SERBIATRIB`07

th
10 International Conference on Tribology
and
WORKSHOP`07
Sustainable Development in Industry by Apply Tribology Knowledge

PROMENA KORAKA ZUPASTIH KAIEVA

U PERIODU EKSPLOATACIJE

Blaa Stojanovi, dipl.ma.in, Mainski fakultet u Kragujevcu, Srbija

Rezime: Zupasto-kaini prenosnici predstavljaju relativno nove prenosnike koji se javljaju u drugoj polovini
20. veka. Prenos snage i kretanja sa pogonskog na gonjeni kainik vri se preko bonih povrina zuba kaia, a
delimino trenjem izmeu zuba kaia i meuzublja kainika
U ovom radu data je analiza tribomehanikog sistema zub kaia zub kainika, i analiza promene koraka
zupastog kaia u periodu eksploatacije. Ispitivanje tribolokih karakteristika zupastog kaia izvreno je na
namenski konstruisanom i napravljenom probnom stolu u laboratoriji za Mainske konstrukcije i mehanizaciju
na Mainskom fakultetu u Kragujevcu.
Kljune rei: Zupasto-kaini prenosnici, korak kaia, trenje, habanje

PITCH VARIATION OF TIMING BELTS

DURING EXPLOITATION
Summary: Timing belt transmitters are relatively new transmitters that have been developed in the second half
of the 20th century. Transmission of power and motion from a drive pulley to a driven pulley is achieved across
the side surfaces of the belt teeth, and partially through friction between the belt teeth and hollows between the
teeth of the pulley.
Analysis of tribomechanical system belt tooth pulley tooth and analysis of the variation of pitch of timing
belt during exploitation are given in the paper. Testing of tribological characteristics of the timing belt was
conducted on a test bench, designed and specially made for this purpose, at the Laboratory for Machine
Constructions and Mechanisation of the Faculty of Mechanical Engineering from Kragujevac.

Keywords: Timing belt transmitters, pitch belt, friction, wear

1. UVOD Pojava trenja u zupasto-kainom prenosniku,

Zupasto kaini prenosnici predstavljaju
relativno novu koncepciju u prenosu snage,
danas prihvaenu u svim oblastima industrije.
To je zapravo kombinacija lananog i zupastog
prenosa, sa prednostima koje poseduje kaini
prenos. To su u osnovi pljosnati kaievi sa
serijom jednakih prostornih zuba unutar
temenog prenika [1].
2. TRENJE U ZUPASTIM KAIEVIMA
Najvei deo kretanja i snage prenosi se oblikom,
dok se samo jedan mali deo prenosi trenjem.
Uticaj trenja u svakom sluaju nije zanemarljiv.
kao i njegove posledice nisu dovoljno
razjanjene. Za razliku od ostalih prenosnika
snage i kretanja (zupanika, lananih
prenosnika, kardanskih prenosnika i td.) gde se
trenje uglavnom javlja pri kontaktu dve metalne
povrine, kod zupastih kainih prenosnika u
kontaktu se nalaze metalna i nemetalna povrina
odnosno dve nemetalne povrine [2].
Osnovni tribomehaniki sistemi u zupasto-
kainom prenosniku su (slika 1):
1. zub kaia zub kainika
2. elo kaia obodni prsten
3. meuzublje kaia teme zuba kainika

187
 Sl. 1. Zupasto-kaini prenosnik i osnovni tribomehaniki sistemi

U tabeli 1 date su vrste kretanja koje se javljaju kainika. Zub kaia se, obzirom na svoje
u ovim tribomehanikim sistemima. elastine osobine, deformie i dolazi do
poveanja kontaktne povrine. Nakon poveanja
Tabela.1.Tribomehaniki sistemi i vrste kretanja
povrine kontakta i zaokretanja kaia i kainika,
kod zupastih kainih prenosnika
zub kaia poinje da klizi niz bonu povrinu
kainika, pri emu se javlja trenje kotrljanja sa
Tribomehaniki sistem Vrsta kretanja klizanjem.
Vrednost sile trenja raste sa poveanjem puta
- udar klizanja, tako da svoju najveu vrednost ima u
zub kaia - zub kainika - klizanje korenu zuba kaia (slika 2). Istovremeno taka
- kotrljanje delovanja rezultujue komponente normalne sile
pomera se od vrha zuba ka njegovom korenu.
- udar Normalna sila se menja po parabolinom
elo kaia - obodni prsten
- klizanje zakonu:
N
(l l t ) + N max
2
- klizanje N i = max
meuzublje kaia - teme l t2
zuba kainika - kotrljanje gde su:
N max - maksimalna vrednost normalne sile
Pri sprezanju zuba kaia sa zubom kainika u
( N max 1.5 F0 / z 01 ) i
kontaktu se nalaze njihove bone povrine. U
trenutku ulaza zuba kaia u spregu sa kainikom lt - put trenja
najpre dolazi do kontakta po liniji. Poetak
Sila trenja koja se javlja na bonoj povrini zuba
sprezanja zapoinje udarom zuba kaia u zub
kaia odreuje se pomou sledeeg izraza:

