ANDRE COMTE-SPONVILLE

Kapitalizm
Ahlaki midir?
Zamanmzn Kimi Glnlkleri ve
Zorbalklar zerine

EVREN
DLEK Y A N K A Y A

iletiim
ANDRE COMTE-SPONVLLE
Kapitalizm Ahlaki midir?
ANDRE COMTE-SPONVILLE 1952 Paris doumlu, Fransz eitimci ve filozof. Felsefe
derecesi alarak Ecole Normale Superieure bitirdi. Halen Sorbonne niversitesinde
profesr olarak ders vermektedir. Byk Erdemler Risalesi adl kitab Trkeye
evrilmitir. Dier eserleri: Traite du disespoir et de la beatitude (1984-1988), Une
education philosophique (1989), L amour la soltude (1992), Valeur et Veriti (Etudes
cyniques, 1994), mpromptus (1996), Letre temps (1999), Prtsentation de la philo-
sophie (2000), b e bonheur dtsesperement (2000), A-t-on encore besoin dune religion?
(2003), L esprit de latheisme (2006).

Le capitalisme est-il moral? Sur quelques ridicules et tyrannies de ntre temps

2 0 0 4 E d itio n s A lbin M ich el, Paris

letiim Y ay n lan 1 7 0 3 Politika D izisi 9 8

IS B N -13: 9 7 8 - 9 7 5 -0 5 - 0 9 9 6 -4
2 0 1 2 letiim Y ayn clk A. .
1. BASKI 2 0 1 2 , stanbul

EDTR C an Belge
DZ KAPAK TASARIMI U tku L om lu
KAPAK Suat Aysu
UYGULAMA H sn Abbas
DZELT Y onca A kcanl
BASKI ve CLT Sena o f s e t SERTFKA NO. 12064
Litros Y olu 2. M atbaaclar Sitesi B B lo k 6. K at No. 4N B 7 -9 -1 1
Topkap 3 4 0 1 0 stanbu l T el: 2 1 2 .6 1 3 0 3 21

le ti im Y a y n la n s e r t i f i k a n o . 10721
Bin bird irek M eydan So k ak iletiim H an No. 7 Caalolu 3 4 1 2 2 stanbul
T el: 2 1 2 .5 1 6 2 2 6 0 -6 1 -6 2 F aks: 2 1 2 .5 1 6 12 5 8
e-m ail: iletisim @ iletisim .co m .tr w eb: w w w .iletisim .com .tr
 ANDRE COM TE-SPONVLLE

Kapitalizm
Ahlaki midir?
Zamanmzn Kimi Glnlkleri
ve Zorbalklar zerine
Le capitalisme est-il moral?
Sur quelques ridicules et tyrannies de ntre temps

EVREN D ilek Y an kay a

f
iletiim
 NDEKLER

T e e k k r ......................................................................................................................................7

n s z ............................................................................................................................. 9

G iri ................................................................................................................................11

B R N C B L M

A h la k a G eri D n ................................................................................................ 15
iki kuak, iki yanlg................................................................................................16
Kapitalizmin zaferi ............................................................................................. 26
Tanrfnn lm ................................................................................................... 29
Ahlakl giriim modas.......................................................................................34

K N C BL M

S n rla m a S o ru n u v e D z e y le rin A y rm ....................................................41

Teknik-bilimsel dzey............................................................................................. 41
Hukuki-siyasi dzey..............................................................................................44
Ahlak dzeyi.............................................................................................................50
Etik dzey..................................................................................................................56

NC BL M

K a p ita liz m A h la k i m id ir? ....................................................................................e

Ahlak ve ekonomi.................................................................................................... 61
Marxn yanlgs.......................................................................................................69
Altn dana.................................................................................................................. 72
DR D NC BLM

D z e y le rin K ar m as :
G l n l k v e Z o rb a lk , N a iflik y a da B a rb a rlk 77
Pascala gre glnlk ve zorbalk.................................................................. 77
Astlarn zorbal: Barbarlk.................................................................................. 82
Teknokratik ya da liberal barbarlk.....................................................................83
Siyasi barbarlk.....................................................................................................86
Ahlak barbarlk.................................................................................................. 91
Etik barbarlk?....................................................................................................... 91
stlerin zorbal: Naiflik....................................................................................... 92
Siyasiya da hukuki naiilik...................................................................................93
Ahlaki naiilik.........................................................................................................95
Etik naiilik............................................................................................................ 96
Dininaiilik............................................................................................................ 96
Sorumluluk ve dayanma......................................................................................98
Sorumluluk............................................................................................................99
Ticaret ve mteriye sayg"............................................................................ 101
Cmertlik ya da dayanma?............................................................................. 103
Liberalizm ya da ultraliberalizm?........................................................ 112

S o n u ......................................................................................................................... 115

A n d re C o m te -S p o n v ille e S o ru la r.............................................................. 125

SONSZ

B irk a tir a z a C e v a p ......................................................................................... 195

Marcel Conche'a cevap.......................................................................................195
Nasl olur da adaletsiz olan ahlaksz olmaz?............................................... 195
Lucien Sevee cevap............................................................................................ 200
Man, ahlak ve ekonomi zerine...................................................................... 200
Yvon Cluiniouya cevap......................................................................................... 221
Ahlaktan siyasete, sonu iyi mi?.......................................................................221
 T eekkr

ncelikle bu konferansm bir ekilde dinleyip sorular ve

itirazlaryla konumam beslemi olanlara teekkr ediyo
rum. Ayn zamanda, kitabn ilk halini okuyarak bana iz
lenimlerini aktaran arkadalarma teekkr ediyorum: La-
urent Bove, Monique Canto-Sperber, Richard Ducousset,
Jean-Pierre Dupuy, Jacqueline Lalouette, Jean Prieur, Pat-
rick Renou, Jean-Louis Servan-Schreiber, Jean-Louis Sy-
ren, Isabelle Vervey ve Sylvie Thybert. Bu kitap onlara ok
ey borlu. Ama elbette kitapta ileri srlen tezleri ve kita
bn kusurlarn onlara ykleyemeyiz. Bunlarn tek sorum
lusu benim.
 nsz

Herkes bir karmaklktan bahsedip duruyor. Hakllar: Mo

dernliin zelliklerinden biri, ister entelektel (karmak
lk teorileri), ister ekonomik, isterse de siyasi (kreselle
me) olsun, karmaklktr. Ama bu durum kafamz kartr-
mamal. Tam tersine, karmakln artt yerde akla ve
ayrt etmeye duyulan ihtiya da artyor. Bu kitap da bu ne
denle yazld. Kitabn amac bireyin, grn netletirme
si, kararlann vermesi, ksacas bugnn dnyasnn dayat
t eitli glklere kar profesyonel, ahlaki ve siyasi so
rumluluklarm stlenmesi gibi konularda yardm etmek. Bu
adan kitap gelecee bakyor. Ama bir de gemii var. Bu ki
tap, (Nantesta, Reimsde, Havreda, Orleansda, vb.) ticaret
ve iletme okulu rencileri ve retmenlerine, (Progres du
Management Dernei bata olmak zere) baz dernek yele
rine, kimi irket yneticilerine ve baka pek ok kesime hi
taben verdiim ok sayda konferansn rn. Benden sk
sk, anlattklarm bir metinde toplamam istendi. Elinizde
ki, bu metnin gerektii gibi zerinden geilmi ve hassasi
yetle gelitirilmi hali. Kimi kstlamalar nedeniyle szl an
latm gibi olmadysa da, baka baz sebeplerle daha olumlu
yanlarnn da olduu bir sonu kt ortaya. Montaigne der
di ki: En faydal ve doal beyin altrmas keyfimce verdi
im konferanslardr.1 19. yzylda konferans szc da
ha ok, halka hitaben yaplan konuma ve tartma anlamn
da kullanlyordu. Bu altrmay ciddiye almamda bu anla
mn da etkisi oldu. Kitapta tartma da eksik deil: kinci B-
lmde bu bulumalarda gerekleen soru-cevaplarn bir ks
mn greceiz.
M kem mel olmayan tm ynleriyle, bu kitap, gn
mzn tartmalarna alakgnll bir katkda bulunmay
amalyor. Geirmekte olduumuz dnemin zorluunu d
nnce, bu gereke bana yeterli grnd.

1 Montaigne, Essais, III, 8 ( De lart de conferer), s. 922, Villey-Saulnier, PUF,

 Giri

Kukusuz mlkiyet eitlii dorudur, am a...

Blaise Pascal (Pensees, 81-299)

Bu konferansn konusunu oluturan Kapitalizm ahlaki mi

dir? sorusu evresinde ekonomi ve ahlak arasndaki iliki
ler zerine dnmeyi neriyorum.
Bu konuyu neden setiimi aklamak iin girii uzun tut
maya gerek yok.
nk Ne yapmalym? sorusu, ister hissedar ister ir
ket sahibi, meslei ne olursa olsun herkes iin geerli. Her
kes iin geerli olan bir dier soru da, ekonom iyle ilgi
li ( Neye sahip olabilirim ?). Kapitalizmden ya da ahlak
tan ne en fakirimiz kaabilir ne de en zenginimiz. al
mak, para biriktirm ek ve para harcamak, yaplmas gere
ken ve istesek de istemesek de sisteme dahil olmamza se
bep olan eyler. Bu, sistem in ahlakiliini sorgulamamz
hakl klyor.
Ayrca pek ok farkl alan ilgilendirebilecek bu ahlak so
rusu ekonomiyle, zellikle de zel giriim -yani i - dnya
syla ilgili sorulduu zaman daha keskin bir hal alyor. Bu
i szc son zamanlarda korkun bir ikili anlam kazan
d. Ahlaki anlamdaki iyi [bien] ve ekonomik anlamdaki
rn [biens] de her zaman iyi geinmezler. Bu da bu ko-
nuda dnmek iin fazladan bir sebep.
nc ve son sebep ise bu ahlaki sorgulamann birka
yldr gncellik kazanmas. Bu artan gncelliin ardnda bir
yandan az nce belirttiim iler var. te yandan bu sorgula
ma bir zihniyet deiimine iaret ediyor ki burada zihniyeti
zamann ruhu ya da kuan ruhu olarak da dnebiliriz.
Ahlaka geri dn son zamanlarda medyada ok konuu
lan bir konu. Hatta hatrlarm, Laurent Joffrin Liberation ga
zetesinde yaymlad bir yazda, bugnn genliini, yani
1980-2000 aras genliini tanmlamak iin ahlaki kuak
kavramn gelitirmiti. Bunu da onlar hemen nceki 60lar
ve 70lerin genliinden farkllatrarak, hatta onlarla kart
latrarak yapyordu. Bu arada ben de konuyu ayn gazetede
1986da ele almtm. 1986nm sonbaharnda lise ve niver
site rencilerinin (Devaquet Yasasna* kar) ayaklanmas
nn ilham kayna, bundan on sekiz yl nce ok daha ihti
aml bir ekilde, ama belki de bir o kadar da safa, sokakla
ra dklmemize sebep olandan ok farklyd. topya bizim
ahlakmz olmutu, oysa bu yeni genlik iin ahlak topya
nn yerini alyordu.1 Ahlakn siyaseti de yerinden etmekle
tehdit ettiini ve bunun ne kadar byk bir tehlike ierdii
ni hemen anlamamtm. Buna birazdan deineceim. im
dilik basite, ahlakn 80lerin ak iinde tartmalarn mer
kezine yerletiini sylemekle yetineyim. Fakat 90larm or
tasnda yazdm Petit traite des grandes vertusnn (Byk
Erdemler Risalesi) baarsn, alk olmadm biimde, ba
sld dneme borlu olduunu sylemeden gemeyeyim.
Bu tarz bir baar, kitabn nihai nitelii ne olursa olsun, ya

(* ) 1986da bakan Alain Devaquet tarafndan gndeme getirilen ve niversiteye

girite rencileri semek iin bir rekabet sistemi getirmeyi amalayan yasa ta
sars. niversite ve lise rencileri hareketleriyle tepki alan tasan yasalama
dan geri ekildi - .n.
1 La morale sans utopie, Liberation, 9 Aralk 1986, s. 2.
zarla toplumun, kukusuz beklenmedik ama kesinlikle tesa
dfi de olmayan bir ekilde rtmelerini gerektirir.
Ksaca, 80lerden itibaren ahlak gncel bir olay haline gel
di. Garip bir ekilde moda bir konu oldu. Moda iin iine
girdi mi, hemen her zaman, peinden birtakm kafa kark
lklarn da srklyor. Bu konumada, her eyden nce, i
te bu kafa karkl tehlikesine kar konuya aklk getir
mek niyetindeyim.
Bunu drt aamada yapacan!
Birinci aamada, ahlakn bu geri dnnn nedenini
anlamaya alacam. Birbirini tamamlayan, fakat bir tarih
inin farkl sre diye ayrabilecei, farkl lekten
kaynaklanan farkl aklama getireceim.
kinci aamada, dzeylerin ayrm ve snrlar sorunu
adn verdiim konuyu ele alacam.
Bu da beni nc aamaya getirecek. Bu blmde bal
oluturan Kapitalizm ahlaki midir? sorusuna cevap ver
meye alacam.
Son olarak da, Blaise Pascalm gnmze uyarlanm e
killeriyle glnlk ve zorbalk kavramlarnn etrafnda,
dzeylerin karmasna deineceim.
 BRNC BLM

Ahlaka Geri Dn

nce sorunun ne olduunu anlayalm. Burada ya da med

yada ahlaka geri dnten kast, bugn genlerin anne
ve babalarndan ya da bykanne ve bykbabalarndan
daha ahlakl olduklar deil. Ahlakn esasen sylem ola
rak geri dn. nsanlarn daha ahlakl olmas deil, ah
laktan daha fazla sz etmeleri. Aslnda, ahlak insan davra
nlarnn gereinde daha az bulunduu iin ahlaktan da
ha ok bahsettikleri eklinde bir varsaym ne srebiliriz.
Bunu yok sayamayz. Ama sonuta ahlaktan bahsediliyor.
Ahlakn sylemlerde ve kayglarda birinci sraya oturacak
ekildeki bu geri dn ciddiye alnmas gereken toplum
sal bir olgudur.
Peki, bu geri dn neden? farkl zamanda gerekle
en ve birbirini tamamlayan aklama yapacam dedim.
Birinci aklama bir tarihinin ksa dnem diye tanmlaya
ca, yirmi-otuz yl gibi bir kuak araln kapsayan sre
le ilgili.
ki kuak, iki yanlg

Sanrm, ahlakn bu geri dnn konuya biraz mesafe ala

rak, zellikle de bugnn genlerini, yani 1990-2000 dne
minin yirmili ya genliini, yirmi-otuz yl nceki kendi za
manmzn genliiyle, diyelim ki, bir tarih alm olmak iin,
1968lerde yirmi yanda olanlarla, karlatrarak daha ak
a kavrayabiliriz. Bu, 68liler dediimiz kuak. Ben de bu
kuan bir parasym ve mrmn en gzel birka hatra
s, gururlanmadan ve hayflanmadan sylerim ki, bu dne
me ait. Ama elbette, gemi zlemi var olsa bile, dncenin
yerini tutmaz.
Otuz-otuz be yl nce, bu dnemi yaayanlar hatrlaya
caktr, ahlak zihnimizi pek kurcalamazd. O zamanlar moda
tretanmazlkt, tam gaz zgrlemekti. Aramzdan en filo
zof olanlar Nietzcheyle vnrlerdi; iyinin ve ktnn te
sinde yaamak istiyorduk. Filozof olmayanlarsa, o dnemin
sloganlarn fakltelerinin duvarlarna yazmakla ya da ko
numalarnda onaylamakla megullerdi. Hatrlarsnz: Ya
saklamak yasaktr, ya da Vakit kaybetmeden yaayalm,
engel tanmadan zevk alalm.
Ne kadar da gzeldi, ne kadar da gzel olurdu gerek ola
bilseydi! Byle olmadn anlamamz yirmi yldan fazla zama
nmz ald. Bir bahar aralnda ve genlik mazeretiyle de ol
sa btn ahlaki kayglardan zgrleebileceimizi sandm
z anlamamz da bir o kadar zamanmz ald (bazlarmz iin
bu sre daha ksa olmu olabilir). Bu inancn ya da yanlsama
nn aklamas o yllarda, zellikle niversite genliinde, si
yasi btnlk ideolojisi diye adlandrdm bir ideolojinin hki
miyetiydi. Bu sadece militanlan deil, bu kk emberin te
sinde, btn bir kua etkiliyordu. Siyasetin dnda kalmak
dnlemezdi bile. Siyasi hareket doald. 60h 70li yllarda
her ey siyasetti. O zaman dediimiz gibi hem her ey siyasiydi
(bu gerekten de byleydi ve hl byle), hem siyaset her ey
di - ki bu ilkinden tamamen farkldr (her eyin siyasi oldu
una hl inanyorum ama siyasetin her ey olmadndan da
son derece eminim). Ama o zamanki aklmzla her ey siyaset
ti, siyaset her eydi ve hatta iyi siyaset ahlakn kendisiydi. Bir
hareketi ancak ve ancak siyasi olarak doruysa ahlakl bulur
duk. te byle heyecan dolu ve vicdanl bir militan ahlakyd
bizimkisi. Ama bu gerekten de bir ahlak myd?
Khgne'dan* tandm ve o yllardaki en yakn arkada
mn gzn krpmadan Dostum, bende ahlak filan yok!
deyiini hatrlyorum. O anda ona duyduum sayg bir kat
daha artmt... Ho bir ocuktu, yle de kald. Bir sinee bile
zarar veremezdi (an sac bir sinee belki). Ama ahlak ola
yn gereksiz ve tehlikeli bir hayal gibi grrd. Pek ou
muz gibi hem Nietzscheci hem de Marksistti. nsan doas
na kar gelen bu iki ynelim (solcu bir Nietzsche ve treta
nmaz bir Marx) bizi kendimizi fazla sorgulamaktan kurtar
yordu. Ahlak m dediniz? Kleletiren bir Yahudi-Hristiyan
ideolojisi derdik. Grev mi dediniz? Kk burjuva ideolo
jisi derdik. Nietzschenin dedii gibi ahlaka lm, yaasn
devrim ve zgrlk! Genlerin safl ite... Hayran oldu
umuz byklerimizin de o yllarda gzmz amak iin
pek bir ey yapt sylenemez dier taraftan. Sartre bile ah
lak dersi vermeyi brakmt. ok daha sayg duyduumuz
Althusser ve Foucaultya szck bile gln gelir olmutu.
Deleuze Spinozay m vm? Hem de ne vmek! Ama her
eyden nce Spinozadaki tretanmazl1 mjdelemekti

(*) Fransann en nl niversitelerinin edebiyat blmlerine girebilmek iin gi

dilen hazrlk okullan - .n.
1 Gilles Deleuze, Spinoza, Philosophie Pratique, 11, 2, Edition de Minuit, 1981, s.
33. Devalorisation de toutes les valeurs et surtout du bien et du mal (au pro-
fit du bon" et du mauvais): Spinoza immoraliste [Tm deerlerin, zel
likle de iyinin ve ktnn deersizletirilmesi ( iyi ve kt uruna): Ah-
lakdc Spinoza] (PUF, 1970, s. 27; geniletilmi yeni basm, Edition de Mi
nuit, 1981, s. 33). Bu kk kitap bir bayapttr. Ama Deleuzen Spinozay
onunki. O zamann ruhu byleydi: Cmert ve elikili. Ah- ,
lak baskc, ksrlatrc olduu ve sululuk duygusu yarat
t iin ahlaksz bulurduk. Hi ihtiyacmz da yoktu zaten.
Siyaset onun yerini tutard ve her eye de yeterdi.
Yirmi-otuz yl sonra, resimdeki deiim gz alc. Siyaset
artk pek ilgi ekmiyor, zellikle de genler arasnda. Siyaset
genler arasnda ancak bir elence konusu olarak konuulu
yor, o da siyaseti les Guignoles de llnf1da* alay konusu olarak
grdkleri iin. Genler siyaset alanndan topluca ekilmi
ken, yeni isimler altnda da olsa (nk ahlak szc pek
yal ii kald: Genler byk bir zevkle daha ok insan hak
larndan, insani yardmdan, yardmlamadan bahsediyorlar),
kimi ahlaki kayglara ynelik gze arpan bir dn yaptlar.
Birka rnekle bu ahlak neslini somutlatralm.
Bizim lkemizde genlere en beendikleri kiinin kim ol
duu sorulan anketler dzenli olarak yaplr. Bu anketin
otuz yl nce yapldn varsayarsak, cevaplar byk ih
timalle iki kart grupta toplanrd: Bir yanda, mesela g
zel yz renci yatakhanelerinin duvarlarn, sleyen Che
Guevaraclar, dier yanda komutan de Gaullecler. Ya
ni, 60lar 70ler genliinin cevaplan birbirine zt iki siyasi
ye dikkat ekerdi (ki bunlar siyasi olduklar iin birbirleri
ne ztlard: Siyaset tanm gerei atmacdr). 80ler 90lar
boyunca, yanlmyorsam hl daha, en yksek beeniyi alan
kii Rahip Pierred i.** Ama Rahip Pierre katolik rahip kim-
yeniden okuyu biimi onu zaman gelmeden bir nevi Nietzscheci durumuna
sokuyor ki bu spinozaclm ruhuna da yazsna da sadk bir okuma deildir.
Bu konuda kendimi Spinoza makalesinde ifade ettim. Dictionnaire dethique
et de philosophie, Monique Canto-Sperber, PUF, 1996.
(*) 1988den beri televizyonda gsterimde olan bir Fransz kukla program. Her
akam yaynlanan program Fransa ve dnya gndemindeki siyaseti ve siyaset
ileri tiye alyor - .n.
( * * ) Katolik Fransz rahip (1912-2007). kinci Dnya Savanda direnii olan ve
sonrasnda milletvekillii yapm olan Rahip Pierre bugn toplumda daha ok
sosyal yardmlama alannda tannr. Fakirlik ve konut sorunlarna kar pek
ok demek ve harekete nayak olmutur - .n.
ligiyle din! kiilik olarak deil, fakirlerin, dlanmlarn ko
ruyucusu olarak insancl ve ahlaki bir kiilik olarak beeni
kazanyor. Zaman deiiyor ite... Yirmi yl iinde mcade
leden uzlamaya, Che Guevara ve de Gaulleden Rahip Pier-
ree getik. Bu kiiliklerin hepsine saygm var olmasna da,
gene de hatr saylr bir yol kat etmiiz.
Dilerseniz, bu ahlak neslini somutlatrmaya birka r
nekle devam edelim.
Yoksullua kar ne yapmal? tuz yl nce bazlar dev
rim derdi, bazlar byme, ilerleme, siyasete katlm gibi
eyler... 80lerden beri ou gencin ve toplumumuzun b
yk kesiminin cevab olduka farkldr. Yoksullukla nasl
mcadele edilecei konusunda, tabii ki. Restaurants du co-
eurler* vastasyla.
Peki, d siyaset konularnda, mesela savalara kar na
sl mcadele etmeli? Cevap: nsani yardm, Snr Tanmayan
D oktorlar, vd.
Peki ya g sorunu ve gmenlerin entegrasyon sorunlar
na zm ne olabilir? SOS R acism e.**
Yirmi yldr, ortak, sosyal, mcadeleci -y an i siyasi- so
runlara zm nerileri neredeyse her defasnda, hadi duy
gusal demeyelim de, kiisel ve ahlaki ynelimde. Bu neriler
kendi ilerinde son derece saygdeer (tabii ki Gnl Resto
ranlar, Snr Tanmayan D oktorlar ya da SOS Racism ee hi
bir itirazm yok). Ama bu neriler sosyal, atmal ve siya
si sorular zmek iin, hatta daha bu sorulan kendi kendi
ne sorabilmek iin bile yetersiz kalyor.
Dedim ya yirmi yl nce siyaset her eydi ve iyi bir siyaset

(*) Gnl Restoranlar. 1985de Fransz komedyen Coluche tarafndan kurulan

bu demek yoksullara bedava yemek datr. Demek Fransada toplumun her
kesiminden destek ve ba almaktadr - .n.
( * * ) 1984 ylnda kurulan ve rk eylemleri ve sylemleri takip ederek kamuoyu
nu bu konuda uyarmay ama edinen demek - .n.
bize gereken tek ahlakt. Bugnn ou genci iinse her ey
ahlakta; iyi ahlak iyi siyaset iin yeterli gryorlar.
ki kuak, iki yanlg.
Yirmi-otuz yl nce siyasetin ahlakn yerini tutabileceine
inanmak bir yanlgyd. Bugnse, insan haklar ya da insani
yardm ad altnda yeniden kutsanm ahlakn siyasetin ye
rini tutabileceine inanmak, ya da inandrmak, bir yanlg.
Yoksulluu, isizlii, dlanmay ortadan kaldrmak iin
Gnl Restoranlarna gvenmek kendi kendini aldatmaktr.
nsani yardm d politikaya e komak, g politikala
r yerine de rk kartln srmek kendi kendini aldat
maktr.
Ahlak ve siyaset, ikisi elzem ve farkl eylerdir. Bunlar
birbirine kartrmak ikisinin de zn tehlikeye atmak de
mektir. kisine de ihtiyacmz var, ikisi arasndaki farklla
da. Bize kendisini siyasete indirgemeyecek bir ahlak ve ken
disini ahlak haline getirmeyecek bir siyaset lazm.
Bylece, ahlaka geri dn anlamak iin, ne srmek is
tediim ilk aklamay tecrbeye dayanan ekilde bir kuak
tan -siyaset her eydir diyen 68 kuandan- baka bir ku
aa -ah lak her eydir diyen kuaa (ki bu ahlak kua
na, tuhaf bir ekilde ayn zamanda Mitterand kua da
denilebilir)- gei olarak tasvirleyebiliriz. Bugnn genleri
kendi ortak kaderleri zerinde yeterince etkin olamadklar
n hissettikleri iin -k i aslnda siyaset bu etkinliin kendisi-
ahlaki deerlere yneliyorlar. Aslnda, bu ilk aklama iki
eyi gsteriyor. Bir yandan, genlerin ahlaki ve insani olarak
talepkr olmasndan tabii mutluluk duyarz, ama bir yandan
da bu durumun tm siyasi yatrmlarn zararna olmasndan
kayglanrz. Bugnn Fransasnda zayf nokta, kimilerinin
dnd gibi ahlak deil, siyaset. Ho duygular couyor,
ama seimlerde oy vermeme oran ve ulardaki oylar srek
li artyor (21 Nisan 2002deki bakanlk seimlerinin birin
ci turunda bu oranlar srasyla %40 ve % 35ti). Demokrasi
mizin gidiat hi iyi deil ve bu gidiat btn toplumumuz
iin endielendirici bir araz.
Hibir kuak lmsz deildir. Bana yle geliyor ki bu
ahlak nesli mrnn sonuna yaklayor. Beni byle d
nmeye iten ne? Hayr, kesinlikle siyasete kitlesel bir giri
deil! Byle bir eyi geen bakanlk seimlerinin birinci ve
ikinci turu arasnda binlerce gen sokaklara dkldnde
bir anlna da olsa umabilirdik... Ama bu Le Pene, rkla,
yabanc dmanlna karyd: Esasnda bu siyasiden ok
ahlaki bir mcadeleydi. Bu durum olay ktlemek demek
deil, tam tersine. Ama unu farketmekte yarar var ki lke
mizin genleri, Chirac ikinci defa seildikten sonra, kendi
lerini insancl ve iyi niyetli bir apolitiklie braktlar (bir za
manlar bunun ad insan haklarclkt). Son dnemdeki
emeklilik kanunu deiikliine ve yerinden ynetime kar
gelien hareket ise, genleri ilgilendirmemesinin tesinde,
siyasi bir mcadeleden ok, kazanlm haklann korunmas,
hatta korporatizm adna geliti. Siyasi partilerin gsteri alan
larnda ou kez yuhalanmas bir tesadf deil...
Birka yldr (baka trl bir kreselleme iin) harekete
geen kreselleme kartlarmmki ise daha ileri bir hareket:
Onlar siyasi bir mcadele veriyor. Ama genler arasnda bile
aznlkta kalmann tesinde, bu hareket ahlaki ya da insani
bir kaynaktan ilham alyor ve biraz da olsa ak siyasi bir
k ya da program yaratmakta zorluk ekiyor. Hakknda ne
dnrsek dnelim, Jose Boveyi, Che Guevara ya da Ge
neral de Gaullele kartrmayz.
Beni bu ahlak neslinin sonunun yaklatn dnme
ye iten ey baka bir ey. Ne peki? Bu durumu anlatmak
iin verdiim rneklerin bizzat kendisi. Rahip Pierre, G
nl Restoranlar, Snr Tanmayan Doktorlar, SOS Racis-
me... Bu drt kurumun hepsi bugn var olmaya devam edi
yor ama hibirinin on be yl nce sahip olduu lekesiz ruh-^
tan ya da yaatt ortak heyecandan eser kalmad. Hatrla
ynz: Rahip Pierrein en ykseldii dnem (50li yllar say
mazsak) 80lerin sonu 90larm bayd. Ayn ekilde, Gnl
Restoranlanmn ve Snr Tanmayan Doktorlarm ya da SOS
Racismein en gzde olduu yllar (Sloganlarn hatrlayn:
Kk sar el, dostuma dokunma, vb.) hep 80lerin sonu
90larn bayd. Ksacas, bu rnekler yaland. Alkanlk
tan ya da tembellikten yeni rnekler bulmadm sanma
yn sakn. Ayn kitlesellikte ve ayn kalcla sahip ve yakn
zamana ait baka rnek yoktu. te bu kuan sona geldii
varsaymn ne srmemdeki sebep bu. Yerine neyin gelece
ini greceiz.
Ben peygamber deilim. Elimden gelen tek ey u ana ka
dar olanlan gzlemlemek ve olabildiince nceden ngr-
meye almak. Son dnemde genlii kitlesel olarak ilgilen
dirmi ve ayn zamanda da zengin bir anlama sahip bir olay
bulmaya alalm. (Ayn zamanda da zengin bir anlama sa
hip diyorum yoksa aklnza getiimiz senelerdeki dnya
futbol kupalar ya da tele-gereklik (reality show) program
lar gelebilir. Bunlarn poplerliine phe yok ama anlam
olarak, bombo demesem de, olduka snrl.) Son dnem
de genlii kitlesel olarak ilgilendirmi ve ayn zamanda da
zengin bir anlama sahip bir olay aradmda, aklma ak ara
nde gelen bir tek olay geliyor: Dnya Genlik Gnlerinin*
Les Jou m ees mondiales de lajeu nesse - JM J) artc ve hat
r saylr zaferi. Alt yl nce bir milyondan fazla gencin Pa
riste Papa 2. Jean Pauln etrafnda toplandn grdk (bu,
eer yanlmyorsam 1968den beri lkemizdeki en kalabalk
genlik bulumasyd). Geen sene Torontoda (ki protestan
(*) Katolik Kilisesi tarafndan her yl dzenlenen, dnyann her yerinden Katolik
genleri bir araya getiren ve Papann da katld toplant. Bu srekli ve dnya
apndaki organizasyonla genlerde Katolik Kilisesine ve topluluuna ait ol
ma hissi yaratmak hedeflenmektedir - .n.
topradr) drt yz bin gen yetenekli, karizmatik, medya-
tik, ama ayn zamanda da, kabul etmek lazm ki, yalanan ve
genlere ynelik sylemi de laf ebeliinden hallice olan Pa-
pann etrafnda topland.
Papann Parise geliinden sekiz gn nce L e M ondeda
okuduum bir yaz piskoposluun JM Jlerin ngrlebi
lir yenilgisinden bahsediyordu. Oysa, ngrlebilir yenil
giden te tamamen beklenmedik ve yank uyandran bir za
ferle karlatk. '
O gnlerde Paristeydim... Beni etkileyen sadece kalabalk
deildi. Oradaki atmosfer, sevin, huzur, yeni bir trn hu
zurlu gc olarak etkiledi beni.
Ksacas varsaymm, her ey siyaset diyen 68 kuandan
ve her ey ahlak ve insancllk diyen kuaktan sonra oluma
ya alan belki de ruhani kuak diye adlandrabileceimiz
ve onyllardr modas gemi sandmz ruhanilik sorunu
nu yeniden yaplandran bir kuak.
Ruhani soru nedir peki?
Siyasi soru, basitletirecek olursak, hakl m haksz m, so
rusudur. Ahlaki soru, iyi mi kt m, insani mi insani de
il mi, sorulardr. Ruhani soru, anlama dair ve dolaysyla,
gnmz deyimiyle, anlamszla dair sorudur. Genlerimi
zin, yani futboldan, Biri Bizi Gzetliyordan ya da Star Aka-
demiden baka eylere kafa yoran herkesin, akllarnda ve
kalplerinde birka yldr ilk sraya yerleen sorunun bu ol
duunu dnyorum.
Bu bir varsaym deil, srar ediyorum. Bunu kantlamak
iin baka rnekler bulabiliriz.
Rahip Pierreden sonraki kim olabilir? Bugn Rahip Pier-
rein on yl nce genlerin ve daha az genlerin kalplerinde
yaratt atmosferi yaratabilen bir tek kii grebiliyorum: O
da Dalai Lama. Ama bu evrimde beni artan bir ey var. Az
nce de sylediim gibi Rahip Pierre ok poplerdi. Ama po
plerliini Katolik bir papaz olarak deil fakirlerin ve dlan
mlarn koruyucusu olarak kazand. Dalai Lamada durum '
tam tersi, poplerliini Tibetin haklarnn koruyucusu (yani
insancl) kiiliindense ruhani retmen kiiliine borlu. O
yzden Rahip Pierreden Dalai Lamaya gemek sadece bir in
sandan baka bir insana gemek deil, bir sorudan baka bir
soruya gemektir: znde ahlaki bir sorudan (Fakirler iin
ne yapyorsun?) ruhani bir soruya (Hayatnn anlam ne
dir?) geiyoruz. Bu iki sorunun birbiriyle balantl olduu
doru. Ama birbirlerinden bir o kadar da farkllar.
Dier bir rnek: 90larn sonunda Fransada edebiyatta
ki en artc baar hangi esere ait? nc dnyadan ge
len tannmam bir yazar ve anlalmaz bir bal olan, iin
de bir sayfa bile cinsellik, bir satr bile iddet bulunmayan
bir kitap... Ve bu kitap bir yldan fazla en ok satanlar liste
sinde birinci sray korudu! Paulo Coelhonun Simyacsm
okuyanlar konunun ne olduunu bilirler: Ruhani bir aray
n yks. Kitap on yl nce km olsayd byk ihtimalle
gze arpmazd. Yirmi yl sonra belki de oktan unutulmu
olacak. Ama doru zamanda geldi ve kitabn kalitesiyle bi
raz da orantsz biimde, nemli bir baar kazand. Ama tam
da ortalama bir kitap olarak (kimilerinin dedii gibi bir ba
yapt olmad gibi bakalarnn baarsn ekemeyen Paris
li pek ok aydnn dedii gibi be para etmez bir kitap da de
il) toplumsal bir olaya iaret ediyor. O yzden de en azn
dan bu nedenle bu kitab gz ard etmek bir hata olur.
Yine edebi hayattan bulduum bir baka rnek: Christi-
an Bobinin Le Tres Bas kitabnn, bask says olarak deil
ama bir bayapta yakacak baars. 60l 70li yllarda kim
Saint Franois dAssisee* adanm bir kitabn, basn ve te

( *) 1181-1226 yllan arasnda yaam Katolik talyan din adam. Dua, fakirlik, di
ni yayma ve yaradla sayg gibi zellikleriyle tannan Fransisken Din Toplu-
lugunun kurucusu - .n.
levizyon reklam olmadan, iki yz bin adet satacam hayal
edebilirdi?
Son rnek, daha dorusu bir fkra, Michel Serresin kendi
eitimci hayatna gnderme yapan u sz: Otuz yl nce
rencilerimin ilgisini ekmek istediimde siyasetten, gl
drmek istediimde ise dinden konuurdum. imdi tam ter
sini yapyorum: lgilerini ekmek istediimde dinden, gl
drmek istediimde siyasetten bahsediyorum... Bu sz ye
ter de artar bile. Beni bu szden haberdar eden arkadam
-b e n ve bundan bahsettiim dier m eslektalarm gibi
bunda ciddi bir doruluk pay olduunu dnyordu.
Beni iyi anlamanz isterim. Ruhani sorunun lkemizin
genliini ilgilendiren tek ya da en nemli soru olduunu
sylemiyorum. Spor ve mzik, az nce dediim gibi, onlar
kukusuz daha ok heyecanlandnyordur. Michel Houellebe-
cq ya da Catherine Millet de edeb baarlarn ruhanilikleri
ne deil, kitaplarndaki cinsellie borlular (ve bu hi de k
msenecek bir ey deil. zellikle de Houellebecq sz konu
su olunca: Nihilizmi bylesine yetenekli ve doru izmek, as
lnda, hayatn anlam sorusunu sormann baka bir yolu). So
nuta, btn bunlar gsteriyor ki sadece siyasi soru deil ah
laki ve insani sorular da ilk srada deiller artk. Buna karlk,
ruhani soru uzun zamandr olmad kadar gndemde.
Bu durum, her modada olduu gibi, karklk tehlikesi
ni beraberinde yayor. 60larda ve 70lerde (kiisel ve varo-
lusal sorunlar da dahil olmak zere) her sorunu siyasetle,
80lerde ya da 90larda (siyasi ve sosyal sorunlar da dahil ol
mak zere) her sorunu ahlak ve insancllkla zmeyi bek
lemek ne kadar samaydysa, bugn de (ahlaki ve ekono
mik sorunlar da dahil olmak zere) her sorunu ruhani ha
yata ynelerek zmeyi beklemek tabii ki sama olur. Birka
sene nce televizyonda bir budist keile yaptm tartma
y anmsyorum. Kei bana diyordu ki: Kendimizi dei
tirmeden toplumu deitirenleyiz.. yi niyetli grnen bu
sz bana tehlikeli geliyor. Eer bireyler adalet uruna sa- ^
vamak iin adil olmay beklerlerse adaleti asla salayama
yz. Eer bar uruna mcadele etmek iin huzura ermeyi
beklerlerse bara asla eriemeyiz. Eer zgrlk adna ar
pmak iin (isel olarak) zgr olmay beklerlerse zgrl
e asla ulaamayz. Yeryzndeki ktkleri yenmek iin de
cennete gitmeyi bekleyelim bari... Tam tersine, insanlk tari
hi bir toplumu deitirmenin ruhaniyetten ya da kendi ze
rine almaktan bamsz bir grev olduunu kantlyor.
Fransz Devrimine ya da Popler Cepheye* bakn. Tam ter
sinin de doru olduunu belirtmek lazm: Bir toplumu de
itirmek insann kendisini deitirmesine yetmez. Otuz yl
nce biroklarnn dndnn aksine, siyaset bilgeliin
yerini tutamaz. imdi biroklarnn sandnn aksine, bilge
lik de siyasetin yerini alamaz. Btn modalar glntr. B
tn tek konu delilikleri (m onom anie) tehlikelidir. Ama so
nuta, u anda yapmakta olduumuz gibi, bir modadan di
erine gemek anlamsz ya da nemsiz bir durum deildir.
Kendini arayan bu ruhani kuak birgn kendini bula
cak da olsa, kukusuz ne ahlaki sorunun yerindeliini orta
dan kaldrr ne de bizi bu sorudan azad eder. Bir kuaktan
dierine, bir yanlgdan dierine gemek her eyi aklama
ya yetmez. Her ne kadar gemie dair olsalar da, yapmamz
gereken iki aklama daha var. Bunlar daha nemli olabilir
ler. Her halkrda daha kalc olduklan kesin.

Kapitalizmin zaferi

Ahlaka geri dne ikna olmak iin ikinci aklama, bir ta

rihinin deyimiyle orta vadeyle ilgili.

(*) Front populaire,1936-1937de Fransada iktidara gelen sol partiler koalisyonu

- .n .
 20. yzyln tamamna yaylm olan bir sre. Ben bu s
recin daha yakn zamanda vuku bulan son ksmyla ilgileni
yorum. zellikle de sonuyla, yani 80lerin sonunda Sovyet-
lerin kyle (bu k ok daha erken, bir tarih vermek
gerekirse 1917de balam bir sreci en azndan geici ola
rak sona erdirmitir). Kapitalizm in zaferi dediimiz ey bu.
Dier sistemin km olmasna hibir itirazm olmamasna
ramen bu deyim beni biraz artyor, nk birbirine ra
kip iki sistemden birinin k ille dierinin zaferi anlam
na gelmez. Pekl ikisi birden de kebilir. Ne mantk er
evesinde ne de tarih adan dnlemeyecek ey deil bu.
Tm benzetmeler gibi aksak olacan bilsem bile yine de,
Spartaksn baarszlnn Roma mparatorluunu kur
tarmaya yetmediini hatrlatrm.
Ancak uras ak, dier sistem, Sovyet Blou diyelim,
kt.
Peki, bunun ahlaka dnle ne ilgisi var? lgisi u: Deer
rakibe gre biilir. Tm souk sava yllar boyunca, son
ra da bar bir arada yaama dneminde, kapitalizm, li
beral Bat, o zamanki tanmla zgr dnya, komnist siste
me kartl zerinden kendini ahlaki olarak yeterince me
ru hissedebiliyordu. Komnizmi, kollektivizmi ve totalita
rizmi mutlak kt olarak grenlerin (yani bizim memleket
lerimizde ounluu oluturan ve Che Guevaradansa Ge
neral Charles de Gaulledan yana olanlarn) gznde sonu
mutlakt: Kapitalizm, bu mutlak ktye kar gelerek, ahla
ki olarak kendini merulatryordu. Bu merulatrma her
ne kadar kendini -zttyla, farkllyla aklayan- tersine bir
ispatlama olsa da, yine de bir hakl karmayd. Brejnev za
mannda Bat ne kadar da gzeldi! Ama ite imdi, kltr
mzn ihtiamn ve tazeliini yeniden gzler nne sere
cek bir ztlk, bir Brejnev daha yok...
yle dnebilirsiniz: Brejnev yok ama Bin Ladin var.
Kukusuz. Ama bu ikisi ayn ey saylmaz! lk olarak, gr
n -k i bu nemli bir unsur- ve karizma asndan bu kii
liklerin birbirleriyle alakas yok. Fransada en gen kom
nistlerden en inanmnn bile Brejnevin fotorafn odas
nn duvanna astn dnemiyorum; alanacak kadar g
ln bir durum olurdu bu. Ama bugn lkemizde binlerce
gencin Bin Ladinin gzel ve yumuak yzn duvanna as
may dndne eminim, hatta yzlercesi asmtr bile.
kinci olarak da ierik olarak bir fark sz konusu. Brejnev
iyisiyle ktsyle (daha ok ktsyle) kapitalizmden ba
ka bir sosyal, siyasi ve ekonomik seenek sunuyordu: Ba
ka bir sosyo-ekonomik, ve dolaysyla siyasi sistem, Mark
sist anlamyla sosyalizmdi bu. Bin Ladin tarafndaysa byle
bir ey sz konusu deil. Suudi Arabistan, Bin Ladinin arzu
larna daha uygun, hatta hi olmad kadar kktenci ya da
Islmc da olsa, sonuna kadar kapitalist bir lke olarak ka
lacak. slmn -sistemimizin zerine kurulduu- retim ve
dei toku aralanmn zel mlkiyetini, ak piyasay, ma
al ii yasaklamadm gryoruz. Bin Ladin kapitalizmin
dnda bir sosyal ve ekonomik sistemi temsil etmiyor. Ama
baka bir ahlak, baka bir medeniyeti temsil ediyor. Yani,
Brejnevden Bin Ladine gemek Bat dnyas iin sadece bir
rakipten dierine gemek deil. Bir sorudan bir dierine ge
i sz konusu, siyasi bir sorudan (kapitalizme taraf msn,
kar msn?) daha ok ahlaki ve medeniyetle ilgili (ksaca
syleyecek olursak, Batnm laik ve liberal deerlerine kar
lk Islmc kktenci deerlerle ilgili) bir soruya gei.
Tabii ki Batnn hl rakibi var. Ama kapitalizmin rakibi
kalmad. Ya da, rakibi olsa da -k i olmas ok daha iyi olur-
onun yerine koymak isteyebileceimiz inandrc modeller
gibi grnmyor. O halde kapitalizm btn arpklklar
na, btn adaletsizliklerine ramen, hemen hemen ideolo
jik bir tekele sahip denebilir. Bu durum zehirli bir hediye -
ye benziyor. Tarih rakibini (komnizm) kaybettii anda bu
rakibin kendisine gm tepside sunduu kart meruiyeti
de kaybetmi oldu. Kapitalizmin zaferi yerini aknla b
rakt. yle ki bu zaferi bir hi iin kazandndan phe du
yuluyor. Ne iin yaayacan bilmedikten sonra kazanmak
neye yarar? Ama kapitalizm bu soruyu sormaz kendine, g
cn de bundan alr zaten. lemeye devam etmesi iin an
lama ihtiyac yoktur. Bu ihtiya insanlara dairdir, medeni
yetlere dairdir. Batnn hl dnyaya nerebilecei bir ey
leri var m? Kendi deerlerine onlar savunacak kadar inan
yor mu hl? Yoksa, bu deerleri uygulamaktan aciz biim
de lmn beklerken yapt tek ey retmek ve tketmek
ten, yani i yapmaktan m ibaret?
Toplumlar boluktan lesiye korkarlar. Rakibinin gm
tepside kendisine sunduu kart meruiyeti kaybettii iin
toplumumuz kendini baka bir eyle temize karmal. Al
ternatif bir seenein yokluunda bulaca ancak deerler,
idealler, yani ahlak anlamnda kendi iinde retebilecei
olumlu bir meruiyet kayna olabilir.
Bu da tarih olarak ahlak kuana denk geliyor ve bu
kua aklamaya katkda bulunabilir. Bambaka bir dier
olay da yine ayn eye iaret ediyor: Sovyet Blounun k
de ahlak sorusuna gnderme yapyor.

Tanrnn lm

Ahlaka dn aklamak iin nermek istediim nc

aklama bir tarihi deyiiyle uzun vadeyle ilgili. Pek ok
yzyla yaylm bir sre. Rnesansta balad, Aydnlanma
dediimiz 18. yzylda hzland ve 19. ve 20. yzyllarda da
devam etti. Bugn, zellikle Fransada bu srecin neredeyse
tamamlandn gryoruz. Bu bir laikleme, dinin etkisin
den kma, yani bizim lkemizde Hristiyanlktan uzakla
ma sreci. Esasnda, bu 18. yzyln sonunda Nietzschenin
-nl deyiiyle- Tannmn lm olarak tanmlad sre.
Tanr ld. Onu biz ldrdk.2 Max W eber de bu sre
ci sosyolojik olarak kendi tarznda inceledi ve -M arcel Ga-
uchetnin de son dnemde yeniden gndeme getirdii deyi
iyle- dnyann bysnn bozulmas olarak tanmlad.3
Bunun anlam ne?
Ksaca yinelemek gerekirse, iki deyiten en nls Ni-
etzscheninki: Tanr ld. Bu laf kelime anlamyla alma
mak gerektiini anlamsnzdr. Nietzsche Tanry yok say
maz, eer varsa zaten lmszdr Tanr. Hatta ben unu da
ekleyeceim: Tanr yoksa da yine ayn ekilde lmszdr...
Tanrnm ldn sylemek -bana gre ve Nietzchenin
kimi zaman hissettirdii gibi- bugn Tanr inancnn geer
siz olduu anlamna gelmez. Tabii ki Tannya inanmak hl
mmkndr. u anda ve bu salonda Tannya inanan herkes
iin Tanr yayor. Geen yzyllardan fark, bu inancn -so s
yologlarn deyiiyle- gnmzde tamamen kiinin zel ha
yatna ekilmesi. Bireysel olarak Tanrya inanabiliriz ama
artk dierleriyle sosyal olarak inan birlii iinde olmak zo
runda deiliz. Bu durum hepimiz ve her birimiz iin geer
li. Bir niversite retmeni Tannya inanabilir ama artk bil
gisini ve yetkinliini salama almak iin Tannya smamaz.

2 Bkz. Le Gai Savoir [en Bilim], III, s. 108 ve 125 ve Ainsi parlait Zarathoustra
[Byle Buyurdu Zerdt], I, Prologue, s. 2.
3 Max Weber, Le metier et la vocation du savant [Bilgenin meslei ve vazife
si] (1919), Le Savant et le Politique [Bilge ve Siyaset], Plon, 1959, yeniden ba
sm 10-18, 1963; zellikle s. 69-71e baknz; Max Weber, LEthique protestan-
te et lesprit du capitalisme [Protestan Etii ve Kapitalizmin Ruhu], Plon, 1964,
yeniden basm Pocket, 2002. Marcel Gauhet, Le desenchantement du monde
[Dnyann bysnn bozulmas], Gallimard, 1985. Max Webere gre dn
yann bysnn bozulmas tuhaf biimde Yahudilikten itibaren balyor ve
Hristiyanlkla, zellikle de Protestanlkla devam ediyor: Bu tek tanrl dinler
selamete ulama yolu olan byy ortadan kaldrd (Max Weber, Ethujue
Protestante, s. 117 ve 134). Ateizm ise selameti yok sayarak ayn ynde daha
ileri gidiyor.
Bir irket patronu Tannya inanabilir ama ortaklar ve al
anlar karsnda gcn merulatrmak iin Tannya artk
smamaz. Bir siyaseti Tanrya inanabilir ama programn
ya da yaptklarn aklamak iin Tannya artk smamaz.
Laiklemenin maaliyeti bu. Bireyler hl Tanrya inanyor
olabilirler ama toplumumuz btnln bu inan zerine
kuramaz artk. Bu da toplumsal yapy knlgan hale getiren
byk bir boluk yaratyor. Nietzschenin deyiine verdiim
anlam u: Tanr sosyal olarak ld.
Bu durum akla, hemen hemen hepsi toplumla ilgili olan,
pek ok nemli soru getiriyor. Din bir birlik zerine kuru
lamayacaksa, ulusal topluluktan ya da Avrupa topluluundan
geriye ne kald? nk esasnda, din birlik topluluu olu
turur, tersi mmkn deildir. Halihazrda bir topluluk var
diye din birlik olumaz. Tam tersine, bir din birlik olduu
iin -v e eer bir topluluk var ise- yanyana gelmi ya da ya-
nma iindeki bireylerden deil de bir topluluktan sz ede
biliriz.
Peki o zaman, din birlik kalmadysa topluluktan nasl bah
sedebiliriz?
Birka yl nce Michel Serresi religion (din) szc
nn etimolojisini yaparken dinledim. Michel Senes, kken-
bilimciler tarafndan en sk benimsenen etimolojiyi savunu
yordu. Buna gre, religion szcnn kkeninde bulu
nan Latincedeki religio szc birbirine balamak anla
mna gelen religare fiilinden geliyor. Buna gre, diyordu
Michel Serres, kendisinden nce de bahsedildii gibi, din
insanlan birbirine balayan eydir. Yani din insanlar top
luca Tanrya balayarak birbirlerine balayan eydir. Mic
hel Senesin getirdii yenilik u eletiride: Eer din balay
c ise dinin kart, ou kez dnld gibi, dinsizlik de
il baszlktr. Michel Serres dinin kartn dier bir deyi
le baszlk [negligence] olarak yorumluyor ve bu szcn
etim olojisini (bana hl kukulu ve yaklak grnse de) ^
ba yokluu olarak aklyor.
Bu eletiriden yola karak, bugn bizi tehdit edenin ge
nelleen bir baszlk a, yani btn basitliiyle tam bir
sosyal balarn zlmesi durumu olduunu kolaylkla sy
leyebilirim. Artk herhangi bir eyle birlik haline gelemeyen
vatandalarmzn tek yapabildikleri, sosyologlarn bireysel
leme dedikleri, kendi kk i dnyalarn gelitirmek.
Bireysellemenin zaferi toplumumuzun ekonomik siste
mini tehdit etmiyor. Bu zafer elbette ki kapitalizmle uyum
lu hatta belki de kapitalizmin vcut bulmu hali. Zira birey
selleme iyi tketiciler yaratr. yi yaamak da bir gereklilik
olduu iin ayn zamanda da elverili reticilerin oluma
sn salar. Toplumumuzun ekonomik altyaps iin hibir
tehlike sz konusu deil; en azndan bir sre daha byle de
vam edebilir. Ama bu sistem ba kurmakta glk ekecek,
bir topluluk yaratmakta baarsz olacak; bugnn deyiiy
le, anlam yaratmakta zorlanacak. imdiye kadar medeniyet
siz toplum grmediimizi hatrlayalm. Ve kendi medeniye
ti yok olduktan sonra uzun sre varln srdrebilen top
lum da pek az grdk.
Beni endielendiren Tannnn lkemizdeki sosyal lm
nn ayn zamanda en azndan Batda ruhun, yani saygde
er her trl ruhani hayatn, sonu demek olmas. Pazar sa
bahlar kiliseler bo kalrken yapabildiimiz tek ey sper
marketlere akn etmek.
Bu duruma sevinirsek hata etmi oluruz. Bir ateist olarak
unu sylememe izin verin: Spermarket kilisenin yerini tu
tamaz. Ve eer bir toplumun zellikle de genlerine verebi
lecei tek ey spermarketse o toplumun gelecei gemite
kalm demektir. Genler de bunu hissediyor olmallar. Sa
nrm JM Jlerin baarsn da bununla aklayabiliriz.
Peki bunun ahlaka geri dnle ilgisi ne? nk bana bu
durum ahlaktan ziyade ruhanilikle ilgili, diye kar kabi
lirsiniz... kisiyle de ilgili. Anlam, ba, topluluk sorular sor
durduu iin ruhanilikle ilgili olduu gibi, birazdan deine
ceim gibi, kurallar ve deerlerle ilgili meseleler sz konusu
olduu iin ahlakla da ilgili.
Tanrnm lmnn ahlaka geri dnle ne ilgisi var?
Bence u: Hristiyan Batmn iki yzyllk gemiinde Ne
yapmalym? sorusuna cevap, genel hatlanyla rahipleri, ki
lisesi ve emrettikleriyle, Tanrdan geliyordu. Ve Bat tepe
den trnaa dindar bir medeniyet olduu iin cevab kendi
liinden verilen bu soru ok da kafa yormuyordu.4 Dodu
umuzda, ya da hemen sonrasnda znde din olan bir e
it hediye paketi veriliyordu (Hristiyan Bat ile kast ettiim
bu). Doal olarak bu paket bir ahlak ieriyordu. Bu ahlak so
run olmak bir yana cevabn ta kendisiydi.
Evet. imdi Ne yapmalym? sorusuna Tann cevap vermi
yor artk. Daha dorusu Tannmn cevaplan giderek toplumca
daha az duyulmaya balad. Bunun dini uygulayan Hristiyan-
larda, zellikle de genlerde byle olduunu belirtelim. Btn
anketler dini uygulayan Hristiyanlarda, zellikle de elli ya
n altndakilerde, Kiliseye ya da rahibe ahlaki ballk hissi-
ninin olmadn ortaya koyuyor. Doum kontroln ve evli
lik d cinsellii dnsenize. 2. Jean Paul alklayan binler
ce genten hangisi evlenirken bakire olmay nemsiyor? Ka
doum kontrol hapn ya da prezervatifi brakt?
Yani, Ne yapmalym? sorusuna Tanr artk cevap vere
miyor ya da cevab gittike duyulmaz oluyor. Ama soru hl
gndemde. yle ki Ne yapmalym? sorusunu her biri
miz kendimize sorabileceimiz en kiisel soru olarak kabul
ediyoruz ve bu soruya (ne Tanr, ne rahip, ne genel sekre
4 Bu durum zellikle katolik dnya iin geerli. Protestanlar zgr muhasebe
kavram sayesinde kiisel vicdan ne karttlar. Ama bu vicdan da ncil vas
tasyla vahye ve stn bir hukuka itaat ediyordu. zgr muhasebe" zgr d
nce deildir: Protestan reformunda da ahlak dine itaat etmitir.
ter...) kimsenin bizim yerimize cevap veremeyeceini d
nyoruz. Bu da sorunun nemini biraz daha artryor. Ate- ^
izmin ahlaki soruyu hkmsz brakacan dnenler ne
saf! Aslnda tam tersi, daha az din sahibi olduumuz iin ah
laka daha ok ihtiyacmz var nk Tanr artk Ne yapma
lym? sorusunu cevaplamadndan, bir cevap bulmak bi
ze dyor. Bu yzden feci ekilde ahlaka ihtiyacmz var!
Hatta daha nce hibir medeni insanln ihtiyac olmad
kadar ihtiyacmz var. nk bin yldr hibir toplum bu
derece laiklememiti; bin yldr hibir zaman derinlik
lerinde bizimkisi kadar az dindar bir toplum tanmamtk.
Sonu u: Ahlaka bugn duyulan ihtiya bin yldr olma
d kadar byk.
Dostoyevskinin bir kahraman diyordu ki: Eer Tanr
yoksa her eye izin var. Ben zevkle tam tersini sylyorum:
Eer Tanr var olsayd her eye izin olurdu, yani sorunu ona
havale edip (ki aslnda sorun batan zlm olurdu) sa
kince hayatn sonunu bekleyebilirdik. yilik yapmak m? Ne
gerek var! Mmkn olan btn iyilikler zaten Tannda var!
Ktlk yapalm m? Ya boyun emesek? Neden olmasn
ki? Eer Tanr varsa naslsa sorgusu olacak! Peki eer Tan
r yoksa? Alak, irkin, bencil, kt olmann ne cezas ola
cak? Eer Tanr yoksa, vazgemek ya da beklemek sz ko
nusu olamaz, ne yapabileceimize veya ne yapamayacam
za acilen karar vermemiz gerekiyor.
Dier bir deile, dinin bir ahlak var. Bu ahlak dinden
kaynakland iin ikinci srada geliyor. Eer din ortadan
kalkarsa, ahlak da ilk sray alr.

