. Galois quan tm ch yu n vic tm nghim ca cc
phng trnh, chng hn nh cc phng trnh bc hai. Cc phng
trnh ny c dng:
ax + bx + c = 0 , trong a, b, c c gi tr ty .
2
Bi ton t ra l tm nhng gi tr ca x phng trnh bc

hai trn c nghim ng. Khng mun dng phng php m
mm th v sai, cc nh ton hc mun c ngay mt cng thc tnh
nghim, v tht may mn thay, c tn ti mt cng thc nh th:
Ch cn thay cc gi tr ca a, b, c vo cng thc trn l ta c th

tnh c ngay cc gi tr ng ca x. V d, ta c th dng cng
thc trn gii phng trnh:
2x - 6x + 4 = 0, trong a = 2, b = - 6 v c = 4.
2
Bng cch t cc gi tr ca a, b, c vo cng thc trn ta s tnh

c x = 1 hoc x = 2.
C cc phng trnh phc tp hn, l cc a thc. Mt loi
a thc phc tp l phng trnh bc ba:
ax + bx + cx + d = 0
3 2
283
nhng tnh ton b mt
S phc tp l do c thm s hng cha x . Bng cch cng thm
3
s hng cha x , ta nhn c phng trnh a thc bc tip theo,

4
thng c gi l phng trnh bc bn:
ax + bx + cx + dx + e = 0
4 3 2
Vo th k XIX, cc nh ton hc cng tm c cng thc

tnh nghim ca cc phng trnh bc ba v bc bn, nhng li
cha bit phng php tm nghim ca phng trnh bc nm:
ax + bx + cx + dx + ex + f = 0
5 4 3 2
Galois b m nh bi vic tm kim cng thc gii phng

trnh bc nm, mt thch thc ln ca thi k , v tui 17 ng
c trnh gi hai bi bo nghin cu cho Vin Hm lm
Khoa hc Php. Ngi c ch nh phn bin cho hai bi bo ny
l Augustin-Louis Cauchy, ngi m nhiu nm sau ua tranh
vi Lam v mt chng minh cui cng l sai ca nh l cui cng
ca Fermat. Cauchy nh gi rt cao v cng trnh ca chng thanh
nin ny v xem n ng c tham gia cuc thi ginh Gii thng
ln v ton hc ca Vin Hn lm. qua c vng loi, hai bi
bo ca Galois phi c vit v trnh di dng mt tiu lun, v
vy Cauchy gi tr li cho Galois v ch ng np li.
Vt qua c s ph phn ca cc thy gio v s nh trt
ca trng Bch khoa, thin ti Galois dng nh sp sa c
cng nhn; nhng ri ba nm tip sau, mt lot nhng bi kch c
nhn v ngh nghip lm tiu tan nhng kht vng ca ng. Vo
thng 7 nm 1829, mt linh mc mi thuc dng Jesuit ti lng
Bourg-la-Reine, ni m cha Galois vn ang lm th trng. V linh
mc ny bc tc trc cm tnh ca nhng ngi cng ha i vi
284
ngi th trng, y bn m mt chin dch nhm lm cho cha Galois
b mt chc bng cch tung th tin n lm mt uy tn ca ng.
c bit, g linh mc y mu m ny li dng s ni ting
ca Nicolas-Gabriel Galois trong vic sng tc nhng bi th chm
bim d dm. Y vit mt lot nhng bi th th tc ch nho cc
thnh vin ca cng ng v tt c u k tn ngi th trng. Cha
ca Galois khng th chu ni s xu h v ngng ngng do g
linh mc gy ra nn quyt nh t st.
Evariste Galois tr v d m tang ca cha, tn mt chng
kin s chia r trong lng do g linh mc gy ra. Khi quan ti ang
h huyt, th mt cuc u xy ra gia g linh mc ang lm
l v nhng ngi ng h ngi th trng, nhng ngi nhn ra
rng c mt m mu lm hi ng. G linh mc b mt vt thng
di u, cuc u bin thnh mt cuc bo lon, v chic
quan ti b th ba xung huyt. Chng kin cnh h thng
nh th ca Php h nhc v hy hoi cha mnh ch lm cng
c thm s ng h nhit thnh ca Galois i vi s nghip ca
nhng ngi cng ha.
Tr li Paris, Galois vit gp hai bi bo ca mnh thnh mt
tiu lun v hon thnh trc thi hn ca cuc thi kh lu. ng
gi ngay tiu lun ny cho Joseph Fourier, th k ca Vin Hn
lm, v c ng ny chuyn n cho ban gim kho. Tiu lun
ca Galois khng a ra c nghim ca phng trnh bc nm,
nhng li a ra mt tng xut sc m nhiu nh ton hc, k c
Cauchy, xem rng n ng c nhn gii thng. Nhng iu
chong vng i vi Galois v cc bn ca ng l khng nhng ng
khng nhn c gii thng, m thm ch cn khng c tham
285
nhng tnh ton b mt
gia mt cch chnh thc. Fourier qua i mt t tun trc khi
xt gii, v mc d chng cc tiu lun tham gia cuc thi c
chuyn cho Hi ng, nhng trong li khng c tiu lun ca
Galois. Bn tiu lun ny khng bao gi c tm thy na v
s bt cng ny c mt nh bo Php ghi li:
Nm ngoi, trc ngy 1 thng 3, ng Galois c gi cho th k

Vin hn lm mt tiu lun v nghim ca cc phng trnh s.
Tiu lun ny l ra tham gia cuc thi ginh Gii thng ln
v ton hc. N xng ng c gii, v gii quyt c mt
s kh khn m nh ton hc Lagrange khng lm c. ng
Cauchy c nhng nh gi rt cao v tc gi ca tiu lun ny.
Nhng iu g xy ra? Bn tiu lun b mt v gii thng cng
c trao m khng c s tham gia ca nh bc hc tr tui.
Le Globe, 1831
Galois cm thy rng bn tiu lun ca ng b Vin Hn lm

vn c thin kin v chnh tr, c tnh lm cho tht lc. Mt nm
sau nim tin ny cng c cng c khi Vin Hm lm li t chi
mt bn tho tip theo ca ng vi khng nh rng nhng lp
lun ca ng khng r rng cng nh cha c pht trin mt
cch y cho php chng ti c th nh gi c s cht
ch ca n. Galois chc chn rng c mt m mu loi ng ra
khi cng ng ton hc, v v vy ng b b vic nghin cu
dnh thi gian v sc lc ch yu cho cuc u tranh v s nghip
ca phi cng ha. Vo thi gian Galois l sinh vin ca
trng S Phm, mt trng c uy tn ch km trng Bch khoa
i cht. trng S Phm, Galois ni ting l mt sinh vin hay
gy ri cn vang di hn c s ni ting v ton hc ca ng. iu
286
ny t ti nh im trong cuc cch mng thng 7 nm 1830,
khi m Charles X chy trn khi nc Php v cc phe cnh chnh
tr tranh ginh nhau quyn kim sot cc ng ph Paris. ng
Guigniault, hiu trng trng S Phm, vn l mt nh qun ch,
thc c rng a s sinh vin trong trng u l nhng
nh cng ha cp tin v th ra lnh nht h trong phng ng
v kha tt c cc cng trng. Vy l Galois b ngn chn khng
c tranh u cng vi cc chin hu ca mnh, s v mng cng
vi cn tc gin t ti nh im khi m phi cng ha cui cng
tht bi. Ngay khi c c hi xut hin, Galois cho cng b
mt bi ch trch su cay vin hiu trng nh trng v kt ti y
l mt tn hn nht. Khng c g ng ngc nhin l Guigniault
ngay lp tc ui hc cu sinh vin bng bnh. Th l s nghip
ton hc chnh thc ca Galois chm dt.
Ngy 4 thng 12, thin ti chuyn gy ri ny li c nh tr
thnh ngi ni lon chuyn nghip nn gia nhp n v Pho
binh ca V quc qun, mt b phn theo phi cng ha trong gii
qun s, cn c bit ti nh l nhng ngi bn dn. Trc
khi kt thc thng cui cng trong nm, vua mi Louis-Phillipe
gii tn lc lng Pho binh ca V quc qun trnh s bo lon
tip tc xy ra, khin cho Galois khng cn chn nng thn. Ti
nng tr tui xut sc nht ca nc Php ny b chn ng
khp ni, v mt s ng nghip ton hc trc kia ca ng ngy
cng lo ngi cho hon cnh khn cng ca ng. Sophia Germain,
ngi m vo thi l n chnh khch ng tui ca nn ton
hc Php, by t s lo lng ca mnh vi b tc Libri-Carrucci,
mt ngi bn ca gia nh:
287
nhng tnh ton b mt
Qu tht l c s bt hnh lin quan vi tt c nhng g c dnh
lu n ton hc. Ci cht ca Fourier l n kt thc ging
xung anh chng sinh vin Galois ny, ngi m mc d tnh tnh
rt bng bnh, nhng t ra l c ti nng thc s. Cu y
b ui khi trng S Phm, v hin trong ti khng c mt xu,
m cu y rt ngho, v vy cu y hin vn ang tip tc thi
quen hay xc phm ca mnh. Ngi ta ni rng cu y sp in
n ni. Ti s rng iu s l s tht.
Chng no m nhng am m chnh tr ca Galois cn tip tc

th s phn ca ng tip tc ti t hn. Nh vn v i ngi Php,
Alexandre Dumas li mt bng chng v iu ny. Mt hm
tnh c ng c mt nh hng Vendanges des Bourgogne, khi ngi
ta t chc mt ba tic chc mng 19 ngi theo phi cng ha b
buc ti hot ng b mt c x trng n:
Bt cht, gia cu chuyn ring ca ti vi mt ngi ngi bn

tri ti, ci tn Louis - Phillipe v tip sau l nm su ting hut
so lt vo tai ti. Ti quay ngi li. Mt trong s nhng cnh
tng huyn no nht ang din ra cch ch ti khong 15 n
20 ch ngi. Tht kh c th tm c khp kinh thnh Paris
hai trm ngi c tinh thn th ch vi chnh ph hn nhng
ngi t tp y vo lc 5 gi chiu, trong mt gian phng di,
nn t, bn trn mt ngi vn nh th ny.
Mt ngi tr tui nng ly v gi mt con dao nhp bt li
trong cng mt tay c gng mi ngi nghe mnh ni, l
Evariste Galois, mt trong s nhng ngi cng ha nhit thnh
nht. Ting n o nh ch v khin cho chnh nguyn nhn ca
s n o cng tr nn khng sao hiu ni. Tt c nhng g ti
c th cm nhn c l c mt s e da v ci tn Louis-Phillipe
c nhc ti: nh ny c th hin r bng con dao
c bt li.
288
iu ny vt ra ngoi khun kh nhng quan im cng ha
ca ring ti. Ti nh nhng b p lc ca ngi lng ging
ngi bn tri ti, mt trong s nhng anh h ca nh vua, ngi
khng mun lin ly, chng ti bn nhy qua ca s ra ngoi
vn. Ti v nh lng vn gn cht lo lng. Hn ri cu chuyn
ny s c nhng hu qu ca n. Thc vy, hai hay ba ngy sau
Galois b bt.
Sau khi b giam nh t Sainte-Plagie khong mt thng, Galois

b buc ti e da tnh mng nh vua v c em ra xt x. Mc
d t nhng hnh ng ca ng, chuyn ng phm ti l iu t ai c
th nghi ng, nhng bn cht bc ng ca mt ba tic lm cho
khng ai dm thc s khng nh l mnh c nghe thy Galois a ra
li e da trc tip hay khng. Mt v quan ta c cm tnh v cng
v tui ca k ni lon cn qu tr - ng vn ang tui hai mi,
khin ng c trng n. Nhng mt thng sau ng li b bt.
Trong l k nim ngy ph ngc Bastille, 14 thng 7 nm 1931,
Galois i khp Paris vi b qun phc pho binh ca V quc qun
b gii tn. Mc d chng qua y ch l mt hnh ng khiu
khch, nhng ng b kt n 6 thng t giam v li c gii v
Sainte-Plagie. Trong nhng thng sau, chng thanh nin vn ght
ru b nhng k th tc xung quanh li ko. Nh thc vt hc v
cng l mt ngi cng ha nhit thnh, Francois Raspail, ngi b
bt giam v ti t chi khng nhn hun chng Bc u bi tinh do
vua Louis-Phillipe trao, vit v ln ung ru u tin ca Galois
nh sau:
Cu ta cm ly chic ly nh ht nh Socrates dng cm cm ly

cy c cm; cu ta tp mt ngm, khng khi khng chp mt
289
nhng tnh ton b mt
v nhn mt. Ly th hai xem chng t kh khn hn ly th nht,
v sau l ly th ba. Ngi mi tp ung long chong
mt thng bng. Chin thng ri! Hoan h thn Lu linh cc
nh t! Ngi u c mt linh hn trong trng vn rt ght
ru ch.
Mt tun sau, mt g bn ta t mt cn phng p mi i din

nhm bn vo phng giam v lm b thng ngi nm bn
cnh Galois. ng inh ninh rng thc ra vin n l nhm vo
mnh v c mt m mu t pha chnh ph nhm m st ng.
Ni s b truy hi v l do chnh tr khin ng hong s, cng
vi s tch bit vi bn b v gia nh, cng vi nhng tng
ton hc b t chi dn ng n trng thi suy sp hon ton.
Trong mt cn m sng do say, Galois nh dng dao t st,
nhng Raspail v nhng ngi khc gi cht c ng v tc
ly dao. Raspail vn cn nh r nhng li tm s ca Galois ngay
trc khi nh t st:
Cu c bit mnh ang thiu iu g khng? Mnh ch tm s vi

mt mnh cu thi y nh: l mt ngi m mnh c th yu
v ch yu trong tm tng m thi. Mnh mt i ngi cha m
khng ai c th thay th c, cu c nghe mnh khng y...?
Thng 3 nm 1832, mt thng trc khi ht hn t ca Galois,

mt nn dch t bng pht Paris v cc t nhn Sainte-Plagie
u c th. iu g xy ra i vi Galois trong t tun tip
theo hin vn cn l ti ca nhng cuc tranh ci ht sc gay
gt, nhng c iu chc chn l nhng s kin trong thi gian ny
ch yu l h qu ca mt thin tnh s vi mt ngi n b b n
290
c tn l Stphanie-Flicie Poterine du Motel, con gi ca mt bc
s ng knh Paris. Mc d khng c manh mi g v chuyn mi
tnh bt u nh th no, nhng nhng chi tit v s kt thc
bi thm ca n c ghi chp li kh y .
Stphanie vn ha hn vi mt ngi n ng tn l Pesheux
dHerbinville, ngi pht hin ra v cha ci ca mnh khng
chung tnh. Herbinville ni gin, v vn l mt x th c khi vo
loi nht nh nc Php, ng ta khng h n o, ngay lp tc
thch Galois u sng vo mt bui bnh minh. Galois tha bit
ting tm ca k thch u. Trong bui ti trc hm ra u trng,
Galois bit r rng y l c hi cui cng ng gii by nhng
ngh ca mnh trn trang giy, ng vit th cho bn b gii thch
hon cnh ca mnh:
Ti ngh nhng ngi yu nc, cc bn b ca ti, ng

nn trch mc ti v cht khng phi cho T quc. Ti cht v
l nn nhn ca mt m n b b i v hai c la ca n. Ti
kt liu cuc i mnh trong mt tr vu co khn nn. Tri i!
Ti sao ti phi cht v mt th v vn v gh tm th ny? Cu
Tri chng gim cho l ti phi chp nhn s khiu khch chng
qua ch l do s thc p, mt s khiu khch m ti c gng
lng trnh bng mi cch.
Mc d tn tm vi s nghip ca phi cng ha v mi tnh

lng mn kia, Galois vn lun duy tr nim am m ca mnh i
vi ton hc v mt trong nhng mi lo s ln nht ca ng l
nhng cng trnh nghin cu b Vin Hn lm t chi c th s
b tht lc vnh vin. Trong mt c gng tuyt vng ginh c
s cng nhn, ng lm vic sut m nh mnh vit ra
291
nhng tnh ton b mt
Hnh 22(a). m trc ngy
u sng, Galois c gng
vit ra tt c nhng tng
ton hc ca mnh. Tuy nhin,
trong cng c nhiu lun
gii khc na. Trn trang
ny, phn gia pha di
bn tri, c th nhn ra my
ch mt m n b (Une
femme) vi ch th hai b
gch xa, c l m ch ngi
n b l trung tm ca cuc
u sng ny.
Hnh 22(b). Mc d Galois

c gng mt cch tuyt vng ghi
li tt c mi iu trc gi khc
nh mnh kia, nhng ng
khng th hon tt c nhim v
. C th nhn ra my t Ti
khng c thi gian (je nai pas le
temps) cui dng th hai trong
phn di bn tri ca trang.
292
cc nh l m ng tin l gii thch mt cch y cu v
cc phng trnh bc nm. Hnh 22 cho thy mt s trang cui
cng c vit bi Galois. ch yu l s truyn t nhng
tng m ng gi cho Cauchy v Fourier, nhng xen k trong
nhng tnh ton i s phc tp i khi l nhng ch thng tht
Stphanie hay mt m n b v ting ku tuyt vng - Ti
khng c thi gian, ti khng c thi gian! Vo lc tn m, khi
nhng tnh ton ca ng hon tt, ng vit mt bc th gii
thch cho ngi bn ca mnh tn l Auguste Chevalier yu cu
nu ng cht hy chuyn nhng trang vit ny cho nhng nh ton
hc v i nht chu u.
Bn thn mn,
Ti c mt s pht minh mi trong gii tch. Pht minh u tin

c lin quan ti l thuyt cc phng trnh bc nm v nhng pht
minh khc c lin quan ti cc hm tch phn.
Trong l thuyt cc phng trnh, ti nghin cu nhng iu
kin kh gii bng cn thc; iu ny cho php ti o su l thuyt
ny v m t tt c nhng php bin i kh d trn mt phng trnh
ngay c khi n khng gii c bng cn thc. Tt c nhng iu
u tm thy y trong ba tiu lun...
Trong i ti, ti thng mnh dn a ra nhng mnh m ti
cha tht tin chc lm. Nhng tt c nhng g ti vit ra y u
ht sc r rng trong u ti hn mt nm nay, v li ch ca mnh,
ti khng mun li mt mi nghi ng no cho rng ti pht biu
cc nh l m li khng c mt chng minh hon chnh.
Hy yu cu mt cch cng khai cc ng Jacobi hoc Gauss cho
kin ca h, khng phi chuyn ng hay sai, m l v tm quan
293
nhng tnh ton b mt
trng ca cc nh l . Sau ht, ti hy vng mt s ngi s tm
thy trong m ln xn ny nhng iu hu ch cho mnh.
E. Galois
Sng hm sau, ngy 30 thng 5 nm 1832, trn mt cnh ng

vng v, Galois v Herbinville sng trong tay, ng i din v
cch nhau 25 bc. Herbinville ti cng vi ngi lm chng cn
Galois ch c mt mnh. ng khng h cho ai bit v cuc u sng
ny: ngi bo tin m ng nh ni vi Alfred, anh trai ca mnh,
ch c thng bo tin tc v cuc u sng sau khi n xy ra,
cn nhng bc th m ng gi cho bn b th phi vi ba ngy sau
mi ti.
Hai khu sng c nng ln v pht ha. Herbinville vn
ng tr , nhng Galois th b bn trng bng. ng nm vt
trn t khng ai gip . Khng c bc s phu thut kp thi,
cn k chin thng th bnh thn b i, li i th b thng ca
mnh nm ch cht. Vi gi sau, Alfred lao ti hin trng v a
em mnh ti bnh vin Cochin. Nhng qu mun, mng bng
ca ng b vim. Ngy hm sau Galois qua i.
m tang ca Galois cng bi hi gn nh m tang ca cha ng.
Cnh st tin rng y s l tiu im ca mt cuc biu tnh chnh
tr, nn m trc cho bt ngay ba mi ngi bn ca ng.
Tuy nhin, hai ngn ngi cng ha tp hp phc v m
tang v nhng cuc nh ln khng trnh khi n ra gia cc
ng nghip ca Galois v nhng vin chc nh nc ti kim
sot tnh hnh.
Nhng ngi a tang ni gin v nim tin ngy mt vng chc
294
rng ci g Herbinville chng phi l v hn phu hn phic g m
ch l nhn vin ca c quan mt v v Stphanie cng chng l
ngi yu m ch l mt m n b trong tr m nhn k m thi.
Nhng s kin nh v bn ln Galois khi ng b giam nh t
Sainte-Plagie khin ngi ta ngh ti mt m mu m st ngi
gy ri tr tui ny, v do nhng ngi bn ca ng rt ra kt
lun rng ng b la vo cu chuyn tnh ny, mt phn trong
mt m mu chnh tr nhm th tiu ng. Cc nh lch s vn cn
cha nht tr v chuyn cuc u sng ny l kt qu ca mt bi
kch tnh yu hay c ng c chnh tr, nhng du th no th mt
trong s nhng nh ton hc v i nht th gii b git tui 20,
khi mi nghin cu ton hc ch vn vn c 5 nm.
Trc khi cho cng b cc giy t ca Galois, anh ng v Auguste
Chevalier vit li lm sng t hn v gii thch thm. Thi
quen gii thch lt qua v khng y nhng tng ca mnh
chc chn s cn trm trng thm bi mt thc t l ng ch c mt
m tng kt li nhiu nm nghin cu ca mnh. Mc d h
lm ng bn phn l gi cc bn tho ca Galois cho Carl Gauss,
Carl Jacobi v nhiu ngi khc, nhng hn mi nm sau cng
trnh ca Galois vn khng c cng nhn, cho ti khi bn tho ri
vo tay Joseph Liouville vo nm 1846. Liouville nhn ra ngay
chp sng thin ti trong cc tnh ton ca Galois v b ra nhiu
thng c gng gii thch ht ngha ca n. Cui cng, ng
bin son li v cho cng b trn tp ch Ton hc Thun ty v ng
dng rt c uy tn ca ng. Cc nh ton hc hng ng nhanh
chng v nhit thnh bi v Galois thc s xy dng c mt
s hiu bit y v vic gii cc phng trnh bc 5.
295
nhng tnh ton b mt
Trc ht, Galois phn tt c cc phng trnh ny thnh
hai loi: gii c v khng gii c (bng cn thc!). Sau i
vi loi phng trnh gii c, ng ch ra phng cch tm
nghim ca chng. Hn th na, ng cn xt c nhng phng
trnh bc cao hn, c cha x , x v.v. v cng nhn dng c
6 7
nhng phng trnh no l kh gii. C th ni y l mt trong

s nhng tuyt phm ton hc ca th k XIX c mt trong s
nhng nhn vt bi kch nht ca n sng to ra.
Trong phn gii thiu cho bi bo , Liouville ni r ti sao
nh ton hc tr tui ny b cc bc n anh ca mnh t chi v
nhng n lc ca chnh ng phc hi li cho Galois nh th no:
Mt kht khao c ng thi qu chnh l nguyn nhn ca s

khim khuyt ny, s khim khuyt m ngi ta c ht sc
trnh khi phi bn ti nhng vn tru tng v b n ca i
s thun ty. Thc t, s r rng l ci cn cn thit hn na
khi ngi ta mun dn dt ngi c i ra xa nhng con ng
trn l i vo nhng vng t cn hoang s hn. Nh
Descartes ni: Khi nhng vn siu vit c a ra bn
tho th n cn phi r rng mt cch siu vit.... Galois khng
n quy tc ny, v v th chng ta c th hiu c ti sao
nhng nh ton hc ni ting xem mnh c phn s, bng s
nghim khc ca nhng li khuyn sng sut ca mnh, c gng
a Galois thin ti nhng cn thiu kinh nghim, tr v con
ng ng n. Tc gi m h ph bnh gt gao vn trc h
kia, y nhit huyt v nng ng; li khuyn ca h c th s
rt c li cho anh ta.
Nhng by gi mi chuyn thay i. Galois khng cn na!
Chng ta khng chy theo s ph phn v ch lm g na; hy gt
nhng khim khuyt sang mt bn v xem xt nhng phm gi...
296
S nhit tnh ca ti c ban thng, v ti cm thy v
cng sung sng sau khi lp y c mt s khe h nh. Ti
nhn thy s ng n hon ton ca phng php m Galois
s dng chng minh, c bit l nh l tuyt p ny.
Lt qun min u tin