188
 Foi kaia je na optereenom delu vei od koraka
Ft i = N i =
cos( 2) kainika, to dovodi do klizanja kaia u smeru
obrtanja i tada sila trenja deluje u smeru sile
gde su:
zatezanja u vunom ogranku kaia. Kod
Ni - normalna sila koja deluje na zub kaia, gonjenog kainika na slobodnom ogranku korak
- koeficijent trenja, kaia je manji od koraka kainika, dok je na
vunom ogranku vei od njega. Ove razlike
Foi - obimna sila koja deluje na zub kaia i dovode do toga da sila trenja u blizini vunog
- ugao profila kaia. ogranka deluje u suprotnom smeru od smera
obrtanja odnosno u pravcu sile u slobodnom
Pri kretanju kaia du obvojnog luka dolazi do ogranku.
promene pravca i smera sile trenja. Promenljiva
sila du obvojnog luka prouzrokuje promenu
koraka kaia. Kod pogonskog kainika korak

Sl. 2. Sila trenja na bonoj povrini zuba kaia

3. ISPITIVANJE ZUPASTOG KAIA 5. dava obrtnog momenta ulaznog vratila,

Ispitivanje zupastog kaia je sprovedeno na 6. ispitivani prenosnik (zupasto-kaini

probnom stolu koji je namenski konstruisan i prenosnik),
napravljen u laboratoriji za Mainske 7. izlazno vratilo,
konstrukcije i mehanizaciju. Probni sto radi na
principu otvorenog kola snage. 8. mehanika konica,
Osnovni elementi probnog stola su : 9. zatezni mehanizam i

1. pogonska maina, 10. pojaavaki most,

2. kardanski prenosnik, Na slici 3 je prikazan probni sto sa osnovnim

elementima.
3. merno (ulazno) vratilo,
4. dava broja obrtaja ulaznog vratila,

189
 Sl. 3. Probni sto za ispitivanje zupastog kaia

Da bi se dobila prava slika o tribolokim poetka ispitivanja konstatovano je stanje

karakteristikama zupastog kaia izvreno je kontaktnih povrina kao i poetne vrednosti
merenje parametara hrapavosti i odreivanje geometrijskih veliina kaia. Dalja merenja su
geometrijskih veliina. Merenje ovih veliina vrena posle odreenog vremena rada i
vreno je po unapred utvrenoj dinamici. Pre prikazana su u tabeli 2.
Tabela 2. Vremenski intervali merenja parametara hrapavosti i geometrijskih veliina kaia
Broj
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
merenja
Vreme rada
0 5 10 20 50 100 150 200 250 300
[sati]

Sl. 4. Merene geometrijske veliine zupastog kaia

190
4. PROMENA KORAKA KAIA liniji koraka. S obzirom na konstrukciono
izvoenje kaia i dostupnu aparaturu korak kaia
Merenje geometrijskih veliina je vreno u je meren u korenu zuba. Merenje je vreno na
fabrici Zastava alati u Sektoru osiguranja optikom mikroskopu ZEISS ZKM01-250C.
kvaliteta
Promena koraka kaia (h ) se moe prikazati
Da bi se dobila potpuna slika o njihovoj pro- pomou izraza:
meni, merenje je izvoeno na osam zuba kaia. h = h ho
Pri tome su merene sledee veliine (slika 4):
gde su:
o korak kaia (h ) ,
h - izmerena vrednost koraka kaia u toku
o irina kaia (b ) , ispitivanja i
o debljina meuzublja (t1 ) i ho - poetna vrednost koraka kaia.
o ukupna visina kaia (t ) .
Rezultati merenja promene koraka kaia u toku
Korak kaia predstavlja rastojanje izmeu rada za svih osam zuba dati su u tabeli 3 i
centara dva uzastopna zuba i meri se na tzv. prikazani na slici 5.