Ahlakl giriim modas

Sylediklerimizi zetleyelim. Ahlaka geri dn anlamak

iin aklama getirdim: Bir kuaktan dierine gei ve bu
geiin ortaya koyduu siyasi buhran; Sovyet Blounun
k ve kapitalizmin rakibinin gm tepside sunduu kar
t merulatmay kaybetmesi; Tanrnm sosyal lm ve
Ne yapmalym? sorusunun herkesin kendi sorusu haline
gelmesi. Bu aklamay u uca eklerseniz ahlaka geri d
nn yanlzca bir moda olmadm greceksiniz. Bu, n
mzdeki yllarda kafamz megul edecek ve kaderinin belir
lenmesinde medeniyetimizin en azndan rol oynayaca, te
mel bir soru. '
Yani incelemekte olduumuz sadece bir moda sorunu de
il. Ama moda bir soru. Modann gerek sorularla ilgileni
yor olduunu grmek sevindirici. Balarken, moda iin ii
ne girince doal olarak ortaya bir karmaa kyor, demi
tim. Ahlak modas da bundan payn alyor. Bu zellikle de
zel irketlerin dnyas iin geerli. irket etii modas di
ye adlandrabileceimiz bu moda, ou modada olduu gi
bi, bize yllar nce Atlantik tesinden geldi. Aslnda bu da
ha nce bahsettiim ahlaka geri dnn yneticilikle il
gili yorumundan baka bir ey deil.
Olay nedir peki? Burada da olay davranlardan ok sy
lemi ilgilendiriyor. urada burada duyduum, mesleki ya da
genel basnda okuduum eletiriler unlar: Etik (kast edi
len irket etii) irket ortamn iyiletirir, verimlilii artrr;
Etik rn ve hizmetlerin kalitesini, bylece de sat art
rr... Ksacas etik rekabeti artrr, etik sattnr! Atlantik te
sinde Etik kazandrr, denir: Etik para eder. Hatta bazla
r pazarlamayla etiin garip aklarnn bu ucube meyvesi
ni tanmlamak iin tuhaf yeni bir szck uydurdu: market-
hique (Pazar etii)...
Bu sylemlerin yeerdii tek yer Amerika Birleik Devlet
leri deil. Birka yl nce elime geen Essec-lMDnin (n
l ekonomi ve ticaret okulunun srekli eitim dal) bir du
yurusu etii yneticilii eitimi balattn bildiriyor-
du. Eitimin altn cmlesi uydu (duyurudan alnt yap
yorum): Etik, bir kazan kaynadr. Bu erevede, vergi- '
ler hari, 98.000 Frank -Avrodan nceydi- gibi nemsiz bir
cret karlnda bir eitim neriliyordu. *
tiraf etmeliyim ki etik kazandrr, m arkethique ya da
etik, bir kazan kaynadr gibi szler beni artyor ve
hatta olaya ekimser yaklamama neden oluyor.
aknlmn ilk sebebi u: Erdemin tek bana para ka
zandrdn ilk kez gryorum.
aknlmn ikinci sebebi de u: Bazen ya da genelde d
rste para kazanlabileceine hi bir itirazm yok. Ahlakla
ekonominin, grevlerle karlarn bazen ya da sk sk bera
ber yryebilecek olmalarna da itirazm yok. Ama unu be
lirtmek isterim ki bu durumlarda zaten hibir sorun, zel
likle de hibir ahlaki sorun yok.
Bir rnek verelim. Mesleinizde A ve ya B seenekleri ara
snda bir tercih yapacaksnz. Ay seerseniz harika bir ka
dn ya da harika bir erkek olacaksnz ve ok para kazana
caksnz. Byi seerseniz kepaze olacaksnz ve ok para ka
zanacaksnz. Ne yapacanza karar vermek iin banz el
lerinizin arasna alp uzun uzun dnmeye, bir danman
tutmaya ya da bir filozofa fikir sormaya gerek yok. Herhal
de Ay seeceksiniz nk hem ahlak hem de karnz sizi
oraya ynlendiriyor! Bu durumda hibir sorun, zellikle de
hibir ahlaki sorun yok.
Gazetelerimizde ve seminerlerde irket etii denen eyin
bu tip sorunlar, yani aslnda olmayan sorunlar, zme sa
nat olup olmadn kendime sormadan edemiyorum.
aknlmn nc sebebi ise u: Hem ekonomi hem
ahlak, hem grevleriniz hem de karlarnz sizi A seene
ine ynlendirdii iin tabii ki Ay seeceksiniz. Ama Ay
grev bilinciyle mi, karnz iin mi, ahlaki nedenlerle mi,
ekonomik nedenlerle mi setiinizi bilemiyoruz. Varsaym
gerei ikisi de ayn yn iaret ettiinde hangi gdnn da
ha belirleyici olduunu nasl anlayabiliriz? Herkes bunu
kendine soracak. Ama sanrm biraz akl banda ve alak
gnll olmak kar iin davrandmz grmemize yete
cektir. Bu durumda ahlaka uygun olsun olmasn, eylemimi
zin, Kantn dedii gibi, hibir ahlaki deeri kalmaz, nk
bir eylemin ahlaki deerini belirleyen, herkesin bildii gibi,
eylemin sonucundan ve getirebilecei kardan bamsz ol
masdr.5 '
Bunu, biri bana, dieri piyasaya dair (yani uzaktan ya da
yakndan hepimizi ilgilendiren) iki rnekle aklamama izin
verin. Msaadenizle nce kendi rneimle balayaym, by-
lece daha nemli olanla bitirebilirim.
Diyelim ki bu akam arkadalarmla yemek yerken yle
bir laf ediyorum: Ey dostlar, bu sefer ahlaki olarak kendim
den memnunum! Btn bir leden sonram geni bir kit
le nnde ekonomi ve ahlak hakknda bir konferans vere
rek geirdim. ki saat sren sunumumdan sonra saat de

5 kardan bamsz olma kavram iin bkz. Kant, Emmanuel, F ondements de la

mtaphysique des moeurs ve S a f akln eletirisi, Diyalektik, 1. blm, 9. ksm.
Kimse Kant olmak zorunda deil, ki ben de Kant saylmam. Burada gei
ci olarak Kant bir duru almamn sebebi baka yerlerde deindiim ve su
numu olduka arlatran etik-tesi sorunlar tekrarlamadan konunun zne
gelebilmek. Kant ahlak konusunda en azndan olgusal olarak hakl: Ahlak ii
mizde yaadmz, ya da yaadmza madiimiz gibi tasvir ediyor. Herkes bir
hareket kar amacyla yapld zaman (rnein bir karlk elde etmek iin
yaplan hizmet gibi) kendine has ahlaki deerini kaybettii hissine kaplr. Bu
yzden faydaclara sonuna kadar katlmakta zorlanrz. Ahlakn sosyal ya da
bireysel bir faydas olmasna kimse kar kmaz. Ama ahlak ancak bu fayda
ya indirgenmedii lde tam olarak ahlakidir. Yoksa, insanln iyiliine ola
ca iddiasyla bir ocua ikence etmeye (rnek Dostoyevskiden) ahlaki ola
rak hakkmz olurdu, ki bunu elbette kabul edemeyiz. Bunun yannda kar
katiyen ahlakla badamaz diye birey de yok. Ama ahlak gzden karmadan
bu ikisini badatrmamz mmkn deil. kardan bamsz olma" durumu
(desinterressement) bu anlamda fenomenolojik olarak belirleyicidir. Ahlaki bir
hareket bir kar amac gdebilir. Ama ancak hareketin ardndaki gdnn bu
kardan ibaret olmad zaman -yani en azndan ksmi olarak kardan ba
msz olduu zam an- ahlaki bir deerden sz edilebilir.
tarttk! Bu bir aydn, bir filozof ve bir vatanda olarak g- ^
revlerimi yerine getirdiimin kant deilse nedir? Arkada
larmn tek yapaca, bu szlere arsalar da beni ahlaken
onaylamak olacaktr. Ta ki ilerinden biri Peki, bunun iin
sana para dediler mi yoksa gnll olarak m yaptn? di
ye sorana kadar. Ben de drste yle yantlarm: Gnll
m? Hayr. Para dediler. Hatta, niversiteden alk oldu
umuz cimrilik bir yana, son derece dzgn bir cret dedi
ler. Bu durumda, arkadalanm kar karlar: Konferansn
para karlnda vermene hibirimizin itiraz yok: Yaplan
her i bir creti hak eder ve konferansn da drste verdi
ine hi phemiz yok. Ama, gayet iyi bir para karl ver
diin bir konferans iin kendini bu derece takdir etmeni ah
laken biraz kstaha buluyoruz! Kant bir daha okusan iyi
olur, diyecektir filozof arkadalarm, konferansn karl
nda bir kar elde ettiin anda, ahlaka uygun davranm da
olsan, konferansnn hibir ahlaki deeri kalmaz nk bu
eylemi karn iin gerekletirdin ve bir eylemin ahlaki de
eri eylemin kardan bamsz olmasnda yatar. Arkada
larmn bu tepkisi hakldr ve tam da bu nedenle bugn ara
nzda olmaktan tr kendimi tebrik etmek aklmdan bir an
bile gemedi.
kinci rneimiz Kanttan. Bu rnein bir tccarla ilgili ol
mas ilgin. Kantm ifadesiyle, mterilerini kaybetmemek
iin drst olan uyank bir tccar rnei bu. Uyank tc
car maldan almaz, herkes iin ayn fiyat uygular, para s
tn verirken, Kantn dedii gibi mterisi bir ocuk bi
le olsa6 ayn titizlii gsterir. ok iyi. Peki neden? nk
tccarmz yakalanan ilk kk dolandrcln zarara se
bep olacan, hem de uzun vadede uradan buradan p-
lenecei birka kurutan daha ok kaybettireceini ok iyi

6 Kant Emmanuel, Fondements de la metaphysique des m oeurs, 1, Delbos-Philo-

nenko, Vrin, 1980, s. 62.
bilir. Fazla dnceli bir drstlk... ve tamemen bencil
ce... Kant bu tccarn tamamen ahlaka ve deve uygun dav
randn belirtiyor. Bu tccarn devi ne? Drst olmak. E,
tccarmz drst olmasna drst. Ama Kant diyor ki, evet
deve uygun davranyor ama eylemi dev gdsyle gerek
letirmiyor. deve sadk kalyor ama kar drtsyle hare
ket ediyor. Dolaysyla Kanta gre bu eylem ahlaka uygun
da olsa hibir ahlaki deer tamyor. nk eylem bir kar
gdyor ve bir eylemin ahlaki deerinin koulu eylemin ge
tirecei kardan bamsz olmasnda yatar.
Bir kez daha gazetelerimizde ve seminerlerimizde basit
e irket etii denen eyin bu tip sorunlar zme sanat olup
olmadn kendime soruyorum. phesiz ahlaka uygun ey
lemler, inkr etmiyorum, ama ahlaki hibir deerleri yok.
Bu gazete ve seminerlerde uzun uzadya irket etiinin sizin
(yani irketinizin) karnza bir kr kayna olduu anla
tlyor. Benim bir itirazm yok. Ama eer etik bir kr kayna
ysa ahlakn bununla ne ilgisi var? Bu iletmeyi, pazarlama
y, ynetimi ilgilendiren bir konu, ahlakla ilgisi yok.
Ksacas, bu etii her sosa katnca ve her yerde mutlaka ol
masn (hem de kr getirmesini) isteyince sonunda ahlakn
sulandrlmasndan ve bir ara haline gelmesinden ve dola
ysyla da (ciddi ve kar hesaplarndan uzak) gerek ahlakn
yok olmasndan endie ediyorum.
Ahlak her sosa katp her yere ilitirmek yerine, ki bu ah
lakn ortadan kalkmasnn en iyi yolu, farkl dzeyler diye
adlandrdm birka farkl alan arasnda ayrm yapmay ve
aralarndaki snrlar olabildiince ak biimde gsterme
yi isterim.
 KNC BLM

Snrlama Sorunu ve Dzeylerin Ayrm

Snrlarn belirtilmesi neden sorunlu bir i? nk bir bu

dalann, bir 68 kuann ya da bir namussuzun benimsedi
i her ey mbah felsefesinden vazgetiimizde neyin mu
bah olmad sorusuyla kar karya kalyoruz. Bunu sordu
umuz zaman da snrlar meselesi kyor ortaya..

Teknik-bilimsel dzey

rnein, bugn teknik bilimlerin, zellikle de canlyla il

gili bilimlerin snn nerede? Biyolojinin snr ne? zellik
le de, insanln kaltsal mirasn devretmeye yarayan olu
um hcreleri zerinde yaplan genetik oynamalarn snr
var m? Ya da insanoluna uygulanan klonlamann smrla-
n (koulsuz mutlak snr da dahil olmak zere) nerede ba
lar, nerede biter? Biyoloji bu sorulara cevap veremez. Yeteri
kadar ileri olmad iin mi? Yani on-yirmi yl sonra m an
cak cevap verebilir? Hayr. Biyoloji bu soruya asla cevap ve
remez nk bu sorunun cevab onda deil. Biyolojinin an
cak bize en azndan bugn hangi genetik oynamann teknik
olarak mmkn olduunu hangisinin mmkn olmadn, ^
ama ileride bilimsel olarak dnlebilir olduunu syleye
bilir. Ayn ekilde klonlama iin, biyoloji bu iin nasl yap
lacan syleyebilir ama yaplmas gerekip gerekmediini
syleyemez. Yani biyoloji bize biyolojik olarak neyin yapla
bilir olup olmadn syler. Ama ne biyoloji ne de dier bi
limler olaslk dahilinde olan konularda biyolojinin asla a
mamas gereken snrlan kesinlikle koyamaz. Biyolojinin s
nrlan nedir? Sorunun cevab biyolojide deil.
kinci rnek: Ekonominin snrlar nerede balar nerede
biter? Piyasann ve piyasa kurallarnn snrlar nedir? Ak
lma birka yl nce katldm ve ou ekonomist olan uz
manlar nnde byk irketlerin patronlarn toplayan bir
konferans geldi. Parlak ekonomistlerden birinin genel top
lantda bize unlan sylediini hatrlyorum: Uzun zaman
dan beri kakaonun rayici edep smrlann zorlayacak kadar
dt. Kendisine ne demek istediini anladm ve onun
la tamamen ayn fikirde olduumu syledim. Ancak, edebin
ekonomik bir kavram olmadn da hatrlattm.
Kakaonun rayi snr nedir? Ekonomi bu soruya cevap
bulamaz. Bir bilim olarak ekonomi ancak bugnk rayicin
ne olduunu gsterir, ki bu ok zor bir i deil, ya da (on be
gn, alt ay, on yl sonra...) ngrlebilir rayi hesaplan ya
par. Hangi denge mekanizmalanyla bu rayicin kalc olaca
n, istikrar kazanacan vb. lebilir. Ama, kakao rayicinin
altna asla inmemesi gereken bir alt snr belirlemek ekono
minin yapabilecei bir ey deildir. Ekonominin snn nedir
yleyse? Bu soruyu ekonomi yantlayamaz.
Burada, Pascaln dzey tanmyla,1 birinci dzeyle, ya

1 Pascaln dncesinde dzey kimi yasalarla ynetilen, bir modele gre dzen
lenmi ve bu nedenle de dier dzeylerden bamszlaan zerk ve homojen
bir btndr. Jean Mesnard, Le theme des trois ordres dans rorganisation des
Pensees, Thim atique des Pensees iinde, Vrin, 1988, s. 31. Pascaln dzeyle
ri beden dzeyi, akl ya da mantk dzeyi, ve gnl ya da merhamet dzeyidir.
ni ilk seviyeyle, (kendi i tutarll olan ve dier alanlardan
nisbeten bamszl olan) ilk alanla karlam bulunuyo
ruz. Buna teknik-bilim sel dzey diyelim. Aslnda ekotom ik-
teknik-bilim se 1 dzey daha ak ve tam bir adlandrma olur.
Ama, te yandan da bu rpertici derece ar bir tanm olur
ve gereinden fazla sz sylemek olur. Zaten ekonomi hem
bir bilim hem de bir teknik deil midir? O zaman biz bu d
zeyi teknik-bilimsel dzey olarak adlandrmaya devam ede
lim ama ekonominin de, btn dier bilimler gibi bunun bir
paras olduunu unutmayalm.
Sz konusu teknik-bilimsel dzey isel olarak mmkn
olma mmkn olmama kartl etrafnda yaplanr. Tek
nik olarak yapabileceklerimiz (mmkn olanlar) ve yapa
mayacaklarmz (mmkn olmayanlar) var. Bilimsel olarak
dnlebilir olanlar (mmkn dorular) ve dnlebilir
olmayanlar (kesin yanllar) var. Fakat, mmkn olanla ol
mayan arasndaki bu isel snr teknik-bilimsel dzeye snr
larn gsteremez. Neden? Bu snrlar tarihsel olarak deiip
duruyor da ondan! Zira bu, tehlikeli bile olsa (atom bom
basn dnn), bilimsel ve teknik ilerleme dediimiz e
yin ta kendisi. On yl nce imknsz olan bir ey belki bu
gn mmkn. Bugn imknsz olan bir sr ey yirmi-otuz
yl iinde son derece mmkn olacak. Yani mmkn olanla
olmayan arasndaki bu isel snr teknik-bilimsel dzeyin s
nrlarn belirlemiyor ancak bu dzeyin imdiki durumuyla
geliim izgisini gstererek bu dzeyin yapsn belli ediyor.
yle ki, eer bu teknik-bilimsel dzeyi kendi iinden gelen
dinamie brakrsak, gidiat biyolog Jacques Testartm bera
ber katldmz bir konferansta teknik evrenin tek prensi
bi olarak adlandrd eyi hakl kanr. Bu eskiden Gabor

Bu kavram zerine en belirleyici metin iin bkz. 308. ve 793. aras paragraflar.
Oeuvres Completes, Lafuma, Seuil, Coll. Lintegral, 1963; Pensees [Dnceler]
konusundaysa ilk say Lafuma basksnn, ikinciyse Brunschvicg basksnn.
yasas dediimiz ey: Mmkn olan her ey her zaman y a-,
plr. Ben de unu eklerim. Evet, ama tek bir koulla: Piya
sas olduu srece.
Oysa ki bugn mmkn olan ey zellikle korkutucu bir
hal alabilir (piyasasyla beraber). Teknolojik ilerleme hibir
eyin garantisi deil. Bize kar dnebilir ve hatta insanln
varln tehdit edebilir - rnein, genetik oynamalarla, olas
bir nkleer savala ya da kirlilikle, ozonu delen sera gazlar
nn etkisiyle... Ekonomi ise, daha basite, daha gndelik ha
yat boyutunda ama daha dramatik ekilde, milyonlarca a
damzn yaam koulunu -h atta yaam larn- tehdit edi
yor. Londra ya da New Yorkta kakaonun bir ton bana yir
mi kuruluk her kayb kakao reticisi lkelerde on binler
ce insan yoksulluk snrnn altna dryor. Bu d ra
yicin ykselmesini salamasa da, bizi, kendimizi piyasa ka
nunlarna huzurla brakmamz engelliyor.
Ksacas, teknik-bilimsel dzeyi kendi iinden gelen di
namie brakacak olursak, mmkn olan her ey her za
man yaplr. Oysa ki bugn mmkn olan aslnda korkula
cak olandr.
yseyle, yani bilimsel olarak dnlebilir ve teknik ola
rak mmkn olan her ey gereklemesin istiyorsak, bu tek-
nik-bilimsel dzeyi snrlandrmak bizim grevimiz. Bu d
zey kendi kendini snrlandrm aktan aciz olduuna gre
-biyolojiye biyolojik snr, ekonomiye de ekonomik snr ol
m az- onu ancak dardan snrlandrabiliriz.

Hukuki-siyasi dzey

Peki bu teknik-bilim sel dzeyi kim dardan gelip snr

landracak? Hukuki-siyasi dzey olarak adlandrdm ikin
ci dzey. Somut olarak: Yasa, devlet. Bugn teknik olarak
mmkn olan yaratc klonlamay ya da genetik oynamalar
yapmaya hakkmz olup olmadn kim syleyecek? Cevap:
Yasa yapclar, yani demokrasilerimizde vekiller araclyla
temsil olunan hkim milletin iradesi.
Bu hukuki-siyasi dzey ieriden yasal olanla olmayann
kartl zerine yaplanr. Hukuki ynden, yasalarn izin
verdikleri (yasal) ve yasakladklar (yasal olmayan) eyler
var. Siyasi olarak, yasa yapma gc olanlar (parlementer de
mokrasilerimizdeki ounluk) ve olmayanlar (aznlk, mu-
halafet) var. Fransada buna demokratik dzen, cumhuriyet
dzeni diyoruz.
Ama bu kez de, bu dzeyi kim snrlandracak sorusuyla
karlayoruz.
Bu soru artc gelebilir. Kar kabilirsiniz: Neden bu
dzeyi snrlandralm ki? lk dzeyi snrlandrmak isteme
nizi anlyoruz nk teknoloji ya da ekonomi ba bo bra
klrsa yaratacaklar tehlikeyi hepimiz alglyoruz. Ama ikin
ci dzeyi snrlandrmak niye? Siz kendiniz sylediniz, en
azndan bizim lkemizde, bu demokratik dzen cumhuriyet
dzeni demek. Ne demeye demokrasiyi ve Cumhuriyeti s
nrlandrmak istiyorsunuz ki?
Ben de size bence buna zorunlu olduumuz iin snrlan
drmak istediim yantn veririm. Buna iki sebepten tr
mecburuz: Birincisi her birimiz iin geerli olan bireysel bir
sebep, kincisi de halkmz, ya da oluturduumuz halklar
ilgilendiren toplumsal bir sebep.
Bireysel sebeple balayaym. Yaad lkedeki yasalara
mkemmel ekilde sayg gsteren bir birey dnn. Yasa
larn izin verdiklerini yapp yasaklar asla inemeyecek tam
bir yasal. Ama nem verdii tek ey de bu olsun. Bu durum
da neler olabileceine bakalm.
Baz ticari, anlamal ve zel durumlar dnda hibir ya
sa yalan yasaklamyor. Bu ne ile uratmzla ilgili bir
durum. Belki aranzdan kimilerinizin, mesleki alanda yalan
syledii ve bu sebeple de yasay inedii olmutur. Bilmi
yorum, bilmek de istemiyorum. Ama unu biliyorum ki ben
yalan sylediimde (tabii bu herkese olduu gibi benim ba
ma da ok seyrek gelen bir durum) hibir yasay inemi
olmuyorum.
Egoizmi yasaklayan yasa yok.
Hor grmeyi yasaklayan yasa yok.
Nefreti yasaklayan yasa yok.
Basit bir ey de olsa, kt yreklilii yasaklayan yasa yok.
yle ki bizim yasal adammz, tam bir cumhuriyeti ka
larak, yalan syleyen, bencil, aalayc nefret duygularyla
dolup taan tam bir kt niyet abidesi olabilir. Bu adam ya
salara uyan bir namussuz deil de nedir?
Demek ki bu ikinci dzeyde bizi, kendini yasalara tam, ti
tiz ve mutlak saygsyla tanmlayan ve benim y asalara uyan
namussuz olarak tanmladm kiiden hibir ey koruyam
yor. Birinci dzeyde de bizi bundan koruyabilecek bir ey
bulamyoruz. Bu yasal namussuz bilime yetenekli, teknik
olarak baarl olabilir. Bu durumda, tehlikeli de olsa, ol
duka verimli iler karabilir ama bu onu daha az namus
suz yapmaz. O zaman, kiisel olarak bu yasal namussuzdan
korunmak iin bu iki dzeyin bize sunduklarndan farkl bir
ey bulmalyz ki teknik olarak mmkn ve hukuki olarak
yasal olan her ey yaplamasn.
Bu aklmdaki kiisel sebepti.
Beni hukuki-siyasal dzeyi snrlamaya iten ikinci sebep
toplumsal bir sebep. Bunu aklamak iin bir yk anlatma
ma izin verin. Olay birka yl nce ders verdiim dnemde
Sorbonneda geiyor (sanrm siyasi felsefe dalnda bir lisans
dersiydi). O yl programa Halk dersi koymutuk. Dersi ve
riyorum, metinleri aklyorum... nc dnemin sonu ge
liyor, bir deneme konusu vermem lazm. rencilerime u
soruyu soruyorum: Halk btn haklara sahip midir? K
tlar okuyorum... Ve gryorum ki rencilerimizin cid
di bir ounluu, beni biraz endielendiren demokratik bir
bilinle, evet demi, tabii ki halk btn haklara sahiptir: Ve
byle olmas da ok iyi, demokrasi de budur zaten... Alakas
yok! Herkes bilir ki yle olsayd herkes cannn her istedii
ni yapard! rencilerim demokrasiyle anariyi kartrma-
mlard, hayr. Demokratik bir sistemde vatandalarn yasa
ya tbi olduklarn (Rousseau vatandalara tbiler derdi)2
ok iyi biliyorlard. Vatandalarla halk da kartrmyorlar
d. Hatta tam tersine, bana esas anlatmaya altklar uy
du: Demokrasilerde, sadece halk neyin yasal olup olmad
na karar verebilir, baka bir deyile bireylerin zgrlkleri
ni smrlandrabilir. Vatandalar elbette ki tm haklara sahip
deildirler; ama halk sahiptir nk egemen bir ekilde ki
min neye hakk var, neye hakk yok, karar verir. Bu olmazsa
ne egemenlik olur ne de yasalar.
Aslnda rencilerim kendilerine demokrasinin ne oldu
unu soruyorlard. Halkn egemen olduu rejim. Peki ege
men kim? (Hakl olarak ayn eyi syleyen Hobbes, Spi-
noza, Rousseaunun beraber ilediimiz metinlerine daya
narak) Kim btn haklara sahipse onun egemen olduu
nu sylyorlard nk yasalar yapan oydu. Hatta hatrla
yanlar Hobbesun szn de ekliyorlard: Eer egemen olan
tm haklara sahip deilse, ondan da stn bir otorite yarat
mak gerekir ki haklarm ap amadn denetlesin ve at
nda da onu cezalandrsn. Ama bu durumda da o artk ege
men saylmaz onun stndeki egemen olur, bu durumda da
sorun sadece yer deitirmekle kalr diye ekliyordu Hobbes.
Yani encilerim bir demokraside halkn, egemen g ol
duu iin, btn haklara sahip olduunu, bunun da iyi bir
ey olduunu sylyorlard: Demokrasinin temeli ve tan
m buydu.
2 Cortrat Social, I, 6.
 Ktlar datyorum... Diyorum ki: Peki, tamam, halk
btn haklara sahip. O zaman herhangi bir aznla zulme- '
debilir, rnein Yahudi kart yasalar kartabilir. Bylece
yasal olarak cinayet ileme hakkna sahip olabilir. Ya da r
nein toplama kamplar aabilir. Bylece de sava ve sald
r hakk olur... O zaman, dedim, Hitleri neden eletiriyorsu
nuz ki? 1933te Almanyaya hemen hemen demokratik bir
ekilde anslye seildi. Ama, dediler, onu demek isteme
dik. Onu demek istemediklerine kukum yok. Ama o halde,
halk btn haklara sahip midir, deil midir?
En uyank birka tanesi itiraz etti: Sizin dediiniz gibi
aznlklara zulm, sava ve saldn hakk, vb. olmaz. Anayasa
bunlar engeller. Grdnz gibi, sorun yok!
Sorun var, dedim, hem de feci bir sorun. Bunlan yasakla
yan o Anayasa ayn zamanda Anayasann demokratik yn
temlerle deitirilebilmesini de ngryor. Yani, bir halk ta
rihin baz dnemlerinde herhangi bir aznl bastrmak is
terse (ki biz maalesef bu durumlann hayal olmadn Avru
pada grdk) ama Anayasann buna izin vermediini far-
kederse, Fransada olduu gibi Anayasa Kurulu bir yasa
y geri dndrecekse rnein, bu engeli ortadan kaldrmak
iin Anayasay toptan ya da ksmen deitirebilir. Bu yz
den Fransada egemen olan halktr, Anayasa ya da Anayasa
Kurulu deil. Bundan memnun olduumu sylememe gerek
yok herhalde. Bu da bizim halkn egemenlii olan demok
ratik sistemde yaadmz gsterir, yasalarn egemenliin
de -n om ocratie- deil. Bylesi, yarglann iktidar olurdu ki,
bu bana artk bir ideal olarak grnmyor.
Ksacas, Rousseaunun, kendi dneminin hukuki diliyle
ok iyi belirttii gibi, kurucu bir yasa olamaz.3 18. yzyln
hukuki lgatnda kurucu yasa ne anlama gelir? Bir yasann

3 Bkz. Contrat Social, I, 7. R. Derathe, Jean-Jacques Rousseau et la Science politique

de son temps, Vrin, 1979, blm V ( La theorie de la souverainete), s. 328-241.
demokrasilerde egemenlie sahip olan milletin deitirmesi
ne izin vermeyecek ekilde kendini o egemen millete dayat
mas demektir. Rousseaunun dedii ise kurucu kanun yok
tur nk egemenlik halkndr. Halk yasay yapt gibi, bo
zabilir, yeniden yapabilir ya da deitirebilir. Bu yzden ege
menlik doal olarak snrszdr (Egemenlii snrlandrmak
onu yok etmektir):4 nk onun snr ancak kendisi ola
bilir, en azndan hukuki bak asndan. Halk kendi yapt
yasalara uymak zorundadr: Yasay yapar ama ineyemez.
Bu da zaten hukuk devletidir ve demokrasiyi halk diktatr
lnden ayran eydir. Bu yasaya biat etme durumu bir s
nr getiremez nk halk her an o yasalar ve Anayasay de
itirmekte tamamen zgrdr. Rousseau srarla hibir ey
egemen halk kendine kar gelmeye zorlayamaz, der, ege
menin kendine ineyecei bir yasay dayatmas5 egemenli
in zne ters der. Bu esas noktadr; zellikle de demok
ratlar iin. Rousseaunun izinden gidip kurucu yasa yoktur
ve egemenlik kendine snr koyamaz demek tam olarak u
nu sylemektir: D em okrasiye dem okratik snr konam az. Bi
yolojiye biyolojik snr konamad gibi, ekonomiye ekono
mik snr konamad gibi demokrasiye de demokratik snr
konamaz.
Bu nedenle de demokrasinin, en kt eye kar bile, hi
bir garantisi yoktur ki bunu Avrupada grdk.
yle ki, bu defa da toplu olarak her eye hakk olan halk
tan kaabilmek iin hukuki-siyasi dzeye snr koymak zo
rundayz. Ama nasl? Bu ikinci dzeye gene ikinci dzeyden
bir snr koyamayz (yasa, yasa koyucuya nasl snr koyabi
lir ki?). Hele hele ilk dzeyden hibir snrlama gelemez. Bi
limsel ve teknik dzeyde gelimi bir halk daha az tehlike
li deildir - nazizmin getirdii en byk tarih trajedisi tek

4 Rousseau, Contrat Social, III, 16.

5 Rousseau, Contrat Social, I, 7 (Du souverain).
nik ve bilimsel olarak en gelimi halklardan birinde gerek-;
leti. Eer Almanlar atom bombasn Amerikallardan nce
kefetmi olsalard halimiz nice olurdu?
Hukuki-siyasi dzeyi snrlandrmak iin pekl iki ne
denimiz var yleyse: Biri yasal namussuzu bamzdan sav
mak iin kiisel sebep, dieri de en korkun eyleri yapabi
lecek ekilde btn haklara sahip halk kbusundan kurtul
mak iin toplumsal sebep. Ve bu dzey de, bir nceki gibi,
kendini smrlandramayaca iin (demokrasiye demokratik
snr olmaz, hukuka ve siyasete hukuki ya da siyasi snr ol
maz) onu ancak biz dardan snrlandrabiliriz.

Ahlak dzeyi

Bu ikinci dzeyi dardan ne snrlandracak peki?

Tabii ki tahmin ettiiniz gibi nc bir dzey (merak
etmeyin toplamda sadece drt tane dzeyimiz var, ok az
kald). Ben buna ahlak dzeyi diyorum. te budur. Birey
sel olarak yasal namussuzlua hakkmzn olmamas ve hal
kn da toplu olarak her hakka sahip olmamas hukuki ya da
siyasi bir nedenden deil, ahlaki nedenlerden dolaydr. lk
dzeydeki teknik, bilimsel, ekonomik ve ikinci dzeyde hu
kuki ve siyasi kstlamalarn tesinde kimi ahlaki zorunlu
luklarmz da var.
kinci dzeyi gz nnde bulundurursak ve sadece hu
kuki ve kurumsal bir adan bakacak olursak, rencilerim
hakl: Demokrasilerde resm olarak halk tm haklara sahip.
Ama demokrasilerde bile halkn haklarn kstlayan, unut
tuklar nemli nokta var.
Birinci dzeyden kaynaklanan ilk snrlama halkn, ege
menlii tam da olsa, doann ve akln snrlarna tbi ol
masdr. Bu noktada Hobbes, Spinoza ve Rousseau hemfi
kirdirler ve birbirlerini tamamlarlar. Egemenliin snrlar
yoktur ama bir haddi6 vardr. Egemen olmak her eye ka
dir olmak deildir. Egemen g istedii kadar kentin yasa
larna biat etmesin, gene de her istediini yapamaz: Ne do
ann kanunlanna kar gelebilir (buna kimsenin gc yet
mez) ne de akln kurallarna ters debilir (yoksa yok olur:
Akl yoksunu bir demokrasi kalc olamaz).7 Egemen de ol
sa halk ancak mmkn olana kadirdir. Bu yzden de ikinci
dzeydeki kudreti birinci dzey tarafndan dardan snr
landrlmtr. '
kin ci olarak, ikinci dzeyin iinde siyasi olan huku
ki olann snrlarn aar. Spinozann deyimiyle, oklu
un kudreti8 kendini temsil eden kuramlara indirgenemez
(meclis, hkmet, vb...). Bu kudret bu kuramlarn kurul
masna neden olur ve egemenlik de budur ama ayn zaman
da direnme oyunlaryla, kar glerle ve g ilikileriyle bu
kuramlar snrlandrr. Demokrasilerde bile halk (ikinci d
zeyin bir paras olmasna ramen) devlet aygtnn dnda
kalr. Spinoza yaklak olarak yle der: Devlet, halk yn
larn ancak halk ynlarnn zerinde g uygulayarak9
ynetebilir ki bu g ne mutlak ne de tamdr. Gerekirse, de
mokratik yollarla bile iktidara direnebiliriz.10 kinci dzeyin

6 Deyim Rousseauya ait. Contrat Social, II, 4. Bu hadler ortak iyinin ve akl ege
menliinin hadleridir. Birey kendi zgrlnn toplumsal kullanm ilgilen
diren blmnden" vazgeer; bununla beraber Rousseau bu blmn nemi
ni sadece egemen olan belirleyebilir, der ki, bu da sz konusu hadlerin" snr
ilevi grmesi anlamna gelir.
7 Spinoza, Traiti politique, IV, 4.
8 T raiti politique, II, 17 (multitudinis potentia)
9 Spinoza, Lettre 50, d JarigJelles. Traiti politique, blm III (bu blm egemen
iktidarlarn haklarnn kendi gleri tarafndan belirlendiini ortaya koyar, IV,
1). Bu yzden de Spinoza doa kanunlarnn etkisinden tam olarak asla kama
dmz syler: Siyaset kendini kuran ve oluturan g ilikilerine boyun eer.
10 yi bir Spinoza okuyucusu olan Alain bunu grebilmiti: Direnme ve boyun
eme, ite vatandan iki erdemi. Boyun eerek dzeni salar, direnerek de z
grl. (7 Eyll 1912 konumas). Bu yzden de demokrasi halkn ege
menliine indirgenemez: Egemenlik ayn zamanda ynetilenlerin iktidarn su-
istimaline kar srekli olarak direnmesidir. (10 Haziran 1910 konumas).
iersinde egemen gcn her eye hakk olmasn engelleyen
ey de bu: Hukuki bir olgu bu, siyasi deil, yasal olarak by
le ama gerekte byle deil. Spinozanm deyimiyle halk y
nlar, Marxn deyimiyle kitleler, Alainin deyimiyle vatan
dalar, direnirler ve direnmelidirler.
Son olarak, rencilerim in gz ard ettii ya da bilm e
dii nokta u: Ahlak vardr ve ne hukuk, ne siyaset, ne de
halk her ey demek deildir. rencilerim unu unutmu
tu: Her ne kadar zerk ve tutarl bir ileyii de olsa, hukuki-
siyasi dzey de dierleri gibi bir dzeyden ibarettir ama ay
n zamanda snrlandrlmtr (ieriden deil dardan, n
k yasa stne yasa yapmak, erk stne erk eklemek her za
man mmkndr). nk egemen halkn gc ne ahlaki
bir beklentiyi (nc dzey) ne de bilimsel ya da teknik bir
gereklii deitirmeye yetmez. Fransz halk (komik olacak
ama) egemenliini kullanarak gnein dnyann evresinde
dndne ve insanlarn da hak ve haysiyette eit olmad
na karar verse de bu ne (ilk durumda) gerei ne de (ikinci
durumda) hakkaniyeti etkilemez. Bu yzden demokrasi ne
vicdann ne de yetenein yerini alamaz. Bu durumun tersi
de geerli. Ahlaki vicdan (nc dzey) ve (birinci dzey
deki) yetenek (ikinci dzeyde bulunan) demokrasinin ye
rini tutamaz. Gerek ne emreder ne de boyun eer. Vicdan
m dediniz? Sadece kendine tbidir ve ancak kendine hk
meder. Rousseaunun dedii gibi, vicdann zgr olma bii
midir bu.11

Aksi takdirde demokrasi demokratiklikten kar zorba dzenine dnr: Bir

zorba hkmdar halkn oylaryla seilebilir ama bu onu daha az zorba yapmaz.
nemli olan iktidann sadece kayna deil ayn zamanda ynetilenlerin yne
tenleri srekli ve etkili biimde denetlemesidir (12 Temmuz 1910 konuma
s). Alainde merkezde duran bu direnme kavram her eyden nce Spinozac-
dr: Bu konuda bkz. Laurent Bove, La Strategie du conatus, Affirmation et resis-
tance chez Spinoza, Vrin, 1996.
11 Contrat Social, 1,8 (sade aln itkisi kleliktir; kendi kendimize buyurduu
muz yasaya boyun emek zgrlktr.)
 Egemenlik sahibinin btn haklara sahip olmasn engel
leyen de budur. Ahlak bunu dardan snrlar.
ikinci dzeyin nc dzey tarafndan snrlandrlma
s ncelikle bireyler asndan nem arzeder. Yasa izin verse
de bizim yasaklamamz gereken ya da yasa dayatmasa da bi
zim kendi kendimize dayatmamz gereken eyler var. Bireyler
asndan ahlak yasay tamamlar. Aslnda bu olumlu bir snr
landrma: Drst bir adamn vicdan bir yasa yapcdan daha
gereklidir. Bireyin vatandatan daha fa z la sorumluluu vardr.
Ayn durum, eer (ayn zamanda birey olan) vatandalar
kendi beklentilerine sadk kalrlarsa, toplumlar iin de ge-
erlidir. Irk bir yasay, Anayasa mmkn klsa bile, vicda
ni olarak reddetmek gerekir. Demek ki ahlak toplum asn
dan bir kstlama yapyor. Ahlaki olarak kabul edilebilir (ya
ni meru) olan hukuken ngrlebilir (yasal) olandan daha
kstl. Bu olumsuz bir snrlandrma. Halk yasalarn izin ver
diinden daha az h ak ka (ahlaki adan) sahip.
Bu iki snrlandrmann birinden dierine bireyler aracl
yla getiini gryoruz. Ahlaki snrlar kendiliinden var
dr. Onlar olmadan halk bir efsaneden ibaret, toplum bir so
yutlama ve devlet bir canavar olur.
Demokrasi ise -eer saysal bir zorbala dnmezse- ta
mamen vatandalarn insafna kalmtr.
Bundan yllar nce televizyonda bir tartmada oylarm
z iyiye ve ktye gre vermiyoruz cmlesini sarfetmitim.
Programn dier konuu sosyolog Alain Tourain Tam ter
sine! iyiye ve ktye gre oy veriyoruz: Bunun da ad yasa"
diyerek kar kmt. Ben de buna basite sosyolog ahla
k deyivermitim. Ama bu ahlak ciddiye alrsak ne kadar
ahlaksz olduunu grrz. Diyelim ki bir demokraside o
unluk rkln iyi bir ey olduuna kanaat getiriyor. Bu
karar, (rklk kartlarnn gznde) tersinin ahlaki olarak
doru olduu gereini deitirir mi?
 Vichy dneminin Yahudi kart yasalarnn hukuki yn
den geerli olup olmadn bilmiyorum. Bunu sylemek ta
rihilerin ve hukuularm ii. Ama, nc dzeye gre, bu
yasalara boyun emememizi ve onlarla savamamz hakl
gsterecek kadar ahlaka aykrydlar.
Doru ya da yanl ayrmna gre oy versek? Bu demokra
tik deil aldatmacal bir durum olurdu.
yiye ve ktye gre oy versek? Bu da demokrasi deil ni
hilizm olurdu.
Bunlarn demokrasiyi tehdit eden yaklamlar olduu ok
ak. O zaman buna direnmek iin en az sebebimiz var:
Gerek, zgrlk ve insanlk ak. Aklclk, laiklik ve hu-
manizma. Bunun ad Aydnlanma deil mi zaten?
Her biri bir dzeye denk gelen ama dzeylerin ieriinden
bamsz sebep. Gerek kendisini sevmez (yoksa Tanr
olurdu) ve bilim de gerei sevmek gerekliliini ispat etmez.
zgrlk ak demokrasiye tbi deildir. Baskc bir oun
luk zgr zihinlerin zgrl sevmesini engelleyemez. So
nuta, insanl sevmek bir dev deildir (Kant zorla ak ol
maz der).12 Bu yzden de bu dzey yeterli deildir, biraz
dan bu konuya geri geleceim. Ama nce ahlak dzeyi ze
rine edeceim iki ift szm daha var.
Bu dzey isel olarak iyiyle ktnn ve devle yasan
kartl zerine kurulmutur. Ahlak nedir? Yant ksa tut
mak iin Kanttan destek alacam: Ahlak yerine getirmekle
ykml olduumuz grevlerimizin toplamdr - baka bir
deyile, karlnda elde edecebileceimiz ya da elde etmeyi
umduumuz tm dllerden ve saknmak istediimiz tm
cezalardan bamsz olarak kendi kendimize dayattmz

12 nsanlar sevmek mmkndr ama doruyu sylemek gerekirse zorla sev

gi olmaz nk hi kimse dierini zorla sevemez. Critique de la raison pra-
tique [Pratik Akln Eletirisi], Des mobiles de la raison pure pratique, Pica-
vet, PUF, 1971, s. 87. Ayrca bkz. Doctrine de la Vertu, Giri, XII, c, Philonen-
ko evirisi, Vrin, 1968, s. 73-74.
ykmllklerin ve yasaklarn tmdr. Bir vicdana koul
suz olarak kendini dayatan ve o vicdann deerini belirleyen
eylerin tmdr.
Bu ahlak temelinde bir tarihle ve bir kltrle ilgili olduu
iin grecelidir: nsanln kaynakland vahilie ve ken
dini iinden srekli tehdit eden zorbala kar koyabilmek
iin gelitirdii (hem tm medeniyetlerde ortak olarak bu
lunan hem de medeniyetten medeniyete farkllklar gste
ren) normlarn tmdr. Ama b ahlak izafi de olsa kendisi
ni mutlak olarak dayatr: Ahlaki olarak yapmam gerekenler
(grevlerim) ve kanmam gerekenler (ki bunlar yasaklar
dr ama olumsuz grevler olarak alglanmamaldrlar) var
dr. Bu nedenle ahlak her ey demek deildir (ahlakla ilgisi
olmayan pek ok hareket vardr - iyi ki de byledir: Bunlar
ahlaki olarak ne gereklidir ne de yasaktr). Ve gene bu ne
denle de ahlak nemli bir eydir.
Bu defa yeni bir soruyla karlayoruz: Bu nc dzeyi
snrlandrmak gerekir mi? Gerekirse nasl?
Bence burada snrlandrma szcn kullanmak uygun
deil. lk iki dzeyde her eyin en ktsnden korkulabilir.
Ama ahlaktan, iyice anlald takdirde, korkmak yersiz. Bi
rinci dzeyde sz konusu tehdidin yasalara uyan bir namus
suz ve ikinci dzeydekinin de becerikli ve etkin bir namus
suz olaca ak. Ama ahlak dzeni olan nc dzeyde bu
tehdidin ne olacan grmekte zorlanyorum. Ahlak ke
silen namussuzlar olabileceini dnebilirsiniz... ki bence
haklsnz. Ama ah lakn kendisiyle ahlak arasndaki fark
ahlakn z asndan ok nemlidir. Sz konusu fark o ka
dar basit ki bazen gze arpmaz bile. Ahlak olmak baka
larnn grevleriyle uramaktr - ki bu ok daha kolaydr ve
tahmin ettiiniz gibi daha keyiflidir ama ahlakla ilgisi olma
yan bir uratr. Alain Ahlak asla komu iin deildir, di
yordu ve haklyd da. Komuna cmert olmalsn demek
le cmert olunmaz. Komuna cesur olmalsn demek ce
sur olmak deildir. Ahlak olmak ahlakl olmakla ayn ey
deildir. Mac-Mahon ya da pritenlerin benimsedii ahlaki
dzeni benim ahlak dzeyi diye tanmladm eyden ayran
da bu. Ahlak dzeyi ahlakilikten uzaklap ahlak olmaya
balad m tehdit edici bir hal alr.
Eer bu ayrm konusunda bana hak veriyorsanz, ahlak
bir namussuzun neye benzeyeceini de grebiliriz, oysa
ahlakl bir namussuzun neye benzeyeceini grmek zordur.
Bu nedenle de, dier dzeylerin aksine, en ktsnden kor
karak ahlak dzeyini snrlandrmamza gerek yok.
Bu dzeyin snra ihtiyac yoksa bile (nk fazla ahlakl
olmak diye bir ey olamaz) tam am lanm aya ihtiyac var n
k ahlak kendi kendine yeterli deil. Grevlerini hep yeri
ne getiren bir birey dnn, ama tek yapt da bu olsun.
Bu kiinin namussuzun teki olmayaca kesin. Ama bu kii,
kltrmzde doru ya da yanl nedenlerden olsun tarih
olarak, ahlak bekisi diye tanmlayacamz biri olur. Ahlak
bekisi ahlaki kurallara noktas virglne kadar sayg gste
ren ama znde bir eyin eksik olduunu hissettiimiz kii
lik yapsdr. Bizim kltrmzde ahlak bekisinde olmayan
zellik nedir? 2.000 yllk Hristiyan medeniyeti, hatta 3.000
yllk Yahudi-Hristiyan medeniyeti bu soruya etkileyici bir
aklk ve srarla u cevab verir: Ahlak bekisinin eksii sev
gidir. Bu nedenle drdnc dzeyin -u ana kadar bo ka
lan - yerini iyice belirtmekte fayda var. Buna (dilin sunduu
term inolojik ayrmdan yararlanarak) etik dzey diyorum,
yani sevgi dzeyi.

Etik dzey

Bu esasen son derece basit terminolojik bir anlama. Fran

szcada ahlak (m orale) ve etik (ethique) szckleri ayn an
lamda kullanlr. Ama bir szck bir kavramn yerini tuta
maz. Burada aklamaya vaktim olmayan (Kanttan ve Spi-
nozadan esinlenen)13 kimi felsefi nedenlerden tr, dili
mizin bize sunduu bu szcklerin her birini farkl anlam
larda kullanma alkanl edindim. in kolayna kamak
gibi de olsa yle diyelim: Ahlak grev duygusuyla yaptk-
larmzdr; etik de sevgiyle yaptklarmzdr. O yzden de
drdnc dzey ahlak dzeyini snrlandrmaktansa (ah
lak ve sevgi bizi hemen hemen bep ayn hareketlere ynlen
dirir) onu tamamlar ve daha teye tar: Etik dzeye, sev
gi dzeyine.
Drdnc dzey isel olarak nee ve keder kartl etra
fnda yaplanmtr. Aristo, Sevmek zevk almaktr,14 derdi.
Spinoza bu fikri tasdik edip ekler: Sevgi, herhangi bir se
bepten kaynaklanan bir fikrin elik ettii needir; nefret ise
herhangi bir sebepten kaynaklanan bir fikrin eliinde ge
len kederdir.15
Bu da u anlama gelir: Etik dzeyi istek yaplandrr. Bu is
tek, gcn hem ikili doa/kltr anlamnda hem de zevk/
ac ve nee/keder kutuplamas ekseninde uygular.15 Spino-
zayla Freud da bu noktada hemfikirdirler. Ama bu konu
ya baka yerlerde17 fazlasyla deindim, burada tekrar etme
me gerek yok.

13 Morale ou ethique?, Valeur et virite, PUF, 1994, p. 183-205. Ayrca bkz. Ei

tim ve Gelecek Aratrma Grubu (Groupe de recherche pour leducation et la
prospective) iin verdiim konferans metni, Ethique, morale et politique,
Parcours, no. 9-10, Les Cahiers du GREP Midi-Pyrenees, Toulouse, 1994, s.
199-256.
14 Ethique d Elidim e, VII, 2, 1237 a 37-40 (Decarie, Vrin, 1984, s. 162).
15 Ethique, III, 6. ve 7. tanmlamalar.
16 Ayn eser, 9. nerme, 1.-3. tanmlamalar.
17 L e Petit Traite des Grands Vertus [Byk Erdem ler Risalesi] kitabmn 18. b
lmne baknz. zel ve kendine has olan Spinoza ve Freudn ilikisi (ya
ni bir Freud okuyucusunun Spinozay kullan biimi) bkz. Spinoza contre
les hermeneutes isimli makalem, Une iducation philosophique, PUF, 1989, s.
245-264
 Dierlerinde olduu gibi, bu dzey iin de sorulacak soru ^
snrlarn nerede ya da eksikliinin ne safhada olduu. Dr- '
dnc dzeyi snrlandrmak m gerekir, tamamlamak m?
Ve nasl?
ncelikle sevgiden stn olan ve onun snrlandracak
ya da tamamlayacak pek bir ey gremediimi sylemem
lazm. Bunun bir nedeni de Tanrya inanm yor oluum.
nanl biri pekl btn dzeyleri talandracak ve tutar
llklarn salayacak ve tanrsal ya da doast olarak ta
nmlayabileceimiz beinci bir dzey ngrebilir (ki bence
kendi asndan ngrmelidir de). nann, bazen bunun da
ha kullanl bile olacan dnyorum. Ama, basite sy
leyecek olursam, inanl olmadm iin bu dzeyi benim-
seyemiyorum. Bunun eksikliini ok ektiimi de syleye
mem dorusu. Sonsuz sevgi (sevgiyi snrlandrmazsak el
de edeceimiz ey en kt ihtimalle sonsuz sevgidir) iki ne
denden tr korkulacak bir ey deil: Birincisi, kendimiz
iin sonu olmayan bir sevgiden daha ok ne isteriz, bilmiyo
rum; kincisi, bizi esas tehdit eden ey, aramzda kalsn, son
suz sevgi deil.
Augustin Sevginin tek ls lsz sevmektir, der.
Hl bu ly tutturamadk. Yakn evremizden biraz k
tmz anda sevgi genellikle yokluuyla gz alyor. Parla
masna parlyor ama ta uzaktan: Bizi aydnlatyor - bu ne
denle sevgi bir deerdir-, ama bir o kadar da yetersiz kal
yor. Bu bana Alainin adalet hakkmda yazdklarn hatrlatt:
Adalet diye bir ey yok ve zaten bu yzden adaleti biz yap
malyz. Ayn eyi gnlden sevgi iin syleyebilirim. He
men hemen herkes iin sevgi en yce deerdir. Ama bu yz
den gereklii konusunda hayal grmemize gerek yok. Sev
ginin sonsuzluunu ve snrsz kudretini Tanrda bulanlar
ne mutlu. Benim de dahil olduum dierlerinin sevgiyi daha
az sevdii sylenemez. Sevginin asla fazla, hatta yeterli bi
le, gelmeyeceini biliyorlar. Ellerinden geldiince kendile
rini avutmaya alyorlar ya da aslnda kendilerini avutma
mak iin her eyi yapyorlar. Ama ister inanl ister inansz
olalm hepimiz u yeryznde sevginin snrllyla, dolay
syla da (sonsuz olmak istedii iin) yarm kalmlyla ba
a kmak zorunda kalyoruz; bu bizim etik dediimiz ey ve
etik de bu yzden gerekli.
Az nce bahsettiim ak sadece ve sadece bu drdn
c dzeyde bir araya geliyor: Gerek ak, zgrlk ak ve
insanlk ak. Sevgi dier dzeyleri de, onlar snrlamadan
yani sistemi denetlemektense daha ok (zne iin) bir mo
tivasyon olarak, mdahale ediyor. Ekonomi iyi bir rnek
oluturur: Para ya da rahatlk ak, para ya da rahatlk sahibi
olmaya yetmese bile, ekonomiye etki ediyor. Birinci dzey
de, gerek ak (zellikle bilimciler iin) motivasyon kayna
oluyor ama bilimsel ispatn yerini tutamaz. kinci dzey
de de zgrlk ak bir itici g ama demokrasi iin yetmez.
Peki ya insanlk ak? Ahlakn olmad yerde var olmas
zor. Demek ki, kendilerine ait izafi zerklik ve aralarndaki
etkileimle (hibiri dieri olmadan dzgn ileyemez) bera
ber bu drt dzeye de ihtiyacmz var.
 NC BLM

Kapitalizm Ahlaki midir?

Szn ettiimiz bu drt dzeyle (beinci dzeyi herkesin

inancna ya da inanszlna brakalm) hepimiz karla
yoruz. zetleyelim: Teknik-bilimsel (ya da ekonomik-tek-
nik-bilimsel) dzey, i yaps mmkn olanla olmayann et
rafnda kuruludur ve kendi kendini snrlandrma zellii
ne sahip deildir. O nedenle de snrlar dardan ikinci bir
dzey tarafndan izilir. Bu kincisi hukuki-siyasi dzeydir
ve yasal olanla olmayan kartl zerine kuruludur ve o
da kendini snrlandrmaktan yoksundur. Onu da bir n
c dzey snrlandrr: Ahlak dzeyi (dev ve yasak). Ahlak
dzeyi de etik, yani sevgi dzeyiyle tamamlanr ve daha te
ye tanr.

Ahlak ve ekonomi

Size hzlca sunduum bu dzeyler ayrmnn, kitabn bal

n oluturan Kapitalizm ahlaki midir? sorusunu yantla
mama nasl bir yardm olacak?
yle: Kapitalizmin ahlaki olduunu iddia etmek, birinci
(ekonomik-teknik-bilimsel) dzeyin ncye (ahlaki d-
zeye) tbi olduunu sylemek anlamna gelir ki bu bence iki
dzeyin i yaplanm alarndaki fa rk llk nedeniyle sz konusu
bile olam a z. Mmkn olan ve olmayan, muhtemelen do
ru olanla kesinlikle yanl olan, ancak iyilik ve ktlk ya
pabilirler.
Bilimcilii (scientisme) ve ekonomizmi zellikle korkun
klan da budur. Hele ki bilimin ve tekniin srekli ilerleme
kaydettiini gz nnde bulundurursak. Merhametsiz ger
ek Tanr deildir, derdi Pascal.1 Gerein daha az gerek
olduunu gstermez tabii bu durum. Ama daha az insani ol
duunun gstergesidir. Gerei aramak her zaman meru-
dur ama asla gerekle yetinmemek gerekir. Rabelaisden bi
liyoruz ki Vicdansz bilim ruhun harabesidir. Bilimler ger
ein kendisi deildir (sadece bilgidir ve sahip olduumuz
bilgiler her zaman eksik ve izafidir) ve bilim cilik de bilim
deildir: Bu, bilimin her eye yetmesini ve zellikle de ahla
kn yerini almasn isteyen bir ideolojidir (ve bu haliyle hi
de bilimsel deildir). Bilimcilie kar kmak bilime kar
kmak deildir; bilimi kullanarak aldatmaya direnmektir.
Teknokratizme kar kmak teknii sulamak deildir; ken
dini tekniin ellerine brakmaya raz olmamaktr.
Ayn ey ekonomi iin de geerli. Bilimlerin ahlak olmaz,
hele tekniin hi olmaz. Peki hem bir teknik hem de bir bi
lim olan ekonominin nasl ahlak olabilir ki o zaman?
Birka rnek:
Bir muhasebeci mterisine 2 art 2nin 4 ettiini syl
yor... Mterisi u cevab verse muhasebecinin yzn d
nn hele: Evet, evet yle diyorlar ama, bu sizce bu ahla
ki midir? Aslnda hayatn ne kadar zor olduu dnlrse
2 art 2nin 5 etmesi, en azndan baz durumlarda, herkesin
gerekten iine gelirdi... Oysa muhasebeci iin bu byle de
1 Pensees, 926-582.
ildir. yle bir cevap verecektir: Durun ya, beni korkutu
yorsunuz! Ahlakla uramyorum u anda aritmetik yapyo
rum. Aritmetikte ahlakn ii n e! Byk mantk 20. yzy
ln banda yle demiti: Mantkta ahlak olmaz. Haklyd.
Aritmetikte de olmaz.
Bir konferans ve tartma iin bir fiziki davet ediyorsu
nuz. Einsteinn mehur denklemini, E=mc2yi, anlatyor:
Enerji ktlenin arlyla k hznn karesinin arpm
na eittir... Aranzdan birisi yle bir ey dese yznn ne
ekle gireceini dnn: Evet, evet, yle derler ama bu
nun atom bombasn patlatan ey olduu dnlrse, ahla
ki midir bu? Fizikinin cevab u olur: Ayn ey deil ki!
Ben ahlak dersi vermiyorum, fizik anlatyorum. Fizikte ah
lakn ii olmaz!
Bir akam televizyonda hava durumunu seyrediyorsunuz.
Diyelim ki alt haftadr yamur yayor. Ve ite hava duru
munu sunan bay ya da bayan en akrak bir ekilde yle di
yor: Sevgili izleyenler, yann hava dzelecek. Gerekten, ya
ni 6 haftadr sren yatan sonra yann yine yamur olsay
d hakkaten ok ahlaksz bir durum olurdu! Kendi kendi
nize yle derdiniz: Bu adam/kadm tamamen akln kar
m ! nk meteorolojinin ahlakla ilgisi olmadn bili
yorsunuz.
Aritmetikte, fizikte ya da meteorolojide ahlak yok... Peki
neden ekonomide olmasn bekliyorsunuz ki?
Aslnda herkesin bunu istediini biliyorum. Birka sene
nce bu konuda verdiim bir konferansta bana itiraz eden
cesur bir kadnn syledii bir eyle ilgili. Konferans Beli
kann Namur ehrindeydi ve tarihi Renault-Vilvoorde fab
rikasnn kapanmasndan birka ay sonrasna denk gelmiti.
Belikal kardelerimiz iyice kapitalizm kart olmulard,
zellikle de Fransz kapitalizmine kzgndlar. Sunumumda
az nce verdiim rnek zerinde durmutum. Soru ce
vap ksmna geildiinde bir kadn bana feci sinirlenmi bir^
halde mikrofonu eline geirdi ve itiraz etti: Syledikleriniz'
dpedz utanlacak eyler! Elmayla armudu kartryorsu
nuz! Ve aklamaya balad: Aritmetik dediiniz rakamdr,
fizik dediiniz kk paracklardr, meteroloji hava ktle
leridir, basntr... Ekonomi ise adamlardr, kadnlardr! Ta
mamen farkl bir durum bu !
Ben de yle cevap verdim kendisine: Peki tamam, ba
ka bir rnek verelim. Bir irket patronunu dnn, yiye
cek iiyle urasn. irketi iin bir yatrm yapmay planla
yan bir unlu mamuller sanayicisi. Doru bir karar verebil
mek iin bir danman arsn: irketim iin baya nemli
sonular olacak, nmzdeki on yl etkileyecek bir yatrm
yapma aamasndaym. Sizi ardm nk kararm vere
bilmem iin, zellikle de amortisman ve krllk hesaplann
yaparken kakaonun fiyatnn nmzdeki yllarda nasl ge
lieceini bilmem gerek. Danman yle bir cevap verse bu
irket patronun yznn nasl bir ekil alacan dnn:
Sayn genel mdr, hi endielenmeyin! Kakao rayici
hissedilecek ekilde artacaktr.
- Hadi ya! Neden? Nasl bu kadar olumlu konuuyorsu
nuz?
- ok kolay, ok uzun zamandr rayi o kadar dk sey
rediyor ki, eer biraz ykselmezse gerekten byk bir ah
lakszlk yapm olur!
Bunun zerine danman ya teekkrn alp gnderi
lir ya da, eer maal alansa uzun bir izne karlr n
k herkes deli olduuna kanaat getirmitir. Hepimiz biliriz
ki ahlak ne kakao ne de baka bir maln rayicini hibir za
man ne drm ne de ykseltmitir. Ekonomide bu an
lamda ahlak yoktur.
Evet, ekonomi kadnlar ve erkeklerden oluur. Ama onla
ra ne tek tek ne de toplu olarak boyun emez. Herkesin eko
nomik bymeyi arzu etmesi ekonomik durgunluk yaan
masn engellemeye yetmez. Herkesin refah istemesi yoksul
luun ortadan kalkmasna yetmiyor. Vicdandan ve iradeden
yoksun olan ekonomi nasl ahlaki olabilir ki? Piyasann ne
grnmez bir eli (Adam Smithin bahsettii grnmez el bir
metafordan ibaretti), ne de gizli bir iradesi var: Althusserin
dedii gibi sadece znesi ve amac olmayan sreler2 var.
Bu sz genelde bu sre znelerin roln dikkate almyor-
mu gibi yanl anlalmtr. Bu' bir yanlg. Bu sz aslnda
tarihin bir kii olmadn, dolaysyla bir iradesi ya da hede
fi olmadn anlatr. Bu bireyin iradesizleip atalete dmesi
iin bir sebep deil ki! Ekonomi iin de ayn eyi syleyebi
liriz. Ekonomi iradesi, tercihleri ve amalar olan bir kii de
ildir. O halde nasl bir ahlak olsun? Bu yzden ekonomi
nin gnn birinde ahlakl bir sre olarak ileyeceini bek-
lemeyip, ahlakl olmak biz znelere der!
Bana yle kar klabilir: Ekonomi bireylerin aklc dav
randn varsayar. Her birey hendi rahatln artrma aba
sndadr. Bu varsaym kendi bana bir ahlak deil midir pe
ki? Hayr deildir. nk bu kar iin davranmaktr, dev
anlayyla deil. Dahas, aklc olan her zaman makul de
ildir. Esas nemli olan bir dier neden de u: Aklc davra
n her zaman erdemli deildir. Bir katil (kendi karn ar
tracak ekilde) aklc davranabilir ama bu onu daha az su
lu yapmaz.
rnekleri daha da oaltabilirim. Neden 80li yllarda enf
lasyonda d yaadk? Ekonomistler bu soruyu tartyor
ve kimi zaman elien ama genellikle birbirlerini tamamla
yan aklamalar getiriyorlar. Ama hibir ekonomistin sun
mad ve asla sunmayaca bir cevap var: Bu da 8 0 lerde
enflasyonun ahlaki nedenlerden tr dm olabilecei.