Trung tm nhng tnh ton ca Galois l khi nim l thuyt
nhm, mt tng m ng pht trin thnh mt cng c mnh
m c kh nng ph v nhng bi ton m trc kia khng gii
c. V mt ton hc, nhm l mt tp hp cc phn t c th t
hp vi nhau bng cch dng mt php ton no , chng hn
nh php cng hoc php nhn v tha mn mt s iu kin nht
nh. Mt tnh cht quan trng trong nh ngha ca nhm l: khi
hai phn t ca nhm t hp vi nhau thng qua php ton th kt
qu cng phi l mt phn t khc ca nhm. Nhm c gi l
ng i vi php ton .
V d, cc s nguyn to thnh mt nhm vi php ton l php
cng thng thng. S t hp mt s nguyn vi mt s nguyn
khc thng qua php cng s dn ti mt s nguyn th ba, v d:
4 + 12 = 16
Tt c cc kt qu kh d i vi php cng u thuc tp hp cc
s nguyn, do cc nh ton hc ni rng tp hp cc s nguyn l
ng i vi php cng hay tp hp cc s nguyn to thnh mt nhm
i vi php cng. Tri li, tp hp cc s nguyn khng to thnh
mt nhm i vi php chia, v khi chia mt s nguyn cho mt s
nguyn khc, khng nht thit cho kt qu l mt s nguyn, v d:
297
nhng tnh ton b mt
Phn s 1/3 khng l mt s nguyn v ngoi tp hp ban u.
Tuy nhin, khi xem xt mt nhm ln hn bao gm c cc phn
s, v d nh tp hp cc s hu t chng hn, th tnh ng ca
tp hp i vi php chia s c phc hi li. Ni th nhng
ta vn cn phi thn trng bi v php chia cho s 0 cho kt qu l
v cng, iu thng dn ti nhng cn c mng i vi cc nh
ton hc. V l do cn phi pht biu mt cch chnh xc hn
nh sau: cc s hu t (tr s 0) l ng i vi php chia. Trong
nhiu phng din, tnh ng cng tng t nh khi nim y
m ta m t trong cc chng trc.
Cc s nguyn v phn s to thnh nhng nhm ln v hn,
v ngi ta c th ngh rng nhm cng ln th n to ra nhng
kt qu ton hc cng l th. Tuy nhin, Galois li c mt trit l
t li ha nhiu, v ng chng minh c rng nhng nhm
nh nhng c xy dng mt cch cng phu vn c th bc l s
giu c c bit ring ca n. Thay v dng nhng nhm v hn,
Galois bt u vi mt phng trnh c th v xy dng mt
nhm t mt s cc nghim ca phng trnh . Chnh nhm to
bi cc nghim ca phng trnh bc 5 ny cho php Galois rt
ra nhng kt qu ca ng v cc phng trnh . Mt th k ri
sau, Wiles dng cng trnh ca Galois lm nn tng cho chng
minh gi thuyt Taniyama - Shimura ca ng.
chng minh gi thuyt Taniyama - Shimura, cc nh ton hc
cn phi chng t c rng mi mt phng trnh eliptic trong
tp hp v hn ca chng phi kt i vi mt dng modular. Ban
298
u h c nh chng minh rng ton b ADN ca mt phng
trnh eliptic (tc dy -E) n khp vi ton b ADN ca mt dng
modular (tc dy -M), ri sau h li chuyn sang mt phng
trnh eliptic tip theo. Mc d y l mt cch tip cn hp l,
nhng khng ai tm c cch lp li qu trnh i vi mt
s v hn cc phng trnh eliptic v cc dng modular.
Wiles cng ph bi ton theo mt cch hon ton khc.
Thay v c gng lp s tng ng ca tt c cc phn t ca mt
dy -E vi mt dy -M, ri sau chuyn sang nhng dy -E
v dy -M tip theo, ng li c gng lp s tng ng mt phn
t ca tt c dy -E v tt c cc dy -M ri sau chuyn sang
phn t tip theo. Ni mt cch khc, mi dy -E c mt danh
sch gm mt s v hn cc phn t, ta nh cc gene ring r to
nn ADN, v Wiles mun chng minh rng gene th nht trong
tng dy -E u n khp vi gene th nht trong tng dy -M.
Ri sau ng s tin ti chng minh rng gene th hai trong
tng dy -E u n khp vi gene th hai trong tng dy -M, v
c tip tc nh vy.
Trong cch tip cn truyn thng, ngi ta c mt bi ton v
hn, trong cho d bn c chng minh c ton b mt dy -E
n khp vi ton b mt dy -M i na, th vn cn v s dy -E
v dy -M khc cn c khp vi nhau. Cch tip cn ca Wiles
cng vn cn phi gii quyt vn v hn bi v ngay c khi ng
chng minh c rng gene u tin ca tng dy -E l ng nht
vi gene u tin ca tng dy -M i na th vn cn v s cc gene
khc cn phi i chiu. Tuy nhin, cch tip cn ca Wiles c mt
u im hn hn cch tip cn truyn thng.
299
nhng tnh ton b mt
Trong cch tip cn c, mt khi bn chng minh c rng
ton b mt dy -E ng nht vi ton b mt dy -M, bn s phi
t hi: mnh phi th i chiu cp dy -E v dy -M no tip theo
y? Tp hp v hn cc dy -E v dy -M khng c mt th t t
nhin no v do cp dy -E v dy -M no s c xt tip theo
l s la chn kh ty tin. iu quan trng trong cch tip cn
ca Wiles l cc gene trong dy -E v dy -M li c mt th t t
nhin, do sau khi chng minh c rng tt c cc gene u
tin u n khp vi nhau (E =M ), th bc tip theo hin nhin s
1 1
l chng minh s n khp ca tt c cc gene th hai (E = M ) v

2 2
c nh th mi.
Th t t nhin chnh l ci m Wiles cn pht trin mt
chng minh bng quy np. Ban u, Wiles cn phi chng minh
c rng phn t u tin ca tng dy -E cn phi kt i vi
phn t u tin ca tng dy -M. Sau ng cn phi chng minh
rng nu cc phn t u tin c kt i th cc phn t th
hai cng s nh th, v nu nh cc phn t th hai c kt i
th cc phn t th ba cng s nh th, v c tip tc nh vy mi.
iu ny c ngha l ng cn phi lt qun min u tin, v
sau ng phi chng minh c rng bt k mt qun min
no cng s lm cho qun sau n theo.
Bc u tin, Wiles t c khi ng nhn thy sc mnh
ca cc nhm Galois. Mt s cc nghim ca mi phng trnh
eliptic c th c dng to nn mt nhm. Sau nhiu thng
phn tch Wiles chng minh c rng nhm ny dn ti mt
kt lun khng th ph nhn c: l phn t u tin ca mi
dy -E u thc s kt i vi phn t u tin ca mi dy -M.
300
Nh vy, nh Galois, Wiles lt c qun min u tin.
Bc tip theo ca php chng minh quy np i hi ng phi
chng minh c rng: nu mt phn t ty ca cc dy -E u
n khp vi phn t tng ng trong cc dy -M, th iu cng
ng i vi phn t tip theo.
t c iu thi mt t hai nm tri, trong khi khng
c mt manh mi no cho bit vic m rng chng minh s i hi
phi ko di bao lu. Wiles thc rt r nhim v pha trc:
Chc bn mun hi lm th no ti c th dnh mt lng thi gian
khng hn nh cho mt bi ton m c th khng gii c. Cu tr
li l ti rt thch lm vic v bi ton v ti b n m nh. Ti
cng rt thch em tr thng minh ca mnh i mt vi n. Hn na,
ti cng bit rng nhng vn ton hc m ti ang suy ngh cho
d cha sc mnh chng minh gi thuyt Taniyama - Shimura,
c nh l Fermat na, nhng cng c th chng minh c mt
iu g ... C th l ti s khng bao gi gii c bi ton Fermat,
nhng t ra ti cng khng tiu ph thi gian mt cch v ch.
nh l Fermat c chng minh?

Mc d y mi ch l bc u tin trn con ng tin ti
chng minh gi thuyt Taniyama - Shimura, nhng chin lc
Galois ca Wiles l mt t ph ton hc xut sc, xng ng
c cng b. Nhng do s bit lp t p t cho mnh, ng khng
th thng bo kt qu cho phn cn li ca th gii, ng thi ng
cng khng c mt thng tin g v chuyn cn c ai c th lm
c nhng t ph c ngha nh th hay khng.
301
nhng tnh ton b mt
Wiles nh li thi y tnh trit hc ca ng i vi nhng
i th tim tng ca mnh: ng l khng ai mun sau khi
b ra hng nm th gii quyt mt vn nhng bng nhin h
li pht hin ra rng cng trnh ca mnh va c tuyn b ch t
tun trc. Nhng bi v ti ang th gii mt bi ton c xem
l khng th gii c, nn ti thc s khng lo ngi nhiu lm v
s cnh tranh. Ti khng ngh rng bn thn ti hay mt ai khc
c mt tng v vic gii bi ton ny nh th no.
Ngy 8 thng 3 nm 1988, Wiles chong vng khi c thy
nhng hng tt ln trn trang nht cc bo thng bo rng nh l
cui cng ca Fermat c chng minh. T Washington Post
v t New York Times tuyn b rng mt ngi Nht tn l
Yoichi Miyaoka, 38 tui, thuc trng i hc Metropolitan Tokyo
tm c li gii cho bi ton hc ba nht th gii. Vo thi
im Miyaoka cn cha cng b chng minh ca mnh, m
mi ch m t nhng ng nt chnh ca n trong mt seminar
ton hc ti Vin Max Planck Bonne. Don Zagier, ngi c
mt trong seminar, tm tt s lc quan ca mi ngi nh
sau: Chng minh ca Miyaoka gy n tng mnh, nhiu
ngi cm thy rng c rt nhiu c may l n s ng. Chng
minh ca Miyaoka cn cha hon tt, nhng cho n thi im
ny th c v rt tt.
Ti Bonne, Miyaoka m t cch thc m ng tip cn bi
ton t mt gc hon ton mi - hnh hc vi phn nh th no.
Trong hng chc nm, cc nh hnh hc vi phn pht trin c
nhng hiu bit rt phong ph v cc hnh dng ton hc v c bit
302
l tnh cht cc b mt ca chng. Sau , vo nhng nm 1970, mt
nhm cc nh ton hc Nga, ng u l gio s S. Arakelov, c
nh rt ra nhng im song song gia cc bi ton trong hnh hc
vi phn v nhng bi ton trong l thuyt s. l mt kha cnh
trong chng trnh Langlands, v ngi ta hy vng rng nhng bi
ton cn cha gii c trong l thuyt s c th s c gii bng
cch xem xt nhng vn tng ng trong hnh hc vi phn, c
gi l trit l song song.
Nhng nh hnh hc vi phn c tham vng gii quyt nhng bi
ton trong l thuyt s gi y c gi l cc nh hnh hc i s
s hc, v nm 1983 h tuyn b chin cng u tin ca h, khi
Gerd Faltings thuc Vin nghin cu cao cp Princeton c mt
ng gp quan trng cho s tm hiu nh l cui cng ca Fermat.
Cn nh rng Fermat khng nh phng trnh:
x + y = z khng c nghim nguyn vi n > 2.

n n n
Faltings tin rng ng c th t c nhng tin b trn con

ng i ti chng minh nh l cui cng ca Fermat bng cch
nghin cu nhng hnh dng hnh hc tng ng vi cc gi tr
khc nhau ca n. Nhng hnh dng tng ng vi mi mt phng
trnh l rt khc nhau, nhng c mt im chung l tt c chng
u c nhng l hng. Nhng hnh dng ny l 4 chiu, kh ging
vi cc dng modular, v hnh nh 2 chiu ca hai trong s c
minh ha trn hnh 23. Tt c cc hnh dng u ging nhng chic
xm xe p nhiu chiu vi s l thng nhiu hn 1. Gi tr ca
n trong phng trnh cng ln th s l c trong hnh dng tng
ng cng nhiu.
303
nhng tnh ton b mt
Hnh 23. Nhng mt ny c to ra trn my tnh nh phn mm Mathematica.
Chng l nhng biu din hnh hc ca phng trnh xn + yn , trong n = 3
i vi hnh bn tri v n =5 i vi hnh bn phi, x v y c xem nh nhng
s phc.
Faltings c th chng minh c rng do nhng hnh dng

ny lun c hn mt l nn phng trnh Fermat tng ng vi n
c th ch c mt s hu hn cc nghim nguyn. M mt s hu
hn cc nghim th c th l 0, nh Fermat khng nh, nhng
cng c th l 1 triu hoc 1 t. Nh vy, mc d cha chng minh
c nh l cui cng ca Fermat, nhng t nht th Faltings cng
loi b c kh nng c v s nghim.
Nm nm sau, Miyaoka tuyn b rng ng tin thm c
mt bc na. Va bc vo tui hai mi, Miyaoka pht minh
ra mt gi thuyt lin quan n bt ng thc Miyaoka. Ngha l
vic chng minh c gi thuyt hnh hc ca ring ng cng tc
l s chng minh c s nghim ca phng trnh Fermat khng
ch hu hn m cn bng 0. Cch tip cn ca Miyaoka tng t vi
cch ca Wiles ch c hai u c gng chng minh nh l cui
cng ca Fermat bng cch kt ni n vi mt gi thuyt c bn
304
trong mt lnh vc ton hc khc. Trong trng hp ca Miyaoka,
l hnh hc vi phn; cn i vi Wiles, vic chng minh thng
qua cc phng trnh eliptic v cc dng modular. Tht khng may
i vi Wiles, trong khi ng cn ang vt ln chng minh gi
thuyt Taniyama - Shimura th Miyaoka cng b mt chng
minh y lin quan n chnh gi thuyt ca ng ta, ngha l
nh l cui cng ca Fermat c chng minh.
Hai tun sau cng b ca Miyaoka Bonne, Miyaoka tung ra
5 trang tnh ton i s trnh by chi tit chng minh ca ng, s
sm soi bt u. Cc nh l thuyt s v cc nh hnh hc vi phn
trn khp th gii kim tra tng dng mt, d tm tng khe h
logic nh nht nht hoc l mt manh mi n gin nht v mt gi
thit sai lm no . Ch trong t ngy, mt s nh ton hc tm
ra mu thun trong chng minh. Cng trnh ca Miyaoka dn
ti mt kt lun trong l thuyt s nhng khi c dch sang hnh
hc vi phn th n li mu thun vi mt kt qu c chng
minh t nhiu nm trc. Mc d iu ny khng lm hng ton b
chng minh ca Miyaoka, nhng n xung t vi trit l song
song gia l thuyt s v hnh hc vi phn.
Hai tun na li tri qua v Faltings, ngi lt ng cho
Miyaoka, thng bo rng ng tm ra nguyn nhn chnh xc
ca vic tng nh tan v ca trit l song song - l mt khe h
trong logic. Nh ton hc Nht Bn vn thin v hnh hc, nn ng
khng tuyt i chnh xc khi dch nhng tng ca mnh sang
mt lnh vc khc t quen thuc hn, l l thuyt s. Mt i
qun nhng nh l thuyt s lao vo nh gip Miyaoka sa li
sai st ca mnh, nhng nhng n lc ca h u dn n tht bi.
305
nhng tnh ton b mt
Hai thng sau cng b ban u, mi ngi c cm gic l chng
minh gc ca Miyaoka tht bi.
Cng nh mt s chng minh khc tht bi trong qu kh,
chng minh ca Miyaoka cho nhiu kt qu ton hc mi v
l th. Mt s on ring r trong chng minh ca ng vn c
cng nhn v c xem l nhng ng dng ca hnh hc vi phn
trong l thuyt s; v nhiu nm sau, da trn nhng kt qu ,
cc nh ton hc chng minh c nhng nh l khc, nhng
khng phi l nh l cui cng ca Fermat.
S xn xao quanh Fermat cui cng cng lng xung v bo ch
cng kp thi ci chnh rng cu tn ti hn ba trm nm
vn cn cha gii quyt c. Chc chn dng ch sau c
vit nguch ngoc trn tng ca ga tu in ngm Ph th 8 ca
New York c cm hng bi s kin ny:
xn + yn = zn khng c nghim
Ti tm ra mt chng minh thc s tuyt vi cho iu , nhng
khng th vit ra y v tu ca ti ti.
Lu i tm ti
Wiles lng l th pho nh nhm, iu m trn th gii khng ai
bit c. nh l cui cng ca Fermat rt cuc vn cha b chinh
phc v ng vn c th tip tc cuc hnh trnh chng minh n
thng qua gi thuyt Taniyama - Shimura. a s thi gian ti ngi
vit bn bn, nhng i khi ti c th quy gin bi ton v mt
iu g rt c th - c mt manh mi, mt iu g khin ti
thy rt l, mt iu g tng nh nm ngay pha di trang
306
giy m ti khng sao c th tm c n. Khi c mt iu c bit
lun qun trong u, chng cn n giy bt hoc bn lm vic, ti
thng i do xung quanh h. i do nh th ti thy mnh c th
tp trung cao tr tu cho mt kha cnh ht sc c th no
ca bi ton. Ti bao gi cng mang theo giy v bt bn mnh, v
nh vy, nu c ny ra mt tng ti c th ngi xung gh
v ghi chp ngay li.
Sau ba nm n lc khng ngi ngh, Wiles c c mt lot
cc t ph. ng p dng cc nhm Galois cho cc phng trnh
eliptic, ng ph v cc phng trnh ny thnh v s mnh, v
sau chng minh c rng mnh u tin ca mi phng
trnh eliptic u phi l modular. Vy l ng lt c qun
min u tin, v gi y ng phi khm ph ra nhng k thut
c th dn ti s sp ca tt c cc qun khc. Sau ny nhn li
th y dng nh l con ng t nhin dn ti chng minh,
nhng dn bc trn con ng i hi phi c mt quyt
tm st vt qua nhng thi k mt t tin vo chnh bn thn
mnh. Wiles m t nhng tri nghim trong cuc i lm ton
ca mnh nh l s khm ph mt lu i xa l chm trong bng
ti. Bn bc vo phng u tin ca lu i, mt cn phng ti
nh h nt. Bn d dm tng bc, vp vo th c trong
phng, nhng ri dn dn bn cng bit c tng vt nm
u. Cui cng, sau su thng hoc hn th, bn mi tm ra cng
tc n, bn bt ln v bt cht mi th u c chiu sng. By
gi th bn bit chnh xc bn ang u. Sau bn s chuyn
sang cn phng tip theo v cng mt khong nm, su thng m
mm trong bng ti nh th. Nh vy, mi mt t ph, i khi xy ra
307
nhng tnh ton b mt
tc thi, nhng i khi cng phi mt mt hay hai ngy, nhng thc ra
chng u l s tch t v khng th tn ti nu khng c nhng thng
di m mm trong bng ti trc .
Nm 1990, Wiles c cm gic nh mnh ang trong mt cn
phng tm ti nht. ng khm ph n c gn hai nm, nhng
khng c cch no chng minh c rng nu mt mu ca phng
trnh eliptic l modular th mu tip theo cng phi l modular.
ng th dng mi cng c v k thut c cng b trn
sch bo, nhng thy rng tt c chng u cha . Ti thc s
tin rng ti i ng hng, nhng iu khng c ngha l
ti nht thit s t c mc ch. Rt c th nhng phng php
cn thit gii bi ton ny cn l iu b n i vi ton hc hin
ti. C th mt trm nm na nhng phng php m ti cn
hon chnh chng minh cng cn cha c pht minh ra. V vy,
ngay c khi ti i ng hng, ti vn c th ri vo cnh sng
nhm th k.
Khng h chn nn, Wiles kin tr thm mt nm na. ng bt
u lm vic theo hng ca l thuyt Iwasawa. L thuyt ny l
mt phng php phn tch cc phng trnh eliptic m ng hc
c t hi cn l nghin cu sinh di s hng dn ca John
Coates. Mc d phng php hin nay cn cha hiu nng,
nhng ng hy vng rng c th ci tin v lm cho n c sc
mnh to ra hiu ng min.
K t khi lm c c t ph u tin nh cc nhm Galois,
Wiles ngy cng cm thy v mng. Bt c khi no p lc tr nn
qu ln, ng li quay tr v vi gia nh. T ngy bt u lm vic
v nh l cui cng ca Fermat, tc l t nm 1986, ng hai
308
ln lm cha. Cch duy nht ti c th ngh ngi l bn cnh
cc con ti. Bn tr chng quan tm g ti Fermat, chng ch mun
nghe k chuyn v chng khng mun cho bn lm bt c iu
g khc.
Phng php Kolyvagin-Flach

