Osnovi Geonauka PDF

Dr Branislav Glavatovi, van. prof.
OSNOVI
GEONAUKA
2005. god.
B. Glavatovi OSNOVI GEONAUKA 1
PREDGOVOR
Primarnii cilj kursa OSNOVI GEONAUKA je upoznavanje studenata Geodetskog

Smjera Graevinskog fakulteta sa osnovnim sadrajem, principima i metodama
prouavanja svih tzv. geo-naunih disciplina, odnosno nauka koje za objekat
proavanja imaju planetu Zemlju u cjelini, njene djelove ili njena fizika polja.
Kursom su, uglavnom na informativnom nivou, obuhvaeni: osnovni pojmovi,
principi i saznanja iz domena savremene kosmologije, dominantne hipoteze
kosmogonije, sunev sistem, zatim osnovni pojmovi i podaci o planeti Zemlji:
atmosfera i njena struktura, unutranja graa Zemlje, osnovni fiziki parametri
Zemlje kao planete, njeno gravitaciono i geomagnetsko polje (osnovne postavke,
definicije, osobine, mjerenje i interpretacija), gravitacioni uticaj i efekti Sunca i
Mjeseca na Zemlju, rotacija Zemlje i plime. Ukratko su prikazani principi veine
geo-naunih disciplina, kao to su: geodezija, opta i primijenjena geofizika,
posebno njenih oblasti gravimetrije, geomagnetizma i seizmologije, zatim geo-
logija i naune oblasti koje proistiu iz nje: vulkanologija, geodinamika, geote-
ktonika, geomorfologija, geohronologija, geohemija, geotermija i pedologija.
Meteorologija je prikazana u okviru odjeljka o atmosferi, a okeanografija i
hidrologija u odeljku o hiodrosferi. Aeronomija, geostatistika i ekologija su
diskutovane samo pojmovo. Saeto je prikazana i istorijografija geodezije, kao i
principi savremene geodezije, znaajni geodetski datumi (epohe) te najzad,
geodetske discipline i geodetske metode.
Eruptivan opti tehnoloki napredak tokom posljednjih nekoliko desetina godina i

veoma buran i plodan razvoj brojnih naunih geo-disciplina i prirodnih nauka
uopte, omoguili su postizanje zavidnih saznanja o Zemlji, njenom nastanku i
razvoju kao planete, strukturi njene unutranjosti, magnetosferi, atmosferi,
hidrosferi, porijeklu i razvoju organskog ivota na njoj, kao i njihovoj meusobnoj
interakciji. Imajui u vidu da ta saznanja ine veliki dio prirodnih nauka uopte, u
ovom kursu biemo u poziciji da se zbog toga samo ukratko, jezgrovito, osvrnemo
na elementarna saznanja veine tih brojnih naunih disciplina i pokuamo da
informativno, ali dovoljno razumljivo, opiemo domen njihovog prouavanja.
Koliko to bude mogue, obim i stepen detaljnosti izlaganju u ovom kursu, koji e
biti posveeni pojedinim naunim oblastima i saznanjima, u najveoj mjeri e biti
proporcionalni njihovoj korelabilnosti sa optom geodezijom i geodetskom
geofizikom, kao ishoditima ovog kursa.
S obzirom da je kurs Osnovi geonauka namijenjen studentima prvog semestra

Geodetskog odsjeka Graevinskog fakulteta, a imajui u vidu razliitost nivoa
prethodnog obrazovanja (posebno matematike i fizike) u srednjim kolama iz kojih
se upisuju studenti na ovaj fakultet, ali i kako ovaj kurs treba da tim studentima
prui samo opti uvod u domen geonauka, u ovom udbeniku su matematike
analitike definicije redukovane na najmanju mjeru, a elementi integralnog i
diferencijalnog rauna uopte nijesu korieni, iz istih razloga.
____________________________________________________________________________
1. UVOD
Buran tehnoloki razvoj ostvaren tokom ezdesetih godina XX vijeka, koji je omoguio spoznaju
obilja novih naunih injenica o Zemlji i Kosmosu, stimulisao je revolucionaran razvoj nauka o
Zemlji i istovremeno znaajno izmijenio brojne temeljne naune koncepcije o naoj matinoj
planeti.
Ranije stanovite u nauci bilo je da je Zemlja prilino statina planeta, sa povremenim

epizodama formiranja planinskih masiva i nepoznatim uzronicima tih procesa. Savremeni
koncept, baziran na brojnim osmotrenim, nauno verifikovanim injenicama, ukazuje da je
Zemlja veliki dinamiki sistem, sa litosfernim kontinentalnim i okeanskim ploama, koje se
kontinualno pomjeraju, sa kompleksnom i dinaminom dubokom unutranjou, njenom
evidentnom interakcijom sa rotacijom Zemlje, zajedno su odgovorni i zasluni za njenu
strukturnu, progresivnu evoluciju i stvaranje idealnih ambijentalnih uslova za razvoj ivog
svijeta na njoj.
Planeta Zemlja u cjelini, ili posmatrana parcijalno, predstavlja objekat prouavanja vrlo velikog
broja naunih disciplina. Geologija i Geofizika, zajedno sa svojim subdisciplinama, imaju
posebno mjesto u grupaciji tih nauka, s obzirom da, kako sa aspekta obima, strukture i objekata
istraivanja na Zemlji i u Zemlji, obuhvataju planetu u cjelini. Iz tih razloga, tim naukama je
posveen najvei prostor u ovom udbeniku. Polje prouavanja brojnih geo-disciplina vrlo esto
se meusobno preklapaju, te ih je teko izdvojeno opisati. Iz tih razloga u narednom izlaganju
vie e se voditi rauna o kontinuitetu i sveobuhvatnosti izlaganja, nego o striktnoj podjeli
naunih saznanja u oblasti geonauka na subdiscipline.
Dosadanja intenzivna istraivanja Kosmosa jo uvijek nijesu rezultirala opaanjem planete koja
bi bila slina Zemlji po uslovima za razvoj organskog svijeta. Zemlja je kao planeta zapoela
svoj ivot unazad neto vie od 4,5 milijardi godina, koje su protekle u sporom, ali definitivno
progresivnom stvaranju idealnih uslova za razvoj ivog organskog svijeta na njoj. Koliina vode,
njeni oblici i distribucja, idealni sastav atmosfere i koliina kiseonika u njoj, poloaj Zemlje u
sunevom sistemu koji uslovljava optimalnu koliinu toplote, zatim prisustvo mnogobrojnih
prirodnih zatitnih barijera od tetnih kosmikih zraenja, reljefni oblici koji su stvorili savren
mikro i makro ambijent u sve tri dimenzije, kao i mnogobrojni drugi prirodni uslovi, zajedno su
rezultirali savrenim ambijentom za nastanak i buran razvoj cjelokupnog organskog svijeta na
Zemlji i pojavu samog ovjeka. Neke od tih prirodnih uslova koji se izuavaju u geonanim
disciplinama, u narednom tekstu emo samo nakratko dodirnuti.
Iako Zemlja predstavlja ogroman, kompleksan, ali stabilan i harmonizovan sistem, koji
besprekorno funkcionie ve milijardama godina, u toku samo nekoliko zadnjih decenija,
ovjekov uinak spaljivanjem fosilnih goriva (uglja, zemnog gasa i nafte) koji su stvarani
milionima godina, uslovljava ve znaajne i uoljive promjene u prirodnom ambijentu. Te
okolnosti, kao i tetne posljedice intenzivne industrijske aktivnosti, unitavanje ogromnih
umskih povrina, emisija tetnih gasova u atmosferu i brojni drugi efekti ovjekove djelatnosti,
ve se zabrinjavajue manifestuju u vidu nepovoljnih globalnih ekolokih procesa, kao to su
globalno zagrijevanje atmosfere, topljenje ledenih kapa na polovima, pojavu kiselih kia,
uestale pojave ekstremnih meteorolokih pojava, oteenje ozonskog omotaa itd. U bliskoj
budunosti ovakve pojave mogu znaajno ugroziti ivotnu sredinu i imati dramatine posljedice
po cijeli ivi svijet na naoj planeti, neizbjeno ukljuujui i egzistenciju samog ovjeka.
Napomena: u ovom udbeniku e se za oznaavanje decimalnog zareza koristiti zapeta (,) a za razdvajanje hiljada
taka (.). Takoe, imena elemenata i geolokih era i perioda, bie navoeni velikim slovom.
____________________________________________________________________________
2. OSNOVNI ELEMENTI KOSMOLOGIJE

Od najranijih vremena ljudske civilizacije, mnogi mislioci sa iskonskim nagonom da se izdignu
iznad horizonta svakodnevnice, paljivo su posmatrali nono nebo prepuno zvijezda,
pokuavajui da odgonetnu brojne misterije Univerzuma. Meutim, do dananjih dana nije se
mnogo promijenilo u laikom shvatanju Svemira, a posebno ne u stalnoj elji ovjeka da spozna
tajne nastanka materijalnog svijeta i shvati fenomen ivota.
Jo prije etiri vijeka, italijanski matematiar i astronom Galileo Galilei

(1564.-1642.) je shvatio da put do saznanja i razumijevanja mora biti
baziran na osmatranju Prirode i injenica, umjesto do tada na dogmi
koncipiranoj i neutemeljenoj filozofiji. Astronomi drevne Grke
postavljali su Zemlju u centar Univerzuma. Ali u XVI vijeku poljski
kaluer i astronom Nikola Kopernik (1473.-1543.) iznio je ideju da
Zemlja i druge planete rotiraju oko Sunca. Zbog suprotstavljanja ove
ideje stavu Crkve da je Zemlja centar Univerzuma i da se Nebesa
nalaze iznad zvjezdane sfere, Kopernikov
heliocentrini sistem nije dobio podrku
Galileo Galilei
Crkve za njegovog ivota. Galileo Galilei
je konstruisao prvi teleskop dovoljne
jaine za prouavanje Mjeseca i planeta, uspijevi da dokae
ispravnost Kopernikovog stava. Iz tih razloga, Galileo se smatra
arhitektom modernog koncepta paljivog naunog osmatranja i
eksperimenta.
Posebno znaajnu ulogu u razvoju savremene kosmologije imao je

njemaki astronom Johan Kepler (1571.-1630.) koji je uspostavio
osnovne zakone kretanja planeta oko Sunca, koji se koriste i danas.
Tokom posljednjih dvadesetak godina, nakon izgradnje monih Johan Kepler

terestrikih i orbitalnih teleskopa, prikupljeno je izuzetno veliko i vrijedno saznanje o
dimeniziji, strukturi i sadraju Svemira,
mehnizmu nastanka i razvoja kosmikih
objekata, njihovom poloaju i ureenju
Kosmosa, a posebno o sunevom sistemu, kao
i naoj galaksiji Mljeni Put. Savremena
sistematska osmatranja Kosmosa i kosmikih
objekata doprinijela su i znaajnom
unapreenju saznanja o naoj matinoj planeti,
kao i o organskom ivotu na njoj.
Izgradnjom i lansiranjem kosmikog tele-

skopa HST nazvanog Habl, koji krui u
orbiti iznad Zemlje, u astronomiji i astrofizici
je praktino zapoela nova era izuzetno
kvalitetnog osmatranja kosmikih objekata i
procesa. Ovaj teleskop, sa ogledalom prenika
Kosmiki teleskop Habl. 4,2 metra, zahvaljujui odsustvu raznih
optikih smetnji zbog prisustva atmosfere, koje
Terestriki = zemaljski, pozicioniran na zemljinoj povri (Tera /lat./ - Zemlja).
Hubble Space Telescope (NASA).

____________________________________________________________________________
se javljaju pri terestrikom osmatranju, omoguava dobijanje vrlo jasnih snimaka ak i dubokog
Svemira. Tokom nekoliko godina njegove intenzivne primjene, snimljeno je veoma mnogo
kvalitetnih fotografija kosmikih objekata, koje se intenzivno prouavaju (na Internetu je
mogue vidjeti veliki broj takvih fotografija, npr. na prezentacijama www.hubble.nasa.gov ili
www.hubblesite.org).
Direktnim opaanjem, na nonom nebu
moemo identifikovati ogroman broj
nebeskih tijela. Smatra se da samo u
naoj galaksiji broj zvijezda premauje
100 milijardi. Pored izuzetno velikog
broja zvijezda, sistematskim
osmatranjem Kosmosa konstatovano je
i niz injenica koje su od velikog
znaaja za razumi-jevanje njegovog
nastanka, njegove organizacije i
strukture. Utvreno je, na primjer, da
je raspored nebeskih tijela u cijelom
Mapa pozadinskog zraenja Kosmosa. Galaksija Mljeni Kosmosu izuzetno uniforman i
Put se uoljivo izdvaja u centralnom dijelu slike. izotropan. Naime, gustina nebeskih
tijela na jedinicu povrine neba u svim
pravcima je veoma ujednaena. Ova inejnica nazvana je Kosmoloki princip. Svakako,
Kosmoloki pricip vai za Kosmos posmatran u cjelini, dok su odstupanja rasporeda masa
nebeskih tijela na lokalnom nivou na relativno malim rastojanjima, sasvim razumljiva.

Mjerenjem mikrotalasnog zraenja u svim pravcima specijalnim kosmikim satelitom COBE ,
konstatovano je da iz svake take u Kosmosu dopire vrlo homogeno energetsko zraenje, koje je
takoe kao i raspored masa, veoma uniformno u svim pravcima. Odstupanje ovog zraenja je
manje od 1/100000 u bilo kom pravcu, u kosmikim razmjerama (slika). Ovo, tzv. pozadinsko,
zraenje uslovljava da temperatura Svemira nije na apsolutnoj nuli, nego da ima vrijednost od
+2.7 oK.
Slika 1. Promjena frekventnog spektra talasnog zraenja ematski prikazan za sluaj

kada se tijelo izvor svjetlosti pomjera od posmatraa (lijevo) pri emu se
pomak spektra vri ka crvenom dijelu (poveanje talasne duine) i u sluaju
pribliavanja objekta koji je izvor svjetlosti (desno) uz pomak ka plavom dijelu
spektra (krai talasi).
Emitovanje energije u vidu talasnog zraenja vrlo visokih frekvencija.
COBE -
Apsolutna nula je najmanja mogua temperatura i iznosi 273,16 oC ili 0oK (Kelvinova temperatura se rauna od
apsolutne nule znai 0oC je +273,16oK).
Pod frekventnim spektrom se podrazumijeva zavisnost amplitude talasa od njegove uestanosti (frekvencije)
prikazan u odreenom dijapazonu tih uestanosti.
____________________________________________________________________________
Dugotrajnim i preciznim
osmatranjem kretanja ne-
beskih tijela, pouzdano je
utvreno da se svi objekti
meusobno udaljavaju je-
dan od drugog, kao i da je
brzina njihovog kreta-nja
proporcionalna njiho-vom
rastojanju od nas, ili bilo
koje druge take u
Kosmosu. Ova injenica
nedvosmisleno ukazuje da
se Kosmos konstantno iri,
a zakljuak se zasniva na
opaenom crvenom
pomaku svje-tlosti koju
emituje svako nebesko
tijelo.
Slika 2. Tipina skupina veeg broja galaksija (grupacija, klaster,
grozd). Slika je snimljena kosmikim teleskopom Habl. Naime, utvreno je da je
svaki objekat koji opaa-

mo na nebu, okarakterisan razliitim pomakom spektralnih linija ka crvenom dijelu spektra i da
je veliina tog pomaka proporcionalna rastojanju do objekta koji emituje tu svjetlost (slika 1). Iz
opte fizike je poznato da kada se objekat koji emituje talasno zraenje (svjetlost ili zvuk)
udaljava od posmatraa, tada se to zraenje, koje stie do (pasivnog) posmatraa, prima u
izmijenjenom obliku uz poveanje talasne duine zraenja (smanjenje frekvencije) i obrnuto
pri pribliavanju izvora posmatrau, prividno se evidentira smanjenje talasne duine (poveanje
frekvencije). Intenzitet promjene
talasne duine je proporcionalan
brzini relativnog kretanja izvora u
odnosu na posmatraa (slika 1).
Ova pojava u optem obliku se
naziva Doplerov efekat. Dakle, u
svjetlosti sa objekta koji se
udaljava od nas, registrovaemo
izvjesno pomjeranje sastava
spektra ka njegovom crvenom
dijelu, dok e objekat koji se
pribliava, emitovati svjetlost sa
pomakom ka plavom dijelu
spektra (slika 1).
Svaa mjerenja ukazuju da je

crveni pomak spektra zraenja
nebeskih tijela, univerzalan za cio Slika 3. Glaksija NGC 5194 ili Vrtlog, (ili M51), sa dva
Kosmos. Taj univerzalni princip spiralna kraka i velikim brojem mladih zvijezda, predstavlja
crvenog opmaka za sva nebeska jednu tipinu spiralnu galaksiju, kakva je i Mljeni Put.
tijela nazvan je Hablovim zako-
Mjerenjem se identifikuju apsorpcione linije u spektru, koje zapravo predstavljaju djelove spektra koji su upijeni
(apsorbovani) odreenim hemijskim elementom na objektu koji ih emituje, to se u spektru svjetlosti manifestuje
prazninom crnom linijom.
Po amerikom astronomu Edvinu Hablu (Edwin Hubble 1889.-1953.).

____________________________________________________________________________
nom, a tzv. Hablova konstanta iznosi 71 km/s/Mpc. Reciprona vrijednost ove konstante
predstavlja apsolutnu starost Kosmosa, koja iznosi 13,7 milijardi godina. Ovako odreena starost
Univerzuma je potvrena i veim brojem mjerenja spektralnih karakteristika nekih radioaktivnih
izotopa na mnogim zvijezdama (radiometrijskim datiranjem na osnovu odnosa koliine izotopa,
o emu emo kasnije vie govoriti).
Slika 4. Spektar elektromagnetskog zraenja. Ukupno energetsko zranje pokriva ogromni dijapazon
talasnih duina: gama zraci obuhvataju opsjeg sa talasnim duinama preko 10-5 mikrona
(mikrometara, tj 10-6m), zatim X-zraci od 10-6 (djelimino se prekrivaju sa gama zracima) do 10-2,
ultravioletno zraenja nalazi se u dijelu spektra izmeu 10-3 do 0.5 mikrometara. Vidljivi dio
spektra zauzima samo opsjeg izmeu 0,5 i 1 mikrometar. Infracrveno zraenje se karakterie
talasnim duinama izmeu 1 i 400 mikrometara, a radio talasi zauzimaju ostatak spektra ka veim
talasnim duinama preko 400 mikrometara.
Astronomskim opaanjem evidentiran je veliki broj raznovrsnih objekata, koji su svrstani u

nekolio grupacija. Pored obinih, standardnih zvijezda, kakvo je i nae Sunce, registrovani su i
tzv. bijeli patuljci, supernove i crveni dinovi, koji zapravo predstavljaju stanje zvijezda u raznim
fazama njihovog razvoja, zavisno od veliine mase zvijezde.
Velika skupina zvijezda i drugih nebeskih tijela, koje se nalaze u jednom zvjezdanom jatu,
koje predstavlja jednu izdvojenu strukturu ureenu meusobnim dejstvom gravitacionih sila
objekata tog jata, naziva se galaksijom. Tipina takva skupina je i Mljeni Put, koji obuhvata
preko 100 milijardi zvijezda i zauzima prenik od oko 100 hiljada svjetlosnih godina. Zbog
rotacije oko svog centra, galaksije esto imaju spiralni oblik, kakva je i naa galaksija. Slika 2.
sadri snimak dubokog dijela Kosmosa na kojem se vide tzv. grozdovi galaksija (klasteri, gru-
pacije). Na slici 3. je prikazana jedna tipina galaksija nazvana Vrtlog sa dva spiralna kraka,
koja je u Novom Galaktikom Katalogu (NGC) oznaena kao NGC 5194.
Naa zvijezda, Sunce, nalazi se na rastojanju od oko 2/3 prenika nae galaksije od njenog
centra. Galaksiji Mljeni put potrebno je oko 200 miliona godina za jednu kompletnu revoluciju
(potpunu rotaciju oko svoje ose). Masa galaksije Mljeni Put je procijenjenjena na oko 140
milijardi masa naeg Sunca. Pored zvijezda i planeta, znaajnu masu svake galaksije ine gasovi
1 Mpc (megaparsek) je astronomska jedinica. Parsek predstavlja rastojanje koje svjetlost pree za 3,26 godina, a
iznosi 3,0861019 km.
____________________________________________________________________________
i praina (koja moe biti grafitnog, silikatnog ili vodoninog sastava) koji se nalaze u ogromnom
meuzvezdanom prostoru galaksije.
Jo ee od spiralnih, u Kosmosu se zapaaju tzv. eliptike galaksije, koje nemaju izdvojene

spiralne krake, ali obino imaju izraen eliptini oblik. Rauna se da u Svemiru ima vie od 100
milijardi galaksija svih vrsta. I pored ogromnih dime-nzija jedne galaksije, astronomska
istraivanja su utvrdila da postoje i znatno vee kosmike strukture, nazvane Strukture velikih
razmjera, koje zapravo predstavljaju ureene skupine (grozdove ili klastere) vie stotina i hiljada
galaksija, ije razmjere prelaze nekoliko stotina miliona svjetlosnih godina. Nain organizacije
ovako velikih kosmikih struktura nije jasan, s obzirom na zanemarljive vrijednosti gravitacionih
sila na tako velikim rastojanjima. Pomenimo da se maglinom ili nebulom naziva dio velike
galaksije, odnosno lokalna skupina zvijezda, zvjezdane praine i gasa, u kojem se preteno
raaju mlade zvijezde. Na slici 4a je prikazana jedna tipina maglina, koja se nalazi u naoj
galaksiji, nazvana Karina.
Slika 4a. Nebula Karina u naoj galaksiji Mljeni Put
Od znaajnih objekata u Kosmosu navedimo i tzv. kvazare, ili kvazi-stelarne objekte, koji su
otkriveni tek 1963. godine. Odlikuju se veoma velikim crvenim pomakom, to ukazuje na
njihovu veoma veliku udaljenost, a karakteriu se ogromnom koliinom mase koju sadre i
izuzetno velikim energetskim zraenjem - preteno X-zraka, gama zraka i radio-talasa (vidi sliku
spektra zraenja). Do sada je evidentirano preko 5.000 takvih objekata, koji jo uvijek nijesu u
potpunosti izueni.
U Kosmosu postoji i veliki broj drugih objekata (crne rupe, tamna materija, zvijezde tipa bijeli
patuljci, crveni dinovi i td.) kojima se ovdje neemo baviti.
2.1. Nastanak Kosmosa

Tokom istorije nae civilizacije stvoreno je mnogo hipoteza i pretpostavki o nastanku vidljivog
dijela, a posljednjih decenija i cjelokupnog Kosmosa. Dosadanja saznanja o Kosmosu,
eliminisala su praktino sve ranije hipoteze osim hipoteze nazvane Veliki Prasak (enl. the Big
Bang). Po pretpostavkama te hipoteze, Kosmos je zaet prije 13,7 milijardi godina, u obliku
enormne eksplozije ekstremno guste materije, koja je praktino sadrala cjelokupnu masu
____________________________________________________________________________
dananjeg Svemira u beskrajno maloj zapremini (tzv. singularitetu) u kojoj nijesu vaili
dananji zakoni fizike, niti su prostor i vrijeme imali dananji smisao, s obzirom na enormno
visoke temperature i pritiske koje su morale vladati u tako zbijenom Kosmosu. Odmah nakon
eksplozije, kako predvia ova hipoteza, zapoeo je proces formiranja elementarnih estica, a
zatim se obavlja rekombinacija elektrona i protona u vodonik (75 % ukupne mase) i helijum
(preosatlih 25 % mase), kao osnovnih gradivnih elemenata Kosmosa (slika 5).
Prema teorijskim istraivajima na numerikom kosmolokom modelu, nakon oko 300 hiljada
godina dolo je do razdvajanja korpuskularnog od talasnog dijela materije i pada temperature
Svemira na oko 6.000 oK (slika 5). Smatra se da pozadinsko mikrotalasno zraenje, koje smo
pomenuli, zapravo predstavlja talasnu sliku stanja Kosmosa u tom momentu.
Tek nakon 100 - 200 milona godina od Velikog Praska, zapoinje stvaranje zvijezda tipa
supernova, u ijim eksplozijama nastaju sloeniji atomi: ugljenik, azot, kiseonik, silicijum,
magnezijum, gvoe i tako dalje (slika 5).
Slika 5. ema nastanka Kosmosa po hipotezi Veliki Prasak i njenom modifikovanom obliku
teorije inflatornog Kosmosa.
Zbog pojave lokalnih nehomogenosti i gravitacionih posljedica tih nehomogenosti rasporeda

tako stvorenih masa, zatim zapoinje proces lokalnog kondenzovanja materije u obliku ogromnih
oblaka gasa i kosmike praine. Tokom narednih miliona godina, diferencijacija i kondenzacija
primordijalnog (prvobitnog) difuznog gasa i praine, dovela je do formiranja zvijezda kada je
kondezovana masa bila dovoljno velika da zapone nuklearni fuzioni proces vodonika u helijum
(to je pogonska snaga svake ive zvijezde, pa i naeg Sunca). U suprotnom, stvoreni su
planetarni objekti koji nemaju tzv. kritinu masu za nukrearnu fuziju, te su ostali na relativno
niskim i stabilnim temperaturama.
Singularitet, pojednostavljeno, podrazumijeva oblast nedefinisanosti.
Korpuskula estica (lat. corpusculum malo tijelo, atom).
Supernove su zvijezde veoma guste mase, koje eksplodiraju radi unutranjeg lananog nukearnog procesa. U fazi
njihove eksplozije stvaraju se sloeniji i tei hemijski elementi.
____________________________________________________________________________
Zbog posljedica koje slijede iz pretpostavke o zaetku Kosmosa po modelu Velikog Praska a to
je potpuna homogenost cijele Vasione (to u praksi nije sluaj) tokom devedesetih godina
prolog vijeka, publikovano je nekoliko varijanti modifikovane hipoteze Velikog Praska, koje su
poznate pod optim nazivom hipoteza Inflatornog Kosmosa. Naime, ova hipoteza u veoma
ranom stadijumu irenja Svemira (u periodu izmeu 10-35 i 10-33 sekundi od poetka Velikog
Praska), uvodi pretpostavku da je u lokalnim razmjerama singulariteta, moglo da doe do
formiranje nehomogenosti ogranienih razmjera, to je kasnije uslovilo pojavu nehomogenosti u
dananjem Kosmosu (slika 5), koje su manifestovane kao Strukture velikih razmjera, koje su
astronomski osmotrene, a koje smo ve pominjali.
Kao to smo vidjeli, hipoteze Velikog Praska i Inflatornog Kosmosa ne objanjavaju zato je
nastala velika eksplozija, ali iznenaujue dobro predviaju posljedice takvog dogaaja i
karakteristike dananjeg Kosmosa, ukljuujui prosjenu gustinu materije Kosmosa, nivo
pozadinskog zraenja, kao i nain i brzinu irenja Univerzuma. Ipak, ova hipoteza ne moe da
odgovori na pitanje dali je Kosmos konaan ili beskonaan, odnosno dali e nastaviti da se iri u
beskraj ? Odgovor na ovo pitanje je uslovljen ukupnom koliinom materije u Kosmosu. Naime,
ako u Kosmosu postoji dovoljno materije, ona e svojim gravitacionim djelovanjem nakon nekog
vremena zaustaviti proces irenja, pa bi Kosmos u tom sluaju poeo da kolapsira nazad u
poetni singularitet. Meutim, dosadanja osmatranja i prorauni ukazuju da postoji samo 1/3
mase od tzv. kritine mase koja bi izazvala zaustavljanje ekspanzije Vasione.
U ovoj sloenoj naunoj oblasti, kosmologiji, savim je razumljivo da jo uvijek ostaju otvorena
brojna pitanja, kao na primjer: to je bilo prije Velikog Praska ?, zatim - dali zaista postoje crne
rupe u Kosmosu ? Kakvo je porijeklo kosmikih zraka i estica enormno velikih energija koje su
po prvi put registrovane nedavno (nazvane kosmikim mecima)? Zatim, kako i zato nastaju
mlade zvijezde preteno u centrima galaksija ?, ali i mnoga druga pitanja koja zadiru u oblasti
koje u ovom kratkom izlaganju nijesmo ni dotakli.
Za osmatranje kosmikih objekata i procesa, u astronomiji se koriste teleskopski instrumenti,

koji u principu mogu biti: refraktori, reflektori ili kombinovani instrumenti koji su nazvani
katadiopteri (slika 5a). Kod refraktora se koriste iskljuivo soiva za formiranje slike nebeskog
tijela, dok su reflektori ostvareni kombinacijom vie ogledala. Kod katadioptera, koji se vrlo
intenzivno primjenjuju tokom posljednje dvije decenije, koristi se kombinacija soiva i ogledala.
Slika 5a. Izgled tipinih astronomskih instrumenata tipa refraktora (lijevo) i reflektora (desno).
____________________________________________________________________________
3. SUNEV SISTEM
Nain formiranja planetarnih sistema jo uvijek nije pouzdano utvren, to vai i za na Sunev
sistem. O nainu nastanka planetarnih sistema postoje 3 principijelno razliite hipoteze: (1)
nastanak iz hladne kosmike magline, (2) iz vrele magline i (3) hipoteza sudara tijela.
Po prvoj, Sunce je nastalo kondenzovanjem primordijalne hladne materije koju su inile estice
kosmike praine i gasa velike globule koja se lagano okretala. U procesu gravitacionog
saimanja, materijal globule je uveavao temperaturu (na raun potencijalne energije) i dobio
veliku rotacionu brzinu. Pri tome su planete nastale sekvencijalno - otkidanjem djelova mase
takvog primarnog Sunca.
Druga hipoteza pretpostavlja da je Sunce stvoreno kondenzovanjem vrele meuzvjezdane

globularne mase u jedno centralno jezgro i nekoliko manjih perifernih. Daljim saimanjem, od
centralnog dijela globule nastalo je Sunce, a od perifernih - planete sunevog sistema. Zbog
velikih temperatura (oko 10 milona stepeni) i pritisaka, kao to smo ve ranije opisali, u Suncu je
zapoeo proces termonuklearne transformacije vodonika u helijum, uz oslobaanje velikih
koliina energije. Planete su, zbog nedostatka mase (a time nedovoljnog pritiska i temperature)
ostale na relativno niskim temperaturama, ili kako se u astronomiji kae postale su kosmika
hladna tijela.
Najzad, hipoteza sudara, koju je lansirao Dejms Dins poetkom XX vijeka, po kojoj je prije
nekoliko milijardi godina, u neposrednoj blizini Sunca proletjela jedna zvijezda veoma velike
mase, koja je uspjela da snanim gravitacionim dejstvom od Sunca otrgne dio usijane mase. Ta
masa je ostala u orbiti oko Sunca, rotirajui se i hladei tokom vremena, nakon ega se raspala
na vei broj djelova od kojih su nastale planete sunevog sistema. U najnovije vrijeme hipoteza
sudara je primijenjena i na modelu Zemlja Mjesec, pri emu su dobijeni vrlo uvjerljivi
rezultati.
Slika 6. Protuberanca (erupcija usijane materije) na Suncu. Radi poreenja veliina, na slici
desno (u donjem desnom uglu) je naznaena kontura Zemlje.
James Jeans (1877.-1946.) engleski matematiar.

____________________________________________________________________________
Kao to smo ve pomenuli, energija Sunca se stvara nuklearnom reakcijom (fuzijom vodonika u
helijum) u njegovom jezgru. Energija koju oslobodi Sunce u jednoj sekundi iznosi 3.9x1026
dula, za iju proizvodnju je neophodno da fuzionie oko 600 hiljada tona vodonika u helijum.
Sobzirom na ukupnu masu, koja je oko 333 hiljade puta vea od zemljine i na uee vodonika u
toj masi od 91 %, to znai da postoji dovoljno fuzionog goriva za narednih najmanje 5 milijardi
godina.
Slika 7. Suneva aktivnost izraena brojem sunevih pjega tokom posljednjih 50 godina.
Suneva aktivnost nije uniformna, ve se odvija u pravilnim ciklusima koji traju oko 11 godina
(slika 7). Stepen aktivnosti se izraava brojem tzv. sunevih pjega koje se mogu zapaziti na
sunevoj povri, a koje zapravo predstavljaju regione protuberanci, eruptivnog izbacivanja
usijane materije iz niih sfera Sunca, u kosmiki prostor. Ove erupcije su praene emitovanjem
snanog zraenja naelektrisanih visoko-energetskih estica (uglavnom protona i jonizovanog
helijuma) i talasnog zraenja u irokom dijapazonu spektra. Ovo zraenje je poznato kao sunev
vjetar, a prostire se duboko u Kosmos, zapljuskujui i Zemlju, gdje moe da izazove smetnje
u radio-komunikacijama, znaajne promjene u magnetskom polju Zemlje i druge efekte, o emu
emo govoriti kasnije. Sunev vjetar, odnosno mlazevi estica u njemu, kreu se brzinama
izmeu 300 i 600 km/s, sa temperaturama ak do 140 hiljada 0C.
Slika 8. Planete sunevog sistema sa indikacijom poloaja ose u odnosu na ravan rotacije oko
Sunca i oznakom smjera rotacije.
Oko Sunca rotira ukupno devet planeta koje se znaajno meusobno razlikuju. Moe se tvrditi
da je o planetama vie naueno na osnovu njehove razliitosti nego slinosti. Ipak, postoji
izvjesna meusobna slinost dvije grupacije planeta (slika 8): etiri blie Suncu (Merkur,
Venera, Zemlja i Mars), koje formiraju tzv. unutranju grupu i pet koje su dalje od Sunca
(Jupiter, Saturn, Uran, Neptun i Pluton), formirajui tzv. spoljanju grupu. Zemlja pripada
Jonizovan naelektrisan (pozitivno ili negativno) dejstvom sudara neke druge estice.
O postojanju desete planete vrlo malih dimenzija, na putanji znatno veoj od Plutonove, postoji vie, jo uvijek
kontraverznih stavova.
____________________________________________________________________________
unutranjoj grupaciji, pa se ova grupa zato naziva i terestrikom (nalik na Zemlju) ili
stjenovitom. Planete u spoljanjoj grupaciji su velike i dominantno gasovite, ali imaju satelite od
vrstog materijala. Asteroidi u asteroidnom pojasu, koji su locirani izmeu ovih grupacija
planeta, odnosno izmeu Marsa i Jupitera (slika 9) imaju slinost u gustini sa terestrikim
planetama. Pretpostavlja se da ovi asteroidi potiu ili od neke stare planete koja je razorena u
davnom kosmikom sudaru ili predstavljaju ostatke nepotpuno formirane planete u fazi
planetarne diferencijacije sunevog sistema.
Slika 9. Relativan poloaj orbita planeta i asteroidnog pojasa u sunevom sistemu.
Rotiranje oko ose svih planeta se vri u istom smjeru u kojem rotira i samo Sunce oko svoje ose,
osim Venere, Urana i Plutona, koji rotiraju u suprotnom smjeru (slika 8). Rotiranje planeta oko
Sunca se obavlja u gotovo koplanarnim ravnima, koje ne odstupaju za vie od 7 stepeni za sve
planete osim Plutona, ija inklinacija iznosi 17
stepeni.
Jo prije 400 godina, Johan Kepler je zapazio da

putanje planeta oko Sunca nisu krugovi, ve elipse,
ija se spljotenost (odstupanje od kruga) naziva
ekscentricitetom, a definie se jednostavnim izrazom:
b2 Eliptini oblik putanje planete oko Su-

e = 1 nca (u ii elipse) sa naznakom velike i
a2 male poluose.
pri emu a i b predstavljaju veliku i malu poluosu
elipse putanje, respektivno. Za Zemlju ekscentricitet
iznosi samo 0,01673, to znai da je zemljina orbita
bliska krugu.
Kepler je svoja zapaanja uoptio, utvrujui tri

osnovna zakona rotacije planeta, koji glase:
Uz drugi Keplerov zakon.
1. Planete opisuju oko Sunca eliptine putanje; u
Asteroidi u asteroidnom pojasu predstavljaju preteno stjenovite gromade (ima i metalinih) vrlo razliitih
dimenzija najvei je Ceres sa prenikom 933 kilometra.
Nagib u odnosu na zemljinu ravan rotacije oko Sunca, koja se naziva ravan ekliptike.
____________________________________________________________________________
zajednikoj ii tih putanja nalazi se Sunce.
2. Linija koja spaja planetu i Sunce (radijus vektor), u jednakim vremenskim razmacija
opisuje jednake povrine (slika).
3. Kvadrati perioda obilaska planeta oko Sunca srazmjerni su treem stepenu njihovog
srednjeg rastojanja do Sunca.
Prva dva zakona su dovoljno jasna na osnovu prikazanih slika, dok za trei zakon moemo
navesti sljedee pojanjenje. Na trajektoriji putanje planete oko Sunca vai jednakost izmeu
centrifugalne sile planete i privlane (gravitacione) sile izmeu masa ta dva tijela:
v2 mM
m =G 2
r r
pri emu je m masa planete, M masa Sunca, r rastojanje izmeu ta dva tijela, a G gravitacioona
konstnta, koja iznosi 6,6710-8 dincm/g2.
Nakon skraivanja mase planete na lijevoj i desnoj strani gornje relacije, dobiemo izraz za
brzinu planete oko Sunca u obliku:
GM
v=
r
iz kojeg se vidi da brzina planete ne zavisi od njene mase, ve samo od rastojanja do Sunca i
svakako od njegove mase M. Ovo znai, da se masa Sunca moe odrediti mjerenjem brzine bilo
koje planete i njenog rastojanja do Sunca. Tako, na primjer, za sluaj Zemlje, koja se kree
brzinom od oko 30 km/s oko Sunca, na prosjenoj udaljenosti od 150 miliona kilometara, iz
gornje formule dobijamo da masa Sunca iznosi 21027 tona, to je za oko 333 hiljade puta vee
od mase Zemlje. Na osnovu poznate mase Sunca, iz gornjeg izraza se mogu odrediti brzine
ostalih planeta.
Trajanja jedne revolucije (potpune rotacije) planete oko Sunca () jednako je koliniku duine te
putanje 2r i brzine planete v: 2r/v, pa zamjenom brzine gornjim izrazom, nakon kvadriranja
moemo dobiti numeriki izraz za trei Keplerov zakon:
2 4 2 Planeta P (god.) a (AU) 2 r3 2/ r3

= Merkur 0,24 0,39 0,06 0,06 1,00
r3 G M
Venera 0,62 0,72 0,39 0,37 1,05
koji, kao to smo pomenuli, izraava Zemlja 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
da je kvadrat trajanja obilaska Mars 1,88 1,52 3,53 3,51 1,01
planeta oko Sunca srazmjeran
treem stepenu njenog rastojanja do Jupiter 11,9 5,20 142 141 1,01
Sunca. Ovaj izraz je korektan i za Saturn 29,5 9,54 870 868 1,00
eliptine putanje planeta, pri emu r Uran 84,0 19,1 7056 6968 1,01
predstavlja veliku poluosu te elipse. Neptun 165 30,0 27225 27000 1,01
248 39,3 61504 60698
Ako se rastojanje planete do Sunca Pluton 1,01
izraava u astronomskim
jedinicima, a period njene rotacije oko Sunca u zemaljskim (siderijalnim) godinama, tada ovaj
opti izraz za trei Keplerov zakon postaje 2 = r3. U prikazanoj tabeli navedene su
rezultujue vrijednosti za sve planete sunevog sistema, na osnovu astronomskog
Jedna Astronomska jedinica (skraeno AJ) je mjera koja se koristi u Astronomiji i Astrofizici, a predstavlja
srednje rastojanje izmeu Zemlje i Sunca i iznosi oko 150 miliona kilometara (149.597.890 km).
____________________________________________________________________________
opaanja. Mala odstupanja kolinika 2/r3 predstavljaju rezultat interakcije konkretne planete
sa ostalim planetama sunevog sistema.
Pomenimo da, pored zakonitosti koja vlada u rotacionom kretanju planeta oko Sunca, koje je
ureeno Keplerovim zakonima, takoe i srednja rastojanja planeta do Sunca se povinuju
odreenim pravilima, koja su jo u osamnaestom vijeku prouavali i definisali astronomi Titius
i Bode, prema kojima je ova zakonomjernost nazvana Titus-Bodeovim zakonom, odnosno
pravilom, s obzirom da se ne radi o fizikom zakonu. Naime, srednje rastojanje planete sunevog
sistema, izraeno u astronomskim jedinicama, moe se definisati jednostavnom relacijom:
3 2n - 2 + 4
D= za n 2, dok za prvu planetu, Merkur vai: n=1, D=0,4.
10
pri emu n predstavlja indeks planete (n = 2, 3, 4, ...), (treba raunati i asteroidni pojas koji se
nalazi na mjestu 5. planete od Sunca). Na primjer, za planetu Jupiter (esta u nizu planeta
sunevog sistema, dakle sa indeksom 6), dobija se srednje rastojanje od 5,2 zemljinih rastojanja,
to je potvreno astronomskim osmatranjem. Praktino sve planete sunevog sistema
zadovoljavaju Titius-Bode pravilo, izuzimajui dvije najudaljenije od Sunca Neptun i Pluton.
Do sada nije utvren razlog njihovog odstupanja od tog opteg pravila.
Osnovni statistiki podaci za Sunev sistem (rastojanje od Sunca, izraeno u astronomskim

jedinicama, poluprenik planete, masa, duina rotacije oko ose u odnosu na Zemlju, zatim broj
mjeseca, nagib orbite planete u odnosu na zemljinu, kao i prosjena gustina planete) prikazani su
u tabeli 1.
Tabela 1.
Rastojanje Poluprenik Masa Rotacija oko ose Broj Nagib Gustina
(astr.jed.) (Zemlja=1) (Zemlja=1) (Zemlja=1) mjeseca orbite (g/cm3)
SUNCE --- 109 332.800 25-36 9 --- 1,410
Merkur 0,39 0,38 0,05 58,8 0 7 5,43
Venera 0,72 0,95 0,89 244 0 3,394 5,25
Zemlja 1,0 1,00 1,00 1,00 1 0,000 5,52
Mars 1,5 0,53 0,11 1,029 2 1,850 3,95
Jupiter 5,2 11 318 0,411 16 1,308 1,33
Saturn 9,5 9 95 0,428 20 2,488 0,69
Uran 19,2 4 17 0,748 15 0,774 1,29
Neptun 30,1 4 17 0,802 8 1,774 1,64
Pluton 39,5 0,18 0,002 0,267 1 17,15 2,03
Velike planete imaju svoje satelite, koje nazivamo mjesecima (tabela). Zemlja ima najvei i
najpoznatiji Mjesec, iji sastav priblino odgovara zemljinom. Na osnovu analize uzoraka stijena
donijetih sa Mjeseca (u kosmikim misijama amerike Apolo i ruske Pionir), kao i na bazi
skoranjeg numerikog modelovanja sudarnog procesa dva viskozna kosmika tijela, on
najvjerovatnije predstavlja jedan dio Zemlje, koji je odcijepljen u nekom davnom kosmikom
sudaru. O Mjesecu emo vie govoriti kada budemo opisivali gravitacioni uticaj Mjeseca i Sunca
na Zemlju. Marsovi mjeseci Fobos i Deimos su malih dimenzija i nepravilnog su oblika, a
vjerovatno predstavljaju zarobljene asteroide. Za brojne Jupiterove satelite takoe se smatra da
Njemaki matematiar Johan Titius (1729.-1796.).
Njemaki astronom Johan Bode (1747.-1826.).

____________________________________________________________________________
predstavljaju zarobljene asteroide. Mnoge planete imaju prstenove finih estica i praine na
odreenom rastojanju, a takav prsten je posebno dobro izraen kod planete Saturn (slika 8).
Komete predstavljaju objekte koji esto imaju malo stjenovito jezgro, sa velikom koliinom leda
oko njega, ali mogu biti i iskljuivo od leda. Obino se kreu po vrlo izduenim eliptinim
putanjama oko Sunca, ali djelovi njihove putanje mogu biti i parabole na iji oblik utiu
gravitacione sile planeta pored kojih prolaze. Pod dejstvom sunevog vjetra i toplote, na kometi
nastaje isparavanje leda, pri emu se stvara dug
gasoviti rep nasuprot Suncu. Pravci i ravni kretanja
kometa nemaju pravilnosti, niti je smjer njihove
rotacije saglasan sa globalnom rotacijom sunevog
sistema.
Asteroidi su kosmiki objekti koji najee imajuju

stjenovitu strukturu i sastav slian stijenama na
Zemlji, ali postoje i metalini asteroidi. Njihova
dimenzija moe da bude i vie stotina kilometara u
preniku. Najpoznatiji i najvei asteroid u
sunevom sistemu je Ceres sa prenikom od 918
km. Ogromna koliina asteroida razliitih dime-
nzija, ini asteroidni pojas (slika 9 i 10), koji smo Slika 10. Asteroidni pojas.
ve pominjali.
Najzad, meteoriti su stjenovita tijela koja se kreu po eliptikim putanjama koje se proteu od
asteroidnog pojasa do prostora izmeu planeta Jupetera i Marsa. Za razliku od meteorita,
meteori, predstavljaju male estice i manje komade raznorodnog materijala (vjeruje se da potiu
od kometa) koji prodru u atmosferu, gdje ostavljaju svijetli trag koji nastaje zbog njihovog
sudaranja sa atomima vazduha u atmosferi. Zbog velike temperature koja tako nastaje, meteori
ne stiu do Zemlje, ve bivaju istopljeni i resorbovani u atmosferi.
____________________________________________________________________________
4. PLANETA ZEMLJA
Naa matina planeta je veoma kompleksna kosmika tvorevina, nastala prije 4,55 milijardi
godina, ve stotinama miliona godina sa idealnim uslovima za formiranje i razvoj organskog
svijeta. Planetu Zemlju odlikuje vie jedinstvenih karakteristika, kojima se ona izdvaja od svih
poznatih planeta, ali ono to je ini izuzetnom, svakako je enormna koliina vode na njoj i velika
koliina kiseonika u njenoj atmosferi, kao dvije osnovne pretpostavke za uspjean razvoj
organskog ivota.
Zemlja je dinamina planeta,

kako na svojoj povri, tako i u
unutranjosti. Njena povr se
kontinualno mijenja dejstvom
brojnih atmosferskih i geolo-
kih procesa, kao to su erozija,
pretaloavanje sedi-mnata,
vulkanizam, tektonika i td. Ovi
procesi su aktivni praktino od
njenog formirnja kao planete.
Nakon nastanka Zemlje kao

planete, bilo je potrebno oko
700 miliona godina za stva-
ranje atmosfere sa odgovara-
juom mjeavinom kiseonika,
vodonika, ugljenika i azota,
potrebnom za formiranje prvih
oblika ivota. Naunici sma-
traju da je istovremenim de-
jstvom toplotne energije, svje-
tlosti i radioaktivnih eleme-nata,
Zemlja snimljena iz Kosmosa.
uslovljeno stvaranje
kompleksnih proteina i kiselina,
sa genetskim kodom sposobnim za repliciranje. Ovi molekuli su zatim evoluirali i formirali prve
oblike ivota. Prije 3.8 milijardi godina stvoreni su uslovi za nastanak prvih jednoelijskih
organizama.
Na osnovu prouavanja ostataka organizama, utvreno je da se sastav atmosfere znaajno

mijenjao tokom zemljine istorije. Danas atmosferski omota u obimu od 99.96 % ine samo tri
hemijska elementa i to: azot (78,08 %), kiseonik (20,95 %) i inertni gas argon (0,93 %).
Relativno debeli sloj atmosfere predstavlja znaajan zatitni sloj za ivi svijet, s obziriom da
apsorbuje brojna tetna zraenja, kao i manje i vee estice raznovrsnog materijala i meteorita,
koji pod dejstvom gravitacione sile Zemlje bivaju privueni iz okolnog Kosmosa. Istovremeno,
reflektujuim dejstvom na toplotno zraenje same planete Zemlje, gasovi atmosfere sprjeavaju
njeno pretjerano hlaenje. Bez tog efekta srednja temperatura na Zemlji bi bila nia za 33
stepena Celzijusa. Upijanjem ultravioletnih talasa u ozonskom sloju, atmosfera titi cijeli ivi
svijet na Zemlji od tetnog dejstva tog visokoenergetskog tipa zraenja.
Zemlju moemo posmatrati i kao kompoziciju njenih meusobno interaktivnih djelova ili sfera:
magnetosfera, atmosfera, hidrosfera i geosfera, koje emo nadalje neto detaljnije opisati, a
ekosferu i biosferu emo samo ukratko diskutovati kada budemo govorili o ekologiji. Savrena
____________________________________________________________________________
svojstva, sklad i harmonina interakcija ovih segmenata Zemlje, ini nau planetu idealnom za
nastanak i razvoj ivih vrsta.
Podsjetimo se nekih najznaajnijih parametara Zemlje kao planete: Zemlja krui oko Sunca na
prosjenom rastojanju od 1 AJ, sa srednjom orbitalnom brzinom od 29,784 km/s, po ekliptici u
odnosu na koju je njena osa rotacije nagnuta za 23,450. Ekscentricitet zemljine orbite iznosi
0,01673. Srednji poluprenik Zemlje na ekvatoru je 6.378,136 km, a na polovima 6.356,751 km,
dok spljotenost ima vrijednost od 1/298,257. Srednja gustina materijala koji gradi Zemlju
iznosi 5,515 t/m3. Srednji solarni dan ima 86.400, a siderijalni 86.164,1 sekundi.
Ukupna povrina okeana i mora iznosi 362 miliona kvadratnih kilometara, dok je njihova
prosjena dubina 3,8 kilometara. Dakle, ukupna zapremina vodene mase na Zemlji iznosi oko
1,36 milijardi kubnih kilometara, to je ekvivalentno zapremini sfere prenika 1.370 kilometara.
Od znaajnijih fizikih parametara Zemlje, pomenimo jo da prosjena visina reljefa kontinenata

iznosi 825 metara, dok najvei amplituda reljefa na Zemlji iznosi 19.891 metar, to je zapravo
zbir izmeu najvie planine Mont Everesta u Aziji, sa 8.856 metara i najvee dubine koja je
utvrena u okeanskom rovu Marijana u zapadnom dijelu Tihog Okeana, od 11.035 metara
(postoji i nekoliko malo razliitih
podataka).
Horizontalna orbitana brzina, koja je

neophodna da bi tijelo izbaeno u orbitu
oko Zemlje zapoelo da krui oko nje
iznosi 7,8 km/s, dok tzv. prva kosmika
brzina, ili minimalna brzina tijela
neophodna da tijelo napustilo gravitaciono
polje Zemlje iznosi 11,2 km/s.
Mjesec
Kao to smo konstatovali, Zemlja ima
jedan prirodni satelit, Mjesec (inae
najvei od mjeseca svih ostalih planeta
sunevog sistema), prema kojem su (opti)
naziv dobili i sateliti ostalih planeta.
Mjesec oko Zemlje krui po eliptikoj
putanji (saglasno Keplerovom zakonu) sa Zemljin Mjesec
malim ekscentricitetom (0,0549) na
prosjenom rastojanju od 384.400 kilometara i nagibom orbite u odnosu na zemljinu od 5,140.
Poluprenik Mjeseca iznosi 1.738 km, a srednja gustina 3,35 t/m3 (to odgovara gustini bazaltnih
stijena, odnosno magme).
Gravitacija na zemljinoj povri je oko 6 puta vea u odnosu na mjeseevu na njegovoj povri,
iako je masa Zemlje 81,3 puta vea od mjeseeve (Tabela I). Meutim, mjeseeva masa je ak
26 miliona puta manja od suneve, ali i pored toga, zahvaljujui injenici da je njegovo
rastojanje od Zemlje 390 puta manje u odnosu na Sunce, ovaj prirodni zemljin satelit na Zemlju
Spljotenost tijela definie odnos razlike poluprenika na ekvatoru i na polovima prema polupreniku na ekvatoru.
Siderijalni dan je vrijeme koje protekne dok taka na zemljinoj povri napravi punu rotaciju oko zemljine ose u
odnosu na isti astronomski pravac, za razliku od solarnog ili sunevog dana koji oznaava vrijeme rotacije take na
Zemlji - u odnosu na Sunce. Sunev dan traje tano 24 asa (86.400 sekundi), dok je siderijalni krai za 5 minuta i
55,90 sekundi, dakle traje 86.164.10 sekundi.
____________________________________________________________________________
vri dvostruko vei gravitacioni uticaj, to se na primjer, neposredno manifestuje kroz plime
okeana i druge pojave.
Uporedne karakteristike parametara Mjeseca i Zemlje Tabela I
Parametar Mjesec Zemlja Odnos

Masa (1024 kg) 0,07349 5,9736 0,0123
Zapremina (1010 km3) 2,1958 108,321 0,0203
Poluprenik na ekvatoru (km) 1738,1 6378,1 0,2725
Poluprenik na polovima (km) 1736,0 6356,8 0,2731
Spljotenost 0,0012 0,00335 0,36
3
Srednja gustina (kg/m ) 3.350 5.515 0,607
2
Povrinska gravitacija(m/s ) 1,62 9,80 0,165
Prva kosmika brzina (km/s) 2,38 11,2 0,213
Albedo (koeficijent refleksije svjetlosti) 0,11 0,306 0,360
Raspon topografije min.-maks.(km) 16 20 0,800
Period obilaska Mjeseca oko Zemlje iznosi 27 dana i 19 minuta na putanji koja u odnosu na
ravan rotacije Zemlje oko Sunca mijenja nagib sa amplitudom od 5009, sa periodom od 18,6
godina. Mjeseeva unutranjost je gotovo u cjelosti ohlaena, te zbog toga ne rotira oko svoje
ose (uvijek ima istu stranu okrenutu prema Zemlji). Stijene sa mjeseeve povri su vrlo sline
zemljinim. Bazaltne stijene sadre neto vie titana, a manje gvoa. Na osnovu snimanja i
analize mjeseevih potresa, izazvanih plimskim naperzanjem njegove unutranjosti gravitacijom
Zemlje, utvreno je da i Mjesec, kao i Zemlja, ima malo centralno jezgro (preteno gvoevitog
sastava) prenika 360 km, zatim omota debeo oko 1.000 kilometara (u plastinom, polutenom
stanju) i koru, debelu oko 65 kilometara.
Temperatura na mjeseevoj povri varira od minimalne u toku noi oko 100 0K (oko 173 0C)
do maksimalne u toku dana 400 0K (oko +127 0C), to je posljedica potpunog odsustva atmosfere
na tom nebeskom tijelu. Ipak, Mjesec posjeduje vrlo rijetku atmosferu koju ine gasovi u veoma
razrijeenom stanju. Ukupna teina slobodnih gasova na Mjesecu je procijenjena na samo 25
tona, a atmosferski pritisak varira oko 310-15 bara. U njegovoj atmosferi se prosjeno nalazi
samo 200.000 atoma gasa u kubnom centimetru, to je gotovo zanemarljivo. Tako razrijeenu
atmosferu ine: Helijum (4He) u obimu od 20 %, Neon (20Ne) takoe 20 %, Vodonik (H2) oko
17 %, Argon (40Ar) oko 15 % i vei broj drugih gasova u znatno manjoj koliini.
____________________________________________________________________________
4.1. Atmosfera i Meteorologija
Jo u XVII vijeku Don Dalton je utvrdio da vazduh ine kiseonik i azot, kao i mala koliina
nezapaljivog gasa, a neto kasnije je potveno da je to veim dijelom inertni gas argon.
Pronalaskom masenog spektrometra poetkom XX vijeka i razvojem tehnike uzimanja uzoraka
na velikim visinama atmosfere, utvren je vrlo detaljan i precizan sadraj i struktura zemljine
atmosfere (tabela 2). Takoe, utvreno je da koncentracija izvjesnog broja gasova, koji imaju
vrlo malo relativno uee u atmosferi, varira zavisno od take posmatranja (takvi su ugljen
dioksid /CO2/, sadraj vlage, metan /CH4/, sumpor dioksid /SO2/, ozon /O3/ i dr).
Tabela 2.- Sadraj gasova u atmosferi

Gas Uee u atmosferi
(%)
Azot 78,08
Kiseonik 20,95
Argon 0,93
Neon, Helium, Kripton 0,002
Ugljen dioksid 0,0003-0,0360
Sadraj osnovnih gasova u
Metan, Vodonik, azotni 0,00025
atmosferi
oksidi
Nauna oblast koja se bavi prouavanjem atmosfere, atmosferskih procesa i vremenskom

(meteorolokom) prognozom naziva se Meteorologijom. a njena istorija see u daleku prolost -
do grkog filozofa Aristotela, od koga i potie naziv ove nauke.
Atmosferu, koja predstavlja osnovni
objekat prouavanja meteorologije,
sainjava vrlo kompleksna kompo-
zicija slojeva gasova. Prema stanju
temperature u atmosferi, ona je
izdijeljna u 4 osnovna sloja (slika 11):
troposfera (koja se prostire od
zemljine povri do prosjene visine
od 11 kilometara (visina ovog sloja
zapravo varira izmeu 8 i 16 kilo-
metara, zavisno od geografske irine),
sa stalnim smanjenjem temperature do
56 0C na gornjoj granici), zatim
stratosfera (izmeu 11 i 50 km i
promjenom temperature od 50 do 3
0
C),
mezosfera (izmeu 50 i 80 km i
smanjenjem temperature od 3 do
95 0C) i
termosfera (koja se prostire od
80 km navie, sa naglim porastom
Slika 11. Temperaturni pojasevi atmosfere.
John Dalton (1766.-1844.) engleski hemiar.