2 Louis Althusser, Remarque sur une categorie: Process sans Sujet ni Fin(s),
Reponse d John Lewis iinde, Maspero, 1973, s. 69-76.
Halbuki bu son rnekte beni en ok ilgilendiren ey de bu,
hepimizin enflasyonun dmesini istemek iin ok gl
\
ahlaki sebepler var. Evet, ama hepimiz enflasyonun bu ahla
ki sebeplerle dmediini biliyoruz.
yleyse radikal bir tez ne sryorum: Birinci (ekono-
mik-teknik-bilimsel) dzeyde hibir ey hibir zaman ah
laki olamaz. O yzden ahlaki olmamas da sz konusu ola
maz. Ahlaksz olabilmek iin bata ahlakl olabilme zelli
ine sahip olmak gerekir. Siz ve ben ahlaksz olabiliriz n
k ahlakl da olabiliriz. Yamur ne ahlakl ne de ahlaksz
dr. Yamurun ieklerin amasna ve sebzelerin bymesi
ne yarad zaman iyi kalpli, sellere sebep olduu ve futbol
oynanmasn engelledii zaman kt kalpli olduuna sade
ce ocuklar inanr. Yamurun asla iyi ya da kt kalpli, ah
lakl ya da ahlaksz olamayacan biliriz. Kendi kurallar,
sebepleri ve ikin bir mant vardr ve bunlar deer yargla
rndan bamszdrlar. Petrol kurlar iin de ayn durum ge-
erlidir: Ahlaka deil ekonominin gidiatna, (siyasi olanlar
da dahil) kresel boyuttaki g ilikilerine (mesela Ameri
kann rol buradaki birinci dzeye ait bir e konumunda
dr) ve son tahlilde arz talep ilikilerine baldr. Bunun gibi
ana kaynaklarn ya da parann yerine getirecekleri devleri
yoktur, sadece kendi ilerini yaparlar.
Bu, psikolojik etkenlerin ekonomiye dahil olmadklar an
lamna gelmez (muhakkak dahil olurlar). Btn piyasala
rn gvene son kertede ihtiyac var. Ama bu gven psiko
lojik ve sosyolojik bir olay olarak birinci dzeye ait bir e
dir, ahlakla ilgisi yoktur. Hatta bireylerden ok piyasalarn
bir zelliidir. Bir kyafet ya da araba alrken reticileri ya da
satcy kiisel olarak tanmam gerekmez, ahlaki durumlar
n deerlendirmek zorunda da hi deilim (kim yapabilir ki
bunu?). Piyasann durumu (dardan yasal boyutta snrla
r belli olarak) yapacam alverie karar vermemi salaya
cak gveni yaratmaya yeter. Satc kt kalpli bir adam m?
Ne bileyim ben! Bilmeme de gerek yok. Kendisiyle son dere
ce drst bir alveri yapmam engellemez ki bu. Yoksa bir
aziz mi? Bilmiyorum ve zaten bu bilgi kendisiyle yasaya uy
gun bir alveri yapmam etkilemeyecek. Elbette ki bir do
landrc olduu kesinlemi kiilerle i yaplmayaca kesin:
Ama bu ahlaki deil ekonomik bir kesinlik (yaptm tek ey
karma uygun davranmak). Bu yzden de pek ok dolan
drcy piyasann kendisi safd brakr. Piyasann gvene
ihtiyac vardr ve bu gveni tehlikeye atan herkesi cezaland
rr. Bu gvenin ve bu cezann ahlakla ilgisi yoktur ve o yz
den de son derece etkindir. Piyasadan (piyasa yetmezse de
hukuktan) kaynaklanrlar. Byle olmas da gayet iyidir. Eer
her alveriten nce tccarn ahlakn gzden geirmek zo
runda kalsaydk ticaretten geriye ne kalrd?
Birinci dzeydeki her ey ne ahlakidir ne de ahlaktan yok
sun, nk ahlak-tesidir (am oral). Burada ahlak-tesi diye
rek ahlaktan tamamen arndrldn kastediyoruz. Bilimin
ahlak yoktur diyordum. Bilimin nesnesinin de ahlak yok
tur. Bu durum, ahlak bir nesne olarak alrsak ahlak iin de
geerlidir, sylemeden gemeyelim. Ahlak bilimi yapmak el
bette mmkndr ve bu ahlaki tasvirlerin bilimsel (sosyolo
jik , psikolojik, tarihi) bir incelemesini ierir. Ama bu bilim,
ahlak bir olay olarak ele alr ve onun hakknda (nedenleriy
le) aklamalar yapar, (deerlere ynelik) yarglamada bulu
namaz. Wittgenstein bunu Corference sur lethiqueinde gr
mt. Bitmemi bile olsa, dnyann tam bir tasvirini yani
btn doru nermeleri ieren bir kitap ancak deer yargla
rmzn tmn anlatan bir kitap olabilir. Ama bu deer yar
glarm yarglamaz. Bu kitapta sadece olaylar olacak, olay
lar -olaylar-, ahlak deil.3 renmek yarglamak deildir:

3 Ludwig Wittgenstein, Leons et Conversations, Gallimard, coll. Idees, 1982,

s. 146.
Ahlak, birinci dzeyde gelien bir durumu tasvir etmek ve ^
anlatmak iin uygun ara deildir.
Bu zellikle de birinci dzeye ait olan ekonomi iin, dola
ysyla da kapitalizm iin byle.
Ekonomi nedir? Hem bir bilimdir (ngilizce econom ics),
hem de bu bilimin inceledii nesnedir (the econom y). re
tim, tketim ve bireyler, irketler (mikro ekonomi) ve top
lumlar ve dnya leinde (makro ekonomi) -h em rnler,
hem de hizmet olmak zere- mallarn deiimiyle ilgili her
eyi ierir. Piyasa ekonomisi bu olgulardan sadece bir tane
sidir. Piyasa arz ve talebin karlamasdr. Piyasa ekonomi
si, piyasann (para araclyla ve rekabet koullarnda) bu
karlamaya, yani arz-talep yasasna tbi olmas durumu
dur. Bu tm ticari mallarn, elbette dalgalanabilen, bir fiya
t olmasn gerektirir ki maln deerini belirleyen de bu fi
yattr. Bu durumda satlk olmayan -fiyat olmayan- her ey
ekonominin dnda kalr ve ayn sebeple ekonomiye etkisi
de olmaz. Kakao rneindeki gibi kakao rayici arz-talep ya
sasna tbidir. Ahlakn bu ite etkisi yoktur. Ekonominin de
ahlaka etkisi olmaz. Ahlaki olarak kimsenin a kalmamas
gereklilii, ekonomik olarak buna imkn olmas ya da olma
mas hakknda bir ey ifade etmez.
Dzeylerin ayrm. Fiyatlar belirleyen ahlak deil, arz-ta-
lep yasasdr. Deeri belirleyen erdem deil, itir. Ekonomiyi
yneten devler deil, piyasadr. Kapitalizm, en hafif deyi
le, buna bir istisna deildir. yleyse balktaki Kapitalizm
ahlaki midir? sorusuna cevabm: Hayr. Ama kesin olarak
tespit etmek (kukuya mahal brakmakszn) isterim: Kapi
talizm ahlaki deildir. Ahlaksz da deildir. Kapitalizm -ta
mamen, kknden ve kesin olarak- ahlak-tesidir.
Buradan bana nemli gelen ilk sonucu karyorum: Eer
kapitalist bir toplumda ahlak olmasn istiyorsak (ve kapita
list bir toplumda da ahlak olmaldr), bu ahlak ancak ekono
minin dnda bir yerden gelebilir. Sizin yerinize piyasann
ahlakl olmasn beklemeyin!

Marxn yanlgs

Kapitalizmin bu temel ahlak-tesi zellii onu mahkm et

meye yetmez. Bir kere bu, genellikle, asla vazgeemeyecei
miz ekonominin ahlak-tesi zelliinden kaynaklanr. Ay
rca bildiim kadaryla kapitalizrhe alternatif olacak inand
rc baka bir model de yok artk. Son olarak, asgari bir ah
lak gerekliliiyle sapland yerden kamayan Marksist sos
yalizmle rekabetinde kapitalizm gcn ksmen bu ahlak-
tesilikten alr; bunu i iten getikten sonra grdk. Kapi
talizmin ikin ve ahlak-tesi rasyonelliinin, kendine bilim
sel diyen sosyalizmin (baka bir dzeyden, politik dzeyden
geldii iin) gya makul ve yce ahlakn yendiini kabul et
mek zorundayz.
Marxn temelde hedefi ekonomiye ahlak kattrmakt.
Birinci dzeyin nc dzeye tbi olmasn istiyordu. Ki
tabnda yabanclama ve smr kavramlar etrafnda d
nen olay budur. Bu kavramlar ahlakla ekonominin snrn
dadr: Birinden dierine geii salarlar. Marx eitsizlie son
vermek istiyordu. Bunu da, snrlarn daha batan grebil
dii yeni bir blm politikas yaparak, ya da hi inanma
d insanlarn vicdanna brakarak yapmay dnmedi, in
sanlar ekonomik olarak eit yapacak yeni bir ekonomik sis
tem yaratarak yapmak istedi. Ahlaki olarak haksz olduu
nu dnemeyiz. Ama bu i ekonomik olarak nasl mm
kn olacakt? Marxm zaaf politikasnn gerektirdii an
tropolojik aralara sahip olmamasyd. Yoksa, antropolojisi
doru. Salam bir materyalist olarak, insanlarn ncelikle
karlar dorultusunda, yahut karlar olduuna inandkla
r dorultuda hareket ettiklerini dnr. Hatta benim ah
sen syleyeceimden daha ileri gidiyor: Bireyler sadece ve^
sadece kendi karlarna bakarlar ve bunun, onlarn gzn
de, ortak karla uyumas mmkn deildir.4 O halde ne
den ortak kara uygun davransnlar ki? Peki bunu yapmaz
larsa komnizmden geriye ne kalr? Marksizmin topik bo
yutu burada ortaya kyor ite.5 Marxm tasarlad ekliy
le komnizmin baarl olabilmesi iin en azndan bir kou
lun yerine gelmesi gerek: nsanlarn bencil olmay brakp
ortak karlar kendi karlarndan stn tutmalar gereki
yor. Bunu yapabilseydik, komnizm baarl olurdu. Yoksa,
ans yok. nsanlar bencil olduklar iin ve kitleler boyutun
da, kendi karlarm ortak kardan stn tuttuklar iin ko
mnizmin baarsz olmas kanlmazd (Sonradan konu
mas kolay, kabul ediyorum, ama madem byle oldu, fayda
lanmak lazm). Ahlakn gerekletirmekte baarsz olduu
eyi bask yoluyla yapmak zorunda kalnd iin komniz
min totaliter bir hal almas da aslnda kanlmazd. 19. yz
yldaki gzel Marksist topya andan 20. yzyln baskc
korkunluuna da ite bu ekilde getik. Ya hayalden vaz
gemek ya da insanl dntrmek gerekiyordu. nsanl
dntrmeye (propaganda, beyin ykama, eitim kamp
lar, psikiyatrik hastanelerle...) kalktk ve malum kanl hs
rana tank olduk.
Kapitalizmin dehs, daha dorusu (kimse tarafndan ya
ratlmad iin) kendi mant, gndelik ve faal z, Spino-
zann dedii gibi, isel gc (conatusu) ,6 dzgn ileyebil
mesi iin insanlardan olduklar gibi davranmalarndan ba
4 L ideologie allem ande, I, Bibi, de la Pleiade, III. cilt, s. 1064. Elbette Marxn
gnlnden bu kartl diyalektikletirmek geer: Bkz. A.g.e., II, s. 1203 ve
sonras.
5 Bu durumu Traiti du disespoir et de la beatitude kitabmda uzun uzadya anlat
tm. 2. blm, 5. ksm.
6 Bkz. Ethique, III, 6. ve 7. nermeler ve ispatlan. Bu kavramn sosyal ve siyasi
hayata uygulan iin bkz. Laurent Boveun Spinozann T raiti politique kitab
na yazd nsz, A.g.e.
ka bir ey istememesinde yatyor: Bencil olun, sadece kendi
karnzla ve mmknse akllca ilgilenin, bylece her ey
en iyiye doru olmasa da -nk bu bir hayal- ekonomik
olarak en verimliye doru gidecek ki bu da piyasann ta ken
disi. Guizotnun ok bilinen ve sklkla aptalca eletirilere
maruz kalan, Zenginlein! ifadesini hatrlyoruz. Sevimsiz
bir ifade, kabul ediyorum, ama tamamn hatrlayacak olur
sak7 (ki bir buyruk ne dorudur ne de yanl) kapitalizmin
ruhunu bundan daha iyi ne anlatabilir? Bir ruhun var ol
mak, hatta baarl olmak iin sevimli olmasna gerek yok.
Buna karlk Marxm sempatik ve uursuz hatas, pozi-
tivist ve bilimsel adan mmkn grmedii halde, ahlak
ekonomi seviyesine tamak istemesiydi. nsann insan tara
fndan smrlmesine, yabanclamaya, yoklua, sosyal s
nflara ve hatta devlete bir son vermek ve yetenei ve mes
lei ne olursa olsun, her bireyin tm ihtiyalarnn karlan
masn salamakt (Bu, sosyalizmde olduu gibi herkese a
lt kadar vermek deil, Critique du program m e de Got-
hanm komnizmi tanmlayan nl deyiiyle Herkese yete
nekleri lsnde vermektense herkese ihtiyalar lsn
de vermekti). Bylece ama, zenginliin ncelikle mal sahi
bi olanlara ya da kapitalizmde olduu gibi halihazrda zen
gin olanlara deil, alanlara, ihtiya iinde olanlara (prole
terlere) gitmesini ve bu ekilde de adaletin ve eitliin h
km srmesini salamakt. Ahlaki olarak daha iyisini hayal
edemeyiz. Ama ekonomi bunu hangi mucizeyle gerekleti-
rebilirdi ki? deal olan bu, evet. Ama tam da bu sebeple akil
bir zihnin buna inanas gelmiyor.

7 alarak ve biriktirerek zenginlein! Ska verilen ifade bir uydurmaca ola

bilir. (bkz. G. de Broglie, Guizot, Perrin, 1990, s. 333-334).
Altn dana \
Bu, derhal Marx pe atmak iin de bir sebep deil. Kom
nizm hayali kt. te yandan, kapitalizm analizi hl pek
ok adan en aydnlatclarndan biri.
Bu da kapitalizme hayran olmak iin bir sebep deil. Onu
tm gerekliiyle dnmek en iyisi - bu bizi kapitalizme
inanmaktan (neredeyse din biimde) vazgeirir.
Kapitalizm nedir? Size anlaml ve birbirini tamamlayan iki
tanm sunacam.
Klasik birinci tanm olduka betimsel ya da yapsal, kapi
talizmin nasl meydana geldiini anlatyor. Bu ayn zaman
da ngiliz klasik ekonomistlerin tanmn benimseyip geli
tirmekten teye gemeyen Marxm da tanm. Betimsel ya
da yapsal adan kapitalizm, retim ve deiim aralarnn
zel mlkiyeti, piyasann serbestlii ve maal alma ze
rine kurulmu ekonomik bir sistemdir (maal alma zel
lii dier ikisinin i piyasasna uygulanm halinden baka
bir ey deildir, bu nedenle kapitalizmin, piyasa ekonomi
sinin zaferi olsa gerektir). irket sahibi olanlar (hissedarlar)
irket sahibi olmayanlar (cretliler) -gnll szleme ve
maa karl- altracaklar. irket ortaklarnn kar a
lanlarn aldklarndan daha ok deer retmelerinde yatar.
Marxn artk deer dedii ey bu. Sosyalist bir lkede de bu
kural geerli: Herkes tkettiinden daha ok retmeli n
k herkes retim yapmyor ama (ocuklar, emekliler ve has
talar da dahil olmak zere) herkes tketiyor ve sosyal haya
tn (ordu ya da adalet gibi) retici olmayan harcamalarn da
yklenip bu alanlara da yatrm yapmak gerekiyor. Kapita
lizme zg olan, alanlarn artk deer retmesi deil, bu
artk deerin, en azndan bir ksmnn, retim aralar sahip
leri tarafndan ele geirilmesi. Bu diledikleri takdirde kapita
listlerin de almasna engel deil tabii (irket sahibi yne
ticilerin yapt bu); ama buna ok hevesli deiller. Ayrca,
gleri yettii taktirde maallarn altklar irkete hisse
dar olmalanna da engel deildir, ama onlarn maal alan
olma durumlarn da deitirmez. Sermayeyle emein at
mas, ardnda kim olursa olsun (patron mlk sahibi olsun
olmasn, maallar ie hissedar olsun olmasn), tm gcyle
devam eder, bu kapitalizmin zndedir.
Bunun pratik sonucu ne peki? Ele aldmz sorun er
evesinde, bu sonu bir totoloji peklinde karmza kyor:
irket, kendisine sahip olan kiiye ya da kiilere ait. Daha
korkun totolojiler de var. Eer irket kendisine sahip olan
kiilere (hissedarlara) aitse, yasal olarak onlarn hizmetinde
demektir: Mlkiyet kullanm hakk getirir. O halde MEDEF
ve CJD* irket, mteri ve alannn hizmetindedir, de
diklerinde bo konumu oluyorlar. irket, sahiplerinin hiz
metinde olduuna gre bu doru olamaz!
Sosyal konuma kurallarndan skldm ve kendimi daha
iyi ifade edebilmek iin snrlar biraz zorlayacam. Elbet
te irket mterilerinin de hizmetindedir! Ne iin ama? u
nun iin kukusuz: irket sahiplerini tatmin edebilmenin tek
yolu mteri memnuniyetidir! Bildiim kadanyla, kapitalist
bir lkede irket sahiplerini tatmin etmenin amac, mte
riyi memnun etmek deildir. Tam tersidir: irket sahipleri
ni tatmin etmek iin mteriyi memnun ederiz (istiyorsa t
tn, alkol, aptallatrc televizyon programlar gibi kendisi
ne zararl rnleri bile satarak). irket elbette, ksmen de ol
sa, alanlarlarnn da hizmetindedir! Ne iin ama? unun
iin kukusuz: Mteriyi, dolaysyla da irket sahiplerini tat
min etmenin tek yolu, en azndan ksmen, emekiyi mem
nun etmektir! Aman sakn bizi yeni bir Teslise inandrmaya

(*) MEDEF (Mouvement des Entreprises de France) Fransada tm irketlerin y

neticilerinin ye olduklar federatif i adamlar rgt. CJD (Centre des Jeu-
nes Dirigeants) gen irket patronlarn bir araya getiren yap - .n.
filan almasnlar, sanki bu kii de eit koullardaym
gibi! Bu doru deil, hibir zaman doru olmad ve asla da
doru olmayacak. Kapitalist bir lkede alanlar mterinin
hizmetindedir ve mteriler de irket sahiplerinin. Ticaret
dediimiz budur. Hounuza gitmiyorsa, sevenlerine brakn.
Zaten epey bir zamandr sistem kendini kantlad, onun
adna uyduruk ahlaki mazeretler yaratmamza gerek yok.
Bir ekonomik sistem zenginlik retmek iin vardr ve bu
nu mmknse en az toplumsal, politik ve ekolojik zararla
yapmaya alr. Kapitalizm -kusurlarna ramen ve bazen
de onlar sayesinde- kollektivizmi bu adan yendi. Nok
ta. Ama zenginliin medeniyet ve hatta insanlk adna kabul
edilebilir bir toplum yaratmaya yetecei yanlgsna dme
meliyiz. Bu nedenle hem hukuka hem de siyasete ihtiyac
mz var. Hukuk ve siyaset de buna yetmeyecei iin ahlaka,
sevgiye, maneviyata ihtiyacmz var. Ekonomiden bunlarn
yerini tutmasn bekleyemeyiz!
imdi, ikinci kapitalizm tanmma geliyorum. Betimleyi-
ci deil ama ilevsel bir tanm, kapitalizmin nasl olutuu
nu deil, ne ie yaradn anlatyor. levsel olarak u tan
m neriyorum: K apitalizm zen ginlikle d ah a ok zenginlik
retmeye yarayan ekonom ik bir sistemdir. Bu, sermayenin en
bilinen tanmlarndan birinin tekrardr, sermaye zenginlik
yaratan zenginliktir. Eer kle altn olarak ya da kt pa
ra olarak yastk altnda sakladnz bir milyon avronuz var
sa, bu sizi kapitalist yapmaz, tedbirsiz yapar. Ahmaksnz-
dr ama kapitalist deilsinizdir nk zenginliiniz zengin
lik retmemektedir. Ama, bankada bin avroluk bir hisse se
nediniz varsa, kendi kk apnzda bir kapitalistsinizdir,
paranz para retmektedir (ya da retme potansiyeli vardr;
risk almadan kapitalist yatrm yaplamaz).
Kafamz yoran sorunun pratik sonucu nedir peki? Ol
duka aydnlatc bir sonu bu. Kapitalist bir lkede, siste
min znden kaynaklanan sebeplerden (bu sebepler, zen
ginlii bir zenginleme aracna dntrr) dolay, para p a
ray eker. Yani para en ok ihtiyac olana (fakirlere) gitmez,
en az ihtiyac olana gider; en azndan nesnel olarak, nk
onlarn zaten daha ok paras vardr. Kabul etmeliyiz ki eer
kapitalizme ahlaki ya da ahlaki olmayan sfatlarndan
birini yaktrmak zorunda olsaydk kincisi ok daha uygun
olurdu! Kapitalizmi ahlaki bulmamak aptallk olmasna ra
men (nk kapitalizmin esasl lahlak-tesilii onun ahlaki
olmamasna engeldir) onu ahlaki bulmaktan daha az buda
laca olurdu. Kimileri almadan zenginleirken kimileri a
lmaktan yorgun dyor ve gene de fakir kalyor. Sizce bu
ahlaki mi? Bir zengin iflas edebilir ve bir fakir zenginleebi
lir, diyeceksiniz belki. Evet, bu bazen olur. Ama olayn ge
nelinde pek grlmemitir. Kapitalist bir lkede zengin l
menin en iyi yolu zengin domaktr (feodal bir lkede de bu
byleydi). Beiinizde bir milyar avroyla doarsanz tabutu
nuzda ya da vasiyetinizde bir milyar avrodan daha fazla pa
rayla lmemeniz iin ya deli olmanz ya da finans danma
nnzn beceriksizin teki olmas gerekir! Para paray eker.
Kapitalist bir lkede zenginlemenin en iyi yolu zengin ol
maktr. Marx ve 20. yzyln sosyalist topyaclann rahat
sz eden ey buydu. Rahatsz olmalar doald; sadece bu
nunla baa kma yntemleri yanlt.
Marxm hatas ekonomiyi dardan deil (Marx ekonomi
nin bireylerin ahlaki vicdanna tbi olabileceini ya da ol
mas gerektiini dnecek kadar saf deildi), doal ola
rak adil, insan istismarnn olmad, (komnist) bir sistem
yaratarak ieriden ahlaka tbi tutmak istemesiydi. Bu, ahla
k ekonominin seviyesine getirmek istemekti. Ama dikkat!
Komnizm artk bitti diye tam tersini yapp ekonomiyi ah
lakn seviyesine getirme hatasna da dmemeliyiz. Kimile
ri der ki Kapitalizm hayat ve zgrlktr: almay ve ta
sarrufu, risk almay, giriimci ruhu, yaratcl dllendi- ^
rir... Fakirler bunu anlayamayacak ve bu paylatrmadan
pay alamayacak kadar aptallarsa onlann hatas! Kimilerinin
yasa tabletlerini* takip etmesi gibi borsann kurlarn takip
etmek... Buradan ters bir anlam kyor, daha dorusu ayn
anlam (yani ahlakla ekonominin kartrlmas) ama tersten
geerli oluyor ki bu da ekonominin karna oluyor bu sefer.
Hayat da ahlaki deil. Biyoloji bunu yeterince kantlyor. Ni
ye ekonomi ahlaki olsun ki o zaman? Hayat insan kemirip
bitiriyor, hayat ldryor. Toplumlarmza vermek istedii
miz model bu mu? Kimileri toplumu dnrken Marxm
yerine Danvini koyuyorlar, bunu anlayabiliyorum. Bu g
szlere kar glden taraf olmaktr. Kendileri bilirler. Ama
bunu bir ahlakllk simgesi olarak grmemizi beklemesinler!
Kapitalizm zenginlik yaratmaya yarar. Bunu da kendi ken
dine yalan sylemesini gerektirmeyecek kadar iyi yapyor.
Kabul mu edeceiz yani bunu? Yerine koyacak daha iyi bir
eyimiz olmad srece kabul etmek mantkl grnyor.
Ama nnde diz kecek de deiliz.
Kapitalizmden ahlak yaratmak, piyasadan din,8 irketten
put yaratmak anlamna gelir! Esas bunu engellememiz ge
rek. Piyasa din olmaya balarsa bu belalarn en bydr:
Altn dana felaketi** olur. Ve de zorbaln da en glnc
olur, zenginliin zorbal.

(*) Yahudi halk Msrdan vaadedilmi topraklara gerken Tannnn Musaya

gnderdii kanunlarn yazl olduu tabletler - .n.
8 Doruyla deeri birletirme yoluyla ki bu bana btn din sylemlerin z gi
bi geliyor: Doru ve yi, bir olurlar. Bu konuda bkz. Dieu [Tann] adl ma
kalem, Dictionnare philosophique, PUF, 2001.
( * * ) Kuranda ve Incildeki anlatlardan bir tanesi. Yahudi halk Msrdan vaade
dilmi topraklara gerken inan yolundan saparak yanlarnda getirdikleri al
tn taklan eritip bir altn dana yaparlar. Ve bu danay putlatrp ona tapma
ya balarlar. Allaha e koulduunu gren Musa altn danay ykar. Altn da
na imgesi zenginlie taparak gnaha girme eilimini simgeler - .n.
 DRDNC BLM

Dzeylerin Karmas:
Glnlk ve Zorbalk, Naiflik ya da Barbarlk

Balarken Pascaldan aldm belirttiim glnlk ve zorba

lk kavramlarn kullandm imdi.
Bu da beni nc noktaya getiriyor: Dzeylerin kart
rlmasna kar, zorbala ve glnle kar.

Pascala gre glnlk ve zorbalk

Neden bunlara Pascalc kavramlar diyorum? nk eer

Pascal biraz dikkatle yeniden ve yeniden okursanz g
lnlk ve zorbalk szcklerine zel birer anlam atfetti
ini grrsnz.
Glnlkle balayalm. Pascaln bu szckten anlad
sadece gln olan bir durum deil: D zeyler arasnda k a
rklk olduu her durumda glnlkten bahsediyor. Pas-
caln dzeyleri benimkilerle ayn deil. Onda tane oldu
unu hatrlatalm: Arzu dzeyi, ruh ya da akl dzeyi, gnl
ya da merhamet dzeyi. Bu dzeyden ikisini birbirine her
kartrdmzda Pascal zet olarak yle yazyor: Dikkat,
bu gln bir durum!
 D ncelerd e unlar okuyoruz rnein: Kalbin kendi ^
dzeni var, akim da eitli ilke ve kantlamalara dayanan bir
dzeni var. Kalbin ilkeleri baka trl iler. Sevginin neden
lerini ortaya koyarak sevilmemiz gerektiini kantlayanla
yz; bu gln olur.1 Ne demek imdi bu? u demek bey
ler: Yolda bir kadn durdurup Hanmefendi, rasyonelse
niz beni sevmeniz gerekiyor, size bunun nedenlerini anla
taym, derseniz size glp geer. Size gler ama syledii
niz eyi komik bulduundan deil, keke yle olsa, gln
bulduundan gler, bu da iyi bir balang saylmaz. Hat
ta eer benim konferanslarmdan birine katlm bir kadn
sa size yle diyecektir: Kendinizi gln duruma dr
yorsunuz! Hi mi Pascal okumadnz? Kalbin kendine ait bir
rasyonellii vardr, akl bunu anlam az Dnceler'den bildi
imiz nl bir kesit2 daha...
Demek ki, dzeylerin birbirine kartrld durumlar
glntr. Peki, zorbalk nedir? Gln olann iktidardr,
baka bir deyile dzeyler arasndaki karkln iktidar sis
temine dnm halidir. Pascal zorbala u tanm getiri
yor: Zorbalk kendi dzeyinden teye geen evrensel bir
iktidar iddias tamaktr.3 Pascala gre zorba, iktidar fik
riyle bile atan bizim dnemimizde sanld gibi otoriter
bir ynetim kuran deildir. Otorite Pascala gre bir erdem
dir, zorbalk ise asla deildir. Hayr, zorba, otoriter bir yne
tim kuran deildir, hibir meru mevkii olmad bir dzey
de yneten, yahut ynettiini iddia edendir. Yani, Pascalm
mkemmel ifadesiyle, tek bir yoldan elde edilebilecek e
yi baka bir yoldan elde etmeye alandr.4 rnein, Pas-
calm metnini izleyecek olursak, gl olduu iin sevilmek
1 Pensees, 298-283.
2 Kesit 423-277. Kalp ve akl dzeylerinin karmasndan kaynaklanan gln
lk iin bkz., kesit 110-282.
3 A.g.e., kesit 58-332.
4 A.g.e.
isteyen ya da bilgin olduu iin kendisine boyun eilmesi
ni isteyen ya da yakkl olduu iin kendisinden korkul
masn isteyen kiidir zorba.5 Demek ki u sylemler yanl
ve zorbacadr, diyor Pascal: ben gzelim, o halde korkul
mak benden; glym, o halde sevilmeliyim; yleyim...6
Pascal cmlesini yarm brakyor. Rahatlkla tamamlaya
biliriz: Bilginim, o halde bana itaat edilmeli. Ya da Gl
ym, o halde bana inanlmal...
Glnlkle zorbaln iktidarda (gerek ya da szde ol
sun, uygulanan ya da iddia edilen zorbalk olsun) i ie ol
duunu gryoruz. Zorba dediin sevilmek isteyen kraldr
(paternalizm ya da kendini yceltmeyle ilgilidir bu, hibir
kral Stalin kadar sevilmemitir), dierlerinin kendine inan
masn isteyen kraldr (dnemin Stalincileri ciddiyetle 20.
Yzyln en byk bilgesi, diyolard Stalin iin). Ve ayn za
manda iktidar talep eden bilge, kendisine boyun eilmesini
bekleyen ktr.
Pascaldan uzaklamadan bir kral hayal edelim; yle sy
lyor: Glym, o yzden beni sevmelisiniz. Hayal et
meye de gerek yok aslnda, nk btn krallar bunu sy
ler, bekler ya da hayal eder - krallklar bir irket ya da bir
niversite amfisi kadar bile olsa. Beni sevin, ben patronu-
nuzum!, Beni sevin: Ben sizin hocanzm ! Gln: D
zeyler karyor. Glsn -kralsn, patronsun (artk iyice
gszleen eitimcileri bir kenara brakalm )- yleyse sen
den korkalm, sana boyun eelim. Ama neden seni sevme
mizi istiyorsun? G sevilebilir bir ey deil ki!
Beni sevin, ben sizin patronunuzum, patemalizmin giz
li anafikri budur, patron glnldr bu. Beni sevin, ben
sizin hocanzm, eitimci paternalizminin ya da kendini be
enmiliinin altnda yatan dnce budur, bu da retmen

5 A.g.e.
6 A.g.e.
glnldr. Ve bunlar bu glnl dayatmak ister-
lerse ya da bunu dayatrlarsa zorbalarlar. Ne irket ne de
okul, aile deildir (ailede sevgi hkimdir, en azndan yle ol
maldr, ama okulda ya da irkette byle bir zorunluluk ola
maz). Bir hoca ya da patron oraya sevilmek iin gitmez. Eer
sevilirlerse -olmayacak ey deil- patron ya da hoca olduk
lar iin deildir bu.
Pascal glym, o halde bana inann, diyen kral da
gln bulur, sylediim doru nk patron benim, di
yen ivereni de. Gln: Dzeyler karyor. Glsn di
ye -k ralsn , patronsun diye- senden korkalm. Glsn
diye sana boyun eelim. Ama neden sana inanmamz is
tiyorsun? Pascalm dedii gibi, g inandrclk kazandr
maz.7 Bilgi, yetenek, iyi niyet inandrclk kazandrr. Sy
lediim doru nk ben patronum, demek (bunu dn
mek ya da ima etmek), dzeyleri kartrmaktr, gln du
ruma dmektir.
O halde aktan ve imandan vaz m gemeliyiz? Tabii ki
hayr. ster hoca, ister patron olsun, bireyin sevilmek iste
mesini ya da inanlmay beklemesini eletirenleyiz. Kim nef
ret edilmek ve aalanmak yerine sevilmeyi istemez ki? Kim
kendisine inanlmasn istemez? Gln olan sadece kendi
ne zg ve deitirilemez niteliklerinden dolay deil8 (ik
tidar, konum, mevkii gibi) durumla hibir ilgisi olmayan
zelliklerden dolay sevgi ya da inan beklemektir (ve bu da
iktidara gelince zorbala dnr).
Biat iin patron olmak yeterli saylr (aslnda hoca olmak
da yeterli saylr). Bu meslein bir parasdr. Sevilmek iin
se patron olmak hibir zaman yeterli olmamtr. Sevilmek
iin sevilesi biri olmak gerekir. Bu da bambaka bir eydir!
nanlmak iin de patron olmak asla yeterli olmamtr.

7 A.g.e.
8 Pascal bu noktann altn 688-323 arasnda izer (Quest-ce que le moi?).
nanlmak iin gvenilir olmak gerek, bu da gene bambaka
bir eydir. Bunlann farkl eyler olduunu unutursak ite o
zaman gln duruma deriz; hatta sahip olduumuz g
orannda da zorbalanz.
Bizim nl okullarmzdan birinde tlm bir gen
elemann alt irkette patronuyla stratejik nemi olan
bir konuda srttn dnelim. Delikanl akll ama
inatdr. Tartma sertleir. Sylecek sz kalmayan patron
sonunda yle der: Bu iin dofusu bu, nk ben patro
num ! Gen alan yle bir cevap verebilir:
- Sayn genel mdrm, size saygm sonsuz olmakla bir
likte, Pascal okumanz neririm, kendinizi gln duruma
dryorsunuz...
- Ne diyorsun? Patron muyum deil miyim?
- Ona hibir itirazm yok. Patron sizsiniz, ben de sizin ka
rarnz uygulayacam. Konumunuzu koruduunuz ve ben
de sizin iin altm srece de size boyun eeceim. Bu
nunla beraber, haksz olduunuza inanmama sebep olacak
gl nedenlerim varken, srf patronumsunuz diye beni size
hak vermeye zorlayamaya ne hakknz ne de imknnz ola
bilir. Beni irketinizde tuttuunuz srece size boyun eece
im ama haksz olduunuzu da dneceim.
Patronlarn insan kaynaklarn ynetmek iin bana ihti
yalar yok, bu i iin insan kaynaklar var ya da bu ii ken
dileri hallediyorlar. Ama ola ki byle bir elemana denk gel
diler, kendilerine onu iyi saklamalarn neririm. ncelik
le, bu delikanl Pascal okumu (az bulunan her ey kymet
lidir, bu delikanlnn maa artrlsa yeridir). kinci olarak,
belli ki bu cesur bir delikanl ve irketlerimizin byle cesur
elemanlara ihtiyac var. Son olarak ve en nemlisi, bu gen,
kendi ilerinde ok deerli ama ayn bnyede bulunmas zor
olan son derece nemli iki zellie sahip: taat etme hassasi
yeti (disiplin) ve dnme zgrl. Zamanmzn en cid-
di sorunlarndan birinin ancak ve ancak hemfikir olduklar
zaman itaat etmeyi kabul eden insanlann varl olduu fik- '
rinden ayrlmam beklemeyin. Dierleri ise boyun emeye o
kadar almlardr ki zaten itaatkrlktan hemfikirdirler, ilk
gruptakiler (en iyi ihtimalle) dnme zgrlne sahip
tirler ama disiplinden yoksundurlar, ikinci gruptakilerse di
siplin sahibidirler ama dnce zgrlnden yoksundur
lar. Oysa bizim toplumumuzun bu iki erdemi bartrmay
bilen insanlara ihtiyac var. Buna hem Cumhuriyetin, hem
de laikliin ihtiyac var. ktidara itaat etmeli, der Alain, ve
sadece akla sayg gstermeli. Bu da zorbala direnmektir.9

Astlarn zorbal: Barbarlk

19. yzyln patronlarna zg glnlk olarak paterna-

lizmi gsterdim ve buna patronlarn zorbal, dedim. Ama
bu glnln gemite kald anlamna gelmez. Paterna-
lizm ld m? Belki. Ama glnlk her dnemin, her or
tamn iidir. Her dnemin tehdit edici zorbalar ve zorbalk
lar olmutur.
Bu blm tamamlamak iin gnmzde bizi zellikle
tehdit eden ve dzeylerin karklna tekabl eden iki g
lnle, iki zorbala dikkatinizi ekmek istiyorum: Bar
barlk ve naiflik.
Barbarlkla kastettiim ne? Geni anlamyla, iinde ilerle
me kaydettiimiz medeniyetin kart. Barbar sadece acma
sz ve iddet uygulayan kii deildir, barbar, hibir yksek
deeri tanmayandr, sadece en aadakini bilendir, bunun
la vnen ve herkesi de oraya indirmek isteyendir.

9 Alaindeki (hem birbiriyle zt hem de birbirine balantl) boyun eme, sayg ve

direnme kavramlaryla ilgili olarak bkz. Le philosophe contre les pouvoirs,
Revue intem ationale de philosophie, Mart 2001, s. 121-162. Alan Pascal sevme
dii halde ona hayrandr ve onu anlamay baaran az bulunur 20. yzyl filo-
zoflanndandr.
 Daha ak olarak, benim drt dzeyden hareketle (Pas-
carnkileri saygyla kendisine brakyorum), barbarlk bir
dzeyi kendisinden daha alak olan bir dier dzeye boyun
emekten ibaret olan glnle, dzeylerin karklna,
zorbala tekabl eder, Barbarlk astlarn zorbaldr - ast
dzeylerin zorbaldr.

Teknokratik ya da liberal barbarlk

Siyaseti ya da hukuku (ikinci dzey) ekonomiye, teknolo
jiye, bilime (birinci dzey) tbi klmak istemek bir barbarlk
rneidir. Bu alanda iki ekol var: Teknokratik barbarlk (uz
manlarn zorbal) ve liberal barbarlk (piyasann zorbal).
ki okuldan bahsetmek mmkn nk baz durumlarda,
kimi ortamlarda ya da kimi zamanlarda, size yle bir ey di
yeceklerdir: Sevgili dostum, tabii ki egemenlik halka aittir,
hepimiz demokratz. Ama, takdir edersin ki halkn bir ey
den anlad yok.
(Gcn, tm iddialarda olduu gibi gerekliinden alan
bu iddiay iyi anlamaya zen gsterelim. Egemen halka hangi
konuda sorarsak soralm, soru eer biraz zor ya da karmak
sa, geneli itibariyle halkn olaydan bir ey anlamad kuku
gtrmez bir gerekliktir. Pascalm deyimiyle bu en bilgisiz
lerin fikridir.10 Maastricht referandumunu hatrlyor musu
nuz rnein? Kamz konuya vkf bir bilinle oy kulland?
Kendi adma konuacak olursam, ben evet oyu verdim ama
aklmda en ok bir sr iddia karsndaki kararszlm, ola
ya hkim olamamaktan kaynaklanan gvensizliim ve ken
dimi srekli olarak yetersiz hissetmem kald. Avrupann
kan neyi gerektiriyordu? Fransann kan neyi gerektiriyor

10 Pensies, 85-878. Pascaln istisnai bir derinlie sahip siyasi dncesi hakkm
da bkz. Pensies sur la Politique'e yazdm nsz, Editions Rivages Poche, Pe-
tite Bibliotheque koleksiyonu, 1992.
du? Benim kendi karm neydi? Pek bir ey bilmiyordum...
Oysa, olduka iyi bir eitime sahibim, zellikle de otuz yl*
dan fazladr siyasetle on yldan fazladr da ekonomiyle tutku
lu bir ekilde ilgileniyorum... Vatandalarmzn ounluu
nun benden daha bilgili ya da ehil olmalar bir mucize olur
du! Ama farketmez, demokrasilerde karar verenler en ehil
olanlar deil, en kalabalk olanlar. rnein cumhurbakan
seimini alalm: Adaylar arasndaki ztlklar, ortalama ehliyet
durumu normalde -eer aday seimi gerektii gibi yapldy
s a - adaylarn en yeteneksiz olannn dzeyinden aada ka
lan milyonlarca semen tarafndan tartlacak. Bunu demok
rasi kart olarak sylemediimi biliyorsunuz. Demokrasiyi
ancak snrlar tanyarak koruyabiliriz. Yoksa bilgi aristokra
sisi daha kt sonular dourabilir.)
Madem sevgili dostum, halk bir eyden anlamyormu...
nemli ya da kank bir soruysa mevzubahis (nemli konu
lar genelde kark olurlar), referandum ya da mecliste bir
tartma dzenlemektense -m illetvekillerinin de konular
sade vatandatan daha iyi anlamadn takdir edersiniz- uz
man bir grup ya da bilirkiiler toplamak daha yerinde olur.
Brakalm da karar ehil kiiler alsn! Bylece iler daha iyi
yrr (ki maalesef daha iyi yryor, Avrupa Komisyonuna
baksanza). Tek sorun u, bu mant sonuna kadar izleye
cek olursak, egemenlik halktan uzmanlara geer ve byle
ce demokrasiyi tamamen kaybederiz, iktidar konuyu en
iyi bilenlere verdiysek, ounluu oluturan halktan aldk
demektir. Demokrasiden geriye ne kald o zaman? Korka
rm ki hayaleti dnda hibir ey. Teknokratik barbarlk ite
byle, uzmanlarn zorbaldr.
iki ekoln varlndan bahsetmitim nk farkl durum
larda, farkl ortamlarda (ya da ayn ortamda ama farkl za
manlarda) yle bir sylemle de karlaabilirsiniz: Elbet
te sevgili dostum. Tabii ki egemenlik halkndr, hepimiz de
mokratz. Ama grdn gibi bu devlet de her yerde her e
ye karyor... Belki de doru. Ama bunu tekrar ede ede so
nunda devletin ortadan kalkmas baz zihinlere ekici gel
meye balyor. Tamam, gereki olalm, devletin tmden
yok olmas zor. Ama ynetim, adalet, gvenlik ve diplomasi
gibi temel grevlerini yerine getirmekle snrl ve -b an za
mannda gerekten nemli olan- dier tm konulan piyasa
nn o mehur kendinden dzenleyici mekanizmalanna bra
kan asgari devlet fikri ne kyor. ene belirtelim ki, bu pi
yasa iyi ileyebilir, evet! Tek sorun bu durumda egemenlik
halkn deil sermayenin ve sermayedarlarn olur. Buna da
kolay kolay demokrasi diyemeyiz. Liberal barbarlk olur bu
nun ad: Piyasann zorbal.
unu da unutmayalm: Birinci dzeydeki bu iki barbarlk
pek gzel el ele verebilir. Bunun iin gnlk ilerin yneti
mine getirilen uzmanlarn ultraliberal olmas yeterli. Buna
rnek tekil edecek en az bir rnek geliyor benim aklma.
Pinochetnin ilisi. ktidan bir darbeyle ele geiriyorsunuz
(Allendeyi semi bulunan cahiller srsnden ibaret halk
zaten o srada yllardr oyunun dna itilmi haldedir), biraz
cinayet iliyorsunuz, bolca ikence ediyorsunuz. Zaten mes
leiniz yneticilik deil ki! Ynetimi genelde en iyi niversi
telerde okumu ve aralannda ultraliberal ve ksa zaman son
ra Nobel dlne layk grlecek olan Milton Friedman gi
bi (Chicago Boys dediimiz) pek ok renci ya da meslek
ta bulunan birka uzmana emanet ediyorsunuz. Genellikle
ar sa ynetimlerde olduu gibi ekonomi politikas liberal
hatta ultraliberal izgide: zelletirmeler, fiyat denetlemele
rinin kaldrlmas, uluslararas rekabete alma... Ksaca, g
c mmkn olduunca devletten ve sendikalardan alp pi
yasaya ve iadamlarna veriyorsunuz. Sonu? Sonu by
leyici, on be yl boyunca tm Latin Amerikann en yksek
byme oranna ulatnz. E sorun nerede peki? diyebilir
siniz. Tek bir sorun gryorum ben, nemli midir, deil mil
dir, siz karar verin: Pinochetnin ilisinde demokrasi yok.
60l yllarda General de Gaullen Fransada siyaset p
lkte yaplmaz, (Borsada) demesi sadece mizacndan kay
naklanmyordu. sminin hakkn veren her demokraside ol
mas gereken bir ilkeyi hatrlatyordu, demokrasilerde ege
men olan halktr, piyasa deil. Bunu sylemesi bugn de
60larda olduu gibi kolay ama (kreselleme yznden) ger
ekletirmesi o kadar kolay deil. Ayn fikirdeyim. Ama de
mokrasinin kolay olanla yetinmesi gerektiini kim sylemi?
Microsoftun Amerikan yargsyla dalama baksanza... Pi
yasa tekel oluumunu tevik ediyor mu? Olabilir. Ama uy
gulanmas zorunlu bir rekabet hukuku var. Ve dnyann en
liberal saylan (en azndan kendi snrlar iinde yle d
nlyor) lkesinde bu irkete, yani hakl olarak dnyann
en gls saylan bu irkete kar bu basit ama nemli fik
rin yeniden kefedilmesi houma gidiyor, Halkn hukuku
bir meta (yani satlk) deildir ve piyasalara o hkmetmeli-
dir, piyasa halkn hukukuna hkmedemez. Bunun bu kadar
basit ve kolay bir i olmadn ve davann henz kapanma
dm biliyorum. Ama henz sonulanmamasna ve belirsiz
liine ramen Amerikada piyasann hukuka tbi olduunu
hatrlatmak asndan yeterli. Malumu ilam oluyor ama ba
zen bilinen gereklikleri tekrarlamakta fayda var, Amerika
Birleik Devleri bir demokrasidir. Yani eer egemenlik hal
ka aitse Wall Streete ait deil, ya da olamaz (demokratlar ge
rekli zeni gsterirse) demektir.

Siyasi barbarlk
kinci barbarlk rnei, ahlak (nc dzey) siyasete ya
da hukuka (ikinci dzey) tbi klmak istemektir. Yani siyasi
ya da hukuki barbarlk: Militann ya da hkimin barbarl.
Sz konusu olan hep yksek bir dzeyi kendinden alak bir
dzeye tbi klmak istemektir. Bu alanda da iki ekol mevcut:
Lenininki ya da Trokininki gibi totaliter barbarlk ve bizi
daha ok ilgilendiren, demokratik barbarlk.
Totaliter barbarl alglamak nispeten daha kolay. Ahlak
nedir? 1920de Rus Komnist Genliine hitabnda Lenin
yle cevap veriyor: Ahlak eski smr toplumunu ykma
ya, proleterya etrafnda tm iilerin birliini salamaya, ye
ni komnist toplumu kurmaya hizmet etmektir.11 Ahlak
siyasetten ayr tutmak mmkn deil o zaman. Tam tersi
ne ahlak siyasete tbi olmak zorunda: Bizim iin, diyordu
Lenin, ahlak proleteryanm snf mcadelesinin karlar
nn emrindedir.12 O proleteryanm devrimci karlarn tem
sil eden bir partiyi ynetiyorsanz bu sylem olduka kulla
nl kukusuz.
Kullanl ama biraz soyut kalyor. Somut eyleri seven bir
zihne sahip olan Troki, birka yl sonra ayn fikri daha an
lalr klmaya alacaktr. rnein, terrizm ahlaken me
ru mudur? diye soruyor kendine. Yasad bir ey yapma
m olsalar bile insanlar ldrmeye, rehineleri kuruna diz
meye hakkmz var m? Somut ve ince bir zek sahibi Tro
ki bu soruya esasl bir yant veriyordu: Duruma bal.13
Onun asndan, kendisini anlayabiliriz. Duruma bal
nk olaan halde, zellikle de sivil ban ortamnda, terr
hibir ie yaramad gibi siyasi olarak da zararl olur, ken
dimize dman yaratrz. Bu durumda da terr ahlaki deil
dir. Ama devrim halinde, zellikle de sivil sava ortamnda,
terr ya da cinayet siyasi olarak gerekli ve meru hale gelebi
lir. Bu durumda da ahlaki meruiyet kazanr.

11 Lenine, La tche des unions de jeunesse (1920), Textes philosophiques, Editi

ons sociales, 1982, s. 286.
12 A.g.e., s. 285.
13 Troki, Leur m orale et la ntre, 1938, Editions de la Passion, 2003.
 Kzl Ordunun kurucusunu talamak iin acele etmeyin.^
Trokinin cinayetten kastettii belirli birka baskcy ldr
mek ( Keke bir devrimci General Francoyu ve ordusunu
havaya uursa, diye yazyor). Byle bir cinayetin bazen ah
laki olarak meruiyet kazanmas mmkndr. Yine de bura
da karar mercii siyaset deil ahlak olmaldr. Yoksa, snn ne
reye izeceiz? Bunun iin Troki susuz sivilleri de dn
yor (rnein sadece snf ve aile balanyla kar tarafa bal
olan tutsaklar).14 Bylece en azndan bilinli bir seim ya
pabilmenin mmkn olduunu sylyor, Bir tanktan ya da
uaktan rastgele atlan ve dmanlann yannda dostlarmz,
onlann anne babalann ya da ocuklann yok eden bir bom
badan daha iyidir.15 Byk incelik! Stalinin bunu biraz daha
ileri gtreceini kestiremeyen var m?
Trokinin syledikleri Lenininkine gre daha baar
l. Ama belki de sadece daha korkutucu olduu iin yle.
Ayn susuzluk duygusu, ayn iddet ve ayn hakllk inan
c gze arpyor. Fark, Trokinin kendine gre bir ekicili
i olan mizacndan ziyade dncelerinden kaynaklanyor.
Eer siyasi olarak faydal olan her ey ahlaki olarak meru
larsa, ahlak siyasetin kendini merulatrma aracndan iba
ret olur, siyasetin ruhuna ya da vicdanna dnr. Tro
ki sakin sakin Devrimci ahlak sorunlar devrimci strate
ji ve taktik sorunlaryla kanyor,16 diye yazyor. Dzeyler
karyor: kinci dzeyin nc dzey zerindeki zorbal
. Biraz daha aada yle devam ediyor: Mcadelenin i
sel gereklilikleri nedeniyle ahlaki yarg siyasi yargya gre

14 A.g.e., s. 63-64. Troki iin rehine rnei zellikle hassastr nk 1919 yln
da rehineler zerinde bir kararname yaynlam, tm sorumluluu tadn
belirtmi ve 1938de meruluunu korumaya devam ettiini duyurmutur. Bu
konuda bkz. s. 39-42 ( La Revolution et les otages) ve s. 62-64 ( Une fois en-
core propos des otages).
15 A.g.e., s. 63-64.
16 A.g.e., s. 52.
koullandrlr.17 Ayn eyi Stalin de yazm olabilirdi. Pe
ki. Ama o zaman ahlaktan geriye ne kalyor? zerk ve radi
kal bir ey kalmyor. Ahlakn siyasete tbi tutulmas (ahla
ken iyi olan siyaseten dorudur): Siyasetin barbarl, bura
daki rnekte totaliter barbarlk.
Bu arada, daha yumuak olduu iin daha az gze arpan
ama hi de daha az tehlikeli olmad gibi lkelerimiz iin
daha bile tehlikeli olan dier bir barbarlk eidine dikkat
etmemiz gerek. Bizde de, yani demokratlarda da, susuzluk
duygusu var. Hatta belki de bu yzden bugn daha da teh
dit edici oluyor bu. Madem hepimiz demokrasinin en iyi y
netim biimi olduunu dnyoruz, neden ahlak demok
rasiye tbi klmayalm? D em okratik barbarlk dediim ey
bu ite. Yani nedir? Totaliter barbarlktaki durumun ayn
sz konusu, ahlakn (nc dzey) siyasete (ikinci dzey),
ama demokratik siyasete, tbi olmas durumu. Tm vatan
dalarn, yasal olan her eyin doal olarak ahlaki olduuna
ikna olduklar gn, ya da baka bir deyile, meruiyetin ah-
lakiliin yerini tuttuu gn, demokrasinin vicdann yerini
tuttuu gn, hukukun devlerin yerini tuttuu gn ne ah
lak, ne vicdan, ne dev kalacaktr ortada. Yasal namussuzun
zgrce hkm srd bir demokrasi olur o. Hibir yasa
bencillii yasaklamyor. Ne hakla beni eletirirsiniz? Vergi
mi dyorum, ne bir ey aldm ne adam ldrdm, krm
z kta hep durdum, daha ne? Bir de fakirler iin zlmemi
beklemeyeceksiniz herhalde?
Bu i daha byk sorunlar ayor bamza. Papalk ge
nelgelerinden birinde Papa II Jean-Paul krtaja verilen ce
zann yrrlkten kalkm as konunun ahlaki boyutu hakkn
da bir ey deitirmez, dediinde haklyd.18 Buna kar

17 A.g.e., s. 53
18 Jean Paul II, LEvangile de la vie, eviri, Cerf/Flammarion, 1995. Bkz. ayn ya
zarn, Lettre auxfam illes, Mame/Plon, 1994.
lk ahlaka kar olduklar iddiasyla ocuk aldrmay u ya
da bu lkede yasal klan kanunlann hukukiliine kar kt- ^
mda ise bir o kadar hakszd.19 Hukuki konularda ben Vati
kann tam karsnda pozisyon alyorum. Veil yasasn* hu
kuki adan meru bulduum kadar siyasi olarak da hakl
buluyorum. Bu yasann yrrle girmesi iin savatm ve
eer bir gn varl tehlikeye girerse korumak iin de sava
rm. Veil yasasnn krtajn ahlaken masum ya da sulu ol
masyla ilgili bir iddias yok. Bir yasa iyinin ve ktnn ne
olduunu belirlemez, devletin neye izin verip neyi yasakla
dn belirtir. Yasa koyucunun Veil yasasyla zde duyurdu
u udur: Devlet olarak (ya da hkim halk olarak) ben o
cuk aldrmann benimle ilgili bir sorun olmadn duyuru
rum. nk bu ahlaki bir sorundur. Franszlar bu konuda
bir fikir birliine varamyorlarsa, ben karar ocuk aldrma
sorunu olanlarn kendi vicdanlarna brakyorum. Bu yz
den bence bu iyi bir yasa. Hi kimse bu sorunla kar kar
ya kalan bir iftin -ncelikle de bir kadnn- yerine karar
veremez. Bu yzden de kendini sorgulama sorumluluu bi
reyin kendisine dyor. Buradaki tehlike, bir eyi yasalla-
trmanm kanlmaz olarak onu olaanlatrmas: Devlet o
cuk aldrmay sorun etmiyorsa, birileri (daha yakndan ilgili
kadnlardan ziyade erkekler gibi geliyor bana) bunda hibir
sorun kalmadn dnebilir. Bu bir hata olur tabii. ocuk
aldrmann yasal olmas ve baka bir rnek olarak da, tana-
zinin yasad olmas, bu iki olgunun (hatta tek tek her o
cuk aldrma ve tanazi olaynn) ahlaki ynleriyle ilgili hi
bir ey ifade etmez. Bir eyin yasal olmas iyi olmas anlam
na gelmez. Bir eyin yasad olmas da kt olduu anlam
19 ocuk aldrmaya ya da tanaziye izin veren ya da bunlar kolaylatran yasa
lar bireyin iyiliine olduu kadar ortak iyiye de kardr. Bu nedenle de resm
olarak yasal deerden yoksundur. (L Evangile de la vie, s. 116; italik bana ait).
(*) 17 Ocak 1975te yrrle giren ve adn savunucusu Simone Veilden alan ya
sa. Bu yasa ile Fransada ocuk aldrmak cezadan muaf hale gelmitir - .n.
na gelmez. Yasallkla yetinmek adna bu fark grmezden
gelirsek (demokrasiye sayg ahlaki vicdann yerini tutmaya
balarsa) kendimizi demokratik barbarln iinde buluruz.

Ahlak barbarlk
Dier bir olas barbarlk rnei de sevgiyi (drdnc d
zey) ahlaka (nc dzey) tbi tutmaktr. Bu durumda ah
lakiletirici, ya da ahlak dzeyinde, bir barbarlk tehlikesiyle
kar karya kalrz. Erdem diktatrl kurmak isteyen Sa-
int-Just ya da mini eteklilerin ve klarn peine den Hu-
meyniye bakn. Ahlaki dzey: Pritenlerin zorbal.
Daha basit, gndelik, normal bir deyile syleceyek olur
sak, bu insanlar ahlaki seviyeleri orannda sevme ynelimi
dir. Bundan daha ak ne olabilir? Namussuzlar, cesur ve
iyi kiiler kadar sevecek halimiz yok ya! Evet, hepimiz byle
dnyoruz ite. Sadece, bu tip geleneklere duyarl olanla
ra hatrlatmak istediim bir nokta var: nsanlar ahlak sevi
yeleri orannda sevmek hem tutkuya (Prousta bakn), hem
koulsuz sevgiye (anne babann evlat sevgisi gibi) hem de
ve bilhassa merhamet duygusuna ters der - eliki tam da
merhamet dediimiz eyin dierine ahlaki deerinden ba
msz sevgi sunmakla ilgili olmasdr. Unutmaynz, mer
hamet Hristiyan geleneinin zdr, sa dnyaya ncelikle
gnahkrlar kurtarmak iin gelmitir.

Etik barbarlk?
Drt dzey erevesinde kalacak olursak, burada durma
mz lazm. Peki beinci dzeye inananlara ne diyeceiz? la
hiyata, tabiatstne, yksek gce inananlara ne diyeceiz?
Demek ki ilahiyat dzeyini etik dzeye tbi klmay istemek
-k i bu Tanny insan sevgisine, aknl doaya, beinci d
zeyi drdnc dzeye tbi klmak dem ektir- etik barbarla
karlk gelir. Bu konuda din bilginlerinin fikrini almak ge
rekir ama (Pascaln da karsnda savat)20 kimi hmanist
ya da antroposantrik ynelimlerin, ilahiyat asndan, bu tip
bir barbarlktan kaynaklandn dnmyorum. Tanrnm
sevgi olduunu tekrar ede ede her trl sevginin tanrsal
olduunu dnmeye baladk. Tanr yaratm olan insan
(say) gklere kara kara yaratlanlarn yaradan olduu
na inanmaya baladk. nsan tanrsallatrrken Tanry in
sanlatryoruz. Ateistler ve kukuculara bu sylediim an
cak bir metafor gibi gelebilir (nk onlar iin Tanry tem
sil eden beinci dzey sadece insanlarn hayallerinde ya da
zihinlerindedir). Bu rnein Feuerbach, Alain ya da son d
nemde arkadam Luc Ferry iin byle.21 Peki ya inananlar
iin durum ne? nsan sevgisine tbi olan Tanrya hl Tan
r denilebilir mi? Tanrsallatrlm insan bir idolden ibaret
deil midir? Feuerbachn deyimiyle bu antropoteizm (Tan-
ry yok sayan ama en azndan yerine de bir ey koyma iddi
asnda olmayan) ateizmden de beter deil midir? Bu hma
nizm -d in i adan- etik bir barbarlk deil midir?

stlerin zorbal: Naiflik

Bir dier drt, ki barbarln kart olan dier glnlk

ve zorbalk tipidir, naiflik diye adlandrdm eilim. Bu,
barbarln bir nevi simetriidir. kisinde de dzeylerin kar
kl sz konusu olduu halde bu iki karklk dzeylerin

20 Henri Gouhierin L'Anti-Humanisme au XVlIe siicle adl gzel kitabn (zellik

le de 9. ve 10. Blmleri) okumanz neririm. Vrin, 1987.
21 Ludwig, Fueurbach, LEssence du chirsCianisme, 1984; J.-P . Osier evirisi, Mas-
pero 1968, yeniden basm 1982 (Jean Salemin buradan yapt zarif okumaya
da baknz, Une lecture friv ole des Ecritures. L essence du christianisme de Ludwig
Feuerbach, Enere Marine, 2003); Alain, Les Dieux, Gallimard, 1930; Luc Ferry,
LHomme-Dieu et le sens de la ve, Grasset, 1996.
hiyerarisine gre birbirine zt konumda bulunur. Barbarlk
stteki dzeyi alttakine tbi klmay istemektir. Naiflik ise
alt dzeyi yukardaki uruna gzden karmaktr.
Belli bir dzeyi kendinden st bir dier dzey adna yok
saymak vesilesiyle dzeyleri kartrmay, glnl ve
zorbal naiflik olarak adlandrmay neriyorum. Naiflik,
stlerin zorbaldr, st dzeylerin zorbaldr.

Siyasiya da hukuki naiflik

Bir naiflik rnei vereyim. Siyaset ya da hukuk adna eko
nomik, teknik, bilimsel kstlamalar yok saymay istemek,
siyasi ya da hukuki naiflik olur.
Somut olarak bu neye benzer? Genellikle, pejoratif anla
myla, iradecilik suretinde zuhur eder.22 1981deki solu ha
trlayn. sizlie dair ne diyordu? z uydu: sizlii alt
etmek bir siyasi irade iidir. 7er yllk iki iktidar dne
minden sonra isizliin iki katma ktn unutmadk ha
ni. 1995te Chirac hatrlayn. O ne diyordu? Tuhaftr, z
de ayn eyi: sizlii alt etmek bir siyasi irade iidir. ki yl
sonra, isizlik ayn yksek oranda seyrederken Chirac o
unluu kaybetti. Kimse bu durumu Mitterand ya da Chi-
racn iradeden yoksun oluuyla aklayamaz. Ne kadar ba
sit ve sevimsiz olursa olsun (ki sevimsiz olmas bu gerei
reddetmeye de yetmez) isizlii alt etmenin bir siyasi irade
ii olmad gereini grmeden edemeyiz. Hukuk devletin
de siyasi iradenin en gl gstergesi yasadr. Ama ne kadar
isizlik kart yasa kartrsak kartalm (isizlii yasad
klmak Pascalc anlaya gre tam bir glnlktr), bu bir
tek kiiyi bile istihdam etmeye yetmez.
22 Bence esas anlam da bu (bu irade szcnn ukala eanlamlsndan baka
bir ey deil: iradecilik gsterisinde bulunmak, deyimin pasif anlamyla, ira
de gsterisinde bulunmak demektir) ki her halkrda gnlk dilde bu anlama
gelir.
 Her yl Pariste AIDSi yenmek bir siyasi irade iidir, slo
gan altnda gsteri yapan insanlar gryoruz. sizlik ko
nusunda olduu gibi bu konuda da ne demek istediklerini
herkes kadar ben de anlyorum, dierlerinden daha aptal de
ilim. Elbette ki bilimsel aratrma iin, halkn bilgilendiril
mesi iin ve gerekli nlemleri almak iin ne kadar ok kamu
paras harcarsak (bu harcama bte oylamasna tbi oldu
u iin bir siyasi irade meselesidir) AIDSi yenme ansmz
o kadar artar. Mesleki eitim, istihdam masraflarnn d
rlmesi ve kamu yatrmlarnn artrlmas iin ne kadar har
cama yaparsak isizlii azaltmak iin o kadar ansmz olur.
Yine de eer iddiay iyi dinlersek, znde bir glnlk ol
duunu grrz. AIDSi yenmek bir siyasi irade ii deildir,
AIDS kart bir yasa karsak da bu bir tane bile AIDS has
tasn iyiletirmeye yaramaz. zr dileyerek u gerei ha
trlatmak istiyorum: AIDSi yenmek bir siyasi irade ii de
il tbbi bir meseledir. yleyse sorun birinci dzeye dairdir
ve zm ancak birinci dzeyde bulunabilir. Devletten is
teyebileceimiz (ve istememiz gereken) tek ey bu sorunun
ait olduu bilimsel ve teknik, yani tbbi dzeyde zlmesi
iin (yatrmlar oylamak gibi ikinci dzeyde yaplacak) ge
rekli her eyi yapmasdr. zmn bir siyasi irade gerektir
dii aikr. Ama bunun yeterli saylmas samalk olur. Ku
duz hastalna kar dklen paralarla kansere harcanan
para mukayese edilemez (ve tabii siyasi irade de), Kuduzu
yendik ama kanser hl bir sorun olmaya devam ediyor. Ne
den? nk irade asla bilimsel bir sorunu zmeye yetmez.
Sadece bir benzetme olsa da, ayn eyi isizlik iin de sy
leyebilirim. isizlii alt etmek bir siyasi irade ii olamaz,
sizlik ekonomik bir sorundur ve bu yzden de birinci d
zeydedir. Siyasetilerden, devletten ve vatanda olarak da
kendimizden talep edebileceimiz (ve etmemiz gereken) tek
ey bu sorunun kendi dzeyinde -yani ekonomik dzeyde-
zlmesi iin (gnmzn iki en temel sorunlarndan olan
yasal alma sresini ksaltmak ve dileyenler iin i esnek
liini artrmak gibi) ikinci dzeyde yaplabilecek her eyi
yapmasn istemektir. Ama ikinci dzeyde gerekletirilecek
olan bir kalem oynatma ya da yasa karmayla birinci dzey
de olan bir sorunu zmeyi ummak ninni sylemekten iba
rettir, naiflik yapmaktr.
nann buna ok zlyorum. AIDSin ya da isizliin si
yasi iradeyle zlmesini tercih ederdim; bylece bu iki so
run oktan zlm ya da zlmek zere olurdu. Ama
maalesef durum bu deil.

