A R TY K U Y R E C E N Z Y JN E , R E C E N Z JE , N O TY R E C E N Z Y JN E 473

* * *

Thom as Walter L a q u e u r, Samotny seks. Kulturowa historia masturbacji,

red. naukowa Agata B i e l i k - R o b s o n , Wydawnictwo Universitas, Krakw 2006,
s. 412, indeks nazwisk, ilustracje.

Studia historyka z Berkeley Thomasa W. L a q u e u r a nie s ani dziejami przyczyn tytuowego

zjawiska, ani te histori technik masturbacyjnych. Ambicj autora stao si natomiast wnikliwe
przedstawienie okolicznoci rozptania powszechnej, spoecznej dyskusji nad szkodliwos'ci tego
zbrodniczego wystpku. Zdaniem Laqueura zapocztkowao j wydanie okoo 1712 r. niewielkie
go traktatu pt. Onania albo Ohydny Grzech Samozaspokojenia, i wszystkie jego Straszliwe Nastp
stwa, tyczce si obu Pci, wraz z Duchow i Cielesn Porad dla tych, ktrzy ju obciyli si t
wstrtn praktyk. A take stosowna przestroga dla Modziey narodu Obu Pci, autorstwa najpra
wdopodobniej angielskiego pielgniarza i hochsztaplera Johna Martena. Kampania ta trwaa a do
pocztku lal dwudziestych XX w. Dzieko nie tylko potpio zjawisko samogwatu w kategoriach
cikiego grzechu, lecz rwnie uznao je za gron chorob, w konsekwencji mogc doprowadzi
do cakowitego wyniszczenia organizmu ludzkiego i s'mierci; wyzwolio take wstyd i lk, ktre odtd
a do poowy XX w. towarzyszyy uprawiajcym samogwat mczyznom i kobietom.
Laqueur przekonujco dowodzi, e szeroka debata spoeczna, ktrej rezultatem byo powsta
nie setek artykuw, traktatw pedagogicznych, poradnikw medycznych itp., nie wynikaa z tego,
e masturbacj uznawano wycznie za grzech przeciwko naturze ludzkiej i prokreacji. W jego prze
konaniu na powszechnym jej potpieniu zaway przede wszystkim fakt, i w owieceniowym spoe
czestwie, budujcym przejrzyste relacje midzyludzkie, za podstaw dziaa czowieka uznano ich
jawno, zas' omawiana praktyka seksualna bya najbardziej skryt i prywatn ze wszystkich. Co wi
cej, wymykaa si ona wszelkiej spoecznej kontroli, co stao w oczywistej sprzecznos'ci z zalecanym
przez wczesnych filozofw i moralistw dyscyplinowaniem spoeczestwa.
W swych rozwaaniach Laqueur szczegowo omawia histori onanizmu od staroytnoci a
po dzie dzisiejszy, analizujc to zjawisko kulturowe z perspektywy medycyny, seksualnoci i etyki.
Siga do biblijnego Onana, ktremu zreszt bezzasadnie przypisano omawian praktyk (chodzio
raczej o coitus intemiptus stosunek przerywany), a nastpnie prezentuje, jak odnosili si do bada
nego zagadnienia ydowscy, antyczni i chrzecijascy myliciele i pisarze. Zwraca przy tym uwag, e
przed XVIII w. problemowi temu powicano raczej niewiele miejsca, poruszajc je zawsze w kon
tekcie duo waniejszych treci.
Przechodzc do odpowiedzi na pytanie, dlaczego to wanie owiecenie podnioso masturbacj
do rangi gronego problemu spoecznego, medycznego i moralnego, wskazuje Laqueur na trzy kwe
stie, ktre uznano wczenie za gwne niebezpieczestwa samotnego seksu. Po pierwsze by on
potajemny w wiecie, ktry ceni przejrzysto, po drugie stanowi wiksz pokus wystpku ni
jakakolwiek inna forma seksualnoci, po trzecie nie mia granic, bowiem w rzeczywistoci stano
wi wytwr wyobrani.
Charakteryzujc badane zjawisko w XVIII-XX w., autor ukazuje, jak utrwalona przez blisko
150 lat tradycja jego potpienia zacza si zmienia pod wpywem osigni medycyny, seksuologii
i psychologii. Ostatecznie te dziki pracom Zygmunta Freuda przeksztacia si ona z niebezpiecz
nej, niekiedy miertelnej choroby w stadium rozwojowe kadego czowieka (tzw. seksualizm dzieci
474 A R TY K U Y R E C E N Z Y JN E , R E C E N Z JE , N O TY R E C E N Z Y JN E