____________________________________________________________________________
temperature od 95 do preko 1.000 0C na visinama preko 300 km).
Svaki temperaturni sloj se zavrava tzv. pauzom u kojoj se mijenja karakter promjene
temperature.
Troposfera obuhvata oko 80 % ukupne mase atmosfere i u njoj nastaje veina meteorolokih pro-
cesa. Ona sadri i ogromne koliine vlage i estica praine. Temperatura u ovom sloju opada do
tropopauze uniformno po stopi od 6,5 0C/km. Troposfera se zagrijeva posredno zraenjem
toplote iz tla, koje zagrijeva Sunce u toku dana.
Gornji dio mezosfere i donji dio termo-
sfere ine poseban atmosferski sloj
nazvan jonosferom, poto ovaj sloj sadri
veliku koliinu naelektrisanih atoma i
molekula, koji se nazivaju jonima. Joni
se u atmosferi stvaraju kada molekuli
gasa kiseonika ili azota preuzmu veliku
koliinu energije iz ultravioletnih zraka
koji dopiru sa Sunca, koja uslovljava da
otpuste (izgube) jedan ili vie svojih
elektrona. Tokom dana, sunevi ultra-
Slika 12. Rast koncentracije ugljen-dioksida u violetni zraci stalno jonizuju veliku
atmosferi tokom nekoliko zadnjih decenija. kolinu atoma, tako da je jonosfera
najvie naelektrisana u smiraj dana. Do
zore jonosfera lagano slabi na naelektrisanju, zbog ponovne rekombinacije elektrona i jona
tokom noi. Poto su joni naelektrisani, jonosferski sloj je sposoban da reflektuje radio talase,
posebno tzv. kratke talase, u frekventnom opsjegu od nekoliko magaherca.
Gas ozon (O3) je u atmosferi koncentrisan u sloju koji se prostire izmeu 15 i 55 kilomatara
iznad Zemljine povri. Egzistencija ovog gasa je veoma znaajna za ivi svijet na Zemlji, poto
apsorbuje tetno ultravioletno
zraenje sa Sunca, koje bi inae
razorilo organske molekule kada bi
prodrlo do zemljine povri.
Satelitska osmatranja ukazuju na
znaajno smanjenje debljine ovog
sloja, odnosno koncentracije ozona
u njemu, tokom posljednjih
nekoliko godina, posebno u
predjelu Antarktika. Smanjenje
ozona je izazvano emisijom gasa
hlor-fluoro-ugljenika zbog
industrijske aktivnosti.
Tri gasa, koja samo u minornom Slika 13. Promjena (anomalija) prosjene godinje tempe-
obliku uestvuju u grai atmosfere: rature, kao odstupanje od dugogodinje srednje
metan, ugljen-dioksid i azotni vrijednosti.
oksid, imaju svojstvo upijanja infra-
crvenog dijela zraenja sa Zemljine povri, stvarajui efekat staklene bate. Ovaj efekat
uslovljava poveanje temperature u atmosferi. Bez njihovog prisustva, srednja temperatura na
Zemlji bi bila 180C umjesto sadanjih +150C. Meutim, od poetka tzv. industrijske
revolucije, zbog intenzivnog sagorijevanja fosilnih goriva (od sredine prolog vijeka) nivo ovih
Jon je opti naziv za atom ili molekul nekog elementa koji je izgubio ili dobio jedan ili vie negativno naelektri-
sanih elektrona.
____________________________________________________________________________
gasova u atmosferi znaajno je porastao (slika 12), to je rezultiralo podizanjem srednje
temperature iznad optimalnog nivoa, odnosno lagano pregrijevanje atmosfere (slika 13). Dalja
mogua posljedica ovog efekta je intenzivno topljenje velikih ledenih kapa na polovima,
podizanje nivoa vode u okeanima i druge ekoloke efekte.
Pritisak u atmosferi lagano opada od

zemljine povri (slika 14), gdje, na nivou
mora iznosi prosjeno 1.013 milibara
(normalni pritisak), pa praktino do nule na
visini od blizu 500 kilometara, gdje se
atmosfera jo moe detektovati, ali samo u
tragovima njenih gasova.
Koliina sunevog zraenja koje prima

Zemlja varira, zavisno od brojnih faktora
vezanih za meusoban poloaj i rastojanje
Sunca i Zemlje, zemljinu rotaciju, kao i
razliku u transparentnosti (prozranosti)
zemljine atmosfere. Posebno je znaajno
ciklino smjenjivanje osunanja zbog
Slika 14. Promjena atmosferskog pritiska sa
promjene poloaja ose obrtanja Zemlje u
visinom.
odnosu na Sunce, to uslovljava godinje
klimatske cikluse. Ulaskom (kratkotalasnog) sunevog zraenja u atmosferu, nastaje proces
njegovog rasipanja, zatim upijanja (apsorpcije) i reflektovanja na atomima gasova atmosfere,
to znaajno umanjuje efekat direktnog kratkotalasnog zraenja. Samo 51 % od ukupne koliine
suneve energije koja ulazi u atmosferu, zadrava se na Zemlji i biva iskorieno za grijanje
zemljine povri, isparavanje vode, otapanje snijega i leda, fotosintezu u biljkama, itd (slika 15).
Od ostalih 49 %, oko 4 % biva
reflektovano nazad u kosmiki prostor
sa zemljine povri, 26 % reflektovano i
rasuto na oblacima, atomima i
esticama atmosfere, dok preostalih 19
% biva apsorbovano u gasovima
atmosfere, esticama i oblacima.
Na slici 16 prikazan je efekat apso-

rpcionog dejstva atmosfere preko
spektra sunevog zraenja registro-
vanog na tlu. Sa slike se vidi da
kiseonik i ozon u cjelosti eliminiu
tetna kratkotalasna i vrlo kratko- Slika 15. Proces apsorpcije i reflektovanja sunevog
talasna zraenja (ultravioletna i dr.) zraenja u atmosferi i tlu.
ispod 0,3 mikrona, odnosno mikrometara po SI sistemu (10-3 mm), zatim vlaga (H2O) u vazduhu,
ugljen dioksid (CO2), metan (CH4) i azotni oksid (N2O) znaajno redukuju dio spektra izmeu
0,33 i 15 mikrona. Najzad, vlaga u vazduhu praktino u cjelosti upija sva zraenja iznad 15
mikrona. Vidljivi dio spektra (0,4 do 0,7 m) pri tome ostaje praktino bez promjene.
Porijeklo gasova atmosfere i njen sadanji sastav, jo uvijek predstavljaju predmet izuavanja
meteorologije i drugih naunih disciplina. Smatra se da je rana atmosfera, praktino bez uea
Bar je jedinica za pritisak, dok se za mjerenje atmosferskog pritiska koristi 1.000 puta manja jedinica milibar
(mb), koja iznosi 1 g/cm2. Ranije koriene jedinice za vazduni pritisak su atm (atmosfera) koja iznosi 1.013 mb,
to je ekvivalentno teini 760 mm ivinog (Hg) stuba.
____________________________________________________________________________
slobodnog kiseonika, stvorena od gasova i para izluenih iz magme. Tokom stotina miliona
godina formiranja zemljine kore i primitivnih oblika ivota na Zemlji, putem fotohemijske
disocijacije vode pod dejstvom ultravioletnih zraka, a kasnije fotosintezom biljaka, nastajala je
atmosfera dananjeg sastava. Postoji i hipoteza po kojoj je najvea koliina kiseonika i drugih
gasova u atmosferi, donijeta putem kontakta neke komete i Zemlje.
Slika 16. Apsorpciono dejstvo atmosfere na spektar zraenja sa Sunca.
Karakteristina plava boja atmosfere posljedica je zakonitosti rasipanja talasnog zraenja na

molekulima vazduha. Naime, stepen rasipanja vidljivog i drugog zraenja u atmosferi, obrnuto je
proporcionalan etvrtom stepenu talasne duine zraenja (1/ 4 pri emu je talasna duina tog
zraenja). Plava boja se upravo nalazi na dnu spektra, sa najmanjom talasnom duinom, pa je
reciprona vrijednost etvrtog stepena tako male veliine vrlo veliki broj.
Za razliku od Meteorologije, za koju smo konstatovali da se bavi prouavanjem atmosferskih

procesa i prognozom atmosferskih vremenskih prilika, Aeronomija je multidisciplinarna nauna
oblast u kojoj se vri prouavanje strukture, dinamike i hemije jonosfere, termosfere i mezosfere,
odnosno jonizacionih fenomena pod uticajem sunevog vjetra, u prostoru koji se prostire izmeu
Zemlje i Sunca. Oteenje ozonskog omotaa, efekat staklene bate, pojava i ponaanje aerosola
nastalih u vulkanskim erupcijama, prostiranje radio-talasa u jonosferi, magnetske bure i stanje
radijacionih pojaseva, predstavljaju objekte istraivanja ove nauke.
4.1.1. Kretanje vazdunih masa

Energija kratkotalasnog spektra sunevog zraenja,
znaajnim dijelom se u atmosferi transformie u
dugotalasno zraenje koje se emituje nazad u Kosmos,
ime se ostvaruje tzv. energetski balans u atmosferi. U
pojasu izmeu 30 stepeni sjeverno do 30 stepeni juno,
koliina ulazne kratkotalasne energije znatno nadmauje
koliinu dugotalasne reflektovane energije u kosmiki
prostor, dok je na preostalom dijelu planete (izmeu 30
i 90 stepeni sjeverno i juno) energetski bilans suprotan
u ovom dijelu se javlja deficit energije. Zbog toga se u
zonama blie ekvatoru, zbog pregrijavanja vazduha
atmosfere, javljaju polja niskog vazdunog pritiska i
stvaraju snane uzlazne vazdune struje (slika 17).
Zagrijani vazduh e se kretati ka polovima, gdje e se Slika 17. Idealizovani model elije
hladiti (ime e postajati gui) i tamo se sputati ka atmosferske cirkulacije.
Zemlji, poveavajui u tim zonama vazduni pritisak, a
zatim - vraajui se ka ekvatoru du zemljine povri. Relativno brza rotacija Zemlje i Koriolisov
____________________________________________________________________________
efekat e razbiti ovakvu globalnu cirkulaciju na vie elija i proizvesti turbulentna kretanja. Ova
kretanja vazdunih masa, kao i okeanska cirkulacija djeluju na redistribuciju primljene energije
na taj nain to iz tropskih krajeva, strujanjem vri premjetanje toplotne energije u regione na
veim geografskim irinama (sjeverno i juno).
Koriolisov efekat ima znaajan uticaj na meteoroloka zbivanja na Zemlji i drugim planetama.
Na Zemlji, koja se okree u smjeru kazaljke asovnika, gledajui iz sjeverne hemisfere, objekat u
svom pravolinijskom kretanju na sjevernoj polulopti biva otklonjen na desno, a na junoj ulijevo.
Ovo skretanje (otklon) je samo prividno, poto bi posmatra koji osmatra to kretanje iz spoljnjeg
prostora, vidio da je putanja kretanja tog predmeta prava linija. Ovakav utisak se javlja zato to
mi posmatramo dogaaje iz okvira referentne rotirajue Zemlje, gdje vidimo prividno
skretanje objekta. Isti utisak emo stei na rotirajuoj platformi na kojoj pokuamo da loptu
uputimo u odreenom pravcu po toj platformi: na sjevernoj hemisferi ona e prividno skrenuti
desno, ali ako se taj proces posmatra van platforme (na primjer odozgo), vidjee se da se lopta
kree pravolinijski.
Ovaj koncept ima znaajne implika-

cije na kretanje okeanskih struja,
bura, pa ak i projektila, ali je
zanemarljiv u malim razmjerama. U
kombinaciji sa pritiskom, Koriolisov
efekat utie na rotaciju vazdunih
masa u smjeru suprotnom od
kretanja asovnika na sjevernoj
hemisferi, kod velikih bura, orkana i
uragana (zone niskog vazdunog Slika 18. Uproena ilustracija razvoja elije niskog
pritiska), a u suprotnom smjeru na vazdunog pritiska (L): vazdune mase usmjerene
junoj hemisferi (slika 18). ka zonama niih pritisaka skreu pod dejstvom
Koriolisovog efekta, uspostavljajui cirkulaciju
Energija zraenja apsorbovana u vazdunih masa u eliji u smjeru suprotnom od
zemljinoj atmosferi konvertuje se u kretanja kazaljke na satu - na sjevernoj hemisferi i
razliite forme energije i biva suprotnom smjeru - na junoj hemisferi.
koriena u raznovrsnim, brojnim
prirodnim procesima i ciklusima. Jedan od znaajnih vidova konverzije dijela te energije
ukljuuje stvaranje toplotne energije koja zagrijeva zemljinu povr i samu atmosferu. Stvaranje
ove energije je striktno vezano za koliinu kratkotalasnog zraenja primljenog sa Sunca. Stepen
zagrijanosti, odnosno temperatura zemljine povri i atmosfere znaajno variraju sa visinom,
okeanskim i vazdunim strujanjem, povrinskim karkteristikama tla, periodom godinjeg doba,
zatim doba dana i sl.
4.1.2. Formiranje oblaka

Samo kretanje (strujanje) vazduha uslovljeno je brojnim faktorima i silama, kao to smo vidjeli,
primarno razlikom u temperaturi izmeu ekvatorijalnih i polarnih predjela, ali i razlikom u
pritiscima, odnosno postojanjem tzv. gradijenta (prirataja) pritiska u atmosferi.
Osnovni sistem lokalne cirkulacije vazduha uproeno je grafiki prikazan na slici 19. Zona na
desnom dijelu slike prima znatno vie zraenja od Sunca, s obzirom da je na lijevom dijelu pozi-
cioniran sistem oblaka. Solarna radijacija uslovljava zagrijevanje vazduha preko toplotne
energije emitovane iz zagrijanog tla. Radi toga, rastojanje izmeu izolinija istog pritiska
(izobare) biva poveano, kako se topli vazduh izdie (slika 19). Zbog prisustva oblaka, na
lijevom dijelu slike 19, kao to je reeno, taj prostor biva hladniji od onog na desnoj strani.
Razlika u pritisku u gornjim djelovima atmosfere izmeu lijeve i desne strane na ovoj slici,
____________________________________________________________________________
prouzrokovae kretanje vazduha iz zone visokog (H) ka zoni niskog (L) pritiska, a zatim iz
gornjih djelova atmosfere i zone niskog pritiska - ka zemljinoj povri i rashlaenoj zoni, visokog
vazdunog pritiska. Najzad, iz ove
zone visokog vazdunog pritiska
(H), vazdune mase nastavljaju
kretanje ka pripovrinskoj zoni
niskog vazdunog pritiska (L) u
toplijoj zoni, ime se zatvara kruni
ciklus njegovog kretanja. Kretanje
vazduha u prirodi je ipak znatno
kompleksnije od ovog jednostavnog
modela. Naime, na stvarno kretanje
vazduha znaajno utie i njegovo
trenje sa tlom, kao i prisustvo
izraene topografije (planina, Slika 19. Kretanje vazduha izazvano razlikom u temperaturi
kanjona), te najzad uticaja i pritisku u pripovrinskim zonama i atmosferi. H
Koriolisovog efekta koji se oznaava polje visokog, a L niskog pritiska (od engl.
manifestuje, kako smo vidjeli, H-High, L-Low).
otklonom pravca kretanja vazdunih
masa i rotiranjem masa u poljima niskog vazdunog pritiska.
Cikloni su osnovni mehanizmi turbulencije vazdunih masa, koji znaajno utiu na formiranje
meteorolokih prilika. Oni predstavljaju ogromne vazdune centre niskih pritisaka, koji se
formiraju du granice vazdunih masa razliitog fizikog stanja (temperature, pritiska, vlanosti)
koja se naziva vazdunim frontom. Pojaanjem ciklona, odnosno njegovih fizikih
karakteristika, i uzgonom toplih vazdunih struja u vie, hladnije zone, zapoinje stvaranje
sistema oblanosti, vjetra, smanjenje temperature, kao i padavina (kie, snijega, grada). Kada
vazdune mase dospiju do ciklonskog centra, zbog dejstva Koriolisovog efekta, zapoinje
njihova cirkulacija oko centara niskog vazdunog pritiska (slika 18). Konani rezultat je spiralno
kretanje vazdunih masa (suprotno kazaljci na satu na sjevernoj polulopti) ka centru niskog
pritiska.
U najniem sloju atmosfere, troposferi, turbulencija (vrtloenje) je dominantan fiziki proces,

koji rezultuje nastajanjem oblaka. U naelu, oblaci nastaju u bilo kojoj vazdunoj masi koja
postaje zasiena vlagom (kada vlanost dostigne 100%). Zasienje vlagom moe nastati u
atmosferskim procesima koji uslovljavaju hlaenje vazdunih masa do take roenja
(kondezacije vlage) ili take mrnjenja (0 0C). Postoji vie mehanizama koji mogu usloviti
pojavu oblaka. Tako, na primjer, orografsko izdizanje, koje se javlja kada vazdune mase bivaju
primorane da se izdiu na vee visine zbog prisustva izdignutog reljefa na njihovom putu
kretanja. Takoe, konvekciono izdizanje je proces koji uslovlja izdizanje vazdunih masa usljed
zagrijevanja vazduha na tlu, pri emu zagrijane vazdune mase poinju da se ire, pa postaju
lake od masa u okolini, te se zbog toga izdiu na vie nivoe, gdje se dalje ire i rashlauju. Kada
se ostvari dovoljan stepen hlaenja, nastaje saturacija i formiranje oblaka, koji zapravu tada
postaju vidljivi, poto poinju da reflektuju svjetlost na sitnim esticama vode i leda. Pomenimo
i frontalno ili konvergentno izdizanje, koje se stvara kod kontakta dvije vazdune mase
razliitih temperatura i vlanosti, pri emu se hladnija masa (sa manje vlage) kao tea, podvlai
pod toplu (i vlaniju) i izdie je.
U meteorologiji se razlikuju tri osnovne vrsta oblaka i vie podvrsta, zavisno od njihovog oblika
i poloaja u atmosferi. Osnovni tipovi su: cirusi, stratusi i kumulusi (slika 20).
____________________________________________________________________________
Cirusi se nazivaju i visoki oblaci i veinom su komponovani od sitnih kristala leda, koji su
rijetko tanji od 1 kilometar, a zauzimaju visinu izmeu 5 i 13 kilometara. Oni su obino
prethodnica oluja, posebno ako dolaze iz pravca jugozapada i sjevero-zapada.
Stratusi su najee tanki oblaci, koji (u obliku tankih slojeva), zalijeu na visinama ispod
2000 metara, a grade ih estice vode, a u hladnijim klimatima - ledeni kristali. Nastju kada se
topli i vlaan vazduh lagano
izdie preko mase hladnog
vazduha. U visokim
planinskim podrujima ovi
oblaci se prepoznaju po
svojstvu da tee da
obuhvate planinske
vrhove. Njihov izgled je
taman i najee nose kiu.
Kumulusi su mali, talasasti,
sa ravnom osnovom, bijeli
oblaci, obino rasuti po
nebu. Kumulusi obino lee
na visinama ispod 2
kilometra (ak i do 500
metara) i obino najavljuju Slika 20. Vrste i tipovi oblaka.
dobre vremenske prilike.
Kao i stratuse, ine ih sitne estice vlage. Stvaraju se obino kada Sunce zagrijeva depove
vlanog vazduha (npr. u dolinama pored rijeka ili jezera) izazivajui njegovo brzo uzdizanje,
kada se taj vazduh hladi i stvara jastuaste i paperjaste oblike na nebu, zbog kondenzacije estica
vlage.
Kombinacijom naziva ove tri osnovne vrste (stratokumulusi, cirostratusi, cirokumulusi,

kumulonimbusi, nimbostratusi itd.) oznaavaju se brojni mogui varijeteti formi i poloaja
oblaka (slika 20).
Padavine u meteorolokom smislu se mogu definisati kao vodeni depozit u tenom ili vrstom
stanju, koji se stvara u vlagom saturisanim atmosferskim uslovima oblacima. Padavine
obuhvataju: kiu, ledenu kiu,
snijeg i grd. Magla predstavlja
zapravo oblak zasien vlagom
uz samu zemljinu povr.
Raspored padavina na zemljinoj
povri, kao to smo to ve
opisali, generalno je kontrolisan
odsustvom ili prisustvom
mehanizama koji uzdiu
vazdune mase, to uslovljava
saturaciju vlage, kao i samim
sadrajem vlage u vazduhu. Na
raspored padavina na tlo moe Prosjene godinje koliine padavina na Zemlji.
uticati prisustvo vegetacije na taj
nain to zadrava dio padavina, zavisno od strukture grana drvea, kao i koliine lia na
drvetu. Dio padavina uopte ne dospijeva do tla, poto se isparava sa lia direkto nazad u
atmosferu. Manji dio padavina moe preko lia, stabla i korijenog sistema drveta, dospjeti u tlo.
po emu su i dobili ime: stratos na grkom znai sloj.

____________________________________________________________________________
Evaporacija (isparavanje) i transpiracija su dva procesa koja prevode vodu sa zemljine povri u
atmosferu. Evaporacija je proces isparavanja slobodne vode u atmosferu u vidu gasa (pare), za
to je potrebna velika koliina energije. Transpiracija je mehanizam prevoenja vode kroz biljke
do atmosfere. Korsiti se i kovanica evepotranspiracija, za istovremeno opisivanje oba procesa.
Srednja godinja suma padavina (litara/m2) za klimatski period 1961.-1990. godina (Hidrometeoroloki
zavod Crne Gore). Ekstremi: Crkvice (maksimum) i Pljevlja (minimum) su posebno istaknuti.
Od meteorolokih pojava, pomenimo i grmljavinu, koja predstavlja oblik manifestacije loeg

vremena, okarakterisana prisustvom stvaranja munja. esto se javlja zajedno sa pljuskovima.
Grmljavina se manifestuje kada su ostvarena tri uslova: dovoljno vlage akumulirane u donjem
dijelu atmosfere, znaajan pad temperature sa poveanjem visine i prisustvo sile uzgona, kao to
je hladan front, koji e pomjeriti vlani vazduh u niskotemperaturne, visoke nivoe atmosfere.
Razvoj procesa stvaranja grmljavine tee na taj nain to vlane vazdune mase bivaju izdignute
u oblasti gdje se vlaga naglo hladi i kondenzuje u kapljice vode i sitne kristale leda, (tada se
takve vazdune mase manifestuju kao oblaci tipa kumulusa). Kada koliina kondenzovane vode i
kristala leda postane velika, gornji sloj oblaka e se rairiti, tako da oblak dobija formu nakovnja,
a ta forma oblaka se naziva kumulonimbusom. Sitne kapljice vode i kristala leda e se
kondenzovati dalje u vee kapljice i kristale, koji e zatim zapoeti da padaju usljed dejstva
gravitacione sile Zemlje. Zbog jo uvijek prisutnog uzgona toplog vazduha iz donjih slojeva,
tada e nastati turbulencija zbog sudara ova dva suprotno orijentisana procesa, stvarajui
turbulenciju, buru i snani vjetar, grmljavinu, pa
ak i uragane. Zbog meusobnog trenja kristala
leda u procesu turbulencije, stvara se snano
statiko naelektrisanje. Pozitivno naelektrisani
kristali tee da se pozicioniraju u gornjem dijelu
oblaka, izazivajui u tom dijelu oblaka
pozitivno naelektrisanje, dok se negativno
naelektrisani kristali leda i formirane grudvice
grada sputaju u sredinje i donje djelove
oblaka, stvarajui negativno statiko
naelektrisanje u tom dijelu.
Kumulonimbusi koji ne stvore dovoljno kristala

leda nee biti u stanju ni da proizvedu dovoljno
statikog naelektrisanja za stvaranje grmljavine,
odnosno munja. Zemlja je negativno
naelektrisana u odnosu na atmosferu, ali kada se
naelektrisani oblak kumulonimbus kree iznad
tla, negativno naelektrisanje na dnu oblaka e Elektrino pranjenje izmeu oblaka i tla.
____________________________________________________________________________
izazvati pozitivno naelektrisanje u tlu, vie kilometara uokolo. Kada pozitivno i negativno
naelektrisanje znaajno narastu, tako da postignu dovoljnu razliku potencijala izmeu tla i
oblaka, nastaje elektrino pranjenje izmeu njih, stvarajui grom, odnosno varnicu izmeu
oblaka i tla, ili munju. Ovakvo pranjenje se dogaa ne samo izmeu oblaka i tla, ve vrlo esti i
izmeu samih oblaka.
4.1.3. Vremenska prognoza

Znaaj uspjene kratkorone prognoze meteorolokog vremena, posebno olujnog nevremena,
grda, orkana i slino, je izuzetno veliki, posebno za oblast poljoprivrede, transporta, ali i
svakodnevnih ivotnih potreba.
Prognoza vremena, odnosno meteorolokih

prilika, je vrlo kompleksan proces koji
obuhvata primjenu matematikih metoda
baziranih na numerikom modelovanju
meteorolokih procesa i interpretaciju
(tumaenje) modelovanih rezultata.
Numeriki model je zapravo hidrodinamiki
model, sa gustom mreom podataka u
horizontalnoj ravni, sa veim brojem
atmosferskih slojeva, prilagoen
orografskim regionalnim i lokalnim
uslovima. Model mora biti funkcionalno
izraen kroz vremensku (temporalnu)
komponentu kako bi mogao sadrati Slika 21. Satelitski snimak sistema oblaka nad
prognozni karakter procesa koji se Evropom u IC (infracrvenom) domenu
modeluje. Zbog brzih meteorolokih (austrijska meteoroloka sluba ZAMG), na
promjena i potreba poveanja tanosti dan 16. septembra 2004. godine u 16:30
prognoza, u veim meteorolokim centrima, asova (UTC).
numeriko modelovanje se obavlja nekoliko puta u toku 24 asa, svakog dana.
U takvom proraunu se primjenjuju

najmoniji raunari (sada su to raunari sa
paralelnim procesorima i tzv.
superkompjuteri) zbog ogromnog broja
parametara i raunskih operacija koje
takvo modelovanje mora da obuhvati.
Kvalitetni meteoroloki model integrie
ak i hidroloke elemente (sa podacima o
stanju vodenih statikih i dinamikih
povrina), kao i stanje atmosferskog
zagaenja u regionu.
Proces pripreme prorauna prognoze obu-

hvata ogromnu koliinu podataka osma-
tranja meteorolokih pojava na velikom
broju meteorolokih stanica irom Svijeta,
kao i podataka dobijenih snimanjem
posebnim meteorolokim sondama (veza-
nim za balone) koje se svakodnevno
lansiraju sa Zemlje u visoke slojeve Slika 22. Izgled prognozne karte vremena za 17.
septembar 2004. godine, sa prognozom pada-
atmosfere. Posebna pomo kvalitetnijem
vina, temperature i vazdunog pritiska.
____________________________________________________________________________
prognoziranju vremena ostvaruje se osmatranjem meteorolokih pojava i procesa pomou
specijalnih meteorolokih geostacionarnih i polarnih satelita, opremljenih posebnim ureajima
za praenje i snimanje brojnih fizikih parametara u atmosferi. Na slici 21 prikazan je satelitski
snimak u IC (infracrvenom) talasnom dijelu spektra za podruje Evrope na dan 16. septembra
2004. godine (u 16:30 UTC). Na tom snimku se uoavaju dva fronta niskog vazdunog pritiska,
koji nose padavine.
Kratkorone meteoroloke prognoze (za nekoliko narednih sati do nekoliko narednih dana) se
obino prikazuju na tzv. kartama vremena, sa simboliki izraenim meteorolokim parametrima:
oekivanim padavinama (intenzitetom i vrstama), temperaturama i td. Slika 22 sadri jedan
primjer takve prognozne karte (24 asa unapriijed) za podruje Evrope, za 17. septembar 2004.
godine (predvia dalji razvoj sistema oblanosti sa slike 21). Ova prognoza izraava oekivane
vrste i koli-ine padavina, maksimalne temperature, kao i pravce kretanja vazdunih masa.
Ispostavilo se da je ova kratkorona prognoza bila potpuno uspjena. Stepen uspjenosti
dananjih meteorolokih kratkoronih prognoza, koje su bazirane na osmatranju vie od 6.000
meteorolokih stanica i mrei meteorolokih satelita, dostie 86% za jednodnevne, dok stepen
tanosti za viednevne prognoze naglo opada, pa se moe smatrati da prognoze za preko 5 dana
nijesu pouzdane.
Klasifikacija klimata: Prema srednjoj godinjoj i srednjoj mjesenoj temperaturi i koliini

padavina, izvrena je klasifikacija klimatskih oblasti, ili klimata na Zemlji u sljedeem obliku:
Tropska vlana klima, u kojoj svi mjeseci imaju srednju temperaturu iznad 18 0C. Ovaj
klimat zahvata pojas od ekvatora do geografskih irina izmeu 15 i 250 (sjeverno i juno).
Ukupne godinje prosjene padavine u ovim oblastima prelaze 1.500 mm.
Suvi klimat se odlikuje deficitom padavina tokom veeg perioda godine, te je potencijal
evaporacije i transpiracije znatno iznad realnih koliina padavna. Ovaj klimat se prostire
izmeu 20 i 350 geografske irine, sjeverno i juno od ekvatora, a u prostranim kontine-
ntalnim regionima srednjih geografskih irina, esto je okruen planinama.
Vlani suptropski klimat srednjih geografskih irina u veini ima topla i vlana ljeta i
blage zime. Zauzima prostor izmeu 30 i 500 geografske irine, veinom na istonim i
zapadnim granicama kontinenata. Za vrijeme zime, glavna meteoroloka karakteristika tih
prostora su cikloni na srednjim geografskim irinama, dok turbulentne oluje dominiraju
ljetnjim mjesecima.
Vlani kontinentalni klimat srednjih irina ima topla do hladna ljeta i hladne zime.
Prostire se na irinama iznad prethodnog vlanog suptropskog klimata. Srednje
temperature najtoplijeg mjeseca su iznad 100 C, a najhladnijeg ispod -300 C. Zime su otre,
sa snijenim meavama i ledenim vjetrom iz polarnih oblasti.
Polarni klimat ima cjelogodinje niske temperature, sa srednjom temperaturom u
najtoplijem mjesecu ispod +100 C. Polarni klimat se nalazi na sjevernoj obalskoj liniji
sjeverne Amerike, Evrope, Azije, kao i na kopnenom dijelu Grenlanda i Antarktika.
Geostacionarni meteoroloki sateliti rotiraju na orbitama 36.000 kilometara iznad Zemlje, sa istom ugaonom
brzinom kao Zemlja, tako da oni prividno stoje iznad jedne take na Zemlji. Polarno orbitirajui meteoroloki
sateliti rotiraju na gotovo krunim orbitama, na znatno manjoj visini - izmeu 800 i 1.500 kilometara, pri emu
njihove orbite prolaze blizu zemljinih polova.
UTC (universal time coordinated) svjetsko referentno vrijeme, prema nultom meridijanu Grini (Greenwich).
____________________________________________________________________________
4.2. Hidrosfera i Hidrologija

Pod hidrosferom se podrazumijeva dio Zemlje u kojem dominira voda. To su zapravo okeani,
morske, jezerske i rjene povri i relativno plitki dio zemljine kore natopljen podzemnom
vodom. Kao to smo ve vidjeli, znaajan dio vode nalazi se i u atmosferi, u stalnom krunom
ciklusu, od velikog znaaja za ouvanje i razvoj ivog svijeta na Zemlji.
Postoje samo tri velika okeana: Tihi,

Atlantski i Indijski, a svi zajedno se
esto nazivaju i svjetski okean. Okeani
pokrivaju itavih 71 % ukupne zem-
ljine povri, kako smo ve konstatovali,
dok je prosjena dubina okeana 3,8
kilometara, sa najveom dubinom u
okeanskom rovu Marijana kod
filipinskih ostrva u Tihom Okeanu, od
11 kilometara. Ukupna zapremina vode
u okeanima od oko 1,3 milijarde kubih
kilometara (ili 97,0 % od ukupne
koliine vode na Zemlji) se mijenja Procentualno uee stepena denivelacije reljefa na
tokom vremena, zavisno od koliine kopnu i moru - u ukupnoj povrini Zemlje.
vode koja uestvuje u formiranju
gleera, odnosno koja se oslobaa njihovim topljenjem. Oko 29 miliona kubnih kilometara vode
je zarobljeno u gleerima i ledenim kapama na polovima (to ini oko 2 % od ukupne koliine
vode na Zemlji). U obliku podzemne vode u tlu nalazi se oko 9,5 miliona kubnih kilometara (0,7
% ukupne koliine). Ostatak od samo 200 hiljada kubnih kilometara krui u ostalim prirodnim
rezervoarima: jezerima, rijekama, atmosferi i biosferi.
Slino kao i za porijeklo

atmosfere, smatra se da je
voda na Zemlji nastala
najveim dijelom konde-
nzovanjem iz vrele magme i
njenih gasova tokom prvih
nekoliko stotina mili-ona
godina. Po drugoj hipotezi,
vodu je na Zemlju (prije vie
od 3,5 milijardi godina)
donijela neka vea kometa
(za koje je inae poznato da Slika 23. ematski izgled krunog toka vode u prirodi sa bilansom
nose znatne koliine padavina, isparavanja i oticanja na kopnu i moru. Cifre
zamrznute vode u svom predstavljaju hiljade kubnih kilometara, odnosno milijarde
jezgru) u nekom davnom kubnih metara vode (1012 m3) u toku jedne godine.
bliskom kontaktu sa
Zemljom. Struktura najstarijih sedimentnih stijena naenih na Zemlji, ija starost je datirana na
3,5 milijardi godina, ukazuje da su stvorene taloenjem u vodenoj sredini.
Kruni tok vode u prirodi, koji izraava konceptualni model kretanja vode izmeu atmosfere,
litosfere i hidrosfere, poznat nam je iz gradiva geografije iz srednje kole. Ipak, radi kratkog
Pod litosferom se u geologiji podrazumijeva sloj ovrslih stijena (litos /gr./ - kamen, stijena) koji se prostire od
zemljine povri do dubine od oko 140 kilometara, iako ta granica nije otra, s obzirom da razdvaja materijal
____________________________________________________________________________
podsjeanja, na slici 23 ovaj proces je ilustrovan primjerom numeriki izraenog bilansa
hidrolokog ciklusa, preko padavina, isparavanja i oticanja na moru i kopnu. Cifre u bilansu
iskazuju koliinu vode u milijardama kubnih metara, odnosno hiljadama kubnih kilometara u
toku jedne godine. Sa vodenih povri, tokom jedne godine ispari ukupno 434 hiljade kubnih
kilometara vode, od ega se putem padavima na iste te povri vrati 398 hiljada kubnih
kilometara. Razlika od 36 hiljada kubnih kilometara biva vjetrovima transprtovana ka kopnu,
gdje se u vidu padavina ukupno obori 107 hiljada kubnih kilometara, dok sa te povrine ispari
ukupno 71 hiljadu kubnih kilometara. Putem povrinskog i podzemnog oticanja (dreniranja), u
more se vraa 36 hiljada kubnih kilometara (upravo onoliko koliko je transportovano sa povrina
okeana) i na taj se nain hidroloki ciklus zatvara, svakako - bez gubitaka.
Znaajna razlika u koliini energije koje stie sa Sunca u podruje ekvatora u odnosu na polarne
predjele, kao to smo vidjeli u prethodnom poglavlju o atmosferi, stvara velike temperaturne
razlike izmeu tih prostranih regiona. Pokretanje vazdunih i vodenih masa okeana kontrolisano
je upravo postojanjem tog termikog gradijenta, a krajnji rezultat je sadran u transprtu toplotne
energije iz pojasa ekvatora u polarne predjele. Polovina toplotnog toka na prostoru cijele planete
obavlja se u procesu okeanske cirkulacije, te su zato okeani izuzetno vaan dio cijelog
klimatskog sistema na Zemlji. Eventualna promjena reima okeanskih cirkulacija globalnim
zagrijevanjem planete, sigurno bi
znaajno uticala i na globalne
klimatske promjene.
Okeanska cirkulacija omoguuje i

znaajan transport kiseonika iz
vazduha u okeane, omoguujui
ivot cijelog morskog svijeta.
Morska voda u okeanima se
praktino bez prekida kree na
svom dugom putu oko Zemlje,
strujanjem du irokih pojasa,
kontrolisanih razlikom u
Slika 24. ema cirkulacije okeana: Golfska struja, duboke
temperaturi. Rauna se da je vode sjevernog Atlantika i hladne vode Antarktika.
okeanskoj vodi potrebno oko
1.000 godina za jedan cjelokupan
kruni ciklus oko Zemlje. Na slici 24 prikazan je ematizovan izgled globalne okeanske
cirkulacije, odnosno oznaena trasa globalnog toka povrinskih toplih i hladnih voda u dubljim
djelovima okeana, pri emu je posebno naznaen poloaj i pravac kretanja Golfske struje ka
prostoru sjevernog Atlantika, kao i prostor hladnih voda Antarktika.
Cirkulacijom se transportuju povrinske tople vode okeana u polarne regione, gdje se njenim
hlaenjem oslobaa toplota koja zagrijeva
vazduh. Rashlaena voda postaje gua i tea,
zbog ega tone ka dnu okeana, stvarajui struje
koje potiskuju te dublje vode ka ekvatoru. Na tom
putu, duboke okeanske struje nailaze na neravno
okeansko dno, koje znaajno modifikuje njihovo
kretanje, izaziva njihovu turbulenciju i djelimino Cirkulacija okeanske vode po dubini u
izdizanje. Kao to smo pomenuli, vjetar takoe pravcu sjever jug.
znaajno utie na kretanje vodenih masa, ali i na njihovo mijeanje. Dakle, ukupno kretanje
zemljine unutranjosti koji moe pruiti otpor deformaciji (posjeduje elastina, ali i plastina svojstva) od materijala
koji je, zbog visoke temperture (oko 1.200 0C), izgubio ta svojstva (postao plastian i tean). Ispod litosfere se nalazi
sloj astenosfere.
____________________________________________________________________________
vodenih i vazdunih masa je jedinstven globalni interakitivni, vrlo sofisticirani proces, koji
obezbjeuje adekvatnu distribuciju toplotne energije irom planete, istovremeno sprjeavajui
pregrijevanje i pretjerano rashlaivanje cijele njene povrine, uz obezbjeenje neophodne
cirkulacije kiseonika u cijelom tom sloenom sistemu.
Za podruje Mediterana, Evrope, ali i cijelog Svijeta, od izuzetnog znaaja je postojanje Golfske
struje. Golfska struja, koju zapravo pokreu vjetrovi, prenosi vrlo tople tropske struje iz
Karipskog mora i Meksikog zaliva iz prostora srednje Amerike, preko sjevernog Atlantika do
sjeverne Evrope (slike 24 i 25). Toplota te vode zagrijeva vazduh iznad nje, a dalje kretanje tako
zagrijanog vazduha je nain prenoenja toplote - u pravcu sjevera. Kao posljedica takvog
transporta toplotne energije, Evropa je znatno toplija u odnosu na prostore istih geografskih
irina u Sjevernoj Americi i irom Tihog Okeana. Dugogodinja osmatranja ukazuju da je, kao
rezultat postojanja Golfske struje, srednja godinja temperatura u Evropi za 9 0C via od
temperature regiona na istim geografskim irinama drugih djelova nae planate.
Unutar sva tri okeana, slika

kretanja vodenihn masa je slina.
U svakom od njih, okeanske struje
formiraju zatvorene strujne tokove
i to u suptropskim predjelima, koji
su centrirani na oko 30 stepeni
geografske irine, na sjevernoj i
junoj hemisferi (slika 25).
Okeanske struje se meusobno
znaajno razlikuju pravcem
Slika 25. Glavne okeanske struje. kretanja, brzinom toka i
temperaturom vode.
Voda u okeanima sadri znaajnu koncentraciju soli, koja je unijeta u okeane kroz procese
hemijskog rastvaranja i spiranja stijena zemljine kore, kao i rastvaranjem sadraja gasnih
isparenja podvodnih vulkana. Salinitet vode
u okeanima, ili uee soli (razloenih jona
nekoliko elemenata) u ukupnoj zapremini u
okeanima, iznosi izmeu 33 i 37 grama na
litar (djelova na hiljadu), odnosno u prosjeku
34 g/l. Morsku so ine hlor (Cl) i natrijum
(Na) sa ukupno 87,2 %, a sa znatno manjim
ueem (ukupno 12,1 %): SiO4, Mg, Ca, K,
dok ostatak od 0,7 % predstavljaju: S, K, Br
i HCO3. Na slici 26 grafiki je ilustrovano
apsolutno uee pojedinih elemenata (sa
njihovom atomskom valentnou) u
prosjenom sastavu jednog litra okeanske
vode (sa ukupno 34,09 grama na litar soli).
Variranje sastava soli u svjetskim okeanima

moe biti uslovljeno razlikom u koliini
padavina, prisustvom vegetacije, razlikom u
stepenu isparavanja, prisustvom vodenih Slika 26. Uee pojedinih komponenata (jona) u
tokova i apsorbovanjem pojedinih elemenata sastavu morske soli.
u glinovitim sedimentima. Salinitet je vei u
vodama na srednjim geografskim irinama - zbog veih isparavanja od padavina u tim
djelovima. Slian je sluaj i sa basenima u kojima je redukovana cirkulacija i razmjena vode sa
____________________________________________________________________________
svjetskim okeanom, kao to je to Sredozemno More, gdje salinitet moe dostii i 41 gram na
litar. U zonama blizu ekvatora, zbog veih koliina padavina od isparavanja (koje je takoe
poveano u tim krajevima) salinitet je neto nii od prosjeka.
Temperatura povrinske vode u okeanima, takoe varira sa geografskim poloajem i to od blizu

0 0C na polovima do 29 0C u ekvatorijalnom pojasu. Temperatura u djelovima okeana sa
ogranienom razmjenom vode sa svjetskim okeanom, moe dostii i 37 0C. Na slici 27 je
prikazana zavisnost najznaajnijih fizikih parametara vode (prosjene vrijednosti) u funkciji
dubine: temeratura, salinitet i gustina. Dijagram promjene temperature (tzv. izoklina) u zoni
povrinskih voda, do dubine od oko 200 metara zadrava priblino ujednaenu vrijednost od oko
27 0C, a zatim, u zoni plitkog mora (do dubine od oko 600 metara) temperatura naglo opada do
oko 9 0C, da bi se taj trend
zatim, u zoni dubokog mora,
ublaio do dubine od oko 2,5
kilometra, kada temperatura
dostie svega 2,5 0C i dalje,
ka veim dubinama,
nastavlja vrlo sporo da
opada,.
Salinitet sa dubinom se
ponaa slino temperaturi do
donje granice plitkih voda
(oko 600 metara): opada sa
prosjenih vrijednosti od 35
g/l na samoj povri okeana
do 34,4 na toj dubini. Poslije
ove dubine, salinitet poinje Slika 27. Promjena temperature, saliniteta i gustine vode okeana
blago da raste, da bi na sa dubinom. Povrinski sloj do 200 metara i sloj plitkoh
dubini od 2,5 kilometara voda do oko 600 metara prikazani su razliitim nijansama
dostigao vrijednost od 34,6 rafure u odnosu na duboke vodene mase.
g/l i dalje nastavio vrlo blagi
trend rasta (slika 27).
Gustina vode, radi konstantnog

poveanja pritiska sa dubinom,
ima trend stalnog rasta od
1,022 t/m3 na morskoj povri -
do 1,048 t/m3 na dubini od 4
kilometra, sa tendencijom daljeg
rasta na veim dubinama (slika
27).
Okeansko dno ima slian izgled

kao i reljef kopna. Uz rubove
kontinenata, dno je vrlo plitko i
blago nagnuto ka dubljim zo- Slika 28. Izgled reljefa dna Atlantskog okeana, na potezu
nama. Ovaj dio dna se naziva izmeu istone Kanade i zapadne Afrike, preko atla-
kontinentalni elf i obino je u ntskog grebena.
tim djelovima more plie od par
stotina metara. Kontinentalni elf ka otvorenom moru prelazi u okeanski basen, sa znatno veim
dubinama, koje variraju izmeu 3 i 11 kilometara. Na slici 28 je prikazan profil sa reljefom dna
____________________________________________________________________________
na potezu izmeu istone Kanade i zapadne Afrike, na kojem se vidi oblik i poloaj konti-
nentalnih rubova, odnosno elfa, a u centralnom dijelu prisustvo izdignutog okeanskog grebena.
4.2.1. Plima okeana

Ciklino izdizanje nivoa morske vode zbog
gravitacionog uticaja Mjeseca i Sunca na vodenu
masu svjetskog okeana, poznato je pod imenom
plima. Vrijeme pojave plime i njen intenzitet zavisi
od meusobnog odnosa take posmatranja na Zemlji u
odnosu na poloaj Mjeseca i Sunca, perioda
revolucije Mjeseca oko Zemlje, kao i nagiba
mjeseeve orbite u odnosu na Zemlju. Uticaj Mjeseca
na formiranje plime je praktino dvostruko vei od
uticaja Sunca, zbog, kako smo ve naglasili, njegovog
znatno manjeg rastojanja od Zemlje, s jedne i naina
opadanja gravitacione sile sa rastojanjem
(proporcionalno odnosu mase objekta i kvadrata
njegovog rastojanja od take posmatranja m/r2) s
druge strane.
Najvee plime (visoke) se javljaju kada se

poravnaju pravci gravitaciong djelovanja Mjeseca i
Sunca (slike 29 i 30a) u odnosu na Zemlju (prema
Suncu, dakle u fazi mladog Mjeseca i na suprotnoj
strani za vrijeme punog Mjeseca). Kada
gravitacione sile Mjeseca i Sunca djeluju na vodene
Slika 29. ematski prikaz naina nasta-
mase pod
nka plima na Zemlji usljed dejstva
pravim Mjeseca i Sunca.
uglom u
odnosu na Zemlju (slika 30b), javljaju se plime
najnieg intenziteta (niske). Istovremeno, neto
manje izdizanje vode okeana javlja se i na suprotnoj
strani Zemlje zbog gravitacione i centrifugalne
kompenzacije procesa premjetanja vodenih masa. Ta
ispupenja zadravaju svoj oblik dok se Zemlja okree
oko svoje ose, to rezultira ritmikim izdizanjem i
sputanjem nivoa u morima i okeanima, dobro
uoljivim na njihovim obalama.
Geometrija okeana (oblici basena, obalske linije,

zalivi) ima velikog uticaja na lokalno ponaanje
plimskih talasa. Ipak, na nivou globalnih kretanja,
plime se smjenjuju po vrlo pravilnom, ritmikom
ciklusu, sa periodom od 24 asa i 50 minuta, s obzirom
da Mjesec rotira oko Zemlje za 27,32 dana, te e se ista
taka na Zemlji tokom svakog obrtanja oko zemljine
ose, nai za oko 50 minuta svakog dana kasnije u istom
Slika 30. Formiranje plimskog izobli- poloaju relativno u odnosu na Mjesec. Kada Mjesec
enja povri okeana usljed: a) superpo- rotira u ravni zemljinog ekvatora (ekliptike), javljaju se
novanog dejstva Mjeseca i Sunca dvije visoke i dvije niske plime, svakih 12 asova i
(stvaranje visokih plima) i b) njiho- 25 minuta, kao rezultat prolaska svakog dijela
vog opozitnog dejtsva (niske plime). plimskog ispupenja preko svake take na Zemlji.
____________________________________________________________________________
Zbog najeeg poloaja Mjeseca na putanji koja je nagnuta u odnosu na ravan ekliptike
(maksimalno 5009) i zavisno od mjesta na Zemlji, plime e se u veini sluajeva razliito
manifestovati po svojoj uestanosti i intenzitetu.
Amplitudni raspon plime obino iznosi do 2 metra (u Jadranskom moru do 50 cm), ali u nekim
morskim tjesnacima, plima moe biti vrlo velika, a struje formirane efektom plime vrlo brze,
izazivajui variranje nivoa vode i do 16 metara.
Kada Mjesec ne bi rotirao oko Zemlje, glavna plimska ispupenja vodene mase uvijek bi bila
orijentisana direktno ka Mjesecu, zbog njegovog znatno veeg gravitacionog uticaja u odnosnu
na Sunce. Meutim, zbog kretanja Mjeseca oko Zemlje, on svojim gravitacionim dejstvom
povlai vodu za sobom, ali zbog trenja vodenih masa u kretanju i zbog njihove inercije,
nastaje izvjesno kanjenje od 2.9 luna stepena izmeu poloaja Mjeseca i maksimalne plime, ili
izraeno u vremenu, to kanjenje iznosi oko 12 minuta.
Zbog disipacije energije rotacije Zemlje u ovom procesu, brzina zemljine rotacije se smanjuje za
izvjesnu malu vrijednost, pa se duina dana produava za 2.4 milisekunde na jedan vijek.
Istovremeno, zbog prenoenja dijela mometa rotacije na Mjesec u ovom rotacionom sistemu,
Mjesec se zbog toga sve bre kree na putanji oko Zemlje, pa se zato udaljava od Zemlje
brzinom od 3.7 centimetara godinje.
Gravitacione sile Mjeseca i Sunca izazivaju ne samo plimu voda okeana, ve i same zemljine
unutranjosti, koja je najveim dijelom viskozna i tena. Tako izazvane plimske deformacije
samo usljed dejstva Mjeseca, dostiu amplitude od preko pola metra. Na taj fenomen emo se
detaljnije osvrnuti kada budemo ire govorili o gravitacionom polju Zemlje i gravimetriji.
Okeanski fenomeni El Ninjo i La Ninja

Navedimo i jednu karakteristinu meteoroloku i hidroloku pojavu, ija je fenomenologija
uspjeno odgonetnuta tek skoranjom upotrebom meteorolokih satelita. To je zapravo dvostruki
fenomen nazvan El Ninjo (panski: El Nio = djeak) i La Ninja (panski La Nia = djevojica)
vezan za pojavu dugotrajnih toplotnih procesa u Tihom Okeanu, koji imaju znaajan uticaj na
globalne klimatske prilike na cijeloj Zemlji. Naime, El
Ninjo je ime vezano za razvoj toplih okeanskih
povrinskih voda du obala june Amerike - Ekvadora i
Perua (slika 31). Kada se ovo zagrijavanje javi,
uobiajeno izdizanje hladne okeanske vode bogate
hranljivim materijama, uslovljeno duvanjem zapadnih
vjetrova (od obala june Amerika ka filipinskim
ostrvima) i rashla-ivanjem voda uz istone obale, biva
znaajno umanjeno.
El Ninjo se obino javlja samim krajem kalendarske

godine i traje najee par nedjelja do par mjeseci.
Ponekad, pojava ovakvog fenomena sa ekstremno
visokom temperaturom, moe usloviti njegovo trajanje
tokom znatno dueg perioda. Tako, na primjer, El
Ninjo koji je stvoren 1990. godine, trajao je pune etiri
godine. Stvaranje fenomena El Ninjo vezan je za
ciklinu cirkulaciju voda u Tihom Okeanu, poznatu kao Slika 31. Mehanizam stvaranja El
juna oscilacija. Tokom El Ninjo perioda, vazduni Ninjo fenomena.
pritisak pada na irokom prostoru centralnog Tihog
Okeana i du obala june Amerike, to za krajnju posljedicu ima promjenu reima vjetrova na
____________________________________________________________________________
irem prostoru Tihog Okeana (slika 31). Znaajno smanjenje intenziteta vjetrova dalje
onemoguuje hlaenje toplih morskih struja kod Perua i Ekvadora, izdizanje hranljivih materija
iz dubljih zona, ali izaziva i pomjeranje reima kinih padavina u ekvatorijalnim podrujima
june Amerike, pa ak i formiranje oluja i uragana u centralnom Pacifiku (Tihom Okeanu).
Nakon El Ninjo dogaaja, vremenske prilike se obino vraaju na normalni nivo. Meutim,
ponekad, okeanski vjetrovi mogu postati izuzetno snani, to moe dovesti do anomalnog
akumuliranja hladne okeanske vode u centralnom i istonom dijelu Tihog Okeana. Ova pojava se
naziva La Ninja. Jaka La Ninja se javila 1988. godine, a naunici smatraju da je bila odgovona za
znaajan pad temperature iznad cijelog centralnog regiona Sjeverne Amerike. Satelitski snimak
termike anomalije povri Tihog okeana, kod jednog tipinog El Ninjo dogaaja tokom 1997.
godine i La Ninja pojave iz 2000. godine, prikazani su na slici 32.
Slika 32. Satelitski snimak temperaturnog efekta fenomena El Ninjo iz 1997. godine (lijevo) i La Ninje iz
2000. godine u istonom dijelu Tihog Okeana (obris june Amerike je naznaen zatamnjeno).
Cunami talasi su visoki vodeni talasi koji se formiraju pri pojavi hipocentra (ari-ta)
zemljotresa ispod vodenih povri (najee okeana) u uslovima kada se pri rasijedanju stijena u
zoni hipocentra javlja vei skok (denivelacija) rasjeda usljed dislociranja dna. Tada se formira
vodeni talas koji se kree ka obalama (slika 33).
Slika 33. Uticaj dubine okeanskog dna na stvaranje cunami efekta: naglo smanjenje brzine i talasne
duine stvara i naglo poveanje amplitude frontalnog talasa koji zapljuskuje obalu.
Brzina kretanja ovih talasa znaajno zavisi od dubine okeanske vode, ali moe da dostigne i 900
kilometara na as. Njihova talasna duina obino ima takoe veoma velike vrijednosti, zavisno
od dubine okeanske vode ak do 300 kilometara (slika 33). Kada ovakav talas dospije u plitke
priobalne zone, javlja se tzv. cunami efekat, koji se manifestuje naglim i znaajnim poveanjem
visine talasa, uz znaajno smanjenje brzine njegovog kretanja i njegove talasne duine. Cunami
talas pri kontaktu sa plitkom obalom moe da dostigne visinu i do nekoliko desetina metara.
____________________________________________________________________________
Slika 33a. Izolinije vremena putovanja cunami talasa u Tihom Okeanu, koji su bili izazvani snanim
zemljotresom sa magnitudom 9,5 i epicentrom pored ileanske obale, 1960. godine.
Cunami talasi obino stvaraju razorne efekte velikih intenziteta pri nailasku na plitke obale ili na
brodove na otvorenom moru, pa je u cilju prevencije te opasnosti, formirana posebna sluba
obavetavnja o kretanju takvih talasa u Tihom Okeanu.
Cunami talas koji je nastao u veoma snanom zemljotresu (sa magnitudom 9,0) 26. decembra
2004. godine pored obala Sumatre u Indijskom Okeanu, odnio je oko 300.000 ljudskih ivota sa
obala Indoneanskih ostrva, istonih obala Indije i ri Lanke. Tek nakon ove velike nesree
pristupilo se pripremi planova za izradu sistema upozoravanja i u Indijskom Okeanu.
Slika 33b. Potpuno devastirano naselje na Sumatri u cunamiju stvorenom u zemljotresu od 26. decembra
2004. godine (sa magnitudom 9,0) kada je poginulo oko 300.000 ljudi u cijelom Indijskom Okeanu.
____________________________________________________________________________
4.3. Zemljina unutranjost
Sam povrinski, ovrsli sloj Zemlje, u prosjeku debeo oko 35 kilometara, nazvan zemljina kora.
Zbog mogunosti direktnog prouavanja i pristupa ovom sloju, on je i najvie istraivan.
Intenzivna istraivanja tokom nekoliko posljednjih decenija pokazala su veliku kompleksnost u
sastavu i strukturnoj grai ovog, relativno tankog, ovrslog sloja Zemlje. Zahvaljujui dubokom
prodiranju seizmikih talasa (elastinih deformacija) stvorenih zemljotresima i uspostavljanjem
guste mree vrlo osjetljivih seizmolokih stanica irom Svijeta, dublja zemljina unutranjost nam
je postala znatno blia i razumljivija. Najvei dio informacija (a one su zaista impresivne, kako
po obimu, tako i po kvalitetu i
detaljnosti) kojima danas raspolaemo
o tim dubokim prostorima zemljine
unutranjosti, utvrene su tumaenjem
registrovanih seizmikih talasa, a u
znatno manjem obimu i pruavanjem
rezultata gravitacionih i
geomagnetskih osmatranja, analize
podataka toplotnog toka Zemlje, kao i
na osnovu laboratorjskih ispitivanja
stijena i minerala.
Zemljina unutranjost je, na bazi

hemijskog sastava, agregatnog stanja,
specifine teine i brzine prostiranja
seizmikih talasa izdiferencirana na
nekoliko (sfernih) slojeva (slika 34):
zemljina kora, omota jezgra i samo
jezgro. Slika 34. Struktura zemljine unutranjosti.
Zemljina kora, predstavlja vrsti, stjenoviti sloj, kompleksan po strukturi i sastavu, vrlo razliite
debljine, koji se po dubini prostire od zemljine povri do granice koja se naziva Mohoroviiev
diskontinuitet. Prosjena dubina ove granice u svjetskim okvirima je 35 kilometra na kopnu i
svega 10 kilometara ispod okeana. Na prostoru
Crne Gore i Srbije, ona se mijenja od oko 25 Hemijski Procenat teine u
Elemenat
simbol zemljinoj kori
kilometara ispod Jadranskog Mora, preko 45-
50 kilometara u centralnim djelovima Crne Kiseonik O 46,60
Gore, zatim 30-35 kilometara u centralnoj Silicijum Si 27,72
Srbiji, do oko 23 kilometra debele kore u Aluminijum Al 8,13
Panonskom Basenu. Prosjena zapreminska Gvoe Fe 5,00
gustina stijena zemljine kore iznosi 2,7 t/m3.
Kalcium Ca 3,63
Kao to smo ve ranije pomenuli, u geologiji Natrijum Na 2,83
se izdvajaju i slojevi litosfera i astenosfera, Kalijum K 2,59
prema stepenu otpora stijene na deformaciju. Magnezijum Mg 2,09
Litosfera obuhvata sloj do dubine od oko 140
Tabela 3. Procentualno uee pojedinih eleme-
kilometara, a ispod nje se nalazi sloj aste- nata u stijenama zemljine kore (procenat
nosfere. teine).
Prema hrvatskom seizmologu Andriji Mohoroviiu (1857. - 1936.) koji je 1909. godine prvi defninisao i
sraunao dubinu te granice na osnovu registrovanih seizmolokih podataka u seriji zemljotresa u okolini Zagreba.
____________________________________________________________________________
U tabeli 3 je navedeno 8 najzastupljenijih elemenata koji grade stijene Zemljine kore, odakle se
vidi da dominantnu ulogu u izgradnji ovog dijela Zemlje, pored kiseonika (u oksidima) imaju
silicijum, aluminijum, gvoe i kalcijum, koji zajedno ine 91 % njenog ukupnog, teinskog
sastava.
Slika 35. Starost okeanskog dna.
Zemljinu koru kopna grade tri generalna sloja stijena: povrinski sloj sedimentnih stijena, vrlo
promjenljive debljine, izmeu 5 i 15 kilometara, zatim sloj magmatskih, granitskih stijena
kiselog sastava (sa znaajnim ueem silikatne komponente SiO2), debljine oko 15
kilometara, dik se u osnovi zemljine kore nalazi se tzv. bazaltni sloj debljine 5-15 kilometara.
Okeansku koru ini samo sloj bazaltnih stijena, manje starosti. Sve stijene ispod okeana mlae su
od 200 miliona godina (slika 35) dok su, kao to smo ve pomenuli, najstarije stijene kopna
poele formiranje prije vie od 4 milijarde godina. Dakle, okeanska kora je znatno mlaa, a
nastaje i danas (u zonama okeanskih grebena, gdje se vri stalno razmicanje ovrslog dna,
izlivanje magme u podmorje i njeno naglo ovravanje u kontaktu sa vodom). Samo razmicanje
okeanskog dna uslovljeno je procesom pokreatnja velikih kontinetalnih ploa, odnosno
kontinenata i djelova okeanskog dna. Starost okeanskog dna i konture
okeanskih grebena prikazani su na slici 35, na kojoj se preko razliitih
rafura, koje oznaavaju starost dna, dobro uoava hronoloki proces
njegovog nastanka i irenja.
Prvu ideju o pomjeranju kontineta iznio je Alfred Vegener jo

poetkom XX vijeka, asociran izrazitom podudarnou oblika
kontinentalnih rubova zapadne Afrike i istonih djelova june Amerike.
Nauno uobliavanje ove ideje i njene prve potvrde, ostvareni su tek
poetkom ezdesetih godina XX vijeka, kada je na osnovu brojnih
rezultata intenzivnih paleomagnetskih ispitivanja velikog broja Alfred Vegener
uzoraka vulkanskih stijena iz razliitih geomagnetskih epoha (perioda),
zatim terestrikim i aeromagnetskim ispitivanjima na tlu i u zonama okeana, kao i na bazi
rezultata globalnih geolokih istraivanja i istranih buenja, obezbijeeno dovoljno naunih
argumenata za pouzdano definisanje hipoteze nove globalne tektonike ploa. Ova teorija ili
Alfred Wegener (1880.-1930.) njemaki klimatolog, astronom i geofiziar.
Paleomagnetska ispitivanja uzoraka magmatskih i sedimentnih stijena, laboratorijski se utvruju karakteristike

zemljinog magnetskog polja u vrijeme hlaenja stijene. Poznavajui istorijat promjena magnetskog polja Zemlje,
mogue je identifikovati vrijeme nastanka stijene iji je uzorak paleomagnetski ispitan.
____________________________________________________________________________
hipoteza, pretpostavlja da je Zemljina kora kompozit veeg broja velikih tektonskih ploa,
odnosno da je sastavljena od niza veih ili manjih djelova litosfere, koji plutaju na magmi i kreu
se odreenim brzinama (reda veliine nekoliko centimetara godinje) u odreenim pravcima.
Ove ploe se nazivaju globalnim tektonskim ploama (slika 36).
U isto vrijeme, za objanjenje pokretakog mehanizma tektonskih ploa, odnosno za tumaenje

porijekla globalnih geodinamikih sila koje ostvaruju kretanje ploa po viskoznom sloju magme,
razvijena je hipoteza termodinamike konvekcije koja se odvija u debelom omotau zemljinog
jezgra. Naime, po ovoj hipotezi, kretanje ploa je uslovljeno termodinamikim procesima u
zemljinom omotau, odnosno sfernom sloju magme koji zalijee ispod donje granice litosfere i
zahvata zonu do dubine od 2.900 km. Po ovoj hipotezi, termodinamiki kovekcioni tokovi u
omotau nastaju u takozvanim konvekcionim elijama u kojim se vri kretanje relativno toplije
magme (kao lake) iz dubljih ka pliim djelovima omotaa, uz istovremeno poniranje relativno
hladnije magme (kao tee) iz pliih - u dublje djelove omotaa. U zoni kontakta magme u
njenom horizontalnom kretanju - sa donjim djelovima litosfere, usljed trenja, nastaje pomicanje
blokova, odnosno lagano horizontalno kretanje ploa Zemljine kore.
Slika 36. Konture i nazivi najveih globalnih tektonskih ploa.
U stijenama kontaktne zone (zoni sueljavanja tektonskih ploa) usljed ovakvog kretanja, nastaju
visoki boni pritisci, pri emu se akumuliraju naponi u stijenskim masama zemljine kore. Kada
naponi dostignu gornju granicu mehanike vrstoe stijene, dolazi do njenog pucanja du
najslabijih zona i pri tome nastaju tektonske forme, poznate kao rasjedi, navlake i drugi geoloki
oblici. U ovim tektonskim procesima, pri mehanikom lomu stijene, vri se naglo oslobaanje
akumulirane mehanike energije u obliku seizmikih talasa, odnosno na taj nain nastaje
zemljotres.
Kao sumarni, dugogodinji produkt ovakvih tektonskih procesa, u iroj zoni sueljavanja ploa,
nastaje regionalno izdizanje i ubiranje stijenskih masa, odnosno formiranje planinskih sistema
(orogeni procesi), za ta kao tipian primer moemo navesti cijelu zonu spoljanjih i unutranjih
Dinarida. Naime, Dinaridi, Helenidi, Apenini, Karpati, kao i drugi orogeni pojasevi na
sjevernom obodu Mediterana (ali i irom planete), su nastali kao posljedica prenoenja bonih
pritisaka iz zone Mediterana (preko apulijske platforme) na sjeverni obod Mediterana, usljed
laganog kretanja Afrike ploe ka sjeveru i sjeverozapadu (slika 37) i istovremeno, transla-
Ova hipoteza je jo u fazi intenzivnog matematikog ispitivanja i dokazivanja metodom numerikog modelovanja.
____________________________________________________________________________
cionim kretanjem evro-azijske
ploe u suprotnom smjeru ka
jugoistoku, priblino istim brzi-
nama od oko 7 milimetara na
godinjem nivou (ovaj proces i
dalje traje).
U nekim sluajevima, naroito u

zonama sueljavanja tankih oke-
anskih kora i relativno debelih
kontinentalnih ploa, dolazi do
podvlaenja djelova okeanske Slika 37. ematski prikaz apeninske subdukcione ploe i
kore pod kontinentalni dio mikroploe Jadrana.
zemljine kore, to se naziva
subdukcijom. U ovim sluajevima dio kore koji subdukuje (ponire) pod kontinet, tone do
odreene dubine do donje granice tranzitne zone, postiui maksimalne dubine od oko 700 km.
Na tim dubinama subdukovana ploa biva mehaniki i termiki degradirana i/ili istopljena u
magmi.
Spoljanji omota jezgra. Odmah ispod zemljine ovrsle kore, dakle ispod Mohoroviievog
diskontinuiteta, zalijee djelimino i potpuno istopljeni sloj stijena, dakle magma u gustom
viskoznom stanju, koja se na samoj gornjoj granici zemljine kore lagano hladi i pretvara u
bazaltne stijene. Ovaj sferni sloj se naziva spoljanji omota jezgra Zemlje, u geologiji esto
nazvan i astenosfera, a prostire se do tzv. tranzitne zone (slika 34), koja poinje na 410
kilometara, a zavrava se na dubini od 670 kilometara. Tranzitna zona dijeli spoljanji od
unutranjeg omotaa, kao barijera koja se znaajno hemijski i viskozno razlikuje od oba omotaa
izmeu kojih se nalazi.
Unutranji omota jezgra se prostire od
tranzitne zone do dubine od 2900
kilometara, gdje poinje spoljanje jezgro.
Unutranji omota ima slinu strukturu kao
i spoljanji omota, ali neto baziniji
sastav (vie teih elemenata u sastavu
magme) istopljenih magmatskih stijena.
Znaajna karakteristika spoljanjeg jezgra
je da se i ono, kao i cijeli omota (spoljanji
i unutranji) nalazi u tenom stanju, to je
utvreno na osnovu naina prostiranja
seizmikih talasa stvorenih zemljotresima.
Procentualno uee pojedinih hemijskih
komponenata u grai zemljinog omotaa (u
odnosu na masu cijele Zemlje) je sljedee:
SiO2 sa 32 %, MgO sa 23 %, FeO sa 7%,
Al2O3 i CaO sa po 2 %, Na2O sa 0,5 %, dok Slika 38. Nain prostiranja seizmikih talasa kroz
drugih elemenata ima samo 0,5%; zemljinu unutranjost - od arita (hipo-
Najzad, unutranje jezgro se prostire od centra) zemljotresa.
donje granice spoljanjeg jezgra, do centra Zemlje (slika 34). Ovaj, centralni dio Zemlje se nalazi
u vrstom stanju (zbog velikih pritisaka), a dominantno ga grade samo dva teka elementa: Fe sa
27,5% (u odnosu na cijelu masu Zemlje) i Ni sa 2,5%, dok ostali sastojci u njemu: O, S, C, Si i H
ine ukupno samo 2,5 % mase Zemlje.
____________________________________________________________________________
Na slici 38 su, radi ilustrovanja naina kretanja, prikazane trase nekih karakteristinih puteva
seizmikih talasa kroz zemljinu duboku unutranjost. Zakrivljenost tih trasa je rezultat
sistematskog, ali i skokovitog poveanja brzine kretanja seizmikih talasa sa dubinom. Indeks P
na ovoj slici dodijeljen je tzv. primarnim ili longitudinalnim talasima, a S sekundarnim, ili
transverzalnim (koji se ne prostiru kroz spoljanje jezgro u tenom stanju), o emu emo znatno
detaljnije govoriti u odjeljku o Seizmologiji.
Slika 39 ilustruje promjenu gustine materijala u zavisnosti od dubine, utvrenu na osnovu

ponaanja seizmikih talasa u tim djelovima zemljine unutranjosti. Kao to se vidi, do donje
granice tranzitne zone, gustina se u malim skokovima sistematski poveava, dostiui vrijednost
na toj granici od 4,2 t/m3, a zatim u cijelom unutranjem omotau, gustina lagano, kontinualno
raste, do vrijednosti od 5,6 t/m3 na granici
ka spoljanjem jezgru. Na toj granici,
gustina skokovito mijenja vrijednost za oko
75 % - dostiui vrijednost od 9,8 t/m3. U
spoljanjem jezgru gustina nastavlja da raste
uniformno, da bi na granici sa unutranjim
jezgrom dostigla vrijednost od 12,7 t/m3 i
trend rasta nasvatila do samog centra, gdje
postie maksimum od 13,0 t/m3. Ova
maksimalna gustina odgovara gustini
mjeavine gvoa i nikla, od ega je
zapravo unutranje jezgro dominantno i
sainjeno.
Prema najnovijim istraivanjima duboke

Slika 39.- Struktura unutranjosti Zemlje sa unutranjosti Zemlje, bazirajui se na analizi
nazivom osnovnih slojeva (gore) i dijagram seizmikih talasa, unutranje jezgro rotira u
promjene gustine sa dubinom. materijala istom smjeru kao i ostali dio Zemlje, ali
(dolje) .
neto bre. Potrebno je oko 400 godina za
jednu cjelokupnu rotaciju jezgra u odnosu na istu taku na zemljinoj povri.
____________________________________________________________________________
4.4. Rotacija Zemlje
Rotacija Zemlje oko ose je samo naizgled uniforman i pravilan proces, to zapravo nije tano.
Gravitaciona interakcija Zemlje sa drugim kosmikim tijelima, preteno u sunevom sistemu,
kao i kretanje masa u Zemljinoj unutranjosti, znaajno modifikuju reim njenog obrtanja oko
svoje ose. injenica da Zemlja rotira, uslovljava njeno blago ekvatorijalno proirenja
(spljotenost na polovima). Naime, stvarni oblik Zemlje je rezultat balansa izmeu sopstvene
gravitacije (koja tei formiranju idealno sferinog tijela) i centrifugalnog efekta rotacije (koja
tei da to vie spljoti Zemlju na polovima). Kada bi zemljina unutranost imala savreno
homogenu strukturu, Zemlja bi tada imala oblik ideanog rotacionog elipsoida, dakle tijela koje bi
se dobilo rotacijom elipse oko svije krae ose. Meutim, poto je realni raspored masa u
zemljinoj unutranjosti daleko od idealnog, homogenog, to i realni oblik Zemlje znatno odstupa i
od rotacionog homogenog elipsoida. Realni oblik Zemlje se naziva geoid, a njegove
karakteristike emo analizirati malo kasnije.
Kao to smo ve pomenuli, nagib zemljine ose rotacije prema ravni ekliptike sada iznosi 23,50
(tanije 23,450). Razliit poloaj ose rotacije
Zemlje u odnosu na Sunce tokom godine,
uslovljava promjenu u nainu osunavanja zemljine
povri, to rezultira smjenom godinjih doba, o
emu smo takoe ve diskutovali. Meutim,
apsolutni poloaj ose rotacije se mijenja tokom
perioda od 25.730 godina, opisujui konus otvora
(u dananje vrijeme) 223,50=470, u tom periodu,
kao to je prikazano na slici 40. Sjeverni kraj ose
rotacije sada je usmjeren ka zvijezdi Sjevernjai,
dok e, na primjer za oko 4.000 godina (slika 40),
biti orijentisan ka sazveu Cefej, a u sazvee
Herkul e ui za oko 15.000 godina.
Razlog za ovu pojavu nalazi se u injenici da