Ahlaki naiflik
Naiflikle ilgili bir rnek daha verebilirim. (nc dze
yi oluturan) Ahlak adna ikinci dzeyin (siyasi ve huku
ki) kstlama ve zorunluluklarm grmezden gelmeyi iste
mek ahlaki naifliktir. Somut olarak bu neye benziyor? Tam
da balangta szn ettiim ahlaki kuan tavrna benzi
yor. Yoksullukla nasl baa kmal? Restos du coeur ile. Sa
vaa kar nasl bir d siyaset izlemeli? insani yardmlarla.
G ve gmenlerin entegrasyon sorunlar ile ilgili ne yapa
biliriz? SOS Racism ee. (ikinci dzeydeki) Btn siyasi so
runlar (nc dzeydeymi gibi) birer ahlaki soruna evi
riyorsunuz. Asln isterseniz, bu sorunlarn asla zlmeme
si iin yaplabilecek en iyi eyi yapyorsunuz.
Yoksulluu ve sosyal dlanmay zmek iin Restos du co-
eure gveniyorsanz, insani yardmlarn sava kart bir d
siyaset yerine geeceine inanyorsanz, rklk kartlnn
g siyaseti grevi greceini dnyorsanz, kendi kendi
nize ninni sylyorsunuz demektir: Naiflik yapyorsunuz.
Bu naiflik sizi muhalafetteyseniz gln duruma sokar, ik
tidardaysanz ya da g sahibiyseniz zorbalatrr (medyatik
bir gc olanlar da bu durumda zorba saylmaldr, iyi niyet
lerin zorbaldr yaptklar).

Etik naiflik
Naifliin nc rnei: Drdnc dzeydeki etik ve sev
gi adna nc dzeydeki ahlaki zorunluluklar ve kstla
malar yok saymaktr: Etik naiflik ya da sevgi naiflii. Somut
olarak 70 yllar Savama sevi ve babacool ideolojisine denk
gelir. Gnmzde daha seyrek de olsa gzlerini kararak, la
f geveleyerek her eyi Bak, benim ne ahlaka ne siyasete ne
de teknolojiye ihtiyacm var, tamam m? Sevgi her eye ye
ter, diyerek aklayanlara rastlarz. Bu kiilere sevginin her
eye yetmeyeceini anlatmak lazm. rnein yle diyebili
riz: Kendini sa sanmay brak da biraz etrafna bak! n
c dzeydeki ahlaki grevlerini yerine getirmekle bala, se
im listesine adn yazdr da ikinci dzeydeki sorununu hal
let ve birinci dzeyle ilgilen ve git bir meslek sahibi ol. Eer
sorunlar zmek iin sevgiye gvenirsen, kendi kendine
ninni sylemi olursun: Yaptna naiflik derler.

Dinnaiflik
Son naiflik rneimiz de beinci dzey olan tanrsal ya
da doast dzey uruna sevginin ve dier ilk drt dze
yin zorunluluk ve kstlamalarn grmezden gelmektir. Din
naiflik: Tutuculuk. Dinin iyiye ve ktye (nc dzey),
yasal ve yasad olana (ikinci dzey) ve doru ve yanl ola
na karar verdiini iddia etmektir. Aklmza ilk gelen Islm-
c tutuculuk ve bu hakl bir iddia: eriat dzeni budur. Eer
slm hukuk herkese dayatlacaksa demokrasinin ne fayda
s var? Eer iktidar Allahtaysa halk nasl egemen olur? Ama
bir Hristiyan tutuculuu da olabilir, var hatta: Amerika Bir
leik Devletlerinde Incildeki yaratl retisine ters dt
gerekesiyle Danvinizmin okullarda retilmesini yasak
lamay kendilerine grev edinen protestan tarikatlar buna
bir rnektir. zerinde ok durmayacam ama Rainer Maria
Rilkenin her naif korkutucudur szn hatrlatmak iste
rim. Naiflik barbarlktan daha az tehlikeli olmad gibi ye
rine gre daha tehlikeli bile olabilir. ou zaman en byk
ktlkleri daha iyiye ulamak adna yapyoruz. Korkun
luklarn bildiimiz hal seferleri sendromu bu. Bugn hl
da devam ediyor. Eer Bush ve Bin Ladin iyiyi (nc d
zey) -h atta Tanry (beinci dzey)- temsil ettiklerine bu
kadar derinden inanmasalard ortaya koyduklar siyasetler
den bu kadar korkmamza gerek kalmazd. Lenin ve Troki
komnizme bu kadar ok inanmasalard daha az insan da
ha az bir keyifle kuruna dizerlerdi belki.
Bu rnek barbalkla naifliin bir arada gerekleebildii
nin bir kant. Lenin ve Trokinin yapt gibi siyaseti ah
laka tbi tutmak bir barbarlktr. Marxn, Lenin ve Tro
kinin diledii gibi siyaseti ve hukuku ahlaken cmert olan
bir topyaya (bar, bolluk, zgrlk, eitlik, kardelik, sa
adet toplumu topyasna) feda etmek ise naifliktir. Bu kor
kun birleimin sonularn biliyoruz.
Bu konuda, Louis Althusserin Stalinizme dair syledikle
rini okumak yerinde olur. Aslnda Althusser yanl anlald.
Althusser Stalinci sapmada hmanizm ve ekonomizm kili
sini eletiriyordu.23 Gulaglar hakknda hmanizmden bahset
mek insanlar artt. Oysa bu Stalincilerin belirgin sylemiy
le rtyor - zaten bu sylemin tamamen yalanc ya da iki
yzl olduunu dnmek saflk olur. Stalin nsan en deer
li sermayedir, diyordu. Kendisinin buna inanp inanmad
n bilemem. Ama Stalinci militanlann ou buna inanyordu.

23 Louis Althusser, Note sur la critique de la personnalite, Reponse dJohn Lew is,
A.g.e., s. 77-98.
Zaten Staline gcn veren de bu inant. Bu sylemin h
manizm kart olmad aikr ama tehlikeden uzak olduu
da sylenemez. Milyonlarca insan insanln mutluluu iin
lme yolland. Bu topik bir hmanizmdi, lmcl bir h
manizmdi, cani bir hmanizmdi, ama neticede hmanizmdi.
Bu hmanizm Sovyet kanunlan da dahil olmak zere huku
kun kurallarna ramen gerekletirildi. kinci dzey nc
dzey uruna katledildi, ite bu da hmanist naiflikti.
Siyaset ayn zamanda gitgide devletletirilen bir ekonomi
nin hizmetine vakfolunuyordu. Althusser (kollektivist ha
liyle ortaya konan) bu teknokratik barbarl Stalinci eko-
nomizm olarak adlandryor. Ne glnlk ne de zorbalk
elikilerden kurtaramyorlar kendilerini. Hayasz despot
luklar da bundan kaynaklanyor zaten. Ahlak adna huku
ku iniyoruz (hmanist naiflik). nsanlar ve kiisel zgr
lkleri be yllk planlarn bilimsel koullanna, sanayileme
ye ya da Byk Sraylara* kurban ediyoruz (teknokratik
barbarlk: Ekonomizm). Bir kere dzeyleri kantrmaya ba
ladk m bu karklk iki ynde de iler. Sz konusu gln
lk cana kyar (Sovyet Rusyada en az yirmi milyon, inde
de yllk Byk Sray dneminde on milyon insan
ld), ama esas sorumlulann canna kyd pek nadirdir.

Sorumluluk ve dayanma

Sizin de anladnz gibi btn zorluk hepimizin her an bu

drt dzeyde birden (inanmadm beinci dzeyi bir kena
ra brakyorum) bulunmamzdan ve bu dzeylerin de farkl
ve birbirlerinden bamsz prensiplere gre yaplandrldk
lar iin her zaman ayn yne gitmelerinin mmkn olma
masndan kaynaklanyor.

(*) Mao Zedungun 1958 ylnda ine ekonomik g kazandrmak iin uygula
maya balad ekonomi politikas - .n.
 Arada bir ayn ynde iledikleri oluyor tabii. O zaman her
ey, zellikle de irket patronlar iin olduka kolay oluyor.
Mutluluk anlar bunlar. Birinci dzeyde iini iyi yaparak ve
ok para kazanarak, ikinci dzeyde yasalara uymaya, n
c dzeyde grevlerini yerine getirmeye ve drdnc d
zeyde de sevgiyle hareket etmeye denk geliyor. Bunda sizi
eletireceim hibir nokta yok. Ancak byle devam edin,
diyebilirim. unu da eklerim: tadn karn, nk bu du
rum ok srmeyecek. Sremez, nk. Farkl ve birbirle
rinden bamsz prensiplere gre yaplandrlm drt dze
yin her zaman ve her yerde ayn ynde hareket etmeleri iin
hibir sebep yok. Ama hasbelkader bu byle olursa da tadn
karn, sonuna kadar faydalann. Bu byle olmadnda da
ncelii hangi dzeye vereceiniz sizin bileceiniz i.

Sorumluluk
Bu seim bizim sorumluluumuzdur. Bir karar mantn
dan kaynaklanr, Ortada zm bekleyen bir sorundan zi
yade uygulamaya konulmas gereken bir seim var. Ve bu
seim hiyerarisiz ve belli eylerden vazgemeksizin yap
lamaz. Bizim lkemizde irket alanlarnn bu seimi yap
mak iin hazrlkl olduklar sylenemez. ou mhendislik
ve teknik eitim kltryle yetitikleri iin bir sorunun sa
dece ve tek bir zm olmasna almlar. Onlar iin her
ehil zek farkl metotlar kullansa da ayn sonuca ular. On
lar iin sorunlar denklemler gibidir: Bilinmeyen=xi bulmak
sorunu zer. Bu sadece (fizik ve ekonomi gibi) homojen te
orik alanlar iin geerlidir. Bir karar, her biri kendi mant
na gre hareket eden, birbirine indirgenemeyecek kendi i
tutarllklar ve ihtiyalar olan, farkl cinsten birok dzey
le ilintiliyse denklem modeli geerliliini yitirir. Bu neden
le zek ehliyetinden ok sorumluluktan bahsetmek yerinde
olur. Ehil olmak da gereklidir (g sahibi olup da ehil zek
ya sahip olmayan kii sorumsuzluk abidesidir) ama yeterli '
deildir. Ehil olmak bir sorunu zebilmeyi salar. Sorum
luluk sahibi olmak kark ve mulak durumlarda bile ve
zellikle de sorun, neredeyse her zaman olduu gibi, birden
fazla dzeyle ilgiliyse, karar verebilmek demektir. Sorumlu
luk, benim yaptm tanmla, Pascalc anlamyla zorbaln
kartdr. Dzeyleri birbirine kartrmadan, her birinde ay
r ayr olmak zere sahip olduu gc stne almak ve d
zeyler birbiriyle eliirse ncelikleri her olaya ve her duru
ma zel olarak koyabilmek demektir.
nceliklerin belirlenmesinde genelgeer bir kural olma
d iin her olaya ve duruma zel olarak, diyorum. By
le bir kural olamaz. Aramzdaki patronlardan birinin bize
ya de kendi kendine dzeyler aras eliki halinde nceli
i her zaman drdnc dzeye vereceim: nce etik, nce
sevgi! dediini dnn. Bunu diyen ya bir budaladr ya da
bir aziz. Oysa bana yle geliyor ki irket patronlarmzda bu
iki zellik pek bulunmuyor, meru olarak bulunmuyor, bu
dalalar irket ynetemez, azizlerinse, affedersiniz, yapacak
daha iyi ileri var.
Drt dzey elikiye girerse nceliimi birinci dzeyden
yana koyacam: nce yetenek, verimlilik, i... diyen patro
nun ise yetenekli ve retken namussuz olduunu syleyebi
liriz - bu da hemen hemen hi kimsenin uzun sre oynamak
isteyecei bir rol deildir. yleyse, ne budala ne de aziz olan
ve pek tabii yetenekli ve retken namussuz rolne de tevek
kl etmeyen sizler ve ben olaya ve duruma gre ncelii bu
drt dzeyden hangisine tanyacamza karar vereceiz. Bu
karar bizim yerimize kimse veremez. Bu yzden burada ta
nmladm sorumluluk daima kiiseldir. Sorumluluk, Ala-
inin deyiiyle ancak biricik zne olan ben etrafnda var
olabilir. Kiinin kendinden baka hi kimse bu sorumluluu
stlenemez, bu yzden de kii sorumluluu ancak tek ba
na ve herkes iin benimser. Bu durum kararlar takm ola
rak almaya engel deildir. Ama her ye, takm iinde kendi
sorumluluunu tamaya devam eder.
Aranzdan pek ounuzun irketlerde altnz ve y
netici kadroda grev aldnz tahmin ediyorum. Onlara s
zm udur: irketinizde bakalarn kendi sorumluluunuz
dnda her ey iin (muhasebe, insan kaynaklar ynetimi,
vizyon ve strateji iin) yetkilendrebilirsiniz. nk kendi
sorumluluunuz, tanm gerei, devredilemez.
Bu sorumluluk kiisel ve bireysel olduundan, patron
lar dnyasnda ska rastland gibi, irket ahlak ve irket
etiinden bahsetmenin manasn kavradm syleyemem.
Bence, bir irketin ahlak olamaz, irketin ancak muhasebe
si ve mterileri vardr. Bir irketin grevleri olamaz, ancak
karlar ve snrlar vardr. Bir irketin ne hisleri ne de eti
i olabilir, sevemez de, ancak amalar ve bilanosu olabi
lir. Yani ne irket etii ne de irket ahlak gibi bir ey yoktur.
Ama hemen ekleyelim, tam da irket ahlak gibi bir ey ol
mad iin irkette ahlak bulunmaldr. Bu da sadece o ir
kette alanlarn ve zellikle de yneticilerin (ne kadar g,
o kadar sorumluluk) araclyla mmkn olabilir nk
ahlakl olmak insanlara mahsustur. Etik iin de ayn ey ge
erli. irket etik sahibi olamayaca iin orada alanlar ve
yneticiler etik sahibi olmaldr.
Az nce sylediim gibi: Piyasadan sizin yerinize ahlakl
olmasn beklemeyin. unu da ekleyebilirim: irketinizden
de sizin yerinize ahlakl olmasn beklemeyin.

Ticaret ve mteriye sayg

Genel olarak ekonomi iin doru olan, zel olarak ticaret
iin de dorudur. Ticaretin kendine has sorunlar yok anla-
mmda sylemiyorum. Bir hikye anlatmama izin verin: ki- ^
yl nce Pariste MEDEFin davetlisi olarak irket patron
laryla yaplan ticaretin ulusal temelleri balkl oturuma
katldm. Benden leden sonra bir konuma yapmam bek
leniyordu. Ama her zamanki gibi sabahtan itibaren oraday
dm. Etik ve deer szckleri, ayn zamanda tccar olan ir
ket patronlarnn azlarndan bir an bile dmyordu. Gr
meliydiniz! Ve tahmin edeceiniz gibi temcit pilav gibi ma
saya gelen bir deer vard: Mteriye sayg. Dier tm deer
lerde tartmaya hazrdlar ama bu deerde tartmasz hem
fikirdiler. Hem taviz vermez hem de gururlu tavrlar iindey
diler. ngrld gibi leden sonra sz aldm ve kendi
lerini byk bir dikkatle dinlediimi -k i bu doruydu- ve
zellikle de mteri hassasiyetlerinin dikkatimi ektiini be
lirttim. Bunun ok nemli bir mesleki deer olduuna hi
bir itirazm olmadn, rnein byk maazalarn i etii
talimatnamelerinde yer almas gerektiini ekledim. Ama u
nu da syledim: Beni artan bunu ahlaki bir deer olarak
grmeniz. Bunu imdiye kadar hibir yerde okumadm. B
yk Yunan filozoflarm okudum ama mteriye sayg konu
sunda tek bir satr grmedim. Montaignei, Spinoza ve Kant
okudum, hibiri mteriye saygya dair tek bir szck etme
mi. sann retilerini (Evangiles) birok kez okudum, bu-
dist edebiyatyla har neir oldum, Incili Kuran okudum,
bu kanonik metinlerin hibirinde mteriye saygya dair tek
bir szck hatrlamyorum. MEDEFin, insanln bu temel
koyucu metinlerinden daha ileride seyrettiini grmek be
ni olduka artt! Bunu syleyince bizim tccarlar hafif
ten sinirlenmeye baladlar. Hayr, diye devam ettim, bu
temel metinlerde grdm mteriye sayg deil, insan sev
gisiydi. fkeleri giderek artyordu: Mteri de insan deil
m i? diye kar ktlar. Tam olarak deil, mteri herhan
gi bir insan deil: Mteri size para deyecek bir insan. Oy
sa ki insanln temelini atan hibir metinde insanlara gste
receimiz saygnn kiilerin para deme durumuyla balan
tl olduunu okumadm. Hatta tam tersini okudum: nsan
lara duyacamz sayg para deme durumlarndan tamamen
bamsz olmal! Dedim ki: En byk mterinize sabahla
r ofisinizi temizleyen temizliki kadndan ya da maazan
zn nnde mendil aan evsizden daha ok sayg gsterdii
niz gn bu ahlaki deerlerinizle -v e benimkilerle- balarnz
kopmu demektir. Bunlan bu deerleri hie sayan bir pren
sibe (mteriye sayg) boyun edirmi olursunuz. Ynetici
barbarl: irket zorbal. Mteriye sayg elbette irket iin
nemli bir deerdir. Ama bu deer ahlaktan ziyade irketin i
ve d iletiimiyle, ynetimiyle ve pazarlamasyla ilgili bir ko
nudur. irkete dair bir deerdir, mesleki bir deerdir, isterse
niz ilevlerle ilgili bir deer de diyebiliriz, ama ahlaki bir de
er deildir. nsan saygs ise aksine ahlaki bir deerdir, vic
danla ilgilidir, irkete dair bir deer deildir.

Cmertlik ya da dayanma?
Sorunun temeline inelim. Ticaret, kardan bamsz ah
laktan ziyade tamamen karla ii olan ekonomiyle ilgili
dir. Karlkl tatmin duygusu insana saygdan daha baskn
dr. (Daima zel olan) kar birlii daha ok ve devlerin
evrensellii daha az sz konusudur. Birincinin kinciyi ta
mamen imknsz klmadn sylemeye elbette gerek yok.
Hannah Arendt kar -in ter et- szcnn Latincede iki
eyin arasnda olmak, arasnda bulunmak, bir eye ka
tlm ak, bir eyle ilgilenm ek anlamlarna gelen interes-
seden geldiini hatrlatr. Ticaret szcnn de -com m er-
c e - farkl bir tarihi olmasna ramen komu bir anlam aile
sinden gelmesi bir rastlant deil. Bizi birbirimize balayan
karlar ayn zamanda bizi birbirimizden de ayryor. Aren-
dtin ortak dnya konusunda syledii gibi kar bizi bir
birimize girmemizi engelleyerek bir araya getiriyor - da
vetlileri hem bir araya getiren, hem de birbirlerinden ay
ran bir yemek masas gibi.24 nsan sosyal ve bencil bir hay
van. Bu geimsiz sosyallik [insociable sociabilite]25 kanl
maz bir biimde atma ya da dei toku eklini alyor. yi
dzenlenmi bir toplumda tercihen dei toku atmadan
fazla olmaldr. Bu Montesquieunn yumuak ticaret de
dii ve savaa tercih ettii durum. Ama tarih gzlerimizin
nne tam tersini seriyor ve hatta g ilikilerini de ortadan
kaldrmyor (bu nasl mmkn olabilir ki?). Piyasa idde
ti ortadan kaldrmaz. Ama, Jean-Pierre Dupuynin gzel de
yiiyle, kendine dahil eder. Bu szn iki anlam var: idde
te set eker ama ayn zamanda iddeti barndrr. Bu anlam
Marx ve Montesquiey birbirlerine yaklatrr.25 Bundan
ikyet edecek deiliz.
kar kt bir ey deil; bizi hep beraber (ve birbirimize
kar olarak) ve genelde bir fayda iin kkrtr. Faydaclar
bu konuda hakllar. Baknz: Bentham ve Mili. Materyalistler
de hakl. Epikrden balayp Hobbes, Diderot, dHolbach,
La Mettrie, Helvetius, Marx vb.den geerek Althussere ge
lene kadar hepsi bu konuda hemfikir. Spinoza da kendi di
liyle farkl bir ey demiyordu ( kendine fayda aray27 de
dii buydu). Freudun da zevk ve gereklik prensipleri28 et
24 Hannah Arendt, Condition de l hom m e m odem e, 2. Blm, Calmann-Levy,
1961, Pocket, 1994, s. 92. Ayrca bkz. Jean-Pierre Dupuy, Les beances dune
philosophie du raisonnable, Revue de philosophie economique, n 7, 2003/1.
25 Kantn sz (Idee dune histoire niverselle au point de vue cosmopolitique",
4. nerme, L a Philosophie de ITistotre, S. Piobetta, Denoel evirisi, Mediati-
ons, 1984, s. 31). Bu konuda baknz La politique, Prtsentations de la philo
sophie, Albin Michel 2000, yeni basm Le Livre de Poche, 2003, 2. blm
26 Jean-Pierre Dupuy, Le Sacrifice et VEnvie (Le Libiralism e aux prises avec laju s-
tice sociale), Calmann-Levy, 1992, yeni bask 1996, 10. blm, s. 329.
27 rnein bkz. Ethique, 20-24 numaral nermeler, ispatlar ve metinler.
28 Ki bu iki olgu birbirlerine zt dmekten ok birbirlerini tamamlarlar (kincisi
birincisinin gerein kstlayc koullarna adapte olmu halinden baka bir-
rafnda syledikleri ayn eye iaret ediyor. Bize kalan kendi
iyiliini aramak ve karn kollamak iini dierlerine kar
deil de onlarla beraber yapmak, ki bu bizim kssadan hisse
miz. karmz kollarken dierlerini ie dahil etmek bu
karmza ulamann ve onu korumann tek yolu.
Tam da burada, meru ve yapc olan zsevgiyle [am our
d esoi] ykc olan kendini sevme [amour-propre] duygusunu
kartrmamak gerek.29 Eer zsevgimiz yoksa bakalarm
nasl sevebiliriz ki? Sadece kendimizi (bakalarnn gzyle)
ve kendimiz iin seversek bakalarn nasl gerekten sevebi
liriz? kar zsevgimizden kaynaklanr ve daha ok bana,
ticarete, dierleriyle iyi geinmeye ynlendirir. Heves ve kin
ise kendini sevme duygsundan kaynaklanr. Savaa, uyu
mazla ynlendiren de kar deil budur. Bu konuda ken
dimi gerektii gibi anlatamyorsam Spinozay, Rousseauyu,
Alaini okuyun.30
Gene burada, bencilliin kart olan cmertlikle bencilli
in akllca ve toplumsal olarak etkili bir biimde dzenlen
mesi anlamna gelecek dayanmay kartrmamak gerek.
Zamanmzn siyasi atmosferinde kimsenin cmertlik sz
cn kullanmaya cesareti kalmad ve artk dayanma
szc herkesin dilinde olduu iin bu iki kavram, daya

ey deildir: ki durumda da en ok keyif almak ve en az ac ekmek sz konu

sudur). Bkz. Introduction d la psychanalyse, 22. blm ve Essais de psychanaly-
se, I. blm ( Au del du principe de plaisir). Burada benim iin zel deere
sahip iki yazan belirtiyorum. Ama kar kavram liberal gelenekte, zellikle de
Anglosakson gelenekte, nemli bir rol oynar. Bu konuda bkz. Albert OHirs-
chmann ikna edici eseri: Les Passions et les Inttrets (Justifications politiques du
capitalism e avant son apogee), P. Andler evirisi, PUF, 1980, yeni basm, Qu-
adrige koleysiyonu, 2001
29 Bu aynm iin bkz. Rousseau, Discours sur lorigine de linegaliU parmi les hom-
mes, 15. not ve benim Dictionnaire philosophique adl eserimde Amour prop-
re adl makale.
30 Spinoza, Ethique, IV. blm, Rousseau A.g.e., Alain ile ilgili referanslar iin
bkz. Le philosophe contre les pouvoirs (La philosophie politique dAlain),
A.g.e., s. 146-147.
nma kavramnn (ahlaki nesilde olduu gibi) pek ok g
zel duygudan birine indirgenmesi pahasna, ciddi ekilde
birbirine kartrlyor. Bylece kavramn ii boaltlyor, i
levi ortadan kalkyor, etkisi azalyor. Bunun nasl bu hale
geldiini daha ak bir biimde grmeye alalm.
Bu iki kavram sk sk kartrmamzn nedeni elbette or
tak bir ynlerinin olmas: Hem cmertlikte hem de daya
nmada dierlerinin karlarn dikkate alrz. Aralarnda
ki fark ise u: Cmertlikte dierlerinin karlarn payla-
m asak bile gz nnde bulundururuz. Birine bir iyilik yap
yorsunuz ve bunun size hibir yarar dokunmuyor. Bir ev
size bir lira veriyorsunuz, evsizin bir lira fazlas olurken siz
den bir lira eksiliyor. kardan (aa yukar) bamsz iyi
lik, cmertlik.
Dayanma ise farkl: Bakalarnn karlarn paylat
mz iin gz nne alrz. Birine iyilik yapyorsunuz ve bu
iyiliin size de faydas dokunuyor. Diyeceksiniz ki bu syle
diim gerek olmak iin fazla iyi ve neredeyse asla byle ol
maz... Ama tam tersine bunu her gn yayoruz.
Diyelim bir otoparkta birisi arabama arpt ve araba hur
daya kt. Sonra ne oldu dersiniz? On binlerce cmert in
san bana yeni bir araba almak iin aidat dediler! Hatta, s
k durun bana fazladan bin avro verdiler! Ne cmertlik ama!
Tabii ki deil. Burada cmertliin csi bile sz konusu de
il. Arabam bu insanlarla ayn irkete sigortalatmtm, o
kadar. Bildiim kadaryla kimse cm ertlik olsun diye si
gorta yaptrmyor. Kendi karmz iin sigorta yaptryo
ruz. Sigorta risklerden karlkl yardmlama usulne gre
korunma prensibidir ve farkl kiiler arasnda nesnel bir
kar ortakl, yani en azndan nesnel bir dayanma a kur
maya yarar. Hayatn beklenmedik srprizlerine kar her
kes kendini bylece hep beraber korumu oluyor. Sigorta
dediimiz ite risklerin karlkl yardmlama, mali ara
larn bir araya toplanmas ve kar birlii yaratma usul
ne gre kontrol altna alnmasdr - yani bir dayanma bi
imidir. Herkesin kendi iin yapt ey, istese de istemese
de, dierlerinin de iine yaryor. Birinin dierleri iin yap
tn dierleri de onun iin yapyor. Bunu yapmak iin c
mert olmaya gerek yok. Sigorta bir piyasa ve bu yzden de
bencillik zerinden dner. Kukusuz bu yzden bu kadar
iyi iliyor zaten.
Bu durum her piyasa iin geerli. Adam Smith ok uzun
zaman nce bu konuda demiti ki: Yemek masalarmz do
natmamz salayan ey, kasabn veya frncnn hayrseverli
i deil, onlann kiisel kardr. htiya duyduumuz eyle
rin karlanmasnda bakalarnn hayr severliklerine deil,
benlik sevgilerine hitap ederiz ve kendileriyle muhatap ol
duumuzda kendi ihtiyalarmzdan deil, fakat onlarn ka
zanlarndan sz ederiz.31
Dijon niversitesinde retim grevlisi olan dostum Je-
an-Louis Syrenin bir tartma srasnda ortaya koyduu u
klasik rnei alalm. Frndan bir ekmek aldm zaman, f
rnc bu ekmei bana neden satyor? Elinde bir ekmek ye
rine 75 kuru olmasn istedii iin. ok normal nk ek
mek ona daha ucuza mal oluyor. Peki ben neden ondan ek
mek alyorum? 75 kuru yerine bir ekmek sahibi olmak iin.
Bu da normal nk bu ekmei kendim retmeye kalkar
sam bana ok daha pahalya mal olacak (tehizat ve alma
sresi olarak) ve kukusuz frncnnki kadar lezzetli olma
yacak. Bencilliin zaferi: Ekmei ben karm iin alyorum
frnc da kan iin satyor. Eer ekmek alabilmek iin frn
cnn cmertliini beklersem alktan lebilirim. Frncm
da para kazanmak iin benim cmertliime gvenirse be
parasz kalabilir. Eer ikimiz de birbirimizin karma gve

31 Adam Smith, L a Richesse des nations [Uluslarn Zenginlii], I, GF-Flammarion,

1991, s. 82
nirsek mkemmel iler kartabiliriz. Birbirimize her sabah
glmsememize amamal!
Ama daha artcs var. Frncmn kan ne? Ekmeinin
olabildiince lezzetli ve -rekabeti bir ekonom ide- mm
kn olduunca ucuz olmas, yani (pazar payn artrmak iin)
en iyi kalite-fiyat ilikisine sahip olmas. Tketici olarak be
nim karm ne? Ekmein olabildiince lezzetli ve ucuz olma
s. ok artc bir durum: kimiz de karmza gre hareket
ediyoruz ve ikimizin de kan ayn! Aramzdaki dei toku
ilikisi (ticaret) nesnel bir kar ortakl yani tam bir dayan
ma yaratt. Bu adan, piyasa olaanst bir dayanma yarat
ma mekanizmas. Bunu da, iyilikilerin diledii gibi, bencilli
i safd ederek deil bencillie boyun eerek yapyor! Ben
cilliin zaferi: Dayanmann zaferi. Bu Hobbesun (bastmlm
isteklerin geri dn balamnda) Hume ve Smith aracly
la geri paradoksal dn anlamna geliyor. Demek ki insan
lar arasnda kendiliinden gelien bir duygudalk (sempati)
oluabilir.32 Fnncmm dedii gibi, bu bizi ekmeimizden et
mez. Ama ticaretin bu duygudala ihtiyac yoktur. Bencil
olmak yeterlidir. Gcn de ve verimliliini de bundan alr.
Ticaret yapmak kendini feda etmek deildir. Tam tersine, kar
lkl yarar salayacak ekilde birlikte olmak, beraber i yap
mak demektir. Yoksa ne tccar ne de mteri kalrd.
yleyse hangisi daha iyi, dayanma m cmertlik mi? El
bette ahlaki olarak cmertlik daha nemli. Ama toplumsal
olarak, ekonomik, siyasi, tarih olarak dayanma daha etki

32 Adam Smithin, ekonomi filozofundan ok, ahlak filozofu olarak savunduu

nermedir (La T hiorie des sentiments moraux, 1759; Smith burada arkada Da-
vid Humeun en azndan T raiti de la nature humainedeki tutumuna yakndr.
Ama ekonomist olarak grleri (Enquite sur la nature et les causes des richesses
des nations, 1776) ahlak olarak benimsediklerine zt olmaktansa onlarn te
petaklak olmu ya da ters evrilmi bir uzantsdr. Bu konudaJean-Pierre Du-
puy'nin Adam Smith adl gzel makalesine baknz. Dictionnaire d(thique et
de philosophie m orale, a.g.e. Ayn yazarn Le Sacrifice et l'Envie, a.g.e. (III. B
lm Adam Smithe ayrlm.)
li! Fakirlerin salk hizmeti alabilmeleri iin zenginlerin c
mertliine kaldysak zavalllar tedavisiz kalp lebilir. Ama
ne zenginlerin ne de fakirlerin cmertliine kalmadan sosyal
gvenlik dediimiz son derece kk ve gsterisiz (ama i
leyi asndan olduka karmak) bir sistem icat ettik. ok
ar iliyor, pahalya mal oluyor ve kukusuz daha iyisi yap
labilir. Yine de toplumsal tarihimizin en muhteem ilerleme
lerinden biri. Oysa kimse sosyal gvenlik aidatn cmert ol
duu iin demiyor; herkes kar iin dyor (URSSAFa*
pek ho olmayan denetimlerle de olsa bize bu demeleri
yapmamzn kendi karmza olduunu hatrlatt iin te
ekkr etmeliyiz). Bunun cmertlikle alakas yok, hele sada
kayla iyilikseverlikle hi alakas yok (o zaman sosyal gven
lik aidatlarmz insanlara olan sevgimizden tr dedii
miz anlam kard). Bu bir dayanmadr.
Sigorta konusunda da ayn durum sz konusu. Hi kimse
dierlerini korumak iin sigorta yaptrmyor; herkes kendi
ni ve yaknlarn korumak iin sigorta yaptryor. Ama by-
lece hepimiz korunuyoruz. Bunun ne cmertlikle ne de iyi
likseverlikle bir ilgisi var. Bu bir dayanma.
Vergi sistemi de ayn ekilde alr: Kimse cmertlik yap
mak iin vergi demez, herkes kar iin der (vergi tahsil
darlar bazen ho olmayan denetimlerle bize vergi deme
mizin kendi karmza olduunu hatrlatmak zorunda kalsa
da). Bu cmertlik mi peki? Tabii ki deil. Bu bir dayanma.
Sendikalar iin de ayn eyi syleyebiliriz: Sendikaya ye
olmak bir cmertlik gstergesi deil. Kimileri grlerinden
(siyasi) tr kaydolur ama herkes kendi kar iin sen
dikaya girer. Cmertlik mi? Sendikalar konusunda kendi
ni kandrmak olur bu. Sendikann ilevi dayanma sala
maktr.

(*) Union de Recouvrement des Cotisations de Securite Sociale et dAllocations

Familiales, Fransada sosyal gider aidatlarm toplayan kurum - .n.
 Buna ramen, sosyal gvenlik sistemi, sigortalar, vergi ku
rumu ve sendikalar zor durumda olanlar iin bizim cmert
liimizin yapabileceinden ok daha fazlasn yapt! Sen
dikal dayanma, mali dayanma, sigorta ve sosyal gven
lik dayanmas... Bu ite (sosyal adalet anlamndaki) ger
ek adalet, ya da bu ideale ulamann tek yolu. Daha gidecek
ok yolumuz olmas bugne kadar kat edilen yolu grmemi
zi engellememeli. Bu dayanma yolu, rten karlarn yo
lu. Ancak azizlerden oluan bir toplum bundan vazgeebi
lir. nsan toplumu ise insanln korumak istiyorsa bu yol
da yrmeye devam etmelidir. Cmertlik ahlaki olarak tak
dire layk bir deerdir. Dayanma ekonomik, sosyal ve siya
si olarak daha gerekli, daha etkin ve acilen uygulamaya ko
nulmas gereken bir deerdir.
Cmertlik: Ahlaki erdem. znde bize, hepimiz bencil ol
duumuz iin bireysel olarak daha az bencillik yapmaya a
lmamz tler.
Dayanma: Siyasi erdem. Bu erdem bencil olduumuzu
kabul eder ve aptalca birbirimize kar bencillik yapmaktan
sa topluca ve akllca bencilliimizi ynetmeyi salk verir.
Ticaretin hangi tarafta yer aldn grmek iin lim ol
maya gerek yok. Tccar msnz? Meslekte budalalk olmaz.
Ama en azndan mesleinizi cm ertlik adna yapyormu
halleri taknmayn. karnz bunda yatyor ve olmas gere
ken de bu. Bundan utanmanz iin hibir sebep yok, btn
i ortaklarnz ayn durumda. Eer ilerinizi mterilerinizin
cmertliine balarsanz iflas edersiniz. Eer ilerinizi al
anlarnzn cmertliine balarsanz bittiniz demektir. Eer
ilerinizin gelimesi iin, varsa, ortaklarnzn cmertliine
gvenirseniz batarsnz. Ama eer onlarn karlar zerine
kurarsanz, nesnel bir kar ortakl kurmanz ve bunu ko
rumanz kouluyla -yani dayanma ile - baarmak iin an
snz artar.
 Bu ticaretin ve piyasa ekonomisi olduu srece ekono
minin snrlarn belirler. Ticari bir giriim (her giriim ti
caridir nk eninde sonunda bir eyler satmanz gerekir)
insanla hizmet etmekle ykml olmad gibi mteri
lerinin ya da alanlarnn da hizmetinde deildir. Bir ir
ket, hissedarlarnn hizmetindedir. Etkinliini aka gs
teren bu sisteme kapitalizm diyoruz. Diyelim ki patronsu
nuz. Bir sat eleman alacaksnz. Adaylarda ncelikle ara
dnz nedir, iyi bir satc olmas m , iyi ahlakl bir satc ol
mas m? yi satc baarl, iyi i kartan ve kr getiren sat
cdr. yi ahlakl bir satc cmert, merhamet ve sevgi dolu
dur. kisini de mi istiyorsunuz? En ideali bu olurdu ama uy
gulamada bu her zaman mmkn olmayabilir. Hibir ive
ren sat elemannn (rnein daha kaliteli rnler satan bir
baka irketi nererek) mterilerin karn, alt irke
tin karlarndan stn tutmasn kabul etmez. Ksaca, n
celikle iyi bir satc arayacaksnz! Zaten iyi bir satc da akl
na esen her eyi yapamaz, yasalar ve ahlak dardan snrlar
koyar. Bu da sizin karnza ters dmez, siz mterilerini
ze gven temin ettiiniz srece onlar da size sadk kalr. Bu
da sizi kendi karlarnz uruna onlarn karlarn gz ard
etmekten alkoyar. yi satcnn her zaman iyi ahlakl oldu
u grlmemitir ama namussuz olmak rekabet piyayas or
tamnda, hukuk devleti altnda ve uzun vadede hibir satc
nn karma deildir.
Essec-IMDnin iddia ettiinin aksine, ahlak bir kr kayna
deildir. Dzeyleri birbirinden ayrt edelim: Ahlak kr ge
tirmez, ekonomi de ahlaki deildir. Bu durum ne ahlak ve
ne ekonomiyi reddetmedii gibi ikisini hem beraber (ikisine
de ihtiyacmz olduu iin) hem de ayr ayr (ikisini birbiri
ne kartrmak gln olaca iin) gz nnde bulundur
mamz gerektirir. Kapitalizm ahlaki deildir. O halde ah
lakl olmak bize der. Ahlakl olmay da pek beceremedi-
imizdendir ki beraber yaamamz salamak, bencil olma
mza ramen deil bencil olduumuz iin, ya piyasaya (bi
rinci dzey) ya da siyasete (ikinci dzeye) der. Ticari da
yanma (ekonomi), ticari olmayan dayanma (siyaset):
karlarn birlii. Ne piyasadan ne de devletten bizim yerimize
ahlakl olmasn beklemeyelim. Ayn zamanda ahlaktan da
(alnp satlacak eylerle ilgili olarak) piyasa yerine ve (al
np satlamayacak eylerle ilgili olarak) devlet yerine etkili
olmasn beklemeyelim.

Liberalizm ya da ultraliberalizm?
Lionel Jospin piyasa ekonomisine evet, piyasa toplumu-
na hayr, demiti. Bu ifade bana da uygun grnyor. Pi
yasa ekonomisine hibir itirazm yok, hatta desteklerim de.
Henz zenginlik yaratmak iin daha iyisini bulamadk -
zenginlik yaratmadan fakirlikle nasl savaacaz?- Ama pi
yasann da snr var, hem de ciddi bir snr: Sadece alnp sa
tlabilir mallar iindir (hem mallar hem de hizmetleri kap
sar nk bir hizmet satla kt anda dier mallar gibi
bir mala dnr).
Bence, liberalleri ultraliberallerden ayran bu snrn kabu
ldr.33 Eer her eyin alnp satlabileceini dnyorsa
nz ultraliberalsiniz. Piyasa her eye yeter. Eer tersine, siz
ce baz eyler (hayat, salk, adalet, zgrlk, haysiyet, ei

33 Piyasa zgrlnden (ekonomik liberalizm) ve bireysel zgrlklerden (po

litik liberalizm) yana olan her dnce liberaldir. Bu dnce, gerekli oldu
u takdirde ve ekonomi alan da dahil olmak zere, devletin kimi mdahale
lerini tamamen dlamaz. Adam Smithin ve Turgotnun dnceleri byleydi.
Ama ultraliberal olarak adlandrdmsa devletin ilevini asgari dzeye (Regal-
ci ilevlerine: Adalet, polis, diplomasi) indirgeme taraftarldr. Bu da devle
tin ekonomiye her trl mdahalesine kardr. Frdric Bastiat ve Milton Fri-
edmann gr bu yndeydi. Bu konuda bkz. Francisco Vergara, Les Fon-
dements philosophiques du libiralism e (libirahsm e et ethique), La Decouverte,
1992, 2002, s. 9-12.
tim, ak, dnya gibi) satlk deilse o zaman her eyi piyasa
ya tbi tutamayz. Hem bireysel (ahlak ve etik dzeyde) hem
de topluca (siyasetin grevi) btn hayatmzn ticarileti
rilmesine kar koymalyz. Bu de gerekli. Ama toplum
leinde siyaset daha etkili. Dayanmann ticari olmayan
ynlerini dzenlemek -v e bunlarn ticarilemesini engelle
m ek- iin devlete ihtiyacmz var.
Birka ay nce ekonomist Jean-Paul Fitoussi ile bir yu
varlak masa tartmasna katldm. Gazetelerdeki makalele
rini hep ilgiyle takip etmitim. Genellikle daha az beceriyle
paylatm grlerini aa yukar biliyordum. Ama o ak
am daha nce kaleminden hi okumadm ve bana zellik
le arpc gelen bir fikri benimsedim. Son derece ciddi iler
karan bir Amerikal ekonomist tarafndan devletin ekono
miye asla mdahil olmad ultraliberal bir lkede tam istih
damn saland bilimsel olarak kantland, diyordu, ama
sadece hayatta kalanlar iin.
Sradaki soruyu tahmin ediyorsunuz: Geriye kalan dier
leri iin ve eer mmknse lmeden nce ne yapacaz pe
ki? Ekonomi bu soruya cevap veremez. Cevab ancak siya
set verir.
Baka bir rnek alalm. Satlk bir mal olmayan salktan
bahsettim. lalarn satlk olduunu syleyip bana kar
kabilirsiniz. Doru. O halde dier mallar iin olduu gibi
ilalar iin de piyasann etkinliinden sonuna kadar faydala
nalm. Ecza laboratuvarlarmm zel giriimler olduu kapi
talist bir lkede laboratuvarlarn devlete ait olduu kollek-
tivist bir lkedekinden daha iyi ilalar bulabileceimizi he
pimiz biliyoruz. Ama bu sal ticariletirmemiz iin bir se
bep deil. O halde ila piyasasyla salk hizmeti alma hakk
arasnda kincisini birincisine feda etmeyecek bir denge bul
mamz gerek. Fransada bu dengeyi sosyal gvenlikle bul
duk. Az nce bu iin ar, pahal ve daha iyi yaplabilir oldu
undan bahsettim ama unu da sylemeli: nsanlk tarihinin
en mthi ilerlemelerinden biri ve ne pahasna olursa olsun
korunmas gerek.
Ayn ey dnya leinde de geerli. la firmalarnn ken
di karlar dorultusunda hareket etmesi hem gerekli (bi
rinci dzeyde) hem de yasal (ikinci dzeyde). Ama, n
c dzeye ktmzda, jenerik ilalarn retimine izin ve
rilmedii iin Afrikada ocuklarn AIDSten lmesini kabul
edemeyiz. O halde burada siyasetin mdahalesi gerekiyor.
Piyasann ileyiini engellemek iin deil ama piyasann si
yasi ve ahlaki olarak kabul edilemez sonularn dardan
snrlandrmak iin.
Dzeylerin birbirinden ayrlmas. Sol bile devletin zengin
lik yaratmakta ok baarl olmadn anlad. Bu ii irketler
ve piyasa daha iyi kotaryor. Bugn san da anlamas gere
ken piyasa ve irketler adalet datmak iin uygun olmaktan
uzak. Bunu baarmaya ancak devletlerin gc yeter.
Ahlak? Ahlak da satlk deildir. Ama devletlerin ii deil,
bireylerin iidir ve (hayli uzanda kaldmz azizler toplu
mu dnda dahi) adaleti salamaya yetmez.
Sonuta, ekonomi ve ahlak konularnda (ekonominin g
c ve ahlakn zayflna dair) ne kadar bilgi sahibi olursak,
hukuk ve siyaset konularnda o kadar talepkr oluruz. in
de olduumuz ada Fransada kukusuz en endie verice
ey de bu, bu belirleyici dzeyin (nc dzeyde yer alan
bireylerin deerlerinin birinci dzeyin gereklii zerinde
g sahibi olmasn salayacak tek dzey olan hukuki-siyasi
dzey) deersizletirilmi, gz ard edilmi olmas. Siyaset
ilerin bu deer kaybndaki paylan maalesef son derece ak.
Ama sonuta demokrasilerde vatandalar hak ettikleri siya
setilere maruz kalrlar.
 Sonu

Size nermi olduum dzeylerin birbirinden ayrtrlma

s ancak bir okuma ya da analiz emasdr. Hibir soruna
zm olamaz ama sorulan daha doru bir ekilde sormamz
salar. Bunun olaylar analiz etmeye ve karar vermeye yar
dmc bir alet olduunu varsayalm. Kukusuz, ie yarama
s iin insanlarn bunu benimsemesi gerek. Bilgisayar bir so
runu zebilir ama karar verme yetisine sahip olan insandr
ancak. Bilgisayar bir eyleri baarabilir ama insan ancak so
rumluluk alabilir. Bir grup ise ancak bireyler kendi sorum
luluklarn stlendikleri ve karar verdikleri oranda bir kara
ra varabilir ve sorumluluk alabilir. Demokrasilerimizde ge
nel oy ve irketlerimizde ynetim ilkesi buna dayanr. Bu
drt dzey ayn ynde iledii srece sorun yok. Daha nce
de sylediim gibi, bu durumdan sonuna kadar faydalanma
ya aln. Peki ya atrlarsa? Ya da bir grup iinde bizi di
erleriyle kar karya getirirlerse? Nasl bir seim yapma
l? Nasl karar vermeli? Sorunu halletmek iin bu drt dze
yi bir stnlk srasna koymamz gerekecek. Peki bu mm
kn m? Mmkn ama birbirine zt iki yntemle mmkn.
 Bu dzeyleri artan stnlk srasna gre tanttm. En alt
taki ekonomik-teknik-bilimsel dzey, en stte etik dzey, V
sevgi dzeyi. Elbette bu bir deer sralamas. Elbette ki bir
birey iin znel bir sralama. Bunu stnlklerin ykselen s
ralam as olarak adlandryorum ve bunu nceliklerin a la
lan sralam asn dan ayrt etmenizi rica ediyorum. Bu ayrm
daha iyi yapmak iin Franszcadaki bu iki szckten yarar
lanabiliriz: ncelik [primat] ve stnlk [prim aute]. znel
bir deerlendirme hiyerarisinde en yksek deer iin, ya
ni en deerli olan iin stnlk kavramn neriyorum. Ve
nesnel bir sralamada bir grup iin nesnel olarak en nem
li olan anlatmak iin de ncelik kavramn neriyorum. Bu
kincisinde her eyin tepetaklak olduunu greceksiniz. in
iinde tek bir ykselen sralama yok, birbirini kesen iki sra
lama var, biri ykselirken (stnlklerin ykselen sralama
s) dieri iniyor (nceliklerin alalan sralamas).
Birka u rnekle hzlca aklayaym. Biz bireyler iin z
nel olarak en deerli olan ne? Duruma gre deiir phesiz.
Ama bence, ben de dahil oumuz iin -kltrmzle ilgi
li olduu gibi insanln zyle de ilgili olarak- znel olarak
en deerli ey sevgi: Sevmek, sevilmek. ocuk sahibi olan
lar belki benim iin en deerli ey ocuklarm, diyebilirler,
onlar sevdikleri iin. Bu da ayn eye kyor: Sevginin n
celii. Somut olarak aramzdan biri hayr, benim iin en de
erli ey sevgi deil para, derse, bir rahatszlk oluur. (Be
raber altklar iin) Onu tanyan dierleri bu adam ho
buluyordum, profesyonel bir iadam, ama neticede belli ki
zavallnn teki, derler.
Gerekten de paray sevgiden fazla nemseyen biri ancak
zavallnn teki olabilir. O halde bireyler iin sevginin stn
l vardr. Sevgi znel olarak daha yksek bir deerdir.
ok iyi. Peki grup iin nesnel olarak en nemlisi hangi
si? rnek olarak ynettiiniz ya da altnz irketi alalm.
Diyelim ki birdenbire herhangi bir nedenden tr irketi
nizde sevgi kalmyor. Byle bir durumda ne olurdu?
Ktmser gnme denk gelirse pek bir ey deimezdi,
derim. Sabah sabah irkete gelen alan ie sevgisinden gel
miyor herhalde. Sevgi olsa da olmasa da iine gitmeye de
vam edecek o halde. Maa bordrolann hesaplayan muhase
beci iini sevgisinden yapmyor, ayn ekilde devam edecek
o zaman. alanlar ayn ekilde almaya ve maalarn al
maya devam edecekler, hibir ey deimeyecek.
yimser gnmdeysem eer, bu irkette almak daha
zor ve can skc olurdu ve irketin performans derdi,
derim. Ama ekonomik olarak ok bir fark olmazd. Muhase
becinin ya da irket ortaklarnn sevginin ortadan kaybolma
snn sonularn farketmemesi beklenebilir.
imdi de ayn irkette herhangi bir nedenden tr bir-
benbire hi para kalmadn farzedelim. Bu durumda fark
badndrc olurdu. Bankacnn beklem ekten skld
gn ortada irket mirket kalmazd. Birey iin stnlk sev
gide, grup iin ncelik parada.
stnlk ve ncelik diyalektiimi drt dzey zerinden
hzlca paylatraym. rnein siyaset, bilim, teknik ve eko
nomiden stndr. Birey iin siyaset daha stn bir deer
dir.1 Tabii ki, znel olarak byledir. Ama grup iin nesnel
olarak daha nemli olan nedir? Teknik yntemler birbenbi-
re ilemez olursa siyaset, devlet, demokrasimiz ne hale ge
lir? Santraller elektrik retmezse, irketler zenginlik yarat
mazsa, iftiler besin retmezse demokrasimizden geriye ne

1 Bilimden ve teknikten stndr ama gerekten stn olamaz! Tam tersine

tm zgr akllar iin sevgi ulusun ya da devletin karlarndan daha stn
dr. Peki bu ncelikler sralamamz bozar m? Hi de bozmaz nk gerek
birinci dzeyden deil nc ve drdnc dzeylerden kaynaklanr (bilim
kendi kendini sevemez). zgr bir akl gerei ulusal karlardan stn tut
may bildii gibi hukuk ve siyaseti de teknik bilimlerden stn tutar. Mantk-
salcl bilimcilik ve teknokratlktan ayran da budur.
kalr? Cevap acmaszca basit: Hibir ey kalmaz. Peki dev-^
leti ortadan kaldrrsak, ekonomiden geriye ne kalr? H ibir'
ey olmaz diyemeyiz elbette. Sigorta ve banka sektrnde i
ler skntya girer ama inaat sektrnde, besin sanayiinde,
tanmda, a jo rtio ri silah ticaretinde yaplacak i kalr. Zaten,
ekonomi devletten nce ortaya kmam olsayd devlet as
la gn yz gremezdi. Paleolitik adan neolitik aa ge
i, ki insanln yaad en byk devrimlerden biri (ve hi
kukusuz en nemlisi), siyasi bir karar rn deildi. stn
olan siyasetse de ncelikli olan ekonomidir. Aramzda bunu
net bir ekilde grm olan bir dnr var. Bunlar Marxm
kendi szckleri: Ekonom inin ncelii, siyasetin stnl.
Bunu hibir zaman bu ekilde sylemedi ama bildiim kada
ryla dncesinin temel noktas bu.
Ben de ayn ekilde unu syleyebilirim, ahlak siyasetten
stndr. Birey iin ahlak daha stn bir deerdir. Seim
leri kaybetmeyi (ikinci dzey) ruhumu kaybetmeye (n
c dzey) yelerim. fadenin sahibi bu ilkeye uygun yaam
olsun ya da olmasn, bu benim deil onun kendi sorunu, bu
hakl bir ifadedir: Birey iin ahlak siyasetten yksek bir de
erdir. Ama grup iin en nemlisi hangisidir?
rnein, hukuk, siyaset, devlet olmadan ahlakn hali ne
olur? 18. yzylda sylendii gibi, devletin hkmnnn
olmad koullarda, doa koullarnda hangi ahlaktan bah
sedilebilir? Burada da cevap acmaszcasna basit: Doa ko
ullarnda, en azndan bu konuda Hobbesla ayn fikirdeyim,
ahlak yoktur.2 ncelik ahlaknsa stnlk siyasetindir.
Son olarak da sevgi ahlaktan stndr diyorum. yilik ya

2 Leviathan, XIII. blm. Yine de doada doa kanunlar vardr ama bunlar
karn rasyonalizasyonundan ibarettir ve esas olarak hibir ahlaki amalan yok
tur (A.g.e. XIV. ve XV. blmler). Akln buyruklarna yasa deme alkanln
edinmiiz, der Hobbes, ama bu yersiz bir tutum: Bunlar aslnda insanlar ko
runmay ve saklamay elverili klan sonulardan ya da teoremlerden ibaret
tir. (blm XV, s. 160, Tricaud, Sirey der., 1971; ayrca bkz. s. 258).
pacaksak bunu sevgiyle, nee iinde kendiliinden yapmak,
zorunluluk ve dev bilinciyle yapmaktan yedir. Bu anlam
da kim Kant olmaktansa Spinozac olmay tercih eder? z
nel olarak tabii ki sevgi daha yksek bir deerdir! Augus-
tinin de zekice zetleyecei gibi Incillerin de ruhu budur:
Sev ve ne istersen yap. Peki ama grup iin nesnel olarak
daha nemli olan ne? Hatta, ahlak olmadan sevgiden geriye
ne kalr? Freudun cevabn vereceim: Hibir ey kalmaz.
Ahlak olmazsa geriye, Freudun dedii gibi o kalr, yani
basit itki, cinsellik kalr. Ancak bu itki, zellikle de ensest
iliki yasa gibi, yasaklara arpt anda arzu ak eklinde
ycelir. Yasaklar kaldrn, ahlak yok edin, ne ycelme ka
lr ne de ak. Kalan tek ey arzu olur. ncelik ahlakndr s
tnlk de sevginindir.
Ksacas bireyler iin en deerli olan ey grup iin en nem
li olana asla tekabl etmez. Ayn ekilde, grup iin en nem
li olan da birey iin en deerli olan deildir. Oysa grup birey
lerden oluur ve her birey de bir ya da birden ok grubun par
asdr. imdi hayatn bu kadar zor ve kark olmasna ann
da greyim! Terimin felsefi anlamyla, trajik desek daha do
ru olur. Hayat, talihsizliklere mahkm ya da facialarla dolu
olduu iin deil bizi asla tam olarak zemeyeceimiz ve ge
ride brakamayacamz ve her biri kendi bak alarna g
re meru konumlan olan elikilerle (Antigone ve Creona ba
kn) kar karya brakt iin trajiktir. Bu anlamda trajik di
yalektiin3 kartdr, ya da affetmez bir diyalektiktir. Tam an
lamyla tatmin edici bir senteze ulamak ve kayp vermeden
elikileri amak (Hegelci Aufhebun) imknszdr, inkrn
inkn imknszdr, ne kesin ya da tastamam uzla ne mut
lak teselli ne de huzur dolu bir hayat vardr. Trajiin ztt cen
nettir. Cennetin zdd da halihazrdaki hayattr.

3 Gilles Deleuzeun fark ettii gibi. Nietzsche et la philosophie, PUF, 1962, yeni
bask 1977, blm 1, paragraf 4 ve 5.
 Birey bal bana kendine yeten bir trajedidir ve her birey
iin bu byledir. Ama bu trajedi birey ve grup arasnda id- '
detlenir.
Simone W eilin en tannm ve en gzel eserlerinden biri
olan kitabnn baln belki biliyorsunuzdur: Yerekimi ve
Tanrnn Ltf. Simone Weilin yerekimiyle kast ettii ala
lan ve alaltan her eydir; ltufla kast ettii ise ykselen ve
ycelten her eydir. Ben de bu iki deyii kullanarak memnu
niyetle derim ki kalabalk olduklar iin gruplar her zaman
yer ekimine tbidir. Alalma eilimleri vardr yani ncelii
onlar iin daha deerli olan alt dzeylere verirler. ncelik
lerin alalan mant.
Ama bireylerin baka deerleri, baka beklentileri de - s
tn grdkleri baka eyler- var. Renaudnun ifadesini bi
lirsiniz: Ben kendim bir gen etesiyim . Eer bu ifade
yi ciddiye alacak olursak barbarln tanm olabilir. Ay
n ey Ben kendi bama bir irketim, diyen iin de geer
li. IBMde mi alyorsunuz? Kimse sizi bunun iin eletir
miyor, en azndan ben eletirmiyorum. Ama siz IBM deil
siniz. Bir irket mi ynetiyorsunuz? ok iyi. Ama siz irke
tiniz deilsiniz. Tm bireyler stnlklerin ykselen srala
masnda yukar kmaya arlrken gruplar nceliklerin al
alan sralamasnda aaya inmeye devam ederler. Gruplar
kt ya da ahlaksz olduklar iin deil! Ama hakl olarak
ncelii kendileri iin nesnel olarak en nemliye verme ei
limleri olduu iin.
Bu eilimin hakll zerinde durmak istiyorum. Diye
lim bir irkette alanlar maalarn ykseltilmesi iin grev
yapyorlar. Patron da Dinleyin ocuklar, Comte-Sponvil-
lei okuyun: Sevginin stnl! Zaten size daha fazla ma
a demem sz konusu bile olamaz; ama sz veriyorum, bu
gnden itibaren sizi daha ok seveceim, diyor. Burada g
ln olann grevciler deil patron olduu ok ak. Maal
larn her birinin sevgiyi paradan stn tuttuklarna hibir
phe yok. ocuklarndan biri hasta olmaya grsn, hayat
larnda bundan nemli hibir ey kalmaz. Evet. Ama bu ma
allarn ortak noktas ocuklar deil, sevgileri deil; pat
ronlar. Bireysel olarak her biri sevgiyi paradan stn gr
melerine ramen, topluluk halinde (rnein sendikada ya
da ortaklklarda) nesnel olarak para daha ncelikli hale geli
yor. Hakllar: Sevginin stnl, parann ncelii.
Topluluklar aa ekilirler, yerekimine mahkmdurlar.
Bunu ktlleyici bir sz gibi anlamayn. Yerekimi ayn za
manda ve her eyden nce bir gtr (evrensel ekim): Evle
ri, kprleri tutar, bizim yrmemizi ve (yerekimini orta
dan kaldrmayan uaklar) sayesinde umamz salar. Top
luluklarn gc de akldan kaynaklanan ortak bir yasa da
yatmasdr. Kiisel arzularmz (hemen hemen ayn eyleri
istememize ramen)4 bizi kar karya getirirken sadece or
tak olan akl bizi biraraya getirir.5 Ama bu g, btn g
lerde olduu gibi, ayn zamanda kendimizi ona brakrsak
tehlikeli hale dnr. Yorgunluk, rutin ve kalabalk bizi
bu yne iter. Bir grupta, hele de bu kalabalk bir topluluksa,
sevgi ahlaka hatta ahlakla dnr. Ahlak alalarak siya
set seviyesine iner, yani g ilikilerine dnr. Siyaset de
teknik, ekonomi ve ynetim seviyesine der.
Bu yerekimi, sz konusu gruba (bir irkette ya da siya
si partide ayn olamaz) ve zellikle de grubun bykl
ne gre deiir, bir KOBlyle bir ok-uluslu irketin durumu
ayn olamaz. Yannda iki kii altran bir duvar ustas d
nn, biri enitesi dieri de ocukluk arkada. Aralannda-

4 Rene Girardn takliti arzu dedii ve Spinozann (bence daha radikal biimde)
arzularn taklidi olarak dnd ey burada devreye girer. Bu konuda bkz.
T raiti du disespoir et de la beatitude, a.g.e., IV. blm, s. 102-109 (s. 467-475,
tek ciltlik yeni basm, Quadrige).
5 Bu Spinozamn ho teoriletirmesidir. Bu konuda T raiti du disespoir et de la
beatitude kitabma bkz.. 4. blm, 7 ksm, sayfa 102-109.
ki kiisel, ahlaki ve duygusal ilikiler, zaman geldiinde ir
ketin ileyiini (krlln) tehlikeye atacak derece nemli
bir rol oynar. Otuz bin alanl bir irketteyse durum farkl
dr, ki burada bile yerekimi bykle gre deiir. rne
in, drt kii yllardr ayn broyu paylayor, birbirleri
ni tanyorlar ve hatta belki de arkadalar. Aralarndaki arka
dalk ilikileri ou zaman ekonomik ve hiyerarik ilikiler
den ar basacaktr. irketin karma bile olsa bir arkadaa
zarar vermek dnlemez bile! Elli kiinin paylat dier
bir broda ise durum hemen deiir. Kiisel, ahlaki ve duy
gusal ilikilerin nemi azalr; mesleki, ekonomik ve hiyerar
ik ilikiler daha baskn hale gelir. Sekiz yz kiinin alt
bir binada ise bu eilim gittike glenir. Duygular ve ah
lak azaldka g ilikileri baskn hale gelir. Son olarak, otuz
bin kii altran irkette ise bu durum doruk noktaya ula
r, duygusal, ahlaki ilikilerden iz kalmazken g ve kar
ilikileri her eyi ynetir.
Yerekimi gruba ve grubun byklne gre deise de
etkisini her zaman gsterir. Bu kavramdan yllar nce Com-
pagnon dEmmase bahsetmitim. Konferanstan sonra bir
rahip yanma geldi ve kulama yle mrldand: Bu yere-
kimiyle ilgili syledikleriniz katolik kilisesi iin de ylesine
geerli k i! Bu bizim irketlerimiz iin de geerli olmas son
derece normal, bu konuda srar ediyorum. Topluluklar ken
dileri iin en nemli eyi nceleme eilimindelerdir ki bu
da birinci ve ikinci dzeylerle ilgili deerlerdir. Yerekimi
ne tabidirler. Bu topluluk yasasdr: nceliklerin alalmas.
Sadece bireyler, Simone Weilin dedii gibi, ltfa benzer bir
eye sahip olabilirler. Bu ey, en azndan bazen ve birazck
da olsa bilimsel, teknik, ekonomik basklar siyaset seviyesi
ne ykseltme yeteneidir (bir halk seferber edebilen devlet
adamnda ya da bir irket yneticisinin karizmasnda oldu
u gibi); biraz da olsa siyaseti ahlaka doru yceltme beceri
sidir (iyi bir insandr ite bu); ahlak az da olsa sevgiye ula
trma kabiliyetidir (gnl insandr bunu yapabilen).
Topluluklar yerekimine tabidirler. Sadece bireyler Tan-
rn ltfuna benzer bir eye sahip olabilirler. Topluluklar
mahkum olduklar dten en azndan bazen ve birazck
da olsa ekip karabilme yeteneidir bu. Bununla beraber,
bu ltuf szc benim beniseyemeceim kadar din bir an
lam ieriyor. O yzden, topluluklarn bizi srkledikleri bu
dten bizi kurtaracak sadece ey biliyorum: Sevgi, bi-
linlilik ve cesaret.
Bunlar yeterli mi? Hibir zaman yeterli olamaz nk her
trl yeterlilik* glntr.
Ama, bu ey olmazsa nasl baarabiliriz ki?

