Sancti Ambrosii Opera Ep 1

This is a reproduction of a library book that was digitized
by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.
https://books.google.com
CORPYS
SCRIPTORYM ECCLESIASTICORYM
LATINORYM/
EDITVM CONSILIO ET IMPENSIS

ACADEMIAE SCIENTIARVM AUSTRIACAE
VOL. LXXXII
SANCTI AMBROSII OPERA

PARS X
EPISTVLAE ET ACTA
TOM. I
EPISTULARVM LIBRI I-VI
RECENSVIT
OTTO FALLER S. I.
VTNDOBONAE
HOELDER-PICHLER-TEMPSKY
MCMLXVIII
MJ
SANCTI AMBROSII OPERA
PARS DECIMA
EPISTVLAE ET ACTA
TOM. I
EPISTVLARVM LIBRI IVI
RECENSVIT
OTTO FALLER S. I.
VINDOBONAE
HOELDER-PICHLER-TEMPSKY
MCMLXVIII
V
OMNIA IVRA BESERVATA
H0LDER.-PICHLEB.-TEMPSKY KG., WIEN 1968
INDIANA UNIVERSlTif LIBHAHI
|ND1AM UWVERSITY
BL00MWGT0N
VINDOBONAE
Ex offlcina typographtca Ernesti Becvar
INDEX
Ad lectorem 1
Conspectus codicum 2
Epistularum libri IVI 3241
Liber I 343
Liberll *378
LiberlV 78-127
Liber V 128179
Liber VI 180241
AD LECTOREM
Inter Ambrosii opera epistulae praecipuum locum obtinent,

quas Reverendissimus Pater Otto Faller edendas curavit. Sed
cum talis editio decem librorum summa diligentia facienda per-
multum temporis atque laboris postulet, eam in duas partes divi-
dere decrevimus, ut viri docti priore parte ad studia sua provehenda
quam primum uti possent. Libri VIIX autem statim edentur,
cum 0. Faller ultimam limam ad apparatum criticum instruendum
adhibuerit. Altera pars uberrimam praefationem continebit. Prior
autem ut quam celerrime perfici posset, Michaela Z e 1 z e r summam
curam atque studium impendebat.
Rudolphus Hanslik
Conspectus codicum
U = Vaticanus Latinus 293 saec. IX/X (in epist. 14. 6. 7. 10. 1723)
E = Vaticanus Latinus 286 saec. IX/X
K = Coloniensis (Koln) bibliothecae cathedralis 32 saec. X
V = Vaticanus Latinus 6023 saec. XII
Z = Vaticanus Latinus 264 saec. XI/XII
Y = Havniensis (Kopenhagen) bibliothecae regis fol. 22 saec. XV
O1 = Oxoniensis Bodleianus 210 saec. XIII/XIV

O* = Oxoniensis Bodleianus 229 saec. XIII/XIV
Ob = Berolinensis Hamiltoniensis ms. 24 saec. XIV/XV
B = Berolinensis theol. Lat. fol. 908 saec. IX, olim Belvacensis (Beauvais)
F = Parisinus bibliothecae Armanentarii (de rArsehal) 1244 saec. X
L = Londinensis Musei Britannici bibl. reg. vet. 5 F XIII saec. XI
Q = Londinensis Musei Britannici bibl. reg. vet. 6 A XVI saec. XII
P = Parisinus bibliothecae Nationalis Lat. 1754 saec. XII, olim Torna-

censis
0 = Cantabrigiensis (Cambridge) bibliothecae univ. F f IV. 7 saec. XV
Interdum adhibentur :
Andegabensis (Angers) 307 saec. XII
Avranticensis (Avranches) 62 saec. XII
Bononiensis (Boulogne sur mer) 36 saec. XII
Bruxellensis bibliothecae reg. 956 saec. XII
Londinensis Harleianus 3083 saee. XI
Oxoniensis Bodleianus 866 saec. XI
Parisinus bibliothecae Nat. 1756 saec. XIII
Parisinus bibliothecae Nat. 17363 saec. XII
Sangallensis 94 saec. IX
Vaticanus Latinus 280 saec. XV
a = Amerbachii Editio Basileensis anni 1492