Vo ma h nm 1991, Wiles cm thy tht bi trong vic ci tin
l thuyt Iwasawa. ng cn phi chng minh mi qun min,
nu n t th s lm qun min tip theo - iu ny c
ngha l nu mt phn t trong cc dy -E ca cc phng trnh
eliptic n khp vi mt phn t trong cc dy -M ca cc dng
modular, th phn t tip sau cng s phi nh th. ng tin chc
rng iu l ng i vi mi phng trnh eliptic v mi dng
modular. L thuyt Iwasawa khng mang li cho ng s m bo
m ng tm kim. ng tin hnh mt cuc sn tm rng khp trn
cc trang sch bo nhng vn khng tm c mt k thut thay th
ng hu c th gip ng thc hin mt c t ph m ng cn. Sau
khi thc s lm vic bit lp Princeton trong sut 5 nm rng,
gi y ng quyt nh quay tr li cuc sng x hi c th nm
bt c nhng thng tin mi nht v ton hc. Bit u ni no
c ngi tm ra mt k thut mi m v mt nguyn nhn
ny hay khc cn cha cho cng b. Wiles cng ti Boston d
mt cuc hi ngh ln v cc phng trnh eliptic, ni m ng chc
rng s c gp nhng gng mt ni ting trong lnh vc ny.
Wiles c cc ng nghip trn khp th gii cho n nng
nhit. H rt vui mng c gp li ng sau mt thi gian di ng
309
nhng tnh ton b mt
vng mt trong hu ht cc hi ngh. H vn khng h bit g v
nhng vn m ng ang nghin cu v Wiles cng rt thn
trng khng l ra mt cht manh mi no. H khng mt cht
nghi ng g v ng c su kn ca Wiles khi ng hi h v nhng
thng tin mi nht c lin quan n cc phng trnh eliptic. Ban
u nhng cu tr li khng mang li cho ng iu g ng quan
tm, nhng cuc gp g vi ngi thy c ca mnh l gio s John
Coates c kt qu hn: Coates c nhc vi ti rng mt nghin
cu sinh ca ng l Matheus Flach ang vit mt bi bo rt hay
trong c phn tch v cc phng trnh eliptic. Flach da trn
mt phng php mi do Kolyvagin xut v c v nh phng
php ca anh ta dn ng sn cho vn ca ti. Dng
nh chnh l ci m ti ang cn, mc d ti bit rng s cn
phi pht trin thm na phng php Kolyvagin-Flach . Ti
vt b hon ton cch tip cn c ca ti v dnh nhiu ngy m
m rng phng php Kolyvagin-Flach.
Theo l thuyt th phng php mi ny c th m rng nhng
suy lun ca Wiles t mnh u tin ca phng trnh eliptic cho
n tt c cc mnh ca phng trnh v v tim nng n c
th thc hin cho mi phng trnh eliptic. Gio s Kolyvagin
to ra c mt phng php ton hc cc k mnh, v Matheus
Flach ci tin lm cho n cn mnh hn na. C hai ngi
u khng hay bit rng Wiles c nh gp cng trnh ca h vo
mt chng minh quan trng nht ca th gii.
Wiles tr li Princeton v dnh hn vi thng lm quen vi k
thut m ng mi va pht hin, ri sau bt tay vo mt nhim
v khng l l p dng v thc hin n. Chng bao lu sau, i
310
vi mt phng trnh eliptic c th, ng thc hin c php
chng minh quy np ca mnh, c th l ng lt c tt c
cc qun min. Tht khng may, phng php Kolyvagin-Flach
ng i vi mt phng trnh eliptic c th nhng li khng ng
i vi cc phng trnh eliptic khc. Cui cng Wiles nhn
thy rng cc phng trnh eliptic c th phn loi thnh nhng
h khc nhau. Mt khi c sa i ng vi mt phng
trnh eliptic, phng php ny cng s ng di vi cc phng
trnh khc trong cng mt h. Thch thc t ra y l phi ci
tin th no cho n lun ng i vi tt c cc h. Mc d c
mt s h l kh chinh phc hn cc h khc, nhng Wiles tin rng
ng s tm c cch chinh phc tng h mt.
Sau su nm n lc, Wiles tin rng mnh nhn thy ch. Tun
no ng cng tin b hn. ng chng minh c rng nhng
h ng cong eliptic mi v ln hn u phi l modular, v vic
ng chinh phc c nhng phng trnh eliptic cn li ch l vn
thi gian. Trong giai on chng minh cui cng ny, Wiles bt
u nhn ra rng ton b chng minh ca ng da trn vic khai
thc mt k thut m ng mi ch bit t tun trc . V vy ng
bt u bn khon t hi liu mnh dng phng php Kolyvagin-
Flach hon ton cht ch hay cha.
Trong nm ti lm vic cc k cng thng c lm cho
phng php Kolyvagin-Flach vn hnh c, nhng phng
php ny li lin quan n c mt b my rt tinh xo m ti cha
thc s thng tho lm. C rt nhiu vn i s rt kh, i
hi ti phi hc thm nhiu kin thc ton hc mi. Sau , vo
khong u thng Ging nm 1993, ti quyt nh phi tit l vi
311
nhng tnh ton b mt
Nick Katz
mt ai l chuyn gia ca nhng k thut hnh hc m ti ang

s dng. Ti mun chn mt cch cn thn ngi m ti s tit
l bi v ngi phi gi b mt mi chuyn. V ti chn s
ni vi Nick Katz.
Gio s Katz cng lm vic Khoa ton trng i hc Princeton
v quen bit Wiles vi nm. Mc d ngay cnh nhau nhng
Katz hon ton khng bit nhng g ang din ra ngay cui hnh
lang. ng vn cn nh k tng chi tit ca thi im m Wiles h
m vi ng v b mt ca mnh: Mt hm, Andrew ti gp ti
312
phng ung tr v hi ti c th v phng lm vic ca anh y c
khng, v c iu g mun ni vi ti. Ti hon ton khng hiu
l c chuyn g. Ti phng, Andrew khp cht ca li. Anh ni
rng anh ngh l mnh s chng minh c gi thuyt Taniyama -
Shimura. Ti sng s v xem l chuyn vin tng.
Andrew gii thch rng phn ln chng minh ca anh u da
trn s m rng cc cng trnh ca Flach v Kolyvagin, nhng n
qu phc tp v mt k thut. Anh cm thy cha tht vng tin
lm vo phn k thut qu cao cp ny ca chng minh v mun
cng ai kim tra li mt cch tht k lng, anh mun chc
chn rng tt c u phi ng. Anh ngh ti chnh l ngi c th
gip anh thc hin vic kim tra , nhng ti ngh cn c mt l
do khc anh ngh ch danh ti. Anh y tin chc rng ti l
ngi bit gi mm gi ming v s khng ni cho bt c ai bit
v chng minh .
Vy l sau su nm lm vic c lp hon ton, Wiles nh
phi tit l b mt ca mnh. By gi cng vic ca Katz l phi
o bi trong c ni nhng tnh ton s da trn phng php
Kolyvagin-Flach. Thc s tt c nhng iu m Wiles lm c
u c tnh cch mng v Katz phi suy ngh rt lu tm cch
kim tra tt nht: Ci m Andrew cn phi gii thch l rt ln v
di, do vy khng th thng qua nhng cuc ni chuyn khng
chnh thc trong phng lm vic ca anh y c. i vi mt ci
g ln lao nh vy cn phi c mt chuyn ging dy chnh
thc, c lch lm vic hn hoi mi tun, nu khng mi chuyn s
khng th thnh cng c. iu ny gii thch ti sao chng ti
quyt nh lp mt lp chuyn .
313
nhng tnh ton b mt
Nh vy l h quyt nh rng chin lc tt nht l thng
bo m mt lp chuyn cho cc nghin cu sinh trong Khoa.
Wiles s ging v Katz ngi nghe chung vi sinh vin. Lp chuyn
thc cht s cp ti phn chng minh cn phi kim tra,
nhng cc sinh vin ti nghe s khng bit g v chuyn . Cch
ngy trang nh th buc Wiles phi gii thch tt c tng bc mt
m khng gy mt cht nghi ng no trong Khoa. Nu c ai
quan tm th n hon ton ging nh nhng lp chuyn khc
dnh cho cc lp nghin cu sinh.
Th l Wiles cho thng bo v lp chuyn c tn l Nhng
tnh ton v cc ng cong eliptic, - Katz mm ci nh li, -
mt ci tn rt chung chung, hiu th no cng c. Anh khng
h nhc ti Fermat v cng chng nhc ti Taniyama - Shimura,
m lao ngay vo lm nhng tnh ton mang tnh cht rt k thut.
Hon ton khng ai c th on c ra anh thc s ang lm ci
g. M mt khi bn khng bit ton hc y dng lm g,
th s khng th theo di c. Thc ra, ngay c khi bit n dng
lm g th vic theo di cng khng d dng ri. Du sao th
cc nghin cu sinh cng ln lt b hc dn v t tun sau ti l
ngi duy nht cn li.
Katz ngi trong ging ng v lng nghe chm ch tng bc
trong cc tnh ton ca Wiles. Kt thc, ng xc nhn rng
phng php Kolyvagin-Flach dng nh vn hnh tt. n khi
khng mt ai trong Khoa bit c iu g ang din ra. Cng
khng mt ai ng rng Wiles sp sa m ci gii thng quan
trng nht ca ton hc. Vy l k hoch ca h thnh cng.
314
Sau khi kt thc lp chuyn , Wiles tp trung tt c sc lc
hon tt chng minh. ng p dng thnh cng phng
php ca Kolyvagin-Flach cho ht h ny n h khc ca cc
phng trnh eliptic v giai on ny ch cn mt h duy nht
khng chu u hng trc k thut . Wiles m t ng n
lc hon tt yu t cui cng ca chng minh nh th no: Mt
bui sng vo cui thng 5, Nada i ra ngoi cng vi bn
tr, ti ngi mt mnh bn bn lm vic v suy ngh v h cn li
cui cng ca cc phng trnh eliptic. Ti tnh c nhn bi bo
ca Barry Mazur v c mt cu thu ht ngay s ch ca ti. N
nhc ti mt cu trc ca th k XIX, v ti bt ng nhn ra rng
ti c th dng n lm cho phng php Kolyvagin-Flach c
hiu lc i vi c h phng trnh eliptic cui cng ny. Ti lm
vic lun ti chiu, qun khuy c n tra, v ti khong 3 hay 4
gi chiu, ti thc s tin rng mnh gii quyt c vn
cui cng cn li. Ti gi ung tr bui chiu, ti mi t trn gc
i xung v Nada rt ngc nhin thy ti xung mun nh vy.
Khi ti ni vi nng: Anh chng minh c nh l cui
cng ca Fermat.
Bn bo co ca th k
Sau by nm n lc mt cch n c, Wiles hon thnh vic
chng minh gi thuyt Taniyama - Shimura. V nh mt h qu,
sau ba mi nm m c ng cng chng minh c nh l
cui cng ca Fermat. V gi y n lc phi thng bo vi
phn cn li ca th gii.
315
nhng tnh ton b mt
Vy l vo thng 5 nm 1993, ti tin chc rng mnh c trn
vn nh l cui cng ca Fermat trong tay, Wiles nh li. Ti
vn cn mun kim tra li chng minh thm mt cht na, nhng
li c hi ngh sp t chc vo cui thng 6 Cambridge, v ti
ngh rng y s l ni tuyt vi cng b chng minh ca mnh,
v l thnh ph qu hng ti v ti cng tng lm nghin
cu sinh y.
Hi ngh c t chc Vin Isaac Newton. Ln ny Vin c
nh t chc mt hi tho v l thuyt s vi mt ci tn rt chung
chung Cc hm -L v s hc. Mt trong s nhng ngi t chc
hi ngh ny chnh l gio s John Coates, ngi hng dn lun n
tin s ca Wiles. Chng ti mi v y nhng ngi trn khp th
gii c lm vic v nhng vn ny v, tt nhin, Andrew cng
thuc s nhng ngi m chng ti mi. Chng ti d nh mt
tun tp trung lin tc cho cc bo co, ban u do c nhiu yu
cu c c bo co, chng ti ch dnh c cho Andrew hai
sut. Nhng sau ti thy rng anh y phi cn ti ba, nn ti
thu xp nhng li sut ca ti cho bo co th ba ca anh. Ti
bit rng Andrew c mt kt qu ln cn c thng bo, nhng
chnh ti cng khng bit thc s l ci g.
Khi Wiles ti Cambridge, th cn nhng hai tun ri na ng
mi phi bo co, v vy ng mun tn dng ht c hi: Ti
quyt nh s kim tra li chng minh mt ln na cng vi
mt hoc hai chuyn gia, c bit l phn da trn phng php
Kolyvagin-Flach. Ngi u tin ti ngh l Barry Mazur.
Ti ngh l ti ni vi anh y th ny: Ti c mang theo y
bn tho chng minh mt nh l. Anh y nhn v rt bi ri,
316
ti bn ni ngay: y, anh hy c ng th xem. Ti ngh anh
y cn c thi gian trn tnh. Anh y vn cn cha ht ngc
nhin. D sao ti cng ni cho anh y bit rng ti cng c
nh trnh by v chng minh trc hi ngh v ti rt mun
anh y kim tra li cng trnh ca ti.
Nhng gng mt xut sc nht trong lnh vc l thuyt s
ln lt c mt Vin Newton, k c Ken Ribet, l ngi m nhng
tnh ton ca ng vo nm 1986 khch l Wiles dn thn vo cuc
lu y c n trong sut by nm. Ti ti hi ngh ny ch yu
v cc hm -L v cc ng cong eliptic. Mi chuyn dng nh
chng c g khc thng cho ti khi ngi ta bt u ni vi ti
rng h c nghe thy nhng tin n rt l lng v mt lot bo co
s c Wiles trnh by ti hi ngh. Tin n l anh y chng
minh c nh l cui cng ca Fermat, nhng ti cho rng
l chuyn hon ton v vn. Ti ngh rng khng th c chuyn
nh vy c. C nhiu trng hp tin n lan truyn trong gii
ton hc, c bit l qua th in t, nhng kinh nghim cho thy
bn khng nn t qu nhiu k vng vo . Nhng ln ny tin
n rt dai dng v Andrew t chi tr li mi cu hi v chuyn
ny, th anh y x s li rt chi l l lng. John Coates ni vi
Wiles: Andrew, cu chng minh c iu g , phi khng?
Ti c phi mi bo ch khng y? Andrew ch hin lnh lc u
c nh l mm anh y b gn xi. ng l anh y ang chun b
cho mt v din ln.
Sau , vo mt bui chiu, Andrew ti gp ti v bt u
hi ti nhng g m ti lm vo nm 1986 v mt cht lch s
v nhng tng ca Frey. Ti ngh bng, iu ny tht kh tin,
317
nhng tnh ton b mt
nhng chc l anh ta chng minh c gi thuyt Taniyama -
Shimura v nh l cui cng ca Fermat, nu khng anh ta chc
chng hi mnh nhng iu y lm g. Ti khng trc tip hi xem
c ng nh vy khng, v ti thy Andrew x s rt lnh lng v
ti bit, c hi cng s chng nhn c cu tr li thng thn. V
vy ti ch ni nh nhng: Thi c, nu cu c c hi ni v cng
trnh th chuyn l nh th ny. Ti t ngt nhn Andrew c
v nh ti bit c iu g , nhng qu thc ti chng bit
m t g. Ti cng ch on vy thi.
Phn ng ca Wiles i vi cc tin n v p lc ngy cng tng
li rt n gin: Mi ngi hi ti v nhng bo co ca ti, rng
s thc ti s ni v ci g. Ti tnh b ni c n nghe ri s thy.
Tr li nm 1920, David Hilbert, lc 58 tui, c mt
bi ging trc cng chng v nh l cui cng ca Fermat
Gottingen. Khi c hi liu bi ton ny c gii c khng, ng
p rng ng s khng cn sng chng kin iu , nhng c
l nhng ngi tr tui hn ngi y s c th c chng kin
li gii . S c lng ca Hilbert v thi gian chng minh c
nh l cui cng ca Fermat l kh chnh xc. Bn bo co ca
Wiles vn cn hp thc v thi gian i vi gii thng Wolfskehl.
Trong di chc ca mnh Paul Wolfskehl quy nh thi hn cui
cng ca gii l ngy 13 thng 9 nm 2007.
Tiu lot bo co ca Wiles l Cc dng modular, cc ng
cong eliptic v cc biu din Galois. Li mt ln na, cng nh
lp chuyn cho nghin cu sinh mt nm trc y, m ch
yu l cho Nick Katz, cng c tn rt chung chung, khin ngi ta
khng th on ra mc ch ti hu ca n l g. Bo co u tin
318
ca Wiles nhn b ngoi kh nht nho, nhng n t c s cho s
cng ph gi thuyt Taniyama - Shimura s c trnh by trong
bo co th hai v th ba. a s c ta ca ng u coi thng tin
n v khng nm c mc tiu ca bn bo co, nn t ch ti
cc chi tit. Nhng ngi hiu bit th c tm kim nhng manh
mi, d l nh b nht, xc minh nhng tin n i.
Ngay sau khi bo co ca Wiles kt thc, tin n li bt u dy
ln vi mt sinh lc mi, v th in t c tung i khp th gii.
Gio s Karl Rubin, nguyn l hc tr ca Wiles bo v cho cc
ng nghip ca mnh M:
Date: Th hai, 21/6/1993 13:33:6

Subject: Wiles
Cho! Hm nay Andrew c bo co u tin. ng khng
thng bo g v chng minh gi thuyt Taniyama - Shimura,
nhng ng ang tin theo hng v ng cn hai bo co na.
ng vn cn ang rt b mt v kt qu cui cng.
Phng on ca ti l ng s chng minh rng nu E l mt
ng cong eliptic trn Q v biu din Galois trn cc im bc
3 trn E tha mn mt s gi thit no , th E s l modular. T
nhng iu ng ni th dng nh ng s khng chng minh ton
b gi thuyt . iu m ti khng bit l liu n c p dng cho
ng cong Frey, v do c ni g v Fermat hay khng. Ti s
lin lc thng xuyn vi cc bn.
Karl Rubin
i hc Quc gia Ohio
Ngy hm sau, cng c nhiu ngi nghe c tin n, nn c

ta ca bui bo co th hai ng ln ng k. Wiles chc tc h
319
nhng tnh ton b mt
bng nhng tnh ton trung gian cho thy r rng l ng ang c
gng cng ph gi thuyt Taniyama - Shimura, nhng c ta vn
cn bn khon t hi rng liu ng lm chng minh n,
v do chinh phc c nh l cui cng ca Fermat hay cha.
Li mt cn ma th in t phng ln cc v tinh:
Date: Th ba, 22/6/1993 13:10:39

Subject: Wiles
Khng c nhiu tin tc thc s trong bui bo co hm nay.
Andrew pht biu mt nh l tng qut v cc biu din Galois
nng theo nhng ng li nh ti vit hm qua. N dng
nh khng p dng cho cc ng cong eliptic nhng im mu
cht ngy mai s r.
Ti thc s khng bit ti sao Andrew li lm iu theo cch
y. R rng l ng bit r iu m ng s nh ni ngy mai. y
l mt cng trnh thc s nng k m ng y lm trong nhiu
nm, v dng nh ng rt t tin. Ti s cho cc bn bit tt c
nhng g xy ra ngy mai.
Karl Rubin
i hc quc gia Ohio
Ngy 23 thng 6 nm 1993, Andrew bt u bn bo co th

ba v cng l cui cng, John Coates nh li. iu th v l
tt c nhng ngi c ng gp cho nhng tng nm sau
chng minh ny u c mt trong phng hi ngh: Mazur, Ribet,
Kolyvagin, v nhiu, nhiu ngi khc na.
Vo thi im , tin n thi thc ti mc ton th cng
ng cc nh ton hc Cambridge u n d bui bo co cui
cng ca Wiles. Nhng ngi may mn th len c vo trong hi
trng, cn nhng ngi khc phi ng ngoi hnh lang, king
320
chn nhn vo qua ca s. Ken Ribet quyt nh khng c
l thng bo ton hc quan trng nht ca th k ny: Ti ti
tng i sm v ngi ngay hng gh trc vi Barry Mazur. Ti
c mang theo c camera ghi li thi im lch s ny. C mt
khng kh no nc, mi ngi rt hi hp ch i. Chc chn chng
ti u c cm gic rng mnh ang c tham gia vo mt thi
im lch s. Ai cng ci rt ti c trc cng nh trong thi
gian nghe Andrew bo co. S cng thng tch t trong my
ngy qua, nhng by gi th ti thi im tuyt vi ny, thi
im m chng ti ang tin gn ti ch chng minh ca nh l
cui cng ca Fermat.
Mc d c trong tay bn photocopy chng minh ca Wiles,
nhng Barry Mazur lc vn cm thy ngc nhin: Ti cha bao
gi c chng kin mt bo co v vang nh vy, mt bn bo
co y nhng tng tuyt vi, vi s cng thng y kch tnh
v s dn dt c chun b tuyt ho, dn n mt kt lun
duy nht.
Sau by nm n lc cng thng Wiles sp sa thng bo chng
minh ca ng cho ton th gii. Mt iu l l ngay c Wiles cng
khng nh c mt cch chi tit nhng thi im cui cng ca
bui bo co, m ch nh bu khng kh lc : Mc d bo ch
cng phong thanh bit v bui bo co ny, nhng rt may
l h khng n d. Nhng c rt nhiu ngi trong phng
hi ngh mang theo my nh v h chp ti tp vo lc gn
kt thc, v ng Gim c Vin Newton chc c chun b t
trc nn cn mang theo c mt chai sm-banh. C mt s im
lng y trang trng khi ti c chng minh v khi ti vit ln
321
nhng tnh ton b mt
bng pht biu ca nh l cui cng ca Fermat. on ti ni:
C l, ti xin php c dng y v sau l nhng trng
v tay khng ngt.
Hu chin
Tht l l cm gic ca Wiles v bn bo co ca mnh li bun
vui ln ln: Tt nhin y l mt c hi ln, nhng ti li c
nhng tnh cm ln ln. y l mt phn ca bn thn ti trong
sut by nm tri: n l ton b cuc sng lm vic ca ti. Ti
m mnh trong bi ton ti mc ti thc s cm thy rng n
hon ton thuc v ti, nhng by gi ti cho n i mt.
C cm gic nh l ti cho i mt phn c th ca mnh.
Ken Ribet, mt ng nghip ca Wiles, li khng h c cm gic
day dt nh vy: y l mt s kin hon ton c bit. ti
mun ni khi bn n d mt hi ngh, c mt s bo co tm
thng, mt s bo co hay v c c nhng bo co rt c bit na,
nhng mt bn bo co trong tc gi tuyn b rng gii c
mt bi ton tng tn ti ti 350 nm th ch mt ln trong i
bn c nghe. Mi ngi nhn nhau v ni: Ly Cha, bn bit
khng, chng ta va c chng kin mt s kin lch s. Sau
mi ngi hi i ba cu v mt vi k thut trong chng minh
v mt s p dng cho cc phng trnh khc, ri tt c li im lng
v sau t nhin li vang ln trng v tay th hai. Bo co tip
theo l ca ti. Ti ni, mi ngi cng ghi chp, ri cng v tay,
nhng s thc khng mt ai c mt y, k c ti, c mt nim
g v nhng iu m ti ni trong bo co.
322
Trong khi cc nh ton hc ang truyn i tin tt lnh qua
e-mail, th phn cn li ca th gii phi i ti chng trnh thi s
bui ti hoc bo ch ngy hm sau. Mt nhm phng vin truyn
hnh v cc phng vin khoa hc lao ti Vin Newton, tt c u
ngh c phng vn nh ton hc v i nht ca th k. T
Guardian ca Anh git tt: S co chung mt Cu cui cng
ca ton hc. T Le Monde ng trang trng trn trang nht: nh
l Fermat cui cng c chng minh. Cc nh bo khp ni
u ngh cc nh ton hc cho bit kin nh gi ca mnh
v cng trnh ca Wiles, v cc gio s va hi tnh sau cn sc
c yu cu gii thch ngn gn chng minh ton hc phc tp
nht t trc n nay, hoc cung cp nhng on trch dn ngn
gn c th lm sng t v gi thuyt Taniyama - Shimura.
Ln u tin gio s Shimura nghe ni v chng minh ca chnh
gi thuyt ca mnh l khi ng c thy trn trang nht ca t New
York Times - Cui cng, ting ku Eureka! trong mt cu ton
hc c. Ba mi lm nm sau khi Yukata Taniyama, bn ng t
st, gi thuyt m h cng nhau sng to ra gi y c chng
minh. i vi nhiu nh ton hc chuyn nghip, chng minh ca
gi thuyt Taniyama - Shimura l mt thnh tu cn quan trng
hn nhiu so vi li gii ca bi ton Fermat, bi v n c v s
h qu i vi rt nhiu nh l ton hc khc. Nhng cc nh bo
cp ti cu chuyn ny li c xu hng tp trung vo Fermat
v ch nhc s qua v Taniyama - Shimura, nu khng mun ni
l hon ton khng.
Shimura, mt con ngi khim tn v lch thip, khng bn tm
qu ng v chuyn ngi ta khng ch ti vai tr ca ng trong
323
nhng tnh ton b mt
Sau bo co chng minh nh l cui cng ca Fermat, nhng tp ch trn
khp th gii u c tin v bi phng vn v Wiles cng chng minh ca ng.
vic chng minh nh l cui cng ca Fermat. Nhng ng cng

hi bun v ng v Taniyama b gt t a v nhng ci tn ring
xung thn phn ca nhng tnh t. Tht l l ngi ta ch vit
v gi thuyt Taniyama - Shimura m khng ai vit v Taniyama
v Shimura.
y l ln u tin ton hc c xut hin trn trang nht k
t khi Yoichi Miyaoka thng bo chng minh ca ng vo nm
324
1988. S khc bit duy nht ln ny l cc phng tin thng tin
i chng cp ti vi quy m ln gp hai ln v khng ai t ra
c mt cht nghi ng no i vi nhng tnh ton ca Wiles. Qua
mt m ng tr thnh nh ton hc ni ting nht v thc t l
nh ton hc ni ting duy nht trn th gii. Tp ch People thm
ch cn lit ng vo s 25 ngi hp dn nht trong nm, cng
vi Cng nng Diana v Oprah Winfrey. Thm ch mt tp on
may sn quc t cn ngh ngi n ng thin ti nhng rt r
ny qung co cho nhng b qun o dnh cho n ng ca h.
Trong khi nhng tr xic ca cc phng tin thng tin i chng
vn cn ang tip tc v trong khi nhiu nh ton hc c ht sc
c cng chng ch , th mt cng vic ht sc nghim tc
l kim tra li chng minh ca Wiles vn ang c m thm tin
hnh. Cng nh vi bt c mt b mn khoa hc no khc, mi mt
cng trnh mi u phi c kim tra mt cch k lng, trc
khi n c cng nhn l chnh xc v ng n. Chng minh ca
Wiles cng phi c phn bin v kim tra mt cch gt gao. Mc
d nhng bo co ca Wiles Vin Newton cung cp cho mi
ngi nhng ng nt chnh cng trnh ca ng, nhng iu
khng c gi tr nh mt cuc kim tra chnh thc ca cc chuyn
gia. Th tc hc thut i hi rng bt k mt nh ton hc no gi
mt bn tho hon chnh ti mt tp ch c uy tn, th bin tp vin
ca tp ch phi gi n cho mt nhm nhng ngi phn bin,
nhng ngi c trch nhim kim tra k lng tng dng mt.
Wiles phi tri qua mt ma h i ch mt cch lo u nhn xt
ca nhng ngi phn bin, vi hy vng cui cng ng cng s
nhn c s tn ng ca h.
325
nhng tnh ton b mt
Andrew Wiles v Ken Ribert
ngay sau bo co lch s ca Wiles Vin Isaac Newton.
326
VII
Mt bi ton nh
Mt bi ton ng cng ph chng t s xng ng ca