(*) Yazarn kulland Franszca szck hem yeterlilik hem de kendini beenmi
lik anlamna gelen suffisatce - .n.
 Andre Comte-Sponvillee Sorular

Ben irket patronuyum, istihdam yaratyorum. Sizce bu bir

ahlak gstergesi deil mi?
- Bunu ahlaksz bulmadm kesin! Ama neden insanla
r ie aldnz renmek gerek. nsala olan sevginizden
tr m? isizlere yardm etmek iin mi? Buna inanmak
ta biraz zorlanrm. nsanlnzdan phe ettiimi dn
meyin ltfen, bunu yarglayacak olan ben deilim, ama neti
cede bir irket patronusunuz insani yardm dernei bakan
deil. Bunu bir eletiri olarak almayn ltfen. Kald ki her ne
kadar takdire deer olsalar da insani yardm derneklerinden
ok retimi yksek irketlere ihtiyacmz var. nsani yardm
fakirler iindir; irketler ise zenginlik yaratmak iin. Bu du
rumda kim zenginlii tercih etmez ki? Kim rahat bir yaam
baml olmaya tercih etmez? nsani yardm ahlaki adan
makbuldr; irketler ise ekonomik ve sosyal olarak daha
nemlidir. Rahip Pierrei en yetenekli patrondan yce tut
mayacak bir tek kii tanmyorum. Ama kim insani dernek
lere baml yaamaktansa hayatn kendi kazanmak istemez
ki? Ahlakn stnl, ekonominin ncelii. nsani yardm
derneklerinin datt paralar nce bililerinin retmesi ge
rek, deil mi? Bunu zel irketlerden baka kim retebilir?
Ama konunun temeline inelim. Eer insanlar ahlaki ne
denlerle ie alyorsanz, bunun sonu gelmez ve irketinizin
karlarna ters dene dek devam eder. Bu tip bir istihda
mn uzun srmesi muhtemel. Size bir hikye anlataym. ir
ket patronlarna verdiim ilk konferans az nce duymu ol
duunuza olduka benzerdi. Sonunda szlerimi zetlemek
iin yle demitim: Sonu olarak, toplum sizden sevgi do
lu cmert patronlar olmanz deil (tabii eer byleyseniz
ne l ama bu sizin sorununuz, bizim deil) istihdam yarat
manz bekliyor. Patronlardan biri kafasn olumsuzca sal
layp yle dedi: Bu beklenti haddini fazlasyla ayor. ir
ketlerin amac istihdam yaratmak deil kr etmek. Elbette
haklyd, benden daha bilinliydi. Neticede bu Marxn sy
lediini tekrar etmekten baka neydi ki? Kapitalist bir lke
de irketlerin amac isizlikle savamak deil kr etmektir.
irketin krllna zarar vermedii srece i veririz ve kr
ll korumak ya da artrmak iin gerekli olduu durumlar
da da iten kartnz. (Maallar iin de olmak zere) Ahlak
sz ya da acmasz bir sistem olabilir ama insanlk tarafndan
imdiye kadar denenmi tm sistemlerden sosyal ve ekono
mik olarak daha baarl oldu. Dou Almanyallar bu konu
da yanlmadlar. Berlin Duvanmn yklmasnda Federal Al
manya Cumhuriyetinin zenginlii en az zgrlk ak ka
dar etkili olmutur.
Baka bir hikye. Alain Juppenin babakan olduu yllar
d. Szde istihdam yaratmak iin iveren ykmllklerin
de ksntya gidilmiti. Bir patron bana yle dedi: ver
mem iin benim ykmllklerim azaltlyor. Ben ne yap
yorum? Fiyatlarm dryorum ve yeni eleman da alm
yorum. Bylece pazar paym artryorum. Pazar paym art
tka bir gn yeni elemana ihtiya duyarsam elbette ki zevk
le ie alrm (ahlaksz olmayan her patron iten kartmak-
tansa ie almay tercih eder)! Ama benden irketimin ka
rna olmamasna ramen yeni eleman istihdam etmemi iste
mek kendi iime zarar vermemi istemek olur: Benden bunu
yapmam da beklemeyin! Bu szleri utanmaz bulabilirsiniz.
Ama bu utanmazlk gerein ahlakn arkasna saklanmadan
en plak haliyle ortaya kmasndan baka bir ey deildir.
Kapitalist bir lkede irketlerin amac istihdam yaratmak
deil kr etmektir. irketlerin bu kr iten kartmalarla ya
da retimi baka yerlere tamakla yapmak yerine istihdam
artrarak yapmasn salamak biz vatandalara dyor. Bu
elbette siyasi bir karardr. Ama isizlikle ve retimin yer de
itirmesiyle sava patronlarn ahlaki bilincine ya da vatan
severliine brakrsak kendi kendimize ninni sylemi olu
ruz! Naiflik yapm oluruz. Bu birinci dzeydeki sorunlar
zmlerini nc dzeyde aramak olur.

Bir irketin am ac kr yapm ak deil, zenginlik retmektir

ki bu da herkesin yararnadr!
- Szck oyunlarn brakalm. Zenginlik retmek diyor
sunuz. Kim iin peki? ncelikle irket sahipleri iin! Bu da
kr dediimiz eyin ta kendisi. Yatrmlar ve alma ile ya
ratlan deer (emek sarf etmi olsunlar ya da olmasnlar) bu
yatrmlar yapanlara geri dner. Bundan herkes yararlanr
m? Genelde az ok evet, ama ok dengesiz bir biimde! Ge
nelde, irket sahibi olan kapitalistler o irkette alanlara
gre daha hzl zenginleirler... Onlar eletirmiyorum. Siste
min mantdr bu ve (demokrasi bu ynde karar verdii s
rece) hukuki olarak meru ve ekonomik olarak retkendir.
Kr ayn zaman da risk alma ve yenilik getirme iin gerek
li n kouldur (Shumpeter bu konuda srar eder).1 Kapita

1 Joseph Schumpeter, T hiorie de l'evolution economique, 1912, Dalloz, yeni basm

1983 (zellikle II. blm).
lizmi bu kadar baarl ve rekabeti klan da budur. Ama bu
kafamz kuma gmmemizi hakl karmaz! Verilen emek
ten deil de retim ve deiim mekanizmalarnn zel ml
kiyetinden gelen bu zenginlik, ne yatrmlara ne de maala
ra harcanan bu artk ya da katma deer: Kr dediimiz bu
deil mi?
Sonu olarak zenginlik yaratmann kapitalizme has ol
madn da zellikle belirtmek gerekir! Bunu her retim
ekli yapar. Klelik de, feodalizm de zenginlik retiyordu.
SSCBde sosyalizm yetmi yl boyunca zenginlik retti. Ba
ka bir yzylda baka bir sistem de retecek, kim bilir... Ama
biz kapitalist bir lkede yayoruz. Dnya kapitalist bir sis
temde yayor. Bunun ne demek olduunu iyice anlamam
zn zaman geldi!

Kapitalizm ah laki deil diyorsunuz. Sosyalizm daha m

ahlakiydi sanki?
- Evet, maalesef! En azndan kendi taraftarlarnn proje
si ahlakiydi. Tabii burada Lionel Jospininki ya da Laurent
Fabiusunki gibi kapitalizmin (prensipte) biraz daha d
zenlenmi hali olan liberal sosyalizmi ya da sosyal demok
rasiyi kast etmiyorum. retim ve deiim aralarnn toplu
mlkiyeti ve devlet planlamas zerine kurulan (bu neden
le de kollektivizm ya da devletilik diye adlandrabilecei
miz) Marksist sosyalizmden bahsediyorum. Peki bu sosya
lizm neden daha ahlaki? nk zenginlik ortak olduu ve
devlet tarafndan ynetildii iin bu zenginlii, prensip ola
rak, en fakirlerden balayarak tm topluluun hizmetine su
nabiliriz. Bu da kapitalist bir lkede olduu gibi zenginliin
nce en zenginlerin hizmetinde olmasnn tam tersi bir du
rum. Ama konumamda da sylediim gibi kapitalizm ah
laktan bamsz olduu iin bu kadar baarl (bu baar ne
den olduu zararlar ve korkunluklar yok saymaz). Bencil
lik zerinden iler. Tam gaz ileyebilmesine armamak la
zm! Tam tersine, sosyalizm ahlaki olmaya alt iin do
ru dzgn ilemez ya da (topluluk leinde ahlak gcn
kaybettii iin) ilemek iin brokrasiye, polis denetimine,
yasaklara ve hatta kimi zaman terre ihtiya duyar. Bunun
nedenlerini aratrmak ahlakn deil tarihilerin ii. Ahla
ki olarak ancak bunun verdii haan grebiliriz. te bu 19.
yzyln gzel Marksist topyasndan 20. yzyln totaliter
sovyetizmine geiin ta kendisidir.' ktidar ele geirmek iin
en zor ksm deil. Sonra insanl (propagandayla, beyin y
kamayla, genlerden tugaylar oluturarak, eitim kampla
r kurarak, kitle terryle...) dntrmek, ya da en azn
dan bunu denemek gerek. Ta ki, bunu baaramaynca, sis
tem -birka brokratn karm a- yerinde saymaya ve rk
yanlarn saklamaya almaktan baka bir ey yapamaz ha
le gelene kadar. Devrimci ve hmanist bir avangardla bala
yan sre hastalkl ve yozlam ihtiyarlardan oluan bir no-
menklatura ile son bulur. Evet, Marxn ngrd ekliyle
sosyalizm ahlakiydi. Ardllarn baarszla mahkm eden
de zaten budur.

Eitlikten bahsetm ediniz...

- Konuya, olumsuz biimde de olsa, deinip getim. Ama
haklsnz, daha ak bir ekilde deinmeliydim. Hangi eit
likten bahsediyorsunuz siz? Tm insanlann haklar ve onur
balamndaki eitliinden mi? Bu, lkelerimizde siyasetin
ve hukukun az ok sayg gsterdii temel bir ahlaki deer.
Olmas gerekenden henz ok uzaz: Mcadele devam edi
yor! Yoksa aklnzdan geen daha ziyade ekonomik ve sos
yal eitlikler mi? Bunlarn, mal mlkn zenginletirici et
kenler olmasn ve bu nedenle de kiisel yeteneklerin birer
eitlizlik kayna olmasn isteyen kapitalizm tarafndan ne
redeyse dlandklarn belirtmek gerek. Bizim lkelerde, bir
zenginin olunun zengin lme ihtimali bir fakirin olunun
zengin lme ihtimalinden neredeyse her zaman yksek. Ay
n ekilde, yetenekli ve alkan birinin zengin lmesi uyu
uk bir ahman zengin lmesinden daha muthemel, bu ah
mak bir zengin ocuu deilse tabii. Bu iyi mi kt m? Ah
laki olarak tatmin edici bir durum deil. Neden yetenei ve
ilgi ekici bir meslek icra etme ans olan biri daha az yete
nekli ve ancak sevimsiz iler yapabilen birinden daha zen
gin olsun ki? Ekonomik olarak daha eitliki baka bir sis
tem daha m uygun olur? Bu konuda kukularm var. n
k eer kimsenin zenginleme imkn yoksa, insanlar ne
den asgari dzeyden daha iyi ve daha fazla alsn ki? Ba
kalarndan daha iyi olamayacan bile bile insan kendini a
may ister mi ki? Sevgiden mi? Cmertlikten mi? Vatanda
lk duygusundan m? Hayal kurmay brakalm. Eitliki bir
toplum, eitliki kalabildiini varsayalm (SSCB rneindeki
nom enklatura bu konuda iyimser olmamz engelliyor), bir
fakirler toplumuna ve kukusuz, Mandeville ve Voltairein
dedii gibi, zavall bir topluma dnecektir.
Bu bana Pascaln bir szn hatrlatyor ki, bunun altn
izmek isterim: Mlkiyet eitlii kakadr, am a... Ama ne?
Pascal cmlesini tamamlamyor. Ben de u ekilde tamamla
yabilirim: Ama siyaset ve hukuk baka trl karar verdi (bi
zim lkelerimizde hukuk zel mlkiyeti koruma altna al
yor ve onunla beraber zenginliklerin eitsizliini de); ama
bu eitlik, her ne kadar ahlaki olarak meru olsa da, bugn
en fakir olanlar iin bile ekonomik olarak retken olmaya
cak; ama bu eitlik ancak denetimin ve kstlamalarn art
rlmasyla mmkn olabilir ve bu da totalitarizme gtrr;
ama enerjiye, risk almaya ve yaratcla ket vurur. Bu da bi
ze ok pahalya mal olur. Eer en zor drmdakilere bile za
rar verecekse eitlik neye yarar? Eer ekonomik ve sosyal
eitlikten vazgeiyorsak, o zaman bize den eitsizlikleri
azaltmak ve bunlan (en ok sayda kiiye en az zarar verme
ye alarak) yeniden paylam, kamu hizmetleri ve frsatlar
eitlii siyasetleri gibi sosyal siyasetlerle telafi etmeye al
maktr. Bu da sosyal demokrasi dediimiz sistem deil mi?
Eski komnist devrimlerin cokusunu tamasa da daha az
tehlikeli ve daha etkin olaca kesin.
Sa-sol arasndaki mcadelenin byk ksm bu eitlik so
runu etrafnda dnyor. Solcu olmak, diyordu bir arkada
m, her eyden nce sosyal adalet iin mcadele etmektir,
yani eitlik iin. Ben de byle dnyorum. Sac bugn
zgrlk, retkenlik ve hak edilenlerin ve yeteneklerin adil
datmndan yanadr. Bu onun eitlik kart olduu anla
mna gelmez. Ama haklar ve insan onuru balamndaki eit
lik onun iin yeterlidir. Bu iki tavr da saygya deerdir. Ba
zen solun ahlaki olarak (mlkiyet eitlii haka olurdu, y
leyse bu eitlik iin abalamak merudur) ve san da eko
nomik olarak (retkenlik ve gerekilik endiesi ar bas
yor, eitsizlik daha baarl sonular veriyor) hakl olduunu
dnyorum. Bundan daha karmak olmasna ramen, bu
durum solun neden muhalefette bu kadar rahat (nk her
zaman mcadele edilmesi gereken eitsizlikler var) ve ikti
darda bu kadar huzursuz olduunu (nk iktidarda etkin
olmak gerekiyor) aklayabilir. Bir sol hkmette ekonomi
ve finans bakan olmak en az bir sa hkmette milli eitim
bakan olmak kadar zordur. Ama felsefeden kp dnce
lerimizi tantrmaya balayalm.

Si? kendinizi sada m solda m konumlandrrsnz?

- Felsefi olarak bunun ok nemli olduunu sanmyo
rum. Sa-sol arasndaki kartl anlamsz bulduumdan
deil. Tam tersine bunun gerekli ve yapc olduunu d
nyorum. Ama kitaplarmn insanln yarsna hitap etme
sini istemem! Hatta, sevdiim filozoflann sac m solcu mu
olduklarm renmeyi istediimi de hi hatrlamyorum.
Epicuren siyasi fikirleri hakknda ne biliyoruz? Hemen he
men hibir ey. Ama yine de fikirleri, siyasi olanlar da dahil,
son derece ilgi ekici. Montaigne muhafazakrd: Bu onu
sac bir filozof mu yapar? Peki ya Leibniz? Hume? Marxm
kendisi peki? Bizi ilgilendiren bu filozoflarn siyasi fikirleri
deil, bizim dncelerimizi aydnlatmalar. Ben de bir filo
zof olarak ke yazlar yazmaktan ve dilekeler imzalamak-
tansa dnceleri aydnlatmay yelerim.
Ama yine de size cevap verm ek istiyoru m . Oyumu
(2002de Chiracla Le Peni kar karya getiren cumhurba
kan seimleri dnda) hep sola verdim. Hatta son dnem
de de Lioneljospine (Franois Mitteranda duymadm ka
dar) ok sayg duyuyorum. Bu tutumum sol ya da an sol-
dakilerin beni sosyal-liberal olarak yuhalamalarna engel de
il. Neden olmasn? Bu Alainin neriiydi zaten; serbest pi
yasa devletilik ya da kollektivizmden daha verimli olduu
iin serbest piyasadan ve devletin piyasann neden olduu
hakszlklar telafi etmesinden yana olmak. Liberalizm ku
rallarn ortadan kalkmas ya da devletin istifas demek deil!
Piyasann satlk olmayan kurallara ihtiyac var (eer ticaret
hukuku satlk olsayd bu liberalizm olmazd; baz ynleriy
le 90l yllarda Rusyada grdmz gibi mafya ekonomi
si olurdu). Satlk olmayan bir devlete ihtiya var. Devleti
lie kar olan sa ve ultraliberalizme kar olan sol bu ko
nuda anlarlar. Ama yine de kltrlerinde, amalannda ve
semen tabanlarnda farkl olmaya devam ederler. En azn
dan Fransada kamu oylamas, sendikal haklar, laik eitim,
gelir vergisi, maal tatil hakk iin mcadele eden soldu. Sa
ise bu be konuda da muhalefet etti. Bu, sol her konuda hak
l sa ise her konuda haksz anlamna gelmez (rnein sol
1981deki ekonomi siyasetinde tamamen yanld; kadnlara
oy hakk veren, Cezayirde ban yapan, ocuk aldrmay ce
zadan muaf hale getiren ise sad). Sa ve sol arasndaki e
kime iyi ile kt ya da doru ile yanl arasndaki ekime
deil! Bu farkl tarih miraslan olan ve belli karlar dile ge
tiren iki siyasi kavray arasndaki bir ekime. Bylesi iyi.
Demokrasinin aralarnda ekillenmek iin bu ikisine de ihti
yac var. Parlamenter demokrasinin ilkesi bu. Birbiri ardn
ca gelmenin ilkesi bu. Ama solun (ulusallatrmalar, 35 saat
lik i haftas gibi) herhangi bir siyasetini ok da faydal bul
madmda, ya da (ad lazm deil) herhangi bir solcu siya
setiyi sempatik ya da inandrc bulmadmda deitirme
yi istemeyecek kadar -fazlasyla ve uzun zamandr- kendi
mi sola bal hissediyorum. Lionel Jospine ok saygm var.
Ama ayn zamanda Michel Rocard, Jacques Delorsu, Ber-
nard Kouchneri (ki arkadam olur), Henri Weberi (o da
arkadam), Nicole Notaty ve Daniel Cohn-Benditi de be
eniyorum. Bu cephede bir eyler olgunlayormu gibi ge
liyor bana, Monique Canto-Sperberin syledii gibi, san
ki sosyalizmi (ama Marksist anlamdakini deil) ve (ekono
mik olanlar da dahil) zgrlkleri bartracak2 bir oluum.
Ksaca kendimi seve seve solun liberali olarak tanmlayabi
lirim. Pek ok lkede bu bir gereksiz szck tekrar olarak
anlalr. Fransada bu tanmda zt anlamllk grerek yanl
yoruz. Bunun Alainin tutumu olduunu syledim. Dnya
da da pek ok aydnn tutumu bu (bu bir iddia deil bir tes
pit). Aydn adaylarnn ihaneti mi bu? Hi sanmyorum. Da
ha ok tarihi ciddiye alma istei. Marksizmin yanlgsndan
sonra adalet (sosyal adalet de dahil) ve (ekonomik olan da
dahil) zgrlkler iin mcadeleyi elden brakmakszn ha
rekete geenler solun liberalleri oldu. Bu benim siyasi kke
nim deil ama bugn kendimi en az uzak hissettiim siyasi
grup. Sr deil, genken (1968de on sekiz yandaydm, ba

2 Monique Canto-Sperber, Les Rigles de la liberte, Plon, 2003; Le Socialisme libe

ral (Une anthologie: Europe, Etats-Unis), Editions Esprit, 2003.
haneden de iyi saylacak bir anst bu) pek ok baka gen
gibi snfsz ve devletsiz, yabanclamann yaanmad, bas- '
knn ve hakszlklarn olmad, Marxn komnizm dedii
bir toplum iin demokratik ve ban bir devrim dlyor
dum. Bu ok gzel bir dt ama bu ryadan uyanmak ge
rekti. George Onvelle mi George Bernard Shawa m ait ol
duunu hatrlamadm bir ifade: Yirmi yanda komnist
olmayan kalpsizdir; krk yanda hl komnist olansa kafa
szdr. Bu bir nkte bile olsa, ben ikisini de yaadm.
Ho komnist ryasndan bahsediyordum. Bu bana us
tam ve arkadam Louis Althousser ile yaptm son sohbet
lerden birini hatrlatt. lmnden birka ay nceydi. Siya
setten konuuyorduk. Ben komnizmin her yerdeki baa
rszlndan dem vuruyorum, artk buna inanmak imkn
sz diyorum... Louis szm kesti: Siyasi sistem olarak ko
mnizm bitti, evet! Ama esas olan bu mu? znde, kom
nizm nedir? Ticari ilikilerden bamszlam insanlktr
bu. Yoksa, bak, sen ben... Ne benim sana satacak bir eyim
var, ne de senin bana. Ne senden alacak bir eyim var ne de
senin benden. Aramzda hibir ticari iliki yok. enle benim
aramda u anda var olan ey komnizm! Bunu bana bir H
ristiyann imann kaybettikten sonra bile imdi ve burada
Tanrnn Krallmdayz demesi gibi syledi. Bazlar bunu
sancl, yrek paralayc olduu kadar baarszla ve ke
dere mahkm genlikten, hayattan bir eyler kurtarmak iin
gln rpmlar olarak yorumlayabilir. Oysa btn bun
lar beni altst etmiti. Bu adam ok severdim, hl da seve
rim. Ama burada baka bir ey daha var: Komnist hareketin
iinde bazlarnda en gzel, en duru olan bir noktaya iaret
ediyor. Bu korkunluklar ve hatalan unutturamaz. Peki, bu
korkunluklar ve hatalar bu duruluu geersiz klabilir mi?
Bu hikye bitti ve ben de dier biroklan gibi demokratik
ve liberal sralara kartm. Bu artk benim gzmde sa ve
sol arasnda fark kalmad anlamna gelmiyor. Beraber ka
tldmz bir koferans srasnda Luc Ferry u ifadesiyle beni
gldrmt: Kendi kendine masallar anlatmamak gerek;
cmert bir sacyla akll bir solcu arasnda ok da bir fark
yok! neleyici bir ifade. Ama tam olarak doru olduunu
da dnmyorum. Akll bir solcu olmay deneyeyim. Bu
nun beni nasl, isterse cmert olsun, bir sac yapabileceini
anlamyorum. Belki siyasette olduu gibi ekonomide de c
mertlie ok inanmadmdan olabilir. Zenginler asla fakir
lere vermezler, ya da ancak krnt verirler. O halde fakirle
rin organize olmalar, kendilerini savunmalar ve (akll ol
may unutmadan) toplumu deitirmeye almalar gerek:
ite dn olduu gibi bugn de solun grevi budur. Bu fik
ri daha da ileri gtrrsek birok rahat ve tehlikeli khne-
milikleri yerlerinden kmldatabiliriz. Eer sol gvenlik so
runlarndaki artn ncelikle fakirlere zarar olduunu g
rebilseydi, bu alan saa brakmazd.

N aiflik ve barbarlk arasnda kurduunuz ve iki ynl ola

rak tanm ladnz kartlk, sa ve sol arasnda eskiden beri
sregelen kartla denk gelm iyor mu?
- Byle de dnmek mmkn, zellikle de siyasi parti
lerimiz karikatrms bir grnt verdikleri zaman. Sol c
mert olduunu iddia ediyor (bir eit gnl tekelini sa
hipleniyor); ncelikle ideal savunuculuu yapyor. Sa ise
bir etkinlik davasnda; ncelikle kar savunuculuu yap
yor. Ama olay bundan ibaretse glnlkten ka yok de
mektir. Ahlak naiflik sergileyen solun glnlyle tek-
nokratik ya da liberal barbarla tekabl eden san gln
l arasnda skp kalmz demektir. Ama durum bu de
il. Gnl ve etkinlik kimsenin zel mlk deil. Gln
lk de keza. Bir sol barbal da var, daha nce bahsettim:
Bunun en vahi rneini Stalinizmde yaadk. Bir sa naifli-
i de var: Bunu Fransadaki de Gaulleclkte yaadk. Yani
bu iki durumun birbirini kapsayp kapsamadn bilmiyo
rum. Bu iki kavram siyasi hayatta uygularsak naiflik, sa ya
da sol olsun, muhalefetteki partilerin kt bir alkanldr;
barbarlk da iktidara gelen partilerin doal eilimidir. Sac
ya da solcu olalm, muhalefetteyken siyasi iradeyi ahlaka ve
gnl adamlna davet ederiz. Ve iktidara geldiimizde de
yneticilik yaparz. Demokratik nbetlemeye esas anlam
n yeniden kazandrabilmek iin kendimizi bu nbetlee g
lnlkten kurtarmamz gerek.
Baka bir ey daha var. Ahlaki yaklam bireyler iin elbet
te merudur. Ama siyasi partilerin, istisnalar dnda, byle
bir yaklam benimsemesi yerine olmaz. Machiavelden be
ridir bildiimiz bir ey bu. Prensin erdemli olmas gerek
mez, diyordu, yleymi gibi davranmas yeterlidir. Bu,
seilmi prensler olan bizim yneticilerimiz iin de geerli-
dir. Cumhurbakanl seimini ele alalm. Elbette ki dolan
drcl kantlanm birine oy vermemek gerek. Dediim
gibi, ahlak dardan kstlamalar getirir. Ama o zaman da s
rekli en ahlakl, en cmert ve en sevecen adaya m oy vere
ceiz? Tabii ki hayr! Rahip Pierrein iyi bir cumhurbaka
n olacan dndmz yok. De Gaulleden ne kadar iyi
bir rahip olursa Rahip Pierreden de o kadar iyi bir cumhur
bakan olurdu. rnein, 1981 seimlerinde oyumu birin
ci turdan itibaren Franois Mitterranda verdim. Oyumu ba
na en ahlakl grnen adaya verecek olsaydm tercihim fark
l olurdu. Yani? Maksat en ahlakl adam dl vermek ya da
bir arkada ya da ruhani lider semek deildi. Mevzu siya
setti, yani kar atmalar, g ilikileri, ittifaklar ve prog
ramlard!
Evet, prensip olarak bu byle. Ama bugn, zellikle de te
levizyonlarda, medyatiklemi bir demokraside yayoruz.
Bu da sorunun byk bir ksmn deitiriyor. 20. yzyln
balarna geri dnelim. Bu dnemin iki nemli siyasetisi
ni alalm, Jaures ve Poincare. Franszlarn byk ounlu
u onlar kiisel olarak tanmyordu. Birka bini mitingler
de grmlerdir, o da uzaktan konumalarn dinlemiler
dir en fazla yzlerini grmlerdir. Yzde doksan dokuzu
nun bilgisi ise ancak afilerde, brorlerde ya da gazetelerde
onlar hakknda okuduklar kadard. Kiilikleri hakknda bir
bilgiye sahip olmadklar iin deerlendirmelerini de bunla
rn siyasi fikirleri zerinden yapaklard. Oysa bugn durum
olduka farkl. Btn Franszlar Chirac ya da Jospini saat
ler boyunca televizyonda yakn planda grd. Televizyonda
grdmz ise fikirler, programlar deil, bir yz, yani bir
insann en kendine has, en kiisel, en anlam ifade eden ha
li. Bu durumda deerlendirmenin her eyden nce bireyler
zerinde younlamas ok doal. u siyaseti daha drst
ya da daha scakkanl, bu siyaseti daha sevimli grnyor.
Tamam yle olsun. Ama bu zellikler bize onlarn fikirle
ri, programlan, vaadleri hakknda ne ifade edebilir ki? Tele
vizyonlardan geen her demokrasi gln olmaya mahkm
dur. Bir devlet adamn fikirlerine ve uygulayaca programa
gre semek gerekir; ama biz cazibesine, grnrdeki sami
miyetine ve glne bakarak bireyler seiyoruz. rnein,
benim ocuklarm kkken Jack Lang ok severlerdi n
k onu cool, Guignolsdeki kuklasn komik bulurlard. Bu
nu kabul etmek gerek. Ama, siyasi olarak biraz s bir tercih!
Fransada bu yndeki ilk sapma kukusuz 1965 yl se
im kampanyasyd: Bembeyaz dileriyle Lecanuetnin g
lmsemesi De Gaullen szlerine kar. Ondan sonra da ge
limi lkelerde bu durum gittike gze arpar oldu. Ame
rikada demokratlarn Nixona kar yaynladklar reklam
hatrlayn. Nixonu iki yzl bir ifade taknm kirli suraty
la gryorduk. Grntnn altndaki yaz da cabas: Bu ki
iden ikinci el bir araba alr mydnz? Komikti, hatta bel
ki de ie yarad ama bu son derece gln bir durum: Olay
ikinci el araba almak deildi ki bir devlet bakan semekti!
Carter Nixondan istedii kadar iyi olsun. Bu onun Ameri
ka Birleik Devletlerine daha iyi bir bakan olacan gster
mez. stelik de d grn yanltabilir, hatta genelde yanl
tcdr. Kennedy son derece ekiciydi ama ahlaki deeri ko
nusunda ekincelerim var.
Medyatik glnlk: D grnn zorbal. Bu rnek
te olduu gibi kendimizi byk planda bir kiiyle yzyze
bulduumuzda siyasete bireyle ilgili olan ahlaki ve duygu
sal deerlendirme ltlerini bulatrm oluyoruz. Bu na-
iflik bize bir tehdit olutururuyor, hatta medyada bu tehdi
din bini bir para! Gazetecilerimiz zamanlarnn ounu si
yasetilerin almalarn analiz etmeye deil de kiiliklerini
aratrmaya harcyor. Siyasetilerimiz de zamanlarnn o
unu programlarn tantmaya deil de kendilerini bulatk
lar gizli ilerden (mmkn olduunca) syrmaya harc
yorlar. Gizli i mi bulamadk? O zaman da huylar, duygula
r, aklaryla ilgileniyoruz. Son derece yetenekli, ak zihin
li ve iinin ehli olduu halde televizyonda fazla profesyonel
ve souk, fazlasyla alakgnll duran Raymon Barre ha
trlayn. Sasa yirmi yldr Chirac ve Giscard dEstaingden
hangisinin medyada daha uygun, daha etkili olduuna karar
vermek iin gln bir sava veriyor. Souk, sert ve kaba g
rnyle Lionel Jospini hatrlayn. Tm gazetecilerin haf
talar boyunca tek sorusu zrhnzdan ne zaman syrlacaks
nz? idi. Anladm kadaryla kk kzlar ve yal teyzele
ri pmesini, bir kalbi olduunu ve hassasiyetini gstermesi
ni istiyorlard. Chiracn yalandn farketmek ok mu ac?
(Yalanmamas iin nasl bir mucize gerekliydi acaba?) Me-
dayaya gre seim kampanyasnn baht bu yzden kapan
d. Ne zc bir gsteri! Tabii bu ara iler tam gaz devam.
itir, ite bu yzden birbirinden ahlakl televizyon seyirci
si oturduu yerden Guigtols de lInfoda W orld Companynin*
felaketlerini izleyip szlanyor. Son derece konforlu ve kor
kun bir izofreni! Binlerinin iyi niyeti nasl olur da dierle
rinin buz gibi etkinliini bu kadar zapturapta alabilir? Siya
set yapsalar daha iyi. Ama ite izlenme oranlarna gre siya
set bir gln, birka sevimli szn ve iyi duygularn yeri
ni tutmuyor.

A yrm m yapm olduunuz dzeylerin a h la k la siyaset

arasndaki ilikiye uygulanm hali kafam kartrd. Bu siya
setin, ayn dzeyde bulunmad iin, ahlaki olmad anlam
na m geliyor? Yoksa ahlakn ncelii olduu iin siyaset ah la
ki olm aldr m dem ek istiyorsunuz?
- kisini de ifade ediyorum, ama iki farkl bak asndan.
Topluluk balamnda siyaset ahlaka boyun emez. Hibir
ciddi aratrmac seim sonulann ahlaki sebeplerle akla
maz. Bu noktada Machiavel hakl. Seimi en ahlakl olan de
il en ok oyu alan kazanr.
Birey (rnein oy verme kabinindeki semen) asndan
baklnca olay bambaka. Ahlaki bilinci oyunu etkileyebi
lir - etkilemelidir de. Bilinci ona kime oy vermesi gerektii
ni syleyemez (ahlak siyasetin yerini tutamaz) ama kime oy
vermemesi gerektiini aka syler. Dandan snrlama ko
nusu. Bir rnek verelim. Irk ya da yabanc dman bir si
yaseti seimlere adayln koyarsa insani ahlak ona oy ver
memizi tabii ki engelleyecektir. Ama ayn ahlak onunla nasl
mcadele edeceimizi syleyemez. te siyaset burada dev
reye girer. Irkl ya da yabanc dmanln sadece ahla
ki sebeplerle engellemeye almak, yzlerce gmeni s-
nrd etmek aslnda Fransann kannadr ama ahlak bunu

(*) Guignols de lInfo isimli kuklalarn yer ald politik talama programnda ko
nusu edilen hayali bir irket. Amerikada bulunan bu okuluslu irketle ama
lanan kreselleme eletirisidir - .n.
yasaklar, demek olur. Ortak karlarn bu durumu ortadan
kaldrmadm siyasi deneyimlerden biliyoruz. O halde sa
dece bu tip yabanc dman siyasetlerin ahlaki olarak kna
nlacak eyler olmasnn tesinde siyasi ve ekonomik olarak
da ykc olduunu gstermek byk nem tayor. Kimse
nin Fransann ve Franszlarn karlarnn sadece an san
ncelii olduu masalna inanmasna izin vermeyelim! Bu
sorumluluk sahibi her siyasi partinin kaderidir. Siyaset in-
sanseverlik deildir. Bir hkmet insanln hizmetinde de
il, (ahlakn izin verdii lde) lkesinin karlarnn hiz
metindedir. Geriye farkl lkeler arasnda nesnel kar bir
liktelikleri, yani dayanma, kurmak kalr. Bu da uluslarara
s siyasetin iidir.
Kssadan hisse: Ahlakla siyaseti kartrmayalm. Ahlak
kiiseldir ve prensip olarak da kardan bamszdr. Oysa
ki hibir siyaset kardan bamsz deildir. Ahlak evrensel
dir, ya da evrensel olma yolundadr; tm siyasetler duruma
zeldir. Ahlak am alan belirler, siyaset aralarla ilgilenir.
Bu yzden de hem her ikisine hem de ikisi arasndaki ayr
ma ihtiyacmz var. Ahlak naiflikten saknalm: Dierleri
karlardan bahsederken ahlaktan dem vurmak barbarlann
oyununu oynamaktr!

Kapitalizm ahlakddr diyerek patronlarn ykn fa z la

syla abuk hafifletmi olmuyor musunuz? Eer kapitalizm ne
ahlaki ne de ah laksz deilse, kitlece iten karm a yapan bir
patron masumdur. Oh ne l! Bunu yirm i-otuz y llk smrl
meden sonra kendini sokakta bulan kovulmu alanlara an
latn hele!
- Ben buraya ahlak dersi vermek iin gelmedim. Sade
ce anlayama alyorum. Bununla beraber patronun bir bi
rey olduunu, bu nedenle de stnlklerin ykselen sra
lamasna tbi olduunu sylyorum. Sistemin ahlaki olma-
mas onu ahlaki olmaktan ya da olmay denemekten alko
yamaz. Eer usulsz bir iten karma sz konusuysa, pat
ron hibir ekilde masum deildir. alanlar iten kartan
sistem deil patrondur ve bu nedenle sorumluluk onundur.
Patron sulu mudur peki? Olabilir. Kimi zaman buna mah
kemeler karar verir kimi zaman da kendi bilinci. Elbette ir
ket kr yapt bir dnemde youn iten karmalarn olma
s bir rezalettir. Biz vatandalar bu durum karsnda doal
olarak sarslyoruz, hele de bu iten karmalar irketin re
kabet gcn artrmaktan ok hissedarlarnn ksa vadeli
karlarn korumak iin yaplyorsa. Finans piyasalarnn bas
ks, yol at insani zararlarla beraber gnmz kapitaliz
minin ktlklerinden biri. Bu ne gemii gzellemek iin
(Zolay yeniden okuyun. 20. yzyl kapitalizmi de pembe
deildi) ne de eskinin yanlsamalarna kaplmak iin (Solje-
nitsynei de okuyun) bir sebep deil. Kapitalizm zaferini sos
yalizmin yenilgisine ve beraberinde getirdii bir yn kor
kunlua borlu. Bundan hayflanabiliriz ama bunu inkr
edemeyiz. Kapitalizme dardan -hukuki, siyasi, ahlaki- s
nrlar koymak znde ahlaki olacak bir ekonominin hayali
ni kurmaya yedir.
Yani gerek yzmz saklamayalm. Bir alan bir ie
alnd zaman patrona kar ahlaki bir gnl borcu yoktur,
olamaz da. Patronun onu kar iin ie aldn bilir ki zaten
kendisi de bu ii kan iin kabul eder. G ilikisinde eit
olmadklar malum ama ikisi de ayn insanln, ayn ekono
mik sistemin, ayn piyasann (ayn i piyasasnn da) para
sdr. Hatta ikisi de ayn mantkla hareket eder, kar man
tyla. Ahlakn burada pek ii yok, byle olmas da en iyi
si. piyasas kyamet gn sorgu yeri deildir! ten kar
malar daha ok can yakar. Ama ahlakn, usulsz ya da kitle
sel iten karmalar dnda, burada syleyecek bir sz ol
duunu sanmyorum. Bireylerin ahlaki deerlerine meslek
lerine ya da konumlanna bakarak karar vermek her zaman
tehlikelidir. Maal alanlar arasnda ne kadar namuslu ve '
namussuz adam varsa muhtemelen patronlar arasnda da o
kadar vardr. Bu iki grubu birbirinden ayran ya da birbiriy-
le kar karya getiren ahlaklar deil, meslekleri, grevle
ri ve Marxm syledii gibi, retim ilikilerindeki konumla
ndr. Bir grup dierinden ahlaki olarak daha stn deildir;
sadece hem karlar hem de sahip olduklar gleri farkl
dr. Snf atmas fikri bana byclk iddialarndan daha
(ok daha) salkl ve aydnlatc geliyor. O halde bu snf a
tmasnn stesinden gelmek iin Marxn dedii gibi sosyal
snflan m ortadan kaldracaz yoksa snflan yok etmeden
snflar aras ar ykc olmayan ve iki tarafn da iine gele
cek uzlalar m arayacaz? Bir asrdan fazladr devrimci
lerle sosyal demokratlar kar karya getiren ite bu tercih.
Kendimi ikinci gruba yakn hissediyorum desem sizi art
m olmayacam dnyorum.

irket ahlak, irket etii olmadn belirttiniz. Ben oldu

una inanyorum! Tm irketler e deerde deil! Hibir irket
bireyleri belli ortak deerler etrafnda toplam adan, harekete
geirmeden ve bylece de kendini am adan dzgn ileyemez!
Bu yzden etik belgeleri yapyoruz. Bir takm glendiren kr
deildir, ortak bir hedef, ortak bir idealdir. Eer siz bir patron
olsaydnz ve irketinizin am acn sadece k r yapm ak olarak
aklasaydnz, sizinle gelmezdim!
- Gayet iyi: Ben irket patronu deilim. Bununla beraber
sizinle ayn fikirdeyim, insanlann grup olmas iin ortak de
erlere ihtiyac vardr. Peki, ortak deerler ahlaki midir? Su
numum srasnda mteriye sayg konusunda syledikleri
mi hatrlamanz rica ediyorum. Bunun bir irket deeri ol
masna hibir itirazm yok, hatta bu ok meru olur. Ama
bunun ahlaki bir deer olduuna kesinlikle inanmyorum.
Hatta patron, mstakbel alanlarn ie alrken neye da
yanarak onlann ahlaki deerlerini yarglayabilir? Bunu an
cak, eer varsa, Tanr yapabilir. Ama bildiim kadanyla pat
ron Tanr deil...
Bir dier gzlem, ya da iddia: Bir irket ahlakndan bah
setmek ancak btn irketler ayn ahlaka sahip olmad za
man anlaml olabilir. O halde bu irket ahlak tanm gere
i ancak o irkete zel olabilir (bir irket iin bu ahlak, bir
dieri iin baka bir ahlak, vb.). Oysa ahlakn, prensip ola
rak, evrensel olduunu ya da evrensellie doru meylettii
ni Kant aka ortaya koydu. Nasl olur da bir tek irkete has
olur? BNPnin, Societe Generalein ve Credit Lyonnaisnin*
her birinin kendi irket ahlaklar olmas bu rnekte de
ahlakn sz konusu olmadnn kantdr.
Ahlak kiilere ve toplumlara gre deiiklik gsterir diye
bilirsiniz. Kukusuz. Bu da benim gibi grecelilii savunan
lara (Kant da dahil olmak zere) hakkn teslim eder. Ama
kiiler ve toplumlar bunu zlmesi ve almas gereken bir
sorun gibi yayorlar, bir slogan gibi deil. Ahlak, eer her
daim evrensel olamyorsa da, genellenebilir olmak zorun
dadr. Bu da benim gibi evrenselcilere hakkn teslim eder.3
Ahlak kimseye ait deildir ve hepimize hitap eder. Nasl olur
da markalarn boyunduruu altna girer ya da u ya da bu
irketle snrl olabilir?
Bir irkette etik belgesi yaplmasna kar deilim, tam ter
sine bunu dilerim. ncelikle bu bir tartma ortam yaratr ki
bu da her zaman iyi bir eydir; yn bulmak iin genelde ie
yarayan ipular salar; irketin imajn hatta ileyiini geli
tirebilir. Ve haklsnz, grup ii ball pekitirir. Bu iyi bir
aratr ve kendimizi bundan mahrum brakrsak hata yapm

(*) Fransann en byk bankas - .n.

3 Bu durumun yaratt sorunlar iin Luniversel, singulierement adl makale
me baknz. V aleuret virite, s. 243-261.
oluruz. Ama bu ancak bir aratr. irket ii ve d iletiim
le, yneticilikle, srekli eitimle ilgilidir: Yani ok nemlidir. '
Ama bir etik belgesinin ahlak bilincinin yerini alabileceini
dnmek her iki kavram hakknda da yanlmaktr.
Tm irketler e deer deilse? Bu mmkn, hem de sade
ce ekonomik adan deil. Ama irketleri birbirinden farkl
latran ahlaklan mdr? Bu ne demeye gelir? BNPde alan
bir arkadanzn size yle dediini dnn: Mutluyum
nk BNP beni seviyor. Arkadanzn ya sevginin ya da
bir irketin ne olduunu bilmediini dnrsnz. Ben de
ayn eyi Mutluyum ve gururluyum nk BNP ahlakl bir
irket, derse dnrm. BNPnin patronlar ahlakl olabi
lir, bilmiyorum, zaten beni ilgilendirmez. Ama BNPnin bir
irket olarak ahlakl olmas sz konusu bile olamaz. nk
ancak ve ancak bireyler iin ve bireyler hakknda ahlaktan
bahsedilebilir. Fransada altm milyon birey var ve bunlann
arasnda bildiim kadaryla hi irket yok.
Ama u dorudur, bireylerin davranlar (patronun kii
lii, ynetim biimi, vb.) irket zerinde etkilidir ve bir de
iim yaratabilir. Bu adan size hak veriyorum, insani an
lamda tm irketler e deerde deildir. Kimilerinde al
mak daha hotur. Bu nedenle de zaten zellikle ie alma si
yasetlerinde belli bir rekabet gcne sahiptirler. (Ynetimin
en insani, en drst ve en keyifli olduu) En iyi irketler en
iyi alanlara sahip olacaklardr. Amenna. Ama bu durum
da bile ahlakl olan irket deil, ynetimi, kadrosu, alan
lardr. Yani irket deil insanlardr ahlak sahibi olan.

Ama irketlerden tzel kiilik* diye bahsediliyor.

- Evet, szn hukuki anlam balamnda! Bu deyimde
ki tzel kavram fiziki bir insan tanmlayan gerek ki-

( *) Franszcada tzel kiilik tabiri iin ahlakl insan anlamna gelen personne
morale" deyii kullanlr - .n.
inin kartdr. Ahlakla hibir ilgisi yoktur! Gerek kiilik
vcudu ve ruhuyla bireyi tanmlar: Ahlakl olup olmamak
da onun iidir. Tzel kiilik ise hukuki olarak sorumlulukla
r olan ama bireyin duygulanndan ve devlerinden muaf tu
tulan bir gruba, bir oluuma iaret eder. Yani hukuki anlam
daki tzel kiilik teriminin tanmlad, gndelik anlamyla,
kii deildir ve o yzden de ahlak yoktur.
irket nedir? Mal ve hizmetler reten ve satan, sadece hu
kuki anlamda bir kiilii olan ekonmik bir oluumdur. Bir
birey deildir. Bir zne deildir. Felsefi anlamyla bir kii de
ildir. Israr ediyorum, ancak ve ancak bireyler iin ve birey
ler hakknda ahlak sz konusudur. O halde irket ahlak di
ye bir ey yoktur.

Peki y a yurtta giriimleri?*

- Daha nce yaptm bir eletiriyi tekrarlamak istiyorum:
Fransada krk milyon yetikin yurtta var, bunlarn arasnda
bir tane giriime rastlamadm. Dahas burada yurtta sfat
n kullanmak bir eit barbarlk! Dzgn bir Franszca kul
lanp sosyal (civic) desek daha doru olurdu. Ama sosyal
giriime kim inanr ki? Ya da insanlar bunun bir kamu ya
da vatan hizmeti olduunu dnebilirler ama bizim irket
lerimizin bu yne meylettiklerini pek sanmyorum.
Konunun temeline inelim. Yanlmyorsam yurtta giri
im leri sz CJD tarafndan piyasaya srld ve MEDEF
tarafndan da benimsendi. Bu ne anlama geliyor?
fadeyi ciddiye alacak olursak, yurtta giriimi, ulusun
karlarm kendi karlarndan fazla nemseyen bir irket giri
imi olurdu. Bu esasnda bo bir tanm nk byle bir du
rum mmkn deil. Kapitalist bir lkede hibir irket ulus
( *) Yazar burada entreprise citoyerm e terimini kullanyor. Entreprise szc
hem giriim hem irket anlamna geliyor. Entreprise citoyenne" ise, henz ya
sal bir tanm olmamasna ramen kararlarnda ve ekonomik ilikilerinde top
lumsal ve evreci sorumluluklar tayan irketleri ifade ediyor - .n.
karn kendininkinin zerine koyamaz. Hatta bu patronla
rmzn en ok eletiri ald konudur. Bence bu haksz bir
eletiri ama sebepleri de yok deil. Patronlar gndelik dil
lerinde yurtta giriim lerini destekleyip (rnein iten
karmalarda ya da retimin baka blgelere tanmas duru
munda) icraatte geri kaldklar zaman onlar eletiriyoruz ve
bunda da haklyz.
Ayn szn hafifletilmi bir tanmn da yapabiliriz: Yurt
ta giriimi faaliyet gsterdii lkenin yasalarna uygun ile
yen bir irket giriimini ifade eder. Bu doru ama yavan bir
tanm. Bir irketin yasalara sayg gstermesi zaten art! As
gari beklentiyi slogan haline getirmeyeceiz herhalde!
Bu iki tanm (biri ciddi ama bo dieri hafif ve yavan) ara
snda skm bu sz kurtarabilir miyiz? Evet, mmkn.
Yurtta giriimi ifadesini farkl tanmlayabiliriz: Ulusun
karn kendi karnn stne koymayan ve sadece yasalara
uymakla da yetinmeyen ama irketin karlaryla bal oldu
u topluluun karlar arasnda ama birlii ve yaknlklar
kurmaya (yani benim tanmladm ekliyle dayanma ya
ratmaya) alan bir irket giriimidir. Yamalanm bir ev
rede ya da rmeye yz tutmu bir toplumda faaliyet gs
termek hibir bir irketin karma uymaz. Sosyal birlik ve
evre iin kayglanmak, en azndan uzun vadede, irketle
rin karmadr. Dolaysyla patronlar da -h em irket yneti
cisi (uzun vadede hissedarlarnn karn dnerek) hem
vatanda (lkelerinin karlarn dnerek) hem de birey
(insanln karlarn dnerek, ki bu bir dev haline ge
lir) olarak- buna dikkat etmelidirler. Yine de bu sz slogan
halinde benimsesek bile irketin birinci dzeyde ileyen bir
kurum olduunu dolaysyla da her eyden nce kendi ka
r iin alacan unutmamak gerek. Yoksa yurtta girii
mi terimi sevimli grnen ama gerekte son derece tehli
keli olup da gz boyamaya yarayan bir perdeden ibaret olur.
Tm toplumsal oluumlar kendini hakl karmaya yarayan
sylem ilevi grecek ideolojiler retir. Bizim patronlarn
azndan drmedikleri yurtta giriimi ifadesinin de i
levi ite budur. Ama gerekler bu ifadeyi yalanlyor ve bu da
ifadeyi ie yaramaz hale getiriyor. Ak zihinlilik daha fay
dal olurdu.
yl nce Strasbourgda dzenlenen ulusal CJD kong
resine davetliydim. Organizatrler benden ve o zaman mu
halefette olan Jean-Pierre Raffarinddn kongrede oyladkla
r metin hakknda grlerimizi belirtmemizi istediler. Ben
metni olduka baansz buldum ve yle dedim: Bunlar sa
dece bo deil ayn zamanda zrva szler. Kimseye zarar do
kunmayan ama yutmas g vaatler! Hibir ie de yaramaz
stelik. Hibir sorunun zmne katkda bulunmaz, hibir
soru bile sormamza izin vermez! nsan irketin merkezine
koymalyz, diyorsunuz. Pek iyi. O halde neden kr yapmak
iin alanlarnz iten kartyorsunuz? dediiniz maa
lar neden bu kadar dk? Asgar cretin insani bir maa ol
duunu mu dnyorsunuz? Benim fikrimi mi soruyorsu
nuz? Kapitalist bir lkede irketin kalbi insanda deil yap
lan krda atar. ler byle yrr. Ve iler bu yzden yrr.
Srf onlara irketin amacnn kr yapmak olduunu hatrlat
tm iin kongrenin bu kzm atmosferinde slklarla yu
halanma erefine nail oldum.
Sonra Raffarin sz ald. Comte-Sponvillein tutumu be
ni artmad, dedi; kendisi materyalisttir. Ben farklym:
Hmanistim . Hazrlanmadan, ama gayet iyi bir ekilde,
bir yl nce Luc Ferry ile (ve ona kar) yaymlam oldu
um M odem lerin Bilgelii (La Sagesse des M odem es) kitab
nn zetini yapt ve Luc Ferryyle hemfikir olduunu akla
d, bu da kimseyi artmad.
Hmanizme kar deilim. Zamanmzn kanlmaz ahla
ki ufku budur. Hmanist bir patron (CJDnin sempatik ha
li) imansz ve yasad bir patrona tercih edilir. Ama hma
nist olmak ak zihinli olmay bertaraf etmez! Tekrar sz is-^
tedim: Hmanist mi olmak istiyorsunuz? ok iyi. Ama ir
ketinizin sizin yerinize hmanist olmasn beklemeyin. Sz
konusu olan insan irketin merkezine koymak deil (ya
da byle olsun istiyorsanz bir devrime giriin), insan insa
nn merkezine koymak. Hmanizm bir ahlaktr, (her ne ka
dar dostum Luc aksini iddia etse de) bu ne bir din ne de bir
ekonomik sistemdir. Sadece insan ilgilendirir. Sizin yerini
ze piyasadan pay almasn ya da sendikalar sakinletirmesi
ni beklemeyin ondan!
Yuhalamalar katland. Bu yuhalamalarda bir eit onay
lanma grdm. Bu derece sinirlendiren bir dnce (ok
aptalca ve aka ahlaksz olmadna gre) ok yanl ola
mazd.

kardan, krdan, g ilikilerinden bahsedip duruyorsu

nuz. Olay bundan ibaret deil! Bizim irketlerim izde sizin san
dnzdan ok daha fa z la sevgi var!
- ok memnun oldum. Tanm itibariyle, sevginin fazla
s olmaz. Ama tam olarak hangi sevgiden bahsediyorsunuz?
Kendini sevmekten mi yoksa tekini sevmekten mi? yi y
reklilik sevgisinden mi yoksa, Saint Thomasnm dedii gibi,
nefsani sevgilerden mi?
Saint Thomas ve skolastiklere gre nefis bugn dnd
mz gibi sadece cinsellikten ibaret deil. Cinsellik dier
nefsani duygular gibi nefis yansmalarndan sadece bir tane
si. Saint Thomasa gre nefsani sevgi baka birini kendi iyi
lii iin sevmektir. Tavuk severim, dediim zaman tavu
u tavuun iyilii iin sevmiyorum. Nefsani sevgi bu. yi y
reklilik sevgisi ise birini onun iyilii iin sevmektir. o
cuklarm seviyorum, dediim zaman, bu sevgi sadece be
nim iyiliimi kapasamyor. Benim iyiliime olma durumu
var (bu yzden de her sevgide nefsani bir yan vardr) ama
bu nefsani sevgiye (ocuklarmz sz konusu olunca son de
rece nemli miktarda) bir iyi yreklilik sevgisi de ekleniyor.
O halde, sizin irketlerinizde hkm sren hangisi? Nefsa
ni sevgi mi, iyi yreklilik sevgisi mi? Bencillik mi yoksa z
gecilik mi? Kendini sevme mi yoksa tekini sevme mi? Ta-
lepkr sevgi mi verici sevgi mi? kardan bamsz sevgiyle,
Fenelonun kullanmyla (Hristiyan adyla merhamet sevgi
si), saf sevgiyle her bir kiinin narsisizminin baarl yneti
mini kartrmayalm! Herkesin narsisizminin baarl yne
timi her irket iin ciddi bir gerekliliktir, buna inancm tam.
Benim de sizden farkm yok. Akademik ortamda da ayn ge
reklilik sz konusu. Ama, iki bin yllk Hristiyanlk mede
niyetinin bize en yce deer olarak benimsettii sevgi tam
olarak bu deil.
Gerisi iin, haklsnz, irketlerimizde sevgi epeyce var,
dolaysyla arkadalk da var. Ama bunun yan sra ak da az
deil. Saylar bunu yeterince gsteriyor. statistikler irke
tin, lise ve niversitelerden sonra evliliklerin meydana gel
dii ikinci alan olduunu gsteriyor. Ve yine istatistiksel a
dan da aldatmalann en youn yaand yer. Genelde okul
da tantmz biriyle evleniyoruz, birka sene sonra onu i
te tantmz biriyle aldatp bouyoruz ve bu kincisiyle ev
leniyoruz. irket hayattan kopuk bir alan deil, dolaysyla
da arzudan, sevgiden ve tutkulardan da kopuk deil. Bylesi
de daha iyi zaten. Ama takdir edersiniz ki, irketin ncelik
li amac bu deil, bu ahlaktan ziyade psikolojiyle; ekonomi
den ziyade sosyolojiyle ilgili bir ey. Olduka ilgin bir ko
nu ama benim alanm deil.

Tketiciler ahlaki nedenlerle gerek krk giymeyi reddet

tiklerinde piyasalar kyor ve sentetik krk piyasas ykseli
e geiyor. N iken nc dnya lkelerinde ocuklar al-
trd n re n d i im iz d e , N ik e n b o rs a d a k i h isse le ri d yor.
B u n la r a h la k n e ko n o m i z e rin d e e tk ili o ld u u n u gsterm eye
y e tm e z m i?
- Birey leinde bu etkiden phe edilemez. Daha nce
dediim gibi, her birey ayn anda drt dzeyde bulunur. Ah
laki hassasiyetleri elbette ki tketimlerine etki eder.
K alabalklar sz konusu olduunda ise ve ekonom ik
adan olay baka trl geliiyor. Krknn ya da Ni-
ken patronunun iki farkl sorunu var. Kiisel olan ilk so
ru: hayvanlar katletmek ya da ocuklar altrmak ahla
ki olarak kabuledilebilir mi? Bunlar ahlaki sorular. Baka
bir sorun daha var: Tketici -yani piyasa- hayvanlarn l
drlmesini ya da ocuklarn altrlmasn kabul ediyor
mu? Bu ahlaki deil sosyolojik bir soru. Sz konusu olan
dev ya da yasaklar deil ahlaki temsiller. yle ki, vizon
lar korumann danalar korumaktan daha nemli olmasn
sama bulan bir giriimci, piyasalar deiince sentetik kr
ke yatrm yapmaya balayabilir. Spor ayakkab reten ay
n giriimci, doru ya da yanl, ocuklar okul yana geldi
ler mi fabrikada almalarnn sokaklarda gezinmelerinden
iyi olduunu ve ok ksa bir sre nceye kadar Avrupada
istisnasz tm lkelerin yaptn nc dnya lkeleri
nin yapmasn yasaklamaya hakkmz olmadn ( Serma
yenin ilkel yollarla toplanmas, diyordu Marx, asla temiz
bir sevgi olmad)4 ve son olarak, bunun ocuklarn ou
nu fahielikten, alktan ve hatta lmden kurtardn d
nd halde, dier taraftan mterilerini ya da hissedar
larn kaybetmemek iin ocuk altrmay reddedebilir.
Bu sorunlarn ikisi de meru. Ama bunlann iki farkl sorun
olduunu kabul edin! lki nc dzeyde ortaya kan ah
laki bir sorun. Hibir piyasa aratrmas zme katkda bu
lunamaz. kincisi ise birinci dzeyden kaynaklanan ekono
4 Le Capital, birinci kitap, blm XXVI.
mik bir sorun. Piyasa aratrmalar buna uygundur ama ah
laki sorunu zmsz brakrlar.
Sunumumda belirttim : Hepimiz ve her birim iz srek
li drt dzey iindeyiz. Buna ramen bu dzeyler aralarn
daki fark koruyorlar. rnein, bir spermarketin reyonla
rnda alveriinizi yapyorsunuz (birinci dzey), hrszlk
yasal olarak yasak (ikinci dzey) ve siz de bunu kendinize
yasak ediyorsunuz (nc dzey). Tm alverileriniz
de (birinci dzey) ahlaki ya da etik (nc ve drdnc-
d dzey) ve hatta din bilincinizin (beinci dzey) etkisi
olabilir. Birinci neden: nk alveriinizi sadece kendi
niz iin yapmyorsunuz, genelde sevdikleriniz iin de ya
pyorsunuz (ocuklarnz, einiz, vb.). kinci neden: n
k evreye zarar vermeyen (ve nc dnya lkelerinin
karlarna sayg gsteren) adil ticaret rnlerini tercih
ediyorsunuz. Ahlak bilinciniz ticaretin kurallarn yrr
lkten kaldrmyor (arz talep kural geerli) ama phesiz
ekonomiye etki ediyor.
Bu durum benim dzeyler aras ayrtrmam ortadan kal
drr m peki? Hayr kaldrmaz. nk birinci dzey asn
dan ahlak bilinciniz, ahlaki bir yaklamdan deil (sosyol-
jik , psikolojik, tarihsel) bilimsel bir yaklamdan kaynakla
nan dier olgular gibi bir olgudur. Ekonomik adan sper
market sorunu sizin adil ticaret etiketli bir rn seer
ken ahlaki olarak hakl olup olmadnz anlamak deildir,
olay bu etiketin (nc dzeyde) merulatrd ek mali
yeti (birinci dzeyde) telafi edecek kadar ticari adan etkili
olup olmadn anlamaktr.
ok uzatmak istemiyorum ama beinci dzeyde de ayn
ey geerli. Koer* yiyorsanz alverileriniz elbette din bi
lincinizden etkilenir. Ama ekonomist, yiyecek piyasasn an
lamak iin yiyecek tercihlerinizin din meruiyeti (ne de din
(* ) Yahudi inanlarna uygun hazrlanan yiyecekler - .n.
tercihlerinizin birinci dzeydeki besin deeri) hakknda fi
kir yrtmeye ihtiya duymaz.
Son rneim gene beinci dzeyle ilgili. Katolik lkelerde
faizli bor almann dinen yasaklanmasnn elbette ki ekono
mik sonulan oldu. Tpk bu yasan Reformla kaldrlma
snn olduu gibi. Bu adan Max Weber protestan ahlak
nn kapitalizmin gelimesinde etkisini5 vurgularken hakly
d. Ama bu protestanlm teolojik ya da ahlaki yerindeliine
dair bir iddiada bulunmuyor.
Ksacas, ahlaki ve din anlamlandrmalar birinci dzeyi
etkileyebilir, etkiliyor zaten. Ama bunlar dier tm olgular
da olduu gibi bilimsel bir yaklamla (burada sosyal bilim
ler) anlalacak etkiler ve bu anlamlarn ahlaki ya da din de
erleri hakknda hibir ey ifade etmez. Hep dzeylerin ayn-
mna geliyoruz: Bilmek yarglamak deildir; yarglamak bil
mek deildir.