cy), ktry w momencie uzyskania dojrzaoci winien porzuci mimowolne praktyki masturbacyjne.
Z kolei w drugiej poowie XX w., dziki energii ruchu feministycznego i zaciekym polemikom to
czonym wok seksu i ruchu gejowskiego, dla czs'ci spoeczestwa onanizm sta si swoist aren
polityki seksualnej i sztuki, a take manifestacj wasnej autonomii i wyzwolenia od wszelkich kultu
rowych ogranicze.

Andrzej Karpiski

Prostitutes and Courtesans in the Ancient World, wyd. Christopher A . F a r a o n e ,

Laura . M 1 u r e, The University o f W isconsin Press, M adison 2006, s. 360.

W kwietniu 2002 r. na Uniwersytecie Wisconsin-Madison odbya si Midzynarodowa Konfe

rencja Prostitution in the Ancient World, ktrej owocem jest omawiana ksika. Redaktorzy
tomu Christopher A. F a r a o n e i Laura K. M 1u r e podzielili publikacj na trzy dziay (Pros
titution and the Sacred, s. 21-92; Legal and Moral Discourses on Prostitution, s. 95-204; Prosti
tution, Komedy, and Public Performance, s. 207-291), dziki czemu jej struktura jest do
przejrzysta.
W obszernym (s. 3-18) i interesujcym wprowadzeniu Laura K. McClure daje kompetentn
charakterystyk bada nad seksualnoci spoeczestw antycznych, poczynajc od synnej Sitten
geschichte Griechenlands Paula B r a n d t a , opublikowanej w 1932 r. pod pseudonimem (Hans
L i c h t), a nastpnie wyczerpujco omawia zawarto caego tomu. Wskazuje na trudnoci, jakie
mieli wszyscy autorzy w zakresie terminologii i proponuje pewne rozgraniczenie, wcale nieatwe
i niejednoznaczne, terminw greckich pome, hetaira oraz aciskich scortum czy meretrix.
Autorzy tomu, czy raczej uczestnicy konferencji, nie ograniczyli si tylko do antyku grec
ko-rzymskiego; ksik otwieraj dwa studia powicone Mezopotamii i Izraelowi, wprowadzajce
niejako w problematyk pierwszej czci dotyczcej zwizkw prostytucji ze sfer sacrum. Zwraca tu
szczegln uwag studium Phyllis A. B i r d o prostytucji w staroytnym Izraelu, oparte gwnie na
danych ze Starego Testamentu. Jest to problematyka raczej zaniedbywana w studiach biblistycz-
nych, cho wypada przypomnie (niecytowan tu) prac Davda B i a e Eros and the Jews. From
Biblical Israel to Contemporary America (New York 1992).
Autorzy studiw dotyczcych zwaszcza wiata greckiego byli o tyle w trudnej sytuacji, e zwa
szcza ostatnie dwadziecia lat przynioso lawinowy wrcz wzrost liczby prac powiconych proble
matyce gender, a przez to i zagadnieniu prostytucji. Uwag zwracaj jednak studia nad dedykacjami
i wotami stawianymi w rnych miejscach witych przez greckie hetery oraz posgami im samym
powiconymi. Wobec witoci status tych kobiet wcale nie by gorszy czy niszy. Niezmiernie wa
ne dla problematyki religijnoci greckiej s te ustalenia Stephanie B u d i n, ktra przekonujco wy
kazuje, e nie ma adnych pewnych dowodw na istnienie w Grecji tzw. prostytucji sakralnej, co do
ktrej ju i wczeniej wyraano wtpliwoci.
O prostytucji mskiej traktuje tylko jedno studium (Susan L a p e , Tli Psychology of Prostitu
tion in Aeschines Speech against Timarchus, s. 139-160), w ktrym autorka dokonuje analizy syn
nej I Mowy Aischinesa skierowanej przeciwko Timarchosowi. Wydaje si, e temat ten przy
obecnym stanie bada dojrza do nowego i peniejszego ujcia, w ktrym zostayby uwzgldnione