Zemlja ima ekvatorijalno izoblienje stvoreno
dejstvom centrifugalne sile (zbog rotacije) na
preteno fluidnu materiju zemljine unutranjosti,
to uslovljava poveanje poluprenika Zemlje na
ekvatoru za 21,4 km u odnosu na poluprenike na
polovima. Gravitacione sile Mjeseca i Sunca (ali i
ostalih planeta sunevog sistema) djeluju na ovo
Slika 40. Nutacija zemljine ose (lunisolarna izoblienje, koje se ne nalazi u liniji sa tim
percesija). kosmikim tijelima, u takama P1 i P2 kako je to
prikazano na slici 40, formirajui sile F1 i F2. Zbog
neto vee udaljenosti napadne take te sile (priblino za prenik Zemlje) od njenog uzronika
(Sunca ili Mjeseca) sila F2 e biti neto manja. Ovako nastala razlika gravitacionih sila u te dvije
take (F1 - F2) e teiti da Zemlju zarotira tako da se ekvatorijalno izoblienje nae u ravni u
kojoj lee centri masa Zemlje i tijela uzronika tih sila. Zakretanje ose rotacije Zemlje i njeno
kretanje po izvodnici kupe (slika 40) pod dejstvom gravitacionog polja Mjeseca i Sunca naziva
se precesijom ili lunisolarnom precesijom. Ovakvo dejstvo Sunca je najvee u vrijeme
solsticija, kada je Zemljina osa nagnuta za 23,50 ka Suncu, odnosno od Sunca, a nestaje u
takama ekvinoksa (slika 40 i 46). Iako je masa Mjeseca viestruko manja od Suneve, zbog
njegovog malog rastojanja od Zemlje, kao i okolnosti da je gravitacioni uticaj proporcionalan
____________________________________________________________________________
koliniku mase i drugog stepena rastojanja (m/r2), to je uticaj Mjeseca na zakretanje ose rotacije
Zemlje skoro dva puta vei od sunevog.
Poto pravac ose rotacije astronomski definie kada e

doi do smjene godinjih doba, to znai da e precesija
ose usloviti da e svaka sljedea sezona poeti na (malo)
razliitom mjestu na orbiti oko Sunca, iz godine u godinu.
Istovremeno, orijentacija same eliptine putanje u
prostoru, se mijenjaju za izvjesnu malu vrijednost tokom
vremena. Ova promjena se naziva perturbacija orbite ili
precesija ekvinocija. Dakle, zajedno sa lunisolarnom
precesijom, precesija ekvinocija izaziva progresivno
pomjeranje poloaja etiri kardinalne take zemljine
orbite: proljenog i jesenjeg ekvinocija, zimskog i
ljetnjeg solsticija (slika 41), to se manifestuje malim,
sistematskim promjenama mjesta (odnosno vremena)
smjenjivanja godinjih doba, iz godine u godinu.
Kompletan ciklus ove precesije se obavi u periodu
izmeu 19 i 23 hiljade godina (uticaj Jupitera
prouzrokuje da to bude promjenljiva vrijednost). Imajui
u vidu da razlika u rastojanju izmeu Zemlje i Sunca u
vrijeme perihela (147,5 miliona kilometara) i afela (152,5
miliona kilometara) iznosi samo 3 %, uticaj ove vrste Slika 41. Precesija ekvinocija
perturbacije zemljine orbite na klimatske promjene ne
moe biti od velike vanosti, ako se posmatra izdvojeno. Najzad, veliina ekscentriciteta
zemljine orbite se takoe mijenja i to sa periodom od 100 hiljada i 413 hiljada godina.
Gravitaciona sila Jupitera uslovljava da se zemljina orbita mijenja od gotovo idealnog kruga (sa
ekscentricitetom od samo 0,005) do izraene eliptine putanje (sa 12 puta veim ekscentricitetom
od 0,060).
Kao to smo ve govorili kod plime okeana, Mjesec rotira oko Zemlje po putanji ija ravan
zaklapa ugao od 5009 u odnosu
na ravan ekliptike, pri emu
njegova ravan rotacije u odnosu
na Sunce zauzima isti poloaj u
okviru perioda od 18.6 godina.
Ovakvo ponaanje Mjeseca iza-
ziva dodatnu oscilatornu kompo-
nentu u precesiji zemljine ose sa
ovim periodom (nazvanu
nutacijom), to rezultuje da
osnovni konus precesije ose ne
bude ravan (slika 42), nego
oscilatoran po svojoj izvodnici.
Amplitude ovako izazvanih Slika 42. Uticaj promjene ugla mjeseeve ravni rotacije na
oscilacija ose Zemlje iznose 9 modifikaciju osnovne precesije zemljine ose.
lunih sekundi.
ekvinocij ravnodnevnica javlja se kada se ravan ekliptike i ravan sunevog ekvatora presijeku (proljeni
ekvinocij 2004. godine je bio 20. marta u 06h49min, a jesenji 22. septembra u 16h13min); solsticij momenat kada
je osa rotacije Zemlje najvie nagnuta ka Suncu (ljetnji solsticij) ili od Sunca (zimski solsticij). Solsticij oznaava
ujedno i najdui (ljetnji solsticij), odnosno najkrai dan (zimski solsticij) u godini. Ljetnji solsticij 2004. godine je
bio 21. juna u 00h57min, a zimski 21. decembra u 12h42min; Dodajmo ovim terminima i perihel koji oznaava
najbliu taka Suncu na zemljinoj orbiti, dok afel predstavlja najudaljeniju taku na orbiti.
____________________________________________________________________________
Pod dejstvom planeta sunevog sistema, Mjeseca i Sunca,
veliina nagiba zemljine ose se mijenja u odnosu na srednju
orbitalnu ravan planeta (ekliptika), to zapravo znai da se
ugao izmeu ekvatora i ekliptike mijenja i to izmeu 22,10 i
24,50, sa periodom od 41 hiljadu godina. Klimatoloki
posmatrano, promjena veliine nagiba ose rotacije moe
imati znaajne efekte, s obzirom da direktno utie na stepen
osunanosti zemljine povri. Ove promjene nagiba ose
rotacije neminovno izazivaju promjenu u karakteru i obimu
osunanosti zemljine povri tokom godine, dakle imaju
uticaja na klimatske cikluse. Znaaj i veliinu uticaja svih
promjena karakteristika rotacije Zemlje na dugogodinje
promjene klime, prvi je uoio i matematiki eksplicitno Granice zakretanja ose rotacije
izrazio Milutin Milankovi, o emu emo neto opirnije
govoriti u nastavku.
Postoji jo jedna komponenta prostornog kretanja ose rotacije Zemlje (promjene nagiba), ali je
ona (za razliku od prethodnih, iji su uzroci kosmikog karaktera) izazvana neravnomjernim
rasporedom masa unutar same Zemlje. Zbog te okolnosti, osa rotacije Zemlje se ne poklapa sa
osom simetrije, tj. osom najveeg momenta inercije, ali istovremeno i usljed kompleksne
interakcije izmeu rotirajueg tenog omotaa, tenog spoljanjeg jezgra i vrstog unutranjeg
jezgra Zemlje. Ova pojava se naziva andlerovim oscilacijama ose i ima period od 431 dan, a
odstupanje polova usljed njihovog dejstva iznosi do 15 metara. Na slici 43 je prikazana putanja
(horizontalna projekcija) zemljine ose rotacije u periodu od 1993. do 2001. godine, a na slici 44
vertikalne projekcije tih oscilacija na pravac sjever-jug i istok-zapad, respektivno, sa kojih se
moe uoiti karakter tih oscilacija.
Slika 43. andlerove oscilacije ose Slika 44. Projekcije andlerovih oscilacija na pravac X
rotacije Zemlje (vertikalna projekcija). (sjever-jug) i Y (istok-zapad) u periodu od 40 godina.
Promjena karakteristika rotacije Zemlje izaziva trenje materijala u zemljinoj unutranjosti i na

njenoj povri (vodene mase okeana i vazduh atmosfere), to uslovljava blago smanjenje
momenta rotacije, a to dalje za posljedicu ima smanjenje brzine njene rotacije, ali i promjenu
momenta rotacije u sistemu Zemlja-Mjesec i Zemlja-Sunce. Gubitak momenta rotacije Zemlje u
Milutin Milankovi (1879.-1958.) je roen u Dalju u Srbiji. Diplomirao je tehnike nauke na bekom Institutu
tehnologije. Predavao je rotacionu mehaniku, teorijsku fiziku i nebesku mehaniku na beogradskom univerzitetu od
1909. do 1955. godine. Publikovao je oko 70 knjiga, meu kojima i poznati Kanon osunanja (1941. godine), u
kojem je cjelovito prikazao originalnu matematiku hipotezu o klimatskim ciklusima na Zemlji, koja je danas
intenzivno koriena u svjetskim okvirima.
prema amerikom astronomu Setu andleru (Seth Chandler, 1846.-1913.) koji je 1891. godine identifikovao ovaj
tip oscilacija zemljine ose.
____________________________________________________________________________
sistemu Zemlja-Mjesec kompenzira se poveanjem momenta rotacije Mjeseca oko Zemlje, to
konano uslovljava da se Mjesec udaljava od Zemlje brzinom od 3,7 cm godinje i da poveava
period rotacije oko Zemlje. Ako se ova brzina ekstrapoluje unazad, dolo bi se do podatka da je
Mjesec prije 1,6 milijardi godina bio na granici gravitaciono stabilne putanje. Meutim, imajui
u vidu da je Mjesec geoloki stabilan mnogo due vremena, kao i da je star koliko i Zemlja (4,55
milijardi godina), namee se zakljuak da je ova brzina ranije morala biti znatno manja.
Slika 45. Promjena duine dana (u Slika 46. Efekat uvoenja prestupne sekunde u
milisekundama) tokom dva perthodna vijeka. trajanje zemaljske godine.
Kao to smo konstatovali, zemljin moment rotacije smanjuje se lagano, ali konstantno. To
smanjenje je uslovljeno preteno redistribucijom (kretanjem i neminovnim trenjem) masa u
zemljinoj unutranjosti usljed dejstva plima izazvanih preteno dejstvom Mjeseca (i znatno
manje dejstvom Sunca), kao i premjetanjem unutranjih masa zbog topljenja leda nakon
posljednje glacijacije. Zbog toga Zemlja vrlo lagano usporava svoju rotaciju, to se manifestuje
produenjem trajanja dana, za vrlo malu, ali primjetnu veliinu od oko dvije milisekunde na dan.
Meutim, fluktuacije (promjene) duine dana nisu linearnog karaktera i tokom posljednjih 30
godina variraju u granicama 4-5 milisekundi na dan (u oba smjera). Na slici 45 je prikazan grafik
promjene duine dana (odstupanje od 86.400 sekundi) tokom prethodna dva vjeka, izraen u
milisekundama. Na osnovu geolokih analiza fosilnih ostataka ivih organizama tokom istorije
Zemlje, utvreno je da je prije oko 500 miliona godiina, jedna godina imala 420 dana, dakle, pod
uslovom da se trajanje obilaska Zemlje oko Sunca nije mijenjalo, dan je trajao neto manje od 21
as.
Zbog svakodnevnog produenja duine dana, u prosjeku za oko 2 milisekunde, svakih 500 dana
se uvodi tzv. prestupna sekunda, kojom se konvencionalna duina godine uveava za jednu
sekundu. Na slici 46 je prikazan grafik na kojem se vide momenti i efekti uvoenja prestupne
sekunde tokom prethodnih desetak godina. Na ovoj slici oznaka UT1 se odnosi na stvarno
zemljino vrijeme, odnosno kod kojeg se nulti
(Grinvi) meridijan u podne poklapa sa pravcem
centra Sunca, dok UTC oznaava tzv.
koordinisano vrijeme koje je kontrolisano
asovnicima na Zemlji i koje se povremeno mora
usklaivati sa stvarnim (UT1) vremenom.
4.4.1. Klimatski ciklusi

Razlog smjenjivanja godinjih doba nam je
Slika 47. Smjena godinjih doba 2004.
poznat iz osnovne kole: nagib zemljine ose
godine.
koja oznaava granicu nakon koje bi Mjesec bio razoren gravitacionom silom Zemlje i privuen na Zemlju.
____________________________________________________________________________
rotacije u odnosu na ravan ekliptike iznosi 23.5 0C, to stvara razliit stepen osunanosti
kada je osa nagnuta ka Suncu (tokom ljeta za sjevernu hemisferu) i od Sunca (tokom zime).
Na slici 47 je, radi podsjeanja, ematski prikazan poloaj Zemlje u odnosu na Sunce u
doba proljenjeg (20. marta) i jesenjeg ekvi-nocija (22. septembra), ljetnjeg (21. juna) i
zimskog solsticija (21. decembra) 2004. godine.
Meutim, ako se posmatra

dugorono variranje tem-
perature tokom zemljine
istorije, uoljivo je da
postoje i drugi ciklusi koji
upravljaju koliinom to-
plote koju Zemlja prima od
Sunca. Na slici 48 je
Slika 48. Promjena globalne temperature na Zemlji tokom njene
prikazan generalizovani di-
istorije.
jagram promjene srednje
godinje temperature tokom itave istorije Zemlje, pri emu se vidi da je srednja godinja
temperatura u vrlo dugim intervalima oscilovala izmeu +120 C i +220 C. Periodi globlnih
dugotrajnih zahlaenja, odnosno ledenih doba, uslovljavali su pojavu velikih lednika, koji
su u procesu svog formiranja, kretanja i nestajanja, ostavljali vrlo vidljive tragove u terenu.
Procesi koji dovode do pojave velikih gleera nazvani su glacijacije. Promjena ukupne
zapremine leda (relativne vrijednosti) na Zemlji tokom prethodna dva miliona godina,
jasno ukazuje na globalne klimatske cikluse, prikazana je na slici 49.
Slika 49. Promjena ukupne zapremine leda (relativne vrijednosti) na Zemlji tokom prethodna dva miliona
godina.
Osnovne razloge za pojavu glacijacije prvi je cjelovito objasnio i formulisao i na

matematiar Milutin Milankovi, postavljajui originalnu, matematiki definisanu hipotezu
promjene osu-nanja Zemlje kao posljedicu variranja tri navedene karakteristike zemljine
rotacije oko svoje ose i oko Sunca:
I. Precesija ose roracije, koja se manifestuje prostornim rotiranjem ose Zemlje po konu-
snoj povri, sa periodom od 25.730 godina.
II. Perturbacija orbite ili precesija ekvinocija, pri emu se mijenja nagib zemljine ose
rotacije u odnosu na ekliptiku, u ciklusu od 41 hiljadu godina. U tom periodu, nagib
ose varira izmeu 22,10 i 24,60.
____________________________________________________________________________
III. Ekscentricitet zemljine orbite se mijenja tokom vremena, stva-

rajui dva perioda promjene insolacije (osunanosti) Zemlje
od 100 hiljada i 413 hiljada godina;
Primjenom Milankovievog matematikog modela klimatskih ciklusa,

mogue je predvidjeti globalne klimatske promjene i za dalju budunost
i sraunati osunanost u bilo kojem periodu duboke zemljine istorije, s
obzirom na postojanost procesa koji dovode do tih promjena. Iako
Milankovievi ciklusi teorijski mogu izazvati globalne promjene
temperature od samo par stepeni Celzijusovih, smatra se da sumarno
dejstvo sva tri opisana efekta rotacije Zemlje, kada su kombnovani sa
globalnom promjenom karakteristika kretanja toplih morskih struja,
mogu usloviti zaetak ledenih doba na obije hemisfere (za to je
neophodna globalna promjena od 7 do 10 0C). Milutin Milankovi
Kombinovanje efekata osunavanja sve tri komponente rotacije Zemlje oko svoje ose i oko
Sunca (slika 50), dovodi do znaajnije promjene u srednjoj temperaturi atmosfere tokom
dueg perioda vremena, rezultujui u ukupnoj promjeni osunanosti ak do 30 %.
Dugotrajno smanjenje primljene toplote moe izazvati zaetak ledenog doba ili glacijaciju.
Glacijacija se manifestuje formiranjem velikih i debelih lednika (gleera) posebno na
visokim planinskim masivima, koji se sputaju ak do Mediterana, kako je to evidentirano
u sedimentima tokom niza perioda zemljine istorije.
Slika 50. Osnovni uzroci pojave klimatskih ciklusa Zemlje.
Ovakvo stanje na Zemlji traje sve do pojave suprotnih efekata zemljine rotacije
globalnog dugotrajnog poveanja temperature zbog poveane osunanosti, to uslovljava
prestanak ledenog doba ili pojavu interglacijacije i topljenje gleera.
Ispravnost Milankovieve hipoteze o klimatskim ciklusima potvrena je brojnim

rezultatima geolokih i paleoklimatskih istraivanja na sedimentima stvorenim u periodu
____________________________________________________________________________
do unazad 440 miliona godina, tako da danas, njegov Kanon osunanja slui kao osnovna
referenca za paleo-klimatska i sedimentoloka istraivanja irom Svijeta.
Analizom paleoklimatskih podataka
duboko u prolost Zemlje (slika 50a),
utvren je dominantni ciklus ponavljanja
glacijacije sa periodom od 100.000
godina. Jedini poznati ciklus sa takvom
vremenskom uestanou je promjena
ekscentriciteta zemljine putanje oko
Sunca. Meutim, ukupna promjena
insolacije za vrijeme takvog ciklusa
iznosi samo 0,1%. Zbog toga jo uvijek
ostaje otvoreno pitanje: zato se javlja
tako znaajna reakcija klimatskog
sistema na Zemlji na tako male promjene
u osunanju, odnosno da li i neki
drugi, do sada nepoznati astronomski
fenomen, moe da utie na pojavu tog Tipian izgled gleera.
ciklusa? Novija prouavanja glacijalnih
ciklusa ukazuju na mogunost da dominantni ciklus od 100 hiljada godina moe biti
uzrokovan promjenom nagiba putanje Zemlje oko Sunca (iji period iznosi upravo 100
hiljada godina u odnosu na tzv. nepromjenljivu ravan ekliptike odreenu ugaonim
momentom cijelog sunevog sistema) usljed ega je mogue da Zemlja ulazi u eventualnu
sjenku nekog kosmikog oblaka praine, ili u zonu repa neke komete, to bi moglo
znaajno dugotrajno smanjiti osunanost zemljine povri.
Slika 50a. Rezultati analize jezgra buotine u ledu na Antarktiku, koji su obuhvatili starost od 420
hiljada godina. Dijagram prikazuje utvreni sadraj elemenata u ledu: ugljen-dioksida,
metana, kiseonika, zatim sraunatu temperaturu i osunanost izraenu u ekvivalentnoj
energiji (duli) na geografskoj irini od 650 N.
Korienjem modela promjena osunanosti Zemlje usljed njenih orbitalnih varijacija,

mogue je izvesti i odgovarajue prognoze o buduem razvoju klimatskih elemenata.
Meutim, kako antropoloki faktor ima sve znaajniji uticaj na globalne klimatske prilike,
iji dalji uticaj nije mogue sa sigurnou determinisati, to je oigledno teko izvesti
____________________________________________________________________________
pouzdanije prognoze. Takoe, mehanizam uticaja orbitalnih promjena na stanje klime jo
uvijek nije u potpunosti rastumaeno, pa nije mogue ni izvesti neki pouzdan model daljeg
razvoja globalnih klimatskih prilika na Zemlji. Ignoriui antropogeni faktor i druge
mogue uzroke kratoronih promjena klime, izvedeni prognozni modeli pokazuju da je
dugoperiodini trend globalnog smanjenja temperature zapoeo prije 6.000 godina i da e
se nastaviti u narednih 23 do 50 hiljada godina (zavisno od primijenjenog numerikog
modela). S obzirom da ovjek svojim aktivnostima ubrzano poveava globalnu temperaturu
na Zemlji (o emu smo ranije govorili), oigledno da nije jasno kakav e biti sumarni
rezultat ni u bliskoj niti u daljoj budunosti.
____________________________________________________________________________
5. GEOFIZIKA
Geofizika je vrlo kompleksna nauka, koja se bavi prouavanjem svih fizikih polja Zemlje kao
planete, njenim oblikom, ali i kontrolisanim, vjetakim stvaranjem odreenih fizikih polja i
elastinih talasa, njihovim mjerenjem i interpretacijom u cilju identifikovanja strukturne grae
zemljine unutranjosti, istraivanja rudnih leita (raznih orudnjenja, naftnih leita), podzemnih
voda, radi rjeavanja brojnih inenjerskih problema, arheolokih istraivanja, ekolokih
problema podzemnih zagaenja vode i tla, za potrebe projektovanja seizmiki sigurnih objekata
u trusnim podrujima, kao i za potrebe rjeavanja mnogih drugih konkretnih problema. Iz tih
razloga, geofizika se moe podijeliti na teorijsku ili globalnu (koja prouava globalna fizika
polja planete koja se esto nazivaju geofizika polja) i primijenjenu geofiziku.
Dakle, u obije varijante ove naune discipline, geofizika prouava sva fizika polja Zemlje:
gravitaciono, magnetsko, toplotno i elektrino. U primijenjenom obliku geofizika koristi metode
i instrumente zasnovane na mnogobrojnim najsavremenijim tehnolokim dostignuima, kao to
su gravimetrija, geomagnetizam, radiometrija, geotermija, zatim geoelektrine metode,
seizmike metode, geofiziki karota buotina i mnoge druge. Drugim rijeima, primijenjena
geofizika je oblast geofizike koji prouava i koristi prirodna i vjetaki stvorena fizika polja i
elastine talase, radi prouavanja strukturne grae i karakteristika duboke zemljine unutranjosti,
zatim za rjeavanje raznovrsnih problema geotehnike, inenjerske geologije, hidrogeologije,
istraivanje rudnih resursa, energetskih izvora (ugljovodonika i uglja), istraivanje okeana i
zemljine unutranjosti, kao i mnogih drugih kompleksnih problema u brojnim naunim
disciplinama
Geofizika ima iroku primjenu u svim geonaukama, koje pruavaju planetu Zemlju, ali i druge
planete i nebeska tijela. Posebno su znaajne primjene geofizikih metoda u svim oblastima
geologije, geohemije, geodezije i fizike geografije.
Geofizike metode se temelje na postojanju razlike u fizikim i hemijskim svojstvima stijena i

objektima istraivanja, koje prouzrokuju odreene manifestacije u fizikim poljima ili svojim
prisustvom mijenjaju njihove karakteristike. Kao to smo naveli u Uvodu, geofizika koristi
brojne metode istraivanja, od kojih su najznaajnije: gravimetrija, geomagnetizam, radiometrija,
geotermija, zatim geoelektrine, elektromagnetske i seizmike metode, geofiziki karota
buotina i mnoge druge.
Praktini aspekt geofizikih metoda obuhvata postupke instrumentalnog opserviranja tih fizikih
polja ili elastinih talasa, kao i postupke matematike obrade i analize podataka tih opservacija, u
cilju identifikovanja uzronika tih polja i njihove geoloke interpretacije, utvrivanje strukturne
grae zemljine unutranjosti itd.
5.1. Gravitaciono polje Zemlje
Kao to smo ve naveli, u prvoj aproksimaciji, Zemlja se moe smatrati sfernim tijelom.
Meutim, zbog ekvatorijalnog ispupenja od 21,4 km, u znatno boljoj aproksimaciji, Zemljin
oblik odgovara rotacionom elipsoidu sa spljotenou 1/298,257 i poluprenikom na ekvatoru
(velikom poluosom elipsoida) od 6378,137 km. Takav elipsoid je utvren 1984. godine kao
svjetski geodetski sistem, kratko nazvan WGS84, koji se koristi kao referentni sistem za vrlo
veliki broj primjena u geodeziji, geofizici, satelitskoj navigaciji i drugim oblastima.
od engleskog naziva: World Geodetic System iz 1984. god.

____________________________________________________________________________
Zemlja zapravo ima oblik geoida i predstavlja povr kon-
stantne potencijalne energije (ekvipotencijalnu povr)
koja se poklapa sa povri srednjeg nivoa okeana i koju bi
zauzela vodena masa (pod dejstvom gravitacije) kada bi
kanalima bila dovedena do bilo koje take na Zemlji, ali
bez efekata plime, vjetra i vodenih struja.
Povr geoida je znatno neregularnija od elipsoida (slika Slika 51. Nain izraavanja visine
51), ali je mnogo ravnija (uniformnija) od stvarne fizike take na zemljinoj povri preko
povri Zemlje njenog reljefa. Dok reljef osciluje u meusobnog rastojanja reljefa,
granicama od najvee dubine okeana 11 kilometara u geoida i elipsoida.
oblasti Marijana rova u zapadnom dijelu Tihog Okeana,
do najviih planinskih vrhova Mont Everesta - od preko +8 kilometara (8856 metara), geoid
varira u granicama neto manjim od 200 metara. Odstupanje stvarnog oblika Zemlje, odnosno
geoida, od njegove najbolje aproksimacije rotacionim elipsoidom, naziva se undulacijom (tala-
sanjem) ili visinom geoida, a to odstupanje se kree u granicama od -107 metara u Indijskom
Okeanu, do +85 metara u regionu filipinskih ostrva u zapadnom dijelu Tihog Okeana (slika 52).
Slika 52. Undulacije geoida (odstupanje od rotacionog elipsoida) izraene u metrima. Tamnijim
nijansama sive boje prikazane su negativne, a svjetlijim pozitivne vrijednosti undulacija.
Visina geoida se izraava kao njegovo odstupanje (udaljenost) od rotacionog elipsoida (na
primjer elipsoida WGS84), a predstavlja normalno rastojanje (slika 51) ove dvije povri (N).
Visina neke take na realnoj zemljinoj povri (h), odnosno visina reljefa (slika) moe se izraziti
kao zbir tog rastojanja i rastojanja izmeu geoida i reljefa (H).
Vertikala u nekoj taki na zemljinoj povri, zapravo je normala na geoid. Ugao izmeu normale
na geoid i normale na referentni elipsoid predstavlja odstupanje vertikale u taki posmatranja
(ugao na slici 51), a veliina tog odstupanja zavisi od karaktera gravitacionih sila na mjestu
osmatranja, odnosno od rasporeda masa ispod zemljine povri.
Ekvipotencijalna povr je povr iste (fiksne) vrijednosti u ovom sluaju gravitacionog potencijala (potencijalne
energije).
____________________________________________________________________________
Odreivanje oblika geoida je prilino kompleksan zadatak. Taj proraun se obavlja na bazi
rezultata preciznog mjerenja gravitacionog polja na zemljinoj povri i mjerenja rastojanja taaka
od referentnog elipsoida, obino primjenom satelitskog sistema globalnog pozicioniranja (GPS)
na ogromnom broju taaka.
Sila gravitacionog privlaenja Zemlje nije jednaka na zemljinoj povri, ve se mijenja kao
posljedica odstupanja oblika Zemlje od homogene sfere zbog deformacija na ekvatoru,
nehomogenog rasporeda masa u zemljinoj unutranjosti, neregularnog oblika reljefa i masa koje
reljef obuhvata, ali i zbog razliitog efekta centrifugalne sile u zavisnosti od poloaja take
posmatranja u odnosu na ekvator. Gravitaciona sila se znaajno mijenja i sa visinom take
posmatranja.
Samo u prvoj aproksimaciji, kao to smo ve konstatovali,

Zemlju moemo tretirati kao homogenu sferu, koja formira
gravitacionu silu ekvivalentnu takastoj masi ili tijelu ija je
cjelokupna masa koncentrisana u njegovoj centralnoj taki.
Prema Njutnovom zakonu gravitacije, dvije takaste mase M i
m na meusobnom rastojanju r centara tih masa O1 i O2,
respektivno (slika 53), privlae se gravitacionom silom koja je
proporcionalna proizvodu tih masa i obrnuto proporcionalna
Slika 53. Gravitaciono priv-
kvadratu njihovog rastojanja:
laenje masa M i m na
me]usobnom rastojanju r.
GMm
F=
r2
pri emu je G univerzalna gravitaciona konstanta, koja iznosi G = 6,6710-11 Nm2kg-2.
Prema drugom Njutnovom zakonu kretanja, sila je proporcioanlna proizvodu mase i ubrzanja te
mase (g):
F = mg
Ako u ovim izrazima usvojimo da je M masa Zemlje (homogene i sferno simetrine, bez
rotacije), a m masa objekta na njenoj povri (ili negdje iznad nje), na rasojanju r, tada g odgovara
gravitacionom ubrzanju kojom gravitiaciona sila Zemlje djeluje na objekat mase m, pa se nakon
izjednaavanja ovih relacija, moe izraziti to ubrzanje gravitacione sile Zemlje, kao:
GM
g=
r2
Jedinica za gravitaciono ubrzanje u Internaciononalnom sistemu jedinica (SI) je m/s2, dok je
ranije koriena jedinica bila gal (cm/s2) odnosno u praksi znatno ee koriena 1.000 puta
manja mgal (miligal) i milion puta manja - gal (mikrogal). Zbog praktinosti, ove stare
jedinice se esto koriste i danas.
Ako u sljedeoj, drugoj, aproksimaciji, Zemlju izrazimo rotacionim elipsoidom sa uniformno

rasporeenim masama u njegovoj unutranjosti, koji rotira oko svoje krae ose brzinom kojom
rotira i Zemlja, ubrzanje gravitacione sile g u nekoj taki na povri takvog tijela, odnosno
____________________________________________________________________________
Zemlje, zavisie samo od geocentrine irine te take mjerene od ekvatora (slika 54) i moe
se izraziti u uproenom obliku kao:
g = ge 1 + 5 m 17 mf sin 2 + f f 5m sin 2 2
2 4 8
pri emu je ge vertikalna komponenta gravitacione sile na ekvatoru, m konstanta koja je
priblino jednaka koliniku vrijednosti centrifugalne sile i gravitacionog ubrzanja na ekvatoru, a
iznosi 0,00346775, dok konstanta f predstavlja spljotenost geoida i iznosi 0,0033528. Ova
formula se naziva Internacionalnom gravitacionom formulom za Zemlju i moe se pisati i u
prostijem obliku, vezanom za rotacioni elipsoid WGS84 kao:
go = 9,780327 [1 + 0,00503024 sin(2 ) - 0,0000058 sin 2 (2 ) ] [m/s2]
Za ekvator ( =00) iz gornje formule slijedi ge=9,780327

m/s2, a za polove ( =900), gp=9,829468 m/s2.
Dakle, gornja formula za normalno gravitaciono polje,

kao to smo naglasili, izraava gravitaciono ubrzanje
(verti-kalnu komponentu) na povri rotacionog ho-
mogenog elipsoida (sa poluprenikom na ekvatoru
6.378,136 km i na polovima 6.356,751 km i spljotenou
od 1/298,257) sa masom jednakom masi Zemlje. Efekat
rotacije Zemlje stvara centrifugalnu silu, koja u principu
ima suprotan pravac od gravitacione sile. Istovremeno, Slika 54. Geografska i geoce-
zbog spljotenosti Zemlje, take blie polovima su za oko ntrina irina na elipsoidu.
21 km blie zemljinom centru, to izaziva takoe sman-
jenje jaine gravitacionog polja u pravcu od ekvatora ka polovima. Ukupna promjena (sman-
jenje) gravitacionog ubrzanja od ekvatora do polova je mala i iznosi samo
53 10-3m/s2 ili 5,3 gala (cm/s2), to je samo 0,5 % od vrijednosti ukupnog
gravitacionog ubrzanja. Formula za normalno gravitaciono polje
obuhvata i ove promjene.
Relacija za normalno gravitaciono ubrzanje ima veliki znaaj, s obzirom

da su odstupanja izmeu stvarnog gravitacionog polja Zemlje i vrijed-
nosti definisanih ovom formulom vrlo mala u poreenju sa ukupnom
gravitacionom silom Zemlje. Iz tih razloga, polje definisano tom relaci-
jom naziva se normalnim poljem, a odstupanja gravitacionog polja na
zemljinoj povri od vrijednosti definisanih ovom formulom predstavljaju
anomalno polje ili gravitacionu anomaliju. Prema tome, gravitaciona
anomalija e indicirati prostor sa stijenskim masama koje imaju razliitu
gustinu od prosjene gustine stijena u regionalnim razmjerama. Ove vari-
jacije gravitacionog polja (odnosno njegovog efekta gravitacione sile)
proporcionalne su veliini tih anomalijskih masa, kao i veliini odstu-
panja gustine tih stijena od prosjenih u regionu.
Fiziko klatno
5.1.1. Gravimetrija
Veza izmeu geocentrine i geografske irine definisana je jednostavnom relacijom: tan( )=(1-f)2tan( ),
pri emu je f spljotenost elipsoida. Za WGS84, f =1/298,257223, pa je tan( )=0,993063tan( ).
____________________________________________________________________________
Mjerenje gravitacionog ubrzanja se izvodi primjenom dvije, principijelno razliite metode:
dinamike i statike. Dinamike metode obuhvataju grupu instrumenata za mjerenje ubrzanja
opaanjem periode oscilovanja klatna ili vremena slobodnog pada tijela. Ovim metodama se
najee opaaju apsolutne vrijednosti ubrzanja (njegove ukupne vrijednosti), a rjee razlike
ubrzanja izmeu dvije take. Statikim metodama odreuju se samo relativne vrijednosti,
odnosno razlike ubrzanja izmeu dvije take. Instrumenti za mjerenje gravitacionog ubrzanja
nazivaju se gravimetrima.
Period oscilovanja jednog fizikog klatna i gravitaciono ubrzanje, kako nam je poznato iz
gradiva fizike, povezani su jednostavnim matematikim izrazom:
L
T = 2
g
pri emu T oznaava periodu oscilacije tog klatna, L njegovu fiziku duinu (rastojanje izmeu
take oslonca i centra mase klatna), a g gravitaciono ubrzanje koje djeluje na masu klatna.
Odavde proistie da preciznim osmatranjem perioda oscilovanja klatna, uz njegovu poznatu

fiziku duinu, moemo odrediti gravitaciono ubrzanje g. Meutim, zbog raznih negativnih
fizikih uticaja na tanost mjerenja perioda, (kao to je promjena duine klatna zbog promjene
temperature, otpor u taki vjeanja
klatna, trenje u nesavrenom vakumu i
sl.) ova metoda je naputena. Savremene
dinamike metode odreivanja
apsolutne vrijednosti gravitacionog
ubrzanja bazirane su na slobodnom padu
predmeta, pa se nazivaju i balistikim
metodama.
Metode slobodnog pada zasnovane su

na jednaini koja definie preeni put s
tijela pri slobodnom padu, u vremenu t,
pod dejstvom gravitacionog ubrzanja g:
g t2
s=
2
odakle slijedi da se gravitaciono
ubrzanje moe odrediti kao:
2s Slika 55. Princip rada gravimetra baziranog na

g= 2 slobodnom padu staklene kugle.
t
Na slici 55 je ematizovano prikazan princip rada jednog gravimetra na principu slobodnog pada
staklene kugle: nakon izbacivanja staklene kugle sa donjeg nivoa ka gornjoj granici leta kugle,
kugla zapoinje slobodan pad u vakuumskom prostoru; prolazei ispred gornje foto-elije, kugla
e (zbog svog sferinog oblika) fokusirati uzak zrak svjetlosti iz izvora svjetlosti sa lijeve strane,
u gornjem dijelu ureaja, to e detektovati foto-elija; kugla e nastaviti slobodan pad do donjeg
nivoa na kojem se takoe nalazi identian izvor svjetlost i foto-elija, pa e prolaz kugle ponovo
biti registrovan. Mjerei preciznim hronometrom vrijeme potrebno kugli da slobodnim padom
pree put izmeu dvije foto-elije, mogue je sraunati vrijednost gravitacionog ubrzanja sa
visokom tanou, iz relacije koja se moe izvesti iz upravo prikazanih izraza:
____________________________________________________________________________
8h
g=
t12 t22
gdje h predstavlja vertikalno rastojanje izmeu dvije foto elije (slika 55) a t1 i t2, vremena
prolaska kugle ispred donje i gornje foto-elije, respektivno.
Na dananjim ureajima baziranim na opisanom

principu mjerenja, postie se tanost mjerenja
vremena pada kugle od 10-10 sekundi, pa je
ostvarena tanost ovako posredno mjerenog
ubrzanja, oko 5-10 mikrogala (10-8 m/s2).
Mjerenje gravitacionog ubrzanja dinamikim

metodama, zbog sloenosti i robusnosti takvih
gravimetara, kao i vrlo dugog vremena potrebnog
za jedno kompletno opaanje, koriste se samo za
mjerenje u kontrolisanim uslovima, tako da se
primjenjuju iskljuivo za odreivanje apsolutnih
vrijednosti ubrzanja na repernim gravimetrijskim
takama dravne mree.
Statine metode mjerenja gravitacionog ubrzanja

u veini su zasnovane na korienju principa
gravitaciono vrlo osjetljivog, balansiranog tega
fiksiranog na zategnutoj opruzi (slika 56) i poluzi,
tako je sistem doveden blizu astatinog stanja
(uslovno stabilnog), ime je osjetljivost ureaja
znaajno poveana. Naime, masa m (na koju
djeluje ubrzanje g) koja se nalazi na kraju poluge Slika 56. ematski izgled gravimetra sa
sa pokretnim osloncem i ogledalom, povezana je oprugom.
elastinom elinom orugom (T) za precizni
rotacioni zateza opruge. Svjetlosni zrak i mikroskop omoguuju da se opruga zategne
zatezaom toliko da se poluga sa ogledalom i masom dovede u neki nulti poloaj
(horizontalni). Na nekoj drugoj taki, sa gravitacionim ubrzanjem g+g poluga sa masom e
istegnuti oprugu nekom drugom silom: m(g+g), pa e biti potrebno oprugu dodatno zategnuti
da bi se poluga ponovo dovela u nulti
poloaj to moemo precizno detektovati na
zatezau. Razlika oitanih vrijednosti na
rotacionom zatezau opruge u ova dva sluaja,
bie proporcionalna razlici ubrzanja na te
dvije take.
Dakle, ovakvi mjerni instrumenti, gravimetri u

uem smislu, slue samo za mjerenje razlike
ubrzanja izmeu dvije take, pa se oslanjajui
se na neku repernu taku sa poznatom
vrijednou apsolutnog ubtzanja, na osnovu
mjerene razlike, moe utvrditi apsolutna
vrijednost i na toj drugoj taki ili seriji taaka
na kojima je utvrena sukcesivna razlikaSlika 56a. Izgled savremenih gravimetara za
ubrzanja. Mjerenje gravimetrom na jednoj mjerenje razlike ubrzanja: Vordenov tip
(Worden) lijevo i La Kosta Ramberg (La
Coste Romberg) desno.
____________________________________________________________________________
taki traje samo nekoliko minuta, a ostvarena tanost danas dostie par mikrogala.
Redukcija rezultata gravimetrijskih mjerenja

Radi eliminacije instrumentalnih greka, preteno uslovljenih nepotpunom temperaturnom
stabilizovanou ovakvih portabilnih gravimetara, prilikom terenskim opaanja u mrei taaka,
vri se ponavljanje mjerenja na sistemu odabranih taaka. Na taj nain se snima dnevni tok
instrumentalnog ponaanja na tim baznim takama, a utvreno odstupanje gravimetra ili tzv. hod
gravimetra se ponitava unoenjem tako dobijenih korekcija. Imajui u vidu da dejstvo Mjeseca i
Sunca imaju znaajne gravitacione efekte na opaane vrijednosti (kao to smo o tome ve
govorili u odjeljku o plimi i rotaciji Zemlje) neophodno je u rezultate mjerenja unijeti i takve
korekcije, na osnovu efemerida (poloaja u prostoru i vremenu) za ta nebeska tijela i
registrovanog vremena osmatranja na svakoj taki. Sline korekcije se unose i za plimske efekte
zemljine kore koje ta dva tijela stvaraju izdizanjem zemljine kore nekoliko desetina centimetara.
Cilj gravimetrijskih terenskih mjerenja, kao to smo ve naglasili, je utvrivanje strukturne grae
zemljine kore, kao i identifikovanje naina rasporeda masa anomalno vee ili manje gustine od
okolnih stijena, odnosno drugim rijeima utvrivanje poloaja i dimenzija orudnjenja, naftnih
leita i slino. Iz tih razloga, mjerene podatke gravitacionog ubrzanja na zemljinoj povri,
neophodno je osloboditi svih uticaja koji nemaju neku od navedenih funkcija.
Konstatovali smo da se gravitciona anomalija definie kao razlika izmeu mjerene vrijednosti
ubrzanja na terenu i normalne vrijednosti ubrzanja na toj taki, koja je sraunata na osnovu
formule normalnog polja, izvedenu za rotacioni elipsoid WGS84. Meutim, mjerena vrijednost
ubrzanja sadri i odreene uticaje koje moramo elimininisati. Naime, da bi vrijednosti ubrzanja
mjerene na vie taaka (u mrei) meusobno uporedili i izradili kartu anomalija ubrzanja,
neophodno je gravitacione uslove u tim takama svesti na iste uslove.
Tako, praktino svaka mjerena taka ima razliitu nadmorsku visinu. Dakle, svaka taka je, u
principu, razliito udaljena od centra mase Zemlje, odnosno od povri rotacionog elipsoida za
koji vai normalno gravitaciono polje, te e iz tih razloga mjereno ubrzanje na svakoj taki biti
sa razliitim gravitacionim efektom visine take. Takoe, mase stijena koje ine reljef terena,
znaajno gravitaciono utiu na rezultate mjerenja, ali na svakoj taki na razliit nain, zavisno od
poloaja te take u odnosu na raspored masa koje ine reljef. Otklanjanje ovih uticaja i svoenje
taaka mjerenja na iste uslove i isti nivo (obino nivo elipsoida WGS84 ili nivo geoida), naziva
se redukcija gravimetrijskih mjerenja, a obuhvata tri vrste korekcija: popravka za reljef,
Bugeova popravka i popravka za visinu.
Popravka za uticaj reljefa

Mjerenje ubrzanja na terenu izvodi se gotovo redovno u uslovima neravnog reljefa. Imajui u
vidu da mase zemljine kore koje ine reljef, znaajno utiu na rezultate mjerenja, kao i okolnost
da e reljef na svakoj taki izazivati razliite vrijednosti tih uticaja, neophodno je u procesu
obrade podataka mjerenja, izvriti njihovo
svoenje na iste uslove, dakle otkloniti uticaj
reljefa u potpunosti. Na slici 57 je prikazan
ematizovan primjer uticaja topografije na
mjerenje vertikalne komponente gravitacionog
ubrzanja, u uslovima razuenog reljefa. Mase
brda sa lijeve strane take opaanja, koje
obuhvata povr reljefa i horizontalna povr
(odnosno paralelna sa elipsoidom ispod take
mjerenja) izaziva ukupno gravitaciono ubrzanje
gT u taki mjerenja, odnosno vertikalnu Slika 57. Gravitacioni uticaj reljefa u taki
opaanja.
____________________________________________________________________________
komponentu gZ. Ova komponenta je orijentisana suprotno od ubrzanja koje izaziva cijela Zemlja
(upravno na elispoid, odnosno geoid, sa smjerom nadolje).
Isti sluaj e biti i sa nedostajuim masama u depresiji reljefa na desnoj strani od take
mjerenja na slici 57. Naime, zbog nepostojanja masa u tom dijelu prostora (vazduh ima
zanemarljivo malu masu) nastae deficit gravitacionog ubrzanja koji e u taki opaanja stvoriti
takoe negativni uticaj, odnosno smanjie vertikalnu komponentu ubrzanja. Da bi se izvrila
kompenzacija ovog uticaja i, kao to smo rekli sve take mjerenja dovele u iste uslove, u praksi
se primjenjuje procedura otklanjanja uticaja reljefa, na taj nain to se numeriki obavlja
uklanjanje svih masa zemljine kore (odnosno njihovog uticaja) iznad ravni kroz taku
mjerenja, paralelno elipsoidu i istovremeno - popunjavanje svih depresija ispod take mjerenja
(slika 58a). U postupku se obino koristi srednja gustina stijena zemljine kore (2,67 t/m3) ali se
esto sprovodi i posebna procedura prorauna realne gustine, na bazi rezultata gravimetrijskih
mjerenja. Za vodene mase okeana obavlja se identian postupak, s tim to se za kompenzacionu
gustinu uzima razlika izmeu srednje vrijednosti gustine stijena zemljine kore i gustine morske
vode (1,034 t/m3).
Ovaj kompleksni postupak izvoenja topografske popravke, sastoji se u preciznom proraunu

gravitacionog uticaja svih masa koje iroko okruuju taku mjerenja, na osnovu detaljnog
modela digitalnog reljefa (sa trodimenzionim podacima za svaku taku reljefa) sa velikom
gustinom taaka. Sraunati gravitacioni uticaj reljefa se dodaje rezultatu osmatranja na taki
mjerenja, jer, kako smo rekli uticaj reljefa je uvijek negativan. Ovakva procedura se obavlja za
svaku taku mjerenja, za uticaj reljefa do rastojanja od 20 kilometara kada se izvode lokalna
gravimetrijska ispitivanja, odnosno do 171 km kod regionalnih ispitivanja. Gustina, odnosno
rezolucija korienog digitalnog modela reljefa se mijenja od samo par metara za najblie
strukture, do 1.000 metara za udaljene mase reljefa.
Bugeova redukcija
Nakon zavrene topografske korekcije, rezultati
opaanja gravitacionog ubrzanja svedeni su na
identine uslove (slika 58b), ali se izmeu
njihovog zajednikog nivoa (visine) i referentnog
elipsoida (na koji elimo konano da svedemo
rezultate mjerenja) nalazi sloj masa zemljine kore,
uniformne debljine, pa je neophodno i njega
ukloniti. Ovaj sloj je nazvan prema francuskom
nauniku Pjeru Bugeu Bugeov sloj, kao i
odgovarajua popravka. Primjenom integralnog
rauna, lako se dokazuje da ovakav sloj (sa
beskonanim pruanjem oko take mjerenja)
stvara vertikalnu gravitacionu komponentu gB u
taki opaanja:
gB = 2 G h
gdje G, kao i ranije oznaava univerzalnu gravi-
tacionu konstantu, gustinu stijenskih masa Slika 58. Redukavanje rezultata opaanja
ovog sloja, a h njegovu debljinu. Ako se, kao gravitacvionog ubrzanja na nivo rotacionog
elipsoida: a) topografska popravka, b) otkla-
to smo naveli, upotrijebi srednja gustina stijena
njanje Bugeovog sloja, c) svoenje na nivo
zemljine kore (2.67 t/m3) Bugeova popravka ili elipsoida.
Pierre Bouguer (1698.-1758.) francuski hidrograf i matematiar.

____________________________________________________________________________
popravka za beskonani homogeni sloj e imati jednostavni izraz:
gB = 1.11953h
Ako se h izraava u metrima, onda je dobijena popravka u m/s2.
Popravka za visinu
Najzad, eliminacijom Bugeovog sloja, take opaanja e ostati izdignute za visinu tog sloja (h)
iznad elipsoida (slika 58c), pa je neophodno izvriti jo jednu korekciju rezultata gravitacionih
opaanja, odnosno unijeti popravku za visinu. Ova popravka je ekvivalentna prirataju
gravitacionog ubrzanja sa visinom (sa negativnim znakom, s obzirom da gravitaciona sila opada
sa visinom) i definie se izrazom:
2g
g O = o h
R
gdje h oznaava visinu take iznad elipsoida, a R srednji poluprenik Zemlje, dok je go srednja
vrijednost normalnog gravitacionog ubrzanja (na povri rotacionog elipsoida) pa se nakon
zamjene tih vrijednosti dobija jednostavan izraz za opadanje ubrzanja sa visinom:
go = -3,086h
pri emu se visina h izraava u metrima, a popravka go dobija u m/s2. Prema tome, ova
relacija izraava da se sa svakim metrom visine, gravitaciono ubrzanje smanji za 3,086 m/s2,
odnosno 308,6 gala/s2.
Slika 59. Karta Bugeovih gravitacionih anomalija vertikalne komponente ubrzanja, za teritoriju Crne
Gore i ire okoline.
Popravka za visinu se esto naziva i popravka za slobodan vazduh, s obzirom da se izvodi nakon
otklanjanja masa izmeu take mjerenja i elispoida.
Dakle, poto nam je konaan cilj dobijanje anomalijskih vri-jednosti gravitacionog ubrzanja na
taki, odnosno u mrei opaanih taaka, potrebno je od ovako dobijenih redukovanih vrijednosti
____________________________________________________________________________
ubrzanja, odbiti normalnu vrijednost ubrzanja na geoidu. U sumarnom obliku, gravitacionu
anomaliju sa svim ovim korekcijama moemo pisati kao:
g = gM + gT gB + go - go
gdje g oznaava konanu vrijednost gravitacione anomalije vertikalne komponente, ili kako se
esto naziva u ovom obliku Bugeova anomalija, zatim gT predstavlja topografsku korekciju i
go vrijednost normalnog gravitacionog ubrzanja na referentnom elipsoidu.
Na slici 59 naveden je jedan primjer karte Bugeovih anomalija koja obuhvata prostor Crne Gore
i okoline, a koja je dobijena primjenom opisane procedure. Vrijednosti anomalija su izraene u
miligalima. Na slici se dobro uoava karakteristian, amplitudno izraen prostrani minimum ove
anomalije u centralnom dijelu Crne Gore i dalje ka zapadu, to predstavlja rezultat znaajnog
zadebljanja zemljine kore na tom prostoru. Znatno tanja zemljina kora u regionu junog Jadrana
je manifestovana znaajnim poveanjem Bugeove anomalije. Na prostoru sjeveroistone
Albanije i jugozapadne Srbije zapaa se pozitivna gravitaciona anomalija, koja pak predstavlja
efekat prisustva magmatskih izlivnih bazaltnih stijena na tom prostoru. Manifestacija debele
zemljine kore izrazitim negativnim vrijednostima Bugeove anomalije, posljedica je potiskivanja
gueg materijala donjih djelova litosfere, koji se karakterie gustinom od oko 3,3 t/m3, stijenama
zemljine kore sa prosjenom gustinom 2,67 t/m3, dakle stvaranjem tzv. deficita mase. Ovaj
fenomen je posebno izraen u irim regionalnim okvirima, kod vrlo izraenog reljefa veeg
rasprostranjenja. Eliminacija ovog fenomena obavlja se uvoenjem posebne korekcije, nazvane
izostatikom redukcijom.
Izostatike redukcije
Bugeova gravitacione anomalijasadri dakle anomalijski
uticaj neravnomjernog rasporeda svih masa ispod zemljine
povri (a ne ispod referentnog elipsoida na koji smo
mjerenja sveli radi njihovog dovoenja u iste uslove).
Dakle, takva nomalija e sadrati i regionalne i lokalne
komponente, odnosno bie uslovljena kako poloajem
rudnih leita, razliite strukturne grae stijenskih masa i
slino, tako i regionalnim uticajem promjene debljine cijele
litosfere. U cilju eliminacije uticaja promjene debljine
zemljine kore na rezultate gravimetrijskih mjerenja, uvodi
se popravka za efekat izostazije, odnosno izostatika
redukcija.
U istoriji primjene ove korekcije, znaajno mjesto pripada

hipotezi Prata (slika 60a) i Ejrija (slika 60b) u kojima je
izvren pokuaj objanjenja mehanizma plutanja zemljine
kore u regionima visokih planinskih masiva, konsekventni
gravitacioni efekti na zemljinoj povri i nain redukovanja
tog efekta.
Slika 60. Izostatike kompenzacije
Po hipotezi Prata zemljina kora se moe prikazati skupom prema hipotezi Prata (a) i Ejrija (b)
prizmatinih blokova razliite gustine, koji plutaju po
bazaltnoj magmi, pri emu korijen tih prizmi zauzima identinu dubinu. Gustina prizmi u
ovakvom modelu je obrnuto proporcionalna njihovoj debljini. Kod Ejrijeve hipoteze, gustina
prizmatinih blokova zemljine kore je identina, ali je zato ukupna debljina blokova, kao i
njihovo tonjenje u magmu, proporcionalna prosjenoj visini prizme nad morem (slika 60).
____________________________________________________________________________
U dananjoj praksi sve veu primjenu ima pristup koji predstavlja kombinaciju ove dvije
hipoteze, a koji je blie realnoj manifestaciji ove pojave.
Interpretacija gravimetrijskih anomalija i identifikovanje fizikih karakeristika njihovog

uzronika, kao konani cilj cjelokupnih ispitivanja, obavlja se primjenom kompleksnih
numerikih postupaka modelovanja fizikih karakteristika uzronika kroz proceduru dovoenja
do podudarnosti sraunatih anomalija za taj model i mjerenih vrijednosti gravitacionog polja.
5.2. Magnetsko polje Zemlje

Planeta Zemlja posjeduje relativno snano magnetsko polje, ije
karakteristike su vrlo sline magnetskom polju ogromnog
ipkastog magneta, koji bi bio postavljen u njenom sreditu, sa
orijentacijom ose gotovo paralelno sa osom rotacije. Sjeverni
magnetski pol se sada nalazi na krajnjem sjeveru Kanade, a juni
- u oblasti Antarktika.
ematski izgled linija mag-
Magnetosfera netskog polja Zemlje.
Prostor oko Zemlje u kojem se manifestuje dejstvo njenog
magnetskog polja naziva se magnetosferom (slika 61). Jo pedesetih godina prolog vijeka,
posredstvom vjetakih satelita, utvreno je da je struktura magnetosfere kompleksna i da je ine
tzv. radijacioni pojasi ili Van Alenovi prstenovi, zatim magnetski ili plazma-tit,
magnetopauza i magnetski rep. Postoje dva osnovna radijaciona prstena: spoljanji, koji gradi
elektronski pojas i unutranji, koji ini pojas protona (slika 61).
Snane erupcije na Suncu i tako stvoreni sunev vjetar, kao to smo to ve pomenuli, izazivaju
prostornu deformaciju magnetosfere (slika 61) na taj nain to mlaz energetskih estica vri
sabijanje magnetskog polja na strani Sunca, a izduenje na nonoj strani. Na sunevoj strani
magnetosfera se prostire do
rastojanja od oko 70 hiljada
kilometara od Zemlje, dok se na
nanoj strani magnetski rep
izduuje do rastojanja od vie
desetina zemljinih poluprenika,
odnosno dopire praktino do
orbite Mjeseca.
Magnetopauza oznaava otru

granicu u prostoru izmeu
magnetosfere i slobodnog prostora
u kojem se manifestuje solarni
vjetar. Od te granice, energetske
estice sunevog vjetra bivaju
zahvaene magnetskim poljem
Zemlje i primorane da se kreu
saglasno strukturi tog polja.
Slika 61. Izgled magnetosfere pod dejstvom sunevog vjetra,
Zajednikim dejstvom radijacionih sa osnovnim elementima magnetosfere.
pojaseva, plazma-tita i
geomagnetskog polja uopte, visokoenergetske (jonizovane, odnosno naelektrisane) estice koje
Prema amerikom fiziaru James Van Allenu (1914.- ).