35 saatlik Aubry Yasas tipik bir naiflik rnei deil mi?

- lle yle olmak zorunda deil! alma saatleriyle ilgi
li yasalar yapmak parlamentonun meru haklarndan biri
dir. Haftalk alma sresini 35 saate indiren yasa 1936da
40 saate karar veren yasadan ya da 1892deki gnlk alma
sresini kadnlar ve ocuklar iin 11 saat ve erkekler iin de
12 saat olarak belirleyen yasadan, szcnn benim verdi
im tanmyla, daha naife olduunu dnmyorum. Sos
yal haklar var, iyi ki de var! Bu haklar geliiyor, bu da iyi bir
ey! Sosyal haklarn farkl ortaklar irketin iinde ya da i
piyasasnda birletiren ya da kar karya brakan ekono
mik dei tokulara (dandan ve ticari olmayan bir biim
de) snr koymak iin var olduklann sunumumda sylemi-

5 Max Weber, LEthique protestante et lesprit du capitalism e, Paris, Gallimard,

2003 [Protestan ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev.: Zeynep Aruoba, Hil Yayn
lar, 1997],
tim. Byle olmas da iyi. Bu adan bakldnda Aubry ya
sas bana gln ya da naife gelmiyor. Dnebilir. Yasaya
znde unu syleyen bir madde eklenmesi yeterli olacak
tr: Parlemento bu yasann istihdam yaratacana karar ver
di. Bu neden gln olurdu? Dzeylerin kanmas olurdu
da o yzden. Bu yasann istihdam yaratp yaratmayacan
bilmek hukuki-siyasi dzeyde deil ekonomik dzeyde
renilecek. Bunda karar verilecek bir ey yok, izlenip dne-
lecek bir durum bu. '
Ama diyeceksiniz ki bu madde yasaya eklenmemi bile ol
sa pek ok sosyalistin akimdayd. Belki de. O onlarn soru
nu. Bu onlar gibi gln olmamz iin bir sebep deil. Aub
ry yasas ikinci dzeyde tamamen merudur. Ama bu yasa
nn istihdam yaratp yaratmayacan anlamamz parlemen-
tonun oylamasyla olacak i deil; bunu entelektel bir ana
lizle, gzlemle, belki bir bilim (rnein ekonomi) ile, ya
ni birinci dzeyde, anlayacaz. Bir yasa ancak meru ya da
gayrimeru olabilir. Bir analiz doru ya da yanl olabilir.
Bunu yarglamak herkesin kendine meselesidir. Bu konuda
nce ekonomistleri sorgulayn. Filozoflardan daha ok sy
leyecek szleri vardr. Benim ne dndm m merak
ediyorsunuz? Bu benim yetki alanm deil, ama bence al
ma saatlerinin ksaltlmas ancak dnya leinde yaplsay
d (ok uzak bir ihtimal) ya da beraberinde maa kesintileri
de yaplsayd (kim isterdi bunu?) srekli istihdam yaratabi
lirdi. Tek bir lkede ve sabit bir maala yaplan bu deiik
liin ne ie yarayacam kavramakta zorlanyorum, iki ihti
mal geliyor aklma: Azalan alma saatlerini retkenlik ar
tyla karlyoruz ve bu da yeni istihdam yaratlmasn en
gelliyor; ya da retkenlik artyla karlamyoruz, bu se
fer alma saatlerinin azalmas alma maliyetinin artma
sna neden oluyor, bu da kreselleen dnyada rekabet g
cne darbe vuruyor ve zamanla da istihdam azaltyor (re
timin baka corafyalara kaymas ve irket kapanmalaryla).
Yanlmay isterim. Ama bu soru hakkmda sol kendini ak
a ifade edemedi.
stelik, zenginlii yaratan, almadr. Sosyalistlerimiz za
man zaman Marx yeniden okumallar. Sadece insan eme
i deer yaratr, der Marx. Bu onun cansz emekten ibaret
olan sabit sermayeden (makinalar, vd.) farkl olarak de
iken sermaye diye adlandrd ey. Makinalarn yapt
kendi deerlerini onlar kullanarak rettiimiz mallara
geirmekten ibarettir. Bu amortisman ilkesidir. Makinalar
emein retkenliini ciddi ekilde artrr. Ama deer reten
tek ey emektir.6 Her ne kadar Marxn dncesi ok basit
letirici grnse de belli bir gereklik pay tayor. Emeksiz
retim olmaz ve yatrmlar yapldktan sonra zenginlik re
timi, her ey ayn tutulursa, sarfedilen emekle orantldr. O
halde (hele sz konusu olan i yorucu ve bktrcysa), birey
sel olarak meru olsa da, korkanm emein azaltlmas fakir
likle mcadelede en etkin yntemlerden biri deildir.
unu da eklemek isterim: Patronlar bir yzyldan beri a
lma srelerinde yaplan btn indirimlere srekli olarak
kar kmam olsalard belki de bu yasaya olan tepkileri
daha dikkat ekici olabilirdi. Sol mu ok erken hakl kyor
yoksa san m yanlgs ok uzun sryor?
Temelde sorun bundan daha kapsaml. Anayasaya uygun
olarak karld srece her yasa merudur. Pascala gn
derme yaparak bir yasa adil olduu iin yasa deildir, ya
sa olduu iin (hukuki anlamda) adildir,7 diyebiliriz. Hal
kn yasasdr ve demokrasilerde meruiyet makam halktr.

6 Kari Marx, Le Capital, birinci kitap, blm VIII. ( Le Capital constant et le Ca

pital variable). Marxa gre kr miktarnn azalma eiliminin temelinde bu ya
tar: III. kitap, 3. ksm (La loi de la baisse tendancielle du taux de profit).
7 Aklma Pensees'den 60-294 ve 645-312 paragraflar geliyor. Bu paragraflar da
Montaignenin Essais [Denemeler] adl eserinden olduka etkilenmitir (II, 12,
s. 578-583, Villey. Der., ve III, 13, s. 1071-1072).
Bu, halkn daima hakl olduunu gstermez! Bu her yasann
ahlaki olarak iyi, ekonomik olarak etkin olduunu da gs
termez! rnein, bazlarnn istedii gibi, kr yapan tm ir
ketlere iten kartmalar yasaklamak ve asgari creti %50
artrmaya mecbur tutmak hukuki olarak ok kolaydr. By-
lesine bir yasa, dierleri gibi, son derece meru olacaktr.
Geriye ekonomik olarak faydal m yoksa ykc m -ykc
olmas ok daha muhtemel geliyor bana- olacana bakmak
kalr. Bu aamada da oy bir ie yaramaz, anlamak ve ak
lamak gereklidir. Birinci dzeyle ilgilidir bu. Ekonomistle
re sorun. Ama benim fikrimi isterseniz syleyeyim: Sosya
listler iktidardayken byle bir nlem almyorlarsa, kimile
rinin durmakszn onlar eletirdii gibi, emekilerin duru
muna kaytsz olduklarndan deil (bir siyasi partinin kendi
semenlerinin durumuna kaytsz kalmas nasl bir krlk
tr?), bu nlemlerin ksa ve orta vadede bu emekilerin ken
di karlarna uygun olmayaca iindir. nk bu yasa ir
ketlerimiz ve lkemiz iin alamaz bir engel tekil ederdi,
binlerce fabrikann kapanmasna, sermayenin kamasna,
evveli olmayan bir sanayi kne, yani istihdamn d
mesine ve sefalete sebep olurdu! Byle bir yasa hukuki ola
rak meru olurdu. Ama meru bir yasa da felaketlere neden
olabilir. Hakl olmak iin ne yazk ki parlamentoda oun
lukta olmak yetmez!

Sorun olayn sadece y asal ynyle ilgili deil. Aubry y a

sasnda d aha fe c i olan em ee saldrm as, emein deerini d
rmesi! almann bir yk olduunu, ne pahasna olursa ol
sun hafifletilm esi gerektiini im a ediyor. N e kadar az alr
sak o kadar salkl oluruz! lkemizin insan gcn, zellik
le de genlii byle bir ideolojiyle nasl seferber edebiliriz ki?
-Abartm ayalm . Kimileri almay hafifletilmesi gereken
bir yk gibi yanstyorsa kimileri de paylalmas gereken
bir pasta gibi yanstyor. Pasta m, yk m? Bence ne o ne
br, ya da bazen her ikisi de. almak az ya da ok ar,
kstlayc, ilgin ya da gelitirici ve zenginletirici olabilen
bir gereklilik. Sizi tam anlayamadm nokta emein de
eri kavram. Deer szcn hangi anlamda kullan
yorsunuz? Ticari deer olarak m? yleyse, hibir deerden
drme sz konusu deil nk sabit maala alma sre
sini drmek, demin de sylediim gibi, tam tersine eme
in deerini artryor. Ama belki deeri ahlaki ya da ru
hani deer olarak alyorsunuz. O zaman, size hi katlmam.
Bu anlamdaki bir deerin fiyat olmaz. Oysa her emein bir
fiyat var. Hibir deer piyasaya tbi olamaz, ama bir emek
piyasas var. Sevmek iin ne kadar istiyorsunuz? Sevgi ol
maz o fahielik olur. Adil olmak iin deme mi bekliyorsu
nuz? Adalet olmaz ki artk o, yozlama olur. Ama emeini
ze karlk bir ey mi talep ediyorsunuz (maa, onurlandr
ma, kr, vd): ok haklsnz! Sevgi ve adalet ahlaki deer
lerdir, satlk olamazlar. Emek ise satlktr, o halde bir de
er deildir.
Ayn eyi baka ekilde gsterelim. Deerin amac yine
kendisidir. Adil olmak ne ie yarar? Sevmek ne ie yarar?
Bu sorularn cevab yok, olamaz. Adaletin ve sevginin deeri
kendilerinde sakldr. almak ne ie yarar? Bunun bir ce
vab olmal! almak (ahlaki anlamda) bir deer deildir;
bu yzden de bir anlam olmaldr. Ne olabilir bu anlam?
Amac ya da amalan, elbette hayatn kazanmak... ama ayn
zamanda gelimek, sosyal yarar salamak, toplu bir macera
yaamak, arkadalk ortam, sorumluluk almak, vd. nsanla-
n n ite aradklar budur. in kendisi deil ama vaat ettikleri
ve saladklar. Gnll alanlar iin de durum ayn. Yap-
tklan iten baka bir ey (inandklar bir dava, bir ura, bir
ekip, bir keyif, vd.) iin alyorlar. almak bir ama de
ildir bir aratr. Bu nedenle bir amaca ihtiya duyar. Esas
nemli olan ok nemli olmayana kurban etmeyin! Geen
lerde bir hemire yle dedi: lm deinde, u hayatta
bir saat daha fazla alamad iin gz arkada kalana rast
lamadm. Ama sevdikleriyle bir saat daha fazla geirmedii
iin zleni ok grdm.
Tem bellie de vgler dzmenin lemi yok! almak
(ahlaki anlamda) bir deer deil ama alma ak bir deer.
almann bir ara olmas onu deersizletirmez, tam tersi
ne gerek yerini belirler ve ona hem ticari deerini (fiyatn)
hem de anlamn (amacn) verir.
alma (ahlaki olarak) bir deer deildir ama bir (fiyat
olarak) deeri vardr. Bir deer deildir, ama bir anlam var
dr ya da olmaldr.

alm ak onurdur! Bu yzden de uzun sreli isizlik bu

denli bir felakettir!
- te bu konuda size katlmam hi mmkn deil! Eer
tm insanlar haklar ve onur karsnda eitse -k i byle d
nmek zorundayz- (bu kadar eitsiz datlm olan) al
mann insann onuru zerinde bir pay olmas sz konusu
olamaz. Lotoda kazand iin almay brakanlardan ik
yeti olunduunu ya da rantlarn kaybolmu onurlar iin
endielendiklerini hi duymadm. Ayrca bebekler? Hasta
lar? Yallar? Onlann da m onuru yok?
Uzun sreli isizliin derdi onursuzluk deil; paraszlk,
yani fakirlik ve elbette amaszlk. Bazen hibir ie yarama
dklar hissine kaplyorlar. Bir insann onuru ne ie yarad
(faydasndan) deil, ne olduuyla (insan) ilgilidir. Onu
run temelinde alma deil insanlk vardr. almak an
cak bunun hizmetinde olabilir. Bu yzden deerlidir. Ama
ara olarak.
35 saatlik alma sresine geri dnecek olursak. Bu yasa
y fiziktesi ya da ahlaki bir sorun yapmayalm. nsan onu
ru tehlikede deil. Eer benim dndm gibi almak
bir arasa ayn sonucu elde ettikten sonra ne kadar az al
sak o kadar iyidir. Bildiim kadaryla kimse 72 saatlik hafta
y zlemiyor. Esas soru hem haftalk almay 35 saate in
dirip hem de emeklilii 60 yanda vermeye yetecek ekono
mik imknlarmzn olup olmad sorusudur. Pek ok eko
nomist bu konudaki phelerinden bahsettiler, ben de ka
rarszlklarn paylayorum.

Kresellemeye hemen hemen hi deinmediniz. Size nem

li gelmedii iin mi y ok sa bir ey deitirmeyecei iin mi?
- Ne o ne br. Kreselleme ekonomik, sosyal, siya
si ve kltrel hayatmzn ciddi bir blmn deitiren
son derece nemli bir sre. Ama benim konum bu deil
di. Rakiplerin aznda kreselleme szcnn sk sk
kapitalizmin yerini aldn grmekten tr son dere
ce rahatszm. ki farkl ey bu! Kapitalizm kresellemeden
nce de vard ve kimse kresellemi bir komnizm olma
yacan syleyemez (hatta Marxm arzusuydu bu). Ama i
te artk neredeyse kimse kapitalizme alternatif bir modele
inanmad iin sanki bir alternatifi olabilirmiesine kre
sellemeye kar savamak daha rahat geliyor. Peki ama na
sl bir alternatif? Pompidou zamanna bir dn m, tekelci
devlet kapitalizmi mi, korumac ekonomi mi, colberizm mi,
milliyetilik mi? Bana pek mmkn gelmiyor! Jose Bove Mc
Donaldsa kafa tutmaya devam edebilir. Bense unu gryo
rum: Fransada Mc Donaldstan daha fazla sayda in, Arap,
talyan restoran var ve bunlarn kaliteli Fransz restoranla
rna hibir olumsuz etkisi olmuyor. Bundan byk keyif al
yorum. Benim gibi yemek yemeyi seven biri iin gastrono-
mik kreselleme muhteem bir durum! Byk anne-baba
larmz Japon, Hint, Meksika mutfaklar hakknda ne bilebi
lirlerdi? Bu banl ve lezzetli meydan okumadan kim ik
yeti olabilir? Mc Donaldsa gelince... Yiyecek olarak (ham
burger) vasat bir yemek; ama jam bon ve tereyal sandvi
ten, zellikle kalitesi genelde olduu gibi vasat jam bon ve
ekmekten yaplmsa, daha kt deil. Daha nemli bir yn
olan sanat ve ruhanilik var bir de. Zen ve Tibet budizmi-
nin Batdaki zihinler zerindeki etkinlii Japonyada Avru
pa mziinin ve edebiyatnn etkinlii gibi ho bir zengin
lik. Eer Dgen ve Hokusai hakknda bir ey bilmiyorsanz,
Avrupa kltr hakkmdaki bilginiz eksik kalr. Zihin denen
eyin snn yoktur, daha dorusu gittike daha az snr var
ve bu da harika!
yle syleyeyim: Kresellemeye taraftanm. Sadece gas-
tronomik ya da kltrel alardan da deil. Bunun fakir l
keler iin bir ans olduunu dnyorum. Ucuz igc
zengin lkelere kar rekabet yaratan bir unsur. Ekonomist
ler az gelimiliin sebebinin kapitalizm olmadn iyi bilir
ler nk az gelimilik kapitalizmden nce de vard.8 Kre
selleme iin de ayn eyi syleyebilirim. Kendisinden nce
vuku bulan az gelimiliin sebebi olmaktan ok onu yen
menin (dolaysz deil elbette) yollarndan biridir.9 Ekono
mik olarak gelien nc dnya lkeleri az gelimilikle
rinden kresellemeye ramen deil onun sayesinde kur

8 Az gelimilik emperyalizmin ve kapitalizmin sonucu olamaz nk bunlar

dan nce de var olmutur. Tam tersine, az gelimilikten henz km olan Av
rupann dnyann geri kalanna hkmetmesini salayan da bu az gelimiliktir.
Sanayi devrimi Avrupallara bir atlm yaptrd ve onlar da, tarihte her zaman ol
duu gibi bunu dier halklara kar kullanmakta gecikmediler. (Jacques Bras-
seul, Histolre d esfaits economiques, Armand Colin, 2003, s. 280).
9 Zaten bu sre de balad: Sanayi devrimi gittike yayld; imdi de berabe
rinde eitsiz, arpk, krizlerle blnm, ama olduka gerek ve de Dou As
yada ve Latin Amerikada grdmz gibi Avrupayla yaam standard fark
n uzun vadede azaltmaya yarayan bir ekonomik gelime getirerek yaylmaya
devam ediyor. Kuzey ve gney arasndaki byyen hendek, savalar, ii bo
kurumlar ve kt ekonomik seimler yznden, sadece siyah Afrikada kald.
Dnyann geri kalanndaysa, kii bana den GSMH art oranlan Kuzey or
talamalarndan yksek ki bu da, uzun vadede ve krizlere ramen, telafi eder.
(J. Brasseul, A.g.e.).
tuldular.10 Henz gelimemi lkeler iin yaplmas gere
ken Avrupal iftileri akl almayacak arlkta devlet des
tekleriyle korumaktan vazgeip -b u destekler fiyatlar yk
selterek nc dnya iftilerini harab ediyor- bu lkele
re zellikle tarm piyasalarmz amak. Oysa bu lkelerin
de talep ettii gibi, onlara piyasalarmz amak daha az de
il daha ok kresellemek demek olur!
Ama temeldeki soru kreselleme taraftan ya da kart ol
mak deil. Kreselleme zamanmzn ve (zellikle de ileti
im ve tama aralan konusunda) teknolojik devrimin yok
saylamayacak bir paras. Yani ya atacaz ya tutacaz ve
tutsak daha iyi olur. Kreselleme kartlar bunun fark
na varm olacaklar ki kendilerini alternatif bir kreselleme
arayanlar anlamna gelen altermondialiste" tanmyla adlan
drmaya baladlar. En azndan bu szck seiminde hakl
lar. Esas soru kreselleme taraftar ya da kart olmak de
il: Nasl bir kreselleme istediimiz. Devletin tm gcn
elinden alan ultraliberal bir kreselleme mi? Hl bazlar
nn hayalini kurduu kollektivist bir kreselleme mi? Ya
da dzenlenen, denetlenen ve takip edilen, yani uluslararas
karar ve denetim kurumlannm olduunu ima eden bir k
reselleme mi? Benim tercihimin ncden yana olduu
nu tahmin edersiniz. Teknik koullar, zellikle de DTnn
bitmez tkenmez pazarlklar zerinde fikir beyan etmek be
nim yetkilerimi aar. Ama kendi dzeyler aras ayrmma ge
lerek bugn karlatmz sorunlarn byk ksmnn (tek-
nik-bilimsel) birinci dzeyle (hukuki-siyasi) ikinci dzey
arasndaki mesafenin almasndan kaynaklandn sy
leyebilirim. Birinci dzeyde karlatmz hemen hemen
tm ekonom ik sorunlar dnya leindedir: Kreselle

10 Bu konuda bkz. Daniel Cohen, Richesse du monde et pauvreti des nations, 1997,
yeni basm Champs-Flammarion, 2002, s. 40-43 [Dnyann Zenginlii, Ulus
larn Fakirlii, letiim Yaynlan, stanbul, 2000].
me dediimiz de bu. Oysa, ikinci dzeyde yer alan karar al
ma, mcadele ve denetleme mekanizmalarmzn hemen he
men tm ya ulusal, en iyi ihtimalle de (inaa halindeki Av
rupa dnelecek olursa) ktasaldr. yle ki dnya lein
de karlatmz sorunlarla milli ya da ktasal lekteki
zm aralarmz arasnda endielendirici bir aama farkll
olutu. Byle bir durumda hukuki-siyasi dzeyin teknik-
bilimsel dzeyi etkin ekilde snrlandrmasn nasl bekle
yebilirsiniz ki? Devletleri iktidarszla, piyasalan da snrsz
gce tayan bu ite.
Bu aama farkllndan iki k var. Birinci zm ola
sl lgn ve uygulanamaz olduuna gre elimizde sade
ce bir olaslk kalyor: (modernlie srtmz evirmek anla
mna gelen) Sorunlarn kresellemesine engel olmak ya da
kresel bir siyaset iin aralar yaratmak. Kresel bir devlet
ten bahsetmiyorum, bunun mmkn ya da arzu edilir bir
ey olduunu dnmyorum zaten. Devletleraras pazar
lklarla, g ilikileriyle ve uzlamalarla mmkn olacak ve
anlama ve uzlamalarla ortaya konacak dnya leinde bir
siyaset yaratmaktan bahsediyorum. Bu ayn zamanda, fark
l bir kreselleme arayanlarn da dedii gibi, bireylerin top
lu ve organize katlmlaryla, Marxn deyiiyle kitlelerin,
yani bireyleri cesaretlendiren sivil toplum rgtlerinin kat
lmyla mmkndr. Hukuki-siyasi dzey devlete indirge
nemez, bu, az nce Spinozayla beraber tanmladm gibi,
okluun gcnden oluur. Bu g devleti olduu kadar
btn bir dernek, denetim (zellikle de kamuoyu ve yne
tenler asndan) yokluunda bir bask ve (vatandalar a
sndan da) bir esaret aracndan ibaret olan devlet kar-ikti-
dar sistemini kapsar. Siyaset kimsenin mal deildir nk
herkese aittir. Bugn buna her zamankinden ok ihtiyac
mz var. Sunumumda belirttiim gibi piyasa dayanma ya
ratr. Ama tek bana hkmettii zaman ykcdr. Her top
lumun baa, birliktelie ve anlama ihtiyac olduunu syle
dim. Buna, ne kadar kresel olursa olsun ne piyasann, ne ^
de istedikleri kadar demokratik olurlarsa olsunlar, devletle
rin gc yeter. Ticari ve devlete ait olmayan bir dayanma
ya da ihtiyacmz var. Siyasete, derneklere ve seferberlie ih
tiyacmz var!
Ama dikkat edelim, her zaman sivil toplum rgtlerini iyi
adam, devletleri de kt adam rolnde dnmeyelim. ti
raz etmek ve kar koymak ne kadar gerekliyse ynetmek ve
karar vermek de o kadar gereklidir. Bu iki kutbun birbirle
rine kar gelmesi demokrasi oyununun bir parasdr. Dev
letlerin barbarla meyletmeleri tartlmaz bir gerek ol
makla beraber daha nce verdiim nedenlerle aklanabilir.
Gerektiinde bunun ayrmn yapmak vatandalara der.
Seimler her derde deva olmasa da 68lerin dedii gibi aptal
tuza da deildirler. Demokrasilerimizin belirleyici unsu
rudurlar. Derneklerin faydal ve vazgeilmez olduunu sy
ledim. Siyasi partiler de, devlet de yledir. Kurumsal siyase
te olduu kadar demekler siyasetine de ihtiyacmz var. Za
manmzn aciliyeti ve nmzdeki birka yl iinde gezege
nimizi kurtarmann kukusuz tek yolu budur.
nk ekonominin, prensipteki snrsz bymesinin (te
oride zenginlie sonsuz zenginlik katabiliriz) aya gitgide
snrlar belli olan ekolojiye taklyor. Bildiiniz gibi bu iki
szck (ekonomi ve ekoloji) ayn kkenden geliyorlar, Yu
nanca oikos ev demek. Bugn bizim evimiz dnya. Ekono
mi bu evin etkili ynetimi. Ekoloji ise srdrebilir yneti
midir. Gz kamatrclm iki yz yldr devam ettiren bu
etkinlik bugn bu ynetimin srdrlebilirliini tehdit edi
yor. Eer alt milyar insan Avrupallar gibi yaasayd (yani
ayn tatl su, hayvani protein, yenilenemez enerji tketimi
ne sahip olsayd), gezegenimiz on yl daha tutunamazd. Ge
zegen tehlikede nk bundan byle (aslnda uzun zaman
dr) en fakir lkeler alk iindeyken dierlerinin (en zen
ginler de dahil olmak zere) yaam standartlarnn uzun ve
orta vadede ykselmesi ve ayn seviyede tutulmas gitgide
gezegenin snrlarna arpmaktadr. Uzmanlar otuz yl sonra
petrol kalmayacan ve suyun da nadir bulunacan syl
yorlar. Soru: Ne yapacaz? Bu siyasi bir soru. Ayn zaman
da ahlaki ve felsefi bir soru. Burada sz konusu olan antro
poloji ve siyasetten ok kapitalizm ve kreselleme (koru
mac devletler evreyi dierleri kadar kirletiyorlar, kom
nist devletler daha da ok kirletiyordu). On bin yldr hat
r saylr bir ilerleme kaydeden insanlk bunun sonularnn
stesinden gelebilecek mi? Bu soruya ekonominin bir ceva
b yok, dedim. O zaman cevab kendimizde aramalyz. Bi
reyler iin ahlakta, toplumlar iin siyasette aramalyz. kisi
de gerekli. Ama gezegenin sorunlar konusunda siyasete da
ha ok gveniyorum.

Ama hangi siyaset? yi niyetle bahsettiiniz kresel siya

set bugn ncelikle Amerikan siyaseti deil mi? Kresellem e
yi y a atacaz y a da tutucaz, tamam. Peki Am erikan em per
yalizm ini ne yapacaz?
- Tm emperyalizmler gibi mcadele edeceiz! Berlin Du-
varnn yklmasndan sonra tek sperg olan Birleik Dev-
letlerin egemenliinde yeni bir uluslararas siyasi aa gir
dik. Ama Amerikann gcn ve d siyasetinin tek tarafl
ln knamak hibir ie yaramaz. Dier lkelere ve bata da
Avrupaya den, dostum Tzvetan Todorovun dedii gibi
sakin g11 olmak iin gerekli aralar edinerek direnmek
tir. ok uzatmadan birka gzlemde bulunacam.
Birincisi, Birleik Devletler bir demokrasi. Hegemonya he
gemonyadr evet ama Birleik Devletlerinkini Nazi Alman-
yasnnkine ya da SSCBninkine tercih ederim.
11 Tzvetan Todorov, Le Nouveau Desordre Mondial, Robert Laffont, 2003.
 kincisi, bu hegemonya ok eski deil (sadece Sovyet Blo-
unun k olan 80lerin sonundan beridir) ve ok uzun
da srmeyecek. Grne baklrsa 21. yzyln ortasnda
iki sperg olacak: Birleik Devletler ve in (eer Avrupa
kendini toparlarsa belki ).
, bu zaten ksmen gereklemi durumda. Bir buuk
milyarlk nfusuyla ve (piyasa ekonomisine geiinden beri
dir sregelen) gzalc ekonomik bymesiyle in, en azn
dan Asyada, inkr edilemez bir g. Yarn inin Tayvan
igal ettiini dnn. A m erikallar ne yaparlar? Honut
olmadklarn belli edecek bir itirazla yetinmeleri kuvvetle
muhtemel. Her halkrda ine sava amalar ihtimal d.
Sperg olmak iktidan mutlak klmaz.
Demek ki Amerikan hegemonyas ne nefret edilesidir, ne
kalcdr ne de sk sk iddia edildii gibi btncldr. Son
gzlemimse dnya leinde g ilikileriyle ilgili. Kimile
ri ABDyi ncelikle kendi karlarn korumakla suluyor.
Hangi devlet byle yapmyor ki? Ulusal karlarn korumak
her devletin meru nceliklerindendir. Ama elbette ki bu
nun da snrlar vardr! Halklar iin uluslararas hukuk (el
bette ki bunun hukuki kurgu12dan ibaret olmadn var
sayarsak), bireyler iin ahlak, dnya iin de (dier devletle
rin gc) gler dengesi bu noktada devreye girer. Seil
mi devlet diye bir ey yoktur. Amerikann siyasetinde be
ni endielendiren kendi karlarn savunmas deil, dnya
zerinde iyi ve zgrlk adna hareket ettiini iddia etme
si. Tzvetan Todorovun bu konudaki tm analizlerini pay

12 A.g.e., s. 65. Aslnda egemenlik sz konusu olduu oranda hukuklar bahsedi

lebilir. Oysa bir dnya devleti olmadan kresel egemenlikten sz edilemez. O
yzden devletleraras ilikiler doa kanunlar etrafnda ekillenir (Hobbes, Spi-
noza ve Rousseau bu konuda hemfikirdirler), dier bir deyile kresel boyutta
ki g ilikileri etrafnda ekillenir. Bu uluslararas hukuku yok ya da bir kur
gudan ibaret saymak iin bir sebep deil. Ben daha ok Kant izleyerek bunun
denetimci bir ideal olduunu iddia ederim: Asla tamamen gereklemeyecei
ni bilerek ynelmemiz gereken bir ideal.
layorum. Amerikann Iraka at savan en korkun ya
n Amerikan karlarn savunmak iin deildi, ki bu sava
Amerikan karlarn uluslararas hukuka ramen ve binler
ce cana mal olarak ok kt savundu (Amerikan bak a
sndan bile bilanonun feci olumsuz olduu sylenebilir).
Peki bu savan amac neydi? Kitle imha silahlarn yok et
mek mi? Amerikan halknn can gvenliini salamak m?
Terrizme kar koymak m? Petrol iin mi? Todorov bu
aklamalarn hibirinin gerek aflamda tatmin edici olma
dn gsteriyor. Bu sava aslnda yi ve zgrlk adna,
yani liberal demokrasinin deerleri adna yapld. Bu da b
rakn merulatrmay, sava daha da endie verici bir ha
le getiriyor. Nerede duracaz? lyiyi ve Kty kim belir
leyecek? Hal seferlerinin amac olan mutlak yi iin sava
maktan daha tehlikeli bir ey dnemiyorum. Bu Bin La-
dininkine son derece benzer ahlak (hatta Tannya gnder
me yapt iin teolojik) bir naifliktir. Bunun yerine politi
ka yapmak, yani bir takm hukuki ve ahlaki kurallara uya
rak lkesinin karlarn korumak ok daha iyidir. En eski
ve en gl demokrasi olmasndan tr Birleik Devletlere
bu adan byk rol dyor. Ama bu gezegenin kaderini
tek bana belirlemesi iin bir sebep deil.

D zeylerin arasnda yaptnz ayrm ok houm a gitti:

Bana aydnlatc gelen bir ema. Ama fazlasy la kat, kartez
yen" olduunu dnyorum. Esasnda bu drt dzey hep bir
birinin iinde, birbirinden ayrlam az ve birbiriyle iliki iinde!
A hlak ekonom iye etki ediyor, ekonomi de siyasete, vd. Eer si
zin iddia ettiiniz gibi bu drt dzey birbirinden ay n olsayd y a
izofren olurduk y a da hareket edem ez hale gelirdik!
- Birbirlerinden ayrrlar derken birbirlerine etkileri ol
madn kast etmedim. Bu nasl mmkn olabilir ki? Yap
landrdklar toplumun iinde iliyorlar ve ayn bireyler tara
fndan iletiliyorlar. Beraber almak zorundalar! Dzeyle-
rin ayrmas birbirlerinden ayrlmalar demek deil. Her bi
rinin ayr bir mant ve ksmi zerklii var, ama her biri di
erlerine etki ediyor. Birbirlerine nasl eklemlendikleri soru
sunu sormakta haklsnz. Bu eklemlenme ncelikle bizlerde
gerekleiyor. Az nce belirttim, her birimiz her an bu drt
dzeyde birden yayoruz. Hepsini beraber kabul etmemiz
gerek, ayr ayr deil. Ama eklemlenme sorusunu aka so
rabilmek ve mmkn olabildiince de cevaplayabilmek iin
ncelikle her birini dnce olarak ayrt etmemiz gerek. Bu
cevap ancak kiisel olabilir. Bu cevabn toplumsal olabilme
si iin bireylerin kararndan gemesi (siyaset) gerek. Bunda
her bireyin sorumluluu var. Burada bulunmamn nedeni
sorunlarnz sizin yerinize halletmek deil. Zaten bunu ya
pamam. Sadece size sorular daha iyi sormanz iin yardm
c olabilirim.
Beni dinlerken yapacanz tek byk hata dzeyler ayr
mn bir alma programnn birbirinden bamsz vardiya
lar gibi dnmek olur. rnein sabah sekize doru ofisini
ze girerken birinci dzeye kurulduunuzu dnmek: Her
ey iten ibaretmi gibi. Saat altya doru iten kyorsunuz.
Arabanza binince trafik kurallarna uymak gerek: Kendinizi
birka saatliine ikinci dzeyde buluyorsunuz. Evinize gel
diniz, ocuklarnz sizi bekliyor ve siz de nc dzeyde
ki aile babas sorumluluunu aldnz. Gece yatarken de dr
dnc dzeyde tatl ve yumuak anlar yaadnz. Tabii ki de
byle bir ey imknsz! teki bronuzdayken elbette birin
ci dzeydesiniz. Ama okula giden ocuklarnz da ayn d
zeyde. Tbbn olas hastalan, tketicileri (hibir ey piyasa
nn dnda kalmaz), bilimlerin ve tekniin kullanclan ya
da kurbanlardrlar. Aslnda bronuzdayken, sadece birinci
dzeyde deilsiniz. Ayn zamanda yasaya tbi olan bir yurt
tasnz ve dolaysyla ikinci dzeydesiniz. Kendinizi dev
leri olan bir ahlaki zne olarak nc dzeyde bulursunuz.
Ayn bronun iinde ayrca sevgiye ve etie hem sahipsiniz
dir hem de maruzsunuzdur.
Bu her durumda byledir. Az nce bir spermarketin re
yonlarnda gezinen tketiciden bahsettim. O da ayn anda
drt dzeyin hepsindedir. Satn alp almad iin birinci d
zeyde, yasaya tbi olduu iin ikinci dzeyde, alverii ah
laktan ve etikten etkilendii iin de nc ve drdnc d
zeylerdedir. Hatta kendisi istemese bile bu son iki dzeyde
dir. steyelim ya da istemeyelim, hepimiz alverilerimizden
ahlaken sorumluyuz.
Ksacas bu birey drt dzeyin ykn ayn anda (ve her
an) omuzlarnda tar. Haklsnz, bunlar beraber ele almal
yz. Ama birbirine de kartrmamalyz! Ayn anda iki fark
l faaliyette bulunabiliriz: Araba kullanrken radyo dinleme
miz bu ikisinin ayn faaliyet olduu anlamna gelmedii gibi
arabay daha hzl srmek iin mziin sesini ykseltmemi
zi de gerektirmez. Birbirinden ayrlamaz iki faaliyet ille ay
n ey deildir. Koarken nefes almamz gerekir ama bu iki
si ayn ey deildir. Bu, ekonomi, siyaset, ahlak ve sevgi iin
de geerli. Hepsiyle ayn anda kar karya kalmamz, birbi-
rileriyle ayn ya da e yapl olduklarn gstermez. Yani bu
dzeyleri birbirlerine etkileri yokmu gibi birbirinden ayr
mak deil, nasl ve neden birbirini etkilediklerini anlayabil
mek iin ayrt etmek gerekir.
Dahas da var. Bu drt dzey sadece bireyin kalbinde ya da
akimda karlamyor. Toplumda da birbirlerine ekleniyor.
Birinci ve ikinci dzeylerin eklemlendii ak. rnek olarak
kapitalist ekonomiyi alalm. Az nce hatrlattm gibi retim
ve deiim aralarnn zel mlkiyeti ve serbest piyasayla ta
nmlanyor. Mlkiyet ve ticaret hakk gibi haklan ima ediyor.
Bu ikinci dzey! Ama bu hukuki-siyasi dzeyin olabilmesi
insanlarn hayatta kalma aralann retmeleriyle mmkn:
Bu da birinci dzey. Aynsn nc ve drdnc dzey
ler iin de syleriz: Oluabilmeleri birinci ve ikinci dzeyle
rin var olmasna bal ve kendileri de bu dzeyleri etkiliyor
lar. Sevdiiniz birine bir hediye verdiiniz zaman bu ekono
mik bir eylem; onunla evlendiniz diyelim, bu da hukuki bir
eylem; demek ki sevginiz birinci ve ikinci dzeylerde de ger
ekleiyor ve ok byk ihtimalle onlardan etkileniyor (sev
gimizi demokrasilerde ve feodal toplumlarda ayn ekilde ya
amyoruz). Bu sevginin satlk bir mala dnt ya da pi
yasann ve hukukun duygusallat anlamna gelmez.
Daha ileri gidelim. Bu drt dzey sadece birbiriyle iliki
halinde deil; her biri, zellikle de sralamada art arda ge
lenler, dierlerinde de mevcut ya da en azndan temsil edi
liyor. Hukuki-siyasi dzeyin teknik-bilimsel dzeyi dar
dan snrlandrdn syledim. Ama ksmi de olsa ieriden
de dzenliyor: alma yasas, ticaret kanunu, son dnem
kan bio-etik yasalar ikinci dzeyin birinci dzey iindeki
temsilini salyor. Karlkl bir temsil bu. Uzmanlk (rne
in hukukularn uzmanl) ikinci dzeyin iinde birinciyi
temsil ediyor. Bu hibir biimde bu iki dzeyin bir olduu
ya da birinin dierini diledii gibi ynetecei anlamna gel
miyor. Hukuki uzmanlk ne yasa koyucudur ne de hkim !13
Yarglarn ve milletvekillerinin (kendi alanlar dnda) hi
bir zel teknik ya da bilimsel yetenei yok. Biliminsanlar
nasl bilimle ilgili yasalara ihtiya duyuyorlarsa onlar da ye
tenekli ve bamsz uzmanlara gereksinim duyuyorlar. Bu
ara dzey dediimiz ey. (Birinci dzeyi kincisi iinde tem
sil eden) Uzmanlk ya da (ikinci dzeyi birinci iinde temsil
eden) teknik ve bilim yasalar iki dzeylerin birlikte ileme
sini salayan ara dzeyleri oluturur.
13 2000 ylnn Ekim aynda 16. Ulusal Hukuk Uzmanlan Kongresinde bu konu
da kendimi ifade etme imknm oldu (Konumalar Ulusal Hukuk Uzmanlan
irketleri Federasyonu tarafndan yaymland, Au coeur des conflits: lexpertise,
revue Experts, Paris, 2001).
 Ayn durum ikinci ve nc dzeyler iin de geerli. Ah
lak dzeyi hukuki-siyasi dzeyi dardan snrlar; ama ie
riden de (vatandan her defa ahlaki sebeplerle ald siya
si kararlarda olduu gibi) sadece birey leinde deil ku
rumsal olarak da etkide bulunuyor. H akseverlik (equite) ola
rak adlandrdmz ve hkimi davann ahlaki ynlerini gz
nnde bulundurmadan yasay uygulamaktan alkoyan ey
bu. Mahkemelerimizde buna sk rastlyoruz. Eer arzusuna
uyarak (tedavisi olmayan ok sanCl bir hastalktan eken)
anne babanzdan birinin lmesine yardm ederseniz, bu ta-
nazi kastl adam ldrme olarak kabul edilir. Ama cezas ci
nayetle ayn olmayacaktr. Kitaplarda hkim yasalara ita
at edecektir ama esiri olmayacaktr, diye yazar. taatle esa
ret arasndaki snr tam da ikinci dzeyle nc dzey ara
sndaki ara dzeyde yer alr ve nc dzeyi kincide tem
sil eden hakseverliin snrdr. Karlnda ikinci dzey
de ncs zerinde etkisini gsterebilir. nc dzeyi
kincinin iinde temsil eden yuttalk ya da (metinletirilmi
meslek ahlak gibi) deontoloji buna birer rnek. Son olarak
da ahlak sevgiye (ensest iliki ve insan kayrma yasaklarnda
olduu gibi) ve etik de ahlaka mdahale eder (kendini sev
me, merhamet ve acma duygularnda olduu gibi). Ara d
zeyler ne kadar gerekli ve etkili olsalar da dzeyler ayrm
n ortadan kaldramazlar nk bu ayrm onlarn olumas
nn nkouludur (arat dzey ancak farkl iki sistem arasn
da oluabilir).
Yani benim aklmdaki bu dzeylerin birbirinden sert ve
mutlak ayrlmalar deil, birbirlerine eklemlenmelerini an
layabilmek iin greli zerkliklerini ve i uyumlarn dn
mek. Hukuk satlk bir mal deildir ve satlk mal retmez.
Ekonominin yerini tutmaz. Piyasa parlamento deildir. De
mokrasinin yerini tutmaz. Tam da bu nedenle parlamento
da yaplp piyasaya uygulanan bir ticaret hukuku gereklidir.
Bu iki dzey farkl olduu iin ikisine de, ikisi arasndaki ek
lemlenmeye de gereksinim duyarz.
Btn dzeyler iin geerlidir bu. Seimlerde doruya ve
yanla ya da iyiye ve ktye oy vermeyiz: Birinci ve n
c dzeyler bu anlamda kinciye itaat etmezler. Ama onu d
ardan snrlar ieriden de aydnlatrlar, aynen kendilerinin
de ona ihtiyac olduu gibi. Ne bilim ne de ahlak demok
rasiye tbidir. Demokrasi de ne bilime ne de ahlaka tbidir
(gerek emir vermez, ahlak bireylere buyurur, halklara de
il) ama ikisine de gereksinimi vardr ve ikisine de elveri
lidir (oysa ki tarih gsterir ki totalitarizm nlenemez biim
de halk cahil brakmaya ve ahlakszla meyleder). Ksacas
bu drt dzey birbirinden farkldr o yzden de beraber de
erlendirilmelidir.

Dzeylerin ayrm as evrensel midir znel mi? Bugn sa

dece Bat toplumlarna m zgdr y o k sa tm lkelere genel
lenebilir mi?
- Katiyen alakgnlll davranmayacam: Evrensel ol
duuna inanyorum, en azndan asgari bir siyasi rgtlenme
salayabilen tm toplumlar iin. Tm lkeleri ve tm ala
r ayn ekilde anlayabileceimiz anlamna gelmiyor bu. Or-
taadaki manastr ekonomisini dnn rnein. Kimi za
man ayn keiler hem topra alp hem dua ederken di
er zamanlarda bu iki faaliyet farkl bireyler tarafndan yap
lrd. Ama en ak zihinli keiler duann sebzeleri olgunla
trmaya, tarmn da ruhlarn ykselmesine yetmediini bi
liyorlard. Dzeylerin ayrm. Birbirinin yerini tutamayaca
n bilerek ve birbirlerine de kartrmadan, duaya da a
lmaya da gerektii zaman vermek gerekiyor. Bu, eer ya-
pabiliyorsak alrken dua etmeye ya da eer istiyorsak dua
ederken almaya engel deildir. Ama bu ikisini birbirine
kartrmay yasaklar. Dua etmenin sebze yetitirmeye yete
ceine inanmak naifliktir; almann ruhu aad edeceini
ummak ise barbarlktr.
Bu slm lkeleri iin de geerli. Diyelim ki ahlakla ekono
minin ilikisi zerine bir konferans vermek iin randan da
vet aldm. Orada da size verdiim konferansn az ok ayn
sn veririm. Kabul etmekte, hatta belki de anlamakta, ku
kusuz daha ok zorlanrlar. Bu da normal! Benim dzeylerin
ayrm dediim ey laiklii sonuna kadar anlama denemesin
den baka bir ey deildir. Kktemdinci slamclar buna gir
mekte biraz zorlanrlar. Ama bu onlarda da bu durumun ge
erli olmad anlamna gelmez. Her eye karar veren Al
lahtr, diyeceklerdir belki, Ekonomi, siyaset ve ahlak... her
ey ona tbidir. Kktendincilik: Beinci dzeyin naiflii.
Pekla, madem petrol kurunu Allah belirliyor o halde neden
OPECi kurdunuz? Dua etmek daha etkili olabilirdi, derim
ben de onlara. Aslnda Islmclar petrol kurunu belirleyenin
piyasa kurallar olduunu ok iyi bilirler. OPEC piyasa ze
rinde etkili olmay amalar ve olur da. eriat ve cihad (ikinci
dzeyi beinci dzeye tbi klmay istedikleri iin) dzeyle
rin karmasnn sonucudur. Ama siyasi mcadeleleri alaa
etmek istedikleri dzeyleraras ayrm dorulamaktadr. Dua
etmek iktidar ele geirmeye ne de u ya da bu sava kazan
maya yetmez. Duruma gre ya gsteri yapar ya da terr uy
gularlar. Sezara ya da gce paylarn teslim ederler. Yani d
zeylerin ayrm modernliimizin zihniyetini (laiklii) yans
tr. Ama farkna varlmadan nce de, bilinaltna itilmi de
olsa inkra urad dnemlerde ve lkelerde bu ayrm etkin
dir. Hepimiz biliriz: Sezarm hakk Sezara, Tanrnm hak
k Tannyadr. En azndan bu szn eski olduu dorudur.

Ben konferansta bahsettiiniz kadn gibiyim : Ekonom iyi

(hava durumu gibi) doal bir olay gibi grmenizi kabul edem i
yorum. Ekonomi insanlardr! irket bireylerdir! Kendiniz sy
lediniz, insanlar nceliklerin ykselen sralam asna, dier bir
deyile ah laka ve sevgiye, uymaldr dediniz. O zaman bu eko
nomi ve irketler iin de geerli. irkette ahlakn yeri yoktur di
yorsunuz, sz konusu olan kr yapm aktr diyorsunuz. Bu olup
biten her eyi desteklem ek, bir eyleri deitirmek isteyenlerin
cesaretini krm aktr!
- Ben hibir zaman ekonominin, kltrn zdd olan do
a anlamnda, doal bir olgu olduunu sylemedim. Ama
bildiim kadaryla doast bir olay da deil. Terimin Spi-
nozann tanmyla (gerek olan her ey doaldr) ekonomi
nin doann da paras olduunu ama (fizik ve biyolojide ol
duu gibi) allm doa kurallarna deil de zel kanunla
ra tbi olduunu varsayalm. Ekonominin fizik ya da iklim
le ilgili olaylara indirgenemeyecek bir kendine hasl oldu
u konusunda sizinle hemfikirim. Meteorolojiyle benzerlii
dikkatinizi baka bir eye ekmek iin kurdum. Ekonomi ne
bireylerin iradesine ne de onlarn toplamna indirgenemeye
cek bir nesnellie sahiptir. Durkheimin sosyal olgular hak
knda ne dediine bakn: Sosyal olgular bireylerin iradesine
boyun emekten ok kendilerini bireylere dayatrlar.14 Ben
de aynsn ekonomik olaylar iin sylerim. Ekonominin ba
msz bir bilim olmasna imkn veren de budur (sadece bi
reylerle ilgili olsayd psikoloji yeterli olurdu). Piyasa bir bi
reyler topluluudur ama onlar birletiren ve aan bir mant
a tbidir. Bu zerinde hibir zel bireyin etkisinin olmad
nesnel ve kresel bir gerekliktir. Alaini artan da buydu
(Birinci Dnya Savann ertesinde yle yazyordu): Mil
yonlarca insan lme gndermeye bir yasa ya da karar yeti
yor, ama hibir karar ya da yasa tereyann fiyatn dr
meye kadir deil!15 Gen insanlar boyun eiyor ama piya
sa emiyor da ondan. Tabii ki tereyann fiyatn bir karar

14 Emile Durkheim, Les Regles de la methode sociologique, PUF, 1973.

15 Alain, 16 nisan 1921 yazs.
name ile belirleyebiliriz. Ama fiyatlann utuu bir karabor
sayla kuyruklarn ve yokluklarn olutuu ama fiyatlann sa
bit kald resm bir piyasa oluacaktr. Bu piyasa zerinde
hibir mdahalede bulunamayacamz anlamna gelmiyor.
Ama bunu ancak bireylerin zgr iradesine indirgenemeye-
cek kendine has mantn anlarsak yapabiliriz. Gene de biz
benim doayla yaptm benzetmeyi izlemeye devam ede
lim. Baconun u ifadesini tekrarlamak isterim: Doaya an
cak ona boyun eerek hkim olabiliriz. Ekonomide de du
rum bana aa yukar byle gzkyor: Piyasaya ancak ona
itaat ederek sz geirebiliriz. Tereya fiyatlarn drmek
iin kanunname karmaktansa retimini artrmakta fayda
vardr (eer fiyatlar uygunsa kyller daha fazla retim yap
maktan baka bir ey istemezler)!
irkette ahlakn yeri yoktur da demedim. Hatta son dere
ce ak biimde tam tersini syledim: irkette ahlakn yeri
vardr ve bu da bireylerin yeridir! Bir patronun alanlar
na son derece cimri bir maa politikas uygularken kendine
(asgari cretin iki yz kat kadar) ar yksek bir maa ba
lamas, akl almaz hisse senedi opsiyonlar vermesi, saf al
tndan primler datmas ahlaki olarak ok edicidir. Ama bu
patronun sorumluluudur, sistemin ya da irketin deil. Ah
lakn irkette yeri vardr ama bu irketin rol deildir. Tek
rar ediyorum, bu o irket alanlarnn ve yneticilerinin
sorumluluudur.
Yine de fazla hayal kurmamak gerek. Bir benzetme daha
yapmama izin verin. Uzun bir sre hastane doktorlaryla be
raber felsefe ve tp konulu bir seminer dzenledim. Bun
lardan birinde bir doktor bana yle sordu: Hangisi daha
iyidir? yi bir doktor olmak m yoksa iyilik dolu bir doktor
olmak m ? yi doktor becerikli, etkin, birinci dzeyde bi
limsel ve teknik adan en st seviyede olmak demek; iyilik
dolu doktorsa cmertlik, insanlk, sevgi dolu olmak demek,
yani nc dzeyle ilgili. kisini de olmak en iyisi diye ce-
vap verdim. Ama yine de ille bir seim yapmam gerekirse,
muhtemel bir hasta olarak, insanlk ve kardan bamsz
hareketleriyle iyilik dolu ama yeteneksiz bir doktorun be
ni lme terketmesindense kt nedenlerle de olsa (para a
kyla) beni tedavi edecek baarl bir doktor tarafndan mua
yene edilmeyi tercih ederim.
Sanrm aynsn irket patronlarmz iin de syleyebili
riz. Hangisi daha iyi? yi bir patron mu, iyilik dolu bir pat
ron mu? kisinin bir arada olmas ideal tabii. Ama bu ideal
bir patron iin bir doktor iin olduundan daha da zor. Tp-
la ahlak arasnda pek atma yok, hatta ama birlii var. Ah
lak tbba ne diyor? Hastalar tedavi etmek zorundasn. Tp
buna ne diyor? Hastalarn nasl tedavi edileceini sylyor.
Bir ztlk yok. Ahlakn belirledii amalarla tbbn salad
aralar arasnda hemen hemen her zaman uyum var. irket
patronu iin ise durum bambaka! Ahlakn telkiniyle (rne
in, tm insanlar bir ama gibi grmelisin, onlar asla ara
gibi kullanmamalsn) 16 ekonominin talebi (rnein, ir
ketinin krn artrmalsn) arasnda, her zaman ztlk var
dr demiyorum ama, kendiliinden oluan bir ama birliin
den bahsetmek g. Patron iin hangisi daha iyi? yi patron
olmak m (yetenekli, baarl), iyi kalpli bir patron olmak m
(sevgi dolu ve cmert)? En ideali bunlarn ikisini birden ol
mak. Ama bu her zaman mmkn olmuyor. Yine ille se
mem gerekirse, doktor iin sylediklerimin aynsn syle
rim: yi patron iyi kalpli bir patrona tercih edilir (maal
lar, mteriler ve toplumun tamam iin). Bu irkette ahla
kn yeri olmad anlamna gelmiyor ama bu yerin (finansal
bilano asndan) ikinci derecede nemli olduu anlamna
16 Kantn kesin buyruklarndan en aydnlatc bulduum bir ifadeyi tekrarlamak
isterim: Kendinle ve dierleriyle ilikilerinde karnda btn insanlk varm
gibi davran, her zaman bir ama olarak asla bir ara gibi deil. (Fondements de
la metaphysique des moeurs, II, A.g.e., s. 105).
geliyor. Ama topluluk iin kenarda kalan, birey iin son de
rece temel nemde olabilir, iyi patron olmak iyilik dolu, ya
ni insancl ve alanlaryla ilgilenen bir patron olmay dene
mekten alkoymaz.
Bir ktta kenar ayn zamanda snrdr, normalde yaz
yazmadmz yerdir. Bu sadece bir grsel ama nemli bir
noktay gstermemde bana yardmc olacak. Ahlakn kena
r (ahlakn rol irkette kenarda kalacak kadardr dediim
de) ayn zamanda ahlakn bireylfere dayatt, daha doru
su her bireyin kendine dayatt snrdr -rnein bir patro
nun ne olursa olsun, irketi zarar da yapacak olsa yok olacak
da olsa- yapmayaca eydir. Hangi patron irketini kurtar
mak iin cinayet ilemeyi ya da ikence yapmay kabul eder?
ok iyi. Peki ya politikaclara rvet vermeyi? Peki ya reka
bet iin kadrolarn ayartmay? Sanayi casusluu yapmay?
Vergi karmay? Sendikalan gzetlemeyi? Baka yollar ol
duu halde alanlar iten karmay? Snr bireye, mesle
e, koullara gre deiecektir. Genelde de acil durumlarda
izilecektir. Daha nceden bu konuda kafa yormann gerek
lilii de burada.
Patronun durumu zellikle ilgin ve zor. irketin yneti
cisi olarak grubun karlarn kollar. ncelikle nceliklerin
alalan sralamasna tbidir. Ama stnlklerin ykselen s
ralamasna da duyarl bir bireydir, en azndan byle olduu
nu varsaymak gerek. Bu durum mesleini icra etmesini zor
latrr m? Kukusuz. (Her alanda baarl olma anlamnda)
Huzurlu sorumluluk diye bir ey yoktur. Ama sorumluluk
lardan boanm huzur da olamaz. Trajedi de buradadr i
te. Gerisi patrona kalmtr. Piyasann talepleriyle vicdan
nn talepleri arasnda fazlasyla hrpalandn dnyor
sa, meslei ona fazlasyla zor geliyorsa, bakalar onun yeri
ni zevkle alacaktr. Bireyi yapt ie indirgememek -vatan
da, tketici, maal alan olarak- bize der. yi patron
ok belli olmamak kaydyla namussuz, kt bir patron da
bir gnl adam olabilir. Ahlaki olarak kinciye saygm daha
byk. Ama korkarm sosyal, ekonomik, siyasi olarak birin
cisinden daha tehlikeli olacaktr.
Tabii arada ne becerikli ne de namussuz olan bir sr ba
ka patron var. Onlar da ilerini yapyorlar. yi mi yapyorlar
kt m, buna kendileri karar verecekler. Bak asna gre
deiir. Hissedarlarla sendikalar ayn fikirde olmayacaklar
dr. Byle olmas da iyi bir ey. Halka gelince, patronun nasl
bir patron olacana karar vermez ama onun uymas gereken
yasalar yapar. Bu her ey olmasa da (Lionel Jospin Devlet
her ey deildir derken haklyd: Bu ifade sadece Fransada
bir skandal yaratabilir) hibir ey de deil.
Btn irketlerin tek amac kr yapmaktr da demedim,
byle anlaldysa laf uzatmamak kssadan hisseye varmak
iindi. Kr bir irketin amalarndan bir tanesidir. Genelde
en nemli amac olmakla beraber tek amac deildir. Son bir
an daha anlatmama izin verin. Birka ay nce bir irket y
neticisiyle sobhet ediyordum. Bir irketin nihai amac ne
dir, yllardr bunun zerinde dnyorum, dedi. Ve ekle
di: En sonunda buldum. Merakm cezbettiniz, sizi dinli
yorum, dedim. ok kolay, diye devam etti, serm ayedar
larnn nihai am ac neyse irketin nihai am ac da odur,
Gerekten de olduka basit ama bir o kadar da aydnlat
c. ki sebepten tr: lk olarak irketlerin amalar arasn
daki fark aklyor. Btn irketlerin ayn amaca ynelmesi
iin bir sebep var m? Neden bir irketin bir tek nihai amac
olsun ki? Sermayedarlarn da ayn irkete dair farkl ama
lan olabilir. En basit rnei alalm: Tek sermayedarl bir ir
ket hayal edelim. Eer bu sermayedarn amac kr yapmak
sa irketinin de amac bu olacaktr. Eer bu sermayedarn
amac (aile kapitalizminde olduu gibi) irketin sreklilii
ise irketin de amac bu olacaktr. Ve yeri geldiinde bu s
reklilii salama almak iin biraz para kaybetmeyi gze al
rz. irket drt kuaktr aileye ait: ki sava grdk, rahat bir
hayat srecek durumumuz da var, arzumuz byk dedele
rimizden ve babalarmzdan emanet aldmz ocuklarm
za geirmektir. Bu mantn var olduunu ok iyi biliyorum.
Ya da sermayedann amac iktidar ve siyasi etki kazanmaksa
(kimi iletiim gruplan iin sylendii gibi), irketin de nihai
amac iktidar ve etki elde etmek olacaktr. Son olarak -asln-
da bunda son olmaz y a - sermayedarn amac insan sevgisi
ve insanln iyiliiyse (ok sk rastlanan bir ama olmasa da
yetenekli bir hippi tarafndan kurulmu bir irket olabilir),
irketin amac insan sevgisi ve insanln iyiliine hizmet et
mek olacaktr. Bu nihai amalar kr yapma amacn glgele-
meyecektir nk aksi takdirde irket varln srdremez.
Ama kr ille birincil ama olmak zorunda deildir.
Demek ki bu ilke amalarn oulluunu ve eitliliini
kantlyor. Ayrca u soruyu sormamz salyor: irketleri
mizin ounluunda baskn gelen ama ne? Ayn zamanda
bu soruyu baka bir soruya da dntryor: Sermayedarla-
nmzm ounluunun nihai amac ne? te bunu anlamak
iin borsayla ilgilenmemiz yeterli (btn irketler borsada
olmasa da, nemli bir gsterge olarak). Sermayedarlarm
zn, yani irketlerimizin, en byk amac kr yapmak oldu
unu greceiz. Kimseyi eletirdiim dnlmesin, ekono
mimiz byle ilerler ve bu ilerlemeye hepimizin ihtiyac var.
Sadece bu ilerlemenin nasl ve ne pahasna olduuna dikkat
etmemiz gerek. Siyaset de katksn ve taleplerini bu nokta
da ortaya koyar.