tn = Maurinorum Editio anni 1690
LIBER PRIMUS
I (Maur. 7)
Ambrosius Iusto Salutem
1. Pulchre admones, frater, ut epistulares fabulas et
sermonem absentium ad interpraetationem conferamus ora-
culi caelestis, interrogans me, quid significet illud didrach- 6
mum, cuius dimidium Hebraeus praecipitur offerre 'pro
redemptione animae suae'. Quid enim tam consociabile quam
de divinis rebus sermonem contexere ?
2. Est autem dimidium didrachmi drachma, 'redemptio
autem animae' fides. Fides ergo 'drachrua', quam illa 'mulier' 10
in evangelio, ut legimus, amissam diligenter requirit lucernam
accendens et mundans domum suam et, si invenerit,
2 Iusto] huius nominis inter amicos Ambrosii solus est Iustus episcopus
Lugdunensis, qui legatus OaUorum concilio Aquileiensi anno 381 interfuit
(Oesta Aquil. 1.15.56.76), quem peculiari laude effert Ambr. (1: Quid
etiam dicit dominus meus Iustus?), dignus vere cui Amb. primam libri
primi epistularum dedicat, id quod ex restituto recto ordine epistularum
peculiaris ponderis est. Neque obstat quod Ihm p. 41 opinatur, monitum 22
ad episcopum scriptum esse non posse; recte hoc Rauschen p. 106, nota 10
opponit Ihmio, cum iam in 15 huius epistulae dictum sit non his episcopum,
sed omnes christianos moneri (Et ideo tu, christiane, istum non imiteris
eqs.). Simul autem apparet huiusmodi explicationes locorum sacrae scripturae
non esse genuinas epistulas, sed epistulares fabulas ad interpraetationem
idoneas oraculi caelestis ( 1) 6sq. cf. Exod. 30, 12. 13 9 Exod. 30, 13
9sq. 19sq. 22. 25 cf. Exod. 30, 12 1014 cf. Luc. 15, 8. 9
UEKVZY Ob BFO PC def. OWL
3 pulchrae EF ammones UKZFP epistulares K epistolares
cet. a m 4 interpraetationem B interptationem UEKVF interpre-
tationem cet. am 5 interrogas Z 5sq. didragmum VZYObFOP
6 hebreus UZYOP ebreus V haebraeus E 7 tam s. l. Bm2 conso-
labile Y 8 contexerae E 9 didragmi Z YPOb didracmi UF dragmi Y
drachma] dragma FPOb 10 autem om. Ob dragma VZ YObP,(g ex c) O
dracma UF 11 amissa ZY 12 immundans a
Ambrosius X 2
4 Ambrosii Epistularum liber primus
convocat amicas et vicinas petens congratulari eas secum,

quod invenerit drachmam, quam 'perdiderat'. Magnum enim
15 damnum animae, si quis fidem amiserit vel gratiam, quam
fidei praetio adquisivit sibi. Et tu ergo accende lucernam
tuam; lucerna tua oculus tuus est, ille interior oculus scilicet
mentis. Istam lucernam accende, quae accepit oleum spiritale
et lucet in tota domo tua. Quaere drachmam, redemptionem
20 animae tuae, quam qui amiserit, turbatur, qui invenerit,
exultat.
3. Est et 'redemptio animae' misericordia. Redemptio
enim animae hominis divitiae eius, quibus utique fit miseri-
cordia, quae sumptu pauperes iuvat. Fides igitur gratia,
25 misericordia 'redemptio est animae', quae drachmae, hoc est
integro praetio summae plenioris expenditur. Sic enim scrip-
tum est dicente domino ad Moysen: Quodsi ceperis con-
putationem filiorum Istrahel in visitatione ipsorum, et dabunt
singuli redemptionem animae suae domino, et non erit in his
30 ruina in visitatione eorum. Et hoc est quod dabunt, quotquot
perambulant visitationem, didrachmi dimidiam partem, quod est
secundum didrachmum sanctum: viginti oboli didrachmum;
dimidia autem pars didrachmi inlatio domino. Omnis qui intra-
17 Matth. 6, 22 (Luc. 11, 34) 18sq. cf. Matth. 5, 15 22sq. *Prov.
13, 8 27sqq. *Exod. 30, 1216
UEKVZY 0 BFO PC def. OW
14 dragmam Z YO dracmam UF (inde iam non notabitur) 15 quam
s. l. Zm2 16 praetio UKBFP (cf. CSEL 78 p. 49*) 17 interior est V
scilicet interior oculus m 18 accepit KB, Ca. c. accipit cet. a m
19 tota 8. l. Em2 tua] sua a 22 et om. Ob 23 utique] uti P fit] est U
24pauperisP 24sq.gratiagratiamisericordiae(-ai?F).EF.P'C,(.P(7 25 drach-
ma UVFO 26 etenim U 27 quodsi] cum m 27 sq. compunctionem
ZYOb 28 israhel Ravennas CSEL 78 p. 51* visitationem Oxon. Bodl.
866 etom.FOm 29 domino 30 quotquot inmg.inf. Bml erit] erat K
eis C iis Ob 30 quodquod U 31 dimidiam 33 domino
om.Ob 32 sanctum] secdm ZY viginti] XX UZBF vigesimi PC
didrachmum] dragmum Y 33 inlatio (ne s. l.) B omnis 34dominooj.F
Epist. I (7) 25 5
verit visitme a viginti annis et supra, dabunt inlationem domino.