____________________________________________________________________________
dopiru do magnetosfere u snanim mlazevima, bivaju znaajno energetski oslabljene i
zarobljene magnetskim poljem Zemlje, a zatim primorane da u atmosferu uu u zonama
magnetskih polova. Tom prilikom, zbog sudara sa atomima gasova vazduha, nastaje dalje
snienje njihovog energetskog nivoa, a kao sekundarni efekat nastaje jonizovanje i svjetlucanje
gasova atmosfere. Ovaj fenomen je dobro vidljiv nou u polarnim oblastima, stvarajui efekte
vrlo impresivnih prelivanja svjetlosti, koje je nazvano polarne noi ili aurora borealis (slika
62).
Sunev vjetar stalno djeluje na okilni prostor i samu magnetosferu, ali se njegovo dejstvo
intenzivira u periodima sunevih protuberanci, kada stvara tzv. geomagnetsku buru u
magnetskom polju Zemlje, s obzirom da izaziva izvjesnu deformaciju svih kompnenata
geomagnetskog polja u cijeloj magnetosferi, kao i na zemljinoj povri. Geomagnetske bure se
javljaju znatno ee u periodima maksimalnih aktivnosti Sunca, izazivajui polarnu svjetlost i u
neuobiajenim oblastima, znatno udaljenim od magnetskih polova ak i u srednjoj Evropi ili
SAD. Meutim, snane geomagnetske bure mogu da izazovu i oteenje telekomunikacionih
satelita, ugroze kosmonaute pri boravku na otvorenom prostoru u Kosmosu, pa ak i da
onemogue normalno funkcionisanje mree elektrinih i telekomunikacionih linija na Zemlji.
Zatitno dejstvo zemljinih radijacionih pojaseva (slika 61) i uopte geomagnetskog polja na
ivi svijet na Zemlji, od izuzetnog
je znaaja. Naime, opisanom
interakcijom snanog magnetskog
polja Zemlje i elektromagnetskih
zraenja sa Sunca, kao i iz
Kosmosa uopte, onemoguen je
prodor visokoenergetskih estica
(sa velikom potencijalnom
energijom) i zraenja u donje
slojeve atmosfere. To znai da
geomagnetsko polje ima ulogu
velikog i efikasnog tita od vrlo
tetnih zraenja iz Kosmosa. Slika 62. Polarna svjetlost snimljena na sjevernoj
hemisferi.
Kada govorimo o zatitnoj funkciji
magnetosfere, navedimo jo jednom jonosferu, koju smo ve pominjali u odjeljku o
amosferi, a koja takoe ima vrlo vanu zatitnu funkciju od tetnih zraenja. Naime,
visokoenergetski gama i X-zraci, kao i
ultravioletno zraenje sa Sunca izazivaju
jonizaciju molekula azota i kiseonika u
gornjim slojevima atmosfere, na visini iznad
50 km (pa do gornje granice atmosfere),
stvarajui jonizovani sloj u atmosferi, nazvan
jonosfera. Jonosferu ini ak 5 slojeva, koji
se oznaavaju slovima: D, E, F1, F2 i G sloj
od niih ka viim regionima atmosfere
(slika 63). Svaki od ovih slojeva moe da
reflektuje radio-talase, omoguavajui radio-
komunikaciju na velikim rastojanjima.
Debljina i stepen jonizacije slojeva mijenja se
Slika 63. Jonosferski slojevi na nonoj i dnev-
u toku dana na taj nain to se broj slojeva i
noj strani Zemlje.
njihova debljina na strani ka Suncu poveava
i to proporcionalno stepenu osunanosti, dok na nonoj strani jonosferski slojevi
istanjavaju i dijelom nestaju.
____________________________________________________________________________
Elementi geomagnetskog polja

Pomenuli smo da je magnetsko polje Zemlje nalik na polje ogromnog ipkastog magneta,
smjetenog priblino u centru Zemlje. Iz tih razloga, magnetne linije sila geomagnetskog
polja ponaaju se kao da izviru iz sjevernog pola i uviru u juni pol i to pod odreenim
uglom u svakoj taki zemljine povri. Tangenta na magnetske linije sile odreuje pravac
totalnog vektora polja T, koji se moe razloiti na horizontalnu (H) i vertikanu (Z)
komponentu, kao to je to prikazano na slici 64 i 67.
Ugao koji gradi pravac astronomskog pola (pola rotacije

Zemlje) i pravca magnetskog sjevera (naveli smo da se
ova dva pola ne nalaze na istom mjestu) naziva se
magnetskom deklinacijom (D). Igla magnetskog
kompasa na svakoj taki zemljine povri e zauzeti
pravac vektora H dakle usmjerie se ka magnetskom
sjeveru. Ako kompas postavimo vertikalno, njegova igla
e se orijentisati u pravcu totalnog vektora (T) a njen
nagib u odnosu na horizontalnu ravan oznaie ugao
magnetske inklinacije (I) ili nagib tog vektora.
Magnetsko polje Zemlje se mijenja sa poloajem take Slika 64. Komponente geomagne-
posmatranja na Zemlji, ali i u funkciji vre-mena, to je tskog polja: T totalni vektor, X, Y
vezano sa samim uzronim mehanizmom tog polja. horizontalne komponente u pravcu
Vjeruje da se osnovni generator magnetskog polja astronomskog sjevera i istoka, re-
Zemlje nalazi u dubokoj zemljinoj unutranjosti u spektivno, H ukupna horizo-ntalna
zoni samog jezgra Zemlje i da se stvara termikim komponenta, Z vertikalna kompo-
nenta; I inklinacija totalnog vek-
magneto-hidrodinamikim procesima kretanja materije
tora, D deklinacija.
u tenom dijelu jezgra, to je ekvivalentno kretanju
elektrine struje ogromnog intenziteta u zoni
spoljanjeg dijela jezgra. Magnetskom indukcijom tako stvorenog elektrinog toka, nastaje
snano magnetsko polje koje se manifestuje i na Zemlji, kao i u irokom prostoru oko
Zemlje. Ovako, uproeno opisan proces kompleksnog, tzv. samoodrivog geodinama u
zemljinoj unutranjosti, jo uvijek je samo hipotetian i jo uvijek predstavlja jednu od
najveih nepoznanica geofizike. Mogue je
i da proces relativno breg rotiranja vrstog
jezgra u odnosu na ostatak Zemlje, koji
smo pominjali, ima izvjesnog uticaja na
formiranje i odravanje geodinama, to tek
predstavlja predmet istraivanja.
Dakle, karakteristike geomagnetskog polja

se mijenjaju i tokom vremena za izvjesne,
relativno male vrijednosti. Mijenjaju se ak
i poloaji magnetskih polova. Na slici 65
je prikazana trasa kretanja sjevernog
magnetskog pola (sjeverna Kanada) tokom
prethodne 173 godine. Promjene mogu biti
spore - kao u prethodnom primjeru (tada se Slika 65. Kretanje sjevernog magnetskog pola
nazivaju sekularnim ili vjekovnim) ili brze, tokom perioda 1831.-2003. godina.
Magnetski polovi se definiu kao take na zemljinoj povri u kojima magnetska inklinacija ima vrijednost 900 (na
sjevernom +90, a na juom 90), dok na magnetskom ekvatoru inklinacija ima nultu vrijednost, to znai da je to-
talni vektor horizontalan.
____________________________________________________________________________
koje su najee uslovljene iznenadnom, pojaanom sunevom aktivnou.
Da bi se stanje geomagnetskog polja (odnosno njegovih komponenti) izrazilo tano u

odreenom trenutku, tokom vremena je neophodno vriti stalno korigo-vanje
matermatikog modela koji opisuje to polje, dijelom ukljuujui i sekularne promjene.
Zbog toga se svakih nekoliko godina utvruju korektne vrijednosti koeficijenata
Meunarodnog geomagnetskog referentnog modela IGRF, koji pored koordinate take
posmatranja sadri i vrijeme kao promjenljivu veliinu. Tako, na primjer, na osnovu
Meunarodnog geomagnetskog referentnog modela za 2000. godinu, vrijednost deklinacije
sraunate za sredinu 2004. godine za prostor Crne Gore, iznosi +3,00 (slika 66). Za
utvrivanje poloaja pravog geografskog (astronomskog) sjevera neophodno je od pravca
magnetskog azimuta take vizure oduzeti vrijednost deklinacije na mjestu osmatranja.
Srednja vrijednost inklinacije u Crnoj Gori iznosi od 590 na jugu, do 600 na sjeveru, dok
prosjena vrijednost intenziteta totalnog vektora geomagnetskog polja na tom prostoru
iznosi oko 47.000 nT.
Slika 66. Vrijednosti deklinacije (izraene u stepenima) na podruju Mediterana na osnovu

Meunarodnog geomagnetskog referentnog modela IGRF2000 za sredinu 2004. godine.
Kao to smo naglasili, u prvoj aproksimaciji, zemljino magnetsko polje se moe izraziti kao
polje magnetskjog dipola, sa centrom u centru Zemlje i osom koja se poklapa sa magnetskom
osom Zemlje. Za magnetski dipol (slika 67) vae jed-
nostavne relacije koje definiu komponenate njegovog
magnetskog polja i to:
horizontalna komponenta (slika 64) definisana je
m cos( )
izrazom: H = ,
r3
pri emu je m magnetski moment Zemlje (odnosno
jaina ekvivalentnog magnetskog dipola), a ugao
izmeu ose dipola magneta i radijus vektora r od centra
dipola do take posmatranja (slika 65),
2 m sin( ) Slika 67. Uz magnetsko polje di-
vertikalna komponenta polja : Z = ,
r3 pola.
dok se ukupno ili totalno polje moe izraziti na osnovu
____________________________________________________________________________
Pitagorine teoreme i slike 64 kao:
T = H2 + Z2 ,
m
pa iz gornjih izraza imamo: T = 3
1 + 3 sin 2 ( ) .
r
Najzad, ugao inklinacije (I) totalnog vektora T polja magnetskog dipola, moe se dobiti
diobom vertikalne i horizontalne komponente:
Z 2 sin( )
tan(I) = = = 2 tan( ) .
H cos( )
Raelno magnetsko polje Zemlje obuhvata dipolni i nedipolni dio. Meutim, zbog svoje
kompleksnosti izraava se metodom sferne harmonijske analize, preko redova specijalnih
funkcija - tzv. pridruenih Leandrovih polinoma, to izlazi iz okvira ovog kursa.
Varijacije geomagnetskog polja

Kao to smo ve konstatovali, magnetsko polje
Zemlje karakterie se i izvjesnim pro-mjenama
vrijednosti tokom vremena, kako po njegovom
intenzitetu, tako i po pravcu. Ove varijacije
komponenata geomagnetskog polja mogu biti
kretkoperiodine i dugoperiodine (ili
sekularne, odnosno vjekovne).
Iako su sekularne varijacije vrlo spore (reda su

godine i vijeka) ipak primjetno mijenjaju Slika 68a. Sekularne varijacije geomagne-
osmatrane vrijednosti geomagnetskog polja na tskog polja izraene promjenom inkli-
istom mjestu, kako dipolnog, tako i nedipolnog nacije i deklinacije na istoj taki tokom
vremena - u Grinviu (Engleska) u pe-
dijela polja. Na slici 68a prikazan je efekat
riodu od 1600. do 1950. godine.
sekularnih promjena geomagnetskog polja,
mjeren tokom etiri vijeka u Grinviu
(Engleska) u vidu dijagrama koji izraava stanje magnetske deklinacije i inklinacije tokom
tog perioda. U ovom primjeru se vidi da je tokom perioda osmatranja, deklinacija na taki
mjerenja mijenjala vrijednost
ak za 40 stepeni (od +15 do
25 stepeni), a inklinicija za
vie od 7 stepeni.
Treba navesti i svojstvo

sekularnih promjena geoma-
gnetskog polja da one imaju
izraen zapadni hod, odno-
sno uoeno je konstantno
pomjeranje elemenata tzv.
nedipolnog polja u pravcu
zapada i to brzinom od oko 0,2
luna stepena na godinu, to Slika 68b. Tipian izgled geomagnetske bure: varijacija deklina-
cije snimljena na tri geomagnetske opservatorije u Velikoj
uslovljava da se jedan cijeli
Britaniji tokom 24 asa.
kruni ciklus obavi za oko
dio geomagnetskog polja koji ne korelira sa poljem tipa ipkastog magneta (dipola) smjetenog blizu centra Zem-
lje.
____________________________________________________________________________
1.800 godina.
Analize pokazuju da je dvije treine amplituda kratkope-

riodinih promjena geomagnetskog polja, uslovljeno
procesima van Zemlje (slika 68b), a samo jedna treina je
vezana za uzronike u Zemlji i na Zemlji. Tako, na primjer,
znaajno variranje vrijednosti gomagnetskog polja
prouzrokuje promjena relativnog poloaja zemljine obrtne ose
u odnosu na Sunce tokom godine. Kao to smo naveli,
magnetske bure uzrokovane sunevim vjetrom, izazivaju
znaajne promjene u geomagnetskom polju, a takoe smo
konstatovali da je broj i intenzitet magnetskih bura
proporcionalan sunevoj aktivnosti, koja se znaajno mijenja
tokom njegovog jedanaestogodinjeg ciklusa.
Palomagnetizam je oblast geomagnetskih metoda u geofizici,

koja se bavi instrumentalnom analizom karakteristika ranijeg
geomagnetskog polja na uzorcima magmatskih i sedimentnih
stijena, koje su nastale u nekom periodu istorije Zemlje.
Magnetizacija magmatskih stijena nastaje dejstvom magnetskog

polja sredine u kojoj se stijena hladi, u momentu kada se njena
temperatura spusti ispod tzv. Kirijeve temperaturne take
magnetske estice (feromagnetini materijal) u stijeni memoriu
(zadre) takav karakter magnetizacije. Takva magnetska svojstva
uzoraka stijene ispituju se u laboratoriji posebnim
paleomagnetskim instrumentima, pri emu se utvruju Slika 69. Epohe normalnog
karakteristike nekadanjeg (tzv. paleo) magnetskog polja Zemlje. (crne povri) i reversnog
Ispitivanjem velikog broja uzoraka iz raznih perioda istorije geomagnetskog polja (sive
Zemlje, mogue je izvriti rekonstrukciju karaktera promjene povri) sa kratkotrajnim do-
gaajima polarnosti, tokom
magnetskog polja tokom dugog perioda njene istorije.
posljednjih 5 miliona go-
Paleomagnetske metode danas slue kao jedan od osnovnih alata dina.
za utvrivanje starosti stijena i fosila, istorijskih tokova geolokih
procesa itd., o emu emu govoriti kod
utvrivanja geoloke starosti stijena i procesa na
Zemlji.
Zemljino magnetsko polje (kao i sunevo) tokom

istorije vie puta je mijenjalo svoj smjer
(priblino za 180 stepeni). Naime,
paleomagnetskom analizom magmatskih stijena u
kojima su, njihovim naglim hlaenjem,
memorisane karakteristike geomagnetskog polja
koje je vladalo u to vrijeme, pouzdano je
konstatovano da su se ove tzv. reverzije Slika 70. ematizovan proces utiskivanja
(obrtanja) polja zbivale relativno esto. Prosjeno magme u zoni okeanskog grebena, u uslo-
vrijeme izmeu ciklusa razliitog polariteta iznosi vima razliitih geomagnetskih epoha, sa
izgledom snimljenog magnetskog profila.
Magmatske stijene nastaju eruptivnim izlivanjem usijane, tene magme iz zemljine unutranjosti na njenu povr ili
plie djelove zemljine kore i zatim njenim relativno brzim hlaenjem i kristalizacijom (vidi oblast Geologija
magmatske stijene).
na primjer temperatura od 580 0C predstavlja Kirijevu taku za magnetit, glavni gvoev mineral koji je ma-
gnetian.
____________________________________________________________________________
oko 200 hiljada godina, ali su uoeni i znatno krai periodi od samo nekoliko hiljada godina
(nazvani dogaaji ili ekskurzije polarnosti). Na slici 69 je prikazan ciklus smjenjivanja
normalnih i reversnih geomagnetskih epoha, zajedno sa kratkotrajnim promjenama polarnosti,
tokom posljednjih 5 miliona godina zemljine istorije. Epohe su dobile imena po zaslunim
istraivaima ovog fenomena, a kratkotrajni dogaaji polarnosti - po lokalitetu gdje su prvi put
identifikovani. Sada se nalazimo u periodu normalne polarnosti (epoha Branhiz). Vrijeme
prelaza izmeu dvije epohe polarnosti, odnosno duina trajanja reverzije magnetskog polja, za
sada nije poznata, ali se smatra da je kraa od 10, a dua od jednu hiljadu godina. U tom periodu
Zemlja i cijeli ivi svijet na njoj ostaju bez magnetskog tita od tetnog zraenja, pa se smatra da
takvi dogaaji moraju uzrokovati velike periodine genetske mutacije kod ivotinjskih i biljnih
vrsta.
Revolucionarna potvrda koncepta

paleoma-gnetskih metoda ostvarena je
geomagnetskim ispitivanjem okeanskog
dna (slika 70) kada je sa velikom
detaljnou i visokom preciznou
odreen cjelokupan proces sukcesivnog
irenja okeanskog dna u zonama grebena i
utvrene brojne reverzije polarnosti
magnetskog polja Zemlje tokom
posljednjih 200 miliona godina. Na slici
68 ematski je prikazan proces nastajanja
okeanskog dna, simetrinim irenjem
tanke vrste kore u zoni okeanskih
grebena, pri emu se litosfera razmie na
mjestu grebena, a magma popunjava tu
prazninu, zatim se hladi i u tom trenutku
memorie stanje paleomagnetskog polja.
Na gornjem dijelu slike ematski je
prikazan dijagram rezultata mjerenja
intenziteta geomagnetske anomalije
(razlika izmeu mjerenog i normalnog
polja) na kojem se jasno indiciraju mjesta
nagle promjene polariteta (reverzije) polja.
Detaljnim geofizikim i geolokim i Slika 71. Paleomagnetska starost dna Tihog Okeana
ispitivanjem, utvrena je i hronoloka pored zapadne obale sjeverne Amerike (tektonska
skala ovih procesa, koja je na ovoj slici ploa Huan de Fuka i Gorda greben). Obojene povri
prikazana na samom vrhu, u vidu starosti predstavljaju normalnu, a bijele reversnu polarnost.
magmatskih stijena.
Slika 71 prikazuje karakteristian primjer rezultata snimanja realnih magnetskih anomalija

okeanskog dna u blizini krajnje sjeverozapadne obale sjeverne Amerike (u oblasti tektonske
ploe Huan de Fuka slika 36 u poglavlju o zemljinoj unutranjosti), iji sadraj je posluio i za
detaljno strukturno raslanjivanje tog prostora. Obojene povri na ovoj slici oznaavaju periode
normalne polarnosti, a neobojene periode reversne polarnosti, kako je to naznaeno u skali
vremena na toj slici.
Na osnovu paleomagnetskih ispitivanja, intenzitet zemljinog magnetskog polja lagano ali

konstantno opada ve 3.000 godina, dok uzrok takvog ponaanja nije poznat. Do sada nije
razjanjeno ni pitanje odakle potie energija koja omoguuje odravanje prilino snanog
____________________________________________________________________________
magnetskog polja Zemlje - od 24.000 nT na prostoru oko magnetskog ekvatora, do oko 66.000
nT na magnetskim polovima. To znai da na polovima magnetsko polje, izraeno u jaini
elektrinog toka (u amperima) na duni metar prostora, odnosno u jedini-cama A/m, iznosi oko
660 A/m. Sraunato je da je za odravanje takvog magnetskog polja potrebna energija koja bi se
proizvodila u 10.000 termonuklearnih centrala, odnosno da je ekvivalentna etvrtini ukupne
disipacije termike energije Zemlje, to je svakako ogromna energija.
5.2.1. Magnetometrija
Mogunost namagnetisanja neke materije zavisi od njenog fizikog svojstva koje se naziva
magnetski susceptibilitet. Prema tom svojstvu mineralne tvorevine se dijele na tri grupe: 1)
dijamagnetine (sa negativnim vrijednostima susceptibilnosti), 2) paramagnetini materijali (sa
malim pozitivnim vrijednostima susceptibilnosti) i 3) feromagnetini minerali (sa velikim
pozitivnim susceptibilitetom). Tipian predstavnik dijamagnetinih minerala je kuhinjska so
(NaCl), kremen i sl. U grupu paramagnetika spada dosta minerala: pirokseni, olivini, granati itd,
dok su tipini feromagnetici minerali gvoa: magnetit, ilmenit i pirotit.
Geomagnetsko polje Zemlje se kontinualno

osmatra na brojnim geomagnetskim opse-
rvatorijama Svijeta. Na tim opservatorijama
opaaju se vrijednosti svih komponenata
geomagnetskjog polja, kao i njihove brze i
spore varijacije, o emu se saoptavaju
posebni struni bilteni. Za potrebe ovakvih
registrovanja karakteristika magnetskog polja
Zemlje razvijene su itave klase instrumenata,
koji su nazvani magnetometrima (za
mjerenje apsolutnih vrijednosti geoma-
gnetskog polja) i variometrima (za mjerenje
promjena komponenata polja). Brojni
instrumenti oba navedena tipa danas su
razvijeni na principima najsavremenije
tehnologije i omoguuju vrlo precizna i brza
osmatranja svih komponenata geomagnetskog
polja u svim terenskim uslovima.
Jedan od iroko korienih, savremenih

instrumenta za mjerenje apsolutnih vrijednosti
intenziteta totalnog vektora zemljinog Slika 71a. Mjerenje geomagnetskog polja pro-
magnetskog polja je tzv. protonski tonskim magnetometrom.
magnetometar. U tom instrumentu je
iskorien princip mjerenja magnetskog polja stvorenog precesijom spina slobodnih protona u
tenosti, koja je za neko kratko vrijeme bila izloena jakom, homogenim spoljanjem vjetakom
polju, koje je zatim naglo prekinuto, kada slobodni protoni bivaju zarotirani pod dejstvom
prirodnog magnetskog polja. Brzina precesije solobodnih protona zavisie samo od intenziteta
Tesla je jedinica za magnetsku indukciju u SI internacionalnom sistemu jedinica, nazvana prema srpskom velikanu
elektrotehnike, roenom u Smiljanu u Lici, Nikoli Tesli (1856.-1943.), ali se koristi i kao ekvivalenta jedinica za
jainu magnetskog polja. Stara jedinica (u cgs sistemu) za janu magnetskog polja je e /Ersted/ koji ima ekviva-
lentnu vrijednost od 10-5 T. Poto je Tesla vrlo velika jedinica, u praksi se za izraavanje magnetskog polja Zemlje
koristi nT (nano Tesla) odnosno 10-9 T.
Ovdje se pod precesijom podrazumijeva rotacija vektora magnetskog momenta protona.

____________________________________________________________________________
prirodnog polja. Ovim instrumentom (slika 71a) mogu se izvoditi brza i vrlo precizna terenska i
opservatorijska opaanja totalnog intenziteta polja, sa tanou od 0,1 nT.
Za potrebe istraivanja rudnih leita i

strukturna geoloka ispitivanja,
obavljaju se posebna terestrika
(snimanjem na zemljinoj povri) i
aeromagnetska ispitivanja (iz letilica u
vazduhu slika 72).
Kao i kod svih drugih geofizikih

metoda, interpretacija geomagnetskih Slika 72. Aeromagnetska spitivanja korienjem avio-
anomalija predstavlja vrlo kompleksan nskog premjera. Magnetski senzor je lociran ispod
matematiki, geofiziki i geoloki repa aviona.
zadatak, a obuhvata postupak
matematikog modelovanja rezultata terenskih opaanja geomagnetskog polja. Ova procedura
ima za cilj utvrivanje optimalnog modela geoloke forme koja je izazvala snimljenu anomaliju,
a zasniva se na numerikoj aproksimaciji fizikog polja koje stvara numeriki model fizikog
uzronika anomalije i dovoenja do numerike podudarnosti polja koje je teorijski sraunato za
takav model sa rezultatima realnih terenskih opaanja.
Na slici 73 je prikazan jedan karakteristian primjer geomagnetske anomalije totalnog vektora

geomagnetskog polja koja je snimljena u zapadnoj Australiji, a koja predstavlja efekat udara
mateorita (prenika oko 200 metara) i njegovog prodora u zemljinu unutranjost. Udarom
stvoreno toplotno polje, znaajno je izmijenilo magnetska svojstva sedimentnih stijena na irem
prostoru, stvarajui krunu formu geomagnetske anomalije.
Ukoliko se mjerenje podataka

geomagnetskog polja obavlja za potrebe
prouavanja strukturne grae zemljine
unutranjosti ili istraivanja rudnih
resursa, nakon obavljenog snimanja
komponenata geomagnetskog polja na
nekom terenu, vri se obrada tih
podataka, u cilju definisanja magnetskih
anomalija. Zbog toga je podatke
mjerenja neophodno osloboditi svih
elemenata koji maskiraju anomaliju, a
kod ove vrste mjerenja to su: magnetsko
polje same Zemlje kao planete, odnosno
planetarne komponente geomagnetskog
polja, zatim magnetski efekti regionalnih
razmjera, kao to su magnetska dejstva
dubljih regionalnih geolokih struktura,
kao i efekti kratkoronih i Slika 73. Geomagnetska anomalija totalnog vektora
dugoperiodinih promjena geomagne- geomagnetskog polja na lokalitetu Jalali u zapa-
tskog polja (varijacije dnevnog i dnoj Australiji (prikazana povrina je dimenzija
dugoperiodinog karaktera). Nakon 13x13 kilometara).
eliminisanja ove tri osnovne komponente
polja iji sadraj u anomaliji predstavlja smetnju, pristupa se numerikoj obradi dobijene
geomagnetske animalije, koja je zbog bipolarne prirode magnetskog polja, obino prilino
kompleksna. Ipak, savremene numerike metode omuguuju da se korienjem raunara obavi
prilino uspjena interpretacija snimljenih anomalija i da se identifikuje karakter, poloaj i
____________________________________________________________________________
dimenzije geolokog izronika te anomalije. Ako se ova metoda koristi u kombinaciji sa jo
nekom geofizikom ili geolokom metodom, puzdanost interpretacije je obino na viskom nivou.
Geomagnetsko polje Zemlje se kontinualno osmatra na brojnim geomagnetskim opse-

rvatorijama Svijeta. Na tim opservatorijama opaaju se vrijednosti svih komponenata
geomagnetskjog polja, kao i njihove brze i spore varijacije, o emu se saoptavaju posebni
struni bilteni. Za potrebe ovakvih registrovanja karakteristika magnetskog polja Zemlje
razvijene su itave klase instrumenata, koji su nazvani magnetometrima (za mjerenje apsolutnih
vrijednosti geomagnetskog polja) i variometrima (za mjerenje promjena komponenata polja).
Brojni instrumenti oba navedena tipa danas su razvijeni na principima najsavremenije
tehnologije i omoguuju vrlo precizna i brza osmatranja svih komponenata geomagnetskog polja
u svim terenskim uslovima.
5.2.2. ELEKTROMAGNETSKE METODE U GEOFIZICI
Elektromagnetske metode u geofizici koriste

(pored prirodnih elektrinih i elektroma-
gnetskih telurskih polja o emu smo ranije
govorili) vjetaki stvorena elektroma-
gnetska polja vrlo irokog dijapazona
frekvencija talasa - u cilju istraivanja
geolokih struktura, rudnih leita,
rjeavanja ekolokih problema ili
arheolokih zadataka. Veina tih metoda
koristi tehniku generisanja primarnog
snanog elektromagnetskog polja iznad
istraivane lokacije, koje u elektrino
provodljivom dijelu tog tla (npr. metalinom
orudnjenju) stvara (indukuje) sekundarno
elektromagnetsko polje (odnosno elektrini
tok), koje e izvriti fazno i amplitudno
modifikovanje primarnog polja na zemljinoj Slika 23. Princip rada elektromagnetskih metoda
povri (slika 23). Karakteristike predajnog istraivanja.
polja se registruju posebnom primarnom
omom (navojnicom) u instrumentu, a rezultujue polje, na izvjesnom rastojanju od primarne
ome bie registrovano sekundarnom omom. Na osnovu odnosa ova dva polja i snimljene
elektrine i magnetske komponente tog polja na nizu taaka, i primjenom matematikih metoda
obrade podataka, mogue je utvrditi karakteristike podzemne elektrino provodljive strukture,
koja je izazvala snimljenu anomaliju.
Slika 24. Princip primjene metode georadara i izgled rezultata snimanja profila (desno).
____________________________________________________________________________
Razvojem vrlo savremene tehnologije, omoguena je koncipiranje i primjena elektromagnetske
metode bazirane na registrovanju plitkih refleksija visokofrekventnog elektromagnetskog
usmjerenog talasa (slika 24). Ova metoda, koja je popularno nazvana georadar, intenzivno se
koristi u detaljnom istraivanju plitkih struktura (do oko 15 metara) i podzemnih objekata koji
se karakteriu dobrom refleksivnou elektromagnetskih talasa. Tako na primjer, ova metoda je
nala iroko polje primjene u arheolokim istraivanjima, ispitivanju strukture betonskih
konstrukcija (stubova, mostova, pisti i sl.), ali i za rjeavanje brojnih inenjersko-geolokih
problema. Promjenom frekvencije elektromagnetskih talasa, mogue je mijenjati dubinu
istraivanja u opsjegu od nekoliko centimetara do par desetina metara. Zbog snane apsorpcije
elektromagnetskih talasa u glinovitoj sredini, eventualno prisustvo takvog sloja predstavlja
nepovoljnu, ekranizirajuu barijeru za ovu metodu.
5.3. Toplotno polje Zemlje (geotermija)
Geotermija se bavi prouavanjem toplotnog polja Zemlje. Ozbiljnija istraivanja toplotnog

polja Zemlje zapoela su u XIX vijeku, kada je Lord Kelvin ispravno konstatovao da pozitivan
geotermiki gradijent (prirataj temperature sa dubinom) mora biti posljedica stanja hlaenja
Zemlje. U pokuaju da prorauna starost Zemlje kao planete, Lord Kelvin je poao od
pretpostavke da u Zemlji nema izvora dodatnog zagrijevanja, osim njene originalne, primarne
toplote, koju je zadobila u fazi stvaranja. Koristei prosjean (konstantan) termiki gradijent od
36,5 0C/km, pod pretpostavkom da je poetna temperatura cijele Zemlje bila 5.540 0C, sraunao
je da je za postizanje sadanje prosjene temperature na zemljinoj povri, bilo potrebno da proe
200 miliona godina. Imajui u vidu da je ovakva starost gotovo 23 puta manja od realne,
oigledno je da znaajna koliina toplote biva stalno obnavljana u zemljinoj unutranjosti, kako
je i sam Lord Kelvin pretpostavio.
Nain promjene temperature u unutra-

njosti Zemlje je za sada poznat samo za
relativno male dubine na osnovu
istranog buenja (maksimalno do oko 20
kilometara) i termikih karakteristika ma-
gmatskih izliva. Sva dosadanja istrai-
vanja ukazuju da se maksimalna tempe-
ratura u zemljinom jezgru kree izmeu
4.000 i 5.000 0C. Na slici 74 prikazan je
jedan uobiajeni termiki model zemljine
unutranjosti, na osnovu kojeg se zapaa
da geotermiki gradijent u gornjem dijelu
spoljanjeg omotaa naglo smanjuje
vrijednost (od 30 0C/km na zemljinoj
povri) i da u unutranjem jezgru, zbog
znaajnih pritisaka, uslovljava stanje
temperature ispod take topljenja gvoa,
to odgovara rezultatima prouavanja
karakteristika seizmikih talasa u tim
djelovima zemljine unutranjosti.
Slika 74. Geotermiki gradijent u zemljinoj unu-
tranjosti.
Istraivajem hemijskog sastava razliitih
vrsta magme, utvreno je znaajno prisustvo radioaktivnih elemenata u njima, a poznato je da se
Fiziar Lord Kelvin je zapravo Vilijam Tomson (William Thomson, 1824.-1907.) po kojem je skala Kelvinove
apsolutne temperature dobila ime.
____________________________________________________________________________
radioaktivnim raspadom takvih elemenata oslobaa znaajna koliina toplote. Dakle,
radioaktivnim raspadanjem nestabilnih tekih elemenata (preteno Urana 235 i 238, Torijuma
232 i radioaktivnog Kalijuma 40) u zemljinom omotau (unutranjem i spoljanjem) ali i u
stijenama zemljine kore, nastaje znaajna koliina toplote, koja se zatim procesima konvekcije i
kondukcije prenosi do zemljine povri, gdje biva emitovana u okolni pristor. Mjerenjem te vrste
zraenja, utveno je da prosjena emitovana unutranja toplota Zemlje u okolni prostor iznosi 87
mW/m2, odnosno od 65 mW/m2 na kopnu - do 101 mW/m2 u zonama okeana, to predstavlja
posljedicu znaajne razlike u debljini kontinentalne i okeanske zemljine kore, kako smo to ranije
opisali. Raspodjela toplotnog toka na zemljinoj povri znaajno zavisi od temperaturnih
karakteristika spoljanjeg omotaa, to je dokazano analizom brzine prostiranja tzv.
transverzalnih seizmikih talasa u zemljinoj unutranjosti, koja je obrnuto proporcionalna
temperaturi sredine kroz koju se oni kreu.
Slika 75. Glavne geotermalne provincije na Zemlji.
Na slici 75 prikazane su glavne toplotne provincije Zemlje, odnosno regioni na zemljinoj povri
u kojima je zbog prisustva brojnih vulkanskih procesa, termika energija Zemlje dostupna na
samoj povri u enormnim koliinama, povoljnim za eksploataciju. Zbog niske cijene
eksploatacije ovih geotermalnih izvora za potrebe grijanja i industrije, istraivanja u oblasti
geotermalne energije danas su sve intenzivnija.
Meutim, toplotno polje zemljine

unutranjosti ima praktino
zanemarljivo uee u formiranju
ukupne temperature na zemljinoj
povri i u ukupnoj emisiji toplote sa
nje. Naime, Zemlja gotovo svu
toplotnu energiju koja zagrijeva
njenu povr, prima od Sunca.
Sunev toplotni fluks iznosi 1.367
W/m2, to je preko 15 hiljada puta
vee od toplote koja iz unutranjosti
Zemlje dospijeva na njenu povr
(prosjeno 87 mW/m2). Cirkulacija i zagrijevanje vode u zemljinoj unutranjosti.
Toplotni fluks je koliina energije koja dospije na jedinicu povrine za jedinino vrijeme, to je istovjetno sa ko-
liinom snage na jedinicu povrine. Sunev toplotni fluks se naziva i solarnom konstantnom.
____________________________________________________________________________
Stepen insolacije Zemlje, kao to smo ve pominjali, zavisi od vie faktora, od kojih je posebno
znaajno rastojanje Zemlje od Sunca, dok je stepen reflektovanja primlje-nog energetskog
zraenja uopte, uslovljen albedom, koji je odreen reflektivnim karakteristikama atmo-sfere i
tla. Srednji zemljin albedo, kao odnos reflektovane i ukupne primljene energije zraenja, iznosi
0,3 (odnosno 30%).
Najvei dio emitovane energije Sunca ima talasnu duinu izmeu 0,25 i 2,5 mikrona (m), a
dominantan dio te energije pripada vidljivom dijelu spektra. Meutim, najvei dio izraene
energije sa Zemlje pripada infracrvrnom domenu spektra (toplotno zraenje sa talasnom duinom
izmeu 1 i 100 m) i karakterie se dominantnom talasnom duinom od 14 m. Dakle, zemljina
atmosfera se ponaa prozrano za najvei dio vidljivog zraenja, ali neprozraano za infracrveno
zraenje.
Slika 76. Toplotni bilans u zemljinoj atmosferi.
Kada smo govorili o procesu apsorpcije i reflektovanja sunevog zraenja u atmosferi, kratko
smo diskutovali i enegretski bilans sunevog zraenja u atmosferi (slika 15 u poglavlju 4.1.). Na
slici 76 kompleksni energetski bilans Zemlje je prikazan neto detaljnije. Naime, od 100 %
sunevog zraenja koje dospije u zemljinu atmosferu, saglasno zemljinom albedu, ukupno 30 %
se reflektuje nazad u kosmiki prostor. Pri tome, u reflektovanju uestvuju najvie oblaci sa
20 %, zatim molekuli vazduha 6 % i tlo 4 %. Rasipanjem i upijanjem suneve energije na
molekulima atmosfere, apsorbuje se 16 % ukupne energije sa Sunca, a na oblacima dodatnih 3
%. Preostalih 51 % energije sa Sunca biva upijeno u tlu i okeanima, ali samo privremeno.
Zraenjem iz tla (preko isparavanja vode) u atmosferu se vrati 23 % ukupne energije, zatim
neposrednim zagrijevanjem vazduha sa tla - daljih 7 % , dok 6 % biva direktno emitovano u
Kosmos, a preostalih 15 % apsorbovano u vazduhu atmosfere.
Pomenimo jo da je karakteristina plava boja atmosfere posljedica zakonitosti rasipanja

talasnog zraenja na molekulima vazduha. Naime, stepen rasipanja vidljivog i drugog zraenja u
atmosferi, obrnuto je proporcionalan etvrtom stepenu talasne duine zraenja (1/ 4 pri emu je
talasna duina tog zraenja). Kako se plava boja nalazi upravo na dnu spektra, sa najmanjom
talasnom duinom, to je reciprona vrijednost etvrtog stepena tako male veliine vrlo veliki
broj.
____________________________________________________________________________
5.4. Geoelektrino polje

Zemlju karakteriu dva elektrina polja: telursko polje unutar Zemlje i atmosfersko elektrino
polje.
Telursko polje predstavlja polje strujnog elektrinog toka ekstremno niskih frekvencija (ispod
1000 Herca) u zemljinoj unutranjosti. Ovo elektrino polje se stvara u stijenama zemljine kore
induktivnim dejstvom promjenljivog geomagnetskog polja, kao i dejstvom jonosferskih struja.
Intenzitet i karakter toka telurskih struja zavisi od elektrine provodljivosti stijena zemljine
unutranjosti. Pri magnetotelurskim mjerenjima ovog polja izmeu dvije take na zemljinoj
povri, istovremeno se opaa njegova magnetska i elektrina komponenta u funkciji frekvencije
tog polja. Primjenom tzv. metode telurskog sondiranja u geofizici, vri se istraivanje strukturne
grae zemljine unutranjosti (do dubine od nekoliko desetina kilometara). Na slici 77 prikazan je
jedan primjer rezultata 2D (dvodimenzione) numerike obrade podataka magnetotelurskog
sondiranja, kojim je dobijen vertikalni presjek cijele zemljine kore (do dubine od 40 km) na
kojem su markantno uoljivi strukturni odnosi oko dubokog kosog rasjeda, koji presijeca cijelu
zemljinu koru na mjestu profila.
Slika 77. Primjer interpretacije rezultata dubokog magnetotelurskog sondiranja sa poloajem dubokog
kosog rasjeda.
Atmosfersko elektrino polje

Atmosfera predstavlja umjereno elektrino provodljivu sredinu, to omoguuje elektrini tok
kroz vazduh zbog posljedica jonizacije vazduha. Naime, zemljina kora i unutranjost, kao to
smo ve konstatovali, sadre radioaktivne elemente (preteno Uran i Torijum). Beta i gama
zraenje koje biva emitovano iz tla raspadom radioaktivnih elemenata, vre jonizovanje prvih
nekoliko metara vazduha iznad tla. Gas radon (Rn), koji predstavlja jedan od produkata raspada
Urana 238, moe postii i vee visine do nekoliko stotina metara iznad tla, prije no to daljim
raspadom pree u Polonijum (Po), emitovanjem alfa estice. Iz tih razloga, Radon predstavlja
glavni izvor jonizacije vazduha u sloju od nekoliko stotina metara pri tlu, na prostoru
kontinenata.
Beta zraenje je zapravo emitovanje elektrona u radioaktivnom raspadu elementa. Alfa estica predstavlja jezgro
Helijuma.
Alfa estica predstavlja pozitivno naelektrisano jezgro Helijuma (dva protona i dva neutrona).
____________________________________________________________________________
Drugi znaajan izvor jonizacije vazduha je kosmiko zraenje, sa maksimumom na oko 15
kilometara visine. Solarno X-zraenje i ultravioletno zraenje su osnovni izvori jonizacije iznad
60 km visine, sa aktivnou koja zavisi od doba dana, sezone, stepena suneve aktivnosti i
geografske irine. Tokom ekstremno intenzivne suneve aktivnosti, protoni sunevog vjetra
mogu znaajno poveati proizvodnju jona u jonosferi.
Grmljavinske oluje se ponaaju kao ogromne prirodne baterije koje su vezane sa veoma dobro
elektrino provodnom jonosferom sjedne i Zemljom, s druge strane, preko znatno slabije
elektrino provodljive - niske i visoke atmosfere. Stalni, pasivni elektrini tok k Zemlji, van
olujnih regiona, predstavlja dio globalnog elektrinog kola (slika 78). U uslovima lijepog
vremena, daleko od olujnih regiona, moe se registrovati struja u kretanju od jonosfere prema
Zemlji. Izmeu jonosfere i tla stalno postoji razlika u potencijalu od itavih 200 do 500 hiljada
Volti, pri emu se Zemlja manifestuje kao negativni pol. Pasivna struja izmeu jonosfere i tla
vrlo je ujednaenog intenziteta sa visinom - od oko 100 Volti po dunom metru, koja tokom
lijepog vremena ima prosje-ni
intenzitet od oko 1.000
Ampera na cijeloj Zemlji.
Oluje predstavljaju glavni

izvor elektromagnetske ene-
rgije u donjim djelovima
atmosfere i osnovni su po-
kreta globalnog elektrinog Slika 78. Globalni elektrini tok u atmosferi.
polja. Tipina grmljavinska
oluja, kao to smo to ve pominjali, stvara se u turbulentnim oblacima tipa kumulo-nimbusa, sa
snanim uzlaznim i silaznim cirkulisanjem vazdunih masa, estica leda i kie. Na Zemlji je
stalno aktivno oko 2.000 grmljavinskih oluja, a njihov lokalni maksimum nastaje u popodnevnim
i ranim veernjim asovima (oko 18 asova UTC) kada su velike kontinentalne povri Afrike i
june Amerike izloene dejstvu Sunca, te usljed stvorene turbulencije zagrijanih vazdunih masa,
na tim prostorima nastaje veliki broj oluja.
Kada lokalno naelektrisanje u atmosferi dostigne vrijednost od 400 kV/m, moe nastati
elektrino pranjenje iz atmosfere, odnosno oblaka k tlu ili k drugom oblaku. Pranjenje k tlu
obino nosi negatiovno naelektrisanje (elektrone) sa donjih djelova oblaka i oni tako
predstavljaju dio elektrinog kola. Svako elektrino pranjenje ka tlu sastoji se od vie brzih
parcijalnih pranjenja, a ukupno elektrino pranjenje obino traje 1/3 sekunde i naziva se
munjom. Svakom udaru groma prethodi svijetli front, koji stvara negativno naelektrisani, dobro
elektrino provodan kanal - izmeu oblaka i tla, okarakterisan koronom svjetlosti, koji je irok
oko jedan metar. Kada se primarni front groma priblii na oko 5 do 50 metara od tla, pozitivno
naelektrisanje sa tla se izdie u susret negativnom naelektrisanju groma, stvarajui povratni
elektrini udar, koji se zatim kree navie kroz ve stvoreni jonizovani kanal. Na taj nain je
negativno naelektrisanje uzemljeno ka tlu. Povratni udar predstavlja uzlazno kretanje sjajnog
talasa brzinom od oko 20 % od brzine svjetlosti, sa ogromnom strujom, jaine izmeu 10 i 100
hiljada ampera, a koja traje samo nekoliko mikrosekundi.
Svjetlosni efekat kod munje stvara se kada se molekuli vazduha na putu elektrinog pranjenja
zagrju na oko 10 hiljada stepeni Celzijusa. Udar groma stvara i akustiki ok koji se uje kao
grmljavina, sa dominantnom frekvencijom od 100 Herca. Jonizovani kanal formiran gromom i
snaan elektrini tok kroz njega, manifestuju se kao velika radio-antena koja emituje snane
elektromagnetske talase, preteno na frekvencijama ispod 100 kHz, stvarajui snane radio-
smetnje u tom frekventnom podruju.
____________________________________________________________________________
5.4.1. GEOELEKTRINE METODE U GEOFIZICI
Elektrini tok u nekoj sredini diktiran je osnovnim elektrinim svojstvom te sredine, koje se
naziva specifinom elektrinom otpornou () a izraava se u om-metrima (m). Reciprona
vrijednost tog svojstva naziva se elektrinom provodljivou. U sloenim sredinama, u kojima se
praktino sve fizike karakteristike, pa i elektrina otpornost, mijenjanju od take do take,
elektrini strujni tok ima veoma kompleksan oblik i analitiki se moe opisati samo
kompleksnim sistemima integralnih jedanina, ije rjeenje praktino nikad nije mogue dobiti u
eksplicitnom obliku. Iz tih razloga, problem rasporeda elektrinog potencijala u realnom tlu i
stvoreni elektrni tok, rjeavaju se numerikim metodama, koje omoguuju dobijanje
zadovoljavajuih rjeenja ak i u vrlo sloenim geolokim uslovima.
Prema vrsti elektrinog izvora, geoelektrine metode mogu koristiti prirodno elektrino polje
stvoreno u prirodnim elektrohemijskim procesima u tlu ili vjetaki generisano jednosmjerno ili
naizmjenino elektrino polje u tlu.
Slika 21. Principi primjene metode prividne specifine elektrine otpornosti: predajno elektrino kolo (C1
i C2) i prijemne elektrode (P1 i P2). Elektrini tok uslovljen je rasporedom specifinih elektrinih
otpornosti u tlu, kao i meusobnim rastojanjem predajnih elektroda.
Apsolutno najee koriena grupacija geoelektrinih metoda u praksi je metoda prividne

elektrine otpornosti, koja koristi jednosmjerno vjetako elektrino polje. Kod ove metode,
upotrebom dvije predajne elektrode, pozicionirane na odreenom meusobnom rastojanju (C1 i
C2 na slici 21) tlu se saoptava elektrino polje odreenog intenziteta. Primjenom dvije prijemne
elektrode (P1 i P2 na slici 21) vri se osmatranje izazvane razlike potencijala izmeu tih taaka.
Dokazuje se da je kolinik stvorene razlike elektrinog potencijala i saopenog intenziteta struje
proporcionalan specifinoj elektrinoj otpornosti tla u zoni osmatranja tih parametara.
Postupkom sistematskog transliranja sistema predajnih i prijemnih elektroda du odreenog

profila, a zatim sistematskim poveanjem meusobnog rastojanja predajnih (i prijemnih)
elektroda ostvaruje se potpuno proimanje cijelog profila gustim strujnim tokom i snimanje
naponskog odziva profila, odnosno njegovih elektrinih karakteristika. Numerikim
invertovanjem tako dobijene velike koliine informacija, mogue je definisati detaljni
matematiki model geoelektrinog presjeka terena, koji vrlo realistino aproksimira odgovarajui
geoloki presjek terena. Ovakva kombinacija mjerenja naziva se geoelektrinim skeniranjem ili
geoelektrinom tomografijom. Na slici 22 prikazan je vrlo ilustrativan primjer za ovu metodu, u
vidu kompleksnog geoelektrinog profila preko velikog klizita u blizini sela Mojde kod
____________________________________________________________________________
Herceg Novog. Na ovoj slici se lako zapaa razlika u specifinim elektrinim otpornostima
pokrenutih masa klizita du klizne ravni stvorene u povlati kompaktnog flia.
Slika 22. Primjer skenirajueg geoelektrinog profila na klizitu Mojde kod Herceg Novog.
5.5. Elastina svojstva stijena i seizmike metode

Proces oslobaanja i prenoenja seizmike energije u nekoj sredini (odnosno tlu) realizuje se u
obliku seizmikih talasa, koji zapravo predstavljaju elastinu deformaciju te sredine. Dakle,
sredina (stijenska masa, materijal zemljine unutranjosti) mora imati elastina svojstva da bi se
kroz nju mogli prostirati (kretati) seizmiki talasi. to
znai da e karakteristike elastinosti sredine definisati
nain kretanja seizmikih talasa kroz tu sredinu.
Eksplozijom u nekoj taki te sredine, odnosno
razlamanjem stijenske mase u nekom zemljotresu,
okolni stijenski materijal, odnosno prostor unutar
Zemlje, bie izloeni pritisku (sabijanju, istezanju, ali
i smicanju). Kao posljedica prisustva pritiska u svim
takama prostora u kojem se manifestuje taj pritisak,
nastae odgovarajua deformacija koja je
proporcionalna pritisku. Dejstvo napona e izvriti
promjenu jedinine zapremine ili oblika elementa
materije u kojoj djeluje. Kod idealno elastine sredine
(materijala), nakon prestanka uzroka deformacije,
materijal e se vratiti u preanje normalno stanje.
Meutim, sredine koje se ne odlikuju idelnim
elastinim svojstvima, pretrpjee izvjesne trajne,
odnosno plastine deformacije.
Unutar granica elastinosti materijala, njegovo
ponaanje u uslovima izoenosti naponu, mogue je
opisati takozvanim Hukovim (Hook) zakonom, koji Slika 25. Deformacija uzorka materi-
iskazuje da je stvorena deformacija u nekoj taki jala radi definisanja modula elasti-
linerno proporcionalna pritisku. Iznad te granice nosti: a - prije deformacije, b
elastinosti, koja je specifina karakteristika svake poslije, u uslovima sabijanja, smi-
materije, dakle i svake stijenske mase, u materijalu e canja i istezanja - respektivno
nastupiti ili otar, kratkotrajan lom (kao to je odozgo nadolje.
rasijedanje stijene u zemljotresu) ili njegova plastina
deformacija. Nain opiranja materijala naponu zavisi ne samo od fizikih karakteristika
____________________________________________________________________________
materijala, ve i od vrste deformacija. Deformabilna svojstva materijala, dakle i stijena, opisuju
se modulima elastinosti:
Zapreminski modul k se definie kao odnos promjene hidrostatikog pritiska (P) (homo-
P
genog u svim pravcima) i relativne promjene zapremine (V): k = , a zapravo
V
predstavlja mjeru nestiljivosti materijala (slika 25 u vrhu) ;
Modul smicanja izraava mjeru otpora materijala na smicanje, odnosno promjenu
oblika, ali ne i njegove zapremine. Matematiki se izraava kao kolinik odnosa polovine
vrijednosti djelujue tangencijalne sile (F) i povrine uzorka materijala (A), sjedne i
smiue deformacije (L na slici 25 u sredini) i dimenzije samog elementa materijala (L),
s druge strane, odnosno: =
F / A ;
L / L
Jungov (Young) modul E (moduli istezanja) opisuje ponaanje cilindrinog elementa
duine L koji se istee sa oba kraja (slika 25 u dnu), a definie se kao odnos izmeu
F/A
pritiska istezanja i rezultantne ekstenzione deformacije u cilindru, dakle: E = ;
L / L
Poasonov (Poisson) koeficijent (ili odnos) predstavlja kolinik izmeu bone
kontrakcije (relativne promjene irine uzorka W, na slici 2.13 u dnu) cilindra pod dejstvom
relativnog longitudinalnog istezanja, odnosno: =
W / W .
L / L
Jungov i zapreminski modul i modul smicanja imaju iste fizike jedinice kao pritisak, naime, u
Internacionalnom sistemu jedinica to je:
1 Pa = 1 N m-2 = 1 kg m-1s-2, pri emu je 1 N = 1 kg m s-2.
Opta linearna veza izmeu pritiska i deformacije u elastinoj sredini vrlo je kompleksna i
opisuje se Hukovim zakonom sa velikim brojem meusobno nezavisnih modula. Meutim, u
sluaju izotropnosti (a znaajan dio zemljine unutranjosti u regionalnim uslovima moe se
smatrati takvim), Hukov zakon se znaajno uproava, svodei se samo na dva nezavisna modula
( i ), koji su dobili zbirno ime po francuskom fiziaru Lameu Lameovi koeficijenti. Kao to
je ve naglaeno, koeficijent je modul smicanja, dok nema direktne fizike definicije, ali se
moe izraziti u obliku veze sa pomenutim modulom smicanja i Poasonovim modulom, kao:
2 E
=k =
3 ( 1 + )( 1 2 )
Ostali moduli elastinosti mogu se takoe izraziti kao funkcija koeficijenata , i/ili k:
( 3 + 2 )
E= , odnosno:
+
3k 2 .
= =
2( + ) 2( 3k + )
Za vrstu sredinu vai jednakost: = , pa saglasno gornjem izrazu proistie da je u takvoj
sredini Poasonov modul =0,25. Meutim, zbog nehomogenosti i ispucalosti stijene u prirodnim
uslovima, veina stijena u vrstoj zemljinoj kori ima Poasonov koeficijent koji se kree u
granicama izmeu 0,2 i 0,4, dok u nekonsolidovanim (nevezanim, mekim) sedimentima,
posebno zasienih vodom, ovaj koeficijent moe dostii vrijednost i 0,5, a kod nekih materijala
moe imati ak i negativne vrijednosti (npr. led vidi narednu tabelu).
____________________________________________________________________________
Dakle, kao to smo naglasili, pod dejstvom pritiska u nekoj homogenoj sredini, kada deformacija
prevazie vrijednosti modula elastinosti, zapoee mehaniki lom, odnosno stvorie se
neelastina deformacija sredine. Ovaj mehaniki udar pruzrokovae elastino oscilovanje estica
ire sredine, odnosno elastine deformacije sredine e se iriti putem tako stvorenih seizmikih
talasa. Taj seizmiki talas moe biti dvojak, zavisno od naina prostiranja kroz unutranjost
sredine: zapreminski, koji se prostiru kroz cijelu zemljinu unutranjost i povrinski, koji se
prostiru samo po slobodnoj povri sredine.
Tipine, srednje vrijednosti konstanti elastinosti, gustine i Poasonovog

koeficijenta i brzine seizmikih talasa za neke izabrane materijale i stijene:
Zapreminski Modul
Materijal- Gustina Poasonov Vp Vs
modul smicanja Vp/Vs
stijena (kg/m3) koeficijent (km/s) (km/s)
(109 Pa) (109 Pa)
Vazduh 0,0001 0 1,0 0,5 0,32 0 -
Voda 2,2 0 1.000 0,5 1,5 0 -
Led 3,0 4,9 920 -0,034 3,2 2,3 1,39
Pjear 24 17 2.500 0,21 4,3 2,6 1,65
Krenjak 38 22 2.700 0,19 4,7 2,9 1,62
Granit 56 34 2.610 0,25 6,2 3,6 1,73
Bazalt 71 38 2.940 0,28 6,4 3,6 1,80
(V oznaava brzinu seizmikih talasa)
Zapreminski talasi se dijele na dvije podvrste - longitudinalni i transverzalni. Longitudinalni

talasi u vrstim sredinama, teorijski imaju za oko 73 % veu brzinu prostiranja od transverzalnih
(tabela). U prirodnim uslovima odnos ove dvije brzine moe da bude i znatno vei. Zbog vee
brzine i prednjaenja nad ostalim talasima, longitudinalni talasi se esto nazivaju i primarnim
talasima i oznaavaju indeksom P, dok se transverzalni talasi nazivaju i sekundarnim i
oznaavaju indeksom S. Oba ova tipa zapreminskih talasa uzrokuju da estice u posmatranom
tijelu osciluju oko njihovog ravnotenog poloaja, ali su karakteri tih oscilovanja razliiti. Pod
dejstvom longitudinalnih talasa, estice sredine osciluju u pravcu prostiranja talasa, analogno
akustinim oscilacijama (slika 26 lijevo). Kod transverzalnih talasa, estice sredine osciluju u
ravni upravnoj na pravac prostiranja talasa, analogno prostiranju svjetlosti ili elektromagnetnih
talasa. Zahvaljujui ovim osobinama, longitudinalni talasi prilikom prostiranja kroz materiju
mijenjaju njen oblik i zapreminu, a time i gustinu, dok prilikom prolaska transverzalnih talasa ne
dolazi do promjene zapremine materije, ve se jedino mijenja njen oblik.
Seizmolokim instrumentima za registrovanje seizmikih talasa, koji se kratko nazivaju

seizmografima, snimaju se svi tipovi seizmikih talasa, ali se na tim snimcima (seizmogramima)
ipak svi oni mogu meusobno razluiti, s obzirom da je svaki tip talasa okarakterisan posebnom
brzinom, razliitim putanjama kretanja kroz zemljinu untranjost ili dominantnim pravcem
oscilovanja u odnosu na pravac prostiranja talasa. Zbog toga e njihova pojava na seizmogramu
biti specifina i prepoznatljiva. Pri analizi seizmograma bliskih i lokalnih zemljotresa, obino se
razmatraju samo zapreminski, a analizom seizmograma zemljotresa sa vrlo dalekim epicentrom u
odnosu na taku registrovanja seizmograma, razmatraju se i povrinski talasi, ali takoe i brojni
produkti ovih talasa, stvoreni u procesima reflektovanja i refraktovanja na granicama razliitih
elastinih svojstava u zemljinoj kori i dubljoj unutranjosti.
Postoje dva tipa povrinskih talasa koji se redovno javljaju kod seizmograma zemljotresa iz
udaljenijih hipocentara. Oni su dobili imena po istaknutim fiziarima koji su ih prvi identifik-
ovali i prouavali: Lav-ovi (Love) i Rejlaj-evi (Rayleigh) talasi. Karakteristika svih povrinskih
talasa je da njihova amplituda eksponencijalno opada sa dubinom, te su iz tih razloga vezani
samo za relativno plitke strukture zemljine kore, do dubine od nekoliko kilometara (slika 26).
____________________________________________________________________________
Slika 26. Osnovni tipovi seizmikih talasa i njihov nain prostiranja: zapreminski P (longitudinalni) i S
(transverzalni) na slici lijevo; povrinski talasi: Lavovi u gornjem dijelu slike desno i Rejlajevi
(donji dio).
Lavov talas je poseban tip transverzalnog talasa, kod koga se oscilacije estica sredine domi-
nantno vre u horizontalnoj ravni, upravno na
pravac prostiranja talasa, dok je Rejlajev talas
kombinacija longitudinalnog i transverzalnog ta-
lasa, pri emu se oscilovanje estica dominantno
obavlja u ravni upravnoj na slobodnu povr Zem-
lje. Rejlajevi talasi obino imaju najvee amplitude
na vertikalnim komponentama seizmograma, dok
su Lavovi talasi najbolje registrovani na horizon-
talnim komponentama seizmograma. U pogledu
brzine prostiranja, oba ova talasa su sporija od
zapreminskih talasa, pri emu se Lavovi talasi
Slika 27. Prelamanje seizmikih talasa na
prostiru neto bre od Rejlajevih.
granici sa razliitim vrijednostima
brzina prostiranja.
Brzina kretanja seizmikih talasa zavisi od elasti-
nih svojstava sredine kroz koju se kreu. Brzina longitudinalnih talasa definisana je preko
Lameovih koeficijenata i (koji izraavaju elastina svojstva materijala) izrazom:
VP= + 2 = k + 4 /3 , a transverzalnih izrazom: V =

S

pri emu je gustina sredine (stijenske mase). Dakle, brzina kretanja transverzalnih talasa u
sredini sa konstantnom gustinom zavisi samo od modula smicanja , to znai da se u sredi-
nama kao to su tenosti i gasovi, u kojima ovaj koeficijent ima nultu vrijednost, transverzalni
talasi uopte ne prostiru.
Prelamanje i odbijanje seizmikih talasa na prelazu iz sredine sa razliitim vrijednostima brzina

prostiranja tih talasa, povinuje se tzv. Snelijusovom zakonu, koji iskazuje da je kolinik sinusa
Registrovanje seizmikih talasa na seizmolokim stanicama i geofonima (za potrebe seizmikih istraivanja na
terenu) obavlja se na trokomponentnim instrumentima, koji su konstruktivno izvedeni tako da mogu reagovati samo
na pobudu u odreenom pravcu. Ta tri pravca su meusobno upravna, ime se ostvaruje mogunost potpunog trodi-
menzionog reprodukovanja oscilacija sredine u funkciji vremena.
____________________________________________________________________________
upodnog (i1) i prelomljenog (i2) seizmikog zraka na toj graninoj ravni, proporcionalan
koliniku brzina prostiranja seizmikih talasa u tim sredinama (slika 27):
sin i1 V1
=
sin i2 V2
Za potrebe seizmikih istraivanja u primijenjenoj geofizici, intenzivno su razvijenadva pravca

seizmikih metoda, zavisno od vrste seizmikih talasa koje koriste: refrakcione i reflektivne
metode. Obije ove metode istraivanja koriste vjetake izvore seizmikih talasa, a registrovanje
elasti;nih oscilacija tla obavlja se na velikoj seriji specijalnih seizmikih senzora (prijemnika)
koji se nazivaju geofonima koji se obino postavljaju u linijskom rasporedu. Kao izvor
seizmike pobude koriste se najee: mehaniki udar (za lokalna ispitivanja), zatim eksploziv,
specijalni tzv. vobrosajz (vibroseis) maine sa hidrauki kontrolisanim oscilovanjem, koji se
postavljaju na velikim kamionima, najee korieni u vidu serije sinhronizovanih maina
kojima se izazivaju mehanike vibracije za duboka reflektivna seizmika istraivanja, itd.
Slika 28. Izgled jednog refrakcionog seizmikog profila. Razliite nijanse boja izraavaju razliite brzine
prostiranja seizmikih talasa.
Kod refrakcionih metoda registruju se i prouavaju seizmiki talasi prelomljeni (refraktovani) na

granicama geolokih sredina sa razliitim brzinama prostiranja seizmikih talasa (slika 28). Kod
ove metode je karakteristino da je dubina maksimalnog ispitivanja obino (znatno) manja od
dimenzije primijenjenog profila, obino do dubine od nekoliko desetina pa i stotina metara.
Izgled jednog interpretiranog refrakcionog profila prikazan je na slici 28, na kojem su razliitim
nijansama izdiferencirane sredinama sa razliitim brzina seizmikih talasa.
Slika 29. ema reflekovanja seizmikih talasa sa razliitih graninih ravni i odgovarajui izgled
registrovanih talasnih frontova (gornji dio slike lijevo); b) izgled tipine reflektivne seizmike
sekcije sa indikacijom amplitudnog nivoa seizmikih talasa do dubine od nekoliko kilometara
(desno).
____________________________________________________________________________
Kod reflektivnih metoda registruju se odbijeni (reflektovani) seizmiki talasi na granicama
sredina razliitih elastinih svojstava (slika 29). Ova metoda se dominantno koristi za ispitivanje
dubokih geolokih struktura, preteno za istraivanje leita ugljovodonika, dakle za ispitivanja
na dubinama i do nekoliko kilometara. Kod takve vrste istraivanja, obavlja se tzv. seizmika
stratigrafska interpretacija iji je cilj identifikovanje stratigrafskih elemenata na profilu, koji su
manifestovani kao reflektivni paketi prepoznatljivi na seizmikim sekcijama. Na slici slika 30 je
prikazan izgled jedne tipine rflektivne seizmike sekcije snimljene u podmorju Atlantika, sa
elementima stratigrafske interpretacije. Na ovoj slici je indicirano nekoliko markantnih granica
razliitih paketa sedimenata, dok se u njenom dnu nazire zatamnjena kontura okeanske kore, kao
jasan reflektor seizmikih talasa.
Slika 30. Izgled jedene tipine seizmike sekcije registrovane u primjeni reflektivne metode istraivanja
dubokih struktura pri istraivanju sedimentnog kompleksa u zoni okeanskog dna, sa elementima
strukturne interpretacije.
Za potrebe istraivanja leita ugljovodonika, danas se esto koristi i tzv. 3D seizmika

ispitivanja, odnosno ispitivanja koja se izvode na gustoj seriji ukrtenih seizmikih profila, na
kojima se registruje proces prostornog (3D) reflektovanja seizmikih talasa. Numerika obrada
tih reztultata je vrlo kompleksna, a rezultira interpretacijom cijelog zahvaenog trodimenzionog
prostora, tako da je mogue vriti potpunu prostornu analizu reflektivnih povri, odnosno
izdvojenih geolokih struktura. Na slici 30a je prikazan jedan primjer 3D interpretiranog
seizmikog modela snimljenog u zoni rijeke Eufrat u Siriji, na kojem se mogu vrlo jasno zapaziti
kompleksni strukturni i tektonski elementi u verikalnom i horizontalnom pravcu.
Slika 30a. Primjer rezultata obrade i interpretacije 3D seizmikih ispitivanja jednog lokaliteta na rijeci
Eufrat, u Siriji.
____________________________________________________________________________
5.6. Daljinska detekcija

Daljinska detekcija je nauna oblast geofizike (iako se moe vezati i za mnoge druge oblasti, kao
to su geologija, geodezija i dr.) koja se bavi prikupljanjem informacija o zemljinoj povri bez
neposrednog kontakta sa njom. Daljinska de-
tekcija se sastoji u registrovanju informacija
sadranih u slici stvorenoj reflektovanjem, ili
emitovanjem elektromagnetske energije sa
zemljine povri, zatim njihovoj obradi, analizi
i primjeni tih informacija. Taj proces obuhvata
sljedee elemente (slika 30b):
A Izvor energije ili reflektovanje incidentne
(upadne) energije na tlo,
B zraenje i uee atmosfere u njegovom
prenoenju (interakcija) na putu ka tlu i od tla,
C interakcija energije zraenja sa tlom (re-
flektovanje ili emitovanje), Slika 30b. Principi daljinske detekcije.
D registrovanje elektromagnetske energije
udaljenim sonzorom,
Talasna duina (m)
Boja
E prenos registrovanih informacija u elektronskom od do
obliku do stanice na Zemlji gdje se vri obrada tih in- ljubiasta 0,400 0,446
formacija, plava 0,446 0,500
F analiza i interpretacija (tumaenje) podataka o zelena 0,500 0,578
snimljenim objektima na Zemlji i uta 0,578 0,592
narandasta 0,592 0,620
G primjena rezultata opservacija daljinske detekcije u
cilju rjeavanja odreenog strunog ili naunog prob- crvena 0,620 0,700
lema. Talasne duine boja u vidljivom dijelu
spektra.
Za potrebe daljinske detekcije, snimanje se obavlja u
relativno irokom dijapazonu spektra elektromagnetskog zraenja, obuhvatajui etiri osnovna
domena talasnog zraenja: ultraljubiasti, vidljivi, infracrveni i mikrotalasni. Svaki od tih
domena koristi se za snimanje odreenih karakteristinih objekata i pojava na tlu, kao to su
graevinski objekti, reljef, ume, vodene povri, vazdune mase itd. Svi takvi objekti reflektuju
primljeno ili emituju svoje elektromagnetsko zraenje na razliitim talasnim duinama i sa
razliitim intenzitetom tog zraenja (u domenu infracrvenog,
vidljivog, mikrotalasnog ili ultravioletnog zraenja). Tako,
na primjer, neke stijene i minerali izraavaju fluoroscentna
svojstva kada se osvijetle ultraljubiastim (UV) dijelom
spektra elektromagnetskih talasa (ultraljubiastom
svjetlou), pa se za njihovo kartografisanje koristi
ultraljubiasti dio spektra. Na slici 30d je prikazan primjer
ponaanja vode i vegetacije u odzivu na iroki spektar
elektromagnetskog zraenja (u vidljivom i donjem dijelu
infracrvenog zraenja), pri emu je uoljivo da voda
praktino ne reaguje reflektivno na talase iznad 0.8
mikrometara, dok vegetacija, nasuprot tome, iznad 0.75
mikrometra stvara vrlo intenzivno reflektovanje Slika 30c. Princip satelitskog
elektromagnetskog zraenja. snimanja podataka na tlu.
____________________________________________________________________________
Senzori pomou kojih se snimaju slike za potrebe daljinske detekcije se obino instaliraju na
trupu aviona, kosmikog broda ili satelita (slika 30c), a mogu biti u vidu kamera, radara, sonara,
seizmografa, gravimetara i sl.
Metode daljinske detekcije danas se veoma

intenzivno primjenjuju u istraivanjima za potrebe
brojnih naunih domena, a posebno: geodezije,
geofizike, geologije, geotermije, meteorologije,
ekologije, umarstva, vodoprivrde, poljoprivrede,
hidrologije, za vojne potrebe i u mnogim drugim
ivotnim i privrednim granama. Tako, na primjer,
daljinska detekcija se u geologiji koristi pri
regionalnom i detaljnom kartografisanju
(kartiranju) povrinskih sedimenata, za
ralanjivanje litolokih jedinica na terenu,
snimanje terenskih strukturnih karakteristika Slika 30d. Reflektovanje elektromagnetskog
(tektonskih, morfolokih itd.), istraivanje spektra vode i vegetacije u funkciji ta-
ugljovodonika, ekogeoloka, seizmoloka i lasne duine.
geobotanika ispitivanja, kao i brojna druga.
____________________________________________________________________________
6. GEOLOGIJA
Geologija je nauka o Zemlji u cjelini, koja prouava stvaranje stijena od kojih je sainjena
Zemlja, zatim minerala koje ine stijene, kao i svih drugih, brojnih geolokih procesa koji utiu i
uestvuju u razvoju nae planete u cjelini.
Geoloki procesi na planeti Zemlji su veoma brojni, a prema brzini njihove realizacije, dijelimo
ih na brze i spore. Od sporih geolokih procesa razlikujemo: stvaranje stijena, hemijsko i
mehaniko razaranje stijena, hemijsku cjementaciju estica pijeska i
formiranje razliitih sedimentnih stijena, prekristalizaciju jedne vrste
stijena i formiranje novih vrsta (metamorfizam), formiranje planinskih
grebena (tektonizam), lagano kretanje kontinenata (tektonika ploa),
glacijaciju, klimatske promjene i slino. Brzi geoloki procesi
obuhvataju: erozije obala u olujama, vulkanske erupcije i formiranje
vulkanskih kupa, zemljotrese, klizita, odrone, pustinjske oluje, udare
meteorita i slino. Svi ovi procesi se stalno odvijaju na Zemlji i danas, a
geologija (kao i brojne discipline koje iz nje izviru, ili su njen sastavni
dio) konstantno ih prouava i svakim danom bolje spoznaje.
Jovan Cviji Geologija je veoma kompleksna nauna oblast, koju ini vie
subnaunih disciplina. Tako, na primejr, Mineralogija predstavlja
domen geologije u kojem se prouava nastanak, vrste i hemijski sastav minerala, kao gradivnih
komponenata stijena. Oblast geologije u kojoj se vri prouavanje stijena i uslovi njihovog
nastanka, naziva se Petrologijom, a njen sastavni dio je Petrografija iji predmet je opis stijena,
njihov teksturni izgled, mineralni sastav i dr. Strukturna geologija se bavi prouavanjem
deformacija stijena, stvaranje nabora, rasjeda i drugih strukturnih oblika u njima. Dio geologije,
koji se bavi prouavanjem hemijske kompozicije Zemlje (ali i drugih nebeskih tijela), zatim
hemijskim procesima i reakcijama stijena i minerala, kao i ciklusom njihove hemijske
razgradnje, transporta i depozicije (odlaganja) u vremenu i prostoru, naziva se Geohemijom.
Istorijat geolokih istraivanja na Balkanu, na prostoru bive Jugoslavije, kao i sadanje Dravne
zajednice Srbija i Crna Gora, veoma je dug i plodan, a broj uspjenih istraivaa vrlo veliki.
Ipak, u toj plejadi velikana geoloke nauke sa prostora Balkana posebno se istie Dr. Jovan
Cviji (1865.-1928.) srpski geograf, geolog i antropolog, koji je bio i dugogodinji profesor na
beogradskom Univerzitetu, kao i na Univerzitetu u Sorboni (Pariz).
6.1. Minerali i stijene