Hisse senedi sahiplerine fa z la nem bahediyorsunuz! His

sedar dediiniz sonuta benim, sizsiniz, m ilyonlarca A m erika
l em ekli (em ekli aylklar nedeniyle), m ilyonlarca Avrupal ta
sarruf sahibi... Serm ayedar herkes, yani hi kimse!
 - Hissedarlara bu nemi atfeden ben deilim, kapitalizm!
Eer Madam Liliane Bettancourt, yanlmyorsam, Fransada
ki en byk servete sahipse bildiim kadaryla bu herkesten
ok alt iin deil, LOrealin kurucusunun kz olduu,
babasndan miras kald ve bugn irketin en byk ser
mayedar olduu iin. Bu durum, sz konusu hanmefendi
nin insani deeriyle ilgili bir bilgi vermezken toplumumuz
hakknda ok ey ifade ediyor. retim ve deiim aralar
nn zel mlkiyeti. Dnp dolap gene ayn noktaya geliyo
rum nk bu nokta ok nemli. Sermayedarsz kapitalizm
olmaz. Daha az ya da ok sermayedar, daha az ya da ok is
tikrarl sermayedarlar, says ya da vadesi sistemin zn et
kilemiyor. Borsaya girmemi ve bir tek aileye (Mulliez aile
sine) ait olan Auchan grubunun, borsadaki hareketleri uzun
zamandr farknda olmadan hisselerin SICAVda* ya da ha
yat sigortalarnda sahibi olan m ilyonlarca tasarrufunun
mutluluk kayna olan Carrefour grubundan daha az kapi
talist olduunu mu sanyorsunuz? Bir tketici olarak bu iki
spermarkete de gittiim oldu. Aralarnda hibir fark gr
medim.
Bir konu hakknda haksz saylmazsnz: Hisse senedi sa
hiplii son yllarda giderek yaygn hale geldi, hatta toplum
sallat. Tamam da bu olayn znde bir ey deitiriyor mu?
Bir eyleri deitirdii konusunda size katlyorum, ama
bu tam olarak dndmz ey deil. Sac basnda yak
lak otuz yl nce okuduumuz u konumay hatrlayn:
Kapitalizmle sosyalizm arasndaki kartlk tarih olmutur.
Artk irketin sahibinin kim olduu deil irketi kimin y
nettii nemli, yani nemli olan hisse sahibi ya da devlet de
il, patron! Artk sahip olmak deil ynetmek nemli! Hisse
sahibi deil ynetici nemli! Hem Douda hem Batda y

(*) Societe dInvestissement Capital Variable (Deiken Sermayeli Yatrm irke

ti) - .n.
neticiler vard ve iki sistem birbirine yaklayordu. Uyumlu
luk teorisi dediimiz buydu. Gittike inandrc olmaya ba
lamt nk Batda hisse senedi sahiplii giderek yaygn
larken Douda sosyalizm giriimcilere daha fazla zgr
lk vererek modernleme abalar iindeydi. Eer hisse se
nedi sahiplii giderek toplumsal olacaksa ve sosyalizm idari
hale gelecekse iki sistemin birbirine benzememesi dn
lebilir mi? Demek ki bunu da grecektik: Batyla Dou ara
snda oluan byk ynetim yaknlamas.
Greceimizi grdk: Yaknlama filan olmad. Douda
nce kmeye yz tutar hale geldi ve sonra da ykld ve Ba-
tda gelimeye devam eden sistem iinde hisse sahipleri y
neticilere iplerin kimde olduunu hemen hatrlattlar. Ka
pitalist bir lkede ekonomik g mlk sahibinindir. Emek
li aylklar ve sandklaryla, SICAVlarla, hayat sigortalaryla
sermayenin toplumsallat doru. Bazlar bunun, Marxn
lmnden sonra borsaya kar kazand tuhaf zafermie
sine, bir eit retim aralarnn ortak mlkiyeti olduu
na inanmak istiyor. Bu toplumsallama inkr edilemez. Ama
hibir ekilde kapitalizmi ortadan kaldrmyor. Hatta olan
bunun tam tersi: Sermaye daha sosyal ama daha az sosya
list! Neden? nk emekli aylklarm ve SICAV yneten
becerikli ve drst genlerin talepleri babalarnn aile ka-
pitalizminkinden daha baskc! Bir aile irketinde, devam
lln krdan daha ar basabileceini az nce hatrlattm.
Knn biraz dmesi felaket olmaz. Ama irketin devamll
SICAVm yneticisinin derdi deil. Kresel piyasada gn
de binlerce hisse alp satyor. Baka bir irkete %15 kazan
drrken, sizinkine % 12 kazandrrsa onunla almaya ne
kadar daha devam ederdiniz, bilmek isterim dorusu! K
t ya da duygusuz olduundan deil. ini yapyor, bunun
iin maa alyor ve ii de (sadece Amerikallarn deil) mil
yonlarca emeklinin ve tasarruf sahibinin sermayesini ve ka-
zancm artrmak. Bunun ahlaksz etkileri olabileceini he
pimiz biliyoruz. Kreselleme ayn zamanda bir finansalla-V
madr (Marxn, bana kalrsa ngrd bir ey bu: Finan-
sal sermayenin sanayi sermayesine artan stnl) ki bu
da tehlikelere gebedir. Tm irketlerimizin yatrmlarna en
az % 15lik bir geri dn istemek, hesaplarda oynama yapl
madka, makul bir ey deildir. Enron, Andersen, Vivendi
davalanna bakn. Hl yneticilerimizin iyi niyetine gvene
bilir miyiz? Ben almayaym! Gidiata, yenilenmi ve mm
knse dnya leindeki yasal snrlara gereksinim duyan
bamsz kuramlardan oluacak parmaklklar koymak daha
iyi bir zm olacaktr.
Hisse senedi sahiplii (borsada olsun olmasn, ailevi ol
sun olmasn, istikrarl olsun olmasn) kapitalist ekonominin
temelidir. Bir yandan -sermayenin hareketlilii ve seferber
lii ile - baarsn aklarken bir yandan da (Marxm prole
ter dedii) fakirler, hibir mlk sahibi olmayanlar iin tehli
keli yzn gsteriyor. Herkes sermayedar deil. Ama her
kes sermayedar olsayd bile ne kapitalizmden km olur
duk, ne de siyasete olan ihtiyacmz ortadan kalkm olurdu.

Bir okuluslu irkette m aal eleman olarak altm. yl

nce de kendi iimi kurdum. Ama yldr m aal iime oranla
daha ok alp daha az kazanyorum.
- Sevgili beyefendi, bu benim sorunum deil, sizin soru
nunuz! Orduya da katlabilirdiniz, yukar Korsikada kei
otlatmaya da gidebilirdiniz, kafanza bir kurun da skabilir
diniz. Kapitalizmin z gene de pek deimezdi! irketleri
mizin byk ounluunun nihai amac krllk derken bu
nun mutlaka bu irketleri kuranlarn ya da ynetenlerin ni
hai amac olduunu iddia etmiyorum. Siz irketiniz deilsi
niz. Belki de birey olarak nihai amacnz zenginlemek de
ildi. irketinizi zgrlk akyla, maceraperestlikle ya da
g elde etmek iin kurmu olabilirsiniz. irket sahibi, pat
ron olduunuz anda (tek sermayedar olduunuzu farzede-
lim) irketinizin de nihai amac bunlardan biri olur. Ama bir
yandan irketiniz gene de kr yapmak zorundadr; te yan
dan bu lke ya da gezegenimiz leinde sistemin znde
bulunan mant ya da nihai hedefi deitirmez.
Maal patronlar iin bu durum daha ak. Diyelim ki ir
ketlerinin amac, genelde olduu gibi, kr yapmak. Bu, bu
irketin yneticisinin birey olarak Bundan baka bir amac
olmadn gstermez. Byle olduunu umarm en azndan!
Demin syledim, paray her eyden stn tutan biri zavall
nn tekidir. irketlerin ncelik mant bireylerin stnlk
hiyerarisini geersiz klmaz.
Sonuta yl, ksa bir sre. Maalyken kazandnzdan
daha az kazanacanz kesin olarak bilseydiniz, yine de ken
di irketinizi kurar mydnz?

Belki de kurmazdm. Ama bir risk aldm...

- Baarsnn bir ksmn borlu olduu kapitalizmin man
t bu. Ama bunu ahlaki bir aklama olarak grmeyelim.
Yatrm yapmak ne utanlacak bir ey ne de bir erdem. He
saplanm bir risk. Piyasa ne bir kumarhane, ne de sakin bir
nehir. Eninde sonunda karar veren kendisi ama.
Baka bir ey daha var. Risk alm olmanza diyeceim
yok. Ama maal alanlarn risk almadn m sanyorsu
nuz? Ekonomik olan da dahil, hayat tehlikeli, acmasz ve
adaletsiz. Kazananlar en erdemliler deil en etkinler, ya da
en ansllar. Bu ne erdemden ne de etkinlikten vazgememiz
iin bir sebep deil.

Borsadaki speklasyon ahlakszca deil mi?

- Kendi kendime borsadaki speklasyon ifadesinin bir
sz tekran olup olmadn soruyorum. Kimileri uzun vade-
li yatnn yapyor, kimileri gnlk al-satlar. Ama netice^
de hepsi bir hissenin ykselmesi (bazen de alalmas) ze
rine speklasyon yapmaya yaryor. Bunun ahlak-tesi oldu
u ak. Neden ahlaksz olsun ki? Dierleri gibi bir yatrm,
sadece biraz daha riskli ve kazanl. Esas soru borsanm eko
nomiye yararl olup olmad. Uzmanlara sorun. Ama borsa-
nn kaldrlmasn isteyene rastlamadm.
Borsa ok ykselince kim ileri skandal lklar atyor:
Yata yata zengin olanlar ihbar ediyorlar. Borsa fazla d
nce bakalar, ya da aynlar, buharlaan milyarlara kar
ayaklanyor ve bu kapitalizmin yrmediinin, akl dii
liinin, ykclnn gstergesidir, diyorlar. Ya ne olsayd?
CAC 4 0 17 her yl %2, %4 byse miydi? Byle bir yatrm
borsada deil vadeli tasarruf hesaplarnda yaplabilir.
Ciddi olalm. Borsanm ilevi sermayeleri bir yerde topla
mak. Tm kapitalist ekonomilerin borsaya ihtiyac var. Bu
sermayenin uuculuunu, piyasalarn aklalmaz cokunlu
unu, iflaslar, kurlann kararsz gidiatn ne de bazen ye
ni balayanlarn iledikleri sular ya da skandallan ortadan
kaldrmyor. Daha da kts bu irketlere uygulanan da
yanlmaz, ekonomik olarak merulatrlamayan ama sos
yal olarak ykc olan basklan da ortadan kaldrmyor. Evet
bunlarn tmyle kar karyayz ve bu nedenle de ok dik
katli olmalyz. Peki eer borsay feshedersek yatrmlar ve
byme iin gerekli sermayeyi elde eder miyiz?
Genelde borsanm mantksz olduuna kanaat getiriyoruz.
Oysa bu doru deil. Her yerde olduu gibi borsada da her
ey mantki, ama bu olaylar hakl karmaz! Psikoloji, fan
teziler, dedikodular, panik krizleri baka eylerden daha az
mantkl deil. Sadece ngrmesi ve denetlemesi daha zor.
Borsa, eer benzetme yapmama izin verirseniz, meteor gi

17 Paris borsasmn hareketini izlemeye yarayan ve Fransann en byk krk ir

ketinin borsadaki durumlarm belli eden gsterge.
bi. Her ey mantkl, hibir ey ngrlemez (en azndan k
sa vadede). Her ey ancak olup bittikten sonra aklanyor.
Olay ilgin ve riskli klan da bu. Fizikilerin tanmlad e
kilde kaotik bir sistem bu. Ama yine de etkin bir sistem.

Peki y a em eklilik fon lan ?

- Bu benim sorunum saylmaz. Sadece bazlarnn bunu
bir eit tabu haline getirmelerine aryorum. Bir etkinlik
sorunu bu, teolojik bir sorun deil. Emeklilik fonlar emek
liliimizi finanse edecekse neden olmasn? Byk irketleri
mizin, gitgide yaygnlat gibi, Anglosakson sermayesi ta
rafndan satn alnmasn engelleyecekse, neden olmasn?
Bu mmkn m peki? Karan verecek olan ben deilim. Uz
manlara sorun!

Eer kapitalizm e alternatif bir sistem kalm adysa Fukuya-

m ann dedii gibi tarihin sonuna gelm edik mi?
- Kesinlikle hayr! Tarihin sonu fikri kendi iinde sama
deil. nsanln sonunun geldii gn -k i bu olasdr (ola
caktr hatta, sonsuz bir zamanda olaslk dahilindeki her ey
gerekleecektir ve insanln yok olmas da olaslk dahilin
dedir)- gerek anlamda tarihin sonunun geldii gn olacak
tr. Ama bana aklc ve olaslk dahilinde grnen tek tari
hin sonu bu ve daha oraya gelmedik! Buna karlk, insan
ln yok olmasndan nce tarihin sonundan bahsedilemez.
Bu kavram Fukuyamadan nce Hegele ait. Ama bu byk
dhide bu kavram tarihin ereki kavramsallatrlmasyla
balantl. Tarihin balangcndan beri (ama, hedef anla
mnda) bir sonu olduu iin bu sona ulalabilir. Tarihin so
nuna artk hibir ey olmadnda deil, zaten bu elbette ola
cak ey deil, ama bu amaca (Hegele gre Prusya devletinin
kurulmas, Fukuyamaya gre liberal demokrasi) ulald
nda gelinir. Ama tarihin sonunun bir amala ilintili oldu
unu sanmyorum. Ben Spinoza gibi sadece etkili sonulara
inanyorum. Tarihin bir amac yoksa ona ulamas sz ko
nusu deil. Tarihin sonu kavram anlamm yitirir.
Tarihin sonu kavramn daha basit anlamyla kabul et
sek bile bir ey ifade etmez. Kimse torunlarmzn nasl bir
dnyada yaayacan bilemez. Bir demokraside mi yoksa
bir diktatrlkte mi? Bolluk iinde mi yoksa yokluk iinde
mi? Bamsz bir lkede mi yoksa esaret altnda m? Bar
ta m savata m? Kapitalist bir ekonomide mi kollektivizm-
de mi yoksa bambaka bir sistemde mi? Bilemeyiz. Tarih de
vam ediyor ve daha nce naslsa yle olmaya devam ediyor:
ngrlemez, tehlikeli ve srkleyici. Tarihin sonuna gel
diimize inanmak kendini erkenden rahatlatmak ya da uy
kuya dalmaktr.

A hlakla etik arasnda yaptnz ayrm anlam akta zorla

nyorum. Sevgi etik deil midir?
- Hayr nk kendini dayatmaz! Kant bunu syledi:
Sevgi bir duygu iidir irade ii deil: stediim bir eyi seve
bilirim, m ecbur olduum bir eyi deil; o zaman sevm ek ge
rei diye bir ey olamaz.18 Eer karnz artk sizi sevmiyor
sa Beni sevmek zorundasn, demenin ne anlam var? Zor
la sevgi olmaz. Oysa ahlak kendi kendimize dayattmz ya
da evrensel olarak kendi kendini dayattn ya da dayatma
s gerektiini dndmz (ve Kantm koulsuz emirler
dedii) koulsuz buyruklar btndr. yleyse sevgi ah
lakn tesindedir. Sunumumda bunun Evanjelistlerin zih
niyeti olduunu sylemitim. Saint Augustin bunu ok iyi
zetler: Sev ve dilediin her eyi yap. Buradaki evanjelist
sevgi deildir; evanjelist etiktir.
Bu sevginin ahlakl olmad anlamna gelmez. Sevgi ah

18 Doctrine de la vertu, Giri, XII, c, De lamour des hommes, Philonenko evi

risi, Vrin, 1968, s. 73-74, Vurgu Kanta ait.
laktan teye gider ama onu ortadan kaldrmaz, ona zarar ver
mez. Sevgi ahlak uzatr, geniletir. Yasaklamaz, tamamlar.
Bir rnek verelim: Yeni domu bebeini emziren bir anne
dnn. Bu ocuu neden emziriyorsunuz? diye sorun.
Size ahlaki sebeplerden tr emziriyorum; bunun benim
grevim olduunu dnyorum, cevabn verdiini d
nn. Zavall anne, zavall ocuk, diye hayflanrsnz. Oysa
o ocuu emzirmek annenin grevidir. Ama asl gerek, o
cuu sevgisinden emzirdiidir ve bylesi hem onun hem de
ocuk iin daha iyidir.
Evlilik grevi ifadesinden daha korkun ne olabilir?
Sevgi varsa ahlaka ihtiyacmz kalmaz. Sevgi her eye yeter
ve her eye deer.
Ancak sevgi yoksa ahlaka gereksinim olur. Bu yzden de
sevgiye feci ekilde ihtiyacmz var - nk sevgi genelde
pek bulunmuyor.
Ahlak bize ne buyurur? Sevmemizi deil (zorla sevgi ol
maz) ama sanki seviyormu gibi davranmamz (davran
emredilebilir). Kant buna tatbiki sevgi19 diyor. Ahlak sev
ginin taklididir. deal olan dierlerini gerekten sevmeniz-
dir. Ama bu ok ey istemektir. Sevmeye o kadar yeteneksi
ziz ki! O yzden seviyormu gibi yapmaktan baka aremiz
yok. Bu da ahlakn kendisi.
rnein sevince kendimizden veririz. Sevgi cmerttir de
nir. Evet. Ama sevdiimiz iin verirsek bu cmertlik olmaz,
sevgi olur. Noelde ocuklarmz hediyeye boduumuz za
man Ah ne kadar da cmertim, demiyoruz, ocuklarm
ne kadar ok seviyorum diyoruz. Ya da Ne kadar da apta
lm , diyoruz. Ama Ne kadar cmertim, demiyoruz. Sev
gi vericidir, ama sevgiden tr verdiimiz zaman bu c
mertlik deildir. Buradan (ahlaki bir erdem olarak) cmert

19 Critique de la raison pratique, Des mobiles de la raison pure pratique", A.g.e.,

s. 87.
lie son derece aydnlatc bir tanm kartabiliriz: Cmert
lik sevmediklerimize kar verici olmaktr. rnein a olana
yiyecek, sefalet iinde olana para vermek.
Pekl. Nerede duracaz? Btn fakirlere verirsem bana
ne kalr? Sevgi ok ey istemektir. Ama ahlak da yle! Sev
mediklerime kar verici olmak ise sz konusu bile olamaz.
Ya da olabildiince az vermek! O zaman ne yapyoruz? Nes
nel ilikiler iin hukuk, znel ilikiler iin de nezaket diye
bir ey icat ettik. Cmert olamyorsan en azndan dierleri
nin malna saygl ol. Saygl olamyorsan en azndan sayg
lym gibi grn. Yolda birine arparsan afedersiniz, bi
rinden bir ey isterken ltfen ve alnca da teekkr ede
rim de. Bu sahip olmadmz sayg ve mteekkiriyeti tak
lit etmektir. Ahlak, olmad yerde, taklit etmektir.
Hukuk ve nezaket ahlak taklit ederler (kibar olmak ve
hukuka uygun davranmak erdemliymiiz gibi davranmak
tr). Ahlak da sevgiyi taklit eder (ahlakl olmak seviyormu
gibi davranmaktr). Peki ne zaman m gibi yapmaktan vaz
geeceiz? diye soracaksnz. ki durumda. Ve belki de sa
dece iki durumda: Sevgiyle hareket ettiimiz zaman, buna
etik diyorum. Ya da m gibi yapmay reddettiimiz zaman...
Buna da barbarlk diyorum.
Herkesin hukuka uygun ve kibar davrand bir toplum
da yaamak ok ho olacaktr. Ama temel olan sevgiden
ve en yakn taklidi olan ahlaktan yoksun olacaktr. ehvet
hayran olunas bir kuraldr, der Pascal, bir merhamet
tablosudur, der.20 Ama sadece bir tablodur ite, bir kop
ya. Herkes hukuka uygun ve kibar davransayd toplum i
lerdi. Ama daha az lanetlenmi olmazdk, der Pascal. Da
ha az kaybolmu olmazdk diyelim. Ne hukuk, ne nezaket
kurtarr bizi, ne de ahlak. Tek kurtarc sevgidir. Sizi Spi-
nozaya ynlendiriyorum. Benden daha Hristiyan olmayan
20 Petsees, 118-402.
Spinoza sa hakknda yle bir ifade kullanyor: Mritleri
ni yasaya esaretten kurtard ama yasay onaylad ve sonsu
za kadar gnllerine kazd.21 sa yasaklamak iin deil ta
mamlamak iin geldi. Bize hukukun deerini kaybettiini
deil unu syler: imdiye kadar grev gibi (ahlaka sayg
dan) yaptn bundan byle sevgiden yap. Baarabilenle
re tebrikler. Pek kalabalk olduklarn sanmyorum. Dier
leri iin ise ahlak yasas var. Ahlakl olmay beceremeyenler
(genelde hepimiz) iin de hukuk var. Etik ahlaktan iyidir.
Ahlak hukuktan iyidir. Ama ahlak sevgiden hukuk da ah
laktan ok gereklidir. ncil seviyesinde yaayamyorsak ba
ri Tevrata uyalm.

O zaman drdnc ve beinci dzeyler, etik ve din arasn

daki fa r k nedir? Benim inandm tanr bir sevgi Tanrsdr.
Etikle sevgi bir ve ayn eyler!
- man olan ve bu imana layk yaayanlar iin bu belki de
byle. Benim ateist bak amdan durum baka. Sevgi Tan
r mdr? yle olmas iin sevginin sonsuz, lmsz, her e
ye kadir olmas gerekir. Tecrbelerime gre bu pek de by
le deil. Ben ancak snrl, zayf ve lml sevgiler grdm.
lene kadar sevebileceimize tamamen inanyorum. Ama
bunun tesinde sevmek mmkn m? Diyelim ki bu sahip
olmadm bir inan.

Sunumunuzun banda ruhani hayat iin temel olan bir an

lam (sens) sorunu hakknda konutunuz. Sonra buna bir da
ha deinmediniz. Tanr yoksa, doast dzey (beinci dzey)
yoksa, anlam ve ruhanilik konularnda nasl dneceiz?
- Sorunuz bal bana yeni bir konferans gerektirir. Ama
birka fikir vermeye alaym.

21 Traite theologico-politique, Appuhn evirisi, GF-Flammarion, 1965, 4. blm,

s. 93.
 Bildiiniz gibi sens* iki anlam ierir: Bir szcn iaret
ettii anlam ve bir nehrin yn, bir hareketin amac gibi yn
ya da ama. Bu iki aklamada da sens szc kendinden
baka bir eye gnderme yapar. Szn anlam kendisi deil
dir, bir hareketin amac kendisi deildir. rnein gney oto
yolu zerinden Paris-Marsilya yolunu yaparak Marsilya y
nnde gidebilirsiniz. Ama Marsilyaya Fasn Tanger kentin
den, Pekinden ya da New Yorkdan da gidebilirsiniz. Yerk
renin her yerinden Marsilya ynne gidebilirsiniz. Her yer
den mi? Hayr. Marsilya ynnde gidemeyeceiniz bir tek
yer var: Marsilyann kendisi. Marsilyadayken Marsilyaya
gidemezsiniz. Yn asla bulunduumuz yerde deildir, git
tiimiz yerdedir. Sensin diastatik yaps diye tanmladm
bu: Her zaman kendinden baka bir eye gnderme yapar.22
Bu yzden elimizden kayp gider. Biz buradayken anlam/
ama hep baka bir yerdedir. Bir ey bakas olduu iin an
lam/amatr, kendisi olduu iin de gerektir (tm gereklik
kimlik sorununa tbi olduu iin, kimlik bir ilke deil ger
ektir). Anlam/amatan vazgememizi gerektirmez bu. Ama
bu sanki bir sermayeymi ya da oturulacak bir koltukmu
gibi ona sahip olmaktan vazgememizi gerektirir.
Anlam/ama ancak bir bakasdr. O yzden, az nceki
tartmamza dnecek olursak, almann anlam/amac iin
kendisinden baka bir ey olmaldr (para, dinlenme, ada
let, zgrlk). Peki bizim drt dzeyimize uyguladmzda
bu ne ifade eder? Bir dzeyin anlam/amac kendisi deil de
mektir. Bu da bizi sonu ksmnda belirttiim birbirini ke
sen, biri inen biri kan iki sralamay dnmeye ynlendi
rir. Bazlar iin sevginin amac ahlaktr (rnein bir ift iin

(*) Bu ikili anlam verebilmek iin burada sens szc anlam/ama olarak eviril-
mitir - .n.
22 Traite du desespoir et de la beatitude, A.g.e., V. blm, zellikle 2. ksm. Aynca
bkz. La Sagesse des M odem es, A.g.e., V. blm.
sevgi grevlerin hizmetindedir), ahlakn anlam/amac siya
settir (devletin hizmetinde ahlak), siyasetin amac ekonomi
dir (devlet piyasann ve irketlerin hizmetindedir). Bu inen
sralama bizi ancak yerekimi gibi aaya eker. Demokra
tik ya da liberal ya da ailevi olsun barbarla gtrr. Buna
kar gelmemiz gerek. Laik bir toplumda anlam sadece bi
reyle ve birey iindir. stnlklerin ykselen sralamasna
tbi olmaldr, nceliklerin alalan sralamasna deil. n
celikler ilevini kaybetmemelidir.elbette! Bu nedenler olma
dan hibir ey var olamaz. Ama anlam amalarn hkmn
dedir ki bunun dnda hibir ey bizi tatmin edemez.
Somut olarak bu her dzeyin hemen kendi stndeki d
zeyi mmkn klan nedenleri yaratmas ve alt dzeyine de
anlam vermesidir. rnein, ekonomisiz siyaset mmkn
olamaz. Zenginlik retimi olmazsa ne devlet, ne hukuk ne
de datm olur. Tersine, siyasetsiz ekonomi olur ama an
lamsz/amasz olur. Olay para kazanmaktan ibaret olur,
ama bu ne ie yarar ki?
kinci ve nc dzeyler iin de ayn ey geerli. Siya
setsiz ahlak olmaz. Doada ahlak yoktur. Ahlak olmadan si
yaset olur mu? Olur ama anlamdan yoksun bir siyaset olur.
Olay iktidar kazanmaktan ibaret olursa bu ne ie yarar ki?
Ayn durum nc ve drdnc dzeyler iin de geer
li. Ahlaktan yoksun sevgi olmaz. Freud da bunu gsteriyor:
Yasaklar (zellikle de ensest yasa) olmazsa sevgi de olmaz;
sadece itkiler vardr. Peki ya sevgiden yoksun ahlak? Ola
bilir ama anlamsz bir ey olur bu. Blu andaki kznzn
ya da olunuzun size Anne baba, hayatn anlam ne? diye
sorduunu dnn. Diyelim ki siz de yle cevap veriyor
sunuz: Hayatn anlam devlerini yapman! Hayatn anla
mna merhaba! devin kendi bana anlam yoktur (hibir
amac yoktur, der Kant). Hayata anlamn veren ahlak deil
sevgidir! ocuklarmza retmemiz gereken de bu. Hayat
aldmz ya da verdiimiz sevgi kadar yaamaya deer. Spi-
nozann verdii derstir bu, bir ey iyi olduu iin onu iste
meyiz tam tersi istediimiz bir eyin iyi olduunu dn
rz.23 Hayat, bir anlam olduu iin seviyor deiliz; hayat,
biz onu sevdike anlam kazanyor.
manl bir kii bu ykselen sralamay Tanrya kadar g
trebilir. Ama bir ateist anlamdan ve ruhanilikten vazge
mek zorunda deildir, bunlar iin sevgi yeterlidir. Sevgiyi
olduu gibi alrsak anlam/amac yoktur diyebilirsiniz. Si
ze byk lde katlyorum. Sevdiimizde bir ey olsun di
ye sevmeyiz. Ama bir yandan da sevgi asla sadece kendisin
de bulunmaz ve te yandan anlam/ama yaratan sevgidir.
Birey iin sevmeyiz. Ama sevince sevdiimiz ey iin yaa
rz. Sevginin amac yoktur ama anlam yaratr. Amac yoktur
ama yn verir. Anlam yoktur ama anlam kazandrr. Sevgi
nin iiri (poiesis) Yunanca yaratl demektir. Anlam haliha
zrda bulunmaz; yaratmak gerekir. ocuklarnza bakn...
Anlamlar olduu iin mi seviyoruz onlar? Hayr. Onlar
sevdiimiz iin hayatmz anlam kazanyor. Her sevgi kendi
iinde anlamszdr, ama sevgi olmadan anlam olmaz. Bunun
iin bir Tanrya ihtiyacmz yok! Beinci dzeye ihtiyacmz
yok! Sevginin anlam olduu iin seviyor deiliz; biz sevin
ce hayatmz anlam kazanyor. Sevilesi olan anlam deil, an
lam ve yn veren sevgi.
Yanlz burada naiflik yapmamaya dikkat edelim. Sevgi an
lam verir ama ne zenginliin, ne adaletin, ne de (bilge dn
da belki) ahlakn yerini tutamaz. Barbarlktan da kanalm.
Ekonomi belirleyicidir ama ne devletin, ne saygnn ne de
ruhaniliin yerini tutamaz. Tekrar ediyorum, bu drt dzey
de gereklidir ve her iki ynde anlalmaldr: nceliklerin al
alan sralamas, ki bu olmazsa hibir ey mmkn olmaz ve

23 Ethique, III, 9. ve 39. nermeler. Spinozann nihilizmi reddeden greceliinin

temeli budur. Buna Valeur et verited e uzun uzun deindim.
stnlklerin ykselen sralamas - her eye anlamn veren
de budur. Naifler ve barbarlar bunu asla anlayamayacaklar
dr. Laikler bunu akllarndan asla karmamaldrlar. Eko
nomi ahlak-tesidir ve ahlak da para kazandrmaz. Bu ne bi
rinden ne de dierinden vazgemek iin bir sebep deildir.
Tam tersine ikisiyle de ilgilenmek ve hukuka ve siyasete ge
reksinim duyduklar hassasiyeti gstermemiz iin bir sebep
tir. Sadece ikinci dzey bireylerin ahlaki deerlerinin, en
azndan biraz, ekonominin zerinde etkisi olmasn salaya
bilir. nk neticede hareket etmek gerekir ve bunu ancak
hep beraber (evet, hem hep beraber hem de birbirimize kar
, bunun ad siyaset) ve hukuka uygun olarak yapabiliriz.

Peki y a refah devleti? F ransann gerileyiinden o sorum

lu deil mi?
- Hayalini kurabileceimiz en iyi eydir refah devleti. Ama
gerek olmak iin fazla iyi deil mi? Ben daha ok etkin, adil
ve sorumluluk sahibi bir devletten sz etmeyi tercih ederim.
Sunumumda dediim gibi ekonomi ve ahlak (ekonominin
gc, ahlakn zayfl) konusunda ne kadar uyank olursak
hukuk ve siyaset konusunda o kadar talepkr oluruz. (Bi
rer vatanda olarak) Hepimizi ilgilendiren bu talebi devlete
ya da devleti ynetenlere kar herhangi bir sulama ile ka
rtrmamak gerek. Bu kolayclk olurdu! mknlar olduk
tan sonra refah devleti olduka iyi bir eydir. Ama ii boal
tlm ve su orta devlet skmaya balad. Ama bireylerin
sorumsuzluu skmaya balad artk. Jean-Louis Syren bana,
doruluu zerine yemin ederek Bourgogne niversitesi-
nin ekonomi blmnde geen u hikyeyi anlatt:
Sabah ilenen ders zerine yaplan pratik uygulama der
sinde szlye kalkan bir renci tam rekabet modelinin ne
olduunu hatrlayamamt. Basit bir rnekle konuyu ba
tan ele aldk. Dedik ki Hayvanclkla uraan kk bir ift-
iiniz ve kt kanaat geiniyorsunuz. Komularnzn da du
rumu sizden farkl deil. Derken aralarndan biri patates ek
meye balyor ve alt ay sonra lks bir arabayla gezmeye ba
lyor, evini yeniliyor, bahesine bir de havuz yapyor.
renciye sorulan soru u: Ne yaparsnz?
rencinin ben de patates ekmeye balarm, demesini
beklerken aldmz cevap olduka artc:
- Azarlarm.
- Niye?
- Her zamanki mesele, bir ok eye sahip olanlar var, bir
de hibir eye sahip olmayanlar!
Evet, her zaman azarlayabiliriz, sylenebiliriz, kar ka
biliriz. Bazen merudur genelde de gereklidir. Ama bu yeter
li olamaz. Bu ekonominin yerini tutmaz (ulusal zenginlii
paylatrmak iin nce retmeliyiz, diyor Jean-Louis Syren).
Siyaset olarak biraz s. Adaleti, zgrl, en zor drmda
kileri koruyup kollamak devletin grevi. Ama bireyleri ken
dilerine bal konularda ellerinden geleni yapmaktan kim
alkoysun? Btn sorunlarmzn zm iin devletin eline
bakmayalm. Bamllk zavalllktr. Yardmc olmak o kadar
deil. Devleti her derde deva gibi grmeyelim. mknlar s
nrl. 1995ten 2003e kamu borcu neredeyse ikiye katland.
2004te 1.000 milyar Avroyu geecei syleniyor, ki bu al
an her Fransz bana 40.000 Avro yapar. ocuklarmz iin
fazla ar bir yk. Daha fazlasn dayatanlayz herhalde! Ya da
bu kuaklararas dayanmadan kar, bencillie girer. Adalet
yoktur artk, adaletsizlik ya da krlktr bu.
Devleti Frederic Bastiatmn grd gibi herkesin dier
lerinin zararna yaamak iin kullanmaya alt byk
toplumsal bir kurgu24 gibi grmeyelim. Demokraside mil

24 Frederic Bastiat (18 0 1 -1 8 5 0 ), Ce qu on voit et te quon voit pas, Ed. Romillat,

1944, yeniden basm 2001. Bastiat ultraliberalizmin kurucu dnrlerin-
dendir.
letin kaderi vatandalarn sorumluluundadr. Fransann
k25 nne geilemez bir sre deildir. mknsz da
deildir. Hareket mi edeceiz, sonularna m katlanacaz,
tarihi mi yapacaz yoksa tarihin yava yava bizi silmesini
mi bekleyeceiz, oras bize kalm. Siyasette kader diye bir
ey olmad gibi her riske kar korunma da yoktur. Hegele
ve Fukuyamaya ramen tarih devam ediyor ve ucu ak bir
tarih bu. En ktden korunmann garantisi yok. Bu da ha
reket etmek iin iyi bir neden! Siyaset insanlar mutlu etme
ye yaramaz. Siyaset zavalll yenmeye yarar ve sadece siya
set, lke ya da dnya leinde bunu baarabilir. Devletten
bile olsa refah gelmez. Kader diye bir ey de yoktur. Sadece
yapm aamasnda olan tarih vardr. Sadece hareket vardr.
Apolitiklik sadece yanl deildir, ayn zamanda bir hatadr.

Gnn sonuna yaklayoruz. Size nerdiklerimi tatmin

edici bulmadnz gryorum. Ekonominin ahlaki olmas
n ve ahlakn da para kazandrmasn yelerdik. Bu ne kadar
da kolay olurdu! Ne kadar ho olurdu! Ama bir fikrin tatmin
edici olmamas, yanl olduu anlamna gelmez. Burada bir
onaylama olmasa da bir cesaretlendirme gryorum. Gere
in katln, karmakln, zorluunu hatrlatan bir eyle
ri gryorum. Freud dnya bir ocuk yuvas deildir, der
di. ocuk yuvas nedir? Her eyin ocuklarn keyfi, rahatl
ve gvenlii iin tasarland yerdir. Byle bir yerden ok
uzaz! nk artk ocuk deiliz. Dnya bize keyif verme
yi hedefleyen bir yer deil. Bu yzden de onu deitirebili
riz, deitirmeliyiz. Ama nce kendimizi kandrmadan onu
olduu gibi grmeliyiz. Gerein tatmin edici olma alkan
l yoktur. Neden gerek bir dnce tatmin edici olsun ki?

25 Deyim son dnemde Nicolas Baverez tarafndan olduka endielendirici ve

uyarc kitabnda poplerleti: La F rance qui tombe, Perrin, 2003 (zellikle bkz.
3. blm De la crise au dedin").
Bu az nce znt ya da drama anlamnda deil felsefi anla
myla, trajik olarak tasvir ettiim ey. Gerein esasnda tat
min edici olmayn grmezden gelmeyen trajik bir dn
ce, yalandan zmler retmeyen bir dnce, sakinletir
me ve teselli etme amac olmayan bir dnce, kesin olarak
nerebilecei ey ak bir zihin ve cesaret olan bir dnce.
Gerek bizi neden tatmin etsin ki? Gelecek neden i huzu
runa, rahatla ve tatmine adanm olsun ki? (1968de syle
diimizin tersi olarak) Bu bir balang deil, mcadele de
vam ediyor ve asla bitmeyecek.
Eer etik kr kayna olsayd harika olurdu. Ne almaya
ihtiyacmz olurdu, ne irketlere, ne kapitalizme - iyi duy
gular yeter de artard. Ekonomi ahlaki olsayd harika olur
du. Ne devlete ne de erdeme ihtiyacmz olurdu - piyasa ye
terli olurdu. Ama bu byle deil. Sonularn anlamak bize
dyor. (Kapitalist) Ekonomi ahlaki olmad iindir ki ah
lak para getirmiyor -dzeylerin ayrm - ve ikisine de ihtiya
cmz var. Ve ne biri ne dieri yeterli olmad iin hep bera
ber siyasete ihtiyacmz var!
 SONSZ

Birka tiraza Cevap

Kitap yaymlanmasyla beraber genelde olumlu olmakla bir

likte birka itiraz ve pek ok eletiri ald. Yeni basm fr
sat bilerek bana en nemli gzken birka eletiriye, sahip
lerine teekkr ederek, cevap vermek istiyorum. Neredeyse
hepsi ya tam anlamyla Marksist, ya da Marksist esintili. Bu
da onlar ciddiye almam iin ek bir neden. Marx benim iin
nemli bir yazardr ve Marx zerinden -h atta Marxla bir
lik te- kendimi aklamann da her zaman anlaml olduu
nu dnyorum.

Marcel Conchea cevap

Nasl olur da adaletsiz olan ahlaksz olmaz?

Ustay ereflendirelim , ustam ve dostum olan M arcel
Conche ile balayalm. Dictionnaire philosophiqueteki birka
makalem zerine yorum yaparken kapitalizm tanmm, da
ha dorusu bu tanmdan kardm sonular zerinde du
ruyor. Makalem u satrlarla bitiyordu:
 Zenginliin genelde zenginlere ynelm esi byle bir top
lumda kanlm az. Zenginliin am ac kr yapm ak, adale
ti salamak deil. Kapitalizmin de bizi ahlaki olarak tatmin
etmekten uzakken verimli olmasnn sebebi bu. Siyaset bu
tatminsizlik ve verimlilik arasnda bir tr denge dayatm a
ya alyor. Ne piyasadan bizim yerimize ahlakl olmasn
bekleyelim, ne de adaletten zenginlik yaratm asn.1

Bunun zerine Marcel Conche yle yazd:

Kapitalizmin am ac kr yaratm ak: onun bizi ahlaki ola

rak tatmin etm ekten uzak olmasnn sebebi de bu. Peki bi
zi ahlaki olarak tatm in etm ekten uzak ise, sadece ahlak-
tesi olduunu ama ahlaksz olmadn syleyebilir m i
yiz? Andre Comte-Sponvillein K a p ita liz m a h la k i m idir? ki
tabndaki savlarnn ekiciliine ram en kendi yargm da
direniyorum : Kapitalizm ahlakszdr. Kr gerekten de i
ilerin yaratt art deerden kaynaklanr. Yeterince tek
rar ettik, bu sistem insann insan sm rs zerine ku
ruludur. retim ve deiim aralarna sahip olanlar sade
ce alma gcne sahip olanlar sm rrler. Adaletsiz bir
sistem. Adaletsiz olan nasl olur da ahlaksz olmaz? Kapi
talizm zenginlik yaratr m? Zenginlii yaratan almadr.
Kapitalizm hem zenginlik hem de sefillik yaratr. Bir ucun
da artan zenginlik, dier ucunda byyen sefalet bulunan,
M arksistlerin greli byyen fakirleme yasas geerlidir,
kendini kantlam tr. nk kapitalizm i kresel olarak
dnm ek gerekir ve yerkredeki n c ve D rdnc
dnyalarn sefaleti byk serm ayedarlarn ve patronlarn
zenginliinin kanlmaz bir sonucudur. 11 Mays 2 0 0 4 ta
rihli L e M onde gazetesi 2 0 0 3 de (ayn zamanda sermayedar
da olan) CAC 4 0 patronlarnn ortalama gelirinin 2 milyon
Avroya ykseldiini ve ortalam a maala, ortalam a patron

1 Dictionnaire philosophique, PUF, 2001, s. 97.

196
 gelirinin arasndaki farkn % 375den fazla olduunu ak
lad. te ben burada basit bir adaletsizlikten fazlasn gr
yorum . Bu bir sapknlk. Kapitalizm doutan anormal bir
sistem. Buna bir son verm eli.2

Kapitalizmin adaletsizlikleri ve u ya da bu patronun ge

lirindeki arlk konularnda Marcel Conchea katlyorum.
Bundan ben de bahsettim: Kapitalizm temelinden eitsiz bir
sistem, bunu bu adan deerlendirirsek ahlakilikten ok
ahlakszla denk der ve sklkla ahlaki olarak knanacak,
hatta skandal denebilecek kiisel tutumlarn nn aar.
O zaman Marcel Conche bana un soruyor: Adaletsiz
olan nasl olur da ahlaksz olmaz? Bolca rnek var: ir
kinlik adaletsiz. yleyse, gzellik de yle. Hastalk adalet
siz. yleyse salk da yle. Peki bunlar ahlaksz m? Elbette
hayr! Diyeceksiniz ki irkinlik ve gzellik, hastalk ve sa
lk doal eyler, ama kapitalizm deil. Ama hayr, bunlar in
sani olan her ey gibi doal ve kltrel. Tpk kapitalizm gi
bi. Spinoza nsanlk imparatorluk iinde imparatorluk de
ildir, diyordu. Kltr doann bir paras. Ekonomi de do
ann bir paras.
Sigara ien ahlaki olarak yakaland akcier kanserin
den sorumludur diye itiraz eden olabilir. Belki de yle. Ama
bu kii ttnn hastala sebep olmasndan, biyolojinin ku
rallarndan ya da kendi genetik mirasndan sorumlu deil.
Onkolojistinin bu hastay tedavi etmek iin onu ahlaki ola
rak yarglamaya ihtiyac olmadn, hatta doktor olarak bu
na hakk olmadn kim inkr edebilir? Bu durumda hasta
lk ve salk adaletsizdir, ama ahlaksz deildir. Ayn ey d
hilik ya da budalalk, yaam ya da lm, olmak ya da olma
mak iin de geerli. Bu en eski felsefi metinden, Anaximand-

2 M. Conche, Remarques sur quelques articles du Dictionnaire philosophique,

Revue La matiere et Vesprit, n 1 (Problemes du materialisme), niversite de
Mons-Hainaut (Belgique), Nisan 2005, s. 20-21.
rem nl sznden bize ulaan anlam: nsanolu iin do
u nereden geldiyse yok olu da, olmas gerektii gibi, ora
dan geldi; nk bu ikisi, karlkl adaletsizliklerdir ve za
mann devriyle birbirlerini telafi edip adaleti salarlar. Her
canl adaletsizdir, diyor Marcel Conche, nk var olma
yan her eyin hesabna var olur.3 Bu onun ahlaksz oldu
unu gstermez. Bir adaletsizlik, sululuk duygusu olmaz.4
Bu Nietzschenin dnmenin masumiyeti diye tanmlad
eye denk gelir: Masumiyet ahlak hakknda ne dnrse
dnsn ahlak sulamaz ve ahlak da masumiyeti sulaya
maz. Yaam ve lm doal seleksiyon mu diyeceiz? Demek
ki doa da adaletsiz, ama bu yzden ahlaksz olacak deil.
Bence ayn ey tarih iin de geerli. Tarihin maalesef aka
adaletsiz. Ama ahlaksz olduunu iddia etmek mmkn de
il, ahlak sadece kendi ile var olabilir.
Adaletsiz olmak iin bizim adalet idealimize uymamak ye
terli. Ahlaksz olmak iin irade ve muhakemeyle donanm
olmak, ya da Althusserin deyiiyle bir zihin, bir zne ol
mak gerek. znesiz ve sonsuz bir sre, diyordu Althus-
ser, adaletsiz olabilir; ahlaksz olamaz. Doa, tarih ya da
ekonomi adaletsiz ve ahlak-tesidir. Bir kapitalist ahlaksz
olabilir, kapitalizm olamaz. Kapitalizm sadece adaletsiz ve
ahlak-tesidir. Ben burada hem aklk hem de hareket ge
reksinimi gryorum. Adaleti salamak bize der, siste
me deil. Sorumluluk dediim ey bu ite. Ve sorumluluk
ancak ve ancak insana der.
Bu, baka bir sisteme gememize ya da sistemi deitir
memize bir engel deil, hele de daha iyisini yapabiliyorsak.
Ama bunu yapmann yolu, gstermek istediim temel nok
ta bu, ekonomiden deil siyasetten geer. rnein patronla

3 Anaximandre, Fragments et temoignages, M. Concheun evirisi ve yorumlan,

PUF, 1991, s. 183
4 M. Concheun da altn izdii gibi, A.g.e.
rn cretlendirilmesinden bahsedelim. Bunu snrlamas iin
ekonomiye ya ahlaki vicdana gvenmeyelim; bunu sadece
hukuk ve siyaset yapabilir. Demokrasiyi bu yzden icat et
tik. nk ne piyasa ne de ahlak yeterli deil.
Btn ktlkleri kapitalizme yklemeyelim. rnein,
sefalet nce de vard, hem de en kts. Bu konuda Marx
kimi Marksistlerimize gre daha ak zihinli: Burjuvazinin
tarihteki rol son derece devrimci ve kapitalizm, insanlk
iin ncelikle byk bir ilerleme.? Daha iyisini yapabilece
imiz aikr, ve hatta oktan yaptk bile (200 yldr sosyal
alanda dahil olmak zere hep ilerleme kaydettik). Ama bu
yzden makineyi krmal m? Kapitalizme bir son vermeli,
diye yazyor Marcel Conche. Kulland art kipi iin zorlu
unu ve belirsizliini gsteriyor. Daha iyi bir nerisi olanla
ra hodri meydan.
Sonuta, zenginlii yaratann ncelikle igc olduunu
ben de sylyorum. Ama igc Marksizm de dahil olmak
zere insanln u ana kadar denedii dier sistemeler iin
de en ok kapitalizmde zenginlik yaratyor. Bunu dikkate al
mal. Biliyorum, kitapta da bahsettiim gibi zenginlik asla ne
bir medeniyet ne de insani olarak kabul edilebilir bir toplum
yaratmaya yetmedi. Ama fakirlik hi yetmez.
u espriyi bilirsiniz: Kapitalizm insann insan tarafndan
smrsdr, komnizm ise tam tersi. Bunda bir gerek
lik pay var. Hibir toplum asla yaratlan zenginliin tm
n iilere bahetmeyecektir. ocuklar ve yallar doyur
mak gerek, gvenliimizi salamak gerek, herkesin sal
n, kltrn, zgrln, gelimesini garantiye almak ge
rek ve bu da retici olmayan birtakm harcamalar yapmay
gerektiriyor. Bir eitimci, bir polis, bir sulh yargc, bir irket
patronu, bir yatnmc ya da bir doktor, ii snfnn para

5 K. Marx, Manifeste du Parti Commuriste [Komnist Parti Manifestosu, Sol Ya

ynlan, Aralk 1976], I, Editions Sociales, 1972, s. 31-49 (alnt 39. Sayfadan)
s deil ve Marksist anlamda art deer retmiyor. Bu onla
r sosyal adan daha az m yararl yapar? retilen zenginli
i (Marcel Concheun deyimiyle iilerin rettii art dee
ri) her halkrda datmak gerek. Bunu devlet eliyle ya da
piyasa araclyla ya da ikisinin karm bir mekanizmay
la yapmak bir ilke deil, daha ok bir frsat seenei. Bura
da verimlilik ideolojiden daha nemli. nemli olan kedi
nin rengi deil, diyordu Deng Xiaoping, fareyi yakalama
s... ini az gelimilikten kurtarmak Byk Sraytan
daha etkili ve daha az katliaml oldu.

Lucien Sevee cevap

Marx, ahlak ve ekonomi zerine

Lucien Seve, saygdeer ve sayg duyulan filozof, be
nimle ilgili olarak yukarda okuduunuz kitaba iki defa de
inmek istediini belirtme kibarln gsterdi.6 zellik
le benim byk hata olarak adlandrdm eyi knamak
iin. Beni neyle eletiriyor? Eletirisi grne gre onun
tek birey addettii iki konuda: Biri Marxn ekonomiyi ah
lakiletirmek istediini yazmaya cret ettiim iin; dieri
Marxm, pozitivist ve bilimci inkrlarna ramen, en sem
patik ve zararl hatas ekonomide ahlak yceltmek isteme
si dediim iin. Birka yl nce Lucien Sevee kendimi mek
tupla aklama frsatm oldu ama felsefi iddiann kamuya
ak bir tartma gerektirdiini dnyorum.

B irinci eletirisin in beni arttn itiraf etm eliyim .

Marxn reel ekonomiyi ahlakiletirmeyi istemesi, yani ya
6 Actualiti de la pensee et de lceuvre de Marx en France, en Europe et dans le mon-
de, Fondation Gabriel Peri, 2005 (bu eletirisine cevap ksaca verdim: Lettre de
la fondation Gabriel Piri, n 7, Ekim 2005) ve Marx contemporain, Acte 2, Ed.
Syllepse-Fondation Gabriel Peri, 2008, s. 324-327.
banclamaya, adaletsizlie, sefalete, ksaca insann insan
tarafndan smrlmesine bir son vermek istemesi, bana
inkr edilemez grnyor. Aksi takdirde bir komnist oldu
u kabul edilebilir miydi? Sahip olduu ve bir yanyla hl
devam eden siyasi etkiyi yapabilir miydi? Ahlaka dair bir
Marksist teori olduu gibi, hmanist, materyalist ve devrim
ci bir ilhama sahip Marksist bir ahlak da var. Yvon Quiniou
bunu gayet iyi gsterdi.7 rnein, Hegelin Hukuk Felsefesi
nin Eletirisine Girite Marx yle yazyor: Dinin eletiri
si insann insan iin stn varlk olduunu retir, yani in
san aalanm, kleletirilmi, terkedilmi, hor grlecek
hale getiren tm sosyal balar tersine evirme mutlak bir
zorunluluktur.8 Bu nerme ahlaki deilse nedir? Bu mut
lak zorunluluk Marxm bak asna gre ekonomiyi dei
tirmeden nasl yerine getirilecek? Sanrsnz bu genlik ya
zlarndan biri (1843-1844)... Olabilir. Ama Komnist Par
ti Manifestosundaki (1848) kapitalizm sulamasna ne diye
ceiz? Marx, burjuvazinin son derece devrimci rolnn alt
n izdikten sonra, kapitalizmin ak, utanmaz, dorudan,
hoyrat smrye neden olan, insanlar arasnda, souk
kar ilikilerinden, (...) ve egoist hesaplarn buz gibi sularn
dan baka9 hibir ey brakmadn sylyor. Bu szlerde
ahlaki bir ihbar olmadn kim syleyebilir? Ve Marx snf
lar ve snf kartlklaryla eski burjuva toplumunun yerine
her bireyin zgr gelimesinin toplumun zgr gelimesi
nin bir koulu olduu yeni bir ortaklk meydana geliyor,10

7 Y. Quiniou, Etudes materialistcs sur la m orale [Ahlak zerine materyalist ara

trmalar] , Kime, 2002. zellike bkz. IV. blm (La question morale dans le
marxisme).
8 Introduction la critique de la philosophie du droit de Hegel (Bibi, de la Pleiade,
cilt. 3, s. 390) [Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisine Giri, Sol Yaynlan, An
kara 1976]; Sur la religion, Editions sociales, 1968, s. 50.
9 Manifeste du Parti communiste, I, Editions sociales, 1972, s. 39.
10 A.g.e., II, s. 89.
diyerek sonlandrdnda, sz konusu olann kapitalizmden
-ekonom ik organizasyonu da dahil- ahlaki olarak stn bir
toplum olduu nasl yadsnabilir?
Kitabmda aadaki satrlarda zetlediim noktay tekrar
etmeme izin verilecektir ki bunlarn Lucien Sevei nasl a
rttn anlamakta zorlanyorum:

M arxm am ac ekonomiyi ahlakiletirmekti [...] Eserinde

bu am a yabanclama ve sm r kavramlar etrafnda be
lirleniyor. Bunlar ekonomiyle ahlak arasndaki snrda bu
lunuyor ve birinden dierine geii salyor. M arx adalet
sizlie, snrlarn aka grd basit bir yeniden datm
politikasyla deil, hele de hi inanmad bireylerin vic
danlarna gvenerek hi deil, insanlarn sonunda ekono
mik olarak eit olmasn salayacak baka bir ekonom ik sis
tem icat ederek son vermek istiyordu.

Bu elbette benim zihnimde Marksist eletirinin ahlaki bo

yuta indirgenmi olduu anlamna gelmiyor (bu eletiri nce
likle bilimsel ve politiktir). Ayrca, Lucien Sevein bana itham
ettiklerinin tersine asla Marx tm kapitalizm eletirisini ah
laka dayandrmtr11 diye yazmadm. Ben sadece Marxn bi
limsellik iddiasnda olan analizinin yannda (bazen de gbe
inde) sadece politik deil ayn zamanda tartmasz ahlaki
bir eletiri olduunu syledim. Ayn zamanda programl ya da
topik eserinde ekonomiyi, Marxa gre, ahlakn taleplerine
daha uyumlu klma istei olduunu da syledim. Bu istek bir
k noktas olmaktan ok bir hedef olsa da temelden etki
li. Kitabmda yle sylemekle yetindim: Kapitalizmden sos
yalizme ve ardndan da komnizme gemek Marx iin -dier
anlamlarn yannda ama tam olarak d a- ekonomiyi ahlakile
tirmek demek. Ve Marxn dncesine ihanet etmeksizin iin
bu boyutunu nasl dlayabiliriz, bilmiyorum.
11 Marx contemporait, Acte 2, s. 324.
 Lucien Seve bir mektubunda nerede ahlaki dzeyde bir
kapitalizm kritii grdm soruyor. Bu soru beni gene
artyor. K ap italin i gnyle ilgili olan onuncu blm
n ve zellikle de Marxm kapitalist bir ekonomide iinin
artk zgr bir oyuncu olmadn, emeini satabilmesi
ne izin verilen zamann esasnda bu emeini satmasnn zo
runlu olduu bir zaman olduunu ve gerekte onun kan
n emen vampirin onu emilecek bir damla kan, siniri, ka
s kalmayncaya kadar brakmayacam12 aklad iyi bili
nen ksm yeniden okumal. Bu bir kapitalizm eletirisi deil
mi? erii ahlaki deil mi?
Makineleme ve byk sanayi hakkmdaki on beinci b
lmde de ayn durum sz konusu. Marx uzun uzun kapita
lizmin dzenli olarak ii snfnn kymna, i gc savur
ganlna ve sosyal anarinin ykmna neden olduunu ya
zyor. yle ki retimin kapitalist dnm reticinin e
hitlik fermanndan baka bir ey deildir, alma arac ii
yi evcilletirme, smrme ve fakirletirme aracndan baka
bir ey deildir, almann sosyal kombinasyonu alma
nn canllnn, zgrlnn ve bireysel bamszlnn
organize biimde bastrlmasndan baka birey deildir.13
Bu bir kapitalizm eletirisi deil mi? erii ahlaki deil mi?
Peki ya sermaye birikimiyle ilgili olan yirmi beinci b
lme ne demeli? Ya da tarihin kapitalist birikim ynelimiy
le ilgili yirmi ikinci blm? rnein Marx yle diyor: i
halknn malna ve mlkne acl ve tyler rpertici ekilde
el konmas, kapitalizmin douu ite burada. Temel retici
nin malna ve mlkne el koyma, kklklerinden tr
en nefret edilesi, en agzl drtlerin ve en pis tutkularn

12 Le Capital [Kapital], X. Blm, Hditions sociales, 1971, 1. Cilt,, s. 295-296.

Marxm trnak iine ald ifade Engelse ait. Nouvelle gazette rhenane adl gaze
tesinin 1850 Nisan ay saysndan.
13 A.g.e., s. 181.
kamlad acmasz bir vandallk ile yaplyor.14 Bu bir ka
pitalizm eletirisi deil mi? ierii ahlaki deil mi?
Sadece kapitalizm eletirisi de deil. Komnist projenin
kendisinin ilham kayna da ahlaki. rnein C ritique du
program m e de Gothadaki (1875) nl ifadeleri alalm:

Komnist toplumun stn bir evresinde, bireylerin i b

lmne olan kleletirici itaatleri ve bununla beraber ente
lektel i ve el ii arasndaki kartlk ortadan kalknca, a
lma sadece bir yaama arac deil ama hayati bir ihtiyaca
dnnce, bireylerin her anlamdaki geliimleriyle beraber
retim gleri de byynce ve ortak zenginlik kaynakla
r bolluktan fkrnca, ite ancak o zaman burjuva hakkyla
snrlandrlm ufuk alacak ve toplum bayraklarnn ze
rine yle yazabilecek: Her birinden yetenekleri lsn
de, her birine ihtiyalar lsnde!15

Olayn z burada: Ahlaki gereklilikler (insanlan sm

rden kurtarmak, ihtiyalann karlamak, yeteneklerini ge
litirmek) zamanla, komnist toplumun ekonomik organi
zasyonu da dahil, gerei haline gelmeli. Bu elbette, bilimsel
bir arka plana dayandn iddia eden siyasi bir dava. Ama
Marx iin bu siyasi davann ahlaki bir meruiyeti olduunu
da yadsyamayz. Sz konusu olan insann insan tarafndan
smrsne bir son vermek ve sonunda ahlaki olarak ka
bul edilebilir bir toplum ina etmek (benim gzel Marksist
topya dediim ey bu: Bolluk ve adalet, ban ve zgrlk
toplumu... snfsz ve devletsiz toplum). Lucien Sevein ele
tirdii ifadede bunu zetledim: Marxn amac ekonomiyi
ahlakiletirmekti. Bugn sadece ahlaki duran bir gereklilik
(her birine ihtiyalar lsnde...) yarn ekonominin ger

14 Le Capital, 32. Blm, Editions sociales, 3. Cilt, s. 204.

15 K. Marx, Critique du program m e de Gotha, Editions sociales, 2008, s. 60 [Gotha
ve Erfurt Programlarnn Eletirisi, Sol Yaynlan, Ankara, 1989].
ei haline gelmeli ve bu da Marxa gre btn insanlk tari
hinin (ya da ilkel tarihinin),16 ahlaki olanlar da dahil, en
byk gelimelerinden birini oluturacak. Sylediimin ne
resinin artc olduunu ve dahas buna nasl itiraz edilebi
leceini anlamyorum.
Ayrca dier bir saygdeer ve sayg duyulan ve arkada
larmdan biri olan Marksist filozof Yvon Quiniou kitabm
hakknda tam zt ynde bir eletiride bulundu. Ona gre K a
pitalizm ahlaki m idir?de ahlakla ekonomiyi kktenci ekil
de birbirinden ayrmakla, ekonominin ahlakn hayata gei
riliinin akla gelebilecek en somut ya da en temel biimi ol
duunu ve ekonominin Marxn syledii gibi gerek bir
ahlaki bilim, hatta bilimlerin en ahlakisi olduunu17 gr
memekle hata ediyorum. Bu son ifade aklm fena kartr
yor. Ama Yvon Quiniouya Marxm ekonomiyle ve ekonomi
de ahlakn hayata geiriliini amalad konusunda kat
lyorum (Lucien Sevein buna nasl itiraz ettiini anlamyo
rum). Benim ekonomiyi ahlakiletirmekle kast ettiim bu.
Ve bu, Marxn siyasi projesini ahlaki olarak merulatra
cak tek boyut.

Lucien Sevein ik in ci eletirisin i daha iyi anlyorum .