Qui dives est, non adiciet, et qui pauper est, non minorabitur 36
a dimidia parte didrachmi, cum coeperint dare oblationem
domino exorare pro animis suis. Et accipies pecuniam in-
lationis a filiis Istrahel, et dabis illam in opus tabernaculi
testimonii, et erit filiis Istrahel legitimum memoriale in con-
spectu domini exorare pro animis vestris. 40
4. Ita ergo deerat vel dives qui plus offerret, vel pauper
qui minus haberet, si in pecunia dimidium didrachmum istud
et non in virtute esset. Unde advertendum quod non materi-
alis ista, sed intellegibilis drachma sit, quae ex aequo ab
omnibus conferenda aestimatur. 5. Denique etiam de illa 45
caelesti esca esca autem et delectatio alimenti caelestis
sapientia est, qua vescebantur in paradiso locati; qui erat
indeficiens animae cibus, quem vocavit manna divinus sermo
ita legimus distributionem factam per singulas animas, ut
aequalis fieret divisio. Et collegerunt secundum dispositionem 50
Moysi, qui plurimum et qui minimum, et mensuram fecerunt
gomor, et non abundavit et superfuit ei qui multum, et ei qui
minus non defuit. Unusquisque enim pro numero animarum,
4553 c/. Philo, Quis rer. div. heres 191 (III 44, 413 Wendland)
4648 c/. parad. 1, 6 (p. 267, 16. 17 Sch., fons item Philo); in psalm. 1, 35
(p. 31, 216 Pe.) 48 c/. Exod. 16, 15; Ioh. 6, 30; al. 5153 *Exod.
16, 17. 18
UEK V ZY O BFO PC def. O1O*L

34 viginti]XX UK 35 etom. B 36 dimidia] add. autem
O coeperit B oblationem dare P 37 domino] add. et V PC animabus
VPC, Fp. c. m2, a m amicis Z YOb et om. O 38 illam] eam V
40 dei diii Y et orare UEKV ZYBPC animabus VPC a amicis ZYO
41 pauper] dives Y 42 in om. ZYOb didragmi V illud (1 istud s. l.) P
43 et om. a 44 didragma V 45 extimatur V existimabatur a 47 qui]
que Bp. c.m2 49 factam] sumptam U ut] et (ut . l.) P 50 colli-
gerunt B 51 Moysi] add. is a moisi Ob mensura Oxon. Bodl. 866 fecere O6
52 habundavit U Y, Ba. r. et alt.] uel U nec s. et F nec m et non V
superfluit V qui alt. om. Ob 53 definit Y
qui apud se erat in tabernaculis, collegerunt per singula capita

55 gomor, id est mensuram vini, sicut habet interpraetatio.
6. Est autem mensura sapientiae; quae si supra mensuram
sit, nocet, quia scriptum est: Noli esse multum sapiens, et
Paulus docuit secundum mensuram dari divisionem gratiarum,
cum dicit quia unicuique datur manifestatio spiritus ad utili-
60 tatem, alii sermo sapientiae, alii sermo scientiae [alii fides
sapientiae per spiritum scientiae] secundum eundem spiritum,
alteri fides in eodem spiritu, et 'dividi eam gratiam secundum
voluntatem spiritus'. Quod dividit, aequitatis est, quod autem
secundum voluntatem suam dividit, potestatis, vel quia id
65 velit unicuique conferre, quod profuturum noverit. 7. Gomor
ergo mensura est et mensura vini, quod laetificat cor hominis.
Qui autem nisi sapientiae potus iucunditas cordis est? Hoc
est illud vinum, quod 'miscuit in cratere sapientia et offert
bibendum, ut sumamus nobis sobrietatem et prudentiam',
70 quod ea aequalitate transfundi oportet sensibus et cogi-
tationibus nostris et omnibus motibus, qui intra hanc nostram
sunt domum, ut sciamus posse abundare omnibus, deficere
nulli.
54sqq. *Lev. 16, 16 55 c/. Onomastica Sacra p. 13, 19 Lagarde

(CCL 72 p. 75) 56sq. c/. obit. Theod. 25 57 *Eccle. 7, 17 58 Eph.
4, 7 5963 *I Cor. 12, 79 62 sq. c/. I Cor. 12, 11 65 sq. c/. ad
l. 55 66 Ps. 103, 15 6773 c/. Prov. 9, l. 2. 5. 6
UEKVZY Ob BFO PC def. OWL