Kao to je to opte poznato, cijela zemljina kora je
izgraena od stijena. Stijene predstavljaju agregate
vie minerala, a minerale grade atomi kombinovani
u kristalnoj strukturi (reetci).
Minerali po definiciji predstavljaju prirodne,

neorganske vrste tvorevine sa kristalnom
strukturom, razliitog hemijskog sastava. Minerali
nastaju kristalizacijom u istopljenim magmatskim
stijenama, ali i hemijskim ovravanjem i
kristalizacijom iz vodenog rastvora hidrotermalnih
voda, kao i biolokom aktivnou pri formiranju
nekih sedimentnih stijena. Hidrotermalnim vodama Slika 79. ematski prikaz kristalne reetke
kuhinjske soli (NaCl).
____________________________________________________________________________
se nazivaju vrele podzemne vode, zasiene bogatim hemijskim rastvorima i jonima, koje iz
dubljih djelova zemljine unutranjosti, cirkulacijom kroz pukotine i porozne djelove stijena,
dospijevaju u plie, hladnije djelove, u kojima zbog pada temperature zapoinje izdvajanje
rastvorenih materija i formiranje kristala u procesu kristalizacije, kao i orudnjenja. Svaki proces
kristalizacije se karakterie odreenom temperaturom i pritiskom na kojima se odvija.
Formiranje kristalne strukture zahtijeva organi-zovano ponavljanje atomske kombinacije u

kristalnoj reetci minerala, saglasno naelektri-sanju atoma koji grade kristal. Poto dimenzije
atoma znaajno zavise od broja njegovih elektrona, to atomi razliitih elemenata imaju razliite
dimenzije. Na slici 79 ematski je prikazana kristalna struktura kuhinjske soli (NaCl) na kojoj se
vidi da je svaki atom Natrijuma okruen atomom Hlora i obrnuto. Naelektrisanje svakog atoma
Hlora je 1, a svakog atoma Natrijuma +1, to rezultuje neutralnim stanjem kristala u cjelini.
Nain organizacija kristalne reetke utie na sam izgled kristala, koji ine kristalne ravni. Dio
geologije koji se bavi prouavanjem kristala naziva se kristalografija, a minerala mineralogija.
Slika 80. Kristali kvarca (SiO2) lijevo i fluorita (CaF2) desno.
Do sada je utvreno vie od 3.000 minerala (slika 80). Njihovim koncentrisanjem nastaju
orudnjenja, a kombinovanjem - stijene. Minerali koji grade stijene formirani su razliitim
komponovanjem hemijskih elemenata. U okviru poglavlja Zemljina unutranjost, u tabeli 3,
naveli smo najzastupljenije hemijske elemente u zemljinoj kori. Radi podsjeanja, ponovimo da
pored kiseonika, najvee uee u zemljinoj
kori imaju: silcijum, aluminijum, gvoe i Tabela 4.
kalcijum, koji zajedno ine neto preko 91
% njenog ukupnog, teinskog sastava. Grupa Tipian Hemijski
minerala predstavnik sastav minerala
Sulfidi Galenit PbS
U prirodi postoje minerali koji imaju isti Pirit FeS2
hemijski sastav, ali razliite kristalne forme
Oksidi Korund Al2O3
kada se i nazivaju polimorfni kristali, a
njihov nain kristalizacije zavisi od Hematit Fe2O3
temperature i pritiska sredine u kojoj Karbonati Kalcit CaCO3
nastaju. Tako, na primjer, Ugljenik (C) gradi Malahit Cu2(CO3)(OH)2
dva polimorfna kristala: grafit i dijamant.
Sulfati Anhidrit CaSO4
Grafit je vrlo mek, kristalni oblik ugljenika
koji nastaje na relativno niskim Gips CaSO4-2(H2O)
temperaturama i pritiscima, dok dijamant, Silikati Beril Be3Al2(SiO3)6
koji je najtvra poznata prirodna supstanca, Kvarc SiO2
nastaje pod vrlo visokim pritiscima (preko Fosfati Apatit Ca5(F,Cl,OH)(PO4)
50 hiljada atmosfera) i temperaturama
____________________________________________________________________________
(iznad 1.500 0C) u dubokim djelovima zemljine kore. Pri viim temperaturama, zbog vee
oscilacije atoma, nastaju kristali kod kojih su rastojanja atoma u reetci vea. Poveanje pritiska,
meutim, utie na sabijanje atomske strukture, to utie na kompaktnije pozicioniranje atoma u
kristalnoj reetci.
Tabela 4 sadri neke tipine: sulfidne, oksidne, karbonatne, sulfatne, silikatne i fosfatne minerale
i njihov hemijski sastav.
Kao to smo naveli, stijena se moe definisati kao agregat, tvorevina jednog ili vie minerala. U
Geologiji se prema nainu formiranja izdvajaju tri osnovne grupe stijena: magmatske,
sedimentne i metamorfne.
6.1.1. Magmatske stijene
Prema nainu i mjestu nastanka, magmatske stijene mogu biti vulkanske i intruzivne. Vulkanske
stijene nastaju mirnim ili eruptivnim (u vulkanskim erupcijama) izlivanjem istopljene magme iz
zemljine unutranjosti (spoljanjeg omotaa) i njenim brzim hlaenjem i kristalizacijom na
zemljinoj povri (slika 81).
Magma predstavlja mjeavinu

istopljenih stijena, kristala i
gasova. Ona ima manju gustinu od
okolnih stijena, pa se zbog toga
probija ka manjim dubinama i
povri Zemlje. Ukoliko dospije do
slobodne zemljine povri (kada se
naziva lava), eruptivno e se izliti
i formirati vulkanske ili izlivne
stijene (ekstruzivne). Ukoliko se
magma ohladi i kristalie prije
nego to dospije na povr Zemlje,
formirae utisnute stijene na nekoj Slika 81. Izgled vulkanske erupcije.
dubini, koje se tada nazivaju
plutonske ili intruzivne. Brzo hlaenje magme i nastanak vulkanskih stijena na zemljinoj povri,
uslovie nepotpunu kristalizaciju, to e rezultirati formiranjem sitnih kristala, koji e teko moi
da se zapaze golim okom. Meutim, lagano hlaenje u dubljim djelovima zemljine kore pri
stvaranju intruzivnih stijena, omoguie stvaranje znatno krupnijih kristala.
Tabela 5.
Grupa Tipian Hemijski sastav Temperatura
stijena predstavnik SiO2 (%) sadraj Fe, Mg sadraj Ca,K,Na magme (0C)
Bazalt gabro 40 - 55 visok nizak 1.000 1.200
Andezit diorit 55 - 65 srednji srednji 800 1.000
Riolit granit 65 - 75 nizak visok 650 - 800
Hemijski sastav magme je kontrolisan sadrajem elemenata u zemljinoj unutranjosti. Ipak,

99.9% sastava magme ine sljedei elementi: Si, Al, Fe, Ca, Mg, K, Na, H i O. Poto je kiseonik
najzastupljeniji u sastavu magmatskih stijena, u hemijskim analizama se obino prikazuju
sadraji oksida navedenih elemenata. SiO2 je najrasprostranjeniji oksid u magmatskim stijenama.
Prema ueu ovog oksida u magmatskim stijenama, one se dijele na tri grupe: bazaltne,
____________________________________________________________________________
andezitske i riolitske, kako je to navedeno u tabeli 5. Tipian predstavnik bazaltnih stijena je
gabro, andezitskih - diorit, a riolitskih - granit.
Kao to smo konstatovali, sastavni dio magme je i gas. On daje magmi eksplozivni karakter.
Gasove najee ini vodena para, ugljen dioksid, manje koliine sumpora, hlora i fluora.
Takoe smo ve pomenuli da, kada magma dospije do zemljine povri, nastaje erupcija, koja
moe biti mirna ili eksplozivna, to zavisi od koliine gasova koje sadri. Pri eksplozivnom
izlivanju lave formira se vulkanski krater i nastaju piroklastiti i pepeo koji se rasipaju oko
kratera na velika rastojanja (slika 84). Oblaci gasa i pepela obino se izdiu visoko iznad vulkana
i mogu dostii visini i preko 50 kilometara (slike 81 i 82).
Slika 82. Bazaltna lava na padinama vulkana (lijevo) i struktura vulkana sa tipovima intruzija (desno).
Intruzivne stijene se stvaraju utiskivanjem magme u plie stijene zemljine kore i njenim
laganim hlaenjem (usljed usporenog gubitka toplote u zemljinoj unutranjosti), kristali-zacijom
i ovravanjem, stvarajui razne oblike utisnutih stijena (slika 82a): dajk (prizmatini plitki
intruziv magmatskih stijena strmog nagiba, irine do 20 metara), lakolit (forma oblika ogromne
peurke stvorena izdizanjem gonjih slojeva i utiskivanjem magme u stvoreni prostor), batolit
(vrlo velika intruzivna tijela kompleksnog oblika) i druge.
Slika 83. Raspored vulkana u Svijetu. Slika 84. Naslage piroklastita u krateru Dotsero
(Kolorado, SAD).
Broj vulkana na Zemlji je vrlo veliki, a njihov poloaj je saglasan sa globalnim tektonskim
procesima. Praktino svi subdukcioni procesi su praeni aktivnim vulkanima. Na slici 83
prikazana je distribucija vulkana na cijeloj Zemlji, sa koje se vidi vrlo dobra koncidencija
njihovog poloaja i zona sa intenzivnim procesima globalne tektogeneze.
Piroklastiti su odlomci vulkanskog materijala sa vulkanske kupe, koji pod erupcijom mogu biti odbaeni na velika
rastojanja.
____________________________________________________________________________
I na prostoru Mediterana vulkani se javljaju u nizu du linije najintenzivnijih tektonskih
procesa: na apeninskom poluostrvu, Siciliji, helenskom luka i dalje u Turskoj. Najvei njihov
broj je ugaen. Najznaajniji ivi vulkani u ovom dijelu su u Italiji: Etna na Siciliji, Vezuv kod
Napulja, Lipari, Stromboli i Vulkano na Liparskim ostrvima sjeverno od Sicilije, dok u
Egejskom moru ima 7 vulkana: Kos, Milos, Metana, Nisiros, Santorini, Susaki i Jali (slika 85).
Slika 85. Poloaj aktivnih vulkana na prostoru Italije (lijevo) i Grke (desno).
Orudnjenja nastaju koncentrovanjem jednog ili vie minerala u stijenskoj masi, djelovanjem
nekog geolokog procesa, kao to su hidrotermalna ili sedimentna mineralna depozicija ili
izluivanje iz hladnog hemijskog rastvora nastalog rastvaranjem stijena.
Neki termini vezani za vulkan:

Krater je centralno udubljenje vulkana izazvano eksplozivnim izbacivanjem magme.
Kaldera predstavlja centralnu depresiju vulkana, formiranu nakon erupcije, kolapsiranjem (uruavanjem)
dijela vulkanske kupe u upljinu nastalu izbacivanjem magme.
Termalni izvor nastaje isticanjem zagrijane vode (obino mineralizovane) u zonama ugaenih vulkana,
dok gejzir oznaava eruptivno izbijanje vrue vode u okolni prostor pod dejstvom gasova.
Sulfatara i fumarola su otvori u tlu u zonama starih vulkana iz kojih jo uvijek izbijaju vulkanski gasovi
(obino sumporna jedinjenja).
Trodimenzini model dva vulkana na Baliju (Filipini) Unutranja struktura vulkana
6.1.2. Sedimentne stijene

Sedimentne stijene nastaju u vodenim sredinama (dominantno u morima, okeanima i jezerima,
ali i rijekama i potocima) laganim taloenjem sitnozrnog erodovanog materijala, koji je na
____________________________________________________________________________
mjesto taloenja transportovan dejstvom povrinskih vodenih tokova ili vjetrova, formirajui
uslojene depozite tog materijala. Sedimentovani materijal zatim, pod dejstvom teine gornjih
slojeva, biva izloen znaajnim pritiscima pod kojima, tokom vremena doivljava zbijanje i
cjementovanje, odnosno ovravanje, a itav proces konsolidacije sedimentne stijene kratko se
naziva dijageneza. Djelove
sedimentnih slojeva mogu
initi i vrsti (karbonatni)
ostaci uginulih morskih i
jezerskih ivotinja, u vidu
fosila. Erozija je stalno
aktivni geoloki proces
otkidanja sitnih estica i
komadia materijala stijena sa
kopna, pod dejstvom
povrinske vode i vjetra, koje
se dalje transportuju vodom ili
vjetrom do mjesta
pretaloavanja. Veina stijena
koje vidimo na zemljinoj
Slika 86. Izgled tipine, neporemeene horizontalne slojevitosti.
povri, kao to je to sluaj i na
prostoru Dinarida, pripadaju grupaciji sedimentnih stijena.
Stijene koje nastaju pretaloavanjem nekih drugih, erodovanih stijena i cjementacijom tih
fragmenata, nazivaju se klastine stijene. Takve stijene su, na primjer krenjaci, pjeari,
konglomerati, gline itd. Hemijskim odlaganjem rastvorenih materija preteno u morskoj vodi
formiraju se hemijske sedimentne stijene, kao to su gips, so i slino. Taloenjem i
cjementovanjem organskih ostataka biljaka i ivotinja, nastaju organske stijene (npr. ugalj).
Veliina zrna u sedimentnim stijenama diktirana je brzinom kretanja tih estica u fazi njihovog
transportovanja do mjesta taloenja. Iz tih raloga, sedimenti su obino sortirani po veliini zrna.
Klastini sedimenti se zato dijele na krupnozrne (sa zrnima preko 2 mm u preniku, kada se
nazivaju ljunak), srednjezrne (pijesak, sa prenikom izmeu 0,0625 i 2 mm) i finozrne ili
sitnozrne (glina, mulj, les, sa prenikom zrna ispod 0,0625 mm).
Sedimenti koji nastaju erozionim djelovanjem velikih masa lednika na tlu i transportovanjem i
oblikovanjem (zaobljavanjem) tako stvorenog krupnozrnog materijala (odlomaka stijena, u vidu
krupnozrnog ljunka i pijeska, kao i krupnijih blokova stijena) nazivaju se morenskim
sedimentima ili morenama, koje smo ve pominjali kod glacijalnih procesa (poglavlje 4.3).
Morenski sedimenti obino zapunjavaju vee neravnine u reljefu preko kojih je preao lednik u
fazi njegovog sputanja ka niim kotama terena, a takvi sedimenti mogu imati debljinu i do
nekoliko desetina metara.
Fosil je okamenjeni ostatak flore ili faune, koji nastaje dugotrajnim hemijskim procesima u sedimentnim
stijenama.
____________________________________________________________________________
Slika 87. Sedimentne stijene: krenjak (lijevo) i konglomerat (desno).
Po svom sastavu, sedimentne stijene mogu biti silikatne ili karbonatne, zavisno od toga dali
sadre vie silikatne ili karbonatne komponente u svom sastavu. Takoe, prema stepenu
cjementacije estica, sedimentne stijene mogu biti: nevezane (necjementovane), poluvezane i
vezane.
U vrlo rasprostranjene sedimentne stijene Svijeta, ali i prostora Balkana i Crne Gore spada
krenjak (vezana karbonatna stijena), koji je dominantno kalcijum-karbonatni (CaCO3) sediment,
posebno intenzivno stvaran tokom cijeog Mezozoika (slika 87). Pomenimo jo neke
rasprostranjene sedimentne stijene: glina (poluvezana silikatna stijena), pjear, konglomerat
(vezane, karbonatne ili silikatne stijene).
6.1.3. Metamorfne stijene

Prekristalizacijom (promjenom kristalne strukture) sedimentnih i magmatskih stijena pod
dejstvom visokih pritisaka, temperature, kao i infiltriranjem hemijskih i gasnih rastvora u neku
sedimentnu ili vulkansku stijenu, nastaju metamorfne stijene. Metamorfoza stijena se obino
zbiva u dubljim djelovima zemljine kore. Stijena nastala u metamornim procesima se karakterie
tzv. folijacionom strukturom (prethodna struktura minerala je sabijena du jedne ravni, to
rezultira izduenim mineralnim komponentama u jednom pravcu slika 89).
Slika 88. Grafika ema procesa stvaranja metamorfnih stijena.

____________________________________________________________________________
Toplota je znaajan agens u stvaranju metamorfnih stijena. Prve promjene u stijenama pod
dejstvom toplote nastaju ve na 200 0C, kada zapoinju promjene kristalne strukture minerala u
stijeni, ime zapravo nastaju novi minerali (slika 88). Pod visokim pritiskom i temperaturom,
nasumino orijentisani kristali u stijeni, zauzimaju ureeni pravac, stvarajui folijalnu strukturu
stijene (slika 89). Metamorfoza stijene prestaje kada temperatura izazove kompletno topljenje
stijene (izmeu 600 i 1.200 0C). Ako se stijena zagrije i istopi do temperature kada postaje
magma, tada e magma, nakon hlaenja, formirati novu magmatsku stijenu. Dakle,
metamorfizam je evidentan samo kod stijena koje ne doive potpuno topljenje. Zagrijavanje
stijene u njihovoj metamorfozi nastaje kroz procese subdukcije dijela okeanske ili kontinentalne
zemljine kore, ili u intruzivnim procesima magme. Na
formiranje metamorfne stijene transformacijom
sedimentnih i magmatskih stijena, moe znaajno
uticati i visoki pritisak, stvoren u tektonskim
procesima.
Najizrazitiji efekat pritiska u metamorfozi stijene je

reorijentacija kristala minerala u stijeni. Pod vrlo
visokim pritiscima, stijena postaje plastina, Slika 89. Procesom folijacije, od nasu-
stvarajui izduene mineralne strukture. Najzad, mino orijentisanih minerala (a),
kombinovanim djelovanjem vode i ugljen dioksida u pod pritiskom se stvara ureena
struktura (b).
procesu metemorfoze, nastaje dodatna hemijska
reakcija u stijeni, kada se obino stvaraju novi minerali, zamjenom ili dodavanjem jona nekih
elemenata u postojeu mineralnu strukturu.
Tipian predstavnik grupe metamorfnih stijena je gnajs (slika 90). Metamorfozom krenjaka
(zamjenom dijela kalcijumske komponente magnezijumskom) u procesu koji se naziva
metasomatoza, nastaje stijena dolomit, koja je po izgledu slina krenjaku, ali ima znatno
svjetliju boju, sa uoljivom kristalastom strukturom. Prekristalizacijom krenjaka pod visokim
temperaturama nastaje mermer, koji se odlikuje krupnozrnom kristalnom strukturom (slika 90).
Prekristalizacijom krenjaka u metamorfnom procesu, nastaje mermer.
Slika 90. Metamorfna stijena gnajs (lijevo) i dolomit (desno).
6.2. Geoloko datiranje vremena
Vremensko datiranje nekog dogaaja u geologiji moe biti apsolutno i relativno. Apsolutno
datiranje pretpostavlja izraavanje starosti dogaaja u apsolutnim vremenskim jedinicama (u
geologiji to su godine). Relativno pozicioniranje nekog dogaaja u vremenu vezuje se za neke
druge dogaaje, koji opet mogu biti postavljeni relativno ili apsolutno u vremenu. Pri tome se
njegova starost ne izraava u godinama (u geologiji) ve se vezuje za relativne markere u
vremenu.
____________________________________________________________________________
6.2.1. Apsolutno radiometrijsko datiranje

Kao to smo naveli, Zemlja je stara oko 4,6 milijardi godina, dok najstariji mineral pronaen u
pjearima zapadne Australije datira od prije 4,1 do 4,2 milijarde godina. Najstariji ostaci ivih
organizama potiu od prije 2,5 milijarde godina, dok su prvi reptili nastali prije 245 miliona
godina, a prvi sisari prije 66,4 miliona godina. Najstariji ostaci ovjeka datiraju od prije 2
miliona godina. Svi ovi podaci o apsolutnom vremenu odreeni su primjenom savremenih
metoda radiometrijskog datiranja.
Radiometrijsko datiranje je bazirano na postojanju procesa spontanog radioaktivnog raspada
pojedinih elemenata, kao i na postojanju izotopa atoma. Radioaktivnost je otkrio jo 1896.
godine Henri Bekerel, ali je primjena radiometrijskih metoda datiranja zapoela tek
pronalaskom masenog spektrometra, poslije I svjetskog rata. Do sada je razvijeno preko 40
metoda radiometrijskog datiranja.
Poznato je da je veina elemenata u prirodi stabilna i da se ne mijenja

tokom vremena, dok je izvjestan broj nestabilan i spontano se
transformie u druge elemente, procesom nazvanim radioaktivni raspad.
Dakle, radioaktivni raspad elementa predstavlja spontanu transformaciju
jednog atoma u drugi - izbacivanjem ili prihvatanjem subatomskih estica
u/iz okolnog prostora.
Radi pojanjenja procesa prelaska iz jednog atoma u drugi, uzmimo za

primjer atom kalijuma (K) koji ima atomsku masu 40, odnosno ima
ukupno 19 protona i 21 neutron u jezgru. Prirodno svojstvo Kalijuma je Henri Bekerel
da se tokom odreenog vremena 11 % ukupnog broja atoma koji se
primanjem jednog elektrona na svoju atomskuj ljusku, raspadne u Argon (Ar - inertni gas) sa
istim masenim brojem, ali sa 18 protona i 22 neutrona, dok se ostatak od 89 % atoma Kalijuma -
gubitkom jednog elektrona sa ljuske - pretvara u atom Kalcijuma (Ca) sa 20 protona i 20
neutrona.
Radioaktvni atom pretea (ili

roditelj) uvijek se raspada na atom
stabilnog nasljednika (ili
potomka). Mnogi radioaktivni
elementi mogu se koristiti kao
geoloki asovnici, jer se svaki
radioaktivni elemenat raspada
konstantnom brzinom (broj
raspadnutih atoma u odnosu na
ukupan broj), koja je specifina za
svaki elemenat. Pri tome je
oigledno da je koliina raspadnutih
atoma u jedinici vremena, Slika 91. Zakonitost raspada radioaktivnog pretee u
proporcionalna poetnom broju stabilnog nasljednika
atoma pretee. Dakle, kada je
Izotopima se nazivaju atomi nekog istog elementa koji u jezgru imaju isti broj protona, ali razliit broj neutrona.
Dakle, izotopi su elementi sa razliitim brojem neutrona u jezgru. Tako, na primjer, u prirodi postoje tri izotopa
Kalijuma: 39K (koji je stabilan ne raspada se), zatim 40K (koji se raspada na 40Ar i 40Ca) i najzad 41K (koji je takoe
stabilan).
Henri Becquerel (1852-1908), francuski fiziar, dobitnik Nobelove nagrade za Fiziku 1903. godine.
Maseni spektrometar predstavlja ureaj za utvrivanje mase i relativne koncentracije atoma i molekula u uzorku
nekog materijala, koji funkcionie na bazi mjerenja duine putanje jonizovanog atoma (koja je diktirana njegovom
masom) u snanom magnetskom polju spektrometra.
____________________________________________________________________________
poznata brzina raspada nekog elementa, mogue je utvrditi vrijeme u okviru kojeg se odigrao
njegov raspad, mjerei odnos preostale koliine radioaktivnog atoma pretee i koliine
rezultujuih atoma stabilnog nasljednika (slika 91).
Brzina dezintegracije radioaktivnih elemenata izraava se njihovim tzv. vremenom poluraspada

(ili poluivotom) to podrazumijeva vrijeme za koje se polovina atoma originalne koliine tog
radioaktivnog elementa raspadne na svoje potomke. Na primjer, vrijeme poluraspada za 238U
iznosi 4,5 milijardi godina, a za 14C samo 5.730 godina.
Matematiki izraz koji povezuje brzinu radioaktivnog raspada i proteklo geoloko vrijeme (t) od
nastanka uzorka, ima jednostavnu formu:
1 D
t= ln1 +
P
pri emu D predstavlja broj atoma nasljednika u vrijeme analize uzorka, P je broj atoma
roditelja u isto vrijeme, ln je oznaka prirodnog logaritma (za osnovu e), dok oznaava
konstantu radioaktivnog raspada atoma, koja je je u relaciji sa njegovim poluivotom T (tabela 6)
u vidu:
ln( 2 )
=
T
U momentu kada magma izlivanjem na zemljinu povr (ili utiskivanjem u stijene) zapone
proces hlaenja i kristalizacije, broj atoma pretee se resetuje (vraa u poetno stanje) u
kristalnoj strukturi minerala te stijene, odnosno od tog momenta e zapoeti evidencija
diferencijacije pretee na potomke, koju emo zapravo konstatovati ispitivanjem uzorka stijene
u laboratoriji. Meutim, ovo nee vaiti za sedimentne stijene, jer su radioaktivni minerali u
esticama tih stijena formirani u vrijeme stvaranja originalne magmatske stijene, koja je zatim
erodovana i pretaloena. Dakle, radiometrijskim datiranjem sedimentne stijene bilo bi utvreno
vrijeme nastanka magmatskog izliva (odnosno minerala te stijene koji je ispitivan u sedimentnoj
stijeni).
Najee korieni radioaktivni elementi, sa svojim produktima, poluivotom i vremenskim

intervalom u kojem se koriste za radioaktivno datiranje, navedeni su u tabeli 6. Radioaktivni
elementi Uran, Torijum i Rubidijum (sa istim potomkom Olovom, ali sa razliitim izotopom)
koriste se za utvrivanje vrlo velikih starosti (preko 10 miliona godina), s obzirom na njihovo
veoma dugo vrijeme poluraspada. Radimetrijsko datiranje Kalijumom (i njegovim potomcima
Argonom i Kalcijumom) upo-
trebljava se za starosti preko 50 Poluivot Interval primjene
Pretea Potomak
hiljada godina, a Ugljenik C 14 (godine) (godine)
(sa potomkom Azotom) za 238
U 206
Pb 4,5 milijardi
starost izmeu 100 godina i 70 235 207 preko 10 miliona
hiljada godina. Brojevi uz U Pb 710 miliona
elemente u tabeli oznaavaju 232
Th 208
Pb 14,0 milijardi
tzv. maseni broj atoma, to 87 87
Rb Sr 48.8 milijardi
predstavlja njegov ukupan broj
protona i neutrona. Maseni broj 40
K 40
Ar i 40Ca 1,26 milijardi 50.0004,6 milijardi
moe varirati za jedan isti 14 14
C N 5.730 godina 100 70.000
elemenat zbog razliitog broja
neutrona koji moe imati izotop Tabela 6. Najee korieni elementi za radiometrijsko datira-
takvog elementa. nje, sa njihovim potomcima, poluivotom i intervalom
starosti pogodnom za primjenu metode.
Ve vie puta pomenuta starost
____________________________________________________________________________
Zemlje (kao i ostalih planeta sunevog sistema) od 4,55 milijardi godina utvrena je sa tanou
od 1 %. Ova vrijednost je izvedena iz nekoliko razliitih injenica. Starost Zemlje, kao i drugih
nebeskih tijela, ne moe se odrediti direktno na osnovu materijala koji se nalazi na Zemlji, zbog
jednostavne injenice da je materijal koji gradi Zemlju u fazi njenog formiranja u potpunosti bio
istopljen, kao i da su erozioni procesi uslovili nestanak najstarijih stijena na njenoj povri.
Najstarija do sada pronaena stijena na Zemlji je datirana izmeu 3,8 i 3,9 milijardi godina, a
kao to je ve istaknuto, cirkonovi minerali u pjearima zapadne Australije stari su izmeu 4,1
do 4,2 milijarde godina. Primjenom utvrene zavisnosti u vremenu promjene kolinika izotopa
206
Pb (koji predstavlja produkt raspada 238U) i 207Pb (kao produkta raspada 235U - vidi tabelu),
sjedne i 204Pb s druge strane (konstrukcijom tzv. izohrone olova), u uzorcima vrlo starih stijena
sa Zemlje, sa relativno velikom tanou je utvrena starost Zemlje na 4,55 0,05 milijardi
godina.
Na uzorcima stijena sa Mjeseca utvreno je da je starost ovog jedinog zemljinog satelita

praktino ista kao i starost Zemlje do 4,6 milijardi godina. Kada su naunici zapoeli
sistematsko prouavanje starosti meteorita naenih na Zemlji, utvrdili su vrlo interesantan
podatak da su gotovo svi ispitivani meteoriti imali identinu starost od 4,56 milijardi godina.
Naime, kada su asteroidi (meteoriti su samo njihovi fragmenti) formirani, ohlaeni su relativno
brzo. Stijene asteroida kasnije nikada nijesu bile ponovo istopljene, to znai da radiometrijski
asovnik u njima nikada nije bio poremeen. Iz svega ovoga moemo izvesti i zakljuak da je
cijeli sunev sistem star najmanje 4,6 milijardi godina, s obzirom da je vjerovatno tana
pretpostavka da je cijeli sunev sistem nastao od istog materijala, priblino u istom vremenu, te
se radiometrisjkim datiranjem utvruje to vrijeme njihovog zajednikog nastanka.
Za radiometrijsko datiranje organskih ostataka nekadanjih ivih organizama (biljaka i ivotinja)

u geologiji i drugim naunim oblastima, najee se koristi metoda bazirana na Ugljeniku 14C.
Naime, poznato je da se u gornjim djelovima atmosfere, 14C stalno stvara kao posljedica
bombardovanja atoma Azota 14N kosmikim zracima. S obzirom na dugoronu postojanost ovih
procesa, odnos ova dva elementa (14C i 14N) u zemljinoj atmosferi je konstantan. ivi organizmi
disanjem, kontinualno vre razamjenu Ugljenika i Azota sa atmosferom, hranei se i vrei
fotosintezu (biljke). Dakle, sve dok je organizam iv, imae identian odnos elemenata 14C i 14N
kao i atmosfera. Nakon smrti organizma, zapoinje radioaktivni raspad nestabilnog 14C (sa
poluivotom od 5.730 godina) u stabilni 14N. Mjerenje koliine 14C u ostacima takvog organizma
omoguuje da se utvrdi vrijeme koje je proteklo od njegove smrti. Obino se datiranje metodom
14
C vri na uzorcima sa kostiju i zuba ivotinja, fosiliziranog drveta, koljki i slino. Zbog
relativno kratkog poluivota 14C od 5.730 godina, ova metoda se koristi samo za datiranje
materijala mlaih od 70 hiljada godina.
Imajui u vidu da postoji vrlo dobra podudarnost veoma velikog broja podataka radio-metrijskog
datiranja starosti, primjenom do sada razvijenih vie od 40 razliitih tehnika istraivanja, koje su
provjerene na kratkoronom planu (na primjer datiranjem magmatskih izliva poznate starosti ili
analizom organskog materijala poznate starosti kao to je utvrivanje statrosti drveta brojanjem
njegovih godova), moemo konstatovati da se ova metoda moe smatrati vrlo pouzdanom, te da
su utvrene starosti geolokih tvorevina na Zemlji vjerodostojne i svakim danom bivaju sve
pouzdanije.
6.2.2. Relativno datiranje u geologiji
Stratigrafija, kao geoloka disciplina koristi relativno datiranje (vremensko pozicioniranje)

sedimentnih slojeva, u prouavanju redoslijeda njihovog nastanka. Proces sedimentacije ili
Izohrona je termin kojim se oznaava linija koja spaja take sa jednakim vremenima neke pojave.
____________________________________________________________________________
taloenja materijala obavlja se na relativno ravnim ili blago nagnutim povrima morskog ili
jezerskog dna, tokom dugog niza godina. Novi, mlai sedimenti, prekrivaju starije i takav proces
se nastavlja sve do popunjavanja basena u kojem se taloenje izvodi ili do pojave nekog novog
geolokog procesa, koji e prekinuti ili izmijeniti prethodni reim taloenja.
Stratigrafija je bazirana na nekoliko principa,

Vrijeme nastanka
koji se koriste za relativno datiranje i Grupa organizama prije sadanjosti
prouavanje sedimenata. Tako, princip (milioni godina)
originalne horizontalnosti, izraava upravo Morski bezkimenjaci 540
opisani proces da su novonastali sedimenti
horizontalni ili blago nagnuti. Princip Ribe i kopnene biljke 438
superpozicije izraava da je, u neporemeenoj Amfibije 408
sredini, sloj koji se nalazi iznad drugog - mlai Reptili 320
od njega. Pincip originalnog bonog Sisari 208
rasprostranjenja iskazuje da se sloj prostire
bono sve dok neka druga struktura stijene to ne Biljke cvjetnice 140
promijeni. Princip presijecanja sedimenata Linija hominida 15-20
nalae da je sloj koji presijeca drugi sloj, mlai (ovjekolikih bia)
od njega, dok princip inkluzije (uklopka) kae Tabela 7. Vrijeme nastanka glavnih
da je struktura koja je inkluzirala (uklopjena ivotinjskih i biljnih vrsta
nekim procesom) u drugu starija od nje. Svi
ovi principi stratigrafije su razumljivi sami po sebi, ali omoguuju praktinu interpretaciju
(tumaenje) relativne dispozicije djelova sedimentnog kompleksa u geolokom vremenu i
utvrivanje istorijskog toka geolokih procesa koji su doveli do stvaranja te stijene.
Identifikovanjem odreenih vrsta fosila (koji su nastali u odreenom, relativno kratkom

geolokom vremenu) u slojevima, mogue je izvriti neto detaljnije relativno datiranje, koristei
metode biostratigrafije, odnosno vremenskog pozicioniranja sedimenata na osnovu poznate
relativne iili apsolutne starosti utvrenih fosila u njima.
Metod relativnog datiranja stijena i geolokih procesa korien je kao jedini metod gotovo
stotinu godina. Tek krajem
devetnaestog vijeka, otkriem
radioaktivnosti zapoinje
istraivanje apsolutnog datiranja
dogaaja, a samim tim i
prouavanje mogunosti
kalibracije (badarenja) relativne
geoloke skale vremena u
numeriku, apsolutnu.
6.2.2.1. Geoloka podjela istorije

Zemlje
Kao to smo naveli, prvi je-

dnoelijski organizmi nastali su
prije oko 3,8 milijardi godina.
Prve, znatno kompleksnije elije
su se pojavile prije 2,1-2,5
milijardi godina. Oko 680 miliona
godina prije dananjice, nastaju Slika 92. Geoloka podjela istorije Zemlje na ere i periode.
prvi vieelijski organi-zmi, a 540
____________________________________________________________________________
miliona godina unazad, zapoinje nagli razvoj vieelijskih organizama, poznat kao
Kambrijumska eksplozija ivog svijeta. Vrijeme nastanka osnovnih ivotinjskih i biljnih vrsta
moe se vidjeti iz tabele 7.
U Geologiji cijela istorija Zemlje je podijeljena na eone, ere, periode i epohe. U tabeli 8 grafiki
je prikazana ta podjela, uporedno sa indikacijom apsolutnog vremena, kao i vremenom pojave
znaajnijih vrsta organizama, biljaka i ivotinja.
Osnovni eoni u geolokoj istoriji Zemlje su: Fanerozoik (od dananjice do 540 miliona godina
unazad) i Prekambrijum. Ova dva eona dalje su izdijeljana na po tri ere i to, Prekambrijum se
dijeli na Proterozoik, Arhaik i Algonkij, dok Fanerozoik sadri: Paleozoik (koji obuhvata
period izmeu 245 i 540 miliona godina unazad), Mezozoik (66-245 miliona godina prije
dananjice) i Kenozoik (od danas do 66 milona godina unazad). Paleozoik se dalje dijeli na 6
perioda: Kambrijum, Ordovicijum, Silur, Devon, Karbon i Perm; Mezozoik je podijeljen na
tri ere: Trijas, Juru i Kredu, a Kenozoik na samo dvije periode: Tercijar i Kvartar, pri emu
Tercijar ima dvije podperiode: Paleogen i Neogen. Geoloka perioda Tercijar se dalje dijeli na
pet epoha: Paleocen, Eocen, Oligocen, koje pripadaju podperiodi Paleogen i epohe Miocen i
Pliocen, koji ine Neogen. Najzad, najmlaa perioda Kvartar se dijeli na dvije epohe: Pleistocen
i Holocen, koji traje i danas.
Geoloka podjela istorije Zemlje Tabela 8.

Starost
Eon Era Period Epoha (milioni god.)
Pojava vrsta
Holocen Veina ivotinja dananjice javila se prvi

Kvartar 0 1,8
Pleistocen put u ovoj periodi istorije
T Pliocen 1,8 - 5
e Neogen
Kenozoik r Miocen 5 - 24
Nestanak dinosaurusa; Razvoj sisara;
c
Oligocen 24 - 37 Pojava prve trave i ivotinja koje su se
i
njom hranile: konji, kamile, rinoceros, ...
F j Paleogen Eocen 37 - 58
a a
r Paleocen 58 - 66
n
e
Kreda 66 - 144
r
Dinosaurusi i prvi sisari; Pojava
o Mezozoik Jura 144 - 208 savremenog drvea
z
o Trijas 208 - 245
i
Perm 245 - 286
k Amfibolije i prvi reptili (ptice)
Karbon 286 - 360
Devon 360 - 408 Prve ribe; Javljaju se prvi oblici biljaka sa

Paleozoik drvenom strukturom stabla, kao i prve
Silur 408 - 438 ume
Ordovicijum 438 - 505 Prvi bezkimenjaci, primitivni oblici

biljaka na kopnu i moru
Kambrijum 505 - 540
Proterozoik 540 2.500 Vieelijski organizmi

Preka-
mbrijum Arhaik
2.500 3.800 Jednoelijski organizmi
Algonkij 3.800 4.600 Formiranje planete
Kambrijum je prva perioda ere Paleozoika vidi tabelu sa geolokom skalom vremena.
____________________________________________________________________________
Paleontologija
Dio geologije koji se bavi prouavanjem istorijskog razvoja ivih bia na Zemlji, baziranim na
njihovim fosilnim ostacima i njihovim hronolokim pozicioniranjem, naziva se paleontologija.
Fosili nastaju hemijskom zamjenom organskih komponenata u ivotinjskim i biljnim ostatacima
kalcijum-karbonatom ili silikatom (slika 93). Sastavni djelovi paleontologije su: paleozoologija
(paleontologija ivotinja), paleobotanika (prouavanje fosilnih ostataka biljaka) i
mikropaleontologija (pruavanje mikrofosila, odnosno mikrorganizama). Primarni znaaj
paleontologije je sadran u korienju fosilnih ostataka za odreivanje relativne starosti i
porijekla stijena koje ih sadre.
Slika 93. Fosil raka (lijevo) velikog pua vrste amonita (u sredini) i stare paprati (desno) u stijeni.
6.3. Tektonika, orogeneza i reljef

Izgled reljefa Zemlje svjedoi o intenzivnim tektonskim procesima u zemljinoj kori, koji, kao to
smo ve govorili u podglavlju o zemljinoj unutranjosti, predstavlja posljedicu geodinamikih
procesa globalnih razmjera, koji izazivaju pomjeranje kontinenata, odnosno globalnih tektonskih
ploa. Tektonske ploe (slika 36 u poglavlju o zemljinoj unutranjosti) obuhvataju oko 150
kilometara debele velike segmente litosfere, koje plutaju po astenosferi, odnosno gornjem dijelu
spoljanjeg omotaa. Kao posljedica ovog kretanja, nastaju procesi koje smo takoe opisali, kao
to su subdukcija djelova zemljine kore, vulkanske i intruzivne aktivnosti, deformacija zemljine
kore i slino (slika 96). Subdukcija okeanske litsofere ispod kontinentalne kore pruzrokuje luk
vulkana na kopnu (slika 96) koji preteno izbacuju andezitsku magmu.
Slika 96. Subdukcioni procesi na rubovima kontinenata (lijevo) i u okeanima (desno).
U meusobnom kontaktu, tektonske ploe stvaraju velike pritiske i napone u stijenama, u kojima
se ostvaruje deformacija (lom ili ugibanje) kada postignuti naponi prevaziu gornje granice
njihove mehanike vrstoe. Tada nastaje tektonska, mehanika izmjena strukture stijenske
mase, obavlja se njeno ubiranje, razlamanje, odnosno rasijedanje, izdizanje itd. Zajednikim
____________________________________________________________________________
dejstvom ovih tektonskih faktora i erozionih procesa stvara se reljef kao konani, povrinski
izgled tla.
Jedan od najmarkantnijih geolokih oblika deformacije stijena zemljine kore je njeno rasijedanje,
koje nastaje kao relativno kretanje jednog bloka stijenske mase preko drugog du stvorene
pukotine u stijeni, ime nastaje rasjed. Na slici 97 prikazana su tri osnovna tipa rasijedanja
stijena: normalni, reversni i horizontalni rasjed. Njihovom kombinacijom, stvaraju se i
kompleksnije tektonske forme (graben, horst, navlaka, kraljut i dr.).
Slika 97. Osnovni tipovi rasijedanja stijena.
Dakle, stalnim kombinovanim dejstvom erozije i tektonskih procesa, vri se stvaranje i

oblikovanje reljefa, prtaktino tokom itave zemljine istorije.
Slika 98. Reljef kopna i morskog dna na prostoru Mediterana (lijevo) i detalj reljefa centralnog
dijela Crne Gore (kanjon rijeke Morae i dolina rijeke Zete), na osnovu digitalnog modela
terena sa rezolucijom 3x3 (oko 90m).
Vie puta tokom geoloke istorije Zemlje, nau planetu su pogaali brojni meteoriti i asteroidi, o
emu svjedoe brojni svjei krateri (slika 99) ali mnogo vei broj kratera je dejstvom intenzivne
erozije danas maskiran, tako da se ne zapaa na zemljinoj povri.
Slika 99. Meteorski krater u Arizoni (SAD) prenika 1.200 metara, nastao prije 49 hiljada godina udarom
meteorita prenika oko 60 metara (lijevo) i oiljci brojnih kratera meteorita na Mjeseevoj povri
(desno).
____________________________________________________________________________
Zemljin Mjesec je takoe pretrpio veoma veliki broj sudara sa brojnim meteoritima i
asteoridima. Kako na Mjesecu nema erozije, s obzirom da na njemu ne postoji ni atmosfera ni
hidrosfera, oiljci meteorita i asteroida na njemu su vrlo dobro vidljivi i moe se izbrojati vie
desetina hiljada manjih i veih kratera. S obzirom da je masa Zemlje 81 puta vea od mjeseeve,
to znai da je svojim gravitacionim dejstvom Zemlja privukla znatno vei broj asteroida i
meteorita, od kojih su oni manji sagorjeli i raspali se u atmosferi, ali je sigurnio da je tokom
njene istorije vrlo veliki broj ogromnnih kosmikih objekata pao na zemljinu povr izazivajui
znaajne promjene u reimu ivota na Zemlji, esto oznaavajui poetke novih geolokih
perioda ili epoha.
Slika 99a. Dijagram vremena i intenziteta utvrenih najznaajnijih masovnih unitenja morskog svijeta
tokom posljednjih 500 miliona godina istorije Zemlje (prema brojnim autorima).
Danas postoje jasni dokazi (npr. vea koncentracija iridijuma u nekim sedimentnim slojevima,
prepoznatljivi krateri meteorita, vrlo markantne geoloke vremenske granice i sl.) da je, vie puta
tokom geoloke istorije, ivi svijet na Zemlji prolazio kroz katastrofalna razaranja izazvana
udarima asteroida i drugih kosmikih objekata (slika 99a). Posebno je u tom smislu izraen
dogaaj od prije 65 miliona godina (granica Kreda-Tercijar) kada su nestali svi dinosaurusi i
brojne druge velike ivotinje. Za istu granicu vezuje se i pojava izuzetno velikih magmatskih
izliva u prredjelu Dankan u zapadnoj Indiji, kada je u periodu od samo milion godina izliveno
izmeu 2 i 3 miliona kubnih kilometara magme na zemljinu povr. Ipak, katastrofa koja se zbila
prije oko 250 miliona godina (na geolokoj granici Perm-Trijas) najvjerovatnije je izazvala
najvee devastiranje ivog svijeta u istoriji Zemlje, s obzirom da je tada uniteno preko 90 %
svih ivih organizama u okeanima (marinski organizmi) i preko 70 % kopnenih ivih vrsta. Na
slici 99a na, osnovu paleontolokog i radiometrijskog istraivanja, prikazan je itav niz
najrazornijih sekvenci koje su tokom posljednjih 500 godina zadesile planetu Zemlju, preko
procenta unitene marinske populacije biljaka i ivotinja u odreenom istorijskom vremenu prije
dananjice.
6.4. Geoloka svojstva stijena i tla i geoloki procesi

Inenjerska geologija, kao dio opte geologije, zajedno sa mehanikom tla i mehanikom
stijena, bavi se prouavanjem fizikih, mehanikih i strukturnih svojstava stijena, brojnim
geolokim procesima u tlu, kao i kvantifikovanjem nivoa geolokih hazarda. Ova svojstva stijena
obuhvataju: ispucalost, granulometrijski sastav (zastupljenost estica po krupnoi), poroznost
(procentualno uee pora i upljina u ukupnoj zapremini stijene), vodopropusnost (svojstvo
____________________________________________________________________________
propusnosti vode), higroskopnost (svojstvo upijanja vlage), mehaniku vrstou,
deformabilnost, plastinost i td.
Od geolokih procesa u stijenama, u inenjerskoj geologiji se posebno izuavaju dezintegracija

ili raspadanje stijena u povrinskom sloju, pod dejstvom hemijskih, fizikih i biolokih agenasa,
erozioni procesi, koji obuhvataju dejstvo vode, mraza, vjetra i toplote na stijene, zatim
depozicija ili taloenje aluvijalnih i deluvijalnih sedimenata, stvaranje fluvijalnih oblika u
povrinskim vodenim tokovima, odronjavanje stijena, klienje i puenje tla i stijena, glacijalni
procesi i mnogi drugi. Geoloki hazardi predstavljaju vjerovatnou pojave tetnih geolokih
procesa, kao to su klienja velikih masa tla, odron velikih masa stijena, teenje tla velikih
razmjera, hazard od pojave vulkanizma, kao i u irem smislu seizmiki hazard, odnosno opasnost
od pajave razornih zemljotresa, tektonskih ruptura, itd.
Hemijsko raspadanje stijena (dezintegracija) obuhvata alteraciju (izmjenu) hemijskog i

menarolkog sastava stijene, dejstvom hidrolize, oksidacije, karbonifikacije i drugih procesa.
Raspadanje stijena nastaje i fizikim dejstvom abrazije (tarenja), kristalizacije, termike
insolacije, kao i uestalim promjenama vlanosti stijene i promjenama pritiska u njoj (na primjer
usljed dejstva mraza). Takoe, bioloka dezintegracija stijena i minerala odvija se i dejstvom
hemijskih i fizikih agenasa koje proizvode ivi organizmi u tlu, preteno bakterije.
Slika 100. Bogate naslage aluvijalnih sedimenata u Dolini Smrti u Kaliforniji (Stovepipe Wells, Death
Valley, California) - snimak iz aviona (lijevo i tipian izgled pustinjskih sedimenata (dina) - desno.
Erozija je proces otkidanja estica tla i stijena, njihovog transportovanja i pretaloavanja na

drugoj lokaciji, pod dejstvom vode, vjetra, leda i gravitacije. Energija erozije sadrana je u
gravitaciji koja djelovanjem na estice tla uslovljava njihovo kretanje ka niim kotama. Dejstvo
sunevog zraenja i toplote je jo jedan energetski proces koji pomae procesu erozije usljed
znaajne promjene temperature u tlu zagrijavenjem stijena tokom dana i hlaenjem tokom noi.
Povrinske vode koje teku usljed padavina posjeduju kinetiku energiju koja znaajno doprinosi
erozionom procesu transportvanjem estica tla i stijena, dok snijeg i led imaju potencijalnu
energiju, koja se aktivira u fazi njihovog topljenja i mehanikog djelovanja na stimulisanje
erozionog procesa u tlu i stijenama.
Povrinski vodeni tokovi, erozijom stvaraju grupu posebnih geolokih procesa i oblikovanja
reljefa, kao i depresione oblike u vidu rjenih i potonih korita, kanjona, vododerina i slino
svojim mehanikim i hemijskim dejstvom na stijene. Istovremeno, pretaloavanjem erodovanog
stijenskog materijala i tla, vodeni tokovi stvarju nove sedimente plavine (slika 100) sedimentne
terase, debele depozite sedimenata u morima i jezerima i slino. Dejtsvom vjetra u aridnim
regionima nastaju pustinje, potpunim erodovanjem stijena do njihovog prevoenja u pijesak
odnosno pjeanu pustinju ili kamenitu pustinju (slika 100). Pjeskoviti nevezani sedimenti
zasvoenog oblika nazivaju se dinama.
____________________________________________________________________________
Odronjavanje stijena se javlja obino iznenada, otkidanjem manjih i veih komada stijena, kao
i veih koliina razdrobljenih stijenskih masa (slika 101). Zbog svoje velike unutranje vrstoe,
stijenske mase lako podnose i velike nagibe padina. Meutim, kada se pojave oslabljene zone u
obliku prslina i pukotina, koje se ire erozionim procesima, naroito pod dejstvom povrinskih
padavina i dejstvom leda, nastaje odvajanje manjih i veih komada stijenskog materijala i
blokova, a u sluajevima kada se u stijenskom masivu pojave pukotine veih razmjera, mogu se
odroniti i ogromne koliine materijala. Na slici 102. je prikazan primjer velikog odrona stijena
(koji je djelimino nastao i ljudskom djelatnou) kada se za manje od 2 minuta odronilo 33
miliona kubih metara stijenskog materijala i izazvalo katastrofalni efekat na irem prostoru.
Dugotrajni odroni na planinskim padinama stvaraju sipare, odnosno naslage razdrobljenih,
nezaobljenih komada stijena razliitih dimenzija, ija debljina moe imati i vie desetina metara.
Slika 101. Tipian izgled klienja tla (klizita) lijevo i veliki odron stijena koji se desio u Britanskoj
Kolumbiji, Kanada (desno).
Teenje tla nastaje kada je tlo toliko natopljeno vodom da materijal koji ini tlo u potpunosti
izgubi koheziju izmeu estica, nakon ega materijal poinje da tee, obino u vidu debelog sloja
blata (slika 102).
Klienje tla je vrlo est geoloki proces koji u naseljenim mjestima rezultira velikim tetama.
Nastaje laganim ili brzim klienjem vee koliine tla na kosim padinama, usljed dejstva
gravitacije, kada teina tla na padini prevazie unutranji otpor tla, odnosno koheziju. Klienje se
obavlja du klizne ravni koja obino ima zaobljeni, koljkasti, odnosno polukruni oblik. Brzina
kretanja klizita moe biti od 1 metar na dan do 300 kilometara na as kod klizita stimulisanih
dejstvom zemljotresa. Stabilnost padina analizira se posebnim numerikim metodama koje su
bazirane na rezultatima ispitivanja tla (kohezija i unutranje trenje), kojima se utvruje tzv.
faktor sigurnosti padine.
Slika 102. Odron stijena u oblasti Alberta u Kanadi 1903. godine i primjer teenja tla (desno), gdje
isprekidana linija oznaava granice toka tla.
____________________________________________________________________________
Laboratorijskim geomehanikim i geotehnikim ispitivanjima tla, utvuju se brojni parametri
kao to su: poroznost, Aterbergove granice teenja tla i plastinosti (granice promjene
agregatnog stanja tla), zapreminska teina, gustina, granulometrijski sastav tla, mehanika
vrstoa stijene, vodopropusnost i mnoge druge.
Karst je geoloki fenomen koji predstavlja hemijski erodovanu, najee krenjaku ili
dolomitsku stijenu (slika 103). Karst je dobio ime po oblasti Karst u Sloveniji, gdje je prvo
uoen i opisan. Karst se stvara na taj nain to kapi kie koje sadre rastvoren ugljen-dioksid
(odnosno ugljenu kiselinu H2CO3) iz vazduha i ostataka biljaka u tlu, prodiru kroz pukotine i
prsline u krenjaku ili dolomitsku stijenu i vre njeno hemijsko rastvaranje (na primjer
prevodei CaCO3 u lako rastvorljivi CaHCO3). Veina karstnih terena sadri malo humusnog
pokriva, odnosno tla. Karstifikacija moe zahvatiti vee oblasti, kao to je to na primjer oblast
cijelih Dinarida, stvarajui raznovrsne, obino lijepe karstne oblike u terenu. Meutim, zbog vrlo
slabe prirodne filtracije, karstni tereni su vrlo podloni zagaenju.
Slika 103. Tipian izgled ljutog karsta (ili krasa).
U karstnim terenima, pored dolina, formiraju se i razni drugi geoloki oblici, kao to su vrtae,
koje nastaju zaruavanjem svodova velikih peina i njihovim kasnijim sedimentnim
zapunjavanjem, zatim peine, kaverne (peine sa vie meusobnih kanala), ponori i slini oblici
(slika 104).
Slika 104. Nain stvaranja i izgled ponora (lijevo) i kaverni (peina) u karstu (desno).
Proces stvaranja ugljene kiseline H2CO3 u vodi odvija se po formuli: H2O + CO3 H2CO3 H+ + HCO3-.
Stvoreni pozitivni jon H+ je mali i lako moe prodrijeti u kristalnu reetku minerala, oslobaajui drugi jon u vodi i
na taj nain hemijsko rastvaranje.
____________________________________________________________________________
6.4.1. Pedologija
Podologija predstavlja nauni ogranak geologije, koji se bavi prouavanjem tla u uem smislu, a
obuhvata klasifikovanje i prouavanje procesa nastanka tla. Pedologija je znaajna za agrikulturu
i kultivaciju tla.
Vertikalni presjek tipinog tla, pokazuje

kompoziciju od 6 slojeva (slika 105): na
samoj povri nalazi se tanki rastresiti sloj
sa organskom materijom i humusom
(naziva se i sloj O); ovaj sloj ne mora biti
prisutan na nekim terenima. Ispod
humusnog pokrivaa nalazi se sloj
mineralne materije sa dosta organske
materije, u kojem se koncentrie korijen
biljke (sloj A). U narednom sloju (E), koji
je prisutan samo u kiselim tlima, kao to
su ume etinara, uoava se dosta svijetlih
mineralnih estica, sa znaajnim dijelom
korijenovog sistema. Sljedea je zona
maksimalne koncentracije produkata
raspadanja tla iz gornjih slojeva, kao to
su silikatne gline, zatim minerali i estice
gvoa, aluminijuma, humus, karbonati,
gips (sloj B), zbog ega je najee ovaj
sloj crvenkaste i braonkaste boje.
Djelimino izmijenjen (degradiran)
materijal matine stijene je pretposljednji
(sloj C), a odlikuje ga svijetlo uta do
braon boja. Najzad, u osnovi je najee
vrsta, neizmijenjena, tzv. matina stijena
(nekad oznaena i sa R).
Slika 105. Tipian presjek tla do osnovne stijene.
Prosjeno tlo je obino izgraeno od
mine-ralnih estica u (zapreminskom) obimu od 45 %, zatim vode od 25 %, vazduha 25 % i
organskih materija u iznosu od oko 5 % (slika 106). Organsku materiju najee ine humus do
80 %, korijenova masa oko 10 % i organizmi u tlu u iznosu od oko 10 %.
Slika 106. Procentualno uee gradivnih Erozija padine sa koje je uklonjen biljni
komponenata u sastavu tla. pokriva.
____________________________________________________________________________
Zavisno od klimatskih uslova, za formiranje jednog centimetra tla sa organskim i hemijskim
komponentama povoljnim za agrikulturu, potrebno je izmeu 80 i 400 godina. Zbog toga, tlo
koje je erodovano, ostaje praktino neupotrebljivo za poljoprivredu za dugi period vremena.
6.5. Hidrogeologija
Hidrogeologija je dio geologije koji se bavi prouavanjem formiranja, kretanja i pranjenja
podzemnih voda u pliim stijenskim formacijama. Podzemna voda je zapravo voda koja je
prisutna u porama i pukotinama stijena i tla u zemljinoj unutranjosti. Ona vodi porijeklo od
povrinskih padavina, koje prodiru kroz tlo u njegove dublje djelove, odakle se podzemnim
tokovima ponovo vraa na zemljinu povr ulivajui se u jezera, rijeke ili mora ili izvirui preko
izvora na povri terena.
Slika 107. Proces akumuliranja i kretanja podzemne vode u tlu.
Pored opteg geolokog aspekta, znaaj hodrogeologije se manifestuje u oblasti kompleksnih

fizikih, biolokih i hemijskih interakcija izmeu tla, vode, prirode i ovjeka. Podzemne vode
obuhvataju samo 1 % ukupne koliine vode na Zemlji, ali je ta koliina ak 35 puta vea od
ukupne koliine voda u jezerima i povrinskim tokovima. Zapremina podzemnih voda je
ekvivalentna sloju debelom 55 metara koji se rasprostire po cijelo Zemlji. Podzemne vode su
prisutne praktino svugdje ispod zemljine povri i obino doseu dubinu od oko 750 metara, pa
ak i na prostorima ispod pustinjskih povri.
Povrinska voda koja nastaje od padavina ili topljenja snijega i leda, prodire u tlo i silazi do
takozvane zone aeracije (bogate vazduhom) ili nesaturisane (vodom nezasiene) zone, gdje je
veina pora tla popunjena vazduhom. Ako prodre dublje, dospjee u tzv. saturisanu (zasienu)
zonu u kojoj su praktino sve pore zapunjene vodom (slika 107). Povr ispod koje su sve upljine
u stijeni i tlu zapunjene vodom naziva se nivoom podzemne vode, a volumen tla zasienog
vodom izdan podzemne vode, ili u anglo-saksonskoj terminologiji akvifer (aquifer). Izdan
koja je sa gornje strane otvorena prema slobodnoj zemljinoj povri naziva se slobodna izdan, dok
se izdan ograniena vodonepropusnim slojevima naziva zatvorena ili sapeta izdan (slika 108). U
pustinjskim regionima nivo podzemne vode vrlo rijetko izdanjuje (izbija na zemljinu povr) dok
u vlanim regonima izdan podzemne vode izbija na zemljinu povr u rjenim dolinama i
jezerima i generalno prati topografiju. Dubina nivoa podzemne vode tokom godinjih doba
znaajno osciluje, poveavajui se tokom sunih i smanjujui se tokom kinih perioda (slike 107
i 108).
____________________________________________________________________________
Slika 108. Nain kretanja podzemne vode i vrste izdani.
Ukoliko se dio izdani nae izmeu dva vodonepropusna sloja, koja svojim poloajem mogu ostvariti
poveani pritisak u toj izdani, stvorie se tzv. arteska izdan ili izdan pod pritiskom. Buenjem ovakve
izdani, nastupie eruptivno isticanje podzemne vode pod pritiskom iz izdani (slika 108a).
Slika 108a. Mehanizam arteske izdani.
Podzemna voda je u stalnom kretanju, iako je brzina tog kretanja manja od brzine povrinskih
tokova, poto se voda u tlu mora probijati kroz pore u tlu i stijenama. Brzinu kretanja vode u tlu
odreuju dva parametra: poroznost i permeabilnost (vodopropusnost) stijene. Kao to smo ve
konstatovali, poroznost predstavlja procentualno uee otvorenih upljina (pora) u jedinici
zapremine stijene (slika 109) i odreuje koliinu vode koju stijena moe da sadri. Permeabilnost
je stepen meusobne povezanosti pora i stepen te veze. Niska poroznost obino rezultira i
niskom permeabilnou, ali velika poroznost ne uslovljava obavezno veu permerabilnost. Nain
i brzina kojom se podzemna voda kree kroz saturisanu zonu zavisi od tzv. hidraulikog
gradijenta, odnosno od razlike u visini dvije take te zone, podijeljene sa njihovim meusobnim
rastojanjem drugim rijeima to je strmina nivoa podzemne vode izmeu te dvije take. Vei
hidrauliki gradijent u naelu znai i veu brzinu kretanja podzemne vode.
Matematiko modelovanje procesa

kretanja podzemnih voda u poro-
znom tlu vri se primjenom
numerikih metoda baziranih na
rjeavanju kompleksnih sistema
diferencijalnih jednaina koje
opisuju distribuciju i kretanje
podzemne vode u tlu. Modelska Slika 109. Razliite vrste poroznosti tla.
rjeenja omoguuju uspjeno
Naziv arteski potie od naziva provincije Artoa (Artois) u Francuskoj gdje je takva pojava prvi put uoena jo
1126. godine.
____________________________________________________________________________
predvianje ponaanja (toka) podzemne vode u sistemu bunara ili eksploatacionih buotina i
adekvatno upravljanje resursima podzemne vode.
Za potrebe hidrogeolokih ispitivanja (namijenjenih vodosnabdijevanju, navodnjavanju,

ekolokim ispitivanjima, dreniranju itd.) utvrivanjem prisustva izdani podzemne vode u tlu vri
se istranim buenjem ili izradom istranih bunara ili pak raskopa. Zatim se radi determinisanja
karakteristika (izdanosti) te izdani, obavlja njeno testiranje procesom stimulisanja izdani na
taj nain to se vri viesatno, pa i viednevno ispumpavanje podzemne vode i registrovanje
odziva izdani preko ostvarene amplitude snienja nivoa vode u buotini ili istranom bunaru.
Interpretacija takvih osmatranja i ocjena izdanosti (vodonosnog kapaciteta buotine ili bunara)
obavlja se preko utvrenih numerikih modela izdani. Na slici 109a prikazan je jedan tipian
primjer rezultata probnog crpenja
podzemne vode u ispitnom bunaru,
obavljenog testiranjem u tri faze.
Testiranje je bazirano na mjerenju
vremena oporavka nivoa podzemne vode
(vrijeme povratka u preanje stanje),
nakon sputanja nivoa za odreenu
veliinu. Rezultati osmatranju su oznaeni
na slici simbolom kruga, a teorijske
vrijednosti na bazi definisanog modela
izdanosti bunara, oznaene su punom
debelom linijom. Oigledna je vrlo dobra
meusobna korelacija podataka crpenja i
Slika 109a. Primjer testiranja izdanosti jednog
modelovanja.
bunara, ostvaren u tri faze, metodom mjerenja
Za potrebe osmatranja karakteristika vremena oporavka nivoa podzemne vode u
izdani podzemne vode na irem istranom bunaru: simbolom kruga su naznaene ekespe-
prostoru, primjenjuje se mrea posebnih rimentalne vrijednosti, a kontinualna kriva linija
osmatrakih buotina ili bunara, koji se predstavlja rezultat aproksimacije tog procesa
nazivaju piezometrima, u kojima se numerikim modelom crpenja bunara.
kontinualno osmatra nivo podzemne vode
i odreuje hidrauliki gradijent.
____________________________________________________________________________
7. SEIZMOLOGIJA
Imajui u vidu znaaj Seizmologije i njen doprinos geonaukama u cjelini, kao i znaaj
Inenjerske seizmologije za oblast aseizmikog1 planiranja i projektovanja, kao i injenicu da je
kurs Osnovi geonauka namijenjen studentima odsjeka Geodezije na Graevinskom fakultetu, u
ijem nastavnom planu i programu nije predvien poseban predmet iz oblasti inenjerske
seizmologije, za razliku od Konstruktivnog odsjeka tog fakulteta, to je poglavlje o Seizmologiji
ovdje prikazano opirnije od ostalih.
Seizmologija, kao relativno mlada nauna oblast geofizike, prouava geoloke i geofizike
procese koji dovode do nastanka zemljotresa, zatim strukturu zemljine kore i dublje zemljine
unutranjosti, na osnovu karakteristika kretanja seizmikih talasa kroz tu unutranjost, kao i
destruktivne efekte dejstva seizmikih talasa na objektima i tlu. Naziv seizmologija potie od
grkih rijei seismos () potres i logos () nauka, dakle: nauka o zemljotresima.
Prvi kvalitetniji instrumenti za registrovanje seizmikih talasa, nazvani seizmografi, konstruisani

su tek oko 1879. godine. Meutim, prva nauna izuavanja zemljotresa kao prirodnog fenomena
i njihovih efekata na tlu i objektima, obavljena su oko stotinu godina ranije.
Zemljotresi su se dogaali tokom itave istorije formiranja i razvoja zemljine kore. S obzirom na
katastrofalne posljedice razornih zemljotresa koje oni ostavljaju za sobom (ljudske rtve i
gubitak materijalnih dobara), fenomen nastanka zemljotresa uvek je predstavljao predmet
prouavanja brojnih istraivaa. Tokom posljednje tri decenije dolo je do vrlo intenzivnog
razvoja veoma kvalitetnih instrumenata za registrovanje seizmikih talasa prouzrokovanih
zemljotresom, opaanje fizikih fenomena vezanih za fazu njihove pripreme, kao i metoda za
analizu i obradu tih podataka. Time su stvoreni neophodni preduslovi za kvalitetnije prouavanje
fenomena zemljotresa uopte.
Takoe, poslednjih nekoliko decenija ulau se veliki istraivaki napori u seizmolokim

institucijama veeg broja drava, u cilju utvrivanja pouzdanih metoda za kratkoronu
prognozu mjesta i vremena dogaanja, kao i intenziteta buduih velikih zemljotresa. Preciznost
ovih prognoza trebalo bi da se izraava satima i danima. Do sada su postignuti samo poetni,
ohrabrujui rezultati koji ipak trasiraju dalji put istraivanja k jednom od konanih i sutinskih
ciljeva Seizmologije kao nauke ka pouzdanoj kratkoronoj prognozi zemljotresa.
Prva instrumentalna registrovanja zemljotresa na podruju zapadnog Balkana, izvrena su jo

1882. godine, kada je u Zagrebakoj meteorolokoj opservatoriji instaliran jedan mehaniki
seizmograf. Neto kasnije, 1904. godine, poela su instrumentalna seizmoloka osmatranja u
Sarajevu, a odmah zatim (1906. godine) u Beogradu, kao i u drugim gradovima (Skoplju,
Ljubljani, Cerknici, Banja Luci, Titogradu i dr.).
Od najznaajnijih seizmologa na podruju bive Jugoslavije, posebno mjesto zauzima prof. Dr