n bng cch phn kch li.
Piet. Hein
Ngay khi bui bo co Cambridge kt thc, Hi ng trao gii

thng Wolfskehl c thng bo v chng minh ca Wiles. Tuy
nhin, h khng th trao ngay gii thng v quy nh ca cuc thi
yu cu mt cch r rng rng chng minh phi c cc nh
ton hc khc xc nhn v phi c cng b chnh thc:
Knigliche Gesellschaft der Wissenschaften Gottingen... s ch

xem xt nhng cng trnh ton hc xut bn di dng mt
chuyn lun ng trn cc tp ch hoc di dng sch bn
trong cc hiu sch... Vic trao gii s c Hi tin hnh khng
sm hn hai nm k t ngy cng b cng trnh. Khong thi
gian ny dnh cho cc nh ton hc c cng nh nc ngoi
by t kin ca mnh v tnh ng n ca li gii c
cng b.
Wiles gi bn tho cho tp ch Inventiones Mathematicae, v

ri t y bin tp vin ca n l Barry Mazur bt u qu trnh
chn lc nhng ngi phn bin. Bi bo ca Wiles lin quan ti
327
mt bi ton nh
qu nhiu cc k thut ton hc, c c in ln hin i, nn Mazur
quyt nh khng theo thng l l chn hai hoc ba phn bin,
m ng chn su. Mi nm c ti ba ngn bi bo c cng b
trong cc tp ch khoa hc trn ton th gii, nhng vi khi lng
s v tm quan trng nh cng trnh ca Wiles th n phi c
kim tra mt cp c bit. cho cng vic c n gin, bn
chng minh 200 trang ca Wiles c chia lm 6 phn, mi phn
bin chu trch nhim mt phn.
Chng III l phn ca Nick Katz, ngi tin hnh kim tra
phn ny cng vi Wiles mt nm trc: Ma h nm ti ti
Paris lm vic Vin Nghin cu Khoa hc Cao cp (IHES) v ti
c mang theo ton b bn chng minh 200 trang, trong chng
m ti chu trch nhim gm 60 trang. Khi ti ni, ti quyt nh cn
phi c mt ngi gip v mt k thut v th l ti ni n Luc
Illusie, lc cng Paris, lm ph- phn bin chng ny cho
ti. Chng ti gp nhau vi ln mi tun trong sut ma h , ch
yu l dy cho nhau hiu c chng m chng ti chu trch
nhim. Thc ra, chng ti chng lm g ngoi vic sot xt bn tho
tng dng mt tin chc rng khng c sai st no. i khi chng
ti cm thy bi ri trc iu ny iu kia mi ngy, i khi vi
ba ln trong ngy. Nhng khi ti u e-mail hi Andrew - ti
khng hiu iu m anh ni trang ny hoc hnh nh sai dng
kia. Thng th chng ti nhn c tr li ngay trong ngy hoc
ngy hm sau. Nhng tr li ca Andrew u lm sng t c
vn v chng ti li tip tc cng vic ca mnh.
Chng minh ca Wiles l mt chui nhng suy din khng l
c xy dng ht sc phc tp t hng trm nhng tnh ton ton
328
hc gn kt vi nhau bng hng ngn nhng kt ni logic. Ch cn
mt trong nhng tnh ton y l sai hoc mt trong s nhng kt
ni ri ra, khng cn tnh kt dnh na l ton b chng minh c
nguy c khng cn gi tr. Wiles gi y tr v Princeton, ang
lo u ch i cc nh phn bin hon tt nhim v ca mnh. Ti
khng mun t chc n mng chng no bi bo cn cha hon
ton ht trch nhim ca ti. Trong khi cng vic ca ti lun
b gin on bi nhng cu hi do cc nh phn bin gi v qua
e-mail. Ti vn inh ninh rng s khng c cu hi no gy cho ti
nhiu phin phc c. Thc ra, Wiles kim tra i, kim tra li
chng minh ca mnh trc khi gi n cho cc nh phn bin, v
vy ng ngh rng nu c nhng sai st v mt ton hc th chng
qua cng ta nh nhng li in n trong mt bi bo m thi, ngha
l ch l nhng li tm thng, ng c th sa li c ngay
lp tc.
Nhng cu hi c tip tc tng i bnh thng nh th trong
sut thng 8, Katz nh li, cho n khi ti vp phi mt vn
dng nh ch l mt bi ton nh. Vo khong ngy 23 thng 8, ti
e-mail cho Andrew, nhng do n hi phc tp nn anh y tr li
ti bng fax. Tuy nhin, bn fax khng tr li ng cu hi ca ti,
nn ti gi tip cho anh mt bc th in t na v li nhn c
mt bn fax na, nhng vn khng lm ti tha mn.
Wiles cho rng li ny cng lng nhng nh nhng li trc ,
nhng s thc p ca Katz buc ng phi xem xt li vn ny
mt cch nghim tc: Ti khng th gii p c ngay lp tc
ci cu hi c v rt n gin ny. Mt thi gian ti ngh n cng
i loi nh nhng cu hi khc thi, nhng ri n thng 9 ti bt
329
mt bi ton nh
u nhn ra rng n khng ch l mt kh khn tm thng, m cn
l mt li rt c bn. l mt sai lm trong phn quan trng ca
h thng suy din c lin quan ti phng php Kolyvagin-Flach,
nhng do n kh tinh t nn ti khng nhn ra. Sai lm ny kh
tru tng, khng th m t bng ngn ng thng thng c.
Ngay c gii thch cho mt nh ton hc cng i hi nh ton hc
phi b ra t hai n ba thng nghin cu nhng nt ln ca
bn tho.
Vn l ch khng c g m bo rng phng php
Kolyvagin-Flach vn hnh ng nh Wiles d kin. Phng php
ny c cho rng c th m rng chng minh t phn t u tin
ca mi phng trnh eliptic v dng modular ti tt c cc phn t
cn li, bng cch cung cp mt c ch lt t mt qun min sang
qun min tip theo. Ban u, phng php Kolyvagin-Flach ch
vn hnh c trong nhng iu kin hn ch c th, nhng Wiles
tin rng ng ci tin v cng c n n c th vn hnh
ng nh ng cn. Nhng theo Katz, thc t khng hn nh vy,
h qu ca iu l ht sc to ln v tiu cc.
Sai lm khng nht thit c ngha l cng trnh ca Wiles l
khng th cu vn ni, nhng n cng c ngha l ng cn phi
gia c li chng minh ca mnh. Tnh tuyt i ca ton hc i
hi Wiles phi chng minh c mt cch chc chn rng phng
php ca ng p dng c cho mi phn t ca tt c cc dy -E
v dy -M.
330
Ngi lp t thm
Khi Katz nhn thy tm quan trng ca sai st m ng pht hin
ra, ng t trch mnh l ti sao vo ma xun, khi Wiles ging
cho ng trong lp chuyn vi mc ch duy nht l pht hin
ra nhng sai st, th m ng lt qua. Ti ngh rng cu tr
li y l do s cng thng khi bn lng nghe mt bi ging; mt
mt, bn mun hiu tng chi tit nhng mt khc, li mun cho
ngi ging khng b ngt qung bi nhng cu hi ca mnh. Nu
bn mi pht li hi ti khng hiu iu ny, ti khng hiu iu
kia, th ngi ging s khng bao gi gii thch c g m bn cng
chng i n u. Tri li, nu bn khng bao gi hi ct ngang th
ri bn cng s khng theo di kp na, bn ch gt u cho lch s,
ch thc cht th li chng kim tra c g ht. ng l c mt s
cng thng nh vy gia vic hi qu nhiu v hi qu t, v chc
chn l vo giai on cui ca chuyn , sai lm lt c
qua. Ti sai lm pha hi qu t.
Ch mi t tun trc, bo ch trn ton cu cn ca ngi Wiles nh
nh ton hc xut sc nht th gii, v sau 350 nm tht bi, gi y
cc nh l thuyt s mi tin rng cui cng h cng thng c
Fermat. Nhng hin thi Wiles li ang phi i mt vi s nhc
nh s phi tha nhn rng mnh phm phi mt sai lm. Nhng
trc khi th nhn sai lm, ng quyt nh tp trung mi n lc
lp y khe h . Ti khng th u hng c. Ti b m nh
bi bi ton ny v ti vn cn tin rng phng php Kolyvagin-
Flach ch cn mt sa i nh l n s li vn hnh tt. Ti quyt
nh tr li li lm vic c ca mnh v hon ton xa lnh th gii
bn ngoi. Ti cn phi tp trung cao mt ln na, nhng ln
331
mt bi ton nh
ny trong nhng iu kin kh khn hn rt nhiu. Trong mt thi
gian di ti c ngh rng vic sa cha nm trong tm tay v ti
ch st mt iu g n gin thi v ch ngy hm sau l mi
chuyn s u vo y. Tt nhin, iu c th xy ra nh vy,
nhng ri thi gian tri i, ti mi nhn ra rng dng nh vn
tr nn gai gc hn.
Wiles hy vng rng c th sa cha c sai lm trc khi cng
ng cc nh ton hc thc c rng c sai lm. V ng,
ngi chng kin by nm rng n lc dnh cho chng minh
u tin, gi y li phi quan st cuc vt ln cam go ca chng
mnh vi mt sai st c nguy c ph hy tt c. Wiles vn cn nh
s lc quan ca v mnh: Vo thng 9, Nada ni vi ti rng iu
duy nht m c y mun cho sinh nht ca mnh l mt chng minh
ng. Ngy sinh ca c y l ngy 6 thng 10. Ngha l ti ch c
hai tun hon tt chng minh, v ti tht bi.
i vi Nick Katz, cng l mt thi k rt cng thng: Vo
thng 10, v nguyn tc, ch c ti, Illusie, nhng ngi phn bin
cc chng khc v Andrew, l tt c nhng ai bit v sai st ny.
Thi ca ti vi t cch mt ngi phn bin l hnh ng mt
cch hon ton b mt. Ti khng cm thy rng mnh c phn s
phi tho lun vn ny vi ai , ngoi Andrew ra, v vy ti
khng h mi vi mt ai. Ti ngh, bn ngoi Wiles lm ra v bnh
thng th thi, nhng lc ny anh vn ang gi kn iu b mt
i vi th gii, v ti cho rng chc anh cng ang rt khn kh
vi n. Thi ca Wiles t ra l ch ngy hm sau anh s gii quyt
c, nhng ri khi ma thu tri qua, bn tho vn cha c
hon thnh. Ri bt u lan truyn tin n ni rng c vn .
332
c bit, Ken Ribet, mt ngi phn bin khc, bt u cm
thy p lc ca vic phi gi b mt: V mt l do hon ton ngu
nhin ti c ngi ta bit ti nh l C quan thng tin v
Fermat. Nguyn do l bi bo khi u ng trn t New York
Times, m Andrew ngh ti thay mt anh ni vi phng vin, v
bi bo vit Ribet, ngi hnh ng vi t cch l pht ngn
vin ca Andrew Wiles... hay mt ci g i loi nh vy. Sau
ti gn nh bin thnh mt thi nam chm thu ht mi s quan
tm v nh l cui cng ca Fermat, c t bn trong cng nh bn
ngoi cng ng cc nh ton hc. Nhng ngi thuc gii truyn
thng t khp ni trn th gii gi in ti, v trong sut thi gian
hai ba thng ti cng phi c kh nhiu bi ging. Trong nhng
bi ging , ti nhn mnh rng l mt thnh tu tuyt vi,
ti cng trnh by khi qut chng minh ca Wiles v ni chuyn
v nhng phn ti bit r nht, nhng ri t lu sau ngi ta bt
u t ra nng rut v bt u t ra nhng cu hi rt kh chu.
Anh bit y, Wiles thng bo rt cng khai, nhng khng
ai, ngoi mt nhm rt nh nhng ngi phn bin l c nhn
thy bn tho. Do cc nh ton hc nng lng ch bn tho m
Andrew ha rng ch t tun sau thng bo u tin hi thng 6
l s c. Ngi ta ni: Thi c, c cho l nh l c thng
bo ri, nhng chng ti mun bit iu g ang xy ra. Ngi ta
ang lm g? V ti sao chng ti li khng nghe thy tm hi g?.
Mi ngi hi bt bnh v b ri vo trnh trng m tt, v h n
gin ch mun bit iu g ang din ra m thi. Sau mi chuyn
cn tr nn ti t hn bi v m my chm chp tch t trn
u chng minh ca Wiles v ngi ta lin tc ni vi ti v nhng
333
mt bi ton nh
tin n khng nh c mt khe h Chng 3. H hi ti c bit
khng, v qu tht ti khng bit tr li h th no.
Khi Wiles v nhng ngi phn bin ni di rng h khng bit
g v khe h , hoc t nht l t chi bnh lun, th s bn tn suy
din bng ln gh gm. Trong cn tuyt vng cc nh ton hc bt
u dn dp gi e-mail cho nhau vi hy vng tm ra s tht.
Date: 18/11/1993 21:04:49 GMT

Subject: Khe h trong chng minh ca Wiles
C nhiu tin n v mt hoc nhiu khe h trong chng minh

ca Wiles. Liu khe h ny l mt vt rn, mt vt nt, mt l
hng hay l mt vc thm? C ai c thng tin ng tin cy khng?
Josheph Lipman
i hc Purdue
Ti phng ung tr ca hu ht cc khoa ton trn th gii, s

bn tn v chng minh ca Wiles ngy mt cng thng hn.
p li nhng tin n v nhng e-mail suy din lung tung, mt s
nh ton hc c gng ku gi cng ng hy bnh tnh tr li.
Date: 19/11/93 15:42:20 GMT

Subject: Tr li: Khe h trong chng minh ca Wiles
Ti khng c mt thng tin th thit no, v ti cng khng cm
thy thoi mi khi tho lun nhng thng tin c gi ln u.
Ti ngh, li khuyn tt nht i vi mi ngi by gi l hy
gi bnh tnh v hy cho nhng ngi phn bin rt c thm
quyn, c trch nhim xem xt mt cch thn trng bi bo ca
Wiles, lm cng vic ca h. H s thng bo nhng pht hin
ca h khi h thy c iu g cn phi ni. Bt c ai tng
334
vit bo hoc phn bin cc bi bo u quen vi mt thc t
l trong qu trnh kim tra cc chng minh thng ny sinh cc
vn . i vi mt kt qu quan trng nh chng minh kh v
di ca Wiles, iu khng xy ra mi l s l.
Leonard Evens
i hc North Western
Mc d c li ku gi hy bnh tnh, nhng nhng e-mail vn

khng gim bt. Ngoi vic bn lun v ci sai st gi nh , cc
nh ton hc cn bt u tranh lun v o c ca vic ginh trc
thng bo ca ngi phn bin.
Date: 24/11/93 12:00:34 GMT

Subject: Tip tc bn tn v Fermat
Ti ngh r rng l ti khng ng vi nhng ai ni rng chng

ta khng nn bn tn v chuyn chng minh ca Wiles i vi
nh l cui cng ca Fermat c sai hay khng. Ti hon ton
ng h loi bn tn ny chng no ngi ta cn khng i x vi
n mt cch nghim tc. Ti khng xem n l chuyn c c tm.
c bit bi v bt k chng minh ca Wiles c sai hay khng, ti
vn tin rng ng lm ton trnh quc t.
l ci ti nhn c hm nay, mt thng tin khng phi
c gi ln u m c gi i gi li bi nhiu ngi.
Bob Silverman
Date: Th hai,22/11/93 20:16 GMT

Subject: Re: L hng Fermat
Coates ni trong mt bi ging Vin Newton tun trc rng

theo quan im ca ng th c mt l hng trong phn h
335
mt bi ton nh
thng Euler ca chng minh, m c th phi mt hai tun hoc
c khi phi hai nm mi lp y c. Ti vi ln ni chuyn
vi ng y, nhng vn cha bit chc ng y ni nh vy l da
trn c s no, v ng y cng khng c bn tho ca chng minh.
Theo nh n nay ti bit th bn tho duy nht c Cambridge
l ca Richard Taylor vi t cch l mt ngi phn bin ca bi
bo cho tp ch Inventiones, v anh ta kin quyt ln trnh khng
bnh lun, chng no tt c cc phn bin cha t c mt kt
lun chung. Nh vy tnh hnh ang cn rt ri ren. Bn thn ti
khng hiu ti sao li phi ly quan im ca Coates nh mt
quan im c thm quyn nht hin nay: ti d nh s ch ting
ni ca chnh Taylor.
Richard Pinch
Trong khi cn gin gi v khng c tip cn vi bn tho

chng minh nh l ngy cng tng, th Wiles c ht sc khng
quan tm ti nhng tranh lun v suy din lung tung. Ti thc
s xa lnh mi ngi v ti khng mun bit ngi ta ang ni g
v ti. Mc d sng cch bit, nhng Peter Sarnak, mt bn ng
nghip, vn thng xuyn ni vi ti: Anh bit y, c mt trn
bo t ang n ra bn ngoi ny. Ti lng nghe, nhng i vi ti,
ti ch mun hon ton tch mnh ra khi nhng tranh lun, ch
mun tp trung hon ton cho bi ton ny.
Peter Sanark ti Khoa ton ca i hc Princeton cng thi vi
Wiles, v trong nhiu nm h tr thnh bn thn ca nhau.
Trong thi k y sng gi , Sanark lun lun l mt trong s
t ngi m Wiles c th tin cn. Thc ra, ti cha bao gi c
bit nhng chi tit chnh xc, nhng mt iu r rng l anh y
ang c gng vt qua vn nghim trng y. Nhng c mi ln
336
anh y sa c phn ny ca tnh ton th n li gy ra mt kh
khn khc trong mt phn khc ca chng minh. iu ny cng
ta nh anh y c gng tri mt tm thm trong mt cn phng c
kch thc hi nh hn tm thm vy. C t va mt gc th li
thy n chi ra gc kia. Vic tm thm t va hay khng va
cn phng khng phi l iu m Andrew c th quyt nh c.
Nhng cn nh rng, cho d l c sai st i na, th Andrew cng
lm c mt bc tin khng l. Trc anh, cha ai c c
cch tip cn no i vi gi thuyt Taniyama - Shimura, nhng gi
y mi ngi u thc s nao nc v anh y cho chng ta thy
rt nhiu tng mi. Chng u l nhng tng rt c bn m
trc cha ai xem xt. V vy, ngay c khi khng th sa cha
c th n vn l mt tin b rt quan trng, ch c iu khi Bi
ton Fermat vn cn cha c gii.
Cui cng, Wiles cng nhn thy rng ng khng th c im lng
mi nh th ny c. Vic gii quyt sai lm vn cha trong tm
tay, nhng n lc phi chm dt nhng suy din lung tung.
Sau mt ma thu tht bi bun thm, ng gi mt e-mail cho
Ban thng tin ton hc:
Date: 4/12/93 01:36:50 GMT

Subject: Hin trng Fermat
Theo s suy din ca mi ngi i vi cng trnh ca ti v gi

thuyt Taniyama - Shimura v nh l cui cng ca Fermat, ti
mun thng bo tm tt v tnh hnh nh sau. Trong qu trnh
kim tra li, mt s vn xut hin v hu ht c gii
quyt, nhng c bit c mt vn m n nay ti vn cha
gii quyt c. Vic quy (trong a s trng hp) gi thuyt
337
mt bi ton nh
Taniyama - Shimura mang tnh then cht trong tnh ton nhm
Selmer l hon ton ng n. Tuy nhin, vic tnh ton cui
cng gii hn trn chnh xc i vi nhm Selmer trong trng
hp bn n nh (ca biu din bnh phng gn lin vi dng
modular) l cn cha hon chnh trong trng thi hin nay ca
n. Ti tin rng ti s hon tt vic ny trong mt tng lai gn
bng cch dng nhng tng c trnh by trong bo co
ca ti Cambridge.
Thc t l cn rt nhiu vic cn phi lm, nn cng b n di
dng photo hin nay l cha thch hp. Trong chuyn ca ti
Princeton bt u vo thng 2 ti, ti s trnh by y v
cng trnh ny.
Andrew Wiles
t ngi tin vo s lc quan ca Wiles. Hu nh 6 thng tri