54 erant B,Fp.c.m2,C colligerunt B collegere Ob 55 id est
mensuram om. Y sicut] Si etiam Y interpraetatio B 58 secun-
dum om. V dari om. Ob 60 alii pr.] add. quidem per spiritum datur 0
alii oii.] add. autem Ob 60 alii tert. 61 scientiae om. recte Ob Erasm.
61 per spiritum scientiae] add. alii fides V 62 alteri PC, om. cet. alteri
fides in eodem spiritu alii gratia sanitatum in uno spiritu dividit PO
67 qui EKZ Y, Bm2 quid cet. potus bis C iucunditas KOb BOm ioc. cet.
68 in cratera V sapientiae Fa.r. 70 ea] de ZYOb equaliter V
71 nostris] nobis F O moventibus Fp. c.m2 montibus B 72 habundare
UVZYF,Ba. r.
Epist. I (7) 510 7
8. Plenius autem de sanguine Christi intellegitur, cuius

ad gratiam nil minuitur, nihil adiungitur. Et si parum sumas, 75
et si plurimum haurias, eadem perfecta est omnibus mensura
redemptionis.
9. Pascha quoque domini, hoc est agnum, ita patres
epulari iubentur, ut secundum numerum animarum epulentur
suarum, neque plures neque pauciores, neque aliis plus dari, 80
aliis minus, sed secundum animas singulorum, ne aut fortiores
amplius sumant aut infirmiores minus. Gratia enim aequa-
lis singulis dividitur, redemptio dividitur, donum dividitur.
Neque plures oportet esse, ne quis vacuus spei et redemp-
tionis recedat plures sunt, quando aliqui extra numerum 85
sunt, sancti autem numerati sunt omnes, et capilli eorum;
cognovit enim dominus qui sunt ipsius neque pauciores,
ne magnitudine gratiae sit ad recipiendum infirmior. 10. Et
ideo omnes aequalitatem devotionis et fidei deferre praecepit
ad pascha domini, id est ad transitum. Pascha autem est, 90
quando anima inrationabilem deponit passionem, sumit
autem bonam conpassionem, ut 'conpatiatur' Christo et
transitum eius in se suscipiat, ut 'inhabitet in ea et deambulet
et fiat eius deus'. Gratia itaque aequalis per omnes, virtus
autem diversa in singulis. Unusquisque ergo portionem con- 95
petentem suis viribus sumat, ne aut fortior indigeat aut
78 sq. Exod. 12, 3. 4 86 Matth. 10, 30 87 *II Tim. 2, 19

8892 c/. Philo, Quis rer. div. heres 192 (III p. 44, 1316 We.) 92 c/.
Rom. 8, 17 93 sq. c/. I Cor. 6, 16 (Oen. 3, 8 Lev. 26, 12) Ambr. parad.
14, 68 (p. 325, 16326, 18 Sch.) spvr. III 17, 120. 121
UEKVZY O BFO PC def. OW, L (usque ad l. 91 quando)

75 nihil 06Pm nihil adiungitur om. Y adaugetur a 76 pluri-
mum] parum PC omnibus om. Y 78 quoque] autem O hoc om. Ob
79 epularentur U 79sq. suarum epulentur V 86 autem om. a
87 enim] autem U, om. V 88 ne] neque O6 gratia K 89 aequalitate a
praecipit U 90 ad alt. om. B 92 conpassionem] conversationem U
93 in eam O 94 fiet BO dominus Ob 96 ne aut] haud O aut alt.]
haud O
oneretur infirmior. 11. Habes hoc in evangelio, quia merces

aequalis omnibus solvitur in vinea laborantibus, sed pauci
ad bravium, pauci ad coronam perveniunt, pauci dicunt:
100 Beposita est miki corona iustitiae. Alia est enim merces
liberalitatis et gratiae, aliud virtutis stipendium, alia laboris
remuneratio.
12. Ergo didrachmum redemptio est, immo dimidium
didrachmi. Redimit autem nos a morte, redimit a servitute,
105 ne subiecti simus mundo, cui renuntiavimus. Unde dominus
in evangelio dicit ad Petrum, ut 'vadat ad mare et mittat
hamum', in ore piscis inventum staterem sumat et det pro
domino et pro se exigentibus didrachma. Hoc est igitur
didrachma, quod exigebatur secundum legem, sed non debe-
110 bat illud 'filius regis', sed 'alienus'. Quid enim se Christus
redimeret ab hoc mundo, qui venerat, ut 'tolleret peccatum
mundi' ? Quid se a peccato redimeret, qui descenderat, ut
omnibus peccatum dimitteret, quid redimeret a servitute,
qui 'se exinaniverat', ut universis libertatem daret? Quid
115 se redimeret a morte, qui carnem susceperat, ut morte sua
omnibus resurrectionem adquireret? 13. Non utique opus
habuit redemptione redemptor universorum. Sed sicut circum-
97sq. c/. Matth. 20, 9. 10 98sq. c/. I Cor. 9, 24. 25 100 II Tim. 4, 8
(in Luc. VII 220. 221 p. 381, 214 Sch.) 105 renuntiavimus] cf. sacr.
i2,5.8 myst. 2, 5 (p. 17, 2. 11; p. 19, 2. 34; p. 90, 2. 3 Fa.) fug. saec. 8, 45
9, 57 (p. 199, 16sq. 206, 19 Sch.) al. 105108 cf. Matth. 17, 27
110 cf. Matth. 17, 25. 26 lllsq. Ioh. 1, 29 113 cf. Matth. 9, 6 al.
114 cf. Phil. 2, 7 117sq. c/. Luc. 2, 21
UEK VZY O* BFLO PC def. 010*