Andrija Mohorovii (1857. - 1936.) koji je, prouavajui hodohrone2 serije Zagrebakih
zemljotresa iz perioda 1904. - 1909. godine, prvi uspio da identifikuje i kvantitativno utvrdi
prostorni poloaj i realnu dubinu donje granice Zemljine kore, kao i da definie prve hodohrone
seizmikih talasa bliskih zemljotresa. Na taj nain Andrija Mohorovii je praktino otvori novo
poglavlje u Seizmologiji - prouavanje unutranjosti Zemlje na bazi seizmolokih podataka. Po
ovom velikanu Seizmologije, donja granica Zemljine kore je internacionalno nazvana
1
Seizmiki sigurnog planiranja.
2
Hodohrona je grafik zavisnosti vremena kretanja seizmikog talasa u funkciji rastojanja take posmatranja od
epicentra.
____________________________________________________________________________
Mohoroviiev diskontinuitet ili (u inostranstvu) kratko Moho. Takoe, kao naunika koji
zauzima istaknuto mesto u seizmologiji bive Jugoslavije, pa i ire, treba istai prof. Jelenka
Mihajlovia, koji je ostvario poseban doprinos u studioznom izuavanju sezminosti
mnogobrojnih seizmogenih zona Balkana.
Podaci o brojnim katastrofalnim zemljotresima u Svijetu, seu u daleku prolost. Broj rtava koje
su tokom istorije odnijeli razorni i katastrofalni zemljotresi, najvei je u poreenju sa svim
drugim prirodnim stihijama. Samo u Kini, u tri katastrofalna zemljotresa u periodu izmeu 1920.
i 1976. godine utvreni broj rtava premaio je cifru od 650.000, a procjene se kreu i preko
jedan milion (provincija Xining 1927., Tangshan 1976. i Gansu 1920.), dok se ukupan broj
rtava tokom prethodnih 100 godina u Svijetu procjenjuje na vie od dva milona.
Od destruktivnih zemljotresa na prostoru bive (SFR) Jugoslavije, pomenimo samo nekoliko, jo

uvijek vremenski bliskih: u Skoplju 1963. godine, sa 1.070 rtava, Banja Luci 1969.,
Crnogorskom primorju 1979. sa 136 rtava (101 rtva u Crnoj Gori i 35 u Albaniji) i na
Kopaoniku 1980. godine.
Veliki doprinos unapreenju seizmoloke nauke na podruju balkanskog regiona ostvaren je kroz
dva nauna projekta Ujedinjenih nacija, Programa za razvoj, koja su realizovana u poslednjih 30
godina. Prouavanje sizminosti balkanskog regiona, realizovan u periodu 1974. 1976. i
projekat Smanjenje seizmikog rizika na Balkanu, koji je ostvaren u periodu 1980. 1986.
godina, kada je u Crnoj Gori instalirana savremena mrea seizmolokih telemetrijskih stanica.
7.1. Nastanak zemljotresa

Zemljotres, kao prirodna stihija, esto se identifikuje sa samom pojavom potresanja tla, odnosno
oscilovanjem tla i svega to je na tom tlu. Meutim, sa naunog aspekta, zemljotres predstavlja
znatno kompleksniju prirodnu pojavu, ija se potpunija definicija ne moe saeti u jednoj
reenici. Zemljotres nastaje iznenadnim lomom u stijenskoj masi, pod dejstvom napona
stvorenim tektonskim pritiscima, koji su nastali u geodinamikim procesima regiona. Lom
stijene nastaje u momentu kada naponi prevaziu fiziku vrstou stijene, pri emu se znaajan
dio akumulirane energije u pritisku, oslobaa u obliku neelastine deformacije dislociranjem
dva stvorena bloka rasjeda a ostatak energije se emituje u okolni prostor u obliku elastine
deformacije stijena, odnosno seizmikih talasa. Seizmiki talasi proimaju cijelu zemljinu
unutranjost, irei se od nukleusa zemljotresa take koja se naziva hipocentrom, odnosno
takom zaetka loma stijene (slika 100). Veliina rasjeda koji nastaje u ovom tektonskom
procesu diktira snagu stvorenog zemljotresa, odnosno veliinu mehanike energije koja e biti
emitovana iz hipocentra. Duina stvorenih rasjeda kod vrlo snanih i razornih zemljotresa
dostie dimenzije od vie desetina kilometara, a veliina dislociranja blokova rasjeda moe
dostii dimenzije od nekoliko metara.
Da bi se ovaj kompleksni fenomen bolje i potpunije razumio, neophodno je prouiti osnovne

vrste i tipove zemljotresa i shvatiti procese njihove pripreme i geneze.
Vrste i tipovi zemljotresa

Prema nainu nastanka, razlikujemo dvije osnovne vrste zemljotresa: prirodne i vjetake. Od
prirodnih zemljotresa izdvajamo tri tipa ili podvrste:
TEKTONSKI zemljotresi predstavljaju najznaajniju i apsolutno dominantnu vrstu

zemljotresa (posebno na prostoru Balkana), kako po broju, tako i po snazi. Ovi zemljotresi,
kao to smo upravo konstatovali, nastaju u procesu naglog loma stijenske mase, pod dejstvom
____________________________________________________________________________
velikih pritisaka u stijenama, koji su obino dugotrajno akumulirani u iroj zoni arita
zemljotresa (slika 100). Pod aritem zemljotresa podrazumijevamo mjesto (taku)
maksimalne koncentracije napona u stijenama, neposredno prije njenog loma, odnosno njenog
rasijedanja - dakle mjesto na kojem zapoinje taj lom. arite zemljotresa se esto naziva i
hipocentar ili fokus, a njegova vertikalna projekcija na Zemljinu povr je epicentar, koja je
zapravo taka u kojoj e biti najsnanije manifestovano dejstvo zemljotresa na objektima na
zemljinoj povri.
VULKANSKI zemljotresi se stvaraju u vulkanskim zonama, kao posljedica mehanikog
dejstva magme u njenom kretanju kroz vulkanske kanale, kao i pri samoj erupciji vulkana. Na
prostoru centralnog Balkana, danas nema aktivnih vulkana, pa ni ove vrste zemljotresa.
Meutim, u zoni Vezuva u Italiji, Etne na Siciliji i na mnogim drugim djelovima Zemlje, kao
to smo naveli u odjeljku o Geologiji, ovakvi zemljotresi su vrlo esta pojava.
URVINSKI zemljotresi nastaju zaruavanjem podzemnih kaverni i peina u stijenskim
masama povrinskih djelova Zemljine kore, koji su izloeni erozionim procesima podzemnih
voda. Karakteristini su za krake terene.
Kao to smo ve pomenuli, u procesu nastanka zemljotresa, vri se transformisanje mehanikog

rada u seizmiku energiju ili energiju seizmikih talasa, koji se zatim rasprostiru u svim
pravcima kroz zemljinu
koru i unutranjost, iza-
zivajui odgovarajue
efekte, a esto i raza-ranja
na vjetakim objektima i
deformisanje prirodnih
terenskih obli-ka.
Pored eksplozija, naje-i

vjetaki zemljotresi
nastaju kao posljedica
ovjekovog dejstva na
prirodu. Tako se, na
primjer, u zoni vetakih
akumulacionih jezera
javljaju tzv. indukovani Slika 100. Nastanak tektonskog zemljotresa u procesu rasijedanja
zemljotresi, kao poslje- stijena, sa karakteristikama kretanja blokova rasjeda, stvorenih
dica promjene naponskog seizmikih talasa i poloaj hipocentra i epicentra.
stanja na dnu i bokovima
akumulacije, usljed poveanja i uestale promjene hidrostatikog pritiska vodenog stuba na
stijenske mase, ali i kao posljedica smanjenja mehanike otpornsoti stijene usljed poveanja
pornog pritiska vode u porama. Ova vrsta zemljotresa je znatno uestalija u poetnoj fazi
eksploatacije akumulacije, kao i u fazama njenog naglog pranjenja i punjenja.
U grupu vjetakih zemljotresa spadaju i zemljotresi nastali tzv. gorskim udarom, preteno u
starim rudnicima uglja, kao i drugim podzemnim kopovima usljed njihovog zaruavanja, kao i
manji zemljotresi stvoreni u procesu klienja tla i odronjavanja stijena u usjecima puteva i sl.
Globalne seizmotektonske karakteristike i seizmogena podruja na Zemlji

Analaizom prostornog rasporeda seizmike aktivnosti, lako se zapaa da su epicentri zemljotresa
locirani najveim dijelom u relativno uskim pojasevima na Zemlji, od kojih su posebno znaajni
Tiho-okeanski pojas sa brojnim ograncima i Mediteranski, odnosno trans-azijski (slika 100a).
____________________________________________________________________________
Tiho-okeanski pojas prostire se du itave zapadne obale june i severne Amerike, zatim preko
Aljaske do Kamatke, a zatim na jug preko japanskih ostrva do Filipina i Novog Zelanda.
Slika 100a. Distribucija jaih zemljotresa dogoenih tokom jednogodinjeg perioda na cijeloj Zemlji.
Pojas Mediterana, odnosno krajnji zapadni dio trans-azijskog pojasa, obuhvata zemljotrese
dogoene u irem podruju Mediterana (posebno je izraen pojas u njegovom sjevernom dijelu
od panije, preko june Francuske, Italije, Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije i
Crne Gore, Albanije i Grke, do Turske i Crnog Mora) zatim u regionu Bliskog istoka i dalje -
preko Indije i Pamira do Dalekog istoka.
O hipotezi globalne tektonike ploa, koja

objanjava porijeklo osnovnih geodinami-
kih procesa na Zemlji, govorili smo
dovoljno detaljno u poglavlju o zemljinoj
unutranjosti, kada smo glavne tektonske
ploe prikazali na slici 36.
Za objanjenje samog pokretakog meha-

nizma tektonskih ploa, odnosno za
tumaenje porijekla globalnih geodina- Slika 101. ematski prikaz termodinamikih
mikih sila koje ostvaruju kretanje ploa procesa u konvekcionim elijama u Zemljinom
po viskoznom sloju magme, razvijena je omotau i procesi sueljavanja i subdukcije
hipoteza termodinamike konvekcije(3) tektonskih ploa.
koja se odvija u debelom omotau
(3)
Ova hipoteza je jo u fazi intenzivnog matematikog ispitivanja i dokazivanja metodom numerikog
modelovanja. Zbog obilja nerijeenih problema sa kojima se suoava (npr. postojanje tzv. faznih barijera na 410 i
670 km dubine, koje limitiraju, ili ak spreavaju konvekcioni tok magme velikih razmjera, zatim nesaglasnost
distribucije uoenih hladnijih i toplijih zona u magmi sa evidentnim tektonskim procesima identifikovanih metodom
seizmike tomografije i sl.), ova hipoteza se jo uvek moe smatrati nedokazanom. Termin seizmika tomografija
obuhvata numeriki metod simultane inverzije podataka o veem broju zemljotresa registrovanih na velikom broju
seizmolokih stanica, u 1D, 2D ili 3D seizmiki model zemljine unutranjosti. Problem je numeriki vrlo
kompleksan, poto pri postavci problema nisu poznati ni parametri hipocentara niti graa zemljine unutranjosti. Pri
numerikoj inverziji, seizmiki model unutranjosti se diferencira u vei broj blokova za koji se odreuju brzine
prostiranja seizmikih talasa. Isti postupak se koristi kod savremenih reflektivnih i refrakcionih seizmikih
ispitivanja, uz primjenu kontrolisanih izvora seizmike energije i geofona kao prijemnika. U ovom sluaju parametri
seizmikog modela sredine su jedine nepoznanice sistema, poto su parametri, u ovom sluaju vjetakih izvora
talasa, poznati.
____________________________________________________________________________
zemljinog jezgra. Naime, po ovoj hipotezi, kretanje ploa je uslovljeno termodinamikim
procesima u zemljinom omotau, odnosno sfernom sloju magme koji zalijee ispod donje
granice litosfere i zahvata zonu do dubine od 2.900 km. Po hipotezi, termodinamiki kovekcioni
tokovi u omotau nastaju u takozvanim konvekcionim elijama u kojim se vri kretanje relativno
toplije magme (kao lake) iz dubljih k pliim djelovima omotaa, uz istovremeno poniranje
relativno hladnije magme (kao tee) iz pliih - u dublje djelove omotaa (slika 101). U zoni
kontakta magme u njenom horizontalnom kretanju - sa donjim djelovima litosfere, usljed trenja,
nastaje pomicanje blokova, odnosno lagano horizontalno kretanje ploa Zemljine kore.
Postoji nekoliko drugih hipoteza o uzronicima globalnih geodinamikih procesa, kao to su

hipoteza ekspanzije Zemlje, zatim njenog skupljanja (kontrakcije), pulsiranja i dr. Meutim, za
sada jedina kvalitetna alternativna hipoteza, koja je tek u fazi verifikacije, bazirana je na ideji o
geofizikom fenomenu vezanom za globalno gravitaciono dejstvo velikih anomalnih masa
visoke gustine, ije prisustvo je evidentno u tranzitnoj zoni na dubini od oko 670 km, a ije
tumaenje ipak izlazi iz okvira ovog kursa.
Ponovimo radi podsjeanja, da u sluaje-
vima meusobnog primicanja (konverge-
ncije) dvije susjedne tektonske ploe,
nastaje njihovo sueljavanje (kolizija), kao
to je to prikazano na slici 102. U stijenama
kontaktne zone nastaju visoki boni pritisci,
pri emu se akumuliraju naponi u stijenskim
masama zemljine kore. Kada naponi
dostignu gornju granicu mehanike vrstoe
stijene, dolazi do njenog pucanja du Slika 102. Konvergentno kretanje tektonskih
ploa litosfere i rezultujui efekti - formiranje
najslabijih zona i pri tome nastaju tektonske
tektonskog rova i subdukcionog procesa u
forme, poznate kao rasjed, ili drugi geoloki zonama njihove kolizije.
oblici. Kao to smo ve pomenuli, u ovom
tektonskom procesu vri se naglo oslobaanje akumulirane mehanike energije u obliku
seizmikih talasa, odnosno nastaje zemljotres. Takoe, kao produkt ovakvih tektonskih procesa,
u iroj zoni sueljavanja ploa, kumulativnim dejstvom ovakvih dugotrajnih procesa - nastaje
regionalno ubiranje stijenskih masa, odnosno formiranje vjenanih planina (stvaraju se orogeni
procesi), a tipian primer takve pojave je cijela zona spoljanjih i unutranjih Dinarida. Naime,
Dinaridi, Helenidi, Apenini, Karpati, kao i drugi orogeni pojasevi u sjevernom obodu
Mediterana, nastali su kao posljedica prenoenja bonih pritisaka iz zone Mediterana (preko
apulijske platforme) na sjeverni obod Mediterana, usljed laganog kretanja Afrike ploe k
sjeveru i sjeverozapadu (slika 37) i istovremeno, translacionim kretanjem evro-azijske ploe u
suprotnom smjeru k jugoistoku, priblino istim brzinama od oko 7 milimetara na godinjem
nivou (ovaj proces i dalje traje).
Kao to smo ve navodili u poglavlju o unutranjoj grai nae planete, najee u zonama
sueljavanja tankih okeanskih kora i relativno debelih kontinentalnih ploa, dolazi do
podvlaenja djelova okeanske kore pod kontinentalni dio zemljine kore, to se naziva
subdukcijom (slika 102). U ovim sluajevima dio kore koji subdukuje pod kontinet, tone do
odreene dubine do donje granice tranzitne zone oko 670 km, postiui maksimalne dubine
od oko 700 km. Na tim dubinama subdukovana ploa biva mehaniki i termiki degradirana i/ili
istopljena u magmi. Jedan tipian primjer subdukcije u oblasti june Amerike, prikazan je na
slici 103, gdje je subdukovana ploa istonog dijela Tihog Okeana prodrla do dubine od blizu
600 kilometara (slika 103b).
Poto su ovi procesi praeni mehanikim razaranjem stijena u dijelu kore koji vri subdukciju, to
se u ovakvim sluajevima stvaraju (i registruju) zemljotresi. Analizom prostornog poloaja
____________________________________________________________________________
hipocentara tih zemljotresa jasno se moe pratiti opisani proces. Zona koncentracije hipocentara
u okviru subdukcione ploe naziva se Vadati-Beniof zonom (Wadati-Beonioff) ili kratko - zona
Beniofa (slika 103c).
Zone subdukcije su najizraenije u regionu zapadnog dijela june Amerike, Novog Zelanda,
japanskih ostrva, ali i na mnogim drugim mestima, kao to je Egejsko more, zatim Tirensko
more, u regionu Vranea u Rumuniji (zoni Karpato-Balkanskog luka) i dr.
a) b)
c)
Slika 103. Subdukciona proces u junoj Americi: a) poloaj hipocentara zemljotresa razliite dubine, b)
izolonije dubine Vadati-Beniof zone i c) ema vertikalnog presjeka kroz centralni dio ove subdukcione
ploe sa indikacijom Vadati-Beniof zone.
Kao to smo takoe pominjali, u sluajevima kada se vri meusobno razmicanje tektonskih
ploa, to se obino deava u okeanima, tada du formirane pukotine izmeu dva bloka stijena
okeanskog dna, dolazi do izbijanja magme. Magma se u kontaktu sa vodom naglo hladi i formira
bazaltnu koru, popunjavajui nastalu prazninu u kori do sljedeeg pucanja, odnosno razmicanja
blokova. I ovi procesi su praeni stvaranjem zemljotresa, ijim se registrovanjem opisani procesi
mogu posredno prouavati. Snaga ovih zemljotresa znatno je manja od onih koji se deavaju u
zonama kolizije tektonskih ploa.
Teorija globalne tektonike ploa stalno se potvruje novim dokazima u svojoj osnovnoj postavci.
Tako, na primjer, pored rezultata paleomagnetskih ispitivanja okeanskog dna, u prilog
ispravnosti ove teorije je i izrazita slinost u sastavu i starosti stijena na susjednim rubovima
kontinenata. Savremena satelitska osmatranja omoguuju kontinualna i precizna kvantitativna
____________________________________________________________________________
mjerenja kretanja kontinenata, tako da se danas putem posebnih telekomunikacionih (GPS4)
satelita sa milimetarskom tanou i u
apsolutnom iznosu, kontinualno prati
pomjeranje velikog broja segmenata
tektonskih ploa.
Brzina pomjeranja pojedinih tektonskih

ploa je vrlo razliita i iznosi do 12 cm na
godinu. Kao to smo ve naveli, afrika
ploa lagano klizi u pravcu sjever-
sjeverozapad brzinom od oko 7
mm/godinu, dok se na primjer, filipinska i
japanska ploa kreu brzinama od oko 9
cm/godinu k zapadu, i tako dalje. Na slici
104. prikazan je dijagram brzine kretanja
tri tektonske ploe u zoni Tihog Okeana
tokom prethodnih 4 miliona godina.
Na osnovu paleomagnetskih i drugih vrsta

geofizikih ispitivanja, kao i seizmolokih
Slika 104. Dijagram brzine kretanja za tri tektonske
prouavanja, utvreno je da su neki ploe u Tihom Okeanu, na osnovu rezultata
djelovi Zemljine kore transportovani i vie paleomagnetskih ispitivanja, sa naznakom tipa
hiljada kilometara. Takav je sluaj i sa geomagnetske epohe u vrhu slike (N indicira
cijelom Afrikom, Indijom i Australijom. normalnu epohu, u kojoj je magnetsko polje
Zemlje po polaritetu istovjetno sa dananjim).
Mehanizam nastanka tektonskih zemljotresa

Poto su proces i mehanizam nastanka vulkanskih i urvinskih zemljotresa dovoljno razumljivi iz
izlaganja u okviru poglavlja o vrsti i tipovima zemljotresa, ovdje emo detaljnije obraditi samo
mehanizam nastanka tektonskih zemljotresa.
U prethodnom poglavlju naglasili smo da su neposredni uzronici procesa koji dovode do

nastanka tektonskih zemljotresa kretanje tektonskih ploa zemljine kore. Ovdje emo, bez
ulaenja u teorijska razmatranja kompleksnih matematikih formulacija elastinih i plastinih
deformacija u fazi pripreme i stvaranja diskontinuiteta u stijenskim masama, samo ukratko
opisati procese koji nastaju u zoni arita tokom pripreme zemljotresa, njegovog nastanka i post-
zemljotresnoj fazi.
Boni pritisci u zemljinoj kori, stvoreni usljed kretanja tektonskih ploa, kao to smo opisali,
koncentriu se u vidu napona u stijenama - du linija sueljavanja ploa i u neposrednoj okolini.
Poto tektonske ploe u kretanju predstavljaju ogoromne mase stijena, sa zapreminom reda
veliine miliona kubnih kilometara, to je i njihova kinetika energija ogromna, bez obzira na
relativno malu brzinu tog kretanja, za koju smo vidjeli da je reda veliine centimetra na godinu.
Pri sueljavanju dvije tektonske ploe, vri se transformisanje njihove kinetike energije u
mehaniku energiju, koja se preko pritisaka koncentrie u stijenama zone sueljavanja.
Akumuliranje pritisaka (i njihovih posljedica napona) u stijenama obavljae se do momenta
kada ovi naponi dostignu granicu mehanike vrstoe stjene. Tada, du povri maksimalne
koncentracije napona, nastaje mehaniki lom stijene, formiranje rasjeda i dislociranje stijenskih
masa du rasjedne ravni. Na taj nain se postie naponsko rastereenje stijena i privremeno se
uspostavlja novo stabilno stanje, a stijena je zatim sposobna da akumulira nove napone.
(4)
GPS globalni pozicioni sistem satelita (postoje tri nezavisna sistema: Ameriki, Ruski i Kineski) ijim
korienjem je mogue utvrditi apsolutne vrijednosti svih prostornih koordinata take na Zemlji, sa maksimalnom
tanou od blizu 1 milimetar.
____________________________________________________________________________
U zavisnosti od karakteristika
kretanja tektonskih ploa u zoni
sueljavanja, tj. u zavi-snosti od
odnosa pravaca vektora kretanja
ploa, kao i od debljine
sueljenih ploa mogu se
javiti razliite forme rasijedanja
stijenskih masa, o emu smo
dovoljno detaljno govorili u
poglavlju o Geo-logiji. Na slici
105 prikazan je jedan tipian
realni primjer normalnog
rasijedanja, nasta-log u snanom
zemljotresu koji se dogodio
Slika 105. Primjer tipinog normalnog tektonskog rasjeda koji
1964. godine u Nevadi (SAD), je nastao u zemljotresu u Nevadi (SAD) 1964. godine.
pri emu je kretanje krila
rasjeda (vertikalna denivelacija) bilo vee od 2 metra.
Sam proces rasijedanja obino traje samo nekoliko sekundi, poto je brzina rasijedanja najee
u granicama 2 - 4 km/s, to je sporije od brzine primarnih (longitudinalnih(5)) seizmikih talasa u
zemljinoj kori (tabela 9). Ovo znai da e prvi nailasci longitudinalnih seizmikih talasa na
seizmoloku stanicu (bez obzira na njen poloaj) biti posljedica zapoinjanja procesa rasijedanja.
Drugim rijeima, prva longitudinalna faza seizmikih talasa na seizmogramima, sadri podatke o
karakteristikama naponskog stanja u trenutku prvog loma stijena u aritu zemljotresa, pa se taj
podatak sa veeg broja seizmolokih stanica, koristi za utvrivanje parametara mehanizma
arita u kojem je generisan zemljotres.
Opisani proces akumuliranja napona u zoni budueg arita zemljotresa, ili kako se jo naziva
proces pripreme glavnog zemljotresa, esto je praen stvaranjem manjih zemljotresa koji nastaju
usljed estog prisustva lokalnih nehomogenosti u strukturi stijene u zoni arita, pri emu nastaju
manji lomovi i dislokacije. Dakle, u zoni pripreme zemljotresa gotovo redovno se dogaa i niz
tzv. prethodnih zemljotresa (ili for-shock /for-ok/ u anglosaksonskoj literaturi) sa znatno
manjim intenzitetom u poreenju sa glavnim zemljotresom.
Takoe, odmah nakon pojave glavnog zemljotresa, u fazi konsolidovanja stijenskih masa i
uspostavljanja novog stabilnog stanja u zoni arita, poinje da se odvija itav proces dogaanja
serije manjih naknadnih zemljotresa (ili engl. after-shock /after-ok/).
Empirijski je utvreno da je stepen prethodne i naknadne aktivnosti, ako se izrazi preko zbira
ukupnog broja i intenziteta tako dogoenih zemljotresa, priblino proporcionalan jaini glavnog
zemljotresa. Tako, na primjer, katastrofalni zemljotresi velikog intenziteta, obino su praeni
prethodnom i naknadnom aktivnou koje traju i vie od jedne godine.
Napomenimo, najzad da je u seimolokoj praksi esto osmotrena i pojava tzv. migracije

epicentara zemljotresa u regionu, posebno u sekvenci koja slijedi nakon dogaanja vrlo snanih
(5)
Longitudinalni seizmiki talasi predstavljaju elastinu deformaciju sredine (tla) koja se ostvaruje oscilovanjem
estica sredine prenosnika talasa - u pravcu kretanja seizmikog talasa (naizmjeninim sabijanjem i rastezanjem
sredine). Ovi talasi se nazivaju i primarnim (i kratko oznaavaju sa P) (zbog najvee brzine kretanja) ili uzdunim
talasima. Longitudinalni talasi se prostiru kroz vrste, tene i gasovite sredine. Transverzalni sreizmiki talasi
nastaju oscilovanjem mikroestica tla dominantno u pravcu upravnom na pravac kretanja talasa. Oni su manje brzine
od longitudinalnih (za oko 73 %) i ne prostiru se kroz tenosti i gasove. Nazivaju se i sekundarni talasi (kratko se
oznaavaju sa S).
____________________________________________________________________________
zemljotresa. U tim sluajevima, distribucija epicentara tokom vremena realizacije serije
naknadnih zemljotresa, zahvata iroki prostor (i po nekoliko hiljada kvadratnih kilometara).
Tipian primjer takve seobe epicentara registrovan je i kod Crnogorskog zemljotresa od 15.
aprila 1979. godine sa magnitudom 7,0. Tom prilikom, u toku neto vie od jedne godine, koliko
je trajala after-ok sekvenca, bio je seizmiki veoma aktivan itav prostor od Herceg Novog do
Ulcinja i priblino od lokacije glavnog zemljotresa (na oko 15 km od obale u podmorju Jadrana)
pa do Skadarskog jezera i Cetinja. U tom regionu u okviru te sekvence, registrovano je vie
hiljada naknadnih zemljotresa, od kojih je iznad magnitude 4 bilo oko 100.
Prekursori zemljotresa i mogunost njihovog prognoziranja

Veina jakih zemljotresa je praena prethodnim manifestovanjem specifinih prirodnih fizikih
fenomena, tzv. prekursora zemljotresa. Ovi fenomeni se izraavaju neposredno prije pojave
glavnog (najjaeg zemljotresa) u seriji obino nekoliko sati, ali i znatno ranije nekoliko dana,
pa i mjeseci.
Prekursori zemljotresa su obino najizrazitiji u epicentralnoj oblasti glavnog zemljotresa, ali

nekad i na znatno veim rastojanjima od arita zemljotresa u fazi njegove pripreme.
Sam proces pripreme zemljotresa traje dosta dugo, a zavisi od jaine zemljotresa koji e biti
generisan. Tako na primjer, zemljotres sa magnitudom 7 bie praen pojavom raznih fenomena,
odnosno predznaka zemljotresa u periodu od par godina prije njegovog dogaanja. Istovremeno,
pratei fenomeni su, kao sto smo ve naglasili, veoma brojni, ali se, na alost, ne manifestuju po
nekom standardnom obrascu. Naime, izvjesni fenomeni u nekim sluajevima su vrlo naglaeni,
dok su u drugim njihove pojave minorne ili sasvim izostaju. Ovakvo ponaanje prekursora jakih
zemljotresa obavezuje istraivae da istovremeno osmatraju to vei broj takvih fenomena i da iz
njihove manifestacije tokom vremena, pokuaju da izvedu kratkoronu prognozu sljedeeg jakog
zemljotresa u regionu.
Razlozi manifestacije raznih geofizikih i geolokih fenomena u fazi pripreme zemljotresa

vezani su za proces akumuliranja naponskog polja, najee kao posljedice bonih tektonskih
pritisaka u zemljinoj kori.
Od brojnih prekursora zemljotresa, pomenimo samo one najznaajnije i najee osmotrene u

praksi:
Promjena brzine seizmikih talasa u zemljinoj kori, zbog izmjene gustine stijenskih masa -
usljed promjene unutranje strukture stijena pod pritiskom,
Smanjenje elektrine otpornosti tla - zbog pojave mikropukotina u stijenama, promjene
poroznosti tla, sadraja vode i sl.,
Fluktuacija gravitacionog i geomagnetskog polja u regionu - zbog promjene gustine
stijena i drugih fizikih svojstava u fazi pripreme zemljotresa,
Pojava "rojeva" manjih i veih zemljotresa u periodu od nekoliko dana prije glavnog
zemljotresa,
Emisija elektromagnetskih zraenja u irokom dijapazonu frekvencija u iroj zoni arita
budueg velikog zemljotresa,
Pojava impulsivnih tokova podzemnih (telurskih) elektrinih struja u tlu,
Pojava spontanog naelektrisanja i pranjenja elektriciteta iz tla u obliku svjetlosnog
isijavanja (vidljivog tokom noi),
Poveana emanacija gasa radona iz tla i vode,
Nagle promjene nivoa podzemne vode (oscilovanje vode u bunarima, promjena izdanosti
izvora i sl.),
____________________________________________________________________________
Lagano izdizanje ili sputanje djelova tla u zoni budueg rasjeda (epicentralno podruje),
male promjene nagiba terena,
Termike anomalije zemljine kore na povrinama veih razmjera, registrovane uporednim
satelitskim osmatranjem itd.

Sve pomenute prekursore zemljotresa moemo svrstati u dvije osnovne grupe: seizmiki
fenomeni i fenomeni promjene fizikih polja (geofiziki i geoloki).
Od seizmikih prekursora uoeno je nekoliko razliitih tipova, od kojih emo navesti samo dva
najznaajnija:
Kao indikator snanih zemljotresa, gotovo redovno, javlja se itav "roj" slabijih
zemljotresa, ija uestanost raste sa pribliavanjem trenutka nastanka glavnog zemljotresa.
esto je karakteristino da neposredno prije glavnog zemljotresa dolazi do kratkotrajnog
"zatija", odnosno odsustvovanja slabijih
zemljotresa, nakon ega slijedi glavni
zemljotres. Odmah zatim, redovno se
razvija novi "roj" slabijih zemljotresa,
ija su uestanost, vrijeme trajanja
aktivnosti i veliine magnituda
naknadnih zemljotresa, direktno
proporcionalni jaini glavnog
zemljotresa.
Drugi oblik seizmikih prekursora
javlja se u vidu promjene brzine
zapreminskih seizmikih talasa.
Naime, u fazi pripreme velikih
zemljotresa, u zoni akumuliranja napona
u Zemljinoj kori, primijeeno je
fluktuiranje odnosa brzine
longitudinalnih i transverzalnih talasa
koji dostie izraen minimum Slika 106. Promjena odnosa brzine longitudinalnih
i transverzalnih talasa (Vp/Vs) u fazi pripreme
neposredno prije pojave glavnog tri zemljotresa u regionu Garm (Rusija).
zemljotresa. Nakon toga, dolazi do
naglog rasta ovog kolinika, kada dostie uobiajene vrijednosti za region. Ova pojava je
rezultat promjene veliine Poasonovog (Poissonovog) koeficijenta elastinosti stijene ()
usljed promjene naponskog stanja u zoni budueg arita zemljotresa. Zbog tih promjena,
mijenja se i odnos brzina longitudinalnih (Vp) i transverzalnih (Vs) talasa, poto su na osnovu
teorije elastinosti ova tri parametra u sljedeoj meusobnoj vezi:
1/2
Vp 1
= 2
Vs 1 2
Za sluaj idealno elastinih vrstih stijenskih masa, = 0,25, pa gornji odnos ima vrijednost
VP/VS 1,73. Meutim, u prirodi ovaj kolinik redovno ima neto vee vrijednosti: 1,75
1,85.
Kao ilustraciju za ovaj tip fizikog fenomena manifestovanog u fazi pripreme jaih
zemljotresa, navedimo primjer promjene odnosa brzine longitudinalnih i transverzalnih
seizmikih talasa (Vp/Vs) u regionu Garm u Rusiji, koji je osmatran tokom tri perioda
vremena. Na slici 106, koja prikazuje rezultate ovih analiza, prikazani su momenti pojave
snanih zemljotresa u regionu (iznad magnitude 4.2). Uoljivo je na slici da je nekoliko
mjeseci prije pojave indiciranih jakih zemljotresa, nastupio period smanjenja posmatranog
____________________________________________________________________________
odnosa brzina seizmikih talasa, da bi se praktino odmah nakon dogaanja zemljotresa,
naponsko stanje stijenskih masa vratilo na preanji, normalni nivo.
Od geofizikih prekursora, esto se prije pojave snanih zemljotresa registruju znaajna

variranja geomagnetskog i gravitacionog polja u irem regionu arita zemljotresa, to se, kao to
je reeno, takoe moe tumaiti kao posljedica promjene naponskog stanja i gustine stijena
usljed velikih bonih pritisaka i sabijanja stijenske mase.
Mjerenjem karakteristika prirodnog elektrinog toka u tlu (telurske struje) izmeu

nepolarizirajuih elektroda (postavljenih obino na meusobnom rastojanju od 100-200 m)
uoene su impulsivne promjene prirodnog elektinog potencijala neposredno prije pojave veih
zemljotresa. Utvreno je da ovaj fenomen nije samo lokalno manifestovan, ve se registruje (sa
manjim intenzitetom) i na veim
rastojanjima od arita zemljotresa u
fazi njegove pripreme.
Viegodinjim istraivanjem na nizu
stanica posebne telemetrijske mree
u Grkoj, prikupljen je veliki broj
znaajnih podataka o svojstvima
ovog fenomena. Na osnovu tih
rezultata sada se vre pokuaji
uspostavljanja odgovarajuih
matematikih modela, koji bi
omoguili prognoziranje vremena,
lokacije i veliine buduih snanih
zemljotresa.
Intenzivna naprezanja stijena u
zoni pripreme zemljotresa, esto
rezultiraju i emitovanjem
elektromagnetskih talasa vrlo
razliitih talasnih duina. U veem
broju istraivakih centara
registrovano je vie sluajeva
snanih emisija radio-talasa
srednjetalasnog opsjega, na nekoliko
asova prije pojave glavnog Slika 107. Primjer prouavanja pripreme jakog ze-
zemljotresa. mljotresa u Japanu osmatranjem vertikalnog
pomjeranja (denivelacije) tla prije pojave velikog
Od glavnih prirodnih pojava zemljotresa u Niigati, 1964. godine.
vezanih za fenomen zemljotresa,
moemo navesti este sluajeve laganog pranjenja statikog elektriciteta iz tla, akumuliranog
u procesu priprema najee vrlo snanih zemljotresa. Tada se u prizemnim slojevima
atmosfere javlja slaba svjetlost koja je vidljiva u toku noi. Ova pojava se tumai
piezoelektrinim efektom u stijenama izloenim pritisku.
Promjena naponskog stanja u stijenama u fazi pripreme zemljotresa, uslovljava i vrlo esto
uoenu pojavu poveane emanacije radona (i nekih drugih inertnih gasova) iz tla i vode u tlu.
Oscilovanje nivoa podzemne vode, zatim promjena hemizma vode, fluktuacija izdanosti
izvora i druge pojave u reimu podzemnih voda, esto su registrovani prekursori zemljotresa,
koji su zapaeni i prije vie stotina godina.
____________________________________________________________________________
Svi navedeni prekursori zemljotresa, kao i mnogi drugi, pruavaju se u sprezi sa rezultatima vrlo
preciznih kontinualnih mjerenja efekata promjene napona u stijenama u zonama rasjeda, za koje
se pretpostavlja da mogu biti generatori nekog budueg snanog zemljotresa.
Na slici 107 prikazan je primjer osmatranja vertikalnih pokreta tla du zapadne obale Japana
tokom 80 godina. Dijagrami na desnoj strani ove slike prikazuju izdizanje (pozitivno) i sputanje
tla (negativno) izraeno u centimetrima na razliitim takama osmatranog dijela obale. U vrhu
slike iznad prvog dijagrama stre-licom je indiciran momenat pojave razornog zemljotresa u
blizini grada Niigata 1964. godine. Poloaj epice-ntra ovog zemljotresa je prikazan simbolom
kruga na slici regiona. Veina prikazanih dijagrami jasno izraava trend laganog izdizanja tla do
pojave zemljotresa, a zatim efekat naglog relaksiranja stijenskih masa.
Velika kompleksnost fenomena pri-preme i realizacije zemljotresa, namee potrebu veoma

sloenog i multidisciplinarnog naunog pristu-pa njegovom prouavanju, posebno u cilju
njegove uspjene prognoze. Meutim, istovremeno, proces pripreme razornih i katastrofalnih
zemljotresa uvijek je praen obiljem informacija koje se manifestuju u domenu praktino svih
geofizikih polja, zatim pojavom raznih geolokih fenomena, i dr. Ove okolnosti takoe pruaju
nadu i predstavljaju snaan motiv za pomno istraivanje mogunosti pouzdane prognoze buduih
snanih zemljotresa. Ovom problematikom danas se u Svijetu bave hiljade naunika i dosadanji
uspjeh, koji je jo uvijek skroman i sporadian, meutim ipak, uliva nadu da e se uskoro
definisati pouzdan metod za sigurno kratkorono predvianje pojave jakih zemljotresa.
Kada se govori o "prognozi zemljotresa" misli se na tzv. kratkoronu prognozu, koja treba da
izrazi vrijeme, mjesto i jainu (magnitudu) budueg zemljotresa. Vrijeme ove pojave kod
kratkorone prognoze treba da bude definsano sa tanou reda veliine jednog dana.
Kratkorona prognoza jo uvijek nije zaivjela u rutinskom obliku, ali se brojne seizmoloke
istraivake institucije irom Svijeta intenzivno bave ovom problematikom - jo uvijek u
eksperimentalnom obliku. Praktino jedini uspjeno kratkorono prognoziran katastrofalni
zemljotres (po intenzitetu, ali ne i po efektima) do danas, je zemljotres u provinciji Hajeng u
Kini, koji se dogodio 4. februara 1975. godine, sa magnitudom 7,3 i povrinskim intenzitetom
IX-X stepeni MCS skale6. Tom prilikom, zahvaljujui uspjenoj i pravovremenoj prognozi ovog
zemljotresa od strane kineskih strunjaka, evakuacijom cijelog regiona, spaeno je preko
100.000 ljudskih ivota (po nekim izvetajima ak oko 400.000). Meutim, naalost, ve
naredne godine (1976.) u susjednoj provinciji Tangan, potpuno nenajavljeno dogodio se jo
razorniji zemljotres (sa magnitudom 7.6) i odnio preko 250.000 ljudskih ivota (po nekim
izvetajima oko 600.000), to govori koliko je prognoza ovog fenomena istovremeno sloen i
odgovoran zadatak.
Pored kratkorone, razlikujemo i tzv. dugoronu i srednjeronu prognozu zemljotresa.

Dugoronom prognozom se definie potencijalna oblast i povratni period (statistiki period
ponovnog dogaanja) jaih, razornih i katastrofalnih zemljotresa u veem regionu. Ovaj oblik
prognoze se najese izraava seizmolokim kartama koje prikazuju zone razliitog stepena
intenziteta zemljotresa, koji e se u narednom periodu vremena (obino od 50, 100 i vie
godina) dogoditi na tom prostoru, sa odreenom dozom vjerovatnoe realizacije te prognoze
(obino 70 %). Takve karte su pripremljene i za teritorije Crne Gore tokom 1986. godine.
Srednjerona prognoza je vezana za manje teritorije - kao to su zone tektonskih rasjeda u

kojima se oekuje pojava velikih zemljotresa, a vrijeme prognoziranog zemljotresa se izraava sa
tanou reda veliine godine (ili decenije).
6
MCS je skraenica za Merkali-Kankani-Zibergovu (Mercali-Cancani-Sieberg) skalu intenzitea zemljotresa, sa 12
podeoka, o emu e kasnije biti vie detalja.
____________________________________________________________________________
Kao to je ve reeno, sve vrste prognoze zemljotresa moraju biti rezultat kompleksnih
multidisciplinarnih studija, pa je zato ova vrsta istraivanja vrlo skupa. Na irem podruju
Balkana do sada nije finansiran praktino nijedan projekt usmjeren na prognozu zemljotresa,
izuzimajui viegodinji projekat VAN u Grkoj, baziran na praenju pojava telurskih struja u
seizmogenim zonama. U Turskoj upravo zapoinje realizacija kompleksnog naunog projekta
nazvanog ELECTRA, sa ciljem multidisciplinarnog posmatranja i izuavanja niza fizikih
fenomena - prekursora zemljotresa.
Da bi kratkorona prognoza zemljotresa bila nauno utemeljena, neophodno je prethodno izvesti

dugoronu prognozu u irokoj oblasti, zatim izdvojiti potencijalno seizmiki najopasniji region,
utvrditi relevantne tektonske strukture kao kandidate za generisanje sljedeeg jakog zemljotresa i
dalja, praktina, terenska istraivanja i osmatranja, usmjeriti na taj prostor.
7.2. Seizmometrija
Prvi pokuaji registrovanja zemljotresa pomou odgovarajue aparature, seu u daleku kinesku
prolost, kada se pomou mehanikih naprava traio nain za odgonetanje iskonske tajne prirode
- zvane zemljotres. Kao to smo ve pomenuli, konstrukcija prvih seizmolokih instrumenata
vremenski je vezana za kraj XIX vijeka, kada je konstruisan prvi tip seizmografa kao ureaja
za grafiko registrovanje seizmikih talasa stvorenih zemljotresom.
Od tada do danas, u Svijetu je razvijen veliki broj raznih vrsta i tipova instrumenata za
registrovanje razliitih parametara dejstva zemljotresa. Tako se u instrumentalnoj tehnici
registrovanja zemljotresa jasno izdvajaju tri osnovna tipa seizmolokih ureaja: seizmografi,
akcelerografi i seizmoskopi, ije emo osnovne namjene i svojstva samo kratko opisati.
Nakon uvoenja u seizmoloku praksu automatskih telemetrijskih seizmolokih mrea i sistema

za registrovanje podataka o zemljotresima, a poslednjih nekoliko godina, kada se intenzivno
uvodi digitalna tehnika registrovanja pomou irokopojasnih seizmografa, uz automatsku obradu
podataka u realnom vremenu, instrumentalna seizmologija je praktino iskoraila ispred zahtjeva
teorijskih i aplikativnih potreba seizmologije u cjelini.
SEIZMOGRAFI predstavljaju fundamentalne registracione instrumente u seizmolokoj praksi,

pomou kojih se mehaniki efekat seizmikih talasa zemljotresa u tlu, pretvara u
elekromagnetski indukovan napon (kod elekromagnetskih tipova seimografa). Stvoreni napon se
nakon elektronskog pojaanja zatim registruje na odgovarajuem rekorderu (registratoru) u vidu
ekvivalentnog grafikog zapisa seizmograma - ili ekvivalentnog magnetskog digitalnog zapisa,
koji se koristi za automatsku obradu na raunaru. Zavisno od naina transformisanja mehanikih
vibracija tla u seizmometru, registruje se veliina pomaka tla (pomjeranje) ispod seizmometra ili
(to je danas najei sluaj) brzina oscilovanja tla.
Osnovni princip rada elektromagnetskog seizmografa (slika 108) koji se danas najee koristi
u seizmolokoj praksi, sadran je u stvaranju elektrinog napona u radnoj navojnici (kruni
kalem) koja je fiksirana za kuite seizmometra u kojoj osciluje trajni magnet relativno velike
mase (koji praktino predstavlja fiziko klatno), vezan za finu elinu oprugu, i na taj nain
indukuje elektromagnetsku silu u navojnici. Veliina indukovanog napona direktno je
proporcionalna brzini oscilovanja tla, odnosno brzini relativnog kretanja navojnice sa kuitem
seizmometra u odnosu na inertnu masu magneta. Zbog potrebe brzog umirivanja ovakvog
oscilatornog sistema, klatno seizmometra se pomou posebne prigune navojnice brzo smiruje
ekajui novu seizmiku pobudu. Napon u navojnici direktno je proporcionalan i uslovljen
karakteristikama seizmikih talasa, koji izazivaju oscilovanje seizmometra.
____________________________________________________________________________
a) b)
Slika 108. Elektromagnetski seizmometar: a) ema vertikalnog seizmometra: (1)-kuite; (2)-elina
opruga; (3)-trajni magnet; (4)-radni kalem; (5)-priguni (i kalibracioni) kalem; (6)-kabl za
odvoenje indukovanog napona na pojaava i registrator signala; b) Realni izgled seizmometra
tipa S-13 Teledajn-Diotek (Teledine-Geotech) u vertikalnom (raskolpljenom) i horizontalnom
poloaju.
Stvoreni napon, kao elektromehanika slika seizmikih talasa, zatim se vodi na elektronski
pojaiva - kako bi se doveo na odgovarajui nivo osjetljivosti registratora. Seizmiki pojaivai
obino uveavaju napon stvoren u seizmometru za nekoliko desetina, pa i stotina hiljada puta,
zavisno od namjene ureaja i lokalnih uslova rada. S obzirom na uvijek prisutne prirodne i
vjetake mikrovibracije u tlu, optimalno elektronsko uveanje analognih seizmografa najee
iznosi oko 100.000 puta.
Treba naglasiti da su seizmometri polarisani instrumenti, sa odreenim frekventnim karakte

ristikama. Ovo praktino znai da je konstruktivnim rjeenjem dozvoljeno oscilovanje mase
klatna seizmometra samo du jedne ose, registrujui samo translatorna kretanja tla u tom
pravcu, priguujui istovremeno sva ostala rotaciona (koja inae imaju daleko manje uea u
ukupnom kretanju tla) i translatorna kretanja u svim ostalim pravcima. Prema pravcu
polarizovanja, razlikujemo takozvane vertikalne i horizontalne seizmometre. Istovremeno,
zavisno od konstruktivnih karakteristika seizmografa, ovaj ureaj neminovno vri odreene
transformacije u spektralnom sastavu registrovanih seizmikih talasa u odnosu na seizmiku
pobudu. Ovim filtarskim svojstvima seizmografa u obradi registrovanog signala posveuje se
posebna panja, poto se ta svojstva mogu uspjeno iskoristiti za izdvajanje odreenih grupa
seizmikih talasa.
Registrovanje seizmograma - kao zbira talasnih formi jednog zemljotresa (koji su frekventno
modifikovani u saglasnosti sa konstruktivnim karakteristikama sistema seizmometar - seizmiki
pojaiva - registrator) obavlja se u seizmolokim stanicama - u analognoj formi (na
kvalitetnom papiru - pomou mastila, zatim na filmu, foto-papiru ili magnetskoj traci) ili, danas
mnogo ee, u digitalnom obliku (na magnetskoj traci ili disku, fle memoriji i slino).
Parlelno sa registrovanjem seizmikih talasa, obavlja se i registrovanje informacije o vrlo

tanom tekuem vremenu (sa grekom manjom od 1/1000 od sekunde), u cilju precizne
identifikacije trenutka prijema pojedinih faza seizmikih talasa. U ovu svrhu, seizmografi su
opremljeni i visoko kvalitetnim asovnicima, sa vrlo malim hodom, na kojima se vri
sinhronizacija sa tzv. svjetskim vremenom, ili srednje-grinikim vremenom (GMT- Greenwich
Mean Time). Sinhronizacija asovnika obavlja se pomou odgovarajuih radio-prijemnika
____________________________________________________________________________
vremenskog koda, koji kontinualno emituju brojne radio-stanice irom sveta (npr. DCF, WWV,
WWVH, Moskva) ili, to je danas najei sluaj korienjem vremenske baze GPS satelita za
automatsku sinhronizaciju asovnika seizmografa. U seizmolokoj praksi se koristi iskljuivo
GMT vreme, radi izbjegavanja konfuzije podataka prilikom razmjene istih sa drugim
seizmolokim centrima.
Pored elektromagnetskih seizmografa, iji princip rada je kratko diskutovan, jo ponegdje se u

seizmolokoj praksi koriste i stari, tzv. mehaniki seizmografi, kod kojih se kretanje tla prenosi
preko mehanikog pojaivaa - u vidu mehanikog kretanja - do pera. Ranije su korieni i tzv.
kapacitivni seizmometri (na principu promjene kapaciteta ploastog kondenzatora), kod kojeg
se rastojanje ploa kondenzatora mijenja pod mehanikim dejstvom seizmikih talasa.
U savremenoj seizmolokoj praksi sve vie se koriste (posebno za registrovanje mikro-seizmike

aktivnosti i lokalnih zemljotresa) tzv. piezoelektrini seizmometri u kojima se mehanikim
dejstvom seizmikih talasa na kristal kvarca stvara odgovarajui piezoelektrini odziv u vidu
elektrinog napona, koji je proporcionalan brzini oscilovanja tla.
AKCELEROGRAF je poseban inenjersko-seizmoloki instrument, koji je po svojim

konstruktivnim principima vrlo slian seizmografima. Osnovna razlika je sadrana u vrsti
podataka koji se registruju, ali i u frekventnim karakteristikama instrumenta.
Akcelerografi registruju ubrzanje

oscilovanja tla, koje su izazvali
seizmiki talasi. Ovakav princip je
izveden konstruktivno - izborom
velike sopstvene krune frekvencije
sistema trokomponentnog klatna -
obino izmeu 25 i 30Hz, tako da
ovaj ureaj praktino direktno
registruje ubrzanje tla. Podatak o
ubrzanju se registruje na foto-filmu
u kontinualnom obliku, ili na
magnetskoj traci ili fle memoriji -
u digitalnij formi. Treba naglasiti da
su ovakvi ureaji obino latentno
operativni, odnosno da ih aktivira
Izgled trokomponentnog akcelerografa (rasklopljenog) tipa
zemljotres odreene jaine, na koju
Kinemetriks SMA-1 sa registracijom na foto-filmu.
je senzor prethodno podeen (obino
oko IV stepena MCS /Merkalijeve/ skale).
Kao to emo vidjeti neto kasnije, registrovani akcelerogrami (ili kako se jo nazivaju - istorije
ubrzanja tla) koriste se u oblasti inenjerske seizmologije - za izuavanje amplifikacionih svo-
jstava tla, u zemljotresnom inenjerstvu - za kompjutersko simuliranje realnih zemljotresa na
matematikim modelima i na dinamikim platformama i fizikim modelima graevinskih obje-
kata, zatim u kvantitativnoj sei-zmologiji - za interpretaciju elemenata mehanizma kompleksnih
tipova arita zemljotresa i dr.
c) SEIZMOSKOP je posebno dizajniran seizmoloki instrument, namijenjen registrovanju

dinamikog odgovora hipotetikih graevinskih objekata, u uslovima dejstva jakih bliskih
zemljotresa. Seizmoskop u sutini ne registruje ni jednu fiziku karakteristiku oscilovanja tla
(kao npr. seizmograf ili akcelerograf) ve na jednostavnom rekorderu biljei informacije koje
direktno reprezentuju dinamiki odziv nekog hipotetikog graevinskog objekta, koji bi bio
lociran na mjestu seizmoskopa za vrijeme zemljotresa.
____________________________________________________________________________
Mehanike karakteristike seizmoskopa su tako odabrane da dobijene registracije reprezentuju
oekivanu dinamiku reakciju tipinog viespratnog graevinskog objekta. Tako, seizmoskopi
najee imaju sopstvenu periodu oscilovanja 0,75 s, sa faktorom priguenja oscilacija 10% od
kritine vrijednosti.
Zbog vrlo niske cijene ovih instrumenata, u trusnim oblastima se obino postavlja gusta mrea -
u uslovima razliitih geolokih formacija i lokalnih geotehnikih uslova.
d) DRUGE VRSTE INSTRUMENATA koje su u upotrebi u seizmolkoj praksi, veinom su

namijenjene za direktno mjerenje odreenih fenomena vezanih za pojavu zemljotresa. To su na
primjer, tiltmetri (ili naklonometri) odnosno instrumenti za mjerenje enormno malih i sporih
relativnih promjena poloaja dva bloka (krila) rasjeda u fazi pripreme zemljotresa, kao i kasnije.
U upotrebi su i tzv. naponometri za registrovanje naponskog stanja u zoni potencijalnih
arita zemljotresa. Slinu namjenu imaju i tzv. ekstenziometri pomou kojih se registruje
veliina horizontalnih deformacija (ekstenzija ili dilatacija) izmeu dvije take na Zemljinoj
povri.
U seizmolokim istraivanjima esto se koriste i razliiti ureaji za mjerenje promjena

geofizikih polja kao prekursora zemljotresa, npr.: magnetski variometri, visokoosjetljivi
gravimetri, instrumenti za mjerenje intenziteta telurskih elektrinih polja i drugi.
7.3. Analiza i obrada seizmolokih podataka

Metode analize analognih i digitalnih registracija seizmikih talasa zemljotresa (seizmograma) i
numerika obrada rezultata tih analiza, u savremenoj seizmolokoj praksi obuhvataju sljedee
elemente:
Identifikaciju vrsta i tipova seizmikih talasa na seizmogramu,
Utvrivanje tanog vremena registrovanja odreenog tipa seizmikog talasa,
Numeriku obradu registrovanih talasa na veem broju seizmolokih stanica, u cilju
utvrivanja prostornih parametara hipocentra zemljotresa i trenutka njegovog nastanka,
Definisanje mehanizama arita zemljotresa i dinamikih parametara arita,
Energetske karakteristike (magnituda) zemljotresa i analizu distribucije makrosei
zmikog polja, odnosno formiranje matematikog modela raspodjele povrinskog efekta
zemljotresa,
Utvrivanje elemenata strukturne grae Zemljine kore na osnovu interpretacije
povrinskih i zapreminskih talasnih formi,
Proraun empirijskih vrijednosti amplifikacionih karakteristika tla u lokalnim
razmjerama i utvrivanje matematikih zakonitosti tih pojava.
Seizmiki talasi, na svom putu od arita zemljotresa do prijemne seizmoloke stanice, prolaze
kroz stijene zemljine kore i njene unutranjosti, povinujui se njihovim elastinim svojstvima,
to znaajno utie na formu samog talasa. Dakle, finalni oblik svakog seizmikog talasa i
vrijeme koje on utroi na putu od izvorita do prijemnika, sadre informacije o sljedeim
parametrima:
Energetskim karakteristikama arita zemljotresa i dinamikim procesima njegovog
nastanka,
Prostornom poloaju arita i trenutku zapoinjanja rasijedanja stijene u aritu,
Elastinim svojstvima stijena i strukturne grae Zemljine kore, na putu do prijemnika
(seizmografa),
Dinamikim svojstvim lokalne geoloke sredine na mjestu seizmoloke stanice i drugo.
____________________________________________________________________________
Primjenom adekvatnog matematikog aparata, mogue je sve navedene informacije izdvojiti i

numeriki izraziti iz registrovane grupe seizmikih talasa.
Strukturna graa Zemljine kore i dublje unutranjosti Zemlje, utvruje se, kao to je pomenuto,
kroz proces numerike inverzije hodohrona, odnosno obrade i interpretacije rezultata
registrovanja seizmikih talasa na Zemljinoj povri, na brojnim seizmolokim stanicama. Pri
rjeavanju ovakvoga zadatka, koriste se rezultati registrovanja zemljotresa i jakih eksplozija,
posebno nuklearnih. Prednost korienja rezultata opservacija nuklearnih eksplozija sadrana je
u injenici da su poloaj arita eksplozije i trenutak njenog iniciranja, najee poznati sa
visokom tanou. Kod zemljotresa, meutim, svi parametri hipocentra predstavljaju takoe
nepoznate veliine.
Obradom veeg broja jakih zemljotresa, koji su registrovani na veem broju sizmolokih stanica,
odnosno inverizijom hodohrona serije takvih zemljotresa i eksplozija, uz primjenu savremenih
matamatikih metoda, mogue je kvalitetno definisati parametre reprezentativnog seizmikog
modela Zemljine kore. U savremenoj seizmolokoj praksi, primjenom metoda simultane obrade
vee grupe lokalnih zemljotresa ili metode seizmike tomografije, definie se znatno detaljniji
seizmiki model zemljine kore u 1D ili 3D obliku. Zbog svoje kompleksnosti i sloenog
numerikog postupka prorauna vremena putovanja seizmikog zraka kroz 3D model, u
rutinskoj praksi i danas se koristi praktino samo 1D model. Rezultujui seizmiki model opisuje
se geometrijskim parametrima (vrstom modela na primjer horizontalno uslojeni poluprostor,
model sa promjenljivom brzinom u slojevima u funkciji dubine, kao i debljinom pojedinih
slojeva) i brzinama longitudinalnih i transverzalnih talasa. Kvalitetan seizmiki model moemo
uspjeno koristiti u postupku lociranja tekue seizminosti, zatim pri relociranju ranije
dogoenih zemljotresa, a za prouavanju strukturne grae Zemljine kore i za seizmotektonska
prouavanja, vrlo je pogodan 3D model.
U analizi seizmikih talasa stvorenih zemljotresom na relativno malim epicentralnim rastojanjim

(do oko 1.000 km) posebna panja se posvjeuje zapreminskim talasima, a na veim rastojanjima
i povrinskim talasima oba tipa, kao osnovnim fazama, ali takoe i brojnim produktima ovih
talasa, stvorenim u procesima reflektovanja i refraktovanja na granicama sredina razliitih
elastinih svojstava u Zemljinoj kori i dubljoj unutranjosti.
Pored seizmikih talasa stvorenih zemljotresima, u seizmologiji se prouava jo jedna specifina

vrsta talasa mikroseizmi, odnosno mikro-oscilacije tla, sa periodama izmeu 2 i 20 sekundi
(relativno homogenog spektra) i sa relativno malim amplitudama (obino manjim od 1m).
Mikroseizmi se intenzivnije registruju na priobalnim seizmolokim stanicama, a njihove
amplitude se poveavaju sa pojavom bura na moru. Do sada nije u potpunosti utvren neposredni
uzronik ovih pojava, ali se pretpostavlja da su oscilovanje vodene mase u morima, u zonama
strmih obala, kao i izvesne atmosferske turbulencije, njihovi potencijalni uzronici.
ZEMLJINA KORA I BLISKI ZEMLJOTRESI
Generalno posmatrajui, Zemljina kora se odlikuje vrlo kompleksnom strukturnom graom.
Podruje Balkana se u tom smislu posebno istie. Naime, tektonska aktivnost u tom regionu
tokom geoloke istorije, bila je veoma izraena. Kao rezultat takve aktivnosti na podruju Srbije
i Crne Gore formirana je Zemljina kora razliite debljine od oko 22 do 54 km sa vrlo
sloenim geolokim odnosima u horizontalnoj i vertikalnoj ravni, to je posebno izraeno u zoni
sedimenata, sa debljinom od 5-15 km (ak i preko 20 km u nekim regionima).
Za potrebe rutinskog lociranja zemljotresa, najee se itava Zemljina kora predstavlja

uproenim modelom, koji ini nekoliko osnovnih, generalizovanih slojeva: sedimentni
kompleks, granitski sloj, bazaltni sloj i Mohoroviiev diskontinuitet (odnosno gornji dio
____________________________________________________________________________
spoljanjeg omotaa). Sedimentni kompleks predstavlja debelu seriju sedimentnih stijena, koja je
nataloena preko kiselih stijena (tzv. granitskog sloja). Kod neto detaljnijih modela, ovaj paket
sedimenata se dijeli na plii kompleks (2-3 km) koji se karakterie relativno malim brzinama
seizmikih talasa i dublji kompleks sedimentnih stijena (tabela 9). Granitski sloj obuhvata stijene
kiselog sastava i prostire se obino do dubine od 15-20 km. Izmeu granitskog sloja i
Mohoroviievog diskontinuiteta lociran je bazaltni sloj, koji obuhvata stijene mahom bazinog
sastava. Njegova debljina u kontinentalnom delu Zemljine kore iznosi obino oko 5-15 km, a
neto vie u okeanskim korama. Granica izmeu granitskog i bazaltnog sloja naziva se
Konradovom granicom, prema seizmologu V. Conradu. Ispod bazaltnog sloja, odnosno
Mohoroviieve granice zapoinje Zemljin omota, slojem ultrabazine magme.
Seizmiki model horizontalno uslojene zemljine kore (za prostor Crne Gore) Tabela 9
BRZINE SEIZMIKIH TALASA
(km/s) DEBLJINA
EKVIVALENTNI SEIZMIKI SLOJ
(km)
Longitudinalni Transverzalni
Plii dio sedimentnog kompleksa 4,49 2,52 3

Dublji dio sedimentnog kompleksa 6,14 3,21 7
Granitski sloj 6,60 3,71 23
Bazaltni sloj 6,82 3,86 9
Mohoroviiev diskontinuitet 8,01 4,60 -
Ako se sloena strukturna graa i elastina svojstva slojeva Zemljine kore, generaliu jednim
ekvivalentnim uproenim seizmikim modelom koji je reprezentovan horizontalno uslojenim
poluprostorom, tada se optimalni parametri takvog modela mogu izraziti kao u tabeli 9, u
primjeru za prostor Crne Gore. Ovi parametri su dobijeni seizmikom 1D tomografijom, pri
simultanoj obradi grupe od 64 zemljotresa, koji su kvalitetno digitalno registrovani. Ovaj model
je dobijen pod pretpstavkom o nepostojanju sloja male brzine u zemljinoj kori (kada dublji sloj
ima manju brzinu od prethodnog plieg sloja).
Pomenuta kompleksnost strukturne grae Zemljine kore na podruju Dinarida, predstavlja

osnovni uzrok generisanja vrlo sloenih seizmikih talasnih formi pri dejstvu zemljotresa, koje
su zatim multiplikovane u sloenim tektonskim uslovima. Spektralna analiza seizmikih talasa
(zapreminskih i povrinskih) ili u uslovima registrovanja seizmikih talasa na malim
epicentralnim rastojanjima na ovom podruju, ukazuje da dominirajue periode ovih talasa
zauzimaju relativno irok dijapazon od 0,1 do 2,0 sekundi, zavisno od vrste i tipa talasa. Tako,
na primjer, tip longitudinalnih talasa, obino se karakterie dominantnim periodama u intervalu
izmeu 0,1 0,4 s, a transverzalni talasi u intervalu 0,3 0,8 s, dok ostatak spektra pokrivaju
obije vrste povriniskih talasa (Rajlaj i Lav).
Zavisno od mjesta nastanka zemljotresa, odnosno poloaja arita u Zemljinoj kori, kao i od
pravca kretanja registrovanih seizmikih talasa, moemo generalno zakljuiti da su kod tzv.
bliskih i lokalnih zemljotresa (do epicentralnih rastojanja od oko 1.100 km), na podruju
centralnog Balkana, amplitudno dominantni direktni ili refraktovani longitudinalni i
transverzalni talasi vezani za granitski sloj (Pg i Sg faze talasa), na epicentralnim rastojanjim do
kritine take ili take smjene faza na hodohroni (najee na oko 175 km - to zavisi od dubine
arita i debljine Zemljine kore) i refraktovani zapreminski talasi na Mohoroviievoj granici (Pn
i Sn faze) na rastojanjima preko 175 km.
____________________________________________________________________________
a)
b)
Slika 110. Primjeri seizmograma lokalnog (a) i bliskog (b) zemljotresa: a) Zemljotres registrovan na
epicentralnom rastojanju od 14 km, sa magnitudom 2.7 sa naznaenom Pg i Sg fazom; b)
Seizmogram na epicentralnom rastojanju 400 km od epicentra zemljotresa sa magnitudom 4.8 i
primarnim fazama seizmikih talasa Pn i Sn.
Tipian izgled seizmograma sa indikacijom

osnovnih faza seizmikih talasa, za tzv. lokalni i
bliski zemljotresa, prikazan je na slici 110 (za
tip tzv. bliskog zemljotresa na slici 110a i za tzv.
lokalni zemljotres, na slici 110b).
Kretanje seizmikih talasa, njihovo prelama-nje

i reflektovanje na granicama sredina sa
razliitim elastinim svojstvima, u cjelosti se
moe izraziti elementima geomtrijske optike,
odnosno zakonima optike fizike, to izlazi iz
okvira ovog kursa.
ZEMLJINA UNUTRANJOST I
TELESEIZMI
Kod zemljotresa sa hipocentrom u Zemljinoj
kori, kao primarne faze zapreminskih talasa,
pored Pg i Sg, registrovaemo Pn i Sn faze
longitudinalnih i transverzalnih talasa,
respektivno sve do epicentralnih rastojanja od
O
oko 10 lunih stepeni (1 = 111,195 km). Nakon Slika 111. Unutranjost Zemlje i dijagrami
ovog rastojanja, na Zemljinu povr prvi poinju promjene brzine longitudinalnih (P) i
da stiu tzv. P i S talasi, odnosno longitudinalni transverzalnih (S) talasa i gustine materijala
i transverzalni talasi koji su dio svog puta od sa dubinom (Z), uz indikaciju osnovnih
slojeva.
____________________________________________________________________________
hipocentra do seizmoloke stanice preli kroz
zonu ispod Mohoroviieve granice, odnosno
kroz zemljin omota. Seizmiki talasi koji se
registruju na rastojanjima veim od 10 lunih
stepeni nazivaju se teleseizmima.
Hodohrone teleseizama, koje su konstruisane

na bazi kvalitetnih podataka registracije
velikog broja zemljotresa na velikom broju
seizmolokihi stanica, rasporeenih na
razliitim epicentralnim rastojanjima, mogu se
koristiti za numeriku inverziju radi
definisanja raspodjele brzina seizmikih talasa
u Zemljinoj unutranjosti.
Dosadanja saznanja o Zemljinoj unutranjosti

ukazuju da raspodjela materije razliite Slika 112. Trase osnovnih teleseizmikih
gustine u Zemlji vrlo dobro odgovara modelu zapreminskih talasa u Zemljinoj unutranjosti
(transverzalni zraci su prikazani krivudavom
sa serijom konfokalnih sfera (sfera sa
linijom).
centrom u centru Zemlje) odnosno tzv. sferno
simetrinom modelu, o emu smo govorili u poglavlju o zemljinoj unutranjosti (slika 111). U
takvom modelu seizmiki zraci imaju zakrivljen oblik zbog sistematskog poveanja brzine sa
dubinom.
Postupkom numerike inverzije hodohrona zemljotresa, koje su registrovane na velikim

epicentralnim rastojanjima (od 10 do 180 lunih stepeni) mogue je utvrditi unutranju
strukturnu grau Zemlje, to se realizuje i primjenom metoda seizmike tomografije. Osnovna
struktura unutranjosti Zemlje moe se sagledati iz dijagrama promjene brzine P i S faza
seizmikih talasa sa dubinom, kao na slici 111, na osnovu tzv. IASP91 numerikog modela
zemljine unutranjosti (model Meunarodne asocijacije za seizmologiju i zemljinu unutranjost
razvijen 1991. godine). Na ovoj slici su oznaene granice dominantnih slojeva Zemlje u kojima
se brzina sa dubinom znaajnije mijenja.
U seizmolokoj praksi najee se sloena stru-ktura unutranje grae Zemlje generalizuje sa

ukupno 4 sloja. Prvi sloj predstavlja zemljinu koru, sljedei sferni sloj, odnosno zona koja se
prostire od Mohoroviieve granice do dubine od 2.900 km, naziva se omota jezgra (ili
mantija). Ovaj sloj obuhvata tzv. spoljanji omota (od zemljine kore do tranzitne zone na 670
km) i unutranji omota, koji obuhvata ostatak ovog sloja. Najnii sferni sloj u Zemlji, tzv.
jezgro, obuhvata spoljanji i unutranji dio, pa se dijeli na spoljanje i unutranje jezgro.
Kao to se vidi na slici 111, u Zemljinom omotau postoji izrazit vertikalni prirataj brzine oba
tipa zapreminskih talasa: za longitudinalne talase od 8,0 km/s na donjoj granici Zemljine
kore (tabela 9) do 13,6 km/s na donjoj granici omotaa (2,900 km), a za transverzalne talase od
4,6 km/s do 7,3 km/s. Ispod donje granice omotaa, dakle unutar spoljanjeg jezgra Zemlje,
transverzalni talasi se ne prostiru, to ukazuje da se ovaj dio Zemljine unutranjosti ponaa kao
tenost. Karakteristino je i to da se na granici izmeu omotaa i jezgra brzina P-faze talasa
naglo smanjuje sa 13.6 na 8.1 km/s.
Na slici 112 prikazani su seizmiki zraci osnovnih tipova P i S faza u Zemljinoj unutranjosti.
Indeks K oznaava da je seizmiki talas proao kroz jezgro (njem.: kernell= jezgro) a indeks c
indicira da se odgovarajui seizmiki zrak reflektovao na gornjoj granici jezgra (engl.
core=jezgro). Uobiajeno je da se, radi skraivanja, faza PKP kratko oznaava kao P'.
____________________________________________________________________________
O
Direktni zapreminski talasi registruju se do epicentralnih rastojanja od 103 , a u tzv.
difragovanom obliku (kada su slabo amplitudno izraeni na seizmogramu) i na neto veim
O O O
rastojanjima do oko 110 . U intervalu 103 - 142 na hodohroni je izraena tzv. zona sjenke za
O
longitudinalne talase (poto se u jezgru njihova brzina smanjuje na 8,6 km/s). Nakon 142 , kao
O
prvi nailazak registruje se PKP faza. Nakon 103 prvo se registruju PKP (kao prvi
longitudinalni) i SKS (kao prvi tra-nsverzalni) talasi (slike 112 i 113). SKS faza nastaje
kretanjem transverzalnog talasa kroz omota do jezgra, zatim nakon prelamanja daljim
kretanjem kroz jezgro u obliku longi-tudinalnog talasa i konano, ponovo kroz omota u vidu
transverzalnih talasa.
Primjer seizmograma sa registrovanim karakteristinim teleseizmikim talasima, na epicentra-