qua m sai lm vn cha sa cha c, v vy chng c l do g
cho rng s c iu g thay i trong 6 thng ti. Trong mi
trng hp, nu Wiles thc s hon tt c iu trong mt
tng lai gn, th ti sao li phi bn tm tung ra bc e-mail ny
lm g? Ti sao khng c im lng t tun na ri sau tung ra bn
tho hon tt? Chuyn thng 2 c nhc ti trn trong
e-mail cng khng a ra c chi tit ha hn, v cng ng
cc nh ton hc ng rng Wiles lm nh vy ct ch ko di
thm thi gian m thi.
Bo ch li mt ln na bng ln v cu chuyn ny v cc nh
ton hc li c nhc nh v chng minh tht bi ca Miyaoka
nm 1988. Lch s c v nh c lp li. Cc nh l thuyt
s gi y nng lng ch i bc e-mail th hai gii thch ti sao
chng minh li b sai lm ti mc khng th phc hi ni nh
338
vy. Mt s cc nh ton hc bc l s nghi ng ca h i vi
chng minh ca Wiles ngay t ma h, nn gi y s bi quan ca
h dng nh c bin minh. Ngi ta k rng gio s Alan
Baker i hc Cambridge nh cuc 100 chai sm banh n 1
rng trong vng mt nm na chng minh ca Wiles s c chng
t l sai. Baker ph nhn giai thoi ny, nhng ng vn kiu hnh
tha nhn ng l mnh th hin mt s hoi nghi lnh mnh.
Cha y su thng k t khi c bo co ti Vin Newton,
chng minh ca Wiles ri vo cnh v hoang tn. Nim vui
sng, ni am m v nim hy vng a ng i qua nhng nm
thng tnh ton b mt y th thch gi y nhng ch cho
s bi ri v tuyt vng. ng nh li gic m tui th ca ng
tr thnh cn c mng nh th no: By nm u tin lm vic v
bi ton ny ti sung sng c hng mt cuc chin ca ring
mnh. Bt k n hc ba ti mc no, bt k mi chuyn tng nh
khng th vt qua ni ra sao, ti vn dn thn vo bi ton m ti
yu thch. l nim am m thi th u ca ti, ti khng th t
b n cng nh khng th ri xa n mt giy pht no. Sau ti
cng b n mt cch cng khai, v trong khi ni ti thc s
cm thy mt s mt mt. l mt cm xc pha trn. Tht tuyt
vi khi thy phn ng ca nhng ngi khc i vi chng minh
ca mnh, khi thy nhng suy lun trong c th lm thay i
hon ton phng hng ca ton hc, nhng ng thi ti cng
mt i cuc tm kim ca ring mnh. By gi n tr thnh
cng khai i vi th gii v ti khng cn c m ring ca mnh
m thc hin na. Ri sau , sau khi trong n ny sinh vn
, c hng chc, hng trm thm ch hng ngn ngi mun lm
339
mt bi ton nh
phn tn suy ngh ca ti. Nhng lm ton theo kiu ph by ht
ra nh th ny hn khng phi l phong cch ca ti v ti hon
ton khng thch li lm vic m .
Cc nh l thuyt s trn khp th gii rt thng cm vi tnh
th ca Wiles. Chnh Ken Ribet cng tri qua mt cn c mng
nh vy 8 nm trc, khi ng tm cch chng minh mi lin h gia
gi thuyt Taniyama - Shimura v nh l cui cng ca Fermat.
Ti c mt bi ging v chng minh ti Vin Nghin cu
Ton hc Berkeley v c ai t trong c ta ng dy ni: Xin
ng mt pht, xin hi lm sao ng bit c nhng iu nh th l
ng?. Ti p li bng cch trnh by nhng l l ca ti, nhng
h ni: iu khng th p dng c trong tnh hung ny.
Ti nh b khng b trc tip. Ngi ti v m hi v v cng bi
ri v chuyn . Sau ti nhn ra rng ch c mt kh nng duy
nht l phi chng minh c n. Ngha l phi quay tr li cng
trnh c bn v ti ny v xem n c lm chnh xc l nh
th no trong tnh hung tng t. Ti xem mt bi bo c lin quan
v thy rng phng php thc s p dng c cho trng
hp ca ti, trong mt hai ngy ti sa li c tt c. Trong bi
ging th hai ca ti, ti trnh by y chng minh ca mnh.
Nhng du sao bn vn lun lun phi sng vi ni lo s rng khi
bn thng bo mt iu g quan trng th rt c th s b pht
hin ra mt sai lm c bn no .
Khi bn tm ra sai lm trong mt bn tho, n c th din ra theo
hai cch. i khi bn tm thy ngay s t tin v chng minh c th
c phc hi khng my kh khn. Nhng i khi cng xy ra
iu ngc li. iu s khin bn mt n mt ng, bn s cm
340
thy chong vng khi nhn thy rng mnh phm phi mt sai
lm c bn v khng cch g c th cu vn ni. C th khi l hng
pht trin, nh l s thc s sp tan tnh, bi v bn cng c
gng v vu th bn li cng sa ly nhiu hn. Nhng trong trng
hp ca Wiles, mi chng ca chng minh li l c mt bi vit
c tm quan trng ring ca n. Bn tho ca cng trnh ko di
7 nm tri ny v c bn gm mt s bi vit quan trng ghp li
vi nhau v mi mt bi vit u ht sc th v. ng l c sai
lm trong mt bi vit, c th l Chng 3, nhng cho d bn c b
chng ny i, th nhng ci cn li cng vn ht sc tuyt vi.
Nhng khng c Chng 3 s khng c chng minh ca gi
thuyt Taniyama - Shimura, v do cng khng c chng minh
ca nh l cui cng ca Fermat. Cng ng cc nh ton hc cm
thy v mng, bi v chng minh nm sau hai bi ton ln lm
vo cnh him nguy. Hn na, sau 6 thng i ch, khng mt ai,
ngoi Wiles v nhng ngi phn bin c tip xc trc tip vi
bn tho. C mt s i hi ngy cng tng yu cu phi cng khai
hn na cho bt k ai cng c bit chi tit v sai lm trong
chng minh ca Wiles vi hy vng s c ngi pht hin c iu
g m Wiles khng nhn ra v tin hnh tnh ton lp c
khe h trong chng minh. Mt s nh ton hc cn tuyn b rng
chng minh ny c gi tr ht sc to ln nn khng th ri vo
tay ca ch mt ngi c. Cc nh l thuyt s tr thnh ci
bia cho nhng nh ton hc khc ch nho, h hi mt cch
ma mai rng khng bit cc nh l thuyt s c hiu khi nim
chng minh l g khng. Ci m l ra l thi im ng kiu
hnh nht trong lch s ton hc li bin thnh mt tr a.
341
mt bi ton nh
Mc d chu sc p gh gm t pha bn ngoi, nhng Wiles
vn t chi pht tn bn tho ca mnh. Sau 7 nm n lc qun
mnh, ng khng th ngi khoanh tay nhn ai hon tt chng
minh v cp i vinh quang ca ng. Ngi chng minh c
nh l cui cng ca Fermat khng phi l ngi ng gp
nhiu nht, m l ngi trao c cho th gii mt chng minh
cui cng v hon chnh. Wiles tha bit rng mt khi bn tho
c tung ra trong trng thi cn sai st ca n, ng s ngay lp
tc b sa ly bi nhng cu hi v yu cu lm sng t ca nhng
ngi-mun-lp-kn khe-h v s phn tn suy ngh s lm
tiu tan hy vng t ng s sa cha c chng minh, trong khi
li phi trao cho ngi khc nhng manh mi c tm quan trng
sng cn.
Wiles c nh tr li lm vic n c nh c, s n c
cho php ng sng to ra bn chng minh gc, v tr li thi quen
nghin cu vi cng cao trong cn gc p mi ca mnh. Thi
thong ng vn lang thang i do bn h Princeton, nh trc kia
ng vn tng lm. Nhng ngi tp i b, i xe p v bi thuyn
trc kia, mi bn i ngang qua, thng vy tay cho ng, th nay
h dng li v hi ng c tin b g i vi ci l hng cha.
Wiles tng xut hin trang nht cc bo trn khp th gii,
ng cng c ng quang trn tp ch ni ting People, v thm
ch cn c i CNN phng vn. Ma h nm ngoi Wiles tr
thnh nh ton hc ni ting nht th gii, nhng gi y hnh nh
y ang b hoen .
Trong khi ti Khoa ton, nhng cuc bn tn vn tip tc.
Nh ton hc Princeton, gio s John H. Conway nh li bu
342
khng kh trong phng ung tr ca Khoa: Chng ti thng t
tp ung tr vo lc ba gi chiu. i khi chng ti bn v nhng
vn ton hc, nhng cng c khi bn v v x O.J. Simpson
v i khi bn c v nhng tin b ca Andrew. V khng ai thc
s mun i hi thng anh y xem cng vic tin trin nh th
no, nn chng ti x s chng khc g nhng nh Cremly hc
vy. Mt ngi ni: Mnh va nhn thy Andrew sng nay. -
Anh y c ci khng?- , c, nhng nhn khng c vui v
lm. Chng ti ch c th o lng tnh cm ca anh y qua nt
mt m thi.
Bc e-mail c mng
Vo gia ma ng, nhng hy vng v mt t ph mi tn
dn, v ngy cng c nhiu nh ton hc l s rng Wiles phi
c trch nhim cng khai bn tho. Nhng tin n thi vn tip
tc v c mt bi bo thm ch cn khng nh rng Wiles u
hng v chng minh ca ng sp khng th cu vn ni.
Mc d iu l qu ng, nhng qu tht Wiles vt ht
hng chc cch tip cn c kh nng khc phc c sai st v
hin ng khng cn nhn thy mt con ng tim tng no khc
dn ti li gii.
Wiles th nhn vi Peter Sanark rng tnh hnh ang ngy mt
tuyt vng v ng sp n lc phi chp nhn tht bi. Sanark
cho rng mt phn ca kh khn l ch Wiles khng c ai tin
cy ng c th trao i hng ngy; khng c ai cng ng th
nghim nhng tng mi hoc c ai khch l ng khm ph
343
mt bi ton nh
nhng cch tip cn t trc din hn. Sanark gi Wiles hy tm
mt ngi tin cn th lp y khe h mt ln na xem sao. Wiles
thc s cn mt ngi l chuyn gia trong vic s dng phng
php Kolyvagin-Flach, nhng cng phi l ngi bit gi b mt
nhng chi tit ca bi ton. Sau khi suy ngh kh lu, Wiles quyt
nh mi Richard Taylor, mt ging vin thuc i hc Cambridge,
ti Princeton cng lm vic vi mnh.
Taylor l mt trong s su nh phn bin chu trch nhim kim
tra chng minh v cn l sinh vin c ca Wiles, do l ngi rt
ng tin cy. Nm ngoi, Taylor cng c mt trong s c ta Vin
Newton chng kin ngi thy c ca mnh trnh by chng
minh ca th k. Gi y nhim v ca anh l gip thy mnh cu
vn mt chng minh ang c sai st.
Vo thng Ging, vi s gip ca Taylor, Wiles mt ln na
li hm h khm ph phng php Kolyvagin-Flach, c gng tm
ra con ng a bi ton ra khi b tc. Thi thong, sau nhiu
ngy n lc, h cng bc vo mt vng t mi, nhng ri
cui cng h li phi tr v ng ni m h xut pht. Sau khi
phiu lu xa hn bt c khi no trc v chu ht tht bi ny
n tht bi khc, c hai ngi nhn ra rng h ang lc vo mt
m l rng ln khng th tng tng ni. Ni s hi nht ca h
l m l ny l v hn, khng c ng ra, v h s phi lang thang
v mc ch v v nh trong .
Ma xun nm 1994, khi thy mi chuyn khng th ti t hn
c na, bc th in t sau xut hin trong my tnh trn
khp th gii:
344
Date: 03/4/94
Subject: Li ni v Fermat
Ngy hm nay c mt s pht trin y kinh ngc v nh l
cui cng ca Fermat.
Noam Elkies cng b mt phn v d chng t nh l cui
cng ca Fermat l khng ng! ng ni v iu Vin
ngy hm nay. Li gii m ng xy dng cho bi ton Fermat
lin quan vi ly tha ca mt s nguyn t ln khng th tng
tng ni (ln hn 1020), nhng n l mt con s c tnh kin
thit. tng ch yu y l mt loi dng im Heegner kt
hp vi s gim thc s khn kho chuyn t cc ng cong
modular ti ng cong Fermat. Phn thc s kh khn ca lp
lun dng nh l phi chng minh rng trng xc nh ca
nghim phi thc s gim v Q.
Ti khng th kim c y cc chi tit, nhng chi tit ny
cng rt phc tp...
Rt cc, gi thuyt Taniyama - Shimura l khng ng. Cc
chuyn gia ngh rng n vn cn c th cu vn c bng cch
m rng khi nim biu din t ng cu v a vo khi nim
cc ng cong d thng vn cho php xut hin mt biu
din ta-t ng cu.
Henri Darmon
i hc Princeton
Noam Elkies l gio s thuc trng i hc Harvard, ngi m

vo nm 1988 tm ra mt phn v d cho gi thuyt Euler, do
chng minh c gi thuyt l sai:
2.682.440 + 15.365.639 + 187.960 = 20.615.673
4 4 4 4
Gi y dng nh ng li pht hin ra mt phn v d cho nh l

cui cng ca Fermat, v bng cch chng t rng n cng sai nt.
345
mt bi ton nh
Richard Taylor
l mt n tn khc i vi Wiles - th ra ci sai ca nh l

Fermat dn n mt h qu trc tip: v nh l sai cho nn
ng khng th sa cha c chng minh ca mnh. l mt
n cn tn khc hn na i vi cng ng cc nh ton hc,
bi v nu nh l cui cng ca Fermat l sai, th Frey chng
t c rng iu s dn ti mt phng trnh eliptic khng
346
phi l modular, v iu ny mu thun trc tip vi gi thuyt
Taniyama - Shimura. Nh vy, Elkies khng ch tm ra phn v d
cho Fermat, m ng cn gin tip tm ra phn v d cho gi thuyt
Taniyama - Shimura.
Ci cht ca gi thuyt Taniyama - Shimura ko theo nhng
hu qu tn ph gh gm i vi ton b lnh vc l thuyt s, bi
v trong hn hai thp k, cc nh ton hc ngm tha nhn tnh
chn l ca n. Trong Chng 5 chng ta thy rng cc nh ton
hc vit hng t nhng chng minh bt u vi Tha nhn
gi thuyt Taniyama - Shimura l ng, th m gi y Elkies li
chng t c rng gi thit l sai v tt c nhng chng minh
kia u ng thi sp theo. Cc nh ton hc ngay lp tc bt
u yu cu cung cp nhiu thng tin hn v ti tp gi cho Elkies
nhiu cu hi, nhng khng c tr li v cng khng c gii thch
ti sao li im hi mi nh vy. Thm ch khng ai tm c nhng
chi tit chnh xc ca phn v d .
Sau mt vi ngy xn xao, mt s nh ton hc xem li e-mail
mi nhn ra rng mc d n thng c ngy 2 thng 4 hoc
3 thng 4, nhng l do n nhn c t ngi th ba, th t m
ra. Bc th gc thc ra l ngy 1 thng 4 (ngy c thng T) tai
hi, do nh l thuyt s Henri Darmon ngi Canada ba ra. l
mt bi hc ch ng cho nhng ngi chuyn phao tin n xung
quanh nh l cui cng ca Fermat. V cng nh th m nh l
cui cng, Wiles, Taylor v ci chng minh cn sai st kia c
yn khng b quy ry mt thi gian.
Ma h Wiles v Taylor khng tin b c mt cht no.
Sau 8 thng n lc v b m nh lin tc, Wiles chun b chp
347
mt bi ton nh
nhn u hng. ng ni vi Taylor rng ng khng thy le tia hy
vng no tip tc nh sa cha li chng minh ca h na.
V Taylor c k hoch Princeton cho n ht thng 9, nn anh
ngh Wiles hy c thm mt thng na d Wiles rt tht vng.
Nu vo cui thng 9 m vn khng c tn hiu g c th sa cha
c th hy u hng, tha nhn tht bi cng khai v cng b
chng minh cn sai st nhng ngi khc c c hi xem xt.
Qu sinh nht
Dng nh s mnh nh trn chin u ca Wiles vi bi
ton hc ba nht th gii s kt thc tht bi, nhng khi nhn
li, ng vn cho rng phn cn li ca cng trnh m ng thc
hin trong sut by nm rng r l ng. Vic bt u s dng cc
nhm Galois cho mi ngi mt s hiu bit mi, su sc hn
v bi ton. ng chng minh c rng phn t u tin ca
mi phng trnh eliptic u kt i vi phn t th nht ca mt
dng modular. Sau , vn t ra l phi chng minh c rng
nu mt phn t ca phng trnh eliptic l modular, th phn t
tip theo cng phi l modular, v nh vy c ngha l mi phn
t s u l modular.
Trong khong thi gian Wiles phi vt ln vi vic m
rng chng minh. ng c gng hon tt cch tip cn bng quy
np v vt ln vi l thuyt Iwasawa vi hy vng nh s gip
ca n ng c th chng minh c rng nu mt qun min
th tt c cng s theo. Ban u l thuyt Iwasawa dng
nh mnh gy ra hiu ng min nhng ri cui cng ha
348
ra n khng th tha mn nhng k vng ca ng. ng mt t
hai nm n lc i ti ci ng ct ton hc .
Vo ma h nm 1991, sau mt nm lc ng, Wiles gp
phng php Kolyvagin-Flach, v ngay lp tc ng b l thuyt
Iwasawa theo ui k thut mi ny. V th ri, mt nm sau
chng minh c thng bo Cambridge v ng c tn vinh
nh mt ngi anh hng. Nhng hai thng sau, phng php
Kolyvagin-Flach c ch ra l sai, v t tnh hnh ngy cng
tr nn xu i. Mi nh sa cha li phng php Kolyvagin-
Flach u b tht bi.
Ton b cng trnh ca Wiles, tr giai on cui c lin quan vi
phng php Kolyvagin-Flach, cn th u rt sng gi. Gi thuyt
Taniyama - Shimura v nh l cui cng ca Fermat tt nhin l
cha c gii quyt, nhng Wiles cung cp cho cc nh ton
hc mt lot nhng k thut v chin lc mi m h c th s
dng chng minh cc nh l khc. Khng c g phi xu h
trong s tht bi ca Wiles v ng bt u quen dn vi trin
vng s b tht bi.
tm mt s an i, ng mun hiu ti sao mnh b tht bi.
Trong khi Taylor xem xt li cc phng php thay th khc, Wiles
quyt nh dng trn thng 9 nhn li mt ln na cu trc ca
phng php Kolyvagin-Flach th ch ra mt cch chnh xc ti
sao n li khng vn hnh nh ng mong mun. ng vn cn nh
rt r nhng ngy cui cng nh mnh : Mt bui sng th
hai, ngy 19 thng 9, ti ang ngi bn bn lm vic kim tra li
phng php Kolyvagin-Flach. Mc d khng cn tin n c th vn
hnh tt na, nhng ti ngh rng t ra ti cng phi bit c ti
349
mt bi ton nh
sao li nh vy. Tt nhin, ti bit vic ny cng chng khc g tm
kim y b, nhng ti mun ly li s t tin cho mnh. V ri t
nhin, hon ton bt ng, ti c c s pht hin huyn diu
. Ti cht nhn ra rng mc d phng php Kolyvagin-Flach
khng vn hnh tt mt cch hon chnh, nhng l tt c nhng
g ti cn lm cho l thuyt Iwasawa ban u m ti s dng
ba nm trc, gi y tr nn p dng c. Nh vy l t ng
tro tn ca phng php Kolyvagin-Flach xut hin cu tr li
ch thc cho bi ton.
Ring bn thn l thuyt Iwasawa cng nh ring bn thn
phng php Kolyvagin-Flach thi th khng . Kt hp li chng
s b sung tuyt vi cho nhau. Wiles khng bao gi c th qun
c thi im y hng khi ny. Khi nhc li nhng thi khc
, k c vn cn mnh m ti mc ng rm rm nc mt: N
p ti mc khng sao m t ni; m li n gin v tao nh na.
Ti khng hiu ti sao m trc kia ti li khng nhn ra; ti nhn
chm chm vo n trong hn hai mi pht m vn tng mnh
m. Sau trong ngy ti c i loanh quanh trong khoa, ri li tr
v bn lm vic nhn xem n c cn hay khng. N vn cn .
Ti khng th kim ch c tnh cm ca mnh, v qu xc ng.
y l thi im quan trng nht trong cuc i lm vic ca ti.
Khng c g m ti s lm c sau ny li c nhiu ngha n
nh vy.
y khng ch l s thc hin gic m thu u th v l kt cc
ca tm nm n lc khng mt mi m cn l mt chin cng v
i. Khi b y ti b vc ca s u hng, Wiles phn cng li
chng minh cho th gii bit thin ti ca mnh. Mi bn thng
350
cui cng l mt thi k au n, ti nhc v tuyt vng nht
trong s nghip ton hc ca ng. Gi y mt pht hin xut sc
t du chm ht cho nhng au kh ca ng.
Ti ti tr v nh v ng mt gic ngon lnh. Sng hm sau,
kim tra li tt c mt ln na, hon thnh vo lc 11 gi v cm
thy hon ton tha mn, ti i xung di nh ni vi v: Anh
tm ra ri! Anh ngh l mnh tm ra ri!. iu din ra bt ng
n ni v ti li ngh rng ti ang ni v th chi hay ci g
ca bn tr, v c y hi li: Tm thy ci g?. Ti ni: Anh
sa c chng minh ca anh ri. Anh tm ra n.
Thng sau, Wiles c th thc hin li ha m ng khng
gi c nm trc. Li ti ngy sinh ca Nada v ti nh rng
ln trc ti khng th tng nng ci m nng mong mun. Ln
ny, mt na pht sau ba n ti ca chng ti trong m sinh
nht ca Nada, ti c th trao cho nng bn tho hon chnh ca
chng minh . Ti ngh nng s thch mn qu tng ny hn bt
c mt mn qu no khc m ti tng tng cho nng.
Date: 25/10/94 11:04:11

Subject: Cp nht v nh l cui cng ca Fermat
Bui sng nay c hai bn tho c tung ra:
- Cc ng cong eliptic modular v nh l cui cng ca
Fermat, tc gi l Andrew Wiles.
- Cc tnh cht l thuyt vnh ca mt s i s Hecke, tc gi l
Richard Taylor v Andrew Wiles.
Bi bo th nht (kh di), ngoi nhng iu khc, thng bo
v nh l cui cng ca Fermat, da trn bi bo th hai (ngn
hn) nh mt bc quan trng.
351
mt bi ton nh
Andrew Wiles
Nh a s cc bn bit, nhng lp lun ca Wiles c trnh

by Cambridge c mt khe h rt nghim trng, m c th l
vic xy dng h thng Euler. Sau nhng c gng sa li khng
thnh cng, Wiles quay tr li mt cch tip cn khc m anh
s dng trc kia nhng vt b dng tng v h
thng Euler. V anh y hon tt c chng minh ca mnh
vi gi thuyt rng mt s i s Hecke l cc im giao nhau.
M iu ny v cc tng cn li c m t trong bo co ca
Wiles Cambridge c vit y trong bn tho u tin.
352
Taylor v Wiles cng cng nhau xc lp c nhng tnh cht
cn thit ca cc s i s Hecke trong bi bo th hai.
Nhng ng nt i cng ca lp lun hon ton tng t nh
Wiles m t Cambridge. Cch tip cn mi n gin v ngn
gn hn nhiu so vi cch tip cn ban u, bi v n vt b c
h thng Euler. (Thc ra, sau khi xem bn tho ny, Faltings cn t
c s n gin ha nhiu hn na i vi phn ny ca chng minh).
Cc phin bn ca bn tho ny hin nm trong tay mt s t
ngi trong mt t tun na. Mc d nn thn trng trong mt
khong thi gian ngn na, nhng chc chn c l do lc
quan.
Karl Rubin
i hc Quc gia Ohio
353
mt bi ton nh
VIII.
ton hc thng nht
C mt chng trai in r ngi Min in,

tm ra nhng chng minh ca nh l Fermat,
Anh ta sng trong s s hi v cng,
Bi mt sai lm c th s hin ra,
V chng minh vng chc hn ht thy
L ca Wiles, anh vn ng!
Fernando Gouvea
Ln ny th khng ai c th nghi ng vo chng minh c na.