99 brabium Ba. r. 101 alia PC om. cet. 104 redimit pr.] rede-
mit UFP, Cp. c. nos] add. Christus PC redimit alt.] redemit UBP, Cp. c.
105 nec subiecti sumus V mundo om. PC 106 et om. ttt 107 amum
Ka. c.V et in ore U m inventum] in ventre V detque V det eum O6
108 didragmum PC 111 ut om., tollere V 114 quid ut UEF
116 utique Bml itaque Bm2 117 redemptionem EY sicut om. E ZOb
Epist. I (7) 1014 9
cisionem accepit, ut legem inpleret, et ad baptismum venit,

ut 'inpleret iustitiam', ita etiam didrachma exigentibus solu-
tionem non recusavit, statim staterem pro didrachmo iussit 120
pro se et Petro dari; maluit enim supra legem solvere, quam
id quod erat legis negare. Ostendit autem contra legem
Iudaeos facere, qui ab uno didrachmum exigerent, cum
dimidium didrachmi exigendum Moyses praescripserit. Et
ideo et pro se et pro Petro tamquam singulas drachmas in 125
statere solvi mandavit. Bonus autem census Christi, qui
statere solvitur, quia statera iustitia est, iustitia autem supra
legem ; denique finis legis Christus ad iustitiam omni credenti.
Hic stater in ore piscis invenitur, illius piscis, quem capiunt
piscatores hominum, illius piscis, qui ponderat sermones suos, 130
ut 'igne examinatos' proferat. 14. Hunc staterem nescierunt
Iudaei, quem proditori dederunt. Lex autem dimidium
didrachmi pro redemptione animae exigit, quam drachmam
'deo deputat', quia totum didrachmum vindicare non poterat.
Vix enim in Iudaeo vel portio devotionis poterat investigari. 135
Qui autem verus est liber, verus Hebraeus, totus est dei,
totum quod habet, libertatis est. Nihil habet illius, qui
libertatem recusat dicens: Dilexi dominum meum et uxorem
119 cf. Matth. 3, 15 119sq. cf. Matth. 17, 27 124. 132sq. *Exod.
30, 12. 13 128 Rom. 10, 4 130 Matth. 4, 19 131 cf. Ps. 17, 31
132 proditori] cf. Luc. 22, 5 136144 c/. Philo, Quis rer. div. heres
186 (III p. 43, 211 We.) 138sq. *Exod. 21, 6
UEKVZY 0 BFLO PC def. 010"

120 non om. U sed statim m statim enim U 121 et pro Petro
OPC 124 scripserit Z YO 125 et pr. om. UO pro alt. om. 0 126 qui
om. ZYOb 127 statera] stater Ea.c.m2 128 christus est a
131 nesciere 06 132 dedere O6 133 drachmi V animi Ob 134 quia]
qui ZYOb drachmum V vendicare Qp.c.m2, VY 135 vix inve-
stigari] vel enim invidit vel portionem devotionis non poterat investigare
ZY 136 verus alt. om. B 137 nil O 138 dominnm deum meum Y
et infantes, non abibo liber. Quod non solum ad dominum, sed

140 etiam ad eius refertur infirmitatem, qui se subiecerit mundo,
quod diligat mundum vel mentem suam, id est voov, huius
auctorem voluntatis; nec solum ad uxorem, sed etiam ad
delectationem refertur, quae domesticam, non illam aeternam
curam suscipit. Huic ergo ad limen et ostium suum dominus
145 suus aurem pertundet, ut meminerit sermonis sui, quo servi-
tutem elegit.
15. Et ideo tu, Christiane, istum non imiteris, quia tibi
scriptum est, non ut didrachmi dimidium, si tamen vis per-
fectum esse, deo offeras, sed ut 'omnia tua vendas et des
150 pauperibus' nec ut portionem servitutis mundo reserves, sed
ut totum 'te abneges et domini crucem tollas et sequaris eum'.
16. Cognovimus itaque ideo dimidium didrachmi lege
postulari, quia dimidium generi huiusmodi, id est conversati-
oni saeculari et usui domestico et posteritati reservabatur,
155 quibus necesse erat et 'sortem exsortem', id est 'transmissio-
nis' deputari.
Unde et dominus temptantibus se Pharisaeis subdola
interrogatione, utrum suaderet censum dari Caesari, respondit :
Quid me temptatis, hypocritae? Ostendite mihi nomina census.
144sq. *Exod. 21, 6 148. 152 Exod. 30, 13 148150 Matth.