O
lnom rastojanju od 43 , sa magnitudom Ms=6,2, prikazan je na slici 113.
Odreivanje poloaja arita zemljotresa

Jedan od najznaajnijih zadataka u obradi seizmolokih podataka je odreivanje prostornih
koordinata arita zemljotresa i hipocentralnog vremena (momenta generisanja zemljotresa) sa
maksimalno moguom tanou. Jedini raspoloivi podaci za rjeenje ovog zadatka predstavljaju
vremena registrovanja seizmikih faza na seizmogramima veeg broja seizmolokih stanica, koje
su distribuirane na razliitim rastojanjima i u razliitim pravcima od epicentra.
Za proraun poloaja
epicentra (geografske iri-
ne i duine) i trenutka
nastanka zemljotresa (u
sluaju epicentra to je tzv.
epicentralno vreme, ili
momenta pojave prvih
seizmikih talasa u epice-
ntru) dakle za definisanje
ove tri nepoznanice, potre-
bno je raspolagati podaci-
ma registrovanja zemljo-
tresa na najmanje tri
seizmoloke stanice (pre-
tpostavljajui bar po jedan
podatak o nekoj seizmi-
koj fazi). U seizmolokoj
praksi se obino raspolae
sa znatno veim brojem
podataka, posebno kod
jaih zemljotresa, ime se Slika 113. Primjer seizmograma teleseizamikog zemljotresa,
O
postie vei kvalitet utvr- registrovanog na epicentralnom rastojanju od 43 .
enih parametara arita.
Za definisanje dubine arita zemljotresa potreban je bar jedan podatak vie, odnosno rezultat
registrovanja istog zemljotresa na najmanje 4 seizmoloke stanice. Pri proraunu dubine
hipocentra, potrebno je da je ispunjen jo jedan uslov da se bar jedna od seizmolokih stanica
nalazi na epicentralnom rastojanju koje je istog reda veliine kao dubina hipocentra.
____________________________________________________________________________
Slika 114. Primjer kompletnog numerikog rjeenja sa grafikim reprezentacijom poloaja hipocentra
zemljotresa od 7.10.2002. godine (ML=2,8) u blizini Prijepolja (na slici 118 prikazani su svi
seizmogrami registrovani mreom stanica u Crnoj Gori). Koncentrini krugovi oko epicentra na
karti oznaavaju poloaje izoseista, sraunatih na osnovu empirijskih izraza. Dijagram u dnu slike -
desno prikazuje Furijeov (Fourierov) amplitudni spektar za seizmiki signal prikazan u vrhu slike
(registrovan na stanici NKY /Niki/ u Crnoj Gori).
Kao znaajno pomono sredstvo za reavanje problema lociranja hipocentra koristi se prethodno
utvreni seizmiki model Zemljine kore regiona ili snimljena hodohrona seizmikih talasa.
Metode lociranja hipocentra zemljotresa (ili kratko: lociranja zemljotresa) intenzivno su

razvijene u dva pravca: grafiko-analitike metode i numerike metode. Danas se u praksi koriste
iskljuivo numerike metode. Poloaj arita u prostoru i trenutak nastanka zemljotresa
(hipocentralno vrijeme) mogue je numeriki odrediti iz rezultata registrovanja vremena
(najee) prvih nailazaka longitudinalnih i, eventualno, transverzalnih talasa.
Jedan primjer tipinog izgleda kompletnog numerikog reenja hipocentralnih parametara sa

grafikim prikazom poloaja epicentra i Furijeovim amplitudnim spektrom signala, za zemljotres
od 7.10.2002. godine (ML=2,8) u blizini Prijepolja, prikazan je na slici 114.
Energetski parametri zemljotresa

Kvanititativna ocjena jaine zemljotresa u aritu ili koliine osloboene energije, dugo je bilo
otvoreno pitanje, sve do 1935. godine, kada je arls Rihter7 u originalnom pristupu definisao
magnitudu zemljotresa. Na taj nain omoguen je proraun relativne jaine zemljotresa
7
Charles Francis Richter (1900.-1985.) ameriki seizmolog.
____________________________________________________________________________
izraene kao funkcija maksimalne registrovane amplitude seizmikog talasa na seizmogramu i
epicentralnog rastojanja. Ovakva definicija magnitude zadrana je do danas. Za savremeniji i
znatno potpuniji opis dinamikih i energetskih karakteristika zemljotresa u aritu, uveden je i
pojam seizmiki moment (M0).
MAGNITUDA ZEMLJOTRESA
Obavljajui grafiku i numeriku obradu podataka o seriji
zemljotresa u Kaliforniji, (registrovanih na horizontalnom
torzionom seizmometru tipa VudAnderson /WoodAnderson/, sa
maksimalnim uveanjem od 2.800 puta i sopstvenim periodom
klatna 0.8 s) Rihter je uoio meusobnu korelabilnost funkcionalne
zavisnosti maksimalnih amplituda transverzalnih seizmikih talasa
registrovanih kod razliitih zemljotresa (slika 115). Naime, Rihter
je tzv. lokalnu magnitudu (ML) zemljotresa (za lokalne i bliske
zemljotrese) izrazio preko maksimalne registrovane amplitude
seizmikog talasa (A) na VudAndersonovom seizmografu, koja je
normirana ekvivalentnom (kalibracionom) amplitudom (A0), a koju
arls Rihter
bi proizveo zemljotres nulte magnitude (ML=0) na istom
epicentralnom rastojanju:
A
M L = log
A0
Naime, A0 je pomenuta
generalizovana funkcionalna
zavisnost amplitude od epice-
ntralnog rasto-janja, koja je izvedena
tako da za epicentralno rastojanje od
100 km, tzv. zemljotres nulte
magnitude rezultira ekvivalentnom
maksimalnom amplitudom od 1m
na VudAndersonovom
standardnom seizmografu.
Slika 115. Richterovi dijagrami u definiciji magnitude
Dakle, magnituda je definisana kao zemljotresa, prikazani shematski sa indikacijom refe-
relativna mjera osloboene energije rentnog nultog zemljotresa.
u aritu zemljotresa i predstavlja neimenovan broj.
Poto se danas koristi veliki broj seizmografa ije se karakteristike bitno razlikuju od Vud-
Anderso-novog torzionog seizmografa, to se za izraavanje Rihterove lokalne magnitude (ML)
esto koristi postupak svoenja kara-kteristika seizmograma za takve seizmografe na Vud-
Andersonov tip, odnosno, vri se transfo-rmacija maksimalne registrovane amplitude na
ekvivalentnu amplitudu koju bi u istim uslovima registrovao standardni Vud-Andersonov
seizmograf.
Iz iznijete definicije magnitude proistie da su gornja i donja granica Rihterove relacije

otvorene (termin skala je ovdje uslovno korien). Naime, donja granica je uslovljena
osjetljivou seizmografa (danas se registruju i vrlo slabi zemljotresi koji imaju negativnu
magnitudu) a gornja granica sposobnou stijenskih masa u regionu arita da akumuliraju
maksimalne napone. Do sada registrovan zemljotres sa najveom magnitudom 9.5 (po nekim
podacima ak 9.8) dogodio se na Aljasci 1964. godine.
____________________________________________________________________________
Za utvrivanje veliine magnitude zemljotresa, do sada je razvijeno pet principijelno razliitih
empirijskih metoda, i to na
osnovu:
Veliine maksimalne
amplitude seizmikog
signala, njegove periode
i epicentralnog
rastojanja,
Duine trajanja
seizmikog signala iznad
odreenog amplitudnog
nivoa,
Karakteristika anvelope
seizmikog signala na
seizmogramu, Katastrofalni efekti zemljotresa na Aljasci (Enkorid) 1964.
Integrisanja cjelokupnog godine, sa magnitudom 9,5.
seimikog signala,
odnosno na osnovu sraunatog mehanikog rada seizmikih talasa u taki osmatranja i
Spektralnih karakteristika seizmograma.
S obzirom da magnituda, kao parametar

zemljotresa, ne izraava i spektralni sadraj
seizmikih talasa stvorenih u aritu (jer je
magnituda veliina koja zavisi od
spektralnog nivoa talasa na periodi bliskoj
sopstvenoj periodi seizmometra na kojem je
seizmiki signal detektovan), to je u seizmo-
logiji definisan kompleksniji parametar
relativne jaine u aritu zemljotresa, koji je
nazvan seizmiki moment (M0). Seizmiki
moment se definie kao apsolutna mjera
osloboene energije, na tzv. spektralnom
nivou nulte frekvencije seizmikih talasa, a
izraava se kompleksnim tenzorskim
relacijama.
Mehanizam arita zemljotresa

Slika 116. ema procesa radijacije seizmikih
Distribucija naponskog stanja u stenama u
talasa u hipocentru zemljotresa u trenutku njegovog
trenutku dogaanja tektonskog loma stijene, nastanka. Kompresioni kvadranti su zasjeneni.
odnosno geneze zemljotresa, a samim tim i
rastereenja napona u zoni hipocentra, uslovljava karakteristian oblik longitudinalnog talasa
(prvi otklon na seizmogramu).
Naponsko stanje u stijenama moe biti dvojako: stanje kompresije (sabijanje) ili dilatacije
(istezanje). Cjelokupna zona arita zemljotresa prema teoriji tzv. takastog izvorita
seizmikih talasa, u trenutku neposredno prije zemljotresa, polarisana je u 4 prostorna kvadranta
sa ta dva razliita naponska stanja. Seizmiki talasi, koji u trenutku rasijedanja du formirane
rasjedne ravni, naputaju arite zemljotresa, nose informaciju o vrsti napona u dijelu arita gdje
su generisani.
Na osnovu podataka o prostornom polo-aju seizmolokih stanica sa kojih su prikupljeni podaci

o polaritetu prve P-faze (koriste se i lokalne i teleseizmike registracije) u odnosu na epicentar,
____________________________________________________________________________
vri se projektovanje na mitov (Schmittov) dijagram tog relativnog poloaja stanica u odnosu
na epicentar u funkciji azimuta stanice i tzv. ugla emergencije (ugla koji zaklapa seizmiki zrak
sa vertikalom u taki u kojoj je napustio arite). Poloaj projekcije stanice na dijagramu
oznaava se odgovarajuim simbolom u zavisnosti od polariteta prve faze longitudinalnog
talasa.
Matematikom analizom ovih

rezultata definie se prostorni
poloaj dvije ortogonalne ravni
koje e optimalno razdvojiti
razliite tipove podataka (kom-
presiju i dilataciju). Dobijeno
rjeenje za poloaj ovih ravni
ujedno definie prostorni poloaj
4 kvadranta u aritu zemljotresa
sa razliitim napo-nskim
stanjem. Raskidanje, odnosno
rasijedanje stijenskih masa u
aritu, dogaa se uvijek du
jedne od dvije utvrene nodalne
ravni. Identi-fikacija pravog od
dva dobijena rjeenja za poloaj
ravni rasijedanja, utvruje se na Slika 117. Razliiti tipovi rasijedanja i odgovarajua rjeenja
osnovu orijentacije tog rasjeda mehanizma arita (u sredini slike).
koji je najee ranije
kartografisan na terenu, ili na osnovu pravca u kojem su izduene izoseiste (grafika predstava
povrinskih efekata) tog zemljotresa.
Reenje mehanizma arita, pored azimuta pruanja rasjeda, sadri i elemente pada rasjedne
ravni i komponente vektora klienja krila rasjeda. Na slici 117 prikazan je izgled rjeenja
mehanizma arita za etiri tipa rasijedanja.
Osnovni zadaci seizmoloke slube

Osnovni zadaci seizmoloke slube na seizmolokim opservatorijima su vrlo raznovrsni i
obuhvataju sljedee najznaajnije operacije:
Odravanje tehnike ispravnosti seizmolokih instrumenata i njihovog punog operativnog
statusa;
Periodino kalibrisanje svih seizmolokih instrumenata i izrada kalibracionih dijagrama
uveanja seizmografa;
Odravanje sistema tanog vremena sa kojim su povezani seizmografi;
Registrovanje i analiza seizmikih faza zemljotresa na svim seizmogramima;
Obrada rezultata analize i proraun parametara arita zemljotresa: lokacije arita,
magnitude, mehanizma arita, intenziteta zemljotresa (na bazi empirijskih relacija);
Izrada seizmolokih biltena sa svim relevantnim podacima o registrovanim zemljotresima
u odreenom periodu: preliminarni bilten (sa podacima koji su definisani odmah nakon
dogoenog zemljotresa) koji se izrauje za krai period vremena (10-30 dana) i finalni
bilten (u kojem su sistematizovani svi podaci koji su detaljno analizirani i ponovo
kompjuterski obraeni) koji se vezuje za dui vremenski period obino nekoliko mjeseci
ili cijelu godinu;
Izrada kataloga zemljotresa i karata epicentara za odreene periode vremena i odreene
regione;
____________________________________________________________________________
Snimanje, sistematizacija i obrada makroseizmikih podataka za zemljotrese sa

intenzitetom iznad III stepena MCS skale;
Statistika analiza seizmike aktivnosti odreenog regiona ili odreene serije zemljotresa;
Distribucija i razmjena podataka sa drugim seizmolokim institucijama i regionalim
centrima.
Na svim veim branama, saglasno zakonskim normativima (tehnikim propisima) neophodno
je obavljanje namenskih osmatranja indukovane seizminosti pomou seizmografa i
akcelerografa, koji su obino locirani na nekoliko nivoa brane, u cilju praenja dinamikih
efekata zemljotresa na konstrukciju brane.
Savremeno seizmoloko osmatranje obuhvata i telemetrijski sistem veze stanica sa centrom u

kojem se obavlja prijem i registrovanje podataka, koji moe biti radio telemetrijski, telefonski ili
satelitski. Proces registrovanja (akvizicije), analize seizmikih signala i obrade podataka obino
je takoe potpuno automatizovan, tako da u takvim uslovima seizmolog ima ulogu kontrolora i
vri korekcije i poboljanja rjeenja u procesu identifikacije seizmikih faza i upravlja dodatnim
procesima obrade kao to su prorauni mehanizma arita, Furijeova spektralna analiza
seizmikih signala, upravljanje izradom seizmolokih biltena, izradom kataloga zemljotresa,
karata epicentara i drugo. Na podruju Crne Gore danas je aktivna mrea sa 10 stalnih,
telemetrijskih seizmolokih stanica, sa automatskim digitalnim registrovanjem i obradom
podataka.
Slika 118. Primjer digitalno registrovanih seizmograma telemetrijskom mreom stanica Crne
Gore za zemljotresa od 7.10.2002. god. u 14:22 (u blizini Prijepolja) sa magnitudom 2,8,
ija je kompletna numerika obrada prikazana na slici 114.
Primjer digitalno registrovane serije seizmograma za zemljotres u blizini Prijepolja (sa

magnitudom 2.8) prikazan je na slici 118, a rezultati kompletne numerika i grafike obrada na
slici 114. Izgled jedne tipine savremene seizmolokog opservatorijskog registracionog centra
prikazan je na slici 119 na primjeru registracionoc centra Seizmolokog zavoda Crne Gore u
Podgorici, na kojoj je prikazan sistem analognog i digitalnog automatskog registrovanja
seizmike aktivnosti posredstvom mree sa 10 terenskih seizmolokih stanica.
____________________________________________________________________________
Slika 119. Registracioni sistem mree telemetrijskih seizmolokih stanica Crne Gore u Seizmolokom
zavodu u Podgorici, sa analognim i dvostrukim digitalnim sistemom akvizicije podataka.
____________________________________________________________________________
7.4. Inenjerska seizmologija

Inenjerska seizmologija obuhvata dio primijenjene seizmologije koji se bavi prouavanjem
efekata zemljotresa na graevinskim objektima i tlu i definisanjem efikasnih i pouzdanih metoda
izraavanja i kvantifikovanja parametara opte seizminosti ili seizminosti na regionalnom
nivou. Na lokalnom nivou, inenjerska seizmologija se bavi definisanjem seizmikih parametara
koji odraavaju efekte lokalnog tla u uslovima dejstva buduih snanih zemljotresa, u cilju
numerikog izraavanja veliine seizmike opasnosti na odreenoj lokaciji. Saznanja iz ove
oblasti seizmologije direktno se primenjuju u zemljotresnom inenjerstvu pri projektovanju i
graenju seizmiki otpornih graevinskih objekata, kao i pri urbanistikom planiranju prostora.
Pored ljudskih rtava, snani, razorni i katastrofalni zemljotresi izazivaju znaajne, a esto i
destruktivne povrinske efekte, koji se najee manifestuju na graevinskim objektima
(zgradama, tunelima, saobraa-
jnicama, branama, pristaninim
dokovima, cjevovodima i dr.) ili u
prirodi (u vidu odrona stijena,
klizita u tlu, pukotina, promje-
nom reima kretanja podzemnih i
povrinskih voda, promjenom
oblika reljefa, pojavom likvi-
fakcije /teenje/ tla i sl.). Uinak
zemljotresa na povri terena na
prirodnim i vetakim objektima i
ljudima, izraava se numeriki
intenzitetom zemljotresa, na
osnovu neke od seizmikih skala.
Slika 120. Hotel Slavija poruen u razornom zemljotresu
Imajui u vidu sve navedene od 15. aprila 1979. godine na crnogorskom primorju.
mogue tetne manifestacije
zemljotresa, savremena seizmologija posvjeuje veliku panju izuavanju svih pomenutih
efekata, ali i uzroka koji do njih dovode. Jedan od primarnih zadataka kod izuavanja ovih
pojava je njihovo makroseizmiko8 dokumentovanje. Ovi rezultati se zatim izuavaju
primjenom odgovarajuih metodolokih postupaka u cilju definisanja:
matematikog modela makroseizmikog polja,
amplifikacionog dejstva lokalnog tla,
utvrivanja funkcije povrjedljivosti objekata,
potencijalnosti pojave likvifakcije tla i dr.
Seizmogenene karakteristike prostora junih Dinarida i Crne Gore

Koncentracija napona u stijenama litosfere Dinarida ostvaruje se kompleksnim procesom
kretanja segmenata litosfere u zoni jadranske mikroploe u smjeru poniranja subdukcione ploe
Apenina - ka Tirenskom moru. S druge strane, snani boni pritisak stvara debeli sedimentni
kompleks Jadrana opirui se horizontalnim deformacijama u regionu Jadrana i istovremeno
izazivajui snane tektonske reakcije u spoljanjim i unutranjim Dinaridima (slika 121).
Kao rezultat ovakvih naprezanja, u stijenama spoljanjih i unutranjih Dinarida, a time i na

teritoriji Crne Gore, stvaraju se sloeni tektonski procesi, praeni brojnim slabijim, jaim i
8
Makroseizmika je segment seizmologije koji se bavi dokumentovanjem povrinskih efeketa zemljotresa i
utvrivanjem zakonitosti atenuacije (prigenja) intenziteta zemljotresa sa epicentralnim rastojanjem.
____________________________________________________________________________
razornim zemljotresima. Sistemi normalnih i reversnih rasjednih struktura gotovo redovno su
orijentisani paralelno Dinaridima. esto se karakteriu regionalnim dimenzijama, sa padnim
uglom ka kopnu - od 20 do 50 stepeni u odnosu na horizontalnu ravan.
Slika 121. Karta epicentara podruja Mediterana, za zemljotrese dogoene u periodu izmeu 1973. i
2004. godine, sa magnitudom iznad 4,0.
Tokom blie i dalje istorije, Crna Gora je bila vie puta pogoena snanim i katastrofalnim
zemljotresima. Tako, na primjer, jugozapad Crne Gore je u brojnim trusnim katastrofama, vie
puta bio razaran tokom perioda XV-XVII vijek. Godine 1905. krajnji jugoistok bio je zahvaen
velikim razaranjima izazvanim skadarskim zemljotresom (sjeverna Albanija). Posljednji razorni i
katastrofalni zemljotres na ovom podruju dogodio se 15. aprila 1979. godine, sa epicentrom u
podmorju Jadrana, na oko 15 km od obale u regionu gradova Bar - Ulcinj. Ovaj zemljotres je
odnio ukupno 136 ljudskih rtava i nainio ogromnu materijalnu tetu, razarajui brojne, kako
stare, tako i nove graevinske objekte, kako individualne, tako i hotelske kapacitete i privredne
resurse na cijelom crnogorskom primorju. Zemljotres je primorsku oblast zahvatio sa
intenzitetom IX stepeni Merkalijeve (MCS) skale (ili ekvivalentne Evropske makroseizmike
skale), dok je zalee primorja bilo pogoeno intenzitetom VIII, a najvei preostali dio Crne Gore
- intenzitom VII stepeni te skale.
Karakter i intenzitet seizmike aktivnosti na prostoru junih Dinarida najbolje izraava karta
epicentara zemljotresa koji su se dogodili u periodu od XV vijeka do 2004. godine u ovom
regionu (122). Na ovoj karti, za period od poetka ovog vijeka do 1982. godine, prikazani su
samo jai zemljotresi, sa magnitudom iznad 3.5 (Rihterovih jedinica), dok je za interval 1983. -
2004. godina prikazana seizmika aktivnost iznad magnitude 2 (na osnovu podataka mree
telemetrijskih seizmolokih stanica u Crnoj Gori, koja je instalirana krajem 1982. godine).
Na ovoj slici je uoljivo da praktino itav prostor junih Dinarida je prekriven seizmikim
aritima. Meutim, ova arita se karakteriu vrlo razliitim stepenom seizmikog potencijala.
Takoe se moe uoiti da je dominantni dio seizmike aktivnosti lociran u kopnenom dijelu
Dinarida, pri emu se centralni dio jadranske mikroploe u zoni junog dijela Jadrana
manifestuje praktino aseizmino (slika 121). Ova pojava se moe tumaiti prisustvom veoma
debelog sedimentnog kompleksa u junojadranskom basenu (gdje sedimenti dostiu debljinu od
22 kilometra), ali i prisustvom krute, relativno debele bazaltne ploe u zoni dubokog dijela
____________________________________________________________________________
Jadranskog mora, to je utvreno interpretacijom anomalnog ponaanja longitudinalnih
seizmikih talasa u ovom dijelu litosfere.
Slika 122. Epicentri zemljotresa na prostoru Crne Gore i okruenja do 2004. godine.
Kao to se moe zapaziti na karti epicentara, kao i na karti oekivanih zemljotresa sa

maksimalnim magnitudama u narednih 100 godina (slika 123) priobalni dio Crne Gore posjeduje
znaajno vii seizmogeni potencijal. Zemljotresi sa magnitudom iznad 6,5 se mogu, sa visokom
dozom vjerovatnoe od 70%, oekivati i u narednom periodu od 100 godina, praktino na
cijelom crnogorskom primorju i neposrednom zaleu. Seizmogeni potencijal prostora Crne Gore
lagano opada ka unutranjosti, tako da na krajnjem sjeveru oekivane maksimalne magnitude
zemljotresa u narednih 100 godina ne prevazilaze vrijednosti od 5,5 (slika 123).
Slika 123. Karta oekivanih zemljotresa sa maksimalnim magnitudama u okviru povratnog perioda od
100 godina, sa vjerovatnoom realizacije od 70 %.
____________________________________________________________________________
INTENZITET ZEMLJOTRESA
Za veliki broj snanih zemljotresa, koji su se dogodili na podruju centralnog i zapadnog

Balkana tokom prethodnih 100 godina, obavljeno je detaljno snimanje makroseizmikih efekata
na graevinskim objektima
i tlu. Na bazi ovih
rezultata, izvreno je
njihovo kartografisanje, u
vidu karata izoseista.
Izoseiste predstavljaju
zone ili povri (a ne linije),
koje su u nekom
zemljotresu okarakterisane
istim ste-penom intenziteta
(slika 124).
Radi numerikog izraa-

vanja povrinskih efekata,
danas je u upotrebi
nekoliko seizmikih skala.
Na podruju prethodne
(SFR) Jugoslavije bile su
koriene dvije podudarne
skale: MCS skala ili Slika 124. Karta izoseista (simplifikovana) za zemljotres od 15. aprila
Merkali Kankani 1979. godine na Crnogorskom primorju.
Ziberg (Mercalli-Cancani -
Siebeg) i znatno detaljnija MSK 64 (Medvedev Sponhauer - Karnik) ili skala Instituta Fizike
Zemlje SSSR, koje su izraene u rasponu od 1 do 12 podeoka. U Evropskoj Uniji, kao i od skora
u Srbiji i Crnoj Gori, koristi se tzv. EMS-98 skala (Evropska Makroseizmika Skala iz 1998.
godine), takoe sa 12 podeoka. U Sjedinjenim Amerikim Dravama u primjeni je tzv. MM
skala (modifikovana Merkalijeva) koja takoe ima 12 podeoka. U Japanu se koristi tzv. japanska
skala sa 7 podeoka.
U Tabeli 10 prikazani su osnovni elementi EMS-98 (odnosno MCS) skale, u kojoj su pored
stepena intenziteta zemljotresa izraena ekvivalentna maksimalna horizontalna ubrzanja tla i opis
tipinih i karakteristinih efekata zemljotresa na ljudima i objektima.
Makroseizmiki intenzitet (I), kao funkcija epicentralnog rastojanja () i magnitude zemljotresa

(M), najee se izraava u optem, najjednostavnijem obliku kao:
____________________________________________________________________________
I = a1 + a2 log ( ) + a3 M [EMS-98]
MAKSIMALNO
STEPEN OSNOVNI EFEKTI ZEMLJOTRESA UBRZANJE
(m/s2)
I Zemljotres registruju samo seizmografi. < 0,0025
II Reaguju samo vrlo osjetljive osobe u mirovanju. 0,0025 0,0050
III Zemljotres osjeti vie ljudi u unutranjosti zgrada. 0,005 0,010
IV U kuama ga osjeti vei deo stanovnika, a na otvorenom samo
pojedinci. Posue i prozori zveckaju. Pojedinci se bude iz sna. 0,010 0,025
V Zemljotres osjete mnogi i na otvorenom prostoru. Predmeti
koji slobodno vise zanjiu se. Kod pojedinaca izaziva manju
paniku. 0,025 - 0,050
VI Potresanje osjete sve osobe i bjee iz kua. Slike padaju sa
zidova. Na slabijim zgradama nastaju manja oteenja. 0,05 0,10
VII Nastaju ruenja i razaranja uz znatne tete na namjetaju u
stanovima. Oteenja se javljaju i na kvalitetnijim kuama.
Rue se dimnjaci na kuama, padaju crepovi. 0,10 0,25
VIII Javlja se oteenje na oko 25% kua, neke slabije se rue. U
vlanom tlu i padinama javljaju se manje pukotine. 0,25 0,50
IX Oko 50% zidanih kua znatno je oteeno, mnoge se rue, a
veina je neupotrebljiva za dalje stanovanje. 0,50 1,00
X Teka oteenja nastaju na oko 75% zgrada, a veina njih se
rui. U tlu nastaju pukotine iroke do nekoliko cm. Sa padina
se odronjavaju stijene, stvaraju se velika klizita u tlu. 1,00 2,50
XI Rue se sve zidane zgrade. U tlu nastaju iroke pukotine iz
kojih prodire voda sa pijeskom i muljem. Javlja se veliko
odronjavanje. 2,50 5,00
XII Nijedan vjetaki objekat ne moe opstati. Tlo i reljef
mijenjaju izgled, zatrpavaju se jezera, rijeke mijenjaju korita. 5,0 10,0
TABELA 10: Skraeni oblik skale intenziteta EMS98 (i MCS)
Koeficijenti a1, a2 i a3 u gornjoj relaciji makroseizmikog polja odreuju se numerikom

analizom osmotrenih efekata zemljotresa, odnosno sadraja karata izoseista. Tako, na primjer, za
unutranji dio Dinarida dobijena je sljedea jednaina makroseizmikog polja:
I = 3,28 + 1,424 M - 3,56 log ( ) [EMS-98]

Dakle, empirijske formule makroseizmikog polja omoguuju da se na osnovu magnitude i
poloaja epicentara dogoenog zemljotresa, predvidi distribucija intenziteta i prouzrokovanih
povrinskih efekata u uslovima tzv. srednjeg tla.
ZEMLJOTRESI SA NAJVEIM BROJEM RTAVA TOKOM PRETHODNIH 100 GODINA Tabela 11

Datum Epicentar Broj rtava Magnituda
1905. 04. apr. Indija, Kangra 19.000 8,6
1906. 17. avg. ile, Santiago 20.000 8,6
1908. 28. dec. Italija, Mesina 70.000-100.000 7,5
1915. 13. jan. Italija, Avezano 29.980 7,5
1920. 16. dec. Kina, Gansu 200.000 8,6
1923. 01. sep. Japan, Kwanto 143.000 8,3
____________________________________________________________________________
1927. 22. maj Kina, Xiniang 200.000 8,3
1932. 25. dec. Kina, Gansu 70.000 7,6
1934. 15. jan. Indija, Bihar-Nepal 10.700 8,4
1935. 30. maj Pakistan, Quetta 30.000-60.000 7,5
1939. 25. jan. ile, Chillan 28.000 8,3
1939. 26. dec. Turska, Erzincan 30.000 8,0
1960. 29. feb. Maroko, Agadir 10.000-15.000 5,9
1962. 01. sep. Iran, Qazvin 12.230 7,3
1968. 31. avg. Iran 12.000-20.000 7,3
1970. 04. jan. Kina, Yunnan provincija 10.000 7,5
1970. 31. maj. Peru 66.000 7,8
1976. 04. feb. Gvatemala 23.000 7,5
1976. 27. jul. Kina, Tangshan 255.000 8,0
1978. 16. sep. Iran 15.000 7,8
1988. 07. dec. Turska-USSR granini region 25.000 7,0
1990. 20. jun Zapadni Iran 40.000 7,7
1999. 17. avg. Turska, Izmit 30.000 7,6
2003. 26. dec. Bam, Iran 43.000 6,5
1963. 26. jul Makedonija, Skoplje 1.070 6,1
1979. 15. april Crnogorsko primorje 136 7,0
UBRZANJE TLA
Kao to je naglaeno u dijelu o seizmometriji, pomou akcelerografa se registruju istorije

ubrzanja tla, odnosno akcelerogrami. Danas se u radu na terenu nalazi veliki broj
trokomponentnih akcelerografa, na kojima se registrovanje ubrzanja tla obavlja u digitalnom
obliku na magnetnim medijumima (rjee u analognom obliku - na fotofilmu). Na slici 124 su
prikazani primjeri tri akcelerograma za zemljotres od 15. 04. 1979. godine (ML = 7,0) na
crnogorskom primorju, koji su registrovani u Ulcinju, Baru i Petrovcu.
Zbog potrebe analitikog izraavanja promjene ubrzanja tla pri dejstvu zemljotresa, u funkciji
epicentralnog rastojanja i magnitude zemljotresa, do sada su obavljena brojna istraivanja i
definisane brojne empirijske relacije, za odreene regione u Svijetu. Opti oblik tih relacija
najee ima sljedei izgled:
A + B e C M
a=
( + E M )F
pri emu (a) izraava maksimalno horizontalno ubrzanje tla pri dejstvu zemljotresa sa
magnitudom M, na epicentralnom rastojanju , dok A, B, C, E i F predstavljaju konstante
empirijske relacije, koje se utvruju najee primjenom metode najmanjih kvadrata na podatke
o registrovanim maksimalnim horizontalnim ubrzanjima u regionu.
____________________________________________________________________________
Slika 125. Akcelerogrami (horizontalne komponente) registrovani na crnogorskom primorju, u

zemljotresu od 15. 04. 1979. godine (ML = 7,0) u: Ulcinju, Baru i Petrovcu.
Sistematizacijom i numerikom obradom svih raspoloivih podataka registracija maksimalnog

horizontalnog ubrzanja tla pri dejstvu zemljotresa na podruju SFR Jugoslavije dobijena je
sljedea empirijska relacija, koja izraava ubrzanje tla (a) u funkciji magnitude (M) zemljotresa i
hipocentralnog rastojanja (D):
6,70 exp (1,05 M + 1,65/M )

a=
[D + 35 + 0,17 exp (0,65M )]2,56
Ubrzanje a u ovoj jednaini izraeno je u djelovima ubrzanja sile Zemljine tee (g = 9,81 m/s2).
OSTALE POJAVE PRI DEJSTVU ZEMLJOTRESA
Snani zemljotresi najee su, pored ve opisanih pojava, praeni i nekim drugim, kao to su:
zvune manifestacije ili brontidi, zatim formiranje cunami talasa, likvifakcija, klienje tla,
odronjavanje stijena i dr.
Brotidi predstavljaju zvunu manifestaciju dijela kratkoperiodinih longitudinalnih seizmikih

talasa (frekvencije iznad 16 Hz), a javljaju se pri njihovom izbijanju na Zemljinu povr. Brontidi
se najee zapaaju u obliku podzemne tutnjave i to ee kod jaih zemljotresa, ali se javljaju i
kod slabijih posebno u epicentralnoj zoni.
Cunami talase smo ve diskutovali u poglavlju o hidrosferi (4.2).

____________________________________________________________________________
Likvifakcija tla predstavlja pojavu prelaza tla iz nevezanog stanja (pijesak i mulj) u teno stanje
u uslovima prisustva podzemne vode, to se manifestuje u uslovima snanog potresanja tla pri
dejstvu zemljotresa. Pojava je manifestovana djeliminim ili potpunim gubitkom svojstva
nosivosti tla, a esto je praena
izbacivanjem pijeska sa vodom
kroz pukotine u tlu. Ova pojava
je zapaena, na primjer u
crnogorskom zemljotresu od 15.
aprila 1979. godine, na obalama
skadarskog jezera. Sa aspekta
stabilnosti konstrukcija, ova
pojava je uvijek vrlo tetna po
objekte koji su fundirani u
takvom tlu. Na slici 126 je
prikazan markantan primjer
tetnog efekta likvi-fakcije tla u
zemljotresu koji je 1964. godine
pogodio grad Niigata u Japanu,
pri emu su konstruktivno Slika 126. tetan efekat likvifakcije tla u zemljotresu iz 1964.
godine kod grada Niigata u Japanu.
ouvani objekti potonuli ili se
nagnuli.
Ostale pojave pri dejstvu zemljotresa, kao to su klienje tla, odronjavanja stijena i dr. prikazali
smo u okviru inenjerske geologije i geolokih procesa.
SEIZMIKO REJONIRANJE
Seizmiko rejonoranje obuhvata koncipiranje i primjenu seizmolokih i odgovarajuih geolokih

kriterijuma ocjene seizmike opasnosti na odreenom podruju, kao i niz postupaka rejonizacije
tih podruja, na zone razliitih seizmikih svojstava. Zavisno od detaljnosti i vrste istraivanja,
razlikujemo postupak i metode seizmike regionalizacije i seizmike mikrorejonizacije.
Za izradu kvalitetne seizmike regionalizacije (ili rejonizacije) odreenog podruja (na primjer
teritorije jedne republike ili veeg regiona) potrebno je izvriti detaljna prethodna seizmika
prouavanja tog regiona. Kao najznaajnija, navedimo sljedea: izrada kataloga dogoenih
zemljotresa u regionu i susjednim seizmiki uticajnim zonama za to dui vremenski period
(obino se obuhvataju periodi od nekoliko stotina godina unazad), zatim izrada karte epicentara
zemljotresa, karte maksimalnih dogoenih makroseizmikih initenziteta zemljotresa, karte
maksimalnih registrovanih ubrzanja tla, karte maksimalnih izoseista zemljotresa, analizu
mehanizama arita jaih zemljotresa u regionu, izrada seizmotektonske karte, neotektonske
karte i dr.
Finalni produkt postupka seizmike regionalizacije predstavlja karta seizmike regionalizacije

(ili reojonizacije) (slika 127).
esto se u praksi postupak izrade seizmike regionalizacije naziva definisanjem seizmikih

parametara na osnovnoj stijeni, u regionalnom smislu.
____________________________________________________________________________
Katalog zemljotresa predstavlja

sistematizovan, hronoloki popis
svih zemljotresa iznad odreene
magnitude, koji su se dogodili u
prouavanom regionu, u odre-
enom periodu vremena. Podaci
sistematizovani u katalogu zemljo-
tresa koriste se za prouavanje
seizmikog reima regiona, to
zapravo predstavlja primjenu stati-
stikih metoda obrade seizmolokih
podataka i utvrivanje numerikih
karakteristika reima generisanja
zemljotresa u regionu.
Uestanost pojavljivanja zemljo-

tresa u odreenom regionu i veliine
njihovih magnituda, zavise od
seizmogenih karakteristika arinih
zona. Zbog toga se prouavanjem
zakonitosti pojavljivanja
zemljotresa, u seizmikim
regionima, primjenom statistikih Slika 127. Karta seizmike rejonizacije teritorije Crne Gore.
metoda analize podataka, mogu
posredno izuavati seizmogene karakteristike seizmoaktivnih zona.
Pri statistikoj analizi seizmikog reima odreenog regiona, uvodimo pretpostavku o

stacionarnosti procesa pojavljivanja zemljotresa, odnosno pretpostavljamo da je posmatrana
prethodna seizmika aktivnost regiona (u analiziranom periodu vremena) reprezentativna i za
toliki budui period vremena. Ova pretpostavka, dakle, omoguuje vremensku eksploatacije
utvrenog seizmikog reima regiona u narednom periodu.
Proces pojavljivanja zemljotresa, sa statistikog stanovita, predstavlja jedan stohastiki proces,

odnosno matematiki model datog fizikog stistema koji se mijenja saglasno zakonima
vjerovatnoe. Tako, na primjer, Poasonov (Poisson) statistiki proces predstavlja jedan diskre-
tan (prekidan) statistiki proces koji izraava poloaj pojedinanog sluajnog dogaaja (u naem
sluaju pojave zemljotresa) u vremenu. Na bazi rezultata osmatranja stvarne seizmike
aktivnosti. Poasonov proces omoguuje statistiku prognozu za definisanje seizmikog reima
(karaktera) regiona. Empirijski pristup prouavanju uestanosti pojavljivanja zemljotresa u
zavisnosti od magnitude tog zemljotresa pokazuje da dijagram kumulativne raspodjele
magnitude dogoenih zemljotresa poseduje linearno-logaritamsku zavisnost od veliine
magnitude zemljotresa (Gutenberg-Rihterova relacija), odnosno da se moe izraziti u obliku:
log N (M ) = a b M
gdje N predstavlja ukupan broj zemljotresa (kumulativni broj) registrovanih u nekom periodu
vremena, sa magnitudom manjom ili jednakom M, dok a i b predstavljaju konstante relacije, a
njihove numerike vrijednosti su uslovljene sizmikim reimom regiona.
Gornja relacija omoguuje odreivanje maksimalne mogue magnitude zemljotresa u regionu, na
a
osnovu odnosa (za N=1): M max =
b
____________________________________________________________________________
Na slici 128. prikazani je primjer dijagrama zakonitosti pojavljivanja zemljotresa na irem
prostoru seizmogene zone Danilovgrada i odgovarajua relacija ponovljivosti zemljotresa. Pri
tome je, kao to je to uobiajeno u praksi, broj registrovanih zemljotresa normiran za period od
100 godina, radi standardizo-
vanog izraavanja.
Povratni period vremena ze-

mljotresa (T) odreene magnitu-
de (M) moe se izraziti na
osnovu utvrene funkcije
kumulativne distribucije, u
100god
obliku: T =
N100
Tako, na primjer, za seizmogene
zone u irem regionu Dani-
lovgrada, na osnovu ovog izraza
i parametera prikazanih na slici
128, dobijamo jednainu povra- Slika 128. Dijagram uestanosti pojavljivanja zemljotresa u
tnog perioda vremena zemljo- funkciji magnitude za iri region Danilovgrada.
tresa magnitude M:
log (T ) = 0,816 M 3,74 [T(god.)]
na osnovu koje moemo odrediti povratni period zemljotresa bilo koje magnitude.
ELEMENTI SEIZMIKOG HAZARDA
Seizmiki hazard, kao dio ukupnog prirodnog hazarda, prema opte prihvaenoj definiciji grupe
eksperata UNDRO-a (UNDRO 1979.) predstavlja vjerovatnou pojavljivanja u okviru
odreenog perioda vremena i na odreenom mjestu zemljotresa odreenih karakteristika,
koji e se na specifian nain manifestovati na nekoj lokaciji.
Smisao i znaenje seizmikog hazarda moemo preciznije izraziti kao vjerovatnou da e

amplituda odreenog parametra oscilovanja tla pri dejstvu zemljotresa, dostii (ali ne i
prevazii) odreeni nivo, u okviru odreenog povratnog perioda vremena. Dakle, seizmiki
hazard se izraava sa tri meusobno zavisna elementa: amplitudom kretanja tla (npr. ubrzanje
tla, brzina oscilovanja ili intenzitet zemljotresa) zatim povratnim periodom vremena i
vjerovatnoom realizacije takvog dogaaja. Zbog toga je, pri izuavanju seizmikog hazarda,
neophodno prikazati sva tri elementa, ali je mogue eksplicitno izraziti bilo koji od njih u
funkciji druga dva. Tako se na primjer, najee se izraava maksimalno ubrzanje zemljotresa u
okvidu odreenog povratnog perioda vremena, sa definisanim nivoom vjerovatnoe realizacije.
Parametri seizmikog hazarda esto se uslovno nazivaju i seizmikim parametrima na osnovnoj
stijeni. Pod osnovnom stijenom podrazumeva se stijena koja ima visoke vrijednosti elastinih
svojstava (odnosno brzine transverzalnih talasa) a definie se zavisno od optih geolokih i
geofizikih karakteristika dominantnih stijena u irem regionu (npr. teritorija republike).
Za kvantitativno izraavanje seizmikog hazarda koristi se vei broj numerikih metoda sa

razliitim pristupima i uslovima neophodnim za njihovu realizaciju. Izbor odreene metodologije
obrade uslovljen je, primarno, karakteristikama ulaznih podataka, koje ine relevantni elementi
registrovane i oekivane seizminosti prouavanog regiona, a njihova primjena za proraun
elemenata seizmikog hazarda, zasnovana je na korienju odgovarajueg matematikog modela
seizminosti regiona, koji sadri elemente seizmikog reima za svaku seizmogenu zonu
pojedinano, kao i geometriju (prostorni poloaj i dimenzije) zone.
____________________________________________________________________________
Dakle, kada se raspolae svim izloenim karakteristikama seizminosti regiona i empirijskim

relacijama kojima se izraava zavisnost odreenog seizmikog parametra od epicentralnog
rastojanja i magnitude zemljotresa, mogue je izvriti matematiko simuliranje pojave
zemljotresa u bilo kojoj taki bilo koje seizmogene zone i sraunati seizmiki efekat takvog
zemljotresa u bilo kojoj taki regiona. Postupak prorauna parametara seizmikog hazarda
upravo koristi takav metod pri emu se obavlja sistematsko simuliranje generisanja zemljotresa
u svakom elementu svake seizmogene zone, a u mrei taaka regiona obavlja se proraun
seizmikog efekta takvih moguih zemljotresa.
Slika 129. Primjer karte oekivanih maksimalnih horizontalnih ubrzanja tla za povratni period od 475
godina (to je po EUROCOD-u 8 standardni period u Evropskoj Uniji), sa vjerovatnoom
realizacije od 70 % za teritoriju Crne Gore. Ubrzanje je izraeno u djelovima gravitacionog
ubrzanja Zemlje (g).
Nakon statistikog grupisanja kumulativnih efekata ovog prorauna, vri se statistika analiza
dobijene kumulativne distribucije primjenom odgovarajueg statistikog modela. Rezultati ove
analize omoguuju statistiku prognozu veliine maksimalnih efekata zemljotresa (obino
maksimalno ubrzanje tla ili maksimalni intenzitet zemljotresa) u bilo kojoj taki regiona to
zapravo ini elemente seizmikog hazarda.
Karta seizmike regionalizacije odreenog podruja izrauje se na osnovu sumiranja rezultata

istraivanja sadranih u svim navedenim osnovama, karatama i analizama (slika 127 i 129).
Takva karta izraava oekivane maksimalne intenzitete ili horizontalna ubrzanja u uslovima tzv.
srednjeg tla ili vrste stijene, za odreeni povratni period vremena, najee od 50, 100, 200 i
vie godina. Pod srednjim tlom podrazumijeva se neko fiktivno tlo, koje po svojim geolokim i
seizmikim karakteristikama odgovara prosjenim vrijednostima najzastupljenijeg tla u regionu.
Istovremeno, srednje tlo sadri i parametar dubine podzemne vode, koji se utvruje kao
____________________________________________________________________________
prosjena vrijednost dubine podzemne vode u najzastupljenijem tlu u regionu. Parametri
srednjeg tla se odreuju kao ponderisane srednje vrijednosti prostorne zastupljenosti tla,
parametra brzine prostiranja transverzalnih i longitudinalnih seizmikih talasa i zapreminske
teine, u okviru svih raspoloivih podataka u regionu.
SEIZMIKA MIKROREJONIZACIJA
Pored regionalnih seizmikih karakteristika terena, koje smo diskutovali u prethodnom tekstu, za
utvrivanje ukupne seizmike opasnosti na odreenoj lokaciji, neophodno je definisati i
numeriki izraziti uticaj lokalnih seizmogeolokih svojstava tla lokacije pri dejstvu zemljotresa.
Naime, poznato je da lokalne promjene u elastinim svojstvima tla znaajno utiu na
modifikovanje amplitudno-frekventnog sastava seizmikih talasa koji su registrovani u uslovima
lokalne geotehnike sredine, u odnosu na vrstu (osnovnu) stijenu ispod mekog tla lokacije.
Zbog toga se u inenjersko-seizmolokoj praksi posebna panja posveuje istraivanju
seizmogeolokih karakteristika lokacije. Na osnovu terenskih mjerenja brzine prostiranja
seizmikih talasa i rezultata istranog buenja i laboratorijskog geomehanikog ispitivanja, vri
se konstruisanje geodinamikog modela tla lokacije. Ovaj model se zatim koristi za analizu
uticaja lokalne geotehnike sredine na amplitudni i frekventni sastav seizmikih talasa koje e
generisati neki budui zemljotresi, ije karakteristike su ve izraene regionalnim parametrima
seizminosti.
Kao to je naglaeno, u okviru prvog koraka pri istraivanju seizmikih efekata lokalne
geotehnike sredine na nekoj lokaciji, terenskim ispitivanjima neophodno je utvrditi relevantne
parametre geodinamikog modela lokacije, to zapravo obuhvata: geometriju modela (poloaj
granica slojeva u modelu), brzine transverzalnih seizmikih talasa u svakom sloju i
zapreminske teine tla svih slojeva.
U inenjersko-seizmolokoj praksi, za ove potrebe, iskljuivo se koriste transverzalni seizmiki

talasi (horizontalno polarisani registrovani na horizontalnim instrumentima), zbog injenice da
su oni nosioci najveeg dijela seizmike energije zemljotresa. Takoe, zbog predominantnog
pravca oscilovanja ovih talasa u horizontalnoj ravni, njihov efekat na graevinske objekte je
dominirajui u odnosu na druge vrste seizmikih talasa.
Matematikim modelovanjem amplifikacionih efekata u definisanom modelu tla, proraunavaju

se sintetiki (teorijski) akcelerogrami na nivou fundamenta objekta, odnosno na povri tog
modela. Odnos maksimalnog ubrzanja dobijenog na nivou fundamenta objekta i maksimalnog
ubrzanja na osnovnoj stijeni lokacije odreuje tzv. dinamiki faktor amplifikacije modela tla.
Reprezentativni dinamiki faktor amplifikacije utvruje se kao srednja vrijednost vie ovakvih
prorauna (za sluaj vie akcelerograma), obino vie od 10. Dakle dinamiki faktor
amplifikacije G=2 znai da je maksimalna amplituda akcelerograma na povri terena dvostruko
vea od odgovarajue vrijednosti na nivou osnovne stijene. Uobiajene vrijednosti faktora
amplifikacije nalaze se u granicama 1,2 do 1,8, dok su na lokacijama sa debelim depozitima vrlo
mekanih tla zasienih vodom, mogue vrijednosti i iznad 3.
Na slici 130 prikazan je grafiki primjer za jednu lokaciju: pobudni akcelerogram na nivou
osnovne stijene je prikazan u gornjem, a reakcija geodinamikog modela na donjem dijelu slike.
Kao pobuda, korien je akcelerogram crnogorskog zemljotresa od 15. aprila 1979. godine,
registrovan u Baru na osnovnoj stijeni.
Iz ovog primjera jasno se vidi opisani efekat amplitudne i frekventne modifikacije akcelerograma
na povri terena u odnosu na originalnu seizmiku pobudu na osnovnoj stijeni. Utvreni
dinamiki faktor amplifikacije u ovom primjeru je iznosio 1,274, dakle ubrzanja na nivou
fundamenta budueg objekta (zemljina povr) uveana su za 27,4 % . Uoljivo je da je
____________________________________________________________________________
frekventni sastav amplifikovanog akcelerograma bogatiji u odnosu na pobudu, u ovom sluaju u
domenu viih frekvencija, zbog karakteristika geodinamikog modela tla.
Slika 130. Primjer prorauna dinamikog faktora amplifikacije kroz analizu dinamike reakcije modela
tla lokacije na seizmiku pobudu (akcelerogram crnogorskog zemljotresa od 15. aprila 1979.
godine, registrovan u Baru) gornji dijagram; Donji dijagram predstavlja rezultat numerike
konvolucije pobudnog akcelerograma i parametara geodinamikog modela tla. Rezultujui
dinamiki faktor amplifikacije u ovom primjeru iznosio je 1,274.
Na osnovu definisanog dinamikog faktora amplifikacije za prouavanu lokaciju i utvrenih

parametara seizmikog hazarda, odnosno seizmikih parametara na osnovnoj stijeni, za odreene
povratne periode vremena (to je utvreno u okviru seizmike regionalizacije) mogue je
sraunati oekivana maksimalna ubrzanja na nivou fundamenta objekta, odnosno na povri
terena jednostavnim mnoenjem oekivanih maksimalnih parametara na osnovnoj stijeni sa
utvrenom srednjom vrijednou dinamikog faktora amplifikacije modela lokacije.
Primjer prorauna oekivanih maksimalnih ubrzanja tla na nivou temelja objekta Tabela 12.
Povratni Maks. ubrzanje na Maks. ubrzanje
period osnovnoj steni na zemlj. povri
(godine) (g) (g)
50 0,082 0,111
100 0,100 0,135
200 0,124 0,167
475 0,176 0,238
Tako, emo na primjer, za neku lokaciju za koju je sraunata srednja vrijednost faktora
amplifikacije G=1,35, na osnovu oekivanih maksimalnih ubrzanja na osnovnoj steni, (obino za
povratne periode vremena od 50, 100, 200 i 475 godina), lako dobiti oekivane maksimalne
seizmike parametre na toj lokaciji, jednostavnim mnoenjem ubrzanja na osnovnoj stijeni sa
dinamikim faktorom amplifikacije, kako ke prikazano u tabeli 12.
Kao konani produkt prorauna u seizmikoj mikrorejonizaciji utvruje se koeficijent

seizminosti koji se definie kao proizvod upravo definisanih maksimalnih ubrzanja na nivou
fundamenta i koeficijenata koji izraavaju parametare same konstrukcije (reprezentativnog
____________________________________________________________________________
spektra reakcije apsolutnog ubrzanja u funkciji sopstvene periode oscilovanja objekta i
ekvivalentnog faktora duktilnosti /krutosti/ objekta).
Ako su opisana istraivanja vezana za vee podruje, koje se ne moe obuhvatiti jedinstvenim
geodinamikim modelom, tada je potrebno formirati vie reprezentativnih geodinamikih
modela i za svaki nezavisno izvesti opisani postupak odreivanja koeficijenta seizmikog
intenziteta. U koliko je u pitanju, na
primer, podruje jednog grada, tada
se na osnovu izvedenih prorauna na
nizu karakteristinih lokacija na
karti odgovarajue razmere vri
okonturenje zona sa istim
vrednostima koeficijenta
seizminosti. Na taj nain se
definiu izolinije istih vrijednosti
ovog koeficijenta, ime se zapravo
realizuje postupak seizmike
mikrorejonizacije, odnosno
izdvajanje mikrolokacija sa istim ili
priblino jednakim vrijednostima
koeficijenta seizmikog intenziteta,
iji rezultat je karta seizmike Slika 131. Segment karte seizmike mikrorejonizacije
mikrorejonizacije (slika 131). podruja Igala.
METODA KOREKCIJE OSNOVNOG STEPENA SEIZMIKOG INTENZITETA

Bazirajui se na brojnim rezultatima empirijskih istraivanja, ruski autor Medvedev je 1965.
utvrdio da razliite vrste tla znaajno utiu na modifikovanje efekata zemljotresa. Pri tome je
konstatovao da uticaj tla na prirataj stepena seizmikog intenziteta zemljotresa zavisi od
seizmike impedance tla (koja se definie kao proizvod brzine transverzalnih talasa u sloju i
zapreminske teine tla V), ali i od prisustva podzemne vode u tlu, ukoliko je dubina nivoa
podzemne vode manja od 15 metara. Dugogodinji rezultati istraivanja mogu se saeti u okviru
jedne empirijske relacije kojom se utvruje ukupna korekcija (ili prirataj) osnovnog stepena
seizmikog intenziteta na sljedei nain:
[ ( ) log (V n n )]+ e - 0,04

n = 1,67 log V 0 h 2 (EMS-98)
0
pri emu indeks 0 oznaava srednju vrijednost seizmike impedance za srednje tlo regiona, a
indeks n ponderisanu srednju vrijednost impedance svih izdvojenih slojeva u geodinamikom
modelu (do dubine od 15 m) na lokaciji za koju se rauna prirataj osnovnog stepena
seizminosti; h oznaava dubinu nivoa podzemne vode na lokaciji.
Ukupan seizmiki intenzitet na lokaciji rauna se jednostavnim zbrajanjem osnovnog stepena

seizmikog intenziteta (IO) definisanog seizmikom regionalizaciojom i korekcije osnovnog
stepena (n):
I = IO + n (EMS-98).
SEIZMIKI RIZIK
Rizik od prirodnih hazarda uopte, predstavlja nivo oekivanih gubitaka ili teta, koji se predvia
kao posljedica realizacije nekog prirodnog hazarda na odreenom mjestu i u odreenom
vremenu. Vani faktori u procjeni i razumijevanju rizika su:
____________________________________________________________________________
Procjena nivoa oekivanog hazarda,

Ocjena svih elemenata ljudske vrijednosti osjetljivih na realizaciju hazarda,
Ocjena lokacije ili pozicije elemenata vrijednosti u odnosu na hazard: dok hazard postoji i
u nenaseljenim podrujima isto se ne moe rei i za rizik koga obavezno povezujemo sa
regionima gdje postoji drutvena zajednica sa svojim vrijednostima i
Procjena povrjedljivosti drutvene zajednice i to: fizika, socijalna i ekonomska.
U uem smislu, pod pojmom seizmiki rizik obino se podrazumijeva nivo moguih gubitaka
materijalnih dobara u sluaju pojave zemljotresa odreenog intenziteta na odreenom podruju.
Obino se izraava relativnim brojevima (u odnosu na maksimalno mogui gubitak). Seizmiki
rizik (R) se matematiki definie kao konvolucija(9) seizmikog hazarda (H) i funkcije
povrjedljivosti (vulnerabiliteta) objekta (V) pri dejstvu zemljoresa:
R=H*V
Vulnerabilitet objekta predstavlja zavisnost stepena tete na objektu od nivoa oekivanog

seizmikog dejstva.
Slika 132. ematski dijagram zavisnosti stepena oteenja objekata (u %) od intenziteta zemljotresa, za
razliite tipove objekata.
Na slici 132 prikazan je oblik tipinih funkcija seizmikog rizika izraenog u zavisnosti od
intenziteta zemljotresa za nekoliko karakteristinih tipova objekata, kao i za objekte sa
antiseizmikom zatitom.
PROJEKTNI SEIZMIKI PARAMETRI ZA OBJEKTE VISOKOGRADNJE
"Pravilnikom o tehnikim noramtivima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim

podrujima" (Slubeni list SFRJ br. 31/81 sa izmjenama objavljenim u Slubenom listu br.
49/82, br.29/83, 21/88 i br. 52/90) propisana je procedura utvrivanja projektnih seizmikih
parametra za izgradnju objekata visokogradnje. Pravilnikom se propisuju seizmiki parametri za
projektovanje objekata u seizmikim podrujima VII, VIII i IX stepena seizminosti po MCS
skali. Sastavni dio ovih propisa je karta seizmikog hazarda teritorije bive SFRJ za povratni
period od 500 godina.
(9)
Konvolucija je matematika operacija koja predstavlja zbir prizvoda dvije funkcije.
____________________________________________________________________________
Uslovi za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima X stepena utvruju se na
osnovu posebnih istraivanja, kao to se to zahtijeva i za lokacije objekata van kategorije.
Objekti visokogradnje projektuju se tako da tzv. maksimalni zemljotres, najveeg oekivanog

intenziteta za povratni period od 200 godina, moe prouzrokovati oteenja nosive konstrukcije,
ali da pri tom ne smije doi do ruenja konstrukcije. Pri dejstvu tzv. projektnog zemljotresa,
oekivanog intenziteta za povratni periodu od 50 godina, konstrukcija smije da pretrpi neznatna
oteenja nekonstruktivnih i konstruktivnih elemenata.
Nivo seizmike zatite objekta zavisi od:

1. Kategorije objekta,
2. Regionalnih karakteristika seizminosti (nivoa seizmikog hazarda),
3. Lokalnih uslova tla (seizmikih efekata u tlu usljed dinamike pobude) i
4. Tipa konstrukcije objekta (duktiliteta i priguenja konstrukcije).
Naime, ukupan seizmiki koeficijent K proraunava se na osnovu izraza:

K = KoKsKdKp
pri emu su:
Ko koeficijent kategorije objekta,
Ks koeficijent seizmikog intenziteta,
Kd koeficijent dinaminosti,
Kp koeficijent duktiliteta i priguenja,
Pri tome, minimalna vrijednost ukupnog seizmikog koeficijenta K ne smije biti manja od 0,02.
Kategorije objekata visokogradnje prema Pravilniku

Koeficijent kategorije objekta K0 utvruje se saglasno sljedeoj tabeli:
Kategorija Objekat K0
Van nuklearni reaktori,
kategorije skladita zapaljivih tenosti i gasova,
skladita otrovnih materija,
najznaajnije telekomunikacioni objekti,
zgrade sa vie od 25 spratova, -
svi objekti od ije ispravnosti zavisi funkcionisanje drugih tehniko-
tehnolokih sistema, iji bi prestanak rada prouzrokovao velike
materijalne tete.
I kategorija zgrade sa prostorijama za okupljanje veeg broje ljudi: kino dvorane,
pozorita,
fakulteti, kole, bolnice, zdravstveni objekti,
zgrade vatrogasne slube, 1,5
obejkti veza koji nisu svrstani u prethodnu kategoriju (PTT; RTV...)
industrijske zgrade sa skupocjenom opremom,
svi energetski objekti sa instalisanom snagom preko 40 MW,
sve zgrade od opteg nacionalnog, istorijskog, kulturnog znaaja.
II kategorija stambene zgrade, hoteli, restorani,
javne zgrade koje nisu svrstane u I kategoriju,
industrijske zgrade koje nisu svrstane u I kategoriju. 1,0
III kategorija pomone proizvodne zgrade, agrotehniki objekti. 0,75
IV kategorija privremeni objekti ije ruenje ne moe da ugrozi ljudske ivote. -
Proraun seizmikih parametara nije obavezan za:

____________________________________________________________________________
1. objekte II i III kategorije u zoni seizmikog intenziteta manjeg od VII i
2. objekte IV kategorije nezavisno od zone seizminosti.
Objekti I kategorije koji se nalaze van seizmikih podruja (seiminosti manje od VII MCS
stepeni, koji su obuhvaeni ovim Pravilnikom) moraju se analizirati kao da se nalaze u VII zoni
seizmikog intenziteta sa K0=1,0.
Seizminost lokacije
je definisana preko koeficijenta seizmikog intenziteta Ks na sljedei nain:
Zona seizminosti Ks
VII 0,025
VIII 0,050
IX 0,100
Kod objekata I kategorije koeficijent seizmikog intenziteta mora se definisati na osnovu

sadraja karata seizmike mikrorejonizacije teritorije optine;
Kod objekata "van kategorije" seizminost lokacije se detaljno prouava (analizom
seizmikog hazarda definiu se nivoi "projektnog" i "maksimalnog" zemljotresa).
Lokalni uslovi tla