Hai bi bo, c thy gm 130 trang, l nhng bn tho ton hc c
sm soi k lng nht trong lch s v cui cng c cng b
trn tp ch Annals of Mathematics (thng 5 nm 1995).
Li mt ln na Wiles thy mnh c xut hin trn trang nht
ca t New York Times, nhng ln ny ci tt ni bt Mt nh ton
hc tuyn b gii c mt cu kinh in phn no b
che lp bi mt thng tin khoa hc khc - Vic tm ra tui ca V
tr t ra mt cu mi. Trong khi cc nh bo ln ny t mn
m hn vi nh l cui cng ca Fermat, th cc nh ton hc
khng th lm ng trc tm quan trng ch thc ca chng minh.
V phng din ton hc, chng minh cui cng ny ca Wiles
tng ng vi pht minh ra s phn chia ht nhn hoc tm
ra cu trc ADN, John Coates tuyn b. Chng minh ca nh
354
l Fermat l mt chin cng v i ca tr tu v ngi ta khng
th lm ng trc mt thc t l n to ra mt cuc cch mng
trong l thuyt s. i vi ti, s duyn dng v v p trong cng
trnh ca Wiles l ch n to mt bc tin khng l i vi
l thuyt s i s.
Trong cuc lu y tm nm tri, Wiles thc s thu thp
tt c nhng t ph trong l thuyt s ca th k XX v gp chng
vo chng minh ton nng ca mnh. ng to ra c nhng k
thut hon ton mi v kt hp chng vi nhng k thut truyn
thng theo cch cha bao gi c xem l kh thi. Khi lm nh vy,
ng m ra nhng ng hng mi trong vic cng ph c mt
i qun nhng bi ton khc. Theo Ken Ribet, chng minh ca
Wiles l s tng hp hon ho ca ton hc hin i v mt kht
vng cho tng lai: Ti ngh rng nu bn b lc trn mt hn o
hoang vu v ch c mt bn tho ca chng minh trong tay, th
bn c thc n cho tr tu ca mnh. Bn c th thy tt
c nhng tng ch o ca l thuyt s. Lt gi trang u bn
s thy s xut hin thp thong mt nh l c bn no ca
Deligne, ri lt sang mt trang khc mt cch tnh c, bn s li gp
mt nh l ca Hellegouarch - tt c nhng ci u c vy
gi vo cuc chi v c dng chc lt trc khi chuyn sang mt
tng tip sau.
Trong khi cc nh bo khoa hc ht li ca ngi chng minh ca
Wiles i vi nh l cui cng ca Fermat, th mt s t trong h
cng bnh lun v chng minh gi thuyt Taniyama - Shimura, gi
thuyt c mi lin h khng kht vi nh l Fermat. Mt s t
trong h cng nhc ti ng gp ca Yutaka Taniyama v Goro
355
ton hc thng nht
Shimura, hai nh ton hc Nht Bn, nhng ngi t nhng nm
1950 gieo nhng ht mm u tin cho cng trnh ca Wiles.
Mc d Taniyama t st hn ba mi nm trc, nhng ng
nghip ca ng l Shimura th hin vn cn sng v c chng
kin gi thuyt ca mnh c chng minh. Khi c hi v
phn ng ca ng i vi chng minh, Shimura ci hin lnh
v vn theo phong thi im m v ng hong, ng ch ni:
Th ti ni vi anh ri. Ging nh nhiu ng nghip ca
mnh, Ken Ribet cm thy rng vic chng minh c gi thuyt
Taniyama - Shimura lm bin i ton hc: C mt nh hng
quan trng v mt tm l: gi y mi ngi s mnh dn ng
u vi nhng bi ton khc, m trc kia h nht nht khng
dm. Quang cnh gi y cng khc, ch bn bit rng tt c
cc phng trnh eliptic u l modular v do khi bn chng
minh cc nh l i vi cc phng trnh eliptic cng tc l bn
chng minh i vi cc dng modular v ngc li. Bn cng c
mt vin cnh khc v nhng g s din ra, bn s cm thy t nht
nht hn vi ngh phi lm vic vi cc dng modular, bi v gi
y v c bn bn s lm vic vi cc phng trnh eliptic. V, tt
nhin, khi bn vit mt bi bo v cc phng trnh eliptic, thay
v ni rng: chng ta khng bit g v do s tm cho rng gi
thuyt Taniyama - Shimura l ng v xem iu g c th xy ra,
th gi y ta c th ni ngay rng gi thuyt Taniyama - Shimura
l ng v do iu ny v iu kia cn phi ng. l mt
tri nghim d chu hn nhiu.
Thng qua gi thuyt Taniyama - Shimura, Wiles thng nht
c th gii eliptic vi th gii modular v khi lm nh vy ng
356
cung cp cho ton hc mt con ng tt cho nhiu chng minh
khc - nhng bi ton trong mt lnh vc ny c th c gii bng
s tng t vi nhng bi ton trong lnh vc song song vi n.
Cc bi ton eliptic c in cn cha c li gii t thi c Hy Lp
gi y c th c xem xt li bng cch dng tt c nhng cng
c v k thut modular c sn.
Thm ch quan trng hn na l Wiles thc hin c bc
u tin trong s thng nht rng ln hn ca Langlands, tc
chng trnh Langlands. Gi y c nhng n lc mi nhm
chng minh nhng gi thuyt c tnh thng nht khc gia cc lnh
vc khc ca ton hc. Thng 3 nm 1996, Wiles cng Langlands
chia s gii thng Wolf tr gi 100.000 la (khng nn nhm ln
vi gii thng Wolfkehl). Hi ng trao gii thng Wolf tha
nhn rng ngoi vic chng minh ca Wiles bn thn n l mt
k tch ng kinh ngc, n cn thi sc sng cho s y tham
vng ca Langlands. y l mt t ph m ng a ton hc
bc vo thi i hong kim gii cc bi ton.
Tip theo nhng nm thng y bi ri v bt nh, cng ng
ton hc gi y c th hnh din. Bt c mt hi ngh hay hi
tho no u c mt phin dnh cho chng minh ca Wiles v thm
ch Boston cc nh ton hc cn t chc mt cuc thi th hi hc
ghi nh thi im lch s ny.
Nhng bi ton ln cn cha gii c

Wiles nhn thy rng mang li cho ton hc mt trong nhng
chng minh v i nht ca n, ng phi ly i ca n mt trong
357
ton hc thng nht
nhng cu v i nht: Ngi ta ni vi ti rng ti ly i
mt bi ton ca h, v hi ti s cn mang li cho h iu g na
y. ng l mt cm gic rt bun. Chng ti mt i mt ci g
tng gn b vi chng ti lu n nh vy, mt ci g dn
dt rt nhiu ngi trong s chng ti i vo ton hc. Vi cc bi
ton ton hc, c l lun lun l nh vy. Gi y chng ti phi
tm ra nhng bi ton mi cun ht tm tr ca mnh.
Thm ch mc d Wiles gi y gii c bi ton ni ting
nht trong ton hc, nhng nhng ngi gii trn khp th gii
cng khng mt hy vng, bi l cn c c ng bi ton cn cha
gii c. Nhiu bi trong s , ging nh nh l cui cng ca
Fermat, bt ngun t ton hc ca thi k c Hy Lp v mt
cu hc tr cng c th hiu c. V d, cn c rt nhiu b n lin
quan vi cc s hon ho. Nh ni trong Chng 2, cc s hon
ho l nhng s c tng cc c s ng bng chnh s . V d,
6 v 28 l nhng s hon ho bi v:
1, 2 v 3 l c s ca 6, ng thi 6 = 1 + 2 + 3,
1, 2, 4, 7, 14 l c s ca 28,
ng thi 28 = 1 + 2 + 4 + 7 + 14.
Ren Descartes ni rng Cng ging nh con ngi hon ho,
cc s hon ho l rt him v qu tht trong my ngn nm tr
li y ngi ta cng mi ch pht hin c 30 s. S hon ho
c pht hin mi nht v cng l ln nht cha 130.000 ch s
v c xc nh bng cng thc:
2216090
2216091
-1
Mt tnh cht m tt c cc s hon ho bit u c chung,
l chng u l s chn, v iu ny gi rng phi chng tt c
358
cc s hon ho u l chn, cn phi chng minh iu ny ng
- l mt thch thc
Mt cu ln khc v cc s hon ho l liu s lng ca
chng c v hn khng. Mc d trong nhiu th k hng ngn nh
l thuyt s u tht bi trong vic chng minh c hay khng
c mt s v hn cc s hon ho. Ngi no thnh cng chc chn
s c c mt v tr trong lch s.
Mt cu thuc lnh vc khc v nhng bi ton c cha gii
c, l l thuyt cc s nguyn t. Dy cc s nguyn t khng
to nn mt hnh mu r rt, dng nh cc s ny x s khng
theo mt quy lut no. Chng c m t nh nhng ht ging
c vi mt cch ngu nhin gia cc s t nhin. Khi kim tra qua
cc s t nhin, ngi ta c th tm c nhng vng rt giu cc
s nguyn t, nhng khng bit v nhng l do g, nhng vng
khc li hon ton tha vng. Trong nhiu th k, cc nh ton hc
th nhng tht bi trong vic gii thch hnh mu nm sau cc
s nguyn t. Cng c th ci hnh mu khng tn ti chng, v
cc s nguyn t bc l s phn b ngu nhin c hu ca n.
Nu ng nh vy th cc nh ton hc nn tm gii nhng bi ton
khc t tham vng hn v cc s nguyn t.
V d, hai ngn nm trc, Euclid chng minh c rng c
mt s v hn cc s nguyn t (xem Chng 2), nhng trong hai
th k gn y cc nh ton hc th chng minh rng cng c
mt s v hn cc s nguyn t sinh i. Cc s nguyn t sinh
i l cp s hn km nhau ch 2 n v, l cc s nguyn t
gn nhau nht - chng khng th khc nhau 1 n v c bi v
khi mt s s l chn v chia ht cho 2, do khng th l s
359
ton hc thng nht
nguyn t. Nhng v d v cc s nguyn t sinh i nh l: (5, 7)
v (17, 19); nhng s ln l (22.271, 22.273) v (1.000.000.000.061 v
1.000.000.000.063). Cc s nguyn t sinh i dng nh cng nm
ri rc trong dy cc s t nhin, v h cng chu kh tm kim th
li cng pht hin ra nhiu. C mt bng chng kh mnh chng
t rng c mt s v hn cc s nguyn t sinh i nhng cha c
ai chng minh c iu l ng.
t ph mi y nht trn con ng tm kim chng minh gi
thuyt cc s nguyn t sinh i c thc hin t nm 1966,
khi nh ton hc Trung Quc Chen Jing-run chng minh c
rng c mt s v hn cc cp gm mt s nguyn t v mt s gn
nh nguyn t. Cc s nguyn t thc s l nhng s khng c c
s, tr 1 v chnh n, nhng cc s gn nh nguyn t l s gn gi
nht vi s nguyn t: n ch c hai c s nguyn t. V d 17 l
s nguyn t, nhng 21 (= 37) l s gn nh nguyn t. Nhng s
nh 120 (= 2345) hon ton l khng nguyn t bi v n l tch
ca nhiu hn 2 tha s nguyn t. Chen chng minh c rng
nhng trng hp trong c mt s nguyn t sinh i vi mt
s nguyn t khc hoc vi mt s gn nh nguyn t l v hn.
Ai i c bc tip theo, b c ch gn nh i s l ngi
thc hin c mt t ph ln nht trong l thuyt cc s nguyn
t k t thi Euclid.
Mt cu khc v cc s nguyn t ra i t tn nm 1742 khi
Chritian Goldbach, thy dy ca Nga Hong Peter II tui ln 10,
vit mt bc th gi cho nh ton hc Thy S ni ting Leonhard
Euler. Goldbach kim tra hng chc cc s chn v thy rng n
c th c tch ra thnh tng ca hai s nguyn t:
360
4 = 2 + 2
6 = 3 + 3
8 = 3+5
10 = 5 + 5
12 = 5 + 7
50 = 19 + 31
100 = 53 + 47
21000 = 17 + 20983
...
Goldbach hi Euler rng liu ng c chng minh c mi s

chn u c th tch ra thnh hai s nguyn t khng. Mc d nhiu
nm n lc, nhng ngi c mnh danh l hin thn ca gii
tch cng phi b tay trc thch thc ca Goldbach. Trong thi
i my tnh ngy nay, gi thuyt Goldbach, nh ngi ta vn gi,
c kim tra v thy rng n ng cho ti con s 100.000.000,
nhng vn cha c ai chng minh c rng gi thuyt ny l ng
i vi mi s chn n tn v cng. Cc nh ton hc c th
chng minh c rng mi s chn l tng ca khng hn 800.000 s
nguyn t, nhng iu ny cn xa mi chng minh c gi thuyt
ban u. Nhng cho d nh vy i na, nhng chng minh cha
hon chnh nh th cng cho ta s hiu bit su sc hn v bn cht
cc s nguyn t v vo nm 1941 Stalin trao gii thng 100.000
rp cho nh ton hc Nga Ivan Matveyevich Vinogradov, ngi
tin mt bc gn hn ti chng minh gi thuyt Goldbach.
Trong s tt c cc bi ton c kh nng thay th cho nh l cui
cng ca Fermat, vi t cch l bi ton ton hc v i nht cn
361
ton hc thng nht
cha gii c, th c l bi ton xp cc qu cu ca Kepler l ng
vin sng gi nht. Nm 1609, nh khoa hc ngi c Johannes
Kepler chng minh c rng cc hnh tinh chuyn ng theo
cc qu o hnh elip ch khng phi hnh trn nh ngi ta vn
tng, mt pht minh gy ra mt cuc cch mng trong thin
vn hc v sau ny khch l Isaac Newton rt ra nh lut vn vt
hp dn. Di sn ton hc ca Kepler v tm c khng to ln bng
nhng cng su sc khng km. N ch yu lin quan vi bi ton
xp cc qu cam sao cho c hiu qu nht.
Bi ton ny ra i nm 1611, khi Kepler vit bi bo nhan V
cc bng tuyt su cnh, mt mn qu mng nm mi cho ng
ch ca mnh l John Wacker x Wackenfels. Kepler gii thch
thnh cng ti sao cc bng tuyt li c mt cu trc duy nht,
l hnh sao lc gic, bng cch a ra gi thit rng mi bng tuyt
u bt u t mt ht mm c sn i xng lc gic, ht mm
ny ln ln trong qu trnh ri xung qua kh quyn. Nhng iu
kin thay i lin tc ca gi, nhit v m l ra s lm cho
mi bng tuyt c mt cu trc ring bit, nhng do cc ht mm
nh ti mc nhng iu kin quyt nh hnh mu tng trng ca
chng vn cn l nh nhau i vi tt c su cnh ca n, m bo
cho i xng vn c duy tr. Trong bi bo c v v thng
v pht , Kepler, ngi c ti tuyt vi trong vic rt ra nhng
hiu bit su sc t nhng quan st n gin nht, t c s cho
khoa tinh th hc.
S quan tm ca Kepler n chuyn cc ht vt cht sp xp v
t t chc nh th no dn ng ti bn v mt vn khc, c
th l cch xp cc ht th no l c hiu qu nht cho chng
362
chim t th tch nht c th c? Nu coi cc ht l nhng hnh
cu, th mt iu r rng l d c xp theo bt c cch no, cng
khng trnh khi cn nhng k h gia cc ht, v bi ton t ra
y l tm cch sp xp cho nhng khe h l cc tiu.
gii quyt bi ton , Kepler dng nhng cch sp xp khc
nhau v sau tnh hiu qu xp ca mi cch .
Mt trong nhng cch sp xp u tin m Kepler kho st l
mng lp phng tm mt. Mng ny c xy dng trc ht
bng cch to mt lp y nhng hnh cu sao cho mi qu cu
c bao quanh bi 6 qu cu khc. Lp th hai c to ra bng
cch t nhng qu cu vo ch hm ca lp u tin, nh c
minh ha trn Hnh 24. Lp th hai thc s chnh l bn sao ca
lp th nht, ch khc mt iu l n hi dch ngang mt cht
xp cht cc qu cu vo v tr. Cch sp xp ny ng l cch m
nhng ngi bn hoa qu thng hay dng xp cc qu cam
thnh nhng hnh thp, v n c hiu qu l 74%. iu ny c ngha
l nu xp cam vo mt hp ln bng cch dng phng php lp
phng tm mt ni trn th cc qu cam s chim 74% th tch
ca hp.
Cch sp xp ny c th so vi cc cch khc nh mng lp
phng n gin, chng hn. Trong trng hp ny, mi lp gm
nhng qu cu c xp thnh mt li hnh vung v lp ny
c t trc tip ln trn lp kia, nh c minh ha trn Hnh
25. Mng lp phng n gin c hiu qu xp l 53%.
Mt cch sp xp khc l mng lc gic, n tng t nh mng
lp phng tm mt ch mi qu cu c bao quanh bi 6 qu
cu khc, nhng thay v hi dch mi lp i cc qu xp vo ch
363
ton hc thng nht
Hnh 24. Trong cch xp lp phng tm mt, mi mt lp cc qu cu c xp
sao cho mi qu c bao xung quanh bi 6 qu khc. Mt lp sau c t
nm ngang ln trn mt lp khc sao cho mt qu cu c t vo ch hm
ch khng trc tip t ln trn mt qu cu khc. Mt s nh hng c th
ca cch sp xp s cho ta hnh thp nhng qu cam quen thuc ca ngi
bn hoa qu.
Hnh 25. Trong cch xp lp phng n gin, mi lp gm cc qu cu c

xp thnh mt li hnh vung sao cho lp ny c xp nm ngang ln trn
mt lp kia sao cho mi qu cu c t trc tip ln trn mt qu cu khc.
364
Hnh 26. Trong cch xp mng lc gic, mi lp gm cc qu cu c xp sao
cho mi qu cu c bao quanh bi 6 qu cu khc. Mt lp sau c xp
nm ngang ln trn mt lp kia sao cho mi qu cu c t trc tip ln trn
mt qu cu khc.
hm lp di, th by gi cc qu cu lp trn c xp trc

tip ln trn cc qu cu lp di, nh c minh ha trn Hnh
26. Mng lc gic c hiu qu xp l 60%.
Kepler nghin cu rt nhiu cu hnh khc nhau v i ti kt
lun m ng cho l ng c a vo bi bo V nhng bng
tuyt su cnh, c th l mng lp phng tm mt l cch xp
cht nht c th c. Pht biu ca Kepler l hon ton c l, bi
v hiu qu xp ca mng lp phng tm mt l tt nht m ng
tm thy, nhng iu cng khng loi tr kh nng c mt
cch sp xp no vi hiu qu xp cn cao hn na m ng
b qua cha xt. Mt cht nghi ng vn lng vng trong lng bi
ton xp cc qu cu, mt cu ra i cn sm hn nh l cui
cng ca Fermat ti hn na th k v gi y ha ra thm ch li
cn kh gii hn c nh l Fermat. Bi ton ny i hi cc nh
ton hc phi chng minh c rng mng lp phng tm mt
chc chn l cch xp cc qu cu c hiu qu nht.
365
ton hc thng nht
Ging nh nh l cui cng, bi ton Kepler i hi cc nh
ton hc phi a ra mt cch chng minh bao qut c mt s
v hn cc kh nng. Fermat khng nh rng trong s v hn cc
s t nhin, khng c nghim no cho phng trnh ca ng, cn
Kepler th khng nh rng trong s v hn cc cch sp xp th
khng c cch no hiu qu hn mng lp phng tm mt. Ngoi
vic phi chng minh rng khng c mng no khc, mun ni
l cc mng c cu trc u n, c hiu qu cao hn, cc nh ton
hc cng cn phi bao hm c c mi cch sp xp ngu nhin
na trong chng minh ca h.
Trong 380 nm tr li y cha c ai chng minh c rng
mng lp phng tm mt ng l chin lc sp xp ti u; mt
khc, cng cha ai pht hin ra mt cch sp xp no khc c hiu
qu hn. Vic khng a ra c phn v d c ngha l i vi tt
c nhng ng dng trong thc t, pht biu ca Kepler coi nh l
ng, nhng trong th gii tuyt i ca ton hc th cn cn phi
c mt chng minh cht ch. iu ny dn n vic mt chuyn
gia v xp cc qu cu l C. A. Rogers bnh lun rng tuyn b ca
Kepler l mt khng nh m phn ln cc nh ton hc u tin,
v tt c cc nh vt l u bit.
Mc d cha c mt chng minh hon chnh, nhng trong nhiu
th k nay cng c c mt t ct mc trn con ng tin ti
li gii ca bi ton ny. Nm 1892, mt nh ton hc Scandinavie
l Axel Thue a ra mt chng minh cho bi ton Kepler trong
trng hp hai chiu, tc l cch no l hiu qu nht trong vic
xp cc qu cu khi ch xt mt lp, hay ni cch khc l xp cc
qu cam trong khay ch khng phi trong hp. Li gii l cch xp
366
lc gic. Sau , Tth, Serge v Mahler cng i ti cng kt lun
, nhng cc phng php ca h u khng p dng c cho
bi ton gc ba chiu ca Kepler.
Trong thi hin i, mt s nh ton hc th dng nhiu
chin thut khc nhau t mt gii hn trn cho hiu qu xp
kh d. Nm 1958, C. A. Rogers tnh c gii hn trn l
77,97%, iu ny ngha l khng th c mt cch sp xp no m
hiu qu xp ca n vt qu 77,97%. S phn trm ny cao hn
hiu qu xp ca mng lp phng tm mt (74,04%) khng nhiu.
Do , nu c mt cch sp xp no c hiu qu cao hn mng lp
phng tm mt th cng ch hn c vi phn trm m thi.
Cch sp xp siu phm, nu c, i vo qua ci ca s b xu
3,93% chng t Kepler l sai. Sau Rogers, cc nh ton hc khc
c gng ng hn ci ca s li, bng cch h thp gii hn
trn xung cn 74,04%, khi s khng cn c mt cch sp
xp no khc c th lt vo v nh bi hiu qu ca mng lp
phng tm mt v do cng c ngha l chng minh c
Kepler ng. Tht khng may, vic h thp gii hn trn ha ra
li l mt qu trnh ht sc chm chp v kh khn, ti nm 1988,
n mi h c xung cn 77,84%, ch tt hn kt qu ca Rogers
chng c l bao.
Mc d tri qua nhiu nm tin b ht sc chm chp, bi ton
sp xp cc qu cu bng t nhin xut hin trn bo ch vi nhng
hng tt ln, khi Wu-Yi Hsiang thuc trng i hc California
Berkeley cng b mt kt qu m ng khng nh l chng
minh ca gi thuyt Kepler. Ban u cng ng cc nh ton hc
p li ht sc lc quan, nhng cng nh vi chng minh ca
367
ton hc thng nht
Wiles, bi bo phi tri qua mt qu trnh kim tra gt gao trc
khi n c chp nhn l ng. Ri nhiu tun tri qua, Hsiang
phi i mt vi rt nhiu sai lm v chng minh b b li trong
ng tan hoang.
Trong cu chuyn tng t nh trng hp ca Wiles, mt nm
sau Hsiang p li bng mt chng minh c sa cha v
ln ny ng tuyn b rng ng khc phc c ht mi vn
c pht hin ra trong bn tho u tin. Tuy nhin, nhng ngi
ph bnh vn tin rng cn c nhiu khe h trong logic ca ng.
Trong mt bc th gi Hsiang, nh ton hc Thomas Hales c
gng gii thch r mi nghi ng ca mnh:
Mt iu tha nhn c a ra trong bi bo th hai ca anh

gy cho ti n tng n cn c bn hn v kh chng minh
hn nhng ci khc... Anh pht biu rng cch tt nht (tc
l cc tiu ha th tch) thm vo mt lp xp th hai cn phi
bt c cng nhiu l hng cng tt.... Lp lun ca anh da
ch yu trn gi thit , nhng khng u tm thy, d ch l
manh mi, s chng minh cho n.
T khi c bi bo th hai ca Hsiang din ra mt trn lun

chin khng ngng gia ng v nhng ngi ph bnh, vi nhng
li khng nh v ph nh rng nhng vn c gii quyt
v cha c gii quyt. Trong trng hp tt nht c th coi chng
minh ny vn cn ang trong vng tranh ci, cn ti t nht th n
mt uy tn hon ton, ngha l cnh ca vn cn m cho bt c
ai mun chng minh gi thuyt Kepler. Nm 1996, Doug Muder
cho mt tng kt c nhn v tnh hnh ny, trong c h m mt
s chuyn hp dn xung quanh chng minh ca Hsiang.
368
Ti mi tr v t Hi ngh Nghin cu Ma h Lin hp AMS-
IMS-STAM v Hnh hc Ri rc v Tnh ton t chc Mount
Holyoke. y l Hi ngh c 10 nm t chc mt ln v do
n tp trung vo vic nh gi nhng tin b trong 10 nm tr
li y. Tuyn b ca Hsiang l chng minh c gi thuyt
Kepler gi y c 6 nm, v ti thy cng ng t c
s nht tr rng: khng ai chp nhn n.
Trong nhng bo co ti cc phin ton th v trong cc cuc tho
lun khng chnh thc cng tin, nhng im sau y c
nht tr hon ton:
1. Bi bo ca Hsiang (c cng b trong tp ch International
Journal of Mathematics, nm 1993) khng phi l chng minh ca
gi thuyt Kepler. May lm mi c th coi n l mt phc tho
(nhng 100 trang!) v vic tin hnh chng minh nh th no.
2. Ngay c vi t cch l mt phc tho th bi bo cng khng
y , v ngi ta tm c nhng phn v d cho mt s
bc trong .
3. Tuyn b c lin quan ca Hsiang l chng minh c gi
thuyt Dodecahedron (v nhiu bi ton xp cc qu cu cha
gii c trc kia) cng khng c c s tng t.
4. Nhng nghin cu v gi thuyt Kepler v gi thuyt
Dodecahedron vn cn c tip tc nh cha h bao gi tn ti
bi bo ca Hsiang.
Trong mt bo co, Gabor Fejes Tth thuc Vin Hn lm Khoa
hc Hungari ni v bi bo ca Hsiang nh sau: N khng
th c coi nh mt chng minh. Bi ton vn cn m.
Thomas Hales thuc trng i hc Michigan cng ng nh
vy: Bi ton ny vn cn cha c gii. Ti vn cha gii c
n v Hsiang cng cha gii c. V theo nh ti bit th cha
ai gii c. (Hales tin on rng nhng k thut ring ca
369
ton hc thng nht
ng s cho php gii c bi ton ny trong vng mt hay hai
nm ti).
iu lm cho cu chuyn ny tr nn l th l trong s ng
thun cn vng mt mt ngi - bn thn Hsiang (ng y
khng tham gia Hi ngh). Hsiang bit rt r v cc phn v d
cng nh thc t l nhng tuyn b ca ng y khng c cc
chuyn gia cng lnh vc tin cy, nhng ng y vn tip tc i
ging trn khp th gii, v u cng lp i lp li nhng tuyn
b ca mnh. Nhng ngi c va chm c nhn vi Hsiang (nh
Hales v Bezdek) u tin rng ng ta s khng bao gi chp nhn
bi bo ca mnh sai.
chnh l l do gii thch ti sao thi gian ko di lu nh vy
m m bi vn cha lng xung. Hsiang ln u tin tuyn b
chng minh c gi thuyt Kepler vo nm 1990, tc l 6
nm trc. Nhng cuc ni chuyn ca ng ta thng kh mp
m ngi nghe d tin. Nhiu thng sau ln tuyn b u tin,
khi bn photo u tin xut hin, nhng khe h trong bi bo
c pht hin gn nh ngay lp tc, v nhng phn v d
cng nhanh chng c a ra sau . Nhng vic Hsiang vn
tip tc tuyn b cng khai to ra mt n tng rng ng ta
phi x l mi phn i xut hin cho ti lc . di ca
bi bo tri qua my ln lp i lp li lm cho tnh hnh cng
ri ren thm.
Trng hp ca Hsiang cho thy ton hc da trn mt h thng
danh d t ti quy m no. Cng ng vn tha nhn rng
cc v gio s c chc quyn trong cc trng i hc hng u s
khng tung ra nhng tuyn b gi mo v s rt ngay li nhng
li tuyn b khng ng ngay sau khi sai lm u tin c
chng minh. Nhng mt s ngi coi thng h thng to
ra s ri ren trong thi gian di v ngi ta u c th gi hoc
370
ng c i theo anh ta khp th gii v vch trn nhng tuyn
b mi khi anh ta tung ra.
Hsiang c th khng bao gi tha nhn sai lm ca mnh, nhng
cn tp ch International Journal ni ng bi bo ca Hsiang th
sao? H cng c mt phn trch nhim. Bi bo khng c
phn bin mt cch thch ng, nu nh n c phn bin.
Tp ch ny u c quan tm ti bi ton xp cc qu cu trc
khi c bi bo ca Hsiang. M cng r rng l Hsiang chn
tp ch ny l do cc bn mnh chu trch nhim xut bn t bo,
ch khng phi bi v n l ni n thch hp cho bi bo .
Karoly Bezdek, ngi mt hn mt nm lm vic vi Hsiang
vi nh lp y nhng khe h trong bi bo, cng gi mt
bi ng trn t tp ch ny, trong c cha mt phn v d
cho mt b ca Hsiang. Nhng h vn ngm t thng 12,
mt thi gian bnh thng i vi mt bi bo cn phi c phn
bin, nhng li l qu di i vi mt phn v d cho mt bi bo
ng trn tp ch nhiu nm trc.
Doug Muder
Nhng chng minh nh my tnh