19, 21 151 c/. Matth. 16, 24 153156 c/. Philo, Quis rer. div. heres
187 (III p. 43, 1214 We.) 157 sq. c/. Matth. 22, 1517 159162
*Matth. 22, 1821
UEKV ZY Ob BFLO PC def. 010*

141 vouv] noyn E (in mg. vouv), V ZYObB NcoyN PC nos** U non
FLOa 144 huic] nunc Y hostium Ob 145 aurem suam V quo]
quod V 147 tu om. Ob ne PC inmiteris KL 150 mundi PC
serves L 151 te ipsum L O 153 postulare F huiusmodi] huius mundi
Y a m (Philo: Tcp TOiooTcp add. servabatur V a 153sq. con-
versatione E Y 155 exsortem EUC exsorte V ex sorte cet. a m (Philo:
xXijpov <SxX-qpov xai a7t07ro(X7taiov) 158 respondens U 159 hipo-
chrite Ob numisma LO.Y p. c, m numisma PC a
Epist. I (7) 1418 11
At illi optulerunt ei denarium, in quo erat imago Caesaris. 160

Ait illis: Eeddite quae sunt Caesaris Caesari et quae sunt dei
deo ostendens illos ita esse inperfectos, qui sibi perfecti
viderentur, ut prius Caesari quam deo solverent ; quibus enim
prior esset cura mundi, ab bis prius solvendum foret, quod
erat mundi. Unde et ait: reddite, id est: 'vos reddite, quae 165
sunt Caesaris, apud quos figura et imago invenitur Caesaris!'
17. Illi ergo hebraei pueri Ananias, Azarias, Misahel, ille
'Danihel sapientior', qui non adoraverunt imaginem regis,
qui non receperunt eam, qui nihil de illa mensa regis accipie-
bant, non tenebantur ad solutionem tributi ; nihil enim eorum, 170
quae sub rege terreno erant, possidebant. Ergo eorum imi-
tatores non solvunt tributum, quibus 'portio deus est'.
Ideo dominus ait reddite, id est 'vos reddite', qui pro-
tulistis imaginem Caesaris, apud quos invenitur! Ego autem
nihil debeo Caesari, quia nihil huius mundi habeo. Venit enim 175
huius mundi princeps et in me inveniet nihil. Nihil debet
Petrus, nihil apostoli mei, quia non sunt de hoc mundo, etsi
in hoc mundo sunt. Ego misi eos in hunc mundum, sed iam
non sunt de hoc mundo, quia mecum sunt supra mundum.'
18. Ergo quod divinae legis est, solvi iubetur, non quod 180
165sq.l73 Matth. 22, 21 167169 cf. Dan. 3, 18 168 Danihel

sapientior] cf. Dan. 5, 12. 14; Ezech. 28, 3 169sq. cf. Dan. 1, 8. 17
172 cf. Deut. 18,2; Thren. 3, 24 (Vulg.; Sept. p. 482, adn. Ziegler) cf.
Rauschen p. lS2sqq. 175sq. *Ioh. 14, 30 177. 179 Ioh. 17, 14 178 *Ioh.
17, 11. 19
UEK V ZY O BFL O PC def. W

160 obtulerunt YBFP a m ei om. B in om. L inmago B
163 videntur B 164 ab iis a 165 id est] et est ideo Ob 166 caesaris
invenitur Ob 167 pueri hebrei Ob annanias BF Azarias] zacarias Y
168 daniel O regis] caesaris L 169 nihil] non aliquid Bodl. 866
173 id est] credo Ob 175 quia] qui PC habeo] debeo Y 176 principes
huius mundi O nihil inveniet U non invenit quicquam Ob 178 in hunc
mundum] in hoc mundo Ob 178 sq. iam non] etiam Ob 180 iubentur
(n 8. l. m2) B
12 Ambrosii Epistularum liber primua
Caesaris. Sed tamen et ipsum perfectus, id est praedicator

evangelii, iam non debeat, qui plus praedicabat. Non debebat
filius dei, non debebat et Petrus in adoptionem a patre
adscitus per gratiam. Sed ne scandalizentur, inquit, vade ad
185 mare et mitte hamum et eum piscem, qui primus ascenderit,
tolle, et aperto ore eius invenies ibi staterem; illum sumens da
his pro me et te. 0 magna mysteria ! Dat dimidium didrachmi,
quod lex iubebat, et non negat, quod legis est, quasi 'factus
ex muliere, factus sub lege'. Factum secundum incarnationem
190 locutus sum, ex muliere secundum sexum; mulier sexus est,
virgo species, sexus generis, virgo integritatis. In quo ergo
venit sub lege, in eo 'factus' est ex muliere, id est in corpore.
Et ideo didrachma solvi iubet pro se et Petro, quia uterque
sub lege generati. Iubet ergo secundum legem solvi, ut eos
195 qui sub lege erant redimeret. 19. Et tamen staterem dari iubet,
quo 'vectes inponerent ori suo', ne ex multiloquio peccatum
admitterent. Et iubet dari in ore piscis repertum, ut agnos-
cerent verbum. Qui enim quod legis est exigebant, cur quod
legis est nesciebant ? Verbum enim dei ignorare non debebant,
200 quia scriptum est: Prope est verbum in ore tuo et in corde tuo.
Totum igitur didrachmum deo solvit, qui saeculo nihil reser-
183 cf. Matth. 16, 17; 17, 25 184187 *Matth. 17, 26 188192
Oal. 4, 4 194 sq. Gal. 4, 5 196 cf. Sir. 28, 28 (25) Prov. 10, 19 200
Rom. 10, 8 (*Deut. 30, 14)
UEKVZY O BFLQ PC def.OW*