Marx ahlak ekonomide yceltmek isteyerek hata yapt,
demem belli ki bir kestirmecilikti. Ama bunu, Sorbonneda
bir derste deil, genel bir konferansta sylediimi belirtmek
gerek. fadenin Lucien Sevei rahatsz etmi olabileceini an
lyorum. Ama kendisinin de beni anlamak iin aba gster
memesi beni artyor. O halde kendimi ifade etmeme izin

16 K. Marx, Contribution d la critique de Viconomie politique [Ekonomi politik ele

tirisine katk], nsz, Editions sociales, 1969, s. 5.
17 Y. Quiniou, Raison morale et normativite ethique, La matiere et lesprit, n 1
( Problemes du materialisme), Nisan 2005, niversite de Mons-Hainaut (Bel
ika), s. 55 ve not 13. Burada bu notta Y. Quiniouya verdiim cevab gelitiri
yorum.
verilsin. nce Lucien Sevein szne yer verelim. Benim s
zm hakknda yle yazyor:

Bu byk bir gaf. M arxm tm giriimi, ekonom inin ah

lak bir eletirisinden ziyade, serm ayenin geliimi ve i
leyiine dair yasalarn, srelerin ve ilikilerin nesnel ola
rak gn na karlmasna dnktr, nk bilim ada
m ysak idealim iz y o k tu r, aksi takdirde nesnel olam ayz
-M a r x n bu eletirel ifadesini Engels ak ta ry o r- ve olan
lar hakknda nesnel bilgiye sahip deilsek olaylar etkili bi
im de alglayp dntrem eyiz. Bu gerek ten de M ark
sist giriimin alfabesidir. Mal hrszlktr sz M arxa de
il Proudhona ait! M arx kapitalist knn adaletsiz olduu
nu sylemiyor, ki bu iiler iin yeni bir bilgi de deil, za
ten bu krn nereden - cretsiz alm adan- geldiini sy
leyerek bu atm ann yolunu aydnlatyor. Com te-Spon-
ville kitabnda K a p ita lden urada burada alnt yapmakla
vnyor. Ama M arxn ekonom iye ayrd binlerce say
fada giriimin ahlaki dzeyde olduuna dair tek bir, altn
iziyorum tek bir satr bulamyor. Buna dair M arxn ze
rinde alt konu hakknda insani d e erlen d irm eleri olan
szcklere, cm lelere rastlayabilir elbette. Ama art deer
konusunda olsun, rezervin sanayi ordusu ya da kr oran
nn dme eilimi hakknda olsun M arxn tm abas teo
rik bir aydnlatmadr. Bunun aksini iddia etm ek gerekten
byk bir gaftr.18

Marxn giriiminin bilimsellik iddiasnda olduunu gz

den kardm kim syleyebilir? Aksi takdirde genlii
min on ylm Komnist Partide geirir miydim? Bana Marx
epistemolojik kopu bak asyla okumay reten ve ar
kadalyla beni ereflendiren Louis Althusseri bu kadar
sever ve sayar mydm? Tarihsel materyalizm bir bilim mi?
18 Marx contemporain, Acte 2, A.g.e., s. 325.
Buna yirmi yl inandm, artk inanmyorum. Bu baka bir
tartma. Ekonomi hakknda ise Marxa ve grne baklr
sa Yvon Quinioudansa Lucien Sevee katlmaya devam edi
yorum. Ahlaki bilim ifadesi bana elikili geliyor. Bilmek
yarglamak deil; yarglamak bilmekle ayn ey deil. Bu be
ni ekonom i bilim sel olduu y a da olm aya alt srece a h
lakla uramaz sonucuna gtryor.
rnein deiim deerini ele alalm: Bu deerin neoklasik
ekonomistlerin ounun istedii ibi arz talep yasasna g
re belirlenmesi ya da Marxn istedii gibi retimi iin sosyal
olarak gerekli olan ortalama alma sresine gre belirlen
mesi (birbiriyle uzlamaz) iki hipotezdir ve bunlar bilim
sel olarak kantlamaya ya da test etmeye alabiliriz. Ama
bu ikisi arasnda ahlakn sz gemez. Ayn ey Marxta kr
orannn dme eilimi iin de geerli. Teori doru mu yan
l m, bilimsel mi ya da deil mi? Buna cevab verse verse
ekonomistler verecek, ahlak onlarn yerine konuamaz. Ay
n durum daha somut sorunlar iin de geerli. Kim petroln
fiyatnn dmesi ya da artmas iin ahlaka gvenir ki? Sefa
letle savamak iin? Enflasyonu kontrol etmek iin? Ancak
ne ekonomiden ne de ahlaktan hibir ey anlamam olan
lar bunu yapar.
Bu yzden kitabmda (hem bir bilim hem de bir teknik
olan ekonominin de paras olduu) teknik-bilimsel dze
yin ne ahlaki ne de ahlaksz olduunu ama ahlak-tesi oldu
unu savundum. yle yazdm: Ahlak, birinci dzeyde ge
lien bir durumu tasvir etmek ve anlatmak iin uygun ara
deildir. Marx da bu konuda benimle hemfikir olurdu gi
bime geliyor ki kendisi Blaise Pascal ile beni bu sonuca geti
ren parlak yazarlardan biridir. Bu kapitalizmi ahlaki olarak
eletiremeyeceimiz anlamna gelmiyor (az nce de Marxm
bundan ekinmediini syledim, ki iyi de yapyordu), ama
bu ahlaki eletiri bilimsel olamayaca gibi -ekonom i bilim
olduu ya da olmaya alt srece- tamamen ekonomik
de olamaz. Ancak baka bir dzeyden kaynaklanabilir. Be
nim ahlak dzeyi dediim dzey asla bilimsel olmad, bu
na gerek de duymad (Marx bu dzeyi hakl olarak ideoloji
ye dahil ederdi).19
Peki o halde neden Marxn ahlak ekonomide ycelt
mek istediini yazdm? Kantlarn (en azndan iddia edi
lenlerin) yerine iyi duygular ve ahlaki yarglamalar koymak
istedii iin deil! Ama Marksist ekonomi, bir bilim olm a id
diasnda olm akla beraber, neticede ah lak a hak veriyor. Yani
ahlakn gerektirdiinin (kapitalizmin yklmasnn) gerek
lemesinin kanlmaz olduunun bilimsel olarak kant
landn ve bunun kanlmaz olduunu sylyor. Ve ah
lak da ekonominin gelecekteki gereini (smrden kur
tulmas gerektini) sylyor. Ahlak m ekonomide ycel
tilmi? Ekonomi mi ahlakta? Ne o, ne br, diye ak
lyor Marx: Ahlakla ekonomi arasndaki bu uyum Marxm
dncesinde olduu gibi teorize edilmemi ve utan verici
bir kr nokta olarak kalm. Kimse Marksist olmak zorunda
deil. Bence grne baklrsa Marx zm, btn iyi ni
yetiyle ve bunun getirdii aldanmayla, kendi ahlakn hak
l karmak iin, yani son zaferini garantilemek iin, ihtiya
c olan bilimi icat etmekte buldu. Marxm ahlak benim
semesi bilimsel sebeplere bal deil (ki bu durum Avrupa
l I sol kesimlerde olduka gelenekseldir); tam tersine, ahla

ki sebeplerle yeni bir bilim icat etme gereksinimini duydu,

en azndan buna inand. te ksaca ahlak ekonomide y
celtmek demekle kast ettiim buydu. Szlerimin kusursuz
ca doru olmak iin fazla tek tarafl olduunu seve seve ka
bul ediyorum. Ama bu bana gre ok temel olan eye gitme
nin en ksa yoluydu: Marksizmin ve tabii kurucusunun ya

19 rnein bkz. K. Marx ve F. Hngels, Lidiologie almande, I, Editions sociales,

1968, s. 51.
nlg pay. Ahlakn zaferini mjdeleyen bilimin sk rastlanan
bir ey olmadn kabul edelim. Kim biyolojiden lmsz
lmz, fizikten gnein asla snmeyeceini ya da psiko
lojiden ak ve mutluluun eninde sonunda kazanacan ka
ntlamasn ister? Eitimli ve ciddi hibir zihin. Biyoloji, fi
zik ve psikoloji (farkl bilimsellik dereceleriyle) tersini ka
ntlyor: Eninde sonunda leceiz, gne bir gn snecek ve
ak ve sevgi daima krlgan ve kararsz kalacak... Bilimlerin
bizim arzularmzla ii yok. Bu yaden neredeyse her zaman
gerek kart-topyalar retiyorlar. Marxta ise durum tam
tersi. yi haber bilimsel olduunu iddia ediyor, Benim ge
tirdiim yenilik, diyor Marx, benden nce de var olan s
nf atmas deil, snf atmasnn muhakkak proleterya-
nn diktatrlne yol aacak olmas, ki bu da snfsz bir
topluma giden yolu20 oluturuyor. Ksaca Marx (bir ekono
mist gibi) bilim yaptn ve (bir birey gibi) ahlakl olduu
nu iddia ediyor. Ama ne Marx ne de Lucien Seve bu bilimle
bu ahlakn, elbette ki giriimlerini birbirine kartrmadan,
tamamen ayn ynde ilerlem esine armyor. Kapitalizm ele
tirisi komnizmin (hem ahlaken hakl, hem de Marxa gre
bilimsel olarak kantlanm!) mjdesi. Burada benim ilk ki
tabmda gsterdiim ve her topyann temel yaps olan eyi
buluyoruz: Doruyla (Marksist bilim) iyinin (Marksist ah
lak) birleim noktasnn daha imdiden gelecee doruymu
(ve de bilimsel olarak kantlanm) ve (ahlaki olduu iin
de) arzulanan bir eymi21 gibi yanstlmas. Szde bilimsel
sosyalizm topik sosyalizmden sadece bilimsellik idda-

20 K. Marx, J. Weydemeyere 5 Mart 1852 tarihli mektubu, Etudes philosophiqu-

es, Editions sociales, 1968, s. 151. Ayrca bkz. Le Capital, 1, 32. blm, s. 205:
Kapitalist retim doann metamorfozounun kaderiyle kendi kendinin ink
rn douruyor. Bu inknn inkr.
21 Traite du desespoir et de la beatitude, cilt 1, Le mythe d lcare, PUF, 1984, 2. B
lm ( Les labyrinthes de la politique: A lassaut du ciel); zellikle IV. ve V.
blmlere baknz.
s adna topik olma zelliinin inkryla ayrlyor (benim
Marxn bilimselci ya da pozitivist inkrlar dediim bu)
ama topyaclm temel yapsndan (doru ile iyinin, gerek
ile olmas gerekenin, bilgiyle arzunun birliktelii) uzakla
myor. Beni artan ve endielendiren bu birliktelik ve zel
likle de bunun hem bilimsel hem de ahlaki olarak hakl olma
iddiasnda bir siyasete dnmesi.
Bu belirleyici bir nokta. M arxta ahlak, siyaset, bilim be
raber ilerliyor ve bu lem e bana hem (ierik olarak) yan l
tc hem de (sonulan asndan) pheli grnyor. Ayn sa
kin ve korkutucu birliktelii Leninde de, rnein 1920 ta
rihli Genlik Birliklerinin Grevi konumasnda bulabili
riz. Lenine gre temellerini Marxn att komnist bir bi
limin varl22 phe gtrmez. Ama ayn zamanda bir ko
mnist ahlaknn23 varlnn da altn iziyor. Sorun ko
mnist bilim in dnd ve ynlendirdii gibi bu ahla
kn ne snflarn dnda ne de atmalarnn dnda ka
labilmesi. Parti bunu talep ediyor. (Lenin iin) Mutlu ya da
(Ruslar iin) trajik bir rastlant. Bilim, atma ve ahlak ay
n ynde ilerliyor! Ahlakmz proleteryann snf atma
sndan kaynaklanyor.24 Ve ekliyor, Grevimiz btn
karlar bu atmada eritmek. Ayn zamanda komnist ah
lakmz da bu greve adyoruz... Komnist ahlak bu at
mann hizmetinde olan ahlaktr...25 Sonulann hepimiz bi
liyoruz. Ne bilim ne de ahlak demokrasiye boyun eemez.
Neden komnist siyaset -eer bilimsel olarak doru ve ah
laki olarak iyiyse- buna boyun esin ki? Eer yi, Doru ve
Parti ayn cephedeyseler, buna kar gelenler, Lucien Sevein
Marxtan aktararak dedii gibi, namussuz, cahil ya da bur
22 V.I. Linine, Les tches des unions de la jeunesse, Textes philosophiques, Edi-
tions sociales, 1982, s. 282.
23 A.g.e., s. 284.
24 A.g.e., s. 285.
25 A.g.e., s. 286.
juvazinin uaklardr, hatta birdendir. yleyse bunlar
yola getirmek, eitmek ya da ne dndklerine bakmaks
zn ortadan kaldrmak gerek. Proleteryanm diktatrl ay
n zamanda bilimin ve komnist ahlakn diktatrldr ya
da yle olma iddiasndadr. Demokrasiyi (ahlaken) yargla
mak, (bilimsel olarak) renmek ve ona (siyasi olarak) hk
metmek iin demokrasinin zerine bylesine binen bir dok
trin totalitarizm ya da onun teorik altyaps dediimiz ey
dir. Gulag hemen nmzde. Bu Marx Leninin dengi yap
maz elbette. Ama Stalin ve yandalarnn bilimsellik ve ahla
kilik iddiasndaki bu siyasette, onlara gre ideolojinin yerini
tutan ve katliamlar meru gsteren bir dogmatizm, vicdan
ve nefret karm bulabildikleri ak deil mi?
Bu konuda Yvon Quiniou hakl. Marxta farkl izginin
bulumas ya da birlemesi sz konusu, (Her eyi, ahlak da,
tarih bilimine tbi tutan) bilimci izgi, (her eyi siyase
te tbi tutan) siyaseti izgi, ahlaki deerlendirme ya
pan baka bir izgi. Yvon Quiniou bu son izginin sadece
genlik eserlerine zg olmadn belirtiyor. Marxn tm
eserine hkim ve bu nedenle de bilimsel olarak kabul et
memiz gereken -kefi basit bir ahlaki itiraza indirgenemeye-
cek smr kavram gibi- tm kavramlarn temelinde mev
cut. Daha iyisini sylemek g. Yvon Quiniou ekliyor:

M arxn eseri iki ynl,26 anlalmaz deil ama ift yzl.

Hem bilimsel hem kuralc ya da ahlaki nk bugnk ka
pitalizm analizlerine has olan kom nizm in kuralc ufku
na alyor. Hem ne olduunu hem de ne olmas gerektii
ni sylyor ve ne olmas gerektiine dair referans -k o m
n izm - halizhazrda ne olduuna -k ap italizm e- dair syle
diklerinin iinde bulunuyor. [...] Bu iki ynn birlikte bu

26 Ben hatta ynl olduunu syleyebilirim, ama Yvon Quiniou bilimci ve

siyaseti izgilerin tek bir izgi oluturma ynelimleri olduunu sylyor.
kincisi birincisinin uygulamas.
 lunduunun elbette farkna varld; ama birinin tannmas
dierinin tannmas pahasna gerekleiyor: Ya bilime kar
ahlak (Rubelde olduu gibi) ya da ahlaka kar bilim (Alt-
husserde olduu gibi). Oysa ki ilgin olan ikisinin M ark
sist m etnin anlambilimsel statsn zorlatran elikili ge
rilim ierisindeki ezamanl birliktelii.27

lgin, peki. Ama ayn zamanda tehlikeli, zellikle de e

likili gerilim (ahlak) vicdanda, (bilimsel) dogmatizmde,
(siyasi) parti zihniyetinde ya da daha kts nn terrist
ya da totaliter birleiminde eritilirse! Bu elikili gerilim
izginin birbirinden ayr olduunu varsayyor, de meru
ama birbirlerinin yerlerini tutmalarna engel olan bir ayrm
var. Bu da aa yukar tarihin trajik kavramsallatrmasma
yol aan ve benim dzeylerin ayrm dediim eye denk ge
liyor. Tam tersine, bunlann birinden biri ar basacak ekilde
kartrlmas, bilim (bilimcilik), siyaset (siyasetilik), ahlak
(ahlaklk) ya da ayn anda nn de ar basaca ekilde
(totalitarizm) kartrlmas ancak, Pascalc anlamda, bir eit
zorbala yol aar. Bilimcilerin, ya da kendini yle sananlann
(Stalin, zamannn en byk dnr) zorbal, oun
lukla hem ngrlen hem tahmin edilemeyen ama birlikle
ri iinde Partiyle ahlaki dzeyin zorbal. Fransadakiler
de dahil olmak zere Stalmcilerimizin ellili yllarda yaptkla
r konumalar bu adan yeniden okuyun. Bu izginin ne
redeyse srekli birbirleriyle kartrldn fark edeceksiniz.
Bu Marx bir Stalinci yapmaz, bunda srarcym ama Sta-
linin Marksist olmasna yardm eder. nk Marxta kapi
talizme dair l bir eletiri vardr - ekonomik (bilimsel),
siyasi ve ahlaki. Ve komnizm iin de l bir aklama var
dr. Bu izgi, her ne kadar heterojen de olsa, ne hikmet
se ayn yn iaret ediyorlar: Bilim ahlakn buyurduu
27 Y. Quiniou, Etudes materialistes sur la morale, IV. blm (La question morale
dans le marxisme), s. 66-67.
nu ve siyasetin gerekletirmesi gerekeni duyuruyor, ahlak
bilimin duyurduunu (komnizmin nlenemez zaferini)
ve siyasetin yaptn (rnein proleteryann diktatrl
n ya da devrimci hareketini) merulatryor. Ahlak ve eko
nomi arasnda nceden hazrlanm bu uyumu teorik olarak
pheli ve uygulama asndan da korkutucu buluyorum
(Belki birka kt kalpli kapitalist dnda). Herkes ekono
minin bizi ille zgrlk, bolluk, adalet ve ban toplumu-
na (Marxa gre komnizme) gtrmesini isterdi. Ama ar
zularmza bu derece denk gelen bir eyde Freudcu anlam
da bir yanlgdan (ok istediimiz bir eyin gerek olduuna
inanmak) phe etmemek mmkn m? Dnyann yarat
cs olan bir Tanr ve iyilik dolu bir Esirgeyici, evrensel bir
ahlaki dzen ve lmden sonra bir hayat olsayd, diye yaz
yor Freud, muhakkak ok gzel olurdu. Ama bunlann ay
n zamanda kendimiz iin en ok isteyeceimiz eyler olma
s ok garip.28 Tarihin her koulda bolluk ve bar toplumu-
na kmas ok gzel olurdu, ama bunlann kendimiz ya da
ocuklanmz iin isteyebileceimiz eyler olmas ok garip.
Olanla olmas gereken, doruyla iyi, gerekle ideal arasnda
ki bu ortaklk tm din dncelerin kalbinde yatan ey. O
yzden -M arxn benim de paylatm materyalizmine ra
m en - Marksizmde tarihin dini gibi bir ey var. Marxn, En-
gelsin ya da Leninin herkesin bildii bilimci inkrlar bu
nu deitirmiyor. Bu Marxm dehsn ve dncesinin pek
ok noktay aydnlatc zelliini ortadan kaldrmyor. Ama
dehs da dncesinin din ya da topyac yapsn (ger
ekle iyi arasndaki nihai birliktelii), ne de bununla bera
ber gelen totaliter tehlikeleri ortadan kaldrmaya yetmiyor.
Yanl anlamayn. Marx bir ekonomisi ve bir ahlak oldu
u iin eletirmiyorum. Bu insan olduunu unutmayan her

28 Lavenir d'une illusion [Bir yanlgnn gelecei], VI (Marie Bonaparte evirisi,

PUF, 1971, s. 47)
ekonomistin kaderidir. Marx eletirdiim nokta, daha do
rusu dncesinde beni rahatsz eden ey, bir an bile ahla
kyla ekonomisinin bu derece ayn yne (komnizme) gitme
lerine armamas. Bu bana nceden yaratlm bir uyum ya
da mucizevi bir rastlant dnda ancak bilinsizce birini di
erine tbi klarsak olacak bir ey gibi geliyor. Ahlak eko
nomiye tbi kldmzda (pek ok liberal ideologun yapt
gibi, iyi olan krl olandr; yleyse kapitalizm ahlakidir n
k ekonomik olarak etkilidir) ya da ekonomiyi ahlaka tbi
kldmzda (Marxm yapt gibi, komnizm gerek nk
adil; kapitalizm ekonomik olarak sulu nk ahlaken k
t). Marxn kendi hakkmdaki gr elbette bu deil. Bilim
yaptna inanyor. Ama bize insanlar kendilerini tantma
biimlerinden yola karak deerlendirmememizi retti.29
O halde bu kendisi iin de geerli. Marx yeni bir bilim icat
etmi bile olsa bu bilimle ilikisi (bir matematikinin mate
matikle olan ilikisi gibi) bilimsel deil Marksist anlamyla
ideolojik. Dolaysyla burdaki kendine has yanlgy, genli
imde denildii gibi dnlmemii ya da kr noktay
aramak son derece meru. Bana yle geliyor ki ahlakla eko
nomi arasndaki bu krletirici birleim bunun bir paras.
Lucien Seve benimle hem fikir olmayversin, kabul ediyo
rum. Sadece kendi tarafndan benim tutumumun cahillik
ten ya da kt niyetten kaynaklanmadn kabul etmesini
istiyorum. ok ey mi istiyorum? Yorum ayrlklar felsefe
nin bir parasdr. Kesin kanaat ve aalamak ise deildir.

Lucien Seve Marxn btn gelecek tasarsn ahlak s

tne kurduu tek bir metin retebildiimi syleyerek ba
na meydan okuyor. Marxm bilimcilii onu gelecek vizyo
nunu ahlak zerine kurmaktan alkoyuyor (naslsa mutlu

29 K. Marx, Contribution d la critique de leconom ie poliLique, nsz, s. 5. Ayrca

Lideologie allemande, I, Editions sociales, s. 50-51.
bir rastlant sayesinde bilim bunu ahlakn yerine yapacak
tr). Ama Marxn bilimci yanlglarn paylamayanlar iin
komnizm olduu gibi grnyor. Balangta ahlaken arzu
edilen bir ey olmasayd, hibir ekonomist bu kavram he-
deflemezdi (daha az bilimsellik tayan bir kavram, yani bir
umut ya da bir ideal). Zaten neredeyse her zaman ahlaki bir
sebepten Marksist olunur, biliyorum da sylyorum: Ko
mnizmin zaferini istememizin sebebi Kapitali okumu ol
mamz deildir. Bu zaferi (birbirinden ayrlamaz sosyal, si
yasi ve ahlaki sebeplerden tr) istediimiz iin nihaye
tinde K a p ita li okuruz! Bu adan Marxn genlik eserle
riyle olgunluk eserleri arasndaki fark (nl anlambilim-
sel kopuu) abartmamak gerek. Marx bir bilim icat etti
ine inanrken bile ahlakn kaybetmiyor. Olgun alarn
daki bilim ci genliinin Feuerbach ya da solcu Hegel-
ci hmanist umutlarna inanmaya devam ediyor. Marxm bu
zelliini olduka sempatik buluyorum. Ama buna inanma
mz iin bir sebep deil bu. Bununla beraber bilimcilik iste
dii kadar igalci olsun, ahlakn urada burada yeermesini
engellemez. rnein, yukarda belirttiim gibi, Gotha Prog
ramnn Eletirisinde burjuva hakkyla snrlanm ufku ke
sin olarak ama istei ve her birinden yetenekleri lsn
de, her birine ihtiyac lsnde deyiine uygun bir toplum
yaratma istei. Eer bu ahlaki bir arzuya uygun (ya da bu ar
zuyu temel alan) bir gelecek yaratma istei deilse nedir bil
miyorum. Lucien Seve bunun bilimsel bir nerme olduu
cevabn verebilir. O zaman ne ahlak ne de bilim konusunda
ayn fikri paylamyoruz demektir.
Manifesto hakknda da ayn eletiri sz konusu. Marxn,
burjuvazinin despotizmi, yani nihai ama olarak kr he
deflediini ak ak belli ettii lde baya, tiksinti verici
ve fkelendirici dedii despotizmi bu devirme istei ahla
ki bir arzu deil midir? Proleterya hareketi, byk oun
luun gene byk ounluun kar adna giritii bam-
sz harekettir, dedii zaman, ahlaken zaferini istemi olmu
yor mu? Marx eski burjuva toplumunun yerine her bi
reyin zgr geliiminin toplumun btnnn zgr gelii
minin koulu olduu bir birliin ortaya kmasn istedii
ni sylerken, burada ahlaki bir arzu yok mudur? Bu sade
ce bir bilimsel gerek mi? Ne mutlu bilime! Ne mutlu Mark-
sistlere! Sanki bilim bizlere dzenin dzensizlie galip gele
ceini duyuruyor (ki herkes termodinamiin ikinci prensi
binin buna kar olduunu bilir). Ya da biyoloji bize sonsuz
yaam sz veriyor... Epicure ve Freud bu adan bana da
ha ak zihinli, daha materyalist, daha aydnlatc geliyorlar.
Peki ya Grundrissede? rnein u kesit: Zenginlik bir
defa burjuva snrlarndan kurtulduu zaman ne hale gele
cek? Bireylerin ihtiyalar, yetenekleri, zevkleri, retim g
leri evrenselleecek, evrensel alverite evrenselliin kendi
si retilecek. nsann doann gc zerindeki, hem kendi
sini evreleyen doa hem de kendi doas zerindeki hki
miyeti tamamlanacak. Yaratc yetenekleri, nceden belir
lenmi ltlere gre deil kendi kendinin hedefi olarak, ta
mamen serpilecek. nsan kendini tek yanl olarak deil b
tnl iinde gerekletirecek.30 Bu gelecek plannn
kayna ahlaki bir arzu deil midir? topya yok mudur
burada? Ahlakla ekonomi ba kurulmuyor mu?
Ayn fikirler K ap itald e de var: Kapitalizmin retim ara
cnn altnda ezilen paralanm bireyi ile kom nizmin
doutan ya da renilmi yeteneklerinin eitliliini art
racak eksiksiz bireyini31 mukayese ederken mesela; ahla
ki bir arzudan kaynaklanan bir gelecek plan yapmaz m?
Peki ya dier bir blmde yle ekledii zaman: Orada kit
lenin birka gasp tarafndan istimlaki sz konusuydu, bu

30 K. Marx, Grundrisse, V, 3.
31 Le Capital, I, 4, 9. blm, Editions sociales, 2. cilt, s. 166.
rada birka gaspnn kitle tarafndan ele geirilmesi sz
konusu.32 Yine mi yok bir gelecek plan? Ya da 3. kitabn
48. blmnde ihtiya krallm la, sadece komnizmin
gerek anlamda kurabilecei zgrln kralln kar
karya getirdii zaman? Anti-Dhringde Engels zorunlu
luk dnyasndan zgrlk dnyasna gei fikrini tekrarl
yor: Sadece bu sray insanl tamamen insani ve bilinli
klabilir. Ve ekliyor: Sonunda toplum durumundaki kendi
z yaama biimlerinin efendisi olan insanlar, bylece, do
ann da, kendilerinin de efendisi durumuna gelir, zgrle
irler. Bu, dnyay kurtarma iinin stesinden gelmek, ite
modern proleteryann tarihsel grevi.33 Bu bir gelecek pla
n deil mi? Ahlaken ayn fikirde olacamz kesin. Ama bu,
bunun yaplabilirliini ve bunun kanlmazln kantlad
n iddia eden bilim hakknda bir ey ifade ediyor mu?
Lucien Seve K apitalin ilk basmnn nszne gnderme
yapyor: Kapitalisti ve toprak sahibini pembeyle boyama
dm. Burada kiilerden olduu kadar bu kiilerin temsil et
tikleri ekonomik kategoriler, kar dzenleri ve belirlenmi
snf ilikilerinden bashediyorum. Benim fikrime gre top
lumun ekonomik geliimi doann ilerleyiinin ve tarihinin
parasdr ve bu bireyi, bundan kurtulmak iin ne yapar
sa yapsn, kendisinin sosyal sonucu olduu ilikilerden di
er her eye gre daha az sorumlu klar. Buna ne demeli?
Marx bu metinde ok ak biimde bireylerin sistemden so
rumlu olmadklarn, nk nihayetinde bu sistemin yarat
m ve sonucu olduklarn sylyor (Marx iyi bir materyalist
olarak zgr iradeye inanmyor, ben de inanmyorum). Ta
bii ki bu, sistemin Marxn ahlaki eletirisinden kaabildii
ya da bak asnn bundan zarar grmemi olduunu gs

32 Le Capital, I, 8, 32. blm, Editions sociales, 3. cilt, s. 205.

33 F. Engels, Anti-Dhring, III, 2, Editions sociales, 1971, s. 319 ve 321 [Anti-
Dhring, Sol Yaynlan, s. 449-450],
termez! Zaten ilerleyen satrlarda Marxm kendisi bilim
sel almasnn insan kalbinin en canl, en aalk ve en
nefret edilesi tutkularna ve zel karn takn fkesine
arptn sylyor. Bunlar bir ekonomistin szleri mi, yok
sa bir ahlaknn m? Bence ikisinin birden. Ve bylesi iyidir
de! Marksizmin bilimsel gereini grmeyi reddedenler de
sulanacaktr. Eer Marxtan ikna olmadlarsa ya onu oku
madklar ya da gzleri en aalk, en nefret edilesi kiisel
karlarndan kr olduu iindir. Bildik terane: Ahlakla bi
lim el ele verirse dogmatizmle vicdan da bir olur.
Bu da komnistlerin bilimsel hmanizm dedikleri ve in
sanla aykr yollar aan eydir. Lucien Seve bu sapmalar
eletirip sulayabilir, hi phem yok. Ama ticaretin ya da
dolandrcln temelini oluturan bilim ve hmanizm ka
rmn reddetmesini anlamyorum. Marxisme et theorie de
la personnalite adl byk eserinde unu okuyorum: Mark
sizm topik sosyalizmin bilimsel adan dnm halidir, bi
lim haline dnm sosyalizm dir. [...] Bu lde ve bu an
lamda hmanizm bilim sedir.34 Introduction la philosop-
hie marxistein giriindeyse yle yazyor: Marksizm hma
nizme komnizmden ayrlamaz yepyeni bir anlam atfedi
yor: Tarih bilimi zerine kurulmu yeni bir insani bireysel
liin gelimesi kavram.35 te: Marksist ahlak, Marksist si
yaset ve Marksist bilim birbirlerinden ayrlamazlar; bu da
Marksist olmama gafleti iindekilere pek bir ans bramyor.
Marxn komnizmi bir ideal olarak deil, tarihin ger
ek hareketi olarak grdn biliyorum (bu ifadeye ken

34 L. Seve, M anasm e et theorie de la personnalite [Marxizm ve kiilik teorisi], II,

3, Editions sociales, 1974, s. 181, aktarlan ifadeler iin. Vurgular Lucien Se-
vee ait.
35 L. Seve, Une introduction la philosophie mantiste [Marxist felsefeye giri], Edi
tions sociales, 1980, 2.25, s. 151-152. Roger Garaudy, o zamanki komnist ha
liyle Quest-ce que la m orale mantiste? adl eserinde bir Marksist iin, ahlak bir
bilimdir, diye yazyordu (Editions sociales, 1963, s. 222).
dim de sk sk yer verdim ).35 Ama bu beni buna inanma
ya zorlamyor. Bana gre Marxta komnizm elikili ola
rak (diyalektik olarak!) hem biri hem dieri, kimi zaman
gerek bir hareket olarak grnyor, doru, ama ayn za
manda -M arxn ve rencilerinin dncesinde olduu gi-
b i- ideal olarak da iliyor ki bu da, bilimsellik iddiasnda
ki sosyalizmi, topik sosyalizmin yeni ama inkr edilen bir
gstergesi haline getiriyor. Biri materyalist olan dieri olma
yan bu iki ynelim bir aradalaf ama eit olmayan deerlere
sahipler. Bunlar arasnda iyi bir ayrm yapmak gerek. Traite
du desespoir et de la beatitude adl kitabmn ikinci blmn
de (A lassaut du ciel)37 bu konu zerinde uzun uzun dur
dum. Lucien Seve belli ki bunu okumam. Okumadan ele
tirmek phesiz daha kolay.

Lucien Sevein bana yapt siyasi eletirilere cevap verme

yeceim, zira gln buldum. Beni kapitalizmin korkun
ekonomik etkisizliini gizlemeye almakla itham etmi.
Byk Allahm! Herkesin burnunun dibinde duran eyi gr
mek ya da gizlemek iin bir felsefe kitabna m kaldk? Be
nim sylediim bu deildi. (Ahlakilikle krlln her zaman
beraber ilerlemesini isteyen) irket etii ideolojisini ele
tirmekle, Altn dana kltn ve ultraliberalizmi ele vermek
le, kapitalizmin temelindeki ahlakdl ve adaletsizlii ha
trlatmakla, korkunluklar ve sapmalar belirtmekle, fi-
nans piyasalarn, basksnn yol at insani zararlarla be
raber gnmz kapitalizminin ktlklerinden biri oldu
unun altn izmekle ve nihayetinde piyasann, tek bana
hkmedecek olursa, olas ykc zelliinden bahsetmek

36 mein bkz. Traite du desespoir et de la beatitude, 2. blm, VII. ksm, s. 211,

tek ciltli yeni bask (PUF, Coll. Quadrige, 2002). Marxn cmlesi Lideologie
allem andeda, I. Editions sociales, s. 64.
37 A.g.e., zellikle V. ve VII. ksmlara baknz.
le yetindim. Ama bir felsefe kitab ne bir bror ne de bir si
yasi programdr. Amacm reddetmek deil anlamakt. Ama
yle grnyor ki unu da anlamak gerek: Adaletsiz ve ah-
lak-tesi de olsa kapitalizm insanln denemi olduu di
er tm ekonomik sistemlerden daha etkili olmutur. Zaten
Marx da zamannda bunun altn iyice izmiti ve Bat Avru
pa lkelerinin deneyimleri de bunu yalanlamad.
Lucien Sevein bahsettii ve kimsenin inkr etmedii se
falete gelince, bunun kapitalizmden nce de var olduu
nu, hatta en azndan gelimi lkelerde bugn olduundan
daha ar ve yaygn boyutlarda olduunu hatrlatrm. Bu
nu diyerek bizim toplumumuzda deitirilecek ok ey ol
duunu inkr etmeye almyorum. Lucien Seve bunu bir
tek kendisinin dndn m sanyor? Komnizme ar
tk inanmamak ille tutucu ya da sefalete duyarsz olmak an
lamna m geliyor? Hayr elbette! Bu yzden siyasete ihtiya
cmz var. nk ne ekonomi ne ahlak (ne de ikisinin ya
nltc birleimi) adaleti salamaya yetmeyecektir. Kitabmn
esas amac bunu piyasann szde ikin ahlakiliinin siyaseti
muaf tuttuuna (devletin mdahalesi sadece Regalci grev
leriyle smrlanmaldr) inanan saclara olduu kadar ahlak
szl nedeniyle kapitalizmin reddedilmesine, hatta baka
bir sistemle deitirilmesine yeteceine inanan solculara -k i
bu inan onlar muhalefetteyken iyi duygulara, iktidarday
ken de beceriksizlie sevk ediyor- hatrlatmakt.
Lucien Seve burada bir sosyal-demokrat ya da sosyal-li-
beral bir projeden baka bir ey grmeyecektir. Olsun by
le grsn. Ama komnizm genellikle felaketlerle ve daima
diktatrlkle baarsz olduysa ve sosyal demokrasi, zellik
le Avrupada, mkemmellikten olduka uzak ama insanln
imdiye kadar grdkleri iinde en az kt olan toplumu in
a edebildiyse, bu bizim hatamz m? Lucien Seve ile benim
aramdaki anlamazlk siyasi bir anlamazlk, bunun da ar
tc bir yan yok. Kartmn tutumunda beni rahatsz eden
ey bilimle ahlakn kendi tarafnda bulunduuna ikna olmu
olmas. Ben bunu kendi adma iddia etmiyorum. O bu iddi
adan dolay hl Marksist. Bense artk deilim.

Yvon Ouiniouya cevap

Ahlaktan siyasete, sonu iyi mi?

i

zerinde hemfikir olduumuz ahlakla siyaset arasndaki

farka dair bir makalenin sonunda Yvon Quiniou, bizi ayran
u sonulara varyor:

Tam da bakalaryla ilikilerimize dair olduu iin ahla

kn yolu hakl olarak siyasete, yani adil bir beraber yaa-
mann sadece (szcn, kurum lan hedefleyen dar anla
myla) siyasi deil, sosyal ve ekonom ik koullarnn belir
lenm esine kyor. D ncesinin m ateryalist tem elini ve
pek ok kavram sal ayrtrm asn benim sem em e ram en,
ite tam bu noktada Comte-Sponvilleden aka ayrlyo
rum. K ap italizm a h la k i m idir? adl kitabnda dzeyler ara
sndaki ayrm n sistem atik hale getirerek -b ilim sel-tek -
nik, hukuki, ahlaki ve e tik - ekonom iyi aka birinci d
zeye dahil ediyor ve bylece ekonominin doas gerei ah
laki yarglamaya maruz kalmayacan ve bu yarglamann
etki alannn dnda kald sonucunu karyor. (Sonu:
Kapitalizm ne ahlakidir ne de ahlaksz. Kapitalizm ahlak-
tesidir ve ancak ok hafife deitirilebilir.) Hatta tersin
den bakp ahlak, neredeyse zorbaca bir naiflik riski g
rr ki bu da Marksizmdir. Oysa bence ekonomiyi bilimsel-
teknik dzeye koyarak daha batan hata yapyor. Ekonom i
a ra la rd a n oluur, o halde kuralc (norm atif) dzeyde n tr
dr nk ancak bu aralarn kullanm yarglanabilir. Oy
 sa ekonom i, insanlar retim iinde birbirine balayan uy
g u lam alard an oluur ve tanm gerei batan itibaren ahla
ki dzeydeki yarglamalara tbidir. Bu anlamda sm r ve
bask anlaml rneklerdir nk baz insanlarn dierlerine
kar olan tutum larn tayin ederler. Ekonom i ahlakn d
nda deildir. Ahlakn gerekletirilm esinin dnebile
ceimiz en som ut ya da en zl biimidir (ekonom i poli
tik iin, bu uygulamalarla ilgilenen disiplin iin M arx ger
ek bir ahlaki bilim, bilimlerin en ahlakisi diyordu). Eko
nomiyi balangcnda nesnelletirerek insanlarn iradesin
den bamsz yasalar olan bir ey haline getirdiimiz iin
sonunda onun ahlakn gerekliliklerinin dnda kaldna
inanyoruz. Sonu dncenin nclnde yatyor. O hal
de dzeyler a ra sn d a k i sonu hiyerarisini tersine evirmeyi
dnmeliyiz. Ahlak kendi gereklilikleriyle kendini huku
kun iinde ortaya koyar, yani (Habermasn deyiiyle) hu
kuka g eder ve hukuk da ekonomiyi dzenlemeye elveri
li olduuna gre (irketleri milliletirebilir, sm ry orta
dan kaldrabiliriz) ahlakn ekonomiyi deitirmeye, uygu
lama zelliklerini belirlemeye ve de kendini ekonom ide so
mutlatrmaya hem hakk, hem de imkn olur. Ancak iyi
nin soyut ve sadece bireysel ilikilere dair kavramsallatr-
mas bize ahlaktan siyasete, sonucun iyi olduunu unuttu-
rabilir. Ahlak sadece siyasi hareketin aralar hakknda de
il ekonomiyi de ilgilendiren am alan hakknda da yasalar
koyar. Kanttan M arxa geii yanl yorum ya da ihanetten
ekinm eden salamak gerek. Bu geiin teorik koullarn
ada materyalizm iinde biimlendirelim ve insan, etik
ten farkllaan kendi zellikleriyle dnlen ahlak tarafn
dan sorguya ekilemeyecek, bireysel karna dayanm bir
hayvan olarak grm eye meyletmeyelim.38

38 Y. Quiniou, Raison morale et normativite ethique [Ahlaki mantk ve etik ku

ralclk] , La matiere et l'esprit, n 1, niversite de Mons-Hainaut, 2005, s. 55-56.
 Yvon Quiniounm eletirisinin Lucien Seveinkiyle simet
rik olduunu gryoruz. Seve beni Marxa dair, eserinin bi
limsel ynn kmseyecek, ahlaki bir okuma yaptm
iin eletiriyordu; Quiniou ise tam tersine, ekonomi de da
hil olmak zere Marksizmin ahlaki nemini kmsemek
le eletiriyor. Bu benim hakl olduumu gstermez ama so
runun karmakln gsterir. Ekonomi ve ahlak ayn eyi
olutursayd ya da birinden vazgeebilseydik her ey ok da
ha kolay olurdu. Ama her ey ok.daha kolay olsayd felsefe
ye ihtiyacmz olur muydu?

Yvon Quiniou bana kar kyor ve teknik-bilimsel dze

yin, aralardan olutuu iin ahlaki ynden ntr olabilece
ini, ekonominin ise uygulamalardan olutuu iin ntr ola
mayacan sylyor: Smr ve bask ahlaken mahkm
edilmelidir.
A ralarla uygulam alar arasndaki ayrm beni pek ikna et
medi. Bir teknik iletilmeye balaynca bir uygulama hali
ne gelir. Bir fabrika, bir maaza ve bir internet a ayn za
manda birer aratr. Smrnn ve basknn ahlaki ola
rak mahkm edilmesi gerektiini ise hibir ekilde red
detmiyorum. Ama ekon om i tarafndan sm rlen bir i
i grdnz m siz? in dorusu u ki bir ii smrl-
yorsa patronu ya da herhangi bir sermayedar, yani bir ya
da birka birey tarafndan smrlyordur. Yvon Quini-
ou bunu ayn cm lenin iinde kendisi de sylyor: S
mr ve bask anlaml rnekler nk baz insanlarn di
erlerin e kar olan tutumlarn tayin ederler (vurgu ba
na ait). Bu yzden de ahlaki olarak yarglanp cezaland
rlabilirler. Bu benim kitabmn en temel tezlerinden biri
ne geliyor: Ahlak sadece insanlar iindir; ahlaki yarglama
y ekonomi ya da kapitalizm gibi kiisel olmayan ( ne z
nesi ne de amac olan) bir sisteme uygulamann hibir an
lam yok. Bir patron ahlaksz olabilir maalesef, bu bir ger
ek, ama bu ahlakszlk patrona ait, sisteme deil. Byle-
ce kapitalizm ahlakl m oluyor? Elbette hayr. nk sa
dece bireyler araclyla ve bireyler iin ahlaktan szede-
biliriz. Kapitalist bir lkede bir irket ynetm enin ya da
hisse sahibi olmann ahlaki bir hata olduunu dnmek
-h ele de bu dnce ciddiye alnacak olursa- toplumumu-
zu devrime gtrmektense felce uratr, sefalete mahkm
eder. Kapitalizmi sulayalm m? Olduka etkili bir fikir!
Kapitalizm, tanm gerei, ben deilim: Eer sulu kapita
lizmse ite bu benim masumiyetimin kantdr. Ama ben
ce tam tersi daha doru. rnein, temizlie gelen, paras
n dediim kadn smrrsem, bunun sorumlusu kapita
lizm deil ben olurum. Bana inann bunun byle olmama
sn tercih ederdim. Aksi hem daha ekonomik hem de da
ha rahat olurdu.

Yvon Quiniou beni ekonomiyi nesneletirm ekle, in

sanlarn iradesinden bamsz yasalar olan bir ey haline
getirmekle eletiriyor. Ama bunu yapan ben deilim; bu
nu yapanlar ekonomiden bir bilim yaratmak isteyen eko
nomistler. Ve hakllar da! Bu zellikle de Marx iin geerli.
Ona gre kr orannn d ynelimi insanlarn iradesin
den bamsz. Ayn ey liberal ekonomistler iin de geer
li. Pek ou Durkheimin sosyoloji hakknda sylediklerini
ekonomi hakknda tekrarlayacaklardr: Burada sz konusu
olan sosyal ve ekonomik olaylar nesne olarak ele almak,
yani kendini bireylere dayatan ve onlarn iradesine bam
l olmayan olaylar gibi!39 Bu tm bilimsel nesnelliin, hatta

39 Bkz. E. Durkheim, Les regles de la m ethode sociologique, 1985, tekrar basm

PUF, 1973, II. blm: [sosyolojik metodun] birinci ve en temel kural sosyal
olaylar nesneler gibi ele almaktr [...] Esasnda bir nesnenin iradenin basit bir
etkisiyle deitirilemeyeceini teslim ediyoruz. Bu her trl deiimden mu
af olduu anlamna gelmiyor. Ama bir deiiklik meydana getirmek iin iste
tm mantksalln koulu. Toplum kimseye boyun emez.
Piyasa da. Bu nedenle biri ve dieri, en azndan prensipte,
bilim sel olarak anlalabilirler. Bu konuda kendimi Yvon
Quinioudansa Lucien Sevee yakn hissediyorum. Eer bir
ekonomi bilimi mmknse (ya da ekonomi, ksmen de olsa,
bir bilim olacaksa) ahlak yapmas yeterli.
Bu elbette ahlakn toplumda ve ekonomide yeri yok anla
mna gelmiyor! ok nemli bir yeri var, bunun ne olduu
nu da syledim. Yeri bireyler, yani biziz!
Bu bizim kapitalizmi ancak kenarndan kesinden de
itirebileceim iz anlamna gelmiyor. nk ncelikle
kendi kendini durmadan ve genellikle de etkileyici ekilde
deitiriyor (1 8 5 0 deki kapitalizmle bugnkn karlat
rn). Ayrca, kapitalizmi dardan snrlayan hukuki-siya-
si dzey, tam da bu nedenle onu deitirebilir (maal tatil
lere, sendikal haklara, alma saatlerine bakn), hatta orta
dan kaldrabilir. Yasal adan bir irketi, hatta btn irket
leri kamulatrmak ok kolay. Bir yasa maddesi yeterli. Ama
Yvon Quiniounun inand gibi bunun smry ortadan
kaldrmaya yetip yetmeyecei, ya da ekonomik olarak etki
li olup olmayaca baka mesele! Hukuki-siyasi dzey eko
nomiye dardan kendi kurallarn dayatr ama bunlann ie
rideki ekonomik performansm ya da ahlaki sonularn ga-
rantileyemez. Bir kere iktidara geldikten sonra kapitalizmi
ortadan kaldrmaktan daha kolay bir ey yok. Ama ayn an
da ekonomik olarak onun kadar etkili, siyasi olarak onun

mek yeterli deil. Bize gsterdii ve her zaman alt edilemeyecek diren yzn
den az ya da ok esasl bir aba gerekiyor. Sosyal olaylarn bu zellie sahip ol
duklarn grdk. Bizim irademizin rn olmamann tesinde irademizi d
ardan belirliyorlar: Hareketlerimizi iine aktmamz gereken birer kalp gibi
bir oluumlar var. Hatta genellikle bu gereklilik yle ki bundan kaamyoruz.
Onun karsnda zafer kazansak da maruz kaldmz kartlk bizden bamsz
bir eyle karlatmz anlamamz salyor. (s. 15 ve 29). Ayn eyleri eko
nomik olaylar iin seve seve sylerim, hatta bunu Marx da sylyordu (rne
in bkz. K apitalin yukarda alntladm nsz, s. 262).
kadar demokratik ve ahlaken onun kadar kabul edilebilir
baka bir sistemle deitirmekten de daha zor bir ey yoktur.

Ahlakla siyaset arasndaki iliki hakknda da benzer yorum

lar yaparm. Bireyin ahlaknn siyasi tercihlerini belirlemesi
gayet doal. Peki bu ahlaktan siyasete, sonu iyidir anlam
na m geliyor? Sanmyorum. Birincisi, ahlaki olarak hakl bir
tercih siyasi olarak ykc olabilir (Stalinin cehennemine ba
langta Marxn iyi niyet talaryla deli yolundan gidiliyor
du). kincisi, ahlakn mdahalesi sadece znel olarak bireyi il
gilendirir, nesnel olarak grubu deil. Hibir ciddi tarihi, ta
rihi vasfyla yapt aklamalara ahlak sokmaz. Ve ama hi
bir vatanda da tercihlerini yaparken ahlaktan vazgeemez.
2002 ylndaki bakanlk seimlerinde oumuz oyumuzu te
melde ahlaki sebeplerle Chiraca verdik. Programn onayla
dmz iin deil, siyasi olarak felaket yaratabilecek ve ahla
ki olarak da knanacak baka bir adayn nn kesmek iste
dik. ok iyi. Ama hangi siyaset bilimci Chiracn kazanmasn
salayann ahlak olduunu sylemeye cesaret edebilir. Gerek
u ki Chirac seimleri semenlerin ahlaki temsilleriyle kazan
d. Bu temsiller sosyolojik ya da tarihsel olarak yle ya da by
le olabilir. Bilinmeleri ya da aklanmalar gerek (bu sosyal bi
limlerin ii), yarglanmalar deil (ahlakn ii bu). Ahlakn ie
riden ve znel olarak bireylere rehberlik etmesi onun nesnel
olarak tarihin ilerletici glerinden biri olduu anlamna gel
mez. Marx fikirler ancak kitleleri etkiledikleri zaman mater
yal kuvvet haline gelebilirler, diyordu. Bu artk ahlak deil,
sosyoloji ya da siyasettir. Ve ben de, bu fikirler sadece birey
ler iin ve bireyler sayesinde ahlaki bir deer kazanrlar, diye
de eklerim. Bu da sosyolojiden ve siyasetten kar, ahlaka ya
da etie girer. Bu bir lek sorunundansa (birey/grup) bir ba
k as sorunudur (znel/nesnel). Ahlak psikolojide sosyo
lojide olduundan daha ok ie kanmaz; elbette bu bireyle
 rin ahlaktan vazgemesi anlamnda deildir. Buna -Diogenei
olduu kadar Machiaveli de dnerek ve (deerlerin gerek
olduuna inanan) Platona olduu kadar (gerein sadece bir
deer olduuna inanan) sofistlere kar karak- kinizm de
dim. Gerek iyi deil; iyi gerek deil. Wittgensteinin Con-
ference sur lethique'teki kocaman kitabn hatrlayn. Ahlak
bir bilim deil; hibir bilim ahlakn yerini tutamaz.

Yvon Quiniounun iki itiraznn da benim tarafmda ayn

cevap trn ardn gryoruz: Sadece bireyler (ieri
den zne olarak ele alnrlar) ahlaka baldrlar. Ekonomik
bir sistem ya da siyasi bir olay (dandan sosyoloji ya da ta
rih olarak ele alnan birey davranlar da dahil olmak ze
re) bilgi ya da aklama eklindeki baka bir yaklama t
bidir. Hangi tarih hocas rencilerine Birinci Dnya Sa-
vann ahlaki deerini sorar? Oysa bu 1914te her bireyin
hakknda sorgulanabilecei sorulara dahil edilebilir: Bu sa
va yapmal mym, yapmamal mym? Bar yanls olma
l mym, olmamal mym? Ama bu tm tarih bilimini red
detmek olur. Bu tarihinin birey olarak konu hakknda ken
di fikri olmasn engellemez; ama kendi (ahlaki) fikrini (bi
limsel) bir bilgi yerine koymasn engeller. Ne kadar bilge
olursa olsun hibir birey bilim deildir; istedii kadar insan
cl olsun hibir bilim birey deildir. Dzeylerin ayrm: Bil
mek yarglamak deildir, yarglamak da bilmek deildir. Alt-
husserin ok sevdii Machiavel bana burada Marxtan daha
aydnlatc geliyor. Ekonomi politiin gerek bir ahlaki bi
lim, bilimlerin en ahlakls olmas fikri tehlikeli bir budala
lk. Byle olsayd, Platonda ve Stalinde olduu gibi, gerek
le iyi bir olurdu. Totalitarizm iin daha fazlasna gerek yok.

Son bir itirazla bitireceim. Bu itiraz bildiim kadary

la kimse yapmad ama ben kendi kendime yapyorum, ki
bunun en zor ve bu yzden de en aydnlatc itiraz olduu
nu dnyorum. Ekonomi ahlak-tesiyse, diyorum ken
di kendime, kapitalizm iin olduu kadar (ekonomik birer
sistem olarak) klelik ya da feodalizm iin de byle olmal.
Oysa herkes bu retim eklinin ahlaki olarak denk olma
dn dnr. Klelik feodalizmden, feodalizm de kapita
lizmden daha ahlakszdr, diye dnlr. yleyse, ekono
mide ahlaki bir ilerlemenin varlndan bahsedilebilir ama
ekonomi ahlak-tesiyse bunun da hibir anlam olamaz.
Tarihte toplumlann -y a da en azndan insanlarn- ahlaki
bir ilerleme kaydettiini kabul ediyorum (hangimiz kendi
ni klelii knam Socratesten stn tutabilir), hatta bun
dan mutlu oluyorum. Ama bunun sylediklerimle elitii
ni dnmyorum. nk bu ahlaki ilerleme ancak nc
dzeyde (ahlaki adan) dnlebilir, birinci dzeyde (r
nein bilim olarak ekonomik adan) deil. l.. 3. yzylda
ki Helenistik dnem zerine alan bir ekonomi tarihisini
dnelim. Dnemin kleliini isel mantn, kendine has
tezatlann ortaya karmak iin uzunca aratrmalar yapma
s gerekecektir ama tarihi ya da ekonomist olarak bunu ah
laki ynden knamaya ihtiyac (ne de arac) yoktur. Tersine,
klelii knamak iin (ki bunu hibir Antik dnem filozofu
yapmad) kendimizi ekonomik etkinlii hakknda sorgula
maya ihtiyacmz yok; ahlak bize yeter.
Bu zellikle ideolojik temsiller iin geerli. Bir arkadam
bana itiraz ediyor: Kapitalizmin ahlak-tesi olduunu ve
sadece bireyin (rnein bir kapitalistin) ahlaksz olabilecei
ni sylyorsun. O zaman unu da syleyelim: Irklk ahlak-
tesidir, sadece rklar ahlaksz olabilir! Hayr, yle deil.
nk rklk sadece insanlann kafasndadr, bir retim bi
imi deildir, buna katlan bireylerden ayr dnemeyece
imiz bir doktrin ya da bir nyargdr. Kapitalizm ise aksine,
bir ya da birden ok ideoloji ortaya karmakla beraber, do
uuna katkda bulunduu u ya bu gre indirgenemez ve
bunlardan bamszdr. Bu da ayn eye kyor, ekonomi en
azndan ksmen bir bilimdir, ama rklk deildir. Bunu bir
dnce deneyimiyle onaylayabiliriz. Psikolojinin ya da bi
yolojinin herhangi bir rkn bir dierine gre gerekten da
ha zeki olduunu tespit ettiini hayal edelim. Irklar hemen
kendilerine bir iddia karrlar, ama yanlrlar. Olgusal bir
eitsizlik, gerek de olsa, haklar ve insanlk onuru konusun
da bir eitsizlii merulatrmaz. Irklar arasnda deil ama
bireyler arasnda var olan eitsizliin su gtrmezliini (ba
z insanlar dierlerine gre daha zeki ya da daha gldr-
ler), haklar ve onur konusundaki eitlii geersiz klmaya
can kant olarak gsterebiliriz. Bir bilgi olan ilki, kendini
bir olgu olarak dayatr. Bizden bamszdr; biz ona tbiyiz-
dir. kincisi ahlaktan kaynaklanr ve bir olgu deil bir deer
dir. Bize ve bizim yarglarmza baldr. Einsteinm ada
larnn oundan daha zeki olduu bir gerek; ama bu ona
ne hak, ne de onur olarak hibir stnlk getirmez.
Ayrca, u son yllarda sk sk grdmz trden rk
lk zerine (rnein tarih, sosyolojik, psikolojik) bilim
sel bir aratrma, konu hakknda ahlaki bir yarglamada bu
lunamaz. Bu, aratrmalar yrten biliminsanlarmm ahla
ki inanlar gerei bu konu hakknda znel bir grleri ol
masna, ya da rklk kartlarnn bu almalardan fayda
lanmasna engel deildir. Ama bilgiyle ilgili olanla (olayla
rn belirlenmesi ve aklanmas) ahlakla ilgili olan (bunla
rn deerlendirilmesi) kartrmamz yasaklar. Sadece biyo
loji ve antropoloji rk kavram anlamszdr diyor diye rk
olmay reddeden kii ille de rklk kart deildir. O halde,
doa ya da bilimler aksi ynde ilerlemi olsayd rk olmas
da gerekirdi. Bu, doay ve bilimi yceltip kiinin vicdann
yok saymaktr! Bilimlerin rklarn szde iddialarn yalan
lam olmas iyi de, bu onlarla ayn glnle dmek iin
bir sebep deil (19. yzyldaki pek ok doktorun rk yanl
glarn unutmayn). Irklkla savamak iin mmkn oldu
unca bilime dayanalm; ama bilimden bizim yerimize rk
lk kart olmasn beklemeyelim!
Kanlmaz olarak karmak ve tatmin edici olm aktan
uzak ieriiyle dzeylerin ayrmdr bu. Gerekle iyi (ak
lamayla deerlendirme) birbiriyle rtseydi ne kadar da
kolay olurdu! zellikle de bizim iin bu kadar nemli olan
ekonomik konularda. Herkes ekonomiyle ahlakn ayn y
ne gitmelerini, hatta ayn ey olmalarn tercih ederdi. Ama
bu tercih buna inanmak iin bir sebep mi? Bu ikisini ayr ay
r anlayabilmemize engel olurdu ve bu nedenle de bizi za
yfla ve sorumsuzlua ynlendirirdi. cretli alma ahla
ki ynden klelie stndr, tamamen katlyorum (n
c dzey); ama bu ekonomik bir gerek deil (birinci d
zey). Mukayese edildiinde kapitalizmin klelikten ekono
mik adan daha verimli olduuna da katlyorum; ama bu
da ekonomik bir gereklik, ahlaki bir yarg deil. Bu iki ba
k asnn da gerekli ve meru olduunu ama ikisinin bir
birine kartrlmamas gerektiini hatrlatp durdum. Bahis
sadece teorik deil. (Hl uygulandn bildiimiz) Kleli
i ortadan kaldrmak iin ahlaka gvenmek, ahlakn zaferi
iin kapitalizme gvenmek kadar anlamsz. Ve iki durum da
baarszla mahkm. Bu iki dzey arasnda ne var? Dnp
dolap siyasete ve tabii hukuka geliyorum. Bireylerin ahla
ki deerlerinin, ekonominin ahlak-tesi gereklii zerinde
en azndan ksmi bir etkisi olmasn salayarak beraber iler
lememizi mmkn klacak tek yol bu (evet, hem beraber,
hem de birbirimize kar). Ekonomi ahlaki deil (erdemler
le ya da kardan bamsz bir ekilde deil tam tersine kii
sel ya da ailevi karlara gre iliyor). Bu yzden sonu bl
mnde hem ikisine hem de aralarndaki aynma ihtiyacmz
var dedim. Bak alarnn birinden ya da dierinden ahla
k ya da ekonomiyi sulamak deil sz konusu olan, ikisi
nin de gerekliliinin, meruiyetinin ve birbirlerine indirge-
nemezliklerinin altn izmek lazm. Son kez yapyorum: Si
yasetin aciliyeti de buradan geliyor. Ekonomi ahlaki olsayd
piyasa yeterli olurdu; ahlak krl olsayd erdem yeterli olur
du. Ama durum byle deil. Bu nedenle siyaset, ekonominin
ya da ahlakn yerini almakszn kendi gerekliliini koruyor.
Oyumuzu iyiye ya da ktye ya da doruya ve yanla ver
miyoruz. Ne bilgi ne de vicdan demokrasiye tbi olamaz. Bu
aksi iin de geerli. Ne bilgi ne de ahlak siyaset yapamaz.
Demek ki birbirlerini dardan snrlamalarn salayan ara
larndaki mesafeyi yok etmeksizin ne de ihtiyacmz var.
Bu alt edilemez ve aresiz bir zorluk. te bu yzden ta
rih trajik, atmal ve yetersiz. Yine de bu Gerek ile lyinin
bitiik saltanatn dayatan szde tarihin sonundan daha
iyidir; yoksa bu saltanat fazladan bir diktatrlk yaratr ve
kendini bedenlere olduu kadar zihinlere de dayataca iin
korkun hale gelir. Hayal krkl yaratan bir tarih tatmin
edici bir zorbalktan iyidir.

Bitirmek iin son bir sz. Kesinlikle kapitalizmin hibir

eyini deitirenleyiz demek istemedim. Zaten kendisi de
iecek; bu deiikliin daha iyi ynde olmasn salamak
bizim elimizde. Ahlakn siyasette oynayacak rol yok. Ah
lak siyasetin nesnel olarak ya da grup iin nasl ilediini be
lirlemedii gibi neyin gerekten iyi bir politika olacan da
sylemez. Ama her bireye siyasetle ilgilenmesini telkin eder
(apolitizm bir hatadr) ve kimi politikalarn ahlaken kabul
edilemeyeceini belirtir. Pascaldan deitirerek dn ald
m dzeylerin ayrm, kadercilii hakl klmaz. Tam tersi
ne. Sadece, bence kuku gtrmez olan bir eyi, ne ekono
minin ne de tarihin znesiz olduuna ve dolaysyla da ah
laklar olmadna dikkat eker. Ahlak sahibi olmak birer
zne olarak yaayan bizlere der. En azndan bu son nokta
zerinde eletirmenlerim benimle ayn fikirde.
Benim amdan en zor i baka: insanolunun (kendi ken
dini yaay biim i olan) znelliini ortadan kaldrmadan
(biyolojinin, psikolojinin ya da sosyolojinin tand ek
liyle) nesnellii zerine nasl dneceiz? ite (bilimlerin)
teorik anti-hmanizmle (znenin) ilevsel hmanizm, ya
ni bilgiyle ahlak, materyalizmle zgrlk burada i ie gei
yor.40 Bana yle geliyor ki bu yolda Spinoza, Marx ve Freud,
de dogmatik (kim iyinin gerek olarak tannmasn is
terdi ki?), nihilist (kim iyi diye bir eyin olmamasn ister
di?) ve yanltc (kim gerek olmamasn isterdi?) eilimle
rini reddetmek kouluyla, bize yardmc olabilir. Bu trma
n, dnemin sorunlarna ya da rakiplerine gre, materya
lizm, kinizm, grelilik ya da (varolulua zt olarak) srar
clk [insistantialisme]41 olarak adlandrdm. Bu, deerle ger
ei birbirinden kesin olarak ayrmaktr; birini dierine ba
lamak bireye kalr. Bilgiyle arzunun iki farkl ey olmas bil
giyi arzu etmemize ya da arzularmzn gereini mmkn
olduunca bilmemize engel deildir. Spinozaya ve Freuda
bakn. Hayatla gerein birbirini sevmemesi (aksi takdirde
Tanr olurlard) bizim onlar sevmemizi engellememeli. Ta
rihle ekonomi ahlaki olmayversin. Bu neden bizi ahlakl ol
may denemekten alkoysun ki?

40 Fiziktesi ya da mutlak bir zgr irade anlamnda deil de daima yeniden ba

layan bir doallk (Lucrece) ve asla tamamlanmayan bir zgrleme (Spinoza,
Marx, Freud) anlamnda.
41 Bu terim iin bkz. L Etre-temps, PUF, 1999, zellikle s. 94-97. Materyalizm, si-
nizm ve grecelilik arasndaki iliki iin bkz. Valeur et vtriti (Etudes cyriques),
PUF, 1994.
Kapitalizm ahlaki midir? Kapitalizmin insann insana yapabile
cekleri konusunda zgrletirici bir taraf olduu dnlrse,
bu potansiyeli kstlayc bir ilevi olan ahlakla elitii varsaylr.
yle midir hakikaten? Marksist bir gemii olan Fransz filozof
Andre Comte-Sponville, niversitelerde dzenlenen konferans
larda yapt konumalar toplad bu kitapta, biraz da kkrtc
bir slupla, kapitalizmin ahlakl bir ekonomik sistem olup olma
dn tartyor. Bunu yaparken, amacn da bireyin grn
netletirmesi, kararlarn vermesi, ksacas bugnn dnyasnn
dayatt eitli glklere kar profesyonel, ahlaki ve siyasi
sorumluluklarn stlenmesi gibi konularda yardm etmek, diye
ortaya koyuyor. Tartma esasna gre, Comte-Sponville derdini
anlattktan sonra, ikinci blmde sorular alyor ve bunlar tek
tek cevaplyor. Elinizdeki nshann, Comte-Sponvillein kitabn
ilk basksna gelen eletirilere verdii cevaplarla geniletildiini
de eklemek gerek. Dolaysyla yazarn mizahi ve kkrtc slu
buyla yer yer provoke ettii kar grn de sesini duyabildii
miz, akc, dndrc ve bilgilendirici bir eser kyor ortaya.