Trong cuc chin u ca mnh chng li nh l cui cng ca
Fermat, v kh duy nht ca Wiles l bt ch, giy v logic thun ty.
Mc d chng minh ca ng dng phn ln nhng k thut hin i
trong l thuyt s, nhng nn tng ca n vn l Pythagore v Euclid.
Tuy nhin, mi y c nhng du hiu khng hay cho rng li gii
ca Wiles c th l mt trong s nhng v d cui cng ca mt chng
minh mang tnh cht t ph v nhng kt qu trong tng lai c th
s da trn mt cch tip cn my mc hn l nhng suy lun tao nh.
371
ton hc thng nht
Mt trong nhng ch dn u tin cho thy s suy thoi ca
ton hc lin quan ti mt bi ton c sng to ra Anh quc
vo thng 10 nm 1852 bi mt nh ton hc khng chuyn tn l
Francis Guthrie. Mt bui chiu, trong khi ang u oi ngi t mu
bn cc ht ca nc Anh, Guthrie bng vp phi mt vn
xem ra c v tm thng nhng ng li khng sao gii quyt ni.
ng n gin ch mun bit s ti thiu cc mu cn thit t bt
k mt bn no, sao cho hai vng c bin gii chung phi c
t bng hai mu khc nhau.
V d ba mu l khng t hnh mu trn Hnh 27. Do
r rng l mt s bn i hi phi c bn mu, nhng Guthrie
li mun bit liu bn mu c cho tt c cc bn hay li phi
cn ti nm, su hay nhiu mu hn na?
Tht vng nhng vn t m mun bit, Guthrie bn k v bi
ton ny cho Frederick, em trai ca mnh, lc l sinh vin ca
trng i hc Lun n. Sau , Frederick li a bi ton cho
gio s ca mnh l nh ton hc ni ting Augustus de Morgan;
ri ng ny, vo ngy 23 thng 10, li vit th cho nh ton hc v
vt l v i ngi Ailen William Rowan Hamilton:
Hm nay c mt sinh vin ngh ti gii thch cho cu y mt

thc t - qu tht ti cng khng bit c phi l mt thc t hay
khng - nhng ti khng lm c. Cu ta ni rng nu nh
mt hnh c chia nh ra theo mt cch no v cc vng
c t bng nhng mu khc nhau th ch cn bn mu l ,
khng hn. Ti cng c mt trng hp cho thy bn mu l .
V mt cu hi c t ra l liu c cn ti 5 mu hoc nhiu
hn na khng... Nu anh vn li rng vi mt trng hp qu
372
n gin m ti tm khng ra chng t ti l mt con vt ngc
nghch th ti ngh tt nht l mnh nn im lng nh con nhn
s vy...
Francis Guthrie nhn thy rng ng c th t mu bn cc ht ca nc

Anh bng bn mu, ng thi khng cho cc ht cnh nhau c t cng
mt mu. Sau ng bn khon t hi liu mt bn bt k c i hi hn
bn mu hay khng?
373
ton hc thng nht
Hnh 27. Hnh mu n gin ny
cho thy rng t nht cn phi c bn
mu t mt s bn , nhng liu
bn mu c t mi bn
hay khng?
Hamilton cng khng th pht minh ra c mt bn no i

hi ti 5 mu, nhng ng cng khng chng minh c nhng bn
nh vy khng tn ti. Tin v bi ton ny lan truyn rt nhanh
khp chu u, nhng n vn chng tr li mt cch quyt lit s
cng ph t khp mi ni, t r s hc ba n v vng ca n.
Trong cn qu kiu hnh, Hermann Minkowski ni rng s d
bi ton ny cn cha gii c l do ch mi c cc nh ton hc
hng ba th gii n, nhng chnh nhng n lc ca ng cng
kt thc tht bi. Cha ni gin bi s ngu xun ca ti, ng
tuyn b. Chng minh ca ti cng c sai st.
Mc d pht minh ra mt trong nhng bi ton hc ba nht
trong ton hc m hin nay c gi l bi ton bn mu, nhng
Francis Guthrie ri nc Anh ti hnh ngh lut s Nam Phi.
Nhng ri cui cng ng cng tr v vi ton hc vi t cch l mt
gio s ca i hc Cape Town, ni ng dnh nhiu thi gian cho
Khoa thc vt hc hn l vi cc ng nghip ton hc ca mnh.
iu ng ch nht ng, ngoi bi ton bn mu, l tn ca
ng c t cho cy thch nm - Erica guthriei.
374
Sau mt phn t th k khng ai gii c, vo nm 1879,
ngi ta v cng lc quan khi nh ton hc ngi Anh Alfred
Bray Kempe cng b mt bi bo trn tp ch American Journal of
Mathematics trong ng tuyn b rng gii c cu ca
Guthrie. Kempe dng nh chng minh c rng mi bn
u i hi ti a bn mu v th tc kim tra cht ch dng
nh cng cng nhn iu . Ngay lp tc Kempe c bu
lm thnh vin ca Hi Hong gia Lun n v cui cng c
phong hip s do nhng ng gp ca mnh cho ton hc.
Sau , vo nm 1890, Percy John Heawood, mt ging vin
i hc Durham, cng b mt bi bo lm chn ng cc trung
tm ton hc. Mi nm sau khi Kempe dng nh gii c
bi ton Guthrie, Heawood chng t c rng ci c gi
l chng minh ca Kempe phm sai lm mt cch c bn. Tuy
nhin vn c mt tin vui, l ngoi vic bc b cng trnh ca
Kempe, Heawood cn chng minh c rng s ti a cc mu i
hi l bn hoc nm v chc chn khng th cao hn.
Mc d Kempe, Heawood v nhng ngi khc cha gii c
trn vn bi ton bn mu, nhng nhng n lc v tht bi ca
h c nhng ng gp to ln vo mt lnh vc ton hc mi
v ang rt pht trin l tp. Khng ging nh hnh hc, trong
ngi ta nghin cu hnh dng v kch thc chnh xc ca cc
vt, tp ch n thun quan tm ti ci ct li ca vt, tc nhng
nt c trng c bn nht ca n. V d, khi mt nh hnh hc xem
xt mt hnh vung, th nhng tnh cht ca n m anh ta quan
tm l chiu di ca cc cnh bng nhau v cc gc u l vung.
Khi nh tp xem xt cng vt , th tnh cht duy nht m anh
375
ton hc thng nht
ta quan tm l hnh vung l mt ng duy nht, khng t gy,
to nn mt vng kn. Do , i vi nh tp, hnh vung vi
vng trn l khng th phn bit c, bi v chng u gm mt
vng kn duy nht.
Mt cch khc hnh dung s tng ng gia hnh vung
v hnh trn l hy tng tng mt trong hai hnh c v
trn mt tm cao su mng. Nu ta bt u vi hnh vung th tm
cao su c th c ko dn, c un, c xon (nhng khng
c x rch) cho n khi n bin thnh hnh trn. Tri li, hnh
vung khng bao gi c th bin thnh mt hnh ch thp, cho d
tm cao su c vn vo, ko nn th no i na. T suy ra hnh
vung v hnh ch thp l khng tng ng v mt tp. Do
cch suy ngh nh th nn tp thng c gi l hnh hc ca
tm cao su.
Sau khi vt b nhng khi nim nh chiu di v gc, cc nh
tp ch c th phn bit cc vt bng cch lc ra nhng c im,
chng hn nh nhng giao im c trong mt vt. Theo cch
th hnh s 8 s khc mt cch cn bn vi hnh trn bi v n cha
mt im m ti c bn ng gp nhau, trong khi vng trn
khng c mt giao im no nh vy. D ta c ko dn hoc vn
xon th no i na th cng khng th bin mt hnh s 8 thnh
hnh trn. Cc nh tp cng quan tm ti c nhng vt th ba chiu
(hoc cao hn) trong cc l, cc vng v cc im nt tr thnh
nhng c im c bn cn quan tm.
Nh ton hc John Kelley ni a rng: Nh tp l ngi
khng thy s khc nhau gia mt chic bnh vng v mt chic
tch ung cph.
376
Cc nh ton hc hy vng rng bng cch nhn cc bn thng
qua lng knh ca tp hc, h s nm bt c ci ct li ca bi
ton bn mu. t ph u tin c thc hin vo nm 1922,
khi Philip Franklin b qua bi ton tng qut nhng chng
minh c rng i vi mi bn cha 25 vng hoc t hn th
ch cn bn mu. Cc nh ton hc khc tm cch xy dng trn
cc phng php ca Franklin; v nm 1926 Reynolds m rng
chng minh ti cc bn c 27 vng; nm 1940 Winn m rng
ti 35 vng; v nm 1970 Ore v Stemple m rng ti 39 vng.
Bi ton ny ta nh mt tm gng phn chiu lch s ca nh
l cui cng ca Fermat: l s tin b chm chp hng ti v
hn. Gi thuyt gc c v gn nh chc chn l ng, nhng chng
no chng minh tng qut cn cha tm c th vn lun lun c
kh nng tn ti mt bn no chng t Guthrie l sai. Thc
t, nm 1975 nh bo v nh vn chuyn vit v ton hc Martin
Garner cng b mt bn trn tp ch Scientific American m
ng cho rng mun t n i hi phi c 5 mu. Ngy cng b li
l ngy 1 thng 4 v Garner bit rt r rng mc d rt kh t
bn ny ch bng 4 mu nhng khng phi l iu khng th
lm c. Hn bn mun chng minh ng l nh vy: xin mi
bn, chnh l bn c in trn Hnh 28.
Nhng bc tin chm chp khin ngi ta ngy cng nhn
thy r rng cc cch tip cn truyn thng khng bao gi c th
bc c cu ni gia chng minh ca Ore v Stemple cho cc
bn c 39 vng vi mt bn bt k c th cha ti v hn
vng. Sau , nm 1976 hai nh ton hc thuc trng i hc
Illinois l Wolfgang Haken v Kenneth Appel gii thiu mt
377
ton hc thng nht
Hnh 28. Ngy 1 thng 4 nm 1975 Martin Garner gii thiu bn ny trn
ct bo dnh ring cho ng trn t Scientific American. ng tuyn b rng n i
hi phi t bng 5 mu, nhng tt nhin, tuyn b ct ch la mi ngi
vo ngy c thng T m thi!
k thut mi, to ra mt cuc cch mng i vi khi nim chng

minh ton hc.
Haken v Appel nghin cu k cng trnh ca Heinrich
Heesch, ngi tng tuyn b rng mt s v hn cc bn bin
thin v hn, u c th c xy dng t mt s hu hn cc bn
378
hu hn; v bng cch nghin cu nhng bn n nguyn
nh nhng vin gch c bn , ta c th x l c bi ton tng
qut. Nhng bn c s tng ng nh cc ht electron, proton
v neutron, nhng ht c bn to nn th gii v cng phong ph
v a dng xung quanh chng ta. Tht khng may, tnh hnh li
khng n gin nh vy i vi th gii cc bn , v Haken v
Appel ch quy c bi ton bn mu v 1.482 cu hnh c s ch
khng phi l 3 nh cc ht trong th gii nguyn t. Nu Haken
v Appel chng minh c tt c cc bn u t c bng
bn mu th c ngha l mi bn s t c bng bn mu.
Vic kim tra 1.482 bn v tt c cc t hp t mu trong tng
bn l mt cng vic cc k to ln, v chc chn vt ra ngoi
kh nng ca bt k mt tp th cc nh ton hc no. Thm ch
dng my tnh qut cho ht cc hon v cng phi ht mt th
k. Khng h nn ch, Haken v Appel bt u tm kim nhng con
ng v nhng chin lc i tt m my tnh c th s dng
tng tc qu trnh ny. Nm 1975, sau 5 nm nghin cu bi ton,
hai ngi chng kin kt qu lm vic tuyt vi ca cc my
tnh: chng khng ch y nhanh tc tnh ton m cn thc s
ng gp vo nhng tng ca h. Hai ngi nh li bc
ngot trong qu trnh nghin cu ca h:
Vo thi im chng trnh khin chng ti phi ngc

nhin: ban u chng ti kim tra cc lp lun ca n bng tay,
do lun lun c th tin on c din tin trong mi tnh
hung; nhng gi y n t ngt bt u hot ng nh mt
my chi c. N c th to ra nhng chin lc t hp da trn
cc mo c dy v thng l nhng cch tip cn
379
ton hc thng nht
thng minh hn rt nhiu so vi nhng cch tip cn m chng
ti th. Nh vy, n bt u dy cho chng ti v nhng
iu cn phi tin hnh m chng ti cha bao gi ng ti. Theo
mt ngha no , n vt nhng ngi to ra n v mt s
phng din ca cc phn mang tnh cht c hc v tr tu ca
cng vic.
Thng 6 nm 1976, nh 1.200 gi chy my tnh, Haken v Appel

c th tuyn b rng ton b 1.482 bn c s c phn
tch v khng c mt bn no trong i hi hn bn mu. Vy
l bi ton bn mu ca Guthrie cui cng c gii quyt. iu
ng ni l y l chng minh ton hc u tin, trong my tnh
khng ch lm tng tc tnh ton, m n cn c nhng ng gp
quan trng ti mc nu khng c n th chng minh s khng th
thc hin c. y l mt thnh tu ht sc to ln nhng ng
thi cng li mt cm gic bt rt trong cng ng cc nh ton
hc bi v khng c cch no kim tra c chng minh theo
cch truyn thng.
Trc khi nhng chi tit ca chng minh c cng b trn tp
ch Illinois Journal of Mathematics, ban bin tp cng thc hin s
kim tra cht ch mt mc no . Do vic kim tra theo cch
thng thng l iu khng th, nn ngi ta np chng trnh
ca Haken v Appel vo mt my tnh c lp khc chng minh
rng n cng s cho cng mt kt qu.
Qu trnh phn bin khng c tnh chnh thng ny khin cho
mt s nh ton hc ni gin, h tuyn b rng l s kim tra
cha tha ng v khng c g m bo rng khng c mt s trc
trc g trong cu trc my tnh c th gy ra nhng sai st trong
380
logic. H.P.F. Swinnerton-Dyer ch ra iu di y v nhng
chng minh nh my tnh:
Khi mt nh l c chng minh nh my tnh, ngi ta khng

th by chng minh ra c kim tra theo cch truyn
thng - ngha l bt c mt c gi kin nhn no cng c th
r sot li ton b chng minh v xc nhn n c ng hay khng.
Ngay c nu ngi ta c in ra ton b chng trnh v ton b tp
hp d liu i na th cng khng c g m bo rng d liu
khng b c l sai hoc c sai. Hn th na, mi my tnh
hin i u c nhng li m m trong phn cng cng nh trong
phn mm ca n - iu ny i khi gy ra nhng li m h phi
mt hng nm cng cha chc pht hin c - v mi my tnh
u c th b nhng li bt cht nh th.
mt chng mc no , y l biu hin ca chng hoang

tng b phn ca mt cng ng ch thch lng xa cc my tnh
hn l s dng chng. Joseph Keller mt ln nhn xt rng
trng i hc ca ng, i hc Stanford, Khoa ton c t my tnh
hn bt c mt khoa no khc, k c Khoa Vn hc Php. Nhng
nh ton hc bc b cng trnh ca Haken v Appel u khng
th ph nhn rng tt c cc nh ton hc u cng nhn nhng
chng minh ngay c khi c nhn h khng trc tip kim tra nhng
chng minh . Trong trng hp chng minh ca Wiles i vi
nh l cui cng ca Fermat, cha n 10% cc nh l thuyt s
hiu c y logic ca n, nhng 100% tha nhn n l ng.
Nhng ngi khng th nm bt c chng minh u cm
thy tha mn bi v nhng ngi khc hiu c n kim tra
mt cch k lng.
381
ton hc thng nht
Mt trng hp cn cc oan hn na l chng minh s phn
loi cc nhm n hu hn. Chng minh ny gm 500 bi bo tch
ri nhau c vit bi hn 100 nh ton hc. Ngi ta n rng ch
duy nht c nh ton hc Daniel Gorenstein l hiu c ton b
chng minh gm 15.000 trang , m ng li qua i vo nm
1992. Tuy nhin, cng ng cc nh ton hc a s vn rt yn tm
rng mi mt on trong chng minh u c mt tp th gm
cc chuyn gia ring kim tra mt cch k lng v tng dng trong
c 15.000 trang u c kim tra i kim tra li hng chc ln.
S khc bit ca bi ton bn mu l ch n cha bao gi v s
khng bao gi c ai kim tra mt cch y .
Hai mi nm sau k t ngy chng minh ca nh l bn mu
c cng b, my tnh c dng gii nhiu bi ton khc t
ni ting hn nhng cng quan trng khng km. Trong mt lnh
vc m trc kia cha h b cng ngh lm cho b nhim, ngy
cng c nhiu nh ton hc min cng phi chp nhn vic s
dng ngy cng tng th logic phn mm v tha nhn nhng lp
lun sau ca Haken:
Bt k ai, bt c dng no, u c th in vo cc chi tit v

kim tra chng. Thc t cc my tnh trong mt t gi c th chy
qua nhiu chi tit hn con ngi c th hy vng lm c trong
sut cuc i ca mnh, thc tin khng h lm thay i khi
nim c bn v chng minh ton hc. Ci thay i khng phi l
l thuyt m l thc hnh ca ton hc.
Mi y nht, mt s nh ton hc trao cho my tnh quyn

lc bng cch dng thut gii di truyn. l nhng chng trnh
my tnh c cu trc i th do cc nh ton hc thit k ra, nhng
382
nhng chi tit tinh vi ca n th c quyt nh bi chnh bn thn
my tnh. Mt s dng trong chng trnh c php t bin v
tin ha ging nh cc gene c th trong ADN hu c. T chng
trnh m ban u s sinh ra hng trm chng trnh con hi khc
do nhng t bin ngu nhin trong my tnh. Nhng chng
trnh con li c dng gii mt bi ton c th no . Phn
ln nhng chng trnh ny u tht bi thm hi, nhng chng
trnh tin gn c ti kt qu nht s c php sinh sn v
to ra mt th h cc chng trnh con t bin mi. Chng trnh
con no thch nghi nht c hiu trong trng hp ny l chng
trnh con no tin gn nht ti li gii bi ton. Bng cch lp li
qu trnh cc nh ton hc hy vng rng khng cn phi can
thip, mt chng trnh s t tin ha ti khi gii c bi ton
v trong mt s trng hp cch tip cn ang c nhng thnh
cng ng k.
Nh khoa hc my tnh Edward Frenkin i xa ti mc c
th mt ngy no , my tnh s pht minh ra mt chng minh
quan trng c lp vi cc nh ton hc. Mi nm trc, ng
lp ra gii thng Leibniz tr gi 100.000 la M nhm trao cho
chng trnh my tnh u tin no sng to c mt nh l
c nh hng su sc ti ton hc. Vic Gii thng ny c khi
no c trao hay khng cn l vn phi bn ci, nhng iu
chc chn l mt chng minh bng my tnh s lun lun thiu tc
dng soi sng ca nhng chng minh truyn thng v dng nh
l trng rng nu em so snh. Mt chng minh ton hc khng
ch cn tr li cho mt cu hi m cn cn phi gii thch ti sao
li gii phi l nh vy. Vic np mt cu hi vo mt hp en v
383
ton hc thng nht
nhn c cu tr li u kia ca n ch cho ta thm kin thc
nhng li khng cho thm hiu bit. Trong chng minh ca Wiles
i vi nh l cui cng ca Fermat, chng ta bit rng phng
trnh Fermat khng c nghim nguyn bi v mt nghim nh vy,
nu c, s dn n mu thun vi gi thuyt Taniyama - Shimura.
Wiles khng ch p ng c thch thc ca Fermat, m ng cn
bin minh cho cu tr li ca mnh rng n phi l nh vy duy
tr mi quan h c bn gia cc phng trnh eliptic v cc dng
modular.
Nh ton hc Ronald Graham m t s nng cn ca cc
chng minh nh my tnh, trong bi cnh ca mt trong s nhng
gi thuyt ln ngy hm nay cn cha c chng minh nh gi
thuyt Riemann: S tht l nn lng, nu bn hi my tnh rng
gi thuyt Riemann l ng hay sai v n tr li: ng, nhng m
anh khng hiu c chng minh u.
Nh ton hc Philip Davis, khi vit cng vi Reuben Hersh,
cng c phn ng tng t i vi chng minh ca bi ton
bn mu:
Phn ng u tin ca ti l: Tht tuyt vi! Nhng h lm iu