Tabela 3:Promena koraka kaia h = h ho [m]

Vreme h
rada Zub kaia
(sati) 1 2 3 4 5 6 7 8
5 123 121 121 118 121 118 121 119
10 123 122 121 119 120 118 121 119
20 135 133 133 129 131 129 131 130
50 152 152 151 148 150 147 151 150
100 170 169 167 163 167 166 168 166
150 175 174 173 170 172 170 174 173
200 185 184 184 181 182 178 183 182
250 204 197 197 196 205 196 201 198
300 205 202 207 208 210 198 211 200
220

200

180

160
Promena koraka kaia [m]

140

120

100

80

60

40

20
zub 1 zub 2 zub 3 zub 4 zub 5 zub 6 zub 7 zub 8
0
0 50 100 150 200 250 300 350
Vreme rada (sati)
Sl. 5. Promena koraka kaia u toku rada

191
5. ANALIZA TRIBOLOKIH PROCESA
U periodu uhodavanja dolazi do naglog pove-
anja koraka kaia. Ovo poveanje nastaje kako
usled plastinih deformacija kaia, tako i usled
habanja bokova zuba. Pri tome je posebno
naglaeno valjkasto habanje kaia (poseban
oblik habanja elastomera), to za posledicu ima
odnoenje materijala sa zuba kaia i poveanje
koraka.
U periodu normalnog habanja koji se javlja
posle 20 sati rada promena geometrijskih
veliina je i dalje izraena. Nakon 20 sati rada
korak kaia se i dalje poveava. Promena koraka
kaia je izraenija u periodu od 20 do 50 sati, da
bi nakon toga bila priblino linearna. Rezultati
dobijeni merenjem na svih osam zuba skoro da
ne odstupaju jedan od drugog.
Kada je re o vrednostima promena
geometrijskih veliina njihove apsolutne srednje
vrednosti su prikazane na slici 6.

250
205.13

200
Promena [m]

150 1
2
100 76.375
54.875 3

26.25 4
50

0
1 2 3 4
Geometrijska veliina

Sl. 6. Srednje vrednosti promena geometrijskih veliina

1 - Korak kaia
2 - irina kaia
3 - Ukupna visina kaia
4 - Debljina meuzublja kaia
Sa histograma se vidi da se najvie menja korak valjkastog habanja u ukupnom izduenju kaia
kaia. Korak kaia se izduuje priblino 0.2 raste sa poveanjem vremena rada zupastog
[mm], to dovodi do poveanja duine kaia. kaia iz razloga to su plastine deformacije
Ukupno izduenje kaia iznosi ~23 [mm]. Veliki najizraenije u periodu uhodavanja. Promena
deo ovog izduenja je posledica plastinog koraka kaia dovodi do poremeaja u radu
deformisanja kaia, odnosno izduenja vunog zupasto-kainog prenosnika. Naime, dolazi do
elementa. Meutim 30% promene koraka kaia promene raspodele optereenja, smanjenja
izazvano je habanjem bonih povrina zuba. nosivosti i neravnomernosti u radu. Javlja se
Izduenje koraka je najvee u periodu potreba za dodatnim zatezanjem kaia to
uhodavanja i iznosi ~60% ukupnog izduenja. U direktno utie na radni vek prenosnika
ovom periodu uglavnom dolazi do plastinih
deformacija. Na kraju perioda uhodavanja i u LITERATURA
periodu normalnog habanja korak kaia se
[1] Tanasijevi S.: Mehaniki prenosnici:
prvenstveno menja usled valjkastog habanja
lanani prenosnici, zupasti kaini
bonih povrina zuba.
prenosnici, kardanski prenosnici,
6. ZAKLJUAK Jugoslovensko triboloko drutvo,
Kragujevac, 1994.
Poveanje koraka kaia nastaje usled plastinih
deformacija kaia i valjkastog habanja bonih [2] Stojanovi B.: Trenje u zupasto-kainim
povrina zuba. Veliki deo ovog izduenja, prenosnicima, Zbornik radova: IRMES '04,
priblino 70%, je posledica plastinog Kragujevac, 2004.
deformisanja kaia, dok ostatak nastaje zbog
valjkastog habanja bokova zuba kaia. Uee

192