181 caesari BF sed] et UEVZYO id est] idem Ob 182 praedi-
cabat (spat. vac. rel.) om. U 183 et om. PC (adop spat. vac. rel. om.)
tionem U 185 amum Ka. c. V 186 tolle i. r. Em2 ibi om. V 186sq.
da eis V, (e i. r.) O dabis KF da iis O6 a m 188 iubeat (a exp.) B
189 factus om. a factum] factus a 190 loquutus Ob 193 didrachmum nt
et pro PC uterque] utrique erant V 196 quo] quod FC quo vectes]
que veteres O 198 exigebant 199 est om. U 199 enim om. U
201 nihil saeculo L O
Epist. I (7) 1821 13
vavit. Deo enim iustitia solvitur, quae est mentis sobrietas,

deo solvitur sermonis custodia, quae est sermonis sobrietas;
corde enim creditur ad iustitiam, ore confessio fit ad salutem.
20. Potest autem et drachma pro veteri testamento 205
accipi, didrachmum pro utriusque testamenti praetio, quia
secundum legem unusquisque per legem redimebatur, qui
autem secundum evangelium redimitur, solvit drachmam
secundum legem, sanguine redimitur Christi secundum gra-
tiam geminam habens redemptionem et devotionis et san- 210
guinis. Nec enim fides sola ad perfectionem satis est, nisi
etiam baptismatis adipiscatur gratiam et sanguinem Christi
redemptus accipiat. Bona ergo drachma, quae deo solvitur.
21. Non est drachma denarius, sed diversum est. Deni-
que in denario imago Caesaris est, in drachma imago dei, 215
quia (monas) unius est dei ad imitationem ipsius : ab uno inci-
pit et in infinitum diffunditur et iterum de infinito numero in
unum quasi in finem omnia revertuntur, quia deus et prin-
cipium et finis omnium est. Unde nec numerum monada, sed ele-
mentum numeri, quibus ea cura est, appellaverunt. Et hoc prop- 220
terea diximus, quia scriptum est: Ego sum A et Q, primus et
202 iustitia] c/. I. 127: statera iustitia 204 Rom. 10, 10 211213
cf. in psaVm. 48, 16 (p. 370, 1926 Pe.) 215 c/. Matth. 22, 1921
216 monas eqs.] cf. Philo, Quis rer. div. heres 187 (III p. 43, 14. 15 We.):
(xovac eix(bv ouoa too (x6vou 7tXt)pou; &eou 216220 c/. ibid. 190 (III
p. 44, 1i We.) 218 sq. 221 sq. Apoc. 22, 13
UEKVZY Ob BFL Q PC def. OW1

204 ore] add. autem U V a 205 et om. O veteri Ep. c.m2,UVZY
vetere cet. 206 didragma O6 praetio B praecio EOb -ptio UKFLQ
pretio cet. 207 per legem om. O6 208 dracmum U
211 neque Ob 213 accipiat] add. salutem U 214 diversus K est
diversum Ob 215 imago dei in dragma V 216 monas swpplevi (cf.
adn. font.) unius] unus ZYOb est om. B dei om. Ob ad mutationem Y
in om. U 217 de finito U 220 appellavere Ob hoc om. a 221 alpha
et o V A. et c0. ZOb
novissimus et : Audi Istrahel, dominus deus tuus dominus unus est.

22. Et tu ergo ad similitudinem domini unus esto adque
idem, non hodie sobrius, cras ebrius, hodie pacificus, crastina
225 die litigiosus, hodie frugi, crastina die incontinens. Mutatur
enim unusquisque morum varietate et fit alter, in quo non
agnoscitur quod fuit, et incipit esse quod non fuit, sui degener.
Grave est enim mutari in peius. Sed sicut est imago in
drachma inmutabilis eundem habitum servans cottidie, videns
230 drachmam adtende imaginem, hoc est videns legem adtende
in lege imaginem dei Christum, quia ipse imago dei invisibilis
et incorruptibilis : luceat tibi velut in speculo legis. Confitere
eum in lege, ut eum in evangelio recognoscas. Si cognovisti
in mandatis, recognosces in operibus.
235 Vale, et si non infructuose didrachmum istud commissum
mihi arbitraris, iterum si quid habes, committere ne dubitaveris.
II ( Maur. 65)
Ambrosius Simpliciano Salutem
1. Motum te cum legeres, significasti mihi, quid sibi
222 *Deut. 6, 4 (Marc. 12, 29) 231 Col. 1, 15