th no nh?. Ti ch i mt s pht hin mi su sc hn,
mt chng minh m trong nhn li ca n c mt tng vi v
p c th lm bin i thi i ca ti. Nhng khi ti nhn c
cu tr li H lm iu bng cch ph v n thnh hng
ngn trng hp, ri sau cho chy trn my tnh, ht mnh
ny n mnh khc, th ti hon ton tht vng. Nhng phn
ng ca ti l: Nh vy, n ch ct vic trnh din, do xt
cho cng khng phi l mt bi ton tt.
384
Gii thng
Chng minh ca Wiles i vi nh l cui cng ca Fermat da
trn vic kim chng mt gi thuyt ra i t nhng nm 1950. H
thng suy din ca ng s dng mt lot nhng k thut ton
hc c pht trin trong thp k gn y nht, trong c nhng
k thut do chnh Wiles sng to ra. Chng minh ca Wiles l mt
tuyt phm ca ton hc hin i, n dn ti mt kt lun tt yu
l chng minh ca Wiles khng phi l chng minh tht lc ca
Fermat. Fermat vit rng chng minh ca ng khng th vit
ht c ra bn l cun Arithmetica ca Diophantus v 100 trang
ca Wiles hn cng tha mn tiu chun , nhng mt iu chc
chn l Fermat khng pht minh ra cc dng modular, gi thuyt
Taniyama - Shimura, cc nhm Galois v phng php Kolyvagin-
Flach sm hng th k.
Vy nu nh Fermat khng c chng minh ca Wiles th ng
c ci g? V vn ny cc nh ton hc chia lm hai phe. Nhng
ngi hoi nghi cng u th tin rng nh l cui cng ca Fermat
l kt qu ca nhng giy pht yu ui him hoi ca v thin ti
th k XVII ny. H tuyn b rng mc d Fermat vit: Ti
pht minh ra mt chng minh thc s tuyt vi, nhng thc t
ng tm ra mt chng minh sai. Thc cht ca chng minh sai
ny cn l iu phi bn ci, nhng rt c th n cng theo ng
li nh cc cng trnh ca Cauchy hay Lam m thi.
Cc nh ton hc khc, nhng ngi lc quan lng mn, th tin
rng Fermat c th c mt chng minh thin ti. D chng minh
l th no i na th n cng ch c th da trn nhng k thut
385
ton hc thng nht
ton hc ca th k XVII v n cha ng mt h thng suy lun
khn kho ti mc t Euler cho ti Wiles khng ai ngh ra c.
Mc d Wiles cng b li gii i vi bi ton nhng vn
c nhiu nh ton hc tin rng h vn cn c c hi t c s
ni ting v vinh quang bng cch pht minh li chng minh ca
Fermat.
Mc d Wiles phi dng ti nhng k thut ton hc ca th
k XX chng minh mt cu ca th k XVII, tuy nhin ng
p ng c th thch ca Fermat ph hp vi nhng quy
nh ca Hi ng trao gii Wolfskehl. Ngy 27 thng 6 nm 1997,
Andrew Wiles c trao gii thng ny vi tr gi khong
50.000 la M. V mt ln na Fermat v Wiles li xut hin ni
bt trn cc trang bo khp th gii. Vy l nh l cui cng ca
Fermat chnh thc c chng minh.
Nhng ci g tip theo s thu ht tm tr ca Wiles? ng t
chi khng bnh lun v nhng nghin cu hin nay ca mnh,
l iu khng c g ng ngc nhin i vi mt ngi tng
lm vic m thm v n c trong sut by nm tri. Nhng d
ng c lm g i na th chc chn cng khng bao gi c th thay
th c hon ton nim say m cung di m ng c i vi
nh l cui cng ca Fermat. Khng mt bi ton no khc c
ngha nh th i vi ti. l nim am m t thu u th ca
ti. Khng g c th thay th c. V ti chinh phc c n. Ti
cng s th gii nhng bi ton khc, chc chn l nh th. Mt s
bi rt kh do ti cng s c cm gic chinh phc tr li, nhng
chc chn khng c bi ton no khc c th gn b vi ti nh bi
ton Fermat.
386
Ti c mt li th rt him hoi l c theo ui gic m thi
th u trong sut cuc i ca mnh. Ti bit l mt c n him
hoi, nhng nu bn gii quyt c mt iu g trong cuc i
trng thnh ca mnh m n li rt c ngha i vi bn, th iu
cn toi nguyn hn bt k iu g. Khi gii quyt xong c
bi ton , chc chn bn s c mt cm gic mt mt, nhng ng
thi cng c cm gic tuyt vi v s t do. Ti b m nh bi bi
ton ny trong sut 8 nm, n mc lc no ti cng ngh v n - t
lc ti thc dy vo bui sng cho ti khi i ng vo ban m.
l mt thi gian di ch suy ngh v mt iu. Cuc phiu lu y
gi qua ri. Tr c ca ti hin ang c ngh ngi.
387
ton hc thng nht
Ph lc
Ph lc 1. Chng minh nh l Pythagore
Mc ch ca chng minh ny l chng t nh l Pythagore

ng i vi mi tam gic vung.
hnh trn, 4 tam gic vung ging ht nhau c ghp vi mt

hnh vung nghing to nn mt hnh vung ln hn. Din tch
hnh vung ln chnh l cha kha ca vic chng minh.
Din tch ca hnh vung ln c tnh bng hai cch:
Cch 1: Tnh din tch hnh vung ln. Chiu di mi cnh l
x+y. V vy, din tch hnh vung ln l (x+y)2.
Cch 2: Tnh din tch tng phn trong hnh vung ln. Din tch
1 1
mi tam gic l xy; ngha l cnh y ng cao. Din
2 2
tch hnh vung nghing l z . Do , din tch hnh vung ln =
2
4 (din tch 1 tam gic vung) + din tch hnh vung nghing
.
Cch 1 v cch 2 cho hai biu thc khc nhau. Tuy nhin, hai
388
biu thc ny l tng ng v chng cng biu th mt din
tch. Do , din tch tnh bng cch 1 = din tch tnh bng cch 2

Khai trin v gin c, ta c:
x2 + y2 + 2xy = 2xy+z 2
c lc 2xy 2 v, ta c:
x2+ y2 = z2
chnh l nh l Pythagore.
C s lp lun y l din tch ca hnh vung ln phi lun
nh nhau cho d n c tnh theo bt c phng php no.
T chng ta suy ra hai biu thc cho cng mt din tch, cho
chng bng nhau v cui cng kt qu tt yu l x2 + y2 = z2, tc
l bnh phng cnh huyn (z2) bng tng bnh phng cc cnh
cn li (x2 + y2).
Lp lun ny ng vi mi tam gic vung. Cc cnh tam gic
trong phn lp lun ca chng ta c biu th bng x, y v z, v
v vy n c th biu th cc cnh ca bt k tam gic vung no.
Ph lc 2. Chng minh ca Euclid v tnh v t ca 2
Mc ch ca Euclid l chng minh rng 2 khng th c vit

di dng phn s. V ng s dng phng php phn chng,
nn bc u tin l gi s iu ngc li l ng, tc l 2 c
th c vit di dng mt phn s cha bit no . Phn s
gi thit c biu th bng p/q, vi p v q l cc s nguyn.
Trc khi bt tay vo chng minh, tt c nhng g cn bit l
nhng tnh cht c bn ca phn s v s chn.
(1) Nu ly mt s nguyn bt k v nhn n vi 2 th s mi
thu c l mt s chn. cng l nh ngha chnh xc ca
mt s chn.
389
ph lc
(2) Nu bnh phng ca mt s l mt s chn th bn thn s
cng l s chn.
(3) Cui cng, cc phn s c th rt gn: 16/24 tng ng vi
8/12; ch cn chia t s v mu s ca 16/24 cho tha s chung
l 2. Tip na, 8/12 tng ng vi 4/6 v 4/6 li tng ng
vi 2/3. Tuy nhin, 2/3 l ti gin, tc khng th rt gn c
na bi v 2 v 3 khng c c s chung no. Nh vy, khng
th rt gn mt phn s mi mi c.
No, by gi, hy nh li rng Euclid khng nh 2 khng th
c vit di dng mt phn s. Tuy nhin, v ng dng phng
php phn chng, nn ng suy lun da trn gi thit rng phn
s p/q tn ti v t ng rt ra h qu ca n:
2 = p/q
Nu ta bnh phng hai v ln, ta c:
2 = p /q 2 2
Phng trnh ny c th d dng vit li thnh:

2q = p
2 2
By gi, t (1), chng ta bit rng p l mt s chn. Thm na,

2
t (2), ta bit rng p cng l mt s chn. Nhng nu p chn th

theo (1) n c th c vit thnh 2m vi m l mt s nguyn
khc no . Thay vo phng trnh trn ta c:
2q = (2m) = 4m
2 2 2
Chia hai v cho 2, ta c:

q = 2m
2 2
Lp lun tng t nh trn ta c q l mt s chn. Do q s

2
c vit di dng q = 2n, vi n l mt s nguyn khc bt k.

Tr li h thc ban u, ta c:
2 = p/q = 2m/2n
Gi th chng ta c phn s m/n, rt gn hn p/q.
Tuy nhin, n y chng ta nhn thy mnh li trong tnh trng
390
c th lp li mt cch chnh xc qu trnh dn ti m/n, v cui
cng s to ra mt phn s mi rt gn hn, chng hn l g/h.
Phn s ny li tip tc chu nghin nh mt ln na v phn s
mi, chng hn l e/f, s cn rt gn hn na. Chng ta c th
tip tc nghin nh mi bng cch lp i lp li qu trnh ,
khng bao gi kt thc. Nhng t (3) ta bit rng phn s lun
phi c mt phn s ti gin, nhng phn s p/q theo gi thuyt
ban u ca chng ta li c v nh khng tun theo quy tc ny.
V vy, chng ta c th ni mt cch chc chn rng chng ta
dn ti mu thun. Nu 2 c th c vit di dng phn s
th kt qu s l v l, v ng l 2 khng th vit di dng
mt phn s. V vy, 2 l mt s v t.
Ph lc 3. Cu v tui ca Diophantus
Gi tui ca Diophantus l L. T cu , ta c mt thng k hon
chnh v cuc i ca Diophantus nh sau:
1/6 cuc i ng ta, tc L/6, l thi th u
L/12 l thi thanh nin
L/7 l thi trc hn nhn
5 nm sau th con trai ng ta ra i
L/2 l tui ca ngi con
4 nm chu ng au kh trc khi cht
Tui th ca Diophantus ng bng tng ca cc thi gian trn:

Rt gn phng trnh trn, ta c:
vy:
Nh vy, Diophantus cht vo tui 84.
391
ph lc
Ph lc 4. Bi ton cn ca Bachet
cn bt k mt khi lng l s nguyn ca kg t 1 n 40,

hu ht mi ngi u ngh s dng 6 qu cn: 1, 2, 4, 8, 16,
32 kg. Bng cch ny, tt c cc khi lng trn u c th d
dng cn c bng cch dng t hp cc qu cn di y t
ln mt a cn:
1kg = 1
2kg = 2
3kg = 2 + 1
4kg = 4
5kg = 4 + 1
...
40kg = 32+8
Tuy nhin, bng cch t cc qu cn ln ng thi c 2 a cn,
ngha l cho php cc qu cn c th c t cng a vi vt
cn cn, Bachet hon thnh nhim v ch vi 4 qu cn: 1, 3,
9, 27 kg. Qu cn c t cng a vi vt cn cn coi nh c
gi tr m. Nh , cc khi lng c cn nh sau:
1kg = 1,
2kg = 3 - 1
3kg = 3
4kg = 3 + 1
5kg = 9 - 3 - 1
...
40kg = 27 + 9 + 3 + 1
Ph lc 5. Chng minh ca Euclid v s lng v hn

ca cc b ba s Pythagore
Mt b ba s Pythagore l mt b gm 3 s nguyn, m bnh
392
phng ca mt s cng vi bnh phng mt s khc th bng
bnh phng s th ba. Euclid chng minh rng c mt s v
hn b ba s Pythagore nh vy.
Chng minh ca Euclid bt u t nhn xt rng hiu s ca bnh
phng hai s nguyn lin tip lun l mt s l.
1 2
2 2
3 2
4 2
5 2
62
72
82
92
10 ...
2
1 4 9 16 25 36 49 64 81 100...
\ /\ /\ /\ / \ /\ / \ / \ /\ /
3 5 7 9 11 13 15 17 19 ...
Nh vy, mi mt s trong v s cc s l y khi cng vi bnh

phng mt s c th no th to thnh bnh phng mt
s khc. Bn thn mt phn cc s l cng l mt s chnh
phng (tc l bnh phng ca mt s nguyn khc), nhng
mt phn ca mt s v hn th cng li l v hn.
Do , cng c v hn cc s chnh phng l m khi cng vi
bnh phng mt s th to thnh mt s chnh phng khc.
Ni cch khc, c v hn cc b ba s Pythagore.
Ph lc 6. Chng minh gi thuyt cc im

Gi thuyt cc im pht biu rng khng th v c mt gin
cc im sao cho mi ng thng cha t nht ba im.
Mc d vic chng minh gi thuyt ny i hi phi c mt s
kin thc ti thiu v ton hc, song n ch yu da trn mt
s k thut v hnh hc, v v vy ti ngh nn xem k tng
bc mt.
Trc ht hy xt mt hnh mu ty cc im v cc ng
thng ni mi im vi mt im khc. Sau , i vi mi im,
ta xc nh khong cch t chng n ng thng gn nht,
tr cc ng thng i qua im . T , trong s tt c cc
im, ta xc nh c im gn vi mt ng thng nht.
393
ph lc
Hnh di l hnh nhn cn cnh ca mt im D nh trn, n
gn ng thng L nht. Khong cch gia im ny v ng
thng L c biu th bng ng t nt v khong cch ny
l nh hn bt k mt khong cch no khc gia mt ng
thng v mt im.
Gi th ta c th chng t c rng ng thng L lun ch

cha 2 im v v vy, gi thuyt trn l ng, tc l khng th
v c mt gin m mi ng thng u cha ba im.
h1
h2
chng t rng ng thng L ch cha 2 im, chng ta hy

xt xem iu g s xy ra nu nh n cha im th ba. Nu im
th ba, D , nm ngoi hai im cho ban u, th khong cch
A
biu th bng ng h s ngn hn ng h (biu th khong

1 2
cch ngn nht t mt im n mt ng thng). V vy, D A
khng th tn ti.
h1
h2
394
Tng t nh vy, nu im th ba, D , nm gia hai im
B
cho ban u, th khong cch biu th bng ng h cng ngn

1
hn ng h (biu th khong cch ngn nht gia mt im v

2
mt ng thng). Do vy im D cng khng tn ti.

B
Tm li, mt hnh bt k lun c khong cch nh nht t mt

im n mt ng thng, v ng thng ny ch i qua 2
im. V vy mi hnh lun c t nht mt ng thng ch i
qua 2 im - ngha l gi thuyt trn l ng.
Ph lc 7. Lc vo s v l
Di y l mt minh ha c in cho thy bt u t mt mnh

rt n gin m sau vi vi bc logic v hon ton khng
phc tp lm li dn ti kt qu 2 = 1.
Trc tin, chng ta hy bt u bng mt mnh rt v hi:
a=b
Sau , nhn hai v vi a, ta c:
a2 = ab
Thm a2 - ab vo hai v, ta c:
a2+ a2- ab = ab + a2- ab
ng thc trn c th rt gn thnh:
2 (a2- ab) = a2- ab
Cui cng, chia hai v cho a2- ab, ta c:
2=1
Mnh u tin c v nh l ng, nhng nhng bc tip
theo c mt sai st nh nhng rt tai hi dn ti s v l trong
kt qu cui cng.
Thc s th ci li cht ngi l bc cui cng, l chia hai
v cho a2- ab. Chng ta bit rng t mnh ban u l a = b,
nn khi chia hai v cho a2- ab cng tc l chia cho s 0.
395
ph lc
Chia bt c s no cho 0 cng khng th c v 0 s i vo trong
bt k mt lng hu hn no mt s v hn ln. Bng vic to
nn gi tr v hn hai v, chng ta x i hai na ca phng
trnh cho mu thun len vo trong lp lun ca chng ta.
Ci li nh ny l mt dng sai lm ng ngn in hnh thng
gp rt nhiu th sinh tham gia tranh gii thng Wolfskehl.
Ph lc 8. Cc tnh cht ca s hc
Di y l nhng tnh cht c bn to nn tng cho cc php

tnh phc to ca s hc.
1. Tnh cht giao hon: Vi cc s m, n bt k:
m + n = n + m v mn = nm
2. Tnh cht kt hp: Vi cc s m, n, k bt k:
(m+n) + k = m + (n + k) v (mn)k = m(nk)
3. Tnh cht phn phi: Vi cc s m, n, k bt k:
m(n + k) = mn + mk
4. Vi mi s n, ta lun c:
n+0=n
5. Vi mi s n, ta lun c:
n1=n
6. Vi mi s n, tn ti mt s k sao cho:
n+k=0
7. Vi cc s m, n, k bt k,
nu k 0 v kn = km th m = n
T cc tnh cht ny, ta c th chng minh c tt c cc quy
tc khc. Chng hn, p dng cc tnh cht trn v khng cn
gi thit g thm, chng ta c th chng minh mt cch logic quy
tc sau y:
nu m + k = n + k, th m = n
396
Trc ht, chng ta c:
m+k=n+k
Theo tnh cht 6, gi s l l mt s tha mn k + l = 0 th
(m + k)+ l = (n + k) + l
Theo tnh cht 2, ta li c:
m + (k + l) = n + (k + l)
Hy nh rng k + l = 0, t suy ra:
m+0=n+0
p dng tnh cht 4, cui cng chng ta suy ra iu phi chng
minh: m = n
Ph lc 9. L thuyt tr chi v cuc u tay ba
Chng ta hy xt nhng kh nng la chn ca ng Black. Trc

tin, ng Black c th nhm vo mc tiu l ng Grey. Nu ng
ta thnh cng th lt bn tip theo l ca ng White. ng White
ch cn li mt i th l ng Black v v ng White l mt x th
trm pht trm trng nn ng Black cm chc ci cht.
La chn tt hn cho ng Black l nhm thng vo ng White.
Nu nh ng thnh cng th lt bn tip theo s thuc v ng
Grey. Nhng ng Grey bn ba pht ch trng hai nn ng Black
c c hi sng st bn tr li ng Grey v c th l ngi
chin thng.
Dng nh la chn th hai l chin lc m ng Black nn chn.
Tuy nhin, c mt phng n th ba thm ch cn tt hn. ng
Black c th bn ch thin. ng Grey bn lt tip theo v ng
ta s nhm vo ng White, bi v l i th nguy him hn.
Nu ng White sng st th ng ta li s nhm bn ng Grey v
ng Grey cng l i th nguy him hn l ng Black. Nh vy,
bng cch bn ch thin, ng Black s cho ng Grey tr kh
ng White hoc ngc li.
397
ph lc
l chin lc tt nht ca ng Black. Cui cng th ng Grey
hoc ng White s cht v sau th ng Black s nhm bn ngi
cn sng st. Nh vy, ng Black xoay chuyn c tnh th,
thay v l ngi bn pht u tin trong cuc u tay ba, ng tr
thnh ngi bn u tin cuc u tay i.
Ph lc 10. Mt v d v chng minh bng quy np
Cc nh ton hc nhn thy s rt hu ch khi c mt cng thc

ngn gn m c th tnh c tng ca cc dy s khc nhau.
Trong v d ny, bi ton t ra l i tm mt cng thc tnh
tng ca n s t nhin u tin.
Chng hn, tng ca ch mt s u tin l 1, tng ca hai s u
tin l 3 (tc l 1+2), tng ca ba s u tin l 6 (tc l 1+2+3), tng
ca bn s u tin l 10 (tc l 1+2+3+4), v c tip tc nh vy.
V cng thc tng qut:
1
Tng (n) = n (n+1)
2
Ni cch khc, nu chng ta mun tnh tng ca n s u tin,
th chng ta ch cn thay s vo cng thc trn l tnh ra kt qu.
Bng phng php quy np c th chng minh c cng thc
ny l ng i vi mi s n v hn.
Bc u tin l chng t cng thc ng vi trng hp th
nht, n = 1. iu ny kh n gin, v chng ta bit rng tng
ca ch mt s u tin bng 1, v nu chng ta thay n = 1 vo
cng thc trn th chng ta c kt qu ng nh th:
1
Tng (n) = n (n+1)
2
1
Tng (1) = 1 (1+1)
2
1
Tng (1) = 12
2
ng (1) = 1
398
Nh vy l qun min u tin b .
Bc tip theo trong php chng minh bng quy np l chng
t rng nu cng thc trn l ng vi mt gi tr n no , th
n cng phi ng vi n+1. Nu:
Tng (n) = n (n+1)
th:
Tng (n+1) = Tng (n) + (n+1)
Tng (n+1) = n (n+1) + (n+1)
Sau khi sp xp v nhm li cc s hng bn v phi, chng ta c:
Tng (n+1) = (n+1) [(n+1 ) + 1]
iu quan trng cn lu y l dng phng trnh mi ny
ging hon ton vi phng trnh ban u, tr mt iu l by
gi n c thay th bng (n+1).
Ni cch khc, nu cng thc l ng vi n, th n cng s ng
vi n+1. Ngha l, nu mt qun c min b th n s lun
lm qun min tip theo. Chng minh bng quy np
c hon tt.
399
ph lc
Simon Singh
Phm Vn Thiu - Phm Vit Hng dch
_____________________
Chu trch nhim xut bn: Nguyn Minh Nht

Bin tp: hi vn - vnh thng
X l ba: bi nam
Sa bn in: khnh vi
K thut vi tnh: thanh h
_____________________
NH XUT BN TR
161B L Chnh Thng - Qun 3 - Thnh ph H Ch Minh
T: 39316289 - 39316211 - 38465595 - 38465596 - 39350973
Fax: 84.8.8437450 - E-mail: nxbtre@hcm.vnn.vn
Website: http://www.nxbtre.com.vn
Chi nhnh nh xut bn tr ti H Ni

Phng 602, s 209 Ging V, p. Ct Linh, q. ng a - H Ni
T: (04)37734544 - Fax: (04)35123395
E-mail: chinhanh@nxbtre.com.vn

(Singh) Dinh Ly Cuoi Cung Cua Fermat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

(Singh) Dinh Ly Cuoi Cung Cua Fermat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FERMATS ENIGMA

Copyright 1998 by Simon Singh

I. C l ti xin php c dng y... 17

III. S ti h ca ton hc 103

IV. i vo tru tng 163

V. Chng minh bng phn chng 231

VI. Nhng tnh ton b mt 269

VII. Mt bi ton nh 327

VIII. ton hc thng nht 354

Cui cng chng ti cng cng c mt trong cn phng, khng

ca ton hc; ngi tuyn b chng minh c nh l cui cng

Cu chuyn v nh l cui cng ca Fermat gn b mt cch khng

Ngi ta s cn nh ti Archimede trong khi c th s lng

Cambridge, ngy 23 thng 6 nm 1993

Bi ton cui cng

Hai th k sau Euclid tinh luyn thm mi quan h gia

Mt ln Pythagore ny ra nh ch to mt dng c b tr cho

Trong mt tam gic vung, bnh phng ca cnh huyn ng

(1) Cch tip cn kiu khoa hc

Nh khoa hc chc hn s th gii bi ton trn bng con ng

(2) Cch tip cn ton hc

Nh ton hc s th tr li cu hi t ra bng cch pht trin

sng nc ngoi. S di tr bt buc ny khuyn khch cc hc

Mt cch khc tm b ba s Pythagore l tm ti thng qua vic

Hnh 5. Liu c th cng nhng khi vung nh t mt hnh lp phng ny vo

khng c nghim l cc s nguyn. Nh vy bng cch n gin

Phng trnh xn + yn = zn, vi n l s nguyn ln hn 2,

Khi c ngn ngu ht chng ny n chng khc trong cun

Ba mi nm sau, gi y Andrew Wiles sn sng. ng

Ngi c bit - Con Qu tm s - ngay c nhng nh

Arthur Poges, Con Qu v Simon Flagg

Pierre Fermat sinh ngy 20 thng 8 nm 1601 Beaumont-de-

Qu tht ti li chn ng vo ngy thuyn chuyn cc thm phn t

Fermat trao i th t kh u n vi Degby v Wallis. Di

Trc kia ti bo cho ng v ci cht ca Fermat. Nhng hin thi

Ngoi nhng nguy c v sc khe nc Php th k XVII,

S pht trin ca l thuyt s

Thng ban cho ng tui thiu nin mt phn su cuc i,

Hi phi dng ti thiu bao nhiu qu cn c th cn c (bng

(27 = 3 = 333). ng c tm kim nhng s khc cng kp gia

mt s bnh phng v s lp phng, nhng khng th tm c,

Fermat kinh ngc trc s phong ph v s lng cc b ba s

Nh ni chng trc, Fermat ch n gin thay cc ly

Bn l, cnh Bi ton 8 ca cun S hc, ng ghi li nhn xt

Ti c mt chng minh thc s tuyt vi mnh ny, nhng do l

nh l cui cng ca Fermat

hai th khng th vit di dng nh vy (19 = ? +? ). Tnh cht ny

ca cc s nguyn t nhn tht n gin, nhng chng minh iu

Gi thuyt Riemann c chng minh stop

Gi thuyt Riemann l mt bi ton lm au u cc nh ton

Ton hc khng phi l cuc hnh qun d dm theo mt

T ln u tin bt gp nh l cui cng ca Fermat vo tui

Ngi khng l trong ton hc

Tha ngi, , suy ra Cha tn ti, l iu cn

im c ti nm cu. Nh vy l Euler gii thch c ti sao

Sau Euler xem xt iu g s xy ra khi ta thm mt ci g

Hnh 10. Euler chng

Nhng thc ra phng trnh ny biu din mt tp hp v s

Euler bn khon t hi liu c th chng minh rng mt trong

u bng gi thit rng n c mt nghim gi nh l:

Bng cch kho st cc tnh cht ca (X , Y , Z ), Fermat c th

chng minh c rng nu nghim gi nh ny tn ti th s

nghim mi ny, Fermat li chng minh c rng phi c mt