Na osnovu geotehnikih, inenjersko-geolokih i geofizikih ispitivanja, tlo na lokaciji objekta
razvrstava se u jednu od tri kategorije i na usnovu te klasifikacije (slika 132), kao i dinamikih
karakteristika budueg objekta, odreuje se koeficijent dinamikog odgovora ili koeficijent
dinaminosti Kd na osnovu sljedee tabele.
Kategorija tla KARAKTERISTINI PROFIL TLA Granine vrijednosti Kd

stjenovita i polusjenovita tla, dobro 0,5/T
I
zbijena i tvrda tla debljine do 60 m 1,0 Kd 0,33
zbijena i polutvrda tla i dobro zbijena 0,7/T
II
tla debljine vee od 60 m 1,0 Kd 0,47
malo zbijena i meka tla debljine vee 0,9/T
III
od 10 m 1,0 Kd 0,60
Ukoliko na lokaciji
objekata visokogradnje I i II
kategorije uslovi tla nisu
dovoljno poznati, tlo se
moe svrstati u II kategoriju.
Ukoliko to nije pose-bno
uslovljeno namjenom,
objekte visokogradnje ne
treba graditi na tlu koje
tokom zemljotresa moe
pokazati dinamiku nesta-
bilnost (pojava likvifa-kcije, Slika 133. Grafiki oblik koeficijenta dinaminosti Kd.
velikih slijeganja, klienja,
odroni i sl.).
____________________________________________________________________________
Proraun perioda kon-strukcije vri se metodama dinamike analize ili empirijskim

relacijama zasnovanim na dinamici konstrukcije.
Ukoliko sopstveni period zgrade nije izraunat, za zgrade sa manje od 5 spratova treba
usvojiti maksimalnu vrijednost Kd prema odgovarajuem tlu (slika 133).
Tip konstrukcije
Vrijednost koeficijenta duktiliteta (Kp) definisana je na osnovu karakteristinih duktiliteta i
priguenja prema pojedinim nainima gradnje sadranim u sljedeoj tabeli:
Kp TIP KONSTRUKCIJE
1,0 Sve armirano-betonske (AB) konstrukcije (izuzev AB zidova), sve eline konstrukcije
(izuzev sa spregovima) i sve savremene drvene konstrukcije (osim visokih i vitkih
konstrukcija sa malim priguenjem)
1,3 Konstrukcije od armiranih zidova i eline konstrukcije sa dijagonalama
1,6 Zidane konstrukcije ojaane vertikalnim AB serklaima, vrlo visoke i vitke
konstrukcije sa malim priguenjem (kao to su industrijski dimnjaci, antene,
vodotornjevi) i druge konstrukcije sa periodom oscilovanja T 2 sekunda.
2,0 Konstrukcije sa fleksibilnim prizemljem ili spratom tj. sa naglom promjenom krutosti,
kao i konstrukcije od obinih zidova.
____________________________________________________________________________
8. GEODEZIJA
Geodezija je nauka koja stvara i primjenjuje naune metode i koristi tehnika sredstva za
snimanje terena, oblika Zemlje, vri njihovo kartografisanje snimanje njenog gravitacionog polja
i geodinamike fenomene kao to su kretanje polova rotacije, pokretanje kontinentalnih ploa,
zemljine plime i to u trodimenzionom prostoru koji je promjenljiv u vremenu. Podatke
geodetskih osmatranja koriste praktino sve prirodne i tehnike nauke (geologija, geofizika,
okeanografija, meteorologija, graevinarstvo itd.) u cilju razumijevanja i osmatranja fizikih
procesa koje prouavaju.
Slika 134. Crte u djelu Geographia iz 1533. godine autora Petera Apiana ilustruje principe starih
astronomskih i geodetskih osmatranja i pozicioniranja.
Istorija geodezije see u daleku prolost ljudske

civilizacije. Prvi pisani tragovi o prouavanju
dimenzija i oblika Zemlje, koji se mogu smatrati
zaetkom geodezije, vezuju se za Aristotela (384. -
322. godine prije Nove ere), najveeg filozofa
drevne Grke. Jo tada, on u svom traktatu O
nebu, tvrdi da je Zemlja okrugla i korektno istie
evidentne dokaze: kruni oblik linije horizonta na
okeanima i irokim ravnicama, postepeno
pojavljivanje i iezavanje objekata iza dalekog
horizonta, postepena promjena visine zvijezda pri
kretanju po pravcu meridijana (na sjever ili jug),
zatim razliito vrijeme izlaska Sunca tokom godine,
kao i oblik zemljine sjenke pri djeliminom
pomraenju Mjeseca. Aristotel je tvrdio da obim
Zemlje iznosi 400 hiljada stadija, to je bilo gotovo Izgled prvog morskog hronometra tipa
dvostruko vie od realne vrijednosti. Harrison I.
Stara mjera za duinu bila je stadij. Jo uvijek nije tano poznata njena vrijednost u metrima, ali se zna da se kree
izmeu 172 i 185 metara.
____________________________________________________________________________
Grki filozof Erastoten (276. - 196. prije Nove
ere) prvi je izvrio dokumentovani pokuaj
odreivanja obima Zemlje. On je koristio
priblian podatak o rastojanju izmeu
Aleksandrije i Sijene u Egiptu (oko 4.400
stadija) i vremenu kretanja pustinjsih karavana
izmeu njih. Erastoten je na osnovu mjerenja
duine sjenke visokog stuba u Aleksandriji
(slika 135) u podne, kada se u dubokom bunaru
u Sijeni moglo konstatovati potpuno odsustvo
sjenke, utvrdio i ugao sjenke stuba od =7012
(tana vrijednost je 707). Iz relacije izmeu
kolinika punog ugla kruga i mjerenog ugla
sjenke koji je jednak odnosu obima Zemlje
i rastojanja Aleksandrije i Sijene, odnosno luka
s na slici 135 (3600: = Obim:s) Erastoten je
dobio vrijednost za obim Zemlje 22.247 stadija,
to priblino iznosi 39.270 kilometara
(odnosno, zbog nepreciznog saznanja o duini
stadija - izmeu 37.840 i 40.700 km) to je Slika 135. Princip prvog pokuaja
blisko realnom obimu Zemlje (tana vrijednost Erastotenovog odreivanja obima Zemlje.
iznosi 40.009 km po meridijanu za tzv.
Hejfordov elipsoid). Danas, primjenom najsavremenijih tehnikih sredstava, geodezija uspijeva
da identifikuje sve parametre kompleksnog oblika Zemlje sa tanou reda veliine milimetra.
Kao to smo to ve konstatovali u poglavlju 5.1, pravi oblik Zemlje je ekvivalentan fiktivnoj
povri koju nazivamo geoid, koja je zapravo ekvipotencijalna povr gravitacionog polja, i koja
nastaje kao rezultat sveukupnog dejstva gravitacionog polja svih masa Zemlje (slika 136). U
geodeziji razlikujemo realnu povr Zemlje kao fiziku povr ili reljef, njenu aproksimaciju
rotacionim elipsoidom - kao najbolju aproksimaciju drugog stepena i geoid, kao tzv. nivosku ili
ekvipotencijalonu povr. Nivoska povr koja se poklapa sa povri vode idealnog mirnog mora i
okeana, naziva se nulta nivoska povr. Verikalna prava sputena na povr rotacionog elipsoida
naziva se normala, a na geoid vertikala. Zbog idealnog oblika rotacionog elipsoida, poloaj
normale moe se matematiki odrediti u bilo kojoj taki. Meutim, na pravac vertikale uticaj e
imati realni raspored masa ispod zemljine povri, tako da se on mora odrediti mjerenjem.
Proraunom parametara elipsoida

(velike i male ose) kao optimalne
aproksimacije oblika Zemlje,
bavilo se mnogo naunika tokom
istorije. Iz tih razloga danas se u
Svijetu koristi vie vrsta elipsoida.
Elipsoid Besela (Bessel) iz 1841.
godine koristi se u naoj zemlji,
kao i u Austriji, Maarskoj,
Njemakoj, Grkoj, Holandiji,
Norvekoj, Poljskoj, vajcarskoj, Slika 136. Meusobni odnos reljefa, geoida i elipsoida.
ekoj i Slovakoj. Hejfordov
(Hayford) elipsoid iz 1910. godine koristi se u Belgiji, Bugarskoj, Finskoj, Italiji i Rumuniji.
Elipsoid Krakovskog iz 1940. godine je i dalje u primjeni u Ruskoj Federaciji, Ukrajini i
za koje je smatrao da se nalaze na istom meridijanu, to je samo priblino tano jer razlika geografskih duina ta
dva mjesta iznosi 3 luna stepena.
____________________________________________________________________________
Maarskoj, dok se u Francuskoj koristi Klarkov (Clarke) elipsoid iz 1880. godine, a u SAD iz
1866. godine.
Kao to smo pomenuli u poglavlju 5.1, danas se u irokoj primjeni u geodeziji i navigaciji koristi
globalni referentni sistem oblika rotacionog elipsoida, WGS84, odnosno Svjetski geodetski
sistem, definisan 1984. godine, koji e biti u upotrebi do 2010. godine. Kao to smo ve
konstatovali u poglavlju 5.1, ovaj rotacioni elipsoid definisan je dimenzijom velike poluose u
ekvatorijalnoj ravni, od 6.378.137 metara i spljotenou na polovima od 1/298,257233563.
U geodeziji se koriste dva osnovna geodetska sistema ili datuma izraavanja podataka u
prostoru: horizontalni i vertikalni. U horizontalnom sistemu se prikazuju rezultati snimanja
realnih, zakrivljenih povri na Zemlji, dok vertikalni sistem obuhvata visinu taaka osmatranja.
Horizontalni datumi zato sadre irine i duine za svaku taku sistema, koji se veu za neke
poetne vrijednosti koordinata u kojima se izraava sistem. Tako, na primjer, geografski
koordinatni sistem se vezuje za poetni meridijan u Griniu (Engleska) geografskom duinom, a
irinom za ekvator. U horizontalnom geodetskom sistemu mjere se i prikazuju uglovi i duine,
a u vertikalnom visine taaka i povri koje snimamo.
Slika 137. Sistem odreivanja visina u odnosu na geoid: metod trigonometrijskog odreivanja visina i
duina teodolitom (lijevo) i metod nivelanja visinskih razlika (desno).
Na slici 137 prikazani su principi snimanja visina u vertikalnom geodetskom sistemu metodom
trigonometrijskog snimanja duina i uglova (lijevo) i metodom nivelanja (desno). Kod
trigonometrijskog mjerenja, odreivanjem kose
duine (d na slici 137) i ugla izmeu te kose
duine i horizontale (ravni paralelne povri
geoida u taki u kojoj je postavljena geodetska
letva) mogue je odrediti relativnu visinu
izmeu mjesta opaanja i vizirane take na
udaljenoj letvi, kao i horizontalno rastojanje te
dvije take (D). Metodom sukcesivnog
nivelanja izmeu sistema taaka mogue je
odrediti razlike u visini izmeu tih taaka, a
njihovim zbrajanjem ukupnu razliku u visini
izmeu poetne i zavrne take. Poznavajui
apsolutnu visinu poetne take, lako je tada na
bazi izmjerene razlike u visini, utvrditi
apsolutnu visinu svih opaanih taaka.
Imajui u vidu da se sva opaanja obavljaju Slika 137a. Odstupanje vertikale od normale na
elipsoid.
vezivanjem za vertikalu na svakoj taki
opaanja, a s obzirom da je vertikala u svakoj taki upravna na geoid, to emo sva opaanja
obavljati relativno u odnosu na geoid (slika 137). Iz tih razloga, horizontiranje instrumenta na
____________________________________________________________________________
taki opaanja bie obavljeno u odnosu na geoid a ne na fiziku povr Zemlje ili rotacioni
elipsoid, s obzirom da e na sistem horizontiranja (ili vertikaljenja), koji se ostvarju korienjem
libele ili viska, ili primjenom moderni automatskih sistema horizontiranja, uvijek djelovati
ukupna gravitaciona sila na mjestu mjerenja i ona e odreivati te pravce (slika 137a). Iz ovih
razloga, na slici 137 su vertikale i horizontale, poloaj geodetskih letvi i vizure, prikazani
relativno u odnosu na geoid. Naime, zbog pojave nehomogenog rasporeda masa razliitih
gustina u zemljinoj plioj i dubljoj unutranjosti, nastaju lokalne i regionalne promjene ubrzanja
sile tee (kao to smo to vidjeli u odjeljku o gravitacionom polju Zemlje) 5te se kao posljedica
javlja undulacija Geoida (njegovo odstupanje od idealnog rotacionog elipsoida) u svakoj taki
posmatranja na zemljinoj povri. Iz tih rozloga, fizika vertikala e u svakoj taki, za izvjesnu
vrijednost odstupati od normale na fiktivni rotacioni elipsoid, kao geometrijsku aproksimaciju
zemljinog oblika kao geoida (slika 137a). Prosjeno odstupanje vertikale (od normale) u
ravniarskim predjelima iznosi do 10 lunih sekundi, dok u plansinskim krajevima moe dostii i
50 lunih sekundi. Najvea odstupanja vertikale utvrena su u Himalajima ak 100 lunih
sekundi. Dakle, zbog injenice da su svi geodetski instrumenti vertikaljeni u odnosu na Geoid,
navedena odstupanja vertikale pri terenskim mjerenjima veih razmjera mogu biti optereena
velikim grekama ukoliko se ne vodi rauna o njemu. U geodeziji se odstupanja vertikale
odereuju posebnim mjerenjima, baziranim na astronomskim opaanjima i proraunima
gravitacionog uticaja nehomogenog rasporeda stijenskih masa na osnovu detaljnog digitalnog
modela reljefa.
8.1. Koordinatni sistemi i kartografske projekcije

Koordinatni sistemi u geodeziji predstavljaju skup linija i ravni koji slue za jednoznano
odreivanje poloaja take u prostoru. U geodeziji se koriste pravougli i polarni koordinatni
sistemi i to: u ravni, u prostoru, na lopti i na elipsoidu. Geografski koordinatni sistem je polarni
sistem vezan za elipsoid. Kao to smo naveli, njegov poetni meridijan se rauna od Grinia
(Greenwich) u Engleskoj (nulti meridijan), a geografska irina se izraava od ekvatora do
sjevernog i junog pola, gdje irina iznosi +900, odnosno 900, respektivno. Griniko vrijeme je
odreeno kao osnova za sistem vremenskih zona.
Zbog potrebe grafikog prikazivanja snimljenih sadraja i podataka na zemljinoj povri, kao i
zbog vrlo neprikladnog trodimenzionog prikazivanja tih sadraja, u inenjerskoj praksi je
redovno korien postupak projektovanja snimljenih podataka na ravan. da bi se to izvelo,
potrebno je sa geoida, odnosno referentnog elipsoida na kojem je snimanje izvedeno, izvriti
transformaciju podataka i to prvo na loptu a zatim na ravan. Prva transformacija se obavlja
primjenom sferne trigonometrije, a druga primjenom ravanske geometrije.
Slika 138. Sistem projektovanja: svoenje realnog oblika Zemlje na loptu, pa zatim na ravan.
Pod digitalnim modelom reljefa (ili terena) podrazumijeva se topografski numeriki model realne zemljine povri
koji je digitalizovan u prostornom koordinatnom sistemu (x,y,z) sa odgovarajuom rezolucijom, odnosno korakom
digitalizovanja.
____________________________________________________________________________
Kartografske projekcije su matematiki postupci koji omoguuju preslikavanja zakrivljenih
povri Zemlje (odnosno sfere ili rotacijskog elipsoida) i drugih nebeskih tijela na ravan. Teorija
kartografskih projekcija esto se naziva i matematikom kartografijom. Cilj kartografskih
projekcija je stvaranje matematike osnove za izradu karata i rjeavanje teorijskih i praktinih
zadataka u kartografiji, geodeziji, geologiji, geografiji, astronomiji, navigaciji i ostalim srodnim
naukama. Postupak kartografisanja se, zbog svoje kompleksnosti, obavlja prvo transformacijom
oblika realne Zemlje na loptu, a zatim sa lopte na ravan (slika 138).
Na ravni elipsoida ili sfere, take su odreene presjekom meridijana i uporednika. Slika mree
meridijana i uporednika u ravni projekcije naziva se osnovnom kartografskom mreom. Zadatak
kartografskog preslikavanja je utvrivanje zavisnosti izmeu koordinata taaka na zemljinom
elipsoidu ili sferi i koordinata njihovih slika u projekciji.
Postoji veiliki broj kartografskih projekcija, ali se one mogu podijeliti prema poloaju i obliku
kartografske projekcione mree, kao i prema vrsti ostvarenih deformacija.
Kartografske projekcije prema poloaju projekcione mree, odnosno ravni u odnosnu na

projekcionu taku (slika 139) mogu biti: centralne,
stereografske ili ortografske.
Prema obliku kartografske mree uobiajena je

podjela na: perspektivne, konusne, cilindrine, azi-
mutalne, pseudokonusne, pseudocilindrine, poliko-
nusne, krune i druge, a u odnosu na poloaj ravni
projektovanja - na polarne, ekvatorijalne i kose (slika
140).
Kartografske projekcije upotrebljavaju se za

prikazivanje jednog dijela ili itave zemljine povri uz
to manje deformacije. to je manje podruje koje se
prikazuje, to se oekuju manje deformacije. Prema
vrstama deformacija kartografske projekcije se dijele
na konformne (ostvareno ouvanje uglova),
ekvivalentne (ouvanje povrina), ekvidistantne Slika 139. Osnovne vrste projekcija:
(ouvanje rastojanja u odreenom pravcu). Primjer centralna, stereografska i ortografska.
ekvidistantne cilindrine projekcije Svijeta prikazan je
na slici 141, a azimutalne i konformne u primjeru projekcije prostora Evrope, na slici 142.
Neke od projekcija dobile su imena po svojim autorima. To su na primjer Merkatorova (obino

uspravna ili poprena cilindrina konformna), Lambertova (azimutalna ekvivalentna, ali i
konusna konformna), Boneova (pseudokonusna ekvivalentna), Molvajdova (pseudocilindrina
ekvivalentna) zatim niz
pseudocilindrinih projekcija
Ekerta, Kavrajskoga i drugih.
Posebnu grupu projekcija ine
geodetske projekcije, a to su
projekcije za potrebe dravnog
premjera i izradu slubenih
topografskih karata. U tu svrhu
najrasprostranjenije su
univerzalna poprena Slika 140. Tipovi projekcija u odnosu na poloaj ravni
Merkatorova projekcija (UTM), projektiovanja: polarna, ekvatorijalna i kosa.
poprena Merkatorova ili
____________________________________________________________________________
Gaus-Krigerova (Gau-Krgerova) projekcija, polikonusna i Lambertova konformna konusna
projekcija. U Crnoj Gori je u slubenoj upotrebi Gaus-Krigerova (poprena cilindrina
konformna) projekcija rotacionog Beselovog elipsoida.
Slika 141. Ekvidistantna cilindrina projekcija Svijeta.
Pri izradi svake karte najprije treba izabrati odgovarajuu

projekciju i zatim konstruisati mreu meridijana i uporednika.
U tu svrhu danas postoje kompjuterski programi koji omogu-
uju automatsko prikazivanje kartografskih mrea za bilo koji Cilindrina (Merkatorova)
projekcija: poprena (gore) i
dio zemljine sfere ili elipsoida u bilo kojoj projekciji i bilo
kosa (dolje)
kojoj razmjeri. Takvi programi istovremeno omoguuju
crtanje i drugih sadraja.
Slika 142. Azimutalna (lijevo) i konformna (desno) projekcija prostora Evrope.
Pod razmjerom karte podrazumijeva se kolinik neke duine prikazane na karti i njene realne
vrijednosti u prirodi, a predstavlja neimenovan broj. Tako, na primjer, na karti razmjere
1:25.000, duina od jednog centimetra ekvivalentna je duini od 25.000 cm, odnosno 250 metara
u prirodi.
Slika 143. Izgled prvih konstrukcija teodolita.

____________________________________________________________________________
Prva praktina osmatranja u geodeziji obavljana su primjenom vrlo primitivnih mehanikih
instrumenata - sve do poetka XIX vijeka, kada zapoinje izrada prvih optikih geodetskih i
astronomskih instrumenata (slika 143). Danas se u geodeziji koristi vie vrsta instrumenata, ali se
svi oni mogu svrstati u etiri osnovne grupacije: teodoliti, niveliri, daljinometri i satelitski
geodetski ureaji. Teodoliti su instrumenti za odreivanje uglova i rastojanja. Nivelirima se
odreuju visinske razlike, dok daljinomjeri slue za direktno optiko digitalno mjerenje
meusobnog rastojanja dvije take, danas postiui tanost od 1 milimetra.
Slika 144. Izgled savremenog elektronskog digitalnog teodolita (lijevo) i totalna stanica tipa Lajka
TPS1200 (desno) koja omoguuje potpuno automatizovano snimanje zadatih kompleksnih objekata
i povri.
Savremene konstrukcije ovih ureaja (slika 144) posjeduju izuzetne performanse: teodolitima se,
na primjer, mjere uglovi sa tanou od 1 (luni sekund). Rastojanja se mogu mjeriti
elektronskim (danas i digitalnim) teodolitima na bazi emitovanog i reflektovanog laserskog zraka
na viziranoj taki pri emu se postie tanost od 1-2 mm na rastojanjima od nekoliko stotina
metara. Niveliri su geodetski instrumenti kojima se odreuje samo visinska razlika izmeu dvije
take, postiui vrlo visoku tanost. Daljinomjeri su runi elektronski instrumenti kojima se na
bazi laserskog impulsa mjeri vrijeme reflektovanja od neke take na koju pada laserski zrak, pri
emu nije potrebno koristiti nikakve posebne reflektore. Postignuta tanost mjerenja rastojanja
do oko 200 metara iznosi oko 1,5 mm.
Danas se u savremenim geodetskim snimanjima kompleksnih povri i objekata primjenjuju tzv.

totalne stanice ili robotizovane geodetske stanice (slika 145), koje su u potpunosti
automatizovane: na bazi programiranog procesa, one obavljaju potpuno autonomnu proceduru
snimanja okolnog prostora sistemom laserskog reflektovanja, ili je snimanje automatski
navoeno na pokretnu reflektivnu prizmu koja se sistematski premjeta po terenu.
Za reflektovanje zraka obino se koristi reflektujua prizma koja se postavlja na tzv. geodetskoj znaki na
viziranoj taki, dok se kod vrlo savremenih teodolita na rastojanjima do par stotina metara i ne mora koristiti prizma,
ve se reflektovanje obavlja na postojeim fizikim objektima na koje zrak padne.
____________________________________________________________________________
8.2. Geodetska osmatranja primjenom satelitske tehnike

Geodetska osmatranja primjenom satelitske tehnike ili era tzv. kosmike geodezije, zapoinje
lansiranjem vjetakog satelita Sputnjik 1 (slika 145) tokom tzv. Meunarodne geofizike
godine 1957. kada se stvaraju uslovi za novi pristup istraivanju oblika Zemlje snimanjem sa
satelita ili snimanjem sa Zemlje uz reflektovanje signala sa satelita. Era kosmike geodezije
obuhvata nekoliko faza razvoja savremenog geodetskog opaanja korienjem satelitske i
terestrike tehnike:
Prvi period satelitske geodezije pripada tzv. optikoj eri, u kojoj je satelitsko snimanje
vreno u optikom domenu. U tom periodu intenzivno se razvija nova oblast istraivanja
Zemlje, nazvana Daljinska detekcija, koja je bazirana na snimanju i analizi fotografija tla iz
satelita (ili aviona).
Formiranjem Navigacionog satelistkog sistema
(NNSS) baziranog na snimanju reljefa tla na
osnovu doplerovog spektralnog pomaka radio
signala u funkciji rastojanja od satelita, zapoinje
novi period osmatranja u satelitskoj geodeziji,
nazvan Doplerov period. Sateliti ovog sistema
kretali su se po gotovo idealno krunim putanjama
oko Zemlje, na visini od 1.100 kilometara. Velika
prednost ovog sistema u odnosu na optiko
snimanje bila je okolnost da snimanje nije bilo Slika 145. Izgled prvog vjetakog sate-
ometano prisustvom oblaka. NNSS sistem satelita lita Sputnjik 1 Sovjetske proizvo-
je prestao sa radom tokom 1996. godine. dnje.
Sistem satelita nazvan SLR (Satellite Laser Ranging) za satelistko lasersko mjerenje
rastojanja, kao i sistem LLR (Lunar Laser Ranging) lasersko mjerenje rastojanja Mjeseca,
razvijeni su tokom osamdesetih godina prolog vijeka. Kod ove vrste geodetskog opaanja
koristi se snaan laserski signal koji se sa Zemlje usmjerava na odreenu taku opaanja
(satelit ili Mjesec), sa koje se taj signal reflektuje i vraa ka prijemniku (slika 146).
Mjerenjem vremena putovanja talasa od momenta emitovanja do prijema njegove refleksije i
mnoenjem ovog dvostrukog vremena sa brzinom svjetlosti, mogue je utvrditi opaano
rastojanje sa tanou od samo nekoliko milimetara. Ovakva snimanja intenzivno su
korienja za globalno kartografisanje gravitacionog polja Zemlje i utvrivanje oblika geoida,
s obzirom da je putanja satelita iskljuivo diktirana karakteristikama gravitacionog polja
Zemlje.
Slika 146. Princip SLR satelitskog mjerenja rastojanja (lijevo) i satelit ICESat za osmatranja koliine leda
na polovima (desno).
Laser (Light Amplification by Stimulated Emition of Radiation pojaanje svjetlosti stimulisanom emisijom
zraenja) predstavlja ureaj koji vri amplitudno povaanje monohromatske svjetlosti (jedne talsne duine) i njeno
usmjereno emitovanje.
____________________________________________________________________________
SLR sistem obuhvata preko 40 satelita sa specijalnim, tzv. retroreflektorima laserskog
impulsa. Tokom gotovo 40 godina njihovog rada, ova mrea satelita bila je znaajan izvor
preciznih podataka korienih u prouavanju oblika Zemlje, okeana i atmosferskih sistema.
SLR sistem satelita se lkoristi i za opaanje kretanja tektonskih ploa, regionalnih plimskih
talasa, laganog izdizanja djelova kopna u pripolarnim regionima, koje nastupa kao posljedica
zadnje interglacijacije, itd. LLR tehnika laserskog mjerenja koristi se i za osmatranje
sekularnog poveanja rastojanja Mjeseca od Zemlje, to smo ve pominjali.
VLBI (Very Long Baseline Interferometry) interferometrija na vrlo dugoj bazi -
predstavlja geometrijsku tehniku mjerenja koja koristi vrlo precizna mjerenja rastojanja do
nekog veoma udaljenog kosmikog izvora elektromagnetskog talasa, na osnovu fazne razlike
registrovane pomou sistema parova zemaljskih antena. Obino se kao izvor elektro-
magnetskoh talasa koristi vei broj kvazara, koji se snimaju globalnom mreom veeg broja
antena, a registrovanje fazne razlike se obavlja sa tanou pikosekunde. Ova tehnika
mjerenja zapravo predstavlja metod inerferometrije. S obzirom da su antene fiksirane na
Zemlji, ovaj sistem se koristi i za utvrivanje tzv. Zvjezdanog referentnog sistema za koji se
vezuju sva kosmika opaanja. U tu svrhu, Meunarodna astronomska unija je odredila oko
500 kosmikih objekata izvora radio-talasa (veinom su to kvazari) kao referentne za
Zvjezdani referentni sistem. VLBI osmatranja su finansirana od strane preko 40 organizacija
lociranih u 17 zemalja. Inae, ova tehnika se koristi i za osmatranje sporih kretanja tektonskih
ploa, regionalne deformacije zemljine kore, varijacije u poloaju zemljine ose, duine dana,
kao i za poboljanje atmosferskih modela.
Misija altimetrije (mjerenja visina) zasnovana na radarskoj tehnici, znaajno je uveala
saznanja o reljefu morske i okeanske povri, okeanskim strujama, plimskim oscilacijama
okeana itd. Metod je zasnovan na emitovanju visokofrekventnih radarskih impulsa radio-
talasa iz satelita i snimanju reflektovanih signala sa zemljine povri, pri emu je mogue sa
visokom tanou odrediti denivelaciju refle-tivnih povri. Radarska satelitska snimanja imaju
izuzetan intenzitet, s obzirom da su rezultati tih osmatranja nali primjenu u mnogim
oblastima nauke, ali i u vojnim potrebama. Postoji veliki broj takvih sistema: GEOS,
SEASAT za osmatranje topografije morske povri,
ERS, Envisat, TOPEX, ICESAT za osmatranje
koliine leda i oblaka (slika 146, desno), CRYOSAT
za mjerenje debljine leda na polovima itd.
SAR i InSAR (Satelite Aperture Radar) satelitska
osmatranja sistemom radara predstavlja metod
savremenog osmatranja deformacija na velikim povrima
Zemlje. Intenzivno se koristi u mjerenju tektonskih
deformacija i istraivanjima pripremne faze velikih
zemljotresa.
Satelitska gravimetrijska snimanja realizuju se
kroz nekoliko sistema satelita, kao to su CHAMP,
GRACE i GOCE koji omoguuju mjerenje globalnih
gravitacionih karakteristika Zemlje sa visokom tanou
i rezolucijom. Geoid definisan na ovaj nain, ukljuujui
i terestrike rezultate gravimetrijskih mjerenja,
omoguuje kvalitetnu bazu za mjerenje visina na Zemlji,
koje se oslanjaju na taj sistem.
GNSS (Global Navigation Satellite System) globalni
navigacioni satelitski sistem, omoguuje visoku tanost
u pozicioniranju i navigaciji i primjenu u brojnim Slika 147. Izgled savremene GPS
privrednim i drutvenim oblastima, a posebno u: stanice.
____________________________________________________________________________
saobraaju, transportu, istraivanju i upravljanju prirodnim resursima, poljoprivredi,
terenskim istrai-vanjima, urbanom planiranju i upravljanju, kao i brojnim drugim znaajnim
domenima ivota. Tokom prethodnih dvadeset godina, razvijena su dva nezavisna sistema
slinih performansi i naina rada: ameriki NAVSTAR i ruski GLONASS. Trei poseban
sistem, nazvan GALILEO razvija Evropska Unija, ali je on tek u poetnoj fazi; Smatra se da
e biti u funkciji do kraja 2008. godine.
Svi ovi sistemi su bazirani na principu mjerenja vremena potrebnog radio-talasu da od satelita
pree put do prijemne take (na Zemlji ili u vazduhu) i ukurtanju veeg broja takvih mjerenja
u mrei vidljivih satelita. Mjerenje tog vremena je omogueno kodiranjem emitovanih signala
podatkom o trenutku emitovanja, te se na osnovu informacija o vremenu putovanja tih talasa
od grupe satelita do prijemnika (iz razlike u vremenu predaje i prijema) mogu odrediti sve tri
prostorne koordinate mjesta prijemnika, jednostavnom geometrijskom metodom presijecanja
krugova (odnosno sfera) iz svakog od primljenih satelita (slika 148).
Slika 148. Princip pozicioniranja take na terenu na osnovu nekoliko GPS satelita (najmanje 3).
Varijanta GNSS metode koja se koristi za geodetska osmatranja naziva se GPS (Global
Positioning System) odnosno sistem globalnog pozicioniranja (slika 148). Danas se ovaj
sistem smatra nezamjenljivim, s obzirom da je
svojom operativnou i preciznou naao znaajne
primjene u mnogim naunim i drutvenim oblastima,
kao to su navigacija u svim domenima primjene
(kola, avioni, brodovi), terenskom pozicioniranju i
snimanju, istraivanju atmosfere, geofizikim i
geolokim istraivanjima itd. Poto GPS sistem
satelita posjeduje i posebno kontrolisani sistem
tanog vremena visoke pouzdanosti i rezolucije
(tanost je reda milionitog od sekunde) naao je
primjenu i za odravanje vremenske baze u nizu
praktinih domena.
Slika 149. ema poloaja NAVSTAR
NAVSTAR GPS sistem ini od 24 specijalna satelita GPS sistema satelita oko Zemlje
koji su postavljena u 6 orbirtalnih ravni (slika 149),
sa po 4 satelita u svakoj ravni, tako da je u svakom trenutku sa veeg dijela Zemlje vidljivo 6
satelita. prosjena visina orbitalnih ravni ovog sistema je 20.200 kilometara iznad Zemlje.
Sistem GLONAS, koji je jo u fazi kompletiranja (trenutno ima 20 satelita) koristi tri
orbitalne ravni na prosjenoj visini od 19.140 kilometara iznad Zemlje.
Naglasimo da su sva GNSS mjerenja su vezena za Svjetski geodetski sistem WGS84.
____________________________________________________________________________
Tanost pozicioniranja ostvarena u jednostrukom GPS opaanju na nekoj taki zavisi od
mnogo trenutnih faktora, kao
rto su meusoban poloaj
satelita i take pomatranja,
stanje jonosfere, toposfere,
nivoa radio smetnji u zoni
mjerenja, hoda asovnika,
greke zbog nepoznatnih efe-
merida satelita, itd. Takva
uobiajena tanost je oko 30
metara. Meutim, viestrukim
ponavljanjem mjerenja na istoj
taki moe se ostvariti znatno
bolja tanost. Radi eliminacije
nekih pobrojanih izvora
greaka u GPS pozicioniranju,
Slika 150. Princip rada diferencijalnog GPS sistema: danas se intenzivno koristi
Referentna GPS stanica kontinualno rauna i na tehnika tzv. diferencijalnog
posebnoj radio-frekvenciji alje podatke o razlici tanih globalnog pozicioniranja (ili
i trenutno straunatih koordinata u obliku korekcija za DGPS), koja omoguuje
mobilne stanice. automatsko unoenje tzv.
diferencijalne korekcije u
mjerenje. Ova metoda zahtijeva korienje posebnog GPS prijemnika, tzv. bazne stanice, na
kojoj se kontinualno vri definisanje relativnog (trenutnog) poloaja bazne stanice, u koji su
ukljuene sve trenutne greke tih mjerenja. Poto je fiziki (geodetski) poloaj bazne stanice
poznat na osnovu preciznih geodetskih mjerenja prilikom njenog postavljanja, korekcije za
sve tri prostorne koordinate se lako mogu sraunati kao razlika parova vrijednosti stvarnih
koordinata bazne stanice i trenutno utvrenih na osnovu GPS pozicioniranja. Te korekcije se
na posebnom radio-kanalu emituju do mobilnih (terenskih) stanica, koje u automatskom
reimu vre njihov prijem i popravku mjerenih
podataka na svojoj lokaciji. Na taj nain tanost
pozicioniranja se vietruko poboljava i za jedno
osmatranje svodi na nivo od 1 - 5 metara.
Viestrukim ponavljanjem mjerenja uz primjenu
DGPS metode, tanost koordinata se moe podii na
nivo od oko 1.5 centimetar.
Danas se intenzivno koristi GPS tehnika mobilnog

pozicioniranja sa runim verzijama GPS ureaja (slika
151), koji postaju praktino nezamjenljivi instrumenti
za brzo i tano terensko pozicioniranje, sa primjenom u
gotovo svakoj sferi privrednog i drutvenog ivota.
Slika 151. Razni tipovi runih
Pomenimo jo, kada je rije o vjetakim satelitima, da GPS prijemnika.
postoje i: astronomski sateliti (za osmatranje kosmikih
objekata, kao to je na primjer Habl satelit, koji smo pominjali), zatim komunikacioni sateliti
za pomo u telekomunikaciji, koristei radio i mikrotalasne opsjege, na geostacionarnim (stalno
iznad jedne take na Zemlji) putanjama, zatim sateliti za osmatranje Zemlje za meteoroloka
prouavanja, kartografisanja, ekoloki monitoring, razliite vrste optikog i druge vrste snimanja
zemljine povri; navigacioni sateliti slue za za pozicioniranje, kao to smo malo prije govorili,
Efemeridama se nazivaju precizni podaci (u tabelarnom obliku) o poloaju satelita i nebeskih tijela za odreeni
period vremena.
____________________________________________________________________________
vojni sateliti za osmatranja za vojne potrebe itd. jedna od znaajnih karakteristika satelita je
visina orbite na kojoj se kree oko Zemlje. Naime, razlikuju se sljedee kategorije orbita: niske
orbite koje zauzimaju visine izmeu 200 i 1.200 kilometara iznad Zemljine povri, orbite srednje
visine su u dijapazonu 1.200 i 35.790 km, dok visoke orbite obuhvataju zonu iznad 35.790 km.
Geostacionarne putanje satelita su najee na visini od 35.790 km, koje smo ve pominjali u
poglavlju o atmosferi i Meteorologiji.
____________________________________________________________________________
9. OSTALI DOMENI GEONAUKA

Kao to smo u uvodnom dijelu ovog udbenika naveli, oblasti geonaunih disciplina su veoma
brojne i razuene, te ih u ovom kratkom kursu nije mogue u cjelosti nabrojati i adekvatno
opisati. Iz tih razloga, ovdje emo vrlo kratko opisati najvanije karakteristike samo jo tri
najznaajnije oblasti geonauka: geografski informacioni sistem, geostatistiku i ekologiju.
9.1. Geografski informacioni sistem

Geografski Informacioni Sistem (GIS) predstavlja kompleksan sistem upravljanja, zasnovan na
funkcionalnom spoju specijalnog softvera,
hardvera i kompleksne baze informacija.
Podaci na kojim je GIS baziran najee su
pozicionirani u prostorno-vremenskom
koordinatnom sistemu, poto izravaju
stanje snimljenih fizikih procesa i
karakteristika u funkciji prostornih
koordinata i podatka o vremenu na koje se
odnose. U ovom sluaju pojam geografski
korien je u najirem smislu dakle GIS
moe obuhvatati bilo koju od oblasti
prirodnih i geonauka i disciplina ili drugih
naunih oblasti. GIS se moe opisati i kao
automatizovani sistem metoda, funkcija i
baza, prostorno distribuiranih podataka, koji
obezbjeuje efikasan nain analize,
kompiliranja, odlaganja i vizualizacije tih Slika 152. ematski izgled organizacije GIS-a.
podataka.
GIS je, kao nova tehnologija u posljednjih dvadsetak godina, imao izuzetno veliki uticaj na
razvoj metoda istraivanja u raznim
domenima geonauka, drutvenih i drugih
disciplina i komunikacija. Danas
tehnologiju GIS-a koristi izuzetno veliki
broj institucija i pojedinaca poev od
dravnih institucija, univerziteta, instituta i
preduzea, za potrebe raznih vrsta
istraivanja.
GIS zahtijeva definisanje ulaznih poda-

taka koji mogu biti u obliku brojanih
vrijednosti i atributa, zatim karata,
vazdunih i satelitskih snimaka i brojnih
drugih vrsta podataka. GIS mora
posjedovati siguran nain pohranjivanja
podataka, njihovog inteligentnog
Slika 153. Primjer organizacije slojeva baza
pretraivanja, kao i interaktivnog podataka u GIS-u.
integrisanja, transformisanja, analiziranja,
Software (engl.) - kompjuterski program.
Hardware (engl.) - ureaj visoke elektronske tehnologije, u konkretnom sluaju - raunarska oprema.
____________________________________________________________________________
modelovanja i prikazivanja rezultata takvih operacija (slika 149). Prikazivanje se moe izvriti
putem generisanja karata, izvjetaja, tabela, planova, rezultata modelovanja u raznim oblicima na
displeju raunara, u tampanom, plotiranom ili digitalnom obliku na magnetskom mediju.
U GIS-u su podaci u bazama

organizovani u obliku serija
tematskih slojeva i tabela (slika
154). Poto su svi podaci u
geografskom informacionom
sistemu najee referencirani u
prostoru (i vremenu), sa
odreenim poloajem u realnom
svijetu, to se ovi podaci iz
razliitih grupacija (slojeva) mogu
meusobno preklapati,
interagovati. Na primjer, u nekom
GIS-u homogena kolekcija
geografskih objekata moe biti
organizovana u obliku slojeva kao
to su parcele, bunari, graevinski Slika 154. Izgled segmenta jedne baze podataka GIS-a,
objekti, avionske i satelitske prikazane u tabelarnom obliku.
fotografije, digitalni elevacioni
modeli terena itd. Izgled jednog procesa analize i upravljanja vodnim resursima u jednom GIS-u
prikazan je na slici 155.
GIS se intenzivno koristi u geologiji, biologiji, umarstvu, agrikulturi, saobraaju, okeanografiji,

planiranju prostora, graevinarstvu, antropologiji, arheologiji, lingvistici, ekonomiji, politikim
naukama i mnogim drugim oblastima.
Slika 155. Izgled procesa analize i upravljanja vodnim resursima u jednom GIS-u.
U GIS-u se koriste gra-fike podloge koje mogu biti rasterske ili vektorske. U rasterskoj grafici,
podaci o grafikom sadraju su orga-nizovani u takastom obliku preko dvodi-menzionih
matrica (ko-lona i redova) iji elementi predstavljaju razliite boje koje reprezentuju odreeni
sadraj preko odgova-rajue legende (slika 156). Vektorska grafika izraava sadraj preko
geometrijskih oblika taaka, linija i poligona (slika 156). Koristei ovaj nain izraavnja
____________________________________________________________________________
grafikog sadraja, mogu se prikazivati putevi, objekti, parcele i drugi specifini sadraji GIS-a.
Grafike podloge i dokumenti u rasterskom obliku obino su snimljeni tehnikom elektronskog
skeniranja na raunaru ili digitalnog fotografisanja metodom taka po taka, dok se vektorska
grafika obino definie digitalizacijom sadraja grafikih i drugih priloga metodom diskretizacije
na elektronskom digitalizatoru, koji omoguuje auto-
matsko konvertovanje analognih u digitalne sadraje.
Kao izvori podataka za pripremu prostorno refere-nciranih

baza podataka za GIS, korsite se na primjer, sljedee
metode, tehnike i oblasti: Slika 156. Rasterski ivektorski
nain prikazivanja istog sadr-
Daljinska detekcija, koja obuhvata aero i satelitske
aja: taka, linija i poligon.
snimke tla sa softisticiranim metodama i funkcijama
analize, procesinga i prikazivanja sadraja tih slika (poglavlje 5.6);
Geodezija, kartografija i GPS, kao izvori niza podataka visoke preciznosti o sadrjima na
tlu, reljefu, obliku Zemje i slino (poglavlje 8);
Matematike i statistike metode za analizu i obradu podataka i informacija;
Kompjuterske metode i tehnike za unoenje informacija, njihovu obradu i prikazivanje;
Agrikultura i korienje zemljita, to obuhvata inventar i monitoring uslova uzgajanja
poljoprivrednih kultura, godinju proizvodnju, hidroloke, meteoroloke i druge
relevantne podatke;
umarstvo, koje pored sadraja i tipa umskih povri, obuhvata prebivalita ivotinjskog
svijeta, vodnih resursa itd.;
Arheoloke informacije specifiziraju prostore koji su zatiene namjene s obzirom da
sadre arheoloke lokalitete;
Geologija predstavlja jedan od najobimnijih izvora raznovrsnih informacija o tlu,
snimljenim geolokim procesima, rudnim pojavama i resursima (poglavlje 6), itd.
Urbanizam i graevinarstvo, kao izvori podataka o planiranju i korienju prostora,
Infrastrukturni urbani elementi, koji su opisani podacima o poloaju naselja, puteva,
parkova, demografiji itd.
Danas postoji razvijen veliki broj kompjuterskih softverskih alata za pripremu i primjenu GIS-a.
iroko rasprostranjen program takve namjene je, na primjer, ArcGIS koji integrie tri posebna
modularna segmenta programa i to: za stvaranje karata i manipulaciju sa njima (arcMap), zatim
za organizaciju, obradu i pregled baza podataka (ArcCatalog) i za konverziju podataka u razliite
formate (konfiguraciju baza - ArcToolBox);
Da bi GIS ispunio svoju namjenu, njegove baze moraju posjedovati tane, relevantne i aktualne
podatke o sadrajima koje opisuju. Iz tih razloga, baze podataka je neophodno kontinualno
dopunjavati novim, aktualnim sadrajima, saglasno dogoenim promjenama u realnoj sredini.
Treba naglasiti da znaajnu komponentu kvalitetnog i funkcionalnog GIS-a ini struno,
visokokvalifikovano osoblje, koje obavlja sve vitalne funkcije GIS-a: unos i kontrolu podataka,
njihovo integrisanje, modelovanje, obradu i utvrivanje relevantnih zakljuaka za kvalitetne
prognoze i pouzdano upravljanje sistemima.
Geografski informacioni sistemi se u praksi organizuju i pripremaju po raznim tematskim

oblastima naunih disciplina. Tako, na primjer, za jednu, prostorno iru oblast, kao to je
teritorija Crne Gore, mogue je organizovati GIS u oblasti geologije. Takav Geoloki
Informatcioni Sistem bi integrisao sva relevantna saznanja o geologiji Crne Gore. Iako na prvi
pogled, takav GIS izgleda jednostavan, ipak njegova priprema i potencijalni sadraji su izuzetno
kompleksni. Takav informacioni sistem bi morao da sadri i integrie veliki broj informacionih
slojeva ili baza podataka, od kojih pomenimo samo neke:
____________________________________________________________________________
digitalne topografske osnove cijele teritorije, digitalizovane u razmjeri optimalnoj za

kvalitetno i efikasno izraavanje sadraja svih sadraja GIS-a,
detaljno digitalizovan sadraj regionalne geoloke karte cijelog tog podruja,
digitalnu pedoloku kartu sa karakteristikama tla (sa tipim tla, njegovom teksturom,
kiselou, erozionim potencijalom itd.),
morfoloku kartu terena (kartu koja izraava nagibe terena),
kartu povrinskog biljnog pokrivaa (sa podacima o dominatnim vrstama, dimenzijom i
gustinom pokrivaa),
kartu hidrolokih povri svih slivnih podruja (rijeke, potoci, jezera, brane, vodozahvati i
sl.),
kartu hidrogeolokih karakteristika (sa svim informacijama o izvoritima, reimima
kretanja podzemnih voda, dubinom nivoa podzemnih voda),
kartu tektonskih i neotektonskih karakteristika (digitalizovana mreu rasjeda i drugih
geolokih formi, izdiferencirane aktivne tektonske rasjede, zone izdizanja i sputanja
terena),
seizmoloke podloge (karta epicentara zemljotresa, katalog dogoenih zemljotresa, karta
seizmikog hazarda, karte seizmike mikrorejonizacije urbanih zona itd.),
detaljni katalog buotina na cijeloj teritoriji, sa svim relevantnim podacima (prostorni
poloaj buotine, dubina buenja, detaljan geoloki opis jezgra buotine),
katalog rudnih pojava (aktivnihi starih rudnika, sa detaljnim karakteristikama, kao i
rudnih pojava koje su geoloki utvrene ali nijesu eksploatisane) i mnoge druge.
9.2. Geostatistika
Geostatistika predstavlja relativno mladu naunu oblast vezanu za nauke o Zemlji i matematiku.
Ova oblast obuhvata primjenu statistikih metoda u prouavanju prostorno promjenljivih
fenomena osmotrenih u geonaunim disciplinama. Geostatistika se moe definisati i kao
statistika primijenjena na geologiju, ili uoptenije na nauke o Zemlji. Iako je geostatistika prvi
put bila primijenjena u istraivanju rudnih rezervi u rudarstvu, njen brzi razvoj i iroka primjena
je evidentna u mnogim naunim oblastima.
Pored metoda statistike, matematike i teorije vjerovatnoe, geostatistika je bazirana na nekoliko

kljunih koncepata i principa:
Model sluajne funkcije: pod sluajnom promjenljivom podrazumijevamo neku promje-nljivu
koja moe imati bilo koju, sluajnu vrijednost (na primjer kao rezultat bacanja novia). Grupa
takvih zavisnih sluajnih promjenljivih vrijednosti predstavlja sluajnu funkciju.
Stacionarnost: je princip koji na bazi usvajanja uslova nepromjenljivosti procesa izmeu dvije
sukcesivne (susjedne) vrijednosti nekog procesa ili polja, omoguuje interpolovanje u tom
domenu.
Deklasterovanje: je metod razluivanja klastera (grozdova) podataka u nekoj velikoj grupaciji
podataka, po nekom zadatom principu.
Variogrami: su funkcionalni metodi korieni za karakterizaciju (ocjenu) kontinuiteta
posmatrane promjenljive u prostoru.
Krigovanje: je metoda optimizacije (utvrivanja optimalne vrijednosti ili oblika neke funkcije ili
procesa) kod koje se primjenjuje linearni metod interpolacije u prostoru, pri emu se teina
podatka definie obrnuto proporcionalno rastojanju take na koju se podatak odnosi. Na slici 157
prikazan je primjer primjene vie metoda interpolovanja i aproksimacije na istu grupu podataka
(na dijelu slike 157a). Rezultat primjene metode krigovanja prikazan je na dijelu slike 157f.
____________________________________________________________________________
Simulacija: za numeriku simulaciju prirodnih fenomena razvijen je veliki broj metoda
modelovanja, odnosno algoritama simulacije. Gausova simulacija je jedna od naj-jednostavnijih i
najvie korienih metoda modelovanja u praksi.
Slika 157. Primjer primjene nekoliko metoda 2D interpolacije i aproksimacije na jednom polju podataka
iji raspored je prikazan na dijelu (a): b) linearna interpolacije pomou povri prvog reda, c) povr
etvrtog reda, d) epardova interpolacija, e) interpolacija sa teinom obrnuto proporcionalno
kvadratu rastojanja i f) metoda krigovanja.
9.3. Ekologija
Rije i prefiks eko nijesu novi u upotrebi. Naime, na grkom oikos oznaava dom, ili mjesto
gdje se ivi. Prema tome, ekologija definie naunu oblast koja izuava interakciju prirode i
ivog svijeta u cjelini, kao i opti raspored ivuih organizama. Razliiti organizmi tog ivog
svijeta imaju razliitu ulogu u ekosistemu kao dijelu ivotne sredine ili prirodnoj sredini u
cjelosti. Raznolikost ivih organizama i njihove uloge u ekosistemu naziva se biodiverzitet.
Narastanje biodiverziteta poveava stabilnost ekosistema.
Ekoloka prouavanja se mogu obavljati na vie nivoa: novo populacije (individualni ili nekoliko
vrsta), zatim na novou biocenoze (zajednice vrsta), nivou ekosistema i nivou biosfere. Inae,
Ekologija je vrlo iroka nauna disciplina, koja obuhvata:
ekofiziologiju (prouava uticaj biotike i abiotike okoline na fiziologiju pojedinca i
prilagoivanje pojedinca okolini),
ekologiju ponaanja (prouavanje ekolokih i razvojnih osnova ponaanja ivotinja i uloge
njihovog ponaanja u adaptiraju ivota u ekolokim niama),
ekologiju populacije (kretanje populacije unutar vrsta i interakciju tih populacija sa faktorima
okoline),
sinekologiju (interakcija izmeu vrsta unutar jedne ekoloke zajednice),
ekologiju ekosistema (tok energije i materije kroz ekosistem),
globalnu ekologiju (prouavanje ekolokih problema na globalnom nivou, definiui
makroekoloka pitanja),
ekologiju ivotinja, biljaka, insekata itd.
____________________________________________________________________________
Donoenjem Deklaracije Skuptine Republike Crne Gore 20. septembra 1991. godine i kasnije
ustavnim odrednicama Crne Gore kao ekoloke drave, ova republika se principijelno i
deklarativno opredijelila da prema prirodi uspostavlja poseban, dravni odnos. U Deklaraciji,
Skuptina je pozivala na mudrost sve ljude da sprijee ekoloku katastrofu koja nam prijeti.
Iako je od dana donoenja ove Deklaracije prolo ve 14 godina, jo uvijek nema vidljivih
promjena u dravnom odnosu prema ouvanju ivotne sredine. Ovo pitanje je posebno bilo
potencirano krajem 2004. godine, kada je zahtijevano potapanja dijela kanjona rijeke Tare (koja
je uvrtena u svjetsko nasljee UNESCO-a i nalazi se u Nacionalnom parku Durmitora), a za
potrebe izgradnje hidroelektrane Buk Bijela na teritoriji
Bosne i Hercegovne.
Posljednjih godina u Svijetu narasta svijest o potrebi

zatite i ouvanja ivotne sredine. Meutim, istovremeno
se na mnogim mjestima na Zemlji intenzivira unitavanje
umskoog pokrivaa i hemijskog zagaenja. Tipian
primjer su SAD, u kojima svijest pojedinaca i drutva, o
potrebi zatite ovjekove okoline intenzivno narasta, to
se ogleda u njihovoj aktivnosti na reciklai
svakodnevnog otpada, kao i zahtjevima vie od 70 %
ispitanika da se poveaju poreske takse u cilju bolje
zatite prirode. Meutim, industrija te zemlje (posebno
vojna) ostvaruje vie od 50 % ukupnog zagaenja u
Svijetu, to ne sprjeava SAD da sistematski izbjegava
svoje obaveze u svjetskom pokretu smanjenja globalnog
zagaenja. Ostrva u Boko-kotorskom zalivu
Intenzivnim sagorijevanjem fosilnih goriva, dakle oslobaanjem ogromne koliine ugljen-

dioksida tokom posljednjih stotinak godina i emitovanjem gasova koji stvaraju efekat staklene
bate (o emu smo priali u poglavlju o atmosferi), veoma ubrzanim unitavanjem uma,
posebno u oblasti june Amerike i oblasti tzv. kinih uma, stvaraju se uslovi za globalno
poveanje temparature, globalno zagaenje atmosfere i globalno zagaenje pitke vode. Dalji
efekat ovakvih procesa je nepredvidiv, ali u svakom sluaju veoma nepovoljan po cjelokupan
ivi svijet na planeti Zemlji.
Ujedinjene Nacije podstiu razvoj ideje o odrivom razvoju drutva u cjelini, kao rezultatu
optimizacije tri razvojne komponente drutva: korienje prirodne sredine s jedne i ekonomskog
i socijalnog razvoja, s druge strane. Dakle, odrivi razvoj bi magao da se definie kao
zadovoljenje potreba sadanjice na odrivom nivou koji ne ugroava mogunost ostvarivanja
potreba buduih generacija.
____________________________________________________________________________
10. KORISNA LITERATURA
Anderson D. 1989. Theory of the Earth. Scientific publ., Boston

Butler R. 1998. Paleomagnetsim: Magnetic Domain to Geologic Terranes. Dep. of Geosciences
Univ. of Arizona.
DMA Techical Report, 1984. Geodesy for the Layman. Defence Mapping Agency, Washington.
Fowler C.M.R. 1990. The Solid Earth: An Introduction to Global Geophysics. Cambridge
University Press, Cambridge.
Heiskanen W., Moritz H. 1967. Fizika geodezija. Prevod: D. Blagojevi, Graevinski fakultet
Beograd.
Konti S. 1995. Geodezija. VII izdanje, Nauka, Beograd.
Lowrie W. 1997. Fundamentals of Geophysics. Cambridge University Press.
Medvedev S. V. 1965. Inenjerska seizmologija. Prevod: M. Maksimovi, Graevinska knjiga,
Beograd.
Nelson S. 2003. Introduction to Physical Geology. Tulane University.
Olsen R. C. 2003. Introduction to the Space Envirement, PH 2514. Naval Postgraduate School.
Radulovi M. 2004. Osnovi geologije. Graevinski fakultet Univerziteta u Podgorici.
Skinner B., Porter. S. 1999. The Dynamic Earth: An Introduction to Physical Geology. John
Wiley&Sons, Inc.
Smith J. 1996. Introduction to Geodesy: the Hystory and Concepts of Modern Geodesy. John
Wiley&Sons, Inc.
Shearer P. 1999. Introduction to Seismology. Cambridge Univeristy Press.
Stacey F. 1987. Physics of the Earth. Third Edition, Brookfield Press, Brisbane, Australia.
Starevi M. 1991. Gravimetrijske metode istraivanja. Nauka, Beograd.
Stefanovi D. 1978. Geomagnetske metode istraivanja. Geofiziki Institut, Beograd.
The Defense Maping Agency, 1983. Geodesy for the Layman. DMA Technical report DMA TR
80-003, St. Louis AFS.
Vuovi N. 2004. Istorijski pregled i koncepti savremene geodezije i rudarskih merenja.
Monografija, tom 1 i 2. Tehniki fakultet u Boru.
____________________________________________________________________________
11. KORISNI INTERNET LINKOVI
www.hubble.nasa.gov ili www.hubblesite.org Snimci kosmikih objekata Hablovim teleskopom.
http://www.soest.hawaii.edu/coasts/lecture/gg170/resources.html Elementi fizike geologije.
http://www.geology.wisc.edu/courses/g594/Lectures/index.html Tekstovi i slike vezani za

geologiju.
http://geozavod.co.me/ Prezentacija J.U Repibikog zavoda za geoloka istraivanja Crne Gore.
http://www.seismo.co.me Internet prezentacija Seizmolokog zavoda Crne Gore.
http://www.seismo.gov.rs Prezentacija Republikog seizmolokog zavoda Srbije.
http://www.emsc-csem.org/#2 Vrlo svjei podaci o aktualnoj seizminosti Mediterana i Svijeta.
http://gldss7.cr.usgs.gov/neis/current/europe.html Internet prezentacija geoloke slube SAD

(USGS) sa najsvjeijim podacima o svjetskoj seizminosti.
http://greenwood.cr.usgs.gov/pub/open-file-reports/ofr-99-0132/ Razmicanje okeanskog dna i

globalna tektonika (USGS).
http://denali.gsfc.nasa.gov/dtam/ Digitalni tektonski model Svijeta (NASA).
http://www.meteo.co.me Internet prezentacija Hidrometeorolokog zavoda Crne Gore.
http://homepages.wmich.edu/~cutrim/fall04_225.htm Uvod u meteorologiju i klimatologiju.
http://www.geo-online.org Geofizika.
htpp:www.wikipedia.org Popularna Internet enciklopedija pojmova.
____________________________________________________________________________
SADRAJ
PREDGOVOR 1
1. UVOD 2
2. ELEMENTI KOSMOLOGIJE 3
2.1. Nastanak Kosmosa 7
3. SUNEV SISTEM 10
4. PLANETA ZEMLJA 16
4.1. Atmosfera i Meteorologija 19
4.1.1. Kretanje vazdunih masa 22
4.1.2. Formiranje oblaka 23
4.1.3. Vremenska prognoza 26
4.2. Hidrosfera i Hidrologija 29
4.2.1. Plima okeana 33
4.3. Zemljina unutranjost 36
4.4. Rotacija Zemlje 42
4.4.1. Klimatski ciklusi 46
5. GEOFIZIKA 50
5.1. Gravitaciono polje Zemlje 50
5.1.1. Gravimetrija 53
5.2. Magnetsko polje Zemlje 60
5.2.1. Magnetometrija 66
5.2.2. Elektromagnetske metode u geofizici 68
5.3. Toplotno polje Zemlje (geotermija) 69
5.4. Geoelektrino polje 72
5.4.1. Geoelektrine metode u geofizici 74
5.5. Elastina svojstva stijena i seizmike metode 75
5.6. Daljinska detekcija 82
6. GEOLOGIJA 82
6.1. Vrste stijena 84
6.1.1. Magmatske stijene 84
6.1.2. Sedimentne stijene 85
____________________________________________________________________________
6.1.3. Metamorfne stijene 87

6.2. Geoloko datiranje vremena 89
6.2.1. Apsolutno radiometrijsko datiranje 89
6.2.2. Relativno datiranje u geologiji 92
6.2.2.1. Geoloka podjela istorije Zemlje 93
6.3. Tektonika, orogeneza i reljef 95
6.4. Geoloka svojstva stijena i geoloki procesi 97
6.4.1. Pedologija 100
6.5. Hidrogeologija 101
7. SEIZMOLOGIJA 105
7.1. Nastanak zemljotresa 106
7.2. Seizmometrija 119
7.3. Analiza i obrada seizmolokih podataka 122
7.4. Inenjerska seizmologija 133
8. GEODEZIJA 152
8.1. Koordinatni sistemi i kartografske projekcije 154
8.2. Geodetska osmatranja primjenom satelitske tehnike 158
9. OSTALI DOMENI GEONAUKA 165

9.1. Geografski informacioni sistem 165
9.2. Geostatistika 167
9.3. Ekologija 168
10. KORISNA LITERATURA 170
11. KORISNI INTERNET LINKOVI 171
SADRAJ 172
____________________________________________________________________________

Osnovi Geonauka PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osnovi Geonauka PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dr Branislav Glavatovi, van. prof.

Primarnii cilj kursa OSNOVI GEONAUKA je upoznavanje studenata Geodetskog

Eruptivan opti tehnoloki napredak tokom posljednjih nekoliko desetina godina i

S obzirom da je kurs Osnovi geonauka namijenjen studentima prvog semestra

Ranije stanovite u nauci bilo je da je Zemlja prilino statina planeta, sa povremenim

2. OSNOVNI ELEMENTI KOSMOLOGIJE

Jo prije etiri vijeka, italijanski matematiar i astronom Galileo Galilei

Posebno znaajnu ulogu u razvoju savremene kosmologije imao je

Tokom posljednjih dvadesetak godina, nakon izgradnje monih Johan Kepler

Izgradnjom i lansiranjem kosmikog tele-

Terestriki = zemaljski, pozicioniran na zemljinoj povri (Tera /lat./ - Zemlja).

Hubble Space Telescope (NASA).

Slika 1. Promjena frekventnog spektra talasnog zraenja ematski prikazan za sluaj

Emitovanje energije u vidu talasnog zraenja vrlo visokih frekvencija.

Svaa mjerenja ukazuju da je

Po amerikom astronomu Edvinu Hablu (Edwin Hubble 1889.-1953.).

Astronomskim opaanjem evidentiran je veliki broj raznovrsnih objekata, koji su svrstani u

Jo ee od spiralnih, u Kosmosu se zapaaju tzv. eliptike galaksije, koje nemaju izdvojene

Slika 4a. Nebula Karina u naoj galaksiji Mljeni Put

2.1. Nastanak Kosmosa

Zbog pojave lokalnih nehomogenosti i gravitacionih posljedica tih nehomogenosti rasporeda

Singularitet, pojednostavljeno, podrazumijeva oblast nedefinisanosti.

Korpuskula estica (lat. corpusculum malo tijelo, atom).

Za osmatranje kosmikih objekata i procesa, u astronomiji se koriste teleskopski instrumenti,

Druga hipoteza pretpostavlja da je Sunce stvoreno kondenzovanjem vrele meuzvjezdane

James Jeans (1877.-1946.) engleski matematiar.

Slika 9. Relativan poloaj orbita planeta i asteroidnog pojasa u sunevom sistemu.

Jo prije 400 godina, Johan Kepler je zapazio da

b2 Eliptini oblik putanje planete oko Su-

Kepler je svoja zapaanja uoptio, utvrujui tri

2 4 2 Planeta P (god.) a (AU) 2 r3 2/ r3

Osnovni statistiki podaci za Sunev sistem (rastojanje od Sunca, izraeno u astronomskim

Njemaki matematiar Johan Titius (1729.-1796.).

Njemaki astronom Johan Bode (1747.-1826.).

Asteroidi su kosmiki objekti koji najee imajuju

Zemlja je dinamina planeta,

Nakon nastanka Zemlje kao

Na osnovu prouavanja ostataka organizama, utvreno je da se sastav atmosfere znaajno

Od znaajnijih fizikih parametara Zemlje, pomenimo jo da prosjena visina reljefa kontinenata

Horizontalna orbitana brzina, koja je

Parametar Mjesec Zemlja Odnos

4.1. Atmosfera i Meteorologija

Tabela 2.- Sadraj gasova u atmosferi

Nauna oblast koja se bavi prouavanjem atmosfere, atmosferskih procesa i vremenskom

Slika 11. Temperaturni pojasevi atmosfere.

John Dalton (1766.-1844.) engleski hemiar.

Pritisak u atmosferi lagano opada od

Koliina sunevog zraenja koje prima

Na slici 16 prikazan je efekat apso-

Slika 16. Apsorpciono dejstvo atmosfere na spektar zraenja sa Sunca.

Karakteristina plava boja atmosfere posljedica je zakonitosti rasipanja talasnog zraenja na

Za razliku od Meteorologije, za koju smo konstatovali da se bavi prouavanjem atmosferskih

4.1.1. Kretanje vazdunih masa

Ovaj koncept ima znaajne implika-

4.1.2. Formiranje oblaka

U najniem sloju atmosfere, troposferi, turbulencija (vrtloenje) je dominantan fiziki proces,

Kombinacijom naziva ove tri osnovne vrste (stratokumulusi, cirostratusi, cirokumulusi,

po emu su i dobili ime: stratos na grkom znai sloj.

Od meteorolokih pojava, pomenimo i grmljavinu, koja predstavlja oblik manifestacije loeg

Kumulonimbusi koji ne stvore dovoljno kristala

4.1.3. Vremenska prognoza

Prognoza vremena, odnosno meteorolokih

U takvom proraunu se primjenjuju