2 Simpliciano] presbyter, ,pater in accipienda gratia tunc episcopi
Ambrosii' (Aug. Conf. VIII 2); cf. fln. huius ep.: nos parentis adfectu
dilige; mortuo Ambrosio successit episcopus Mediolanensis (Paulin. V.A.
46; Oams, Series episc. eccl. cathol. 1873, p. 795); cf. Courcelle pp. 168174:
de Simpliciano et Augustino
UEKVZY 0 BFLO PC def.OW

222 dominus alt.] deus FLO (cf. fid. I 1, 6; parad. 5, 27; in Luc.
VIII 66 X 4) 223 domini] dei F 224 et cras L, Oa.r. ebriosus
Ep. c.m2,Z YOb 226 et fit] ut sit O 227 incipiat 0" deneger ZYB
228 enim est PC sicut est PC si esset Y esto sicut ZFV est sicut cet.
229 servans. Cotidie: interpungunt codd. plerique et a non dist. C 231
ipse] add. est PC 232 legis om. V 234 recognosces UF PC recognosce
LOm recognoscis cet. a 235 non fructuose V ZY B istum U 236 ne]non
F 237 add. Explicit. Item eiusdem ad eundem O6
1 II B III O* 2 salutem] add. II V om. PC a 3 Motum]
Totum PC, Paris. 17363, aUi (cf. Proleg.)
Epist. I (7) 2122; H (65) 13 15
velit quod Moyses post oblatum sacrificium et immolatas

domino salutares hostias dimidiam partem sanguinis in crate- 6
ras miserit, dimidiam autem ad altare effuderit. Sed quid est
quod ipse dubites et a nobis requiras, cum fidei et adqui-
rendae cognitionis divinae gratia totum orbem peragraveris
et cottidianae lectioni nocturnis ac diurnis vicibus omne
vitae huius tempus deputaveris, acri praesertim ingenio etiam 10
intellegibilia conplectens, utpote qui etiam philosophiae libros,
quam a vero sint devii, demonstrare soleas et plerosque tam
inanes esse, ut prius scribentum in suis scriptis sermo quam
vita eorum defecerit.
2. Tamen quia conlatio sermonis, ut pecuniae, magno est 15
usui adque ea maximus in commune emolumentum negotia-
tionis profectus paratur, quod mirabilis sit ista sanguinis
divisio, reticere non queo. Pars enim eius moralem sapientiae
disciplinam videtur significare, pars mysticam. Illa quae in
crateras mittitur, moralis est, haec quae ad altare effunditur, 20
mystica, eo quod divino munere et adspiratione quadam
humanis infundatur mentibus, ut convenientia et fidei plena
de deo sentiant. 3. Denique qui locuti sunt de eius maiestate
et de caelestibus vel apostoli vel sancti prophetae, nonnisi ex
revelatione divina demonstrata sibi loqui ausi sunt. Unde 25
Paulus et 'raptum se in paradisum et audisse se verba quae
46 c/. Exod. 24, 5. 6 614 c/. Courcelle p. 171, not. 4; O. Lazzati

pp. 1015 1721 c/. Philo, Quis rer. div. heres 182 (III p. 42, 16
We.) 26sq. II Cor. 12, 4
UEK VZY 0 BFL O PC def.

5sq. cratera 0 6 diffuderit 0 sed (s. l.)] si P 8 gratiae ZY
9 ac diurnis om. U 11 libri Ob 12 tam om. B 13 ut] et V prius]
add. esse Z scribentium FLOPC scribendum Ua.c.,B 15 eorum
sermonum Ob 15sq. est usui] aestu sui E ZY 16 ea om. V
eam LO eo Ob 17 quod] que ZYOb quam m 18 eius om. ObPC
sapientiam Y 20 haec] nec Y funditur P 21 aspiratio Va. c. quae-
dam V 22 infundantur V 23 loquuti Ob 25 divina PC om. cet.
26 et Paulus U se alt. om. V Y BFLO archana verba LO
non licet homini loqui' in epistula sua testificatus est, Stepha-

nus quoque 'vidit caelos apertos et Iesum ad dexteram dei
stantem et David propheta vidit sedentem. Nam de Moyse
30 quid loquar, de quo dicit scriptura quod non surrexit amplius
propheta in Istrahel sicut Moyses, qui scivit dominum facie ad
faciem, in omnibus signis et prodigiis, quae fecit in terra
Aegypti.
4. Mystica ergo deo libatur, qui splendore divinae sapien-
35 tiae, cuius pater et genitor est, inflammat animae vigorem ac
mentem inluminat. 'Sapientia autem dei Christus', 'in cuius
pectore recumbebat' Iohannes, ut de principali illo secretoque
sapientiae hausisse divina proderetur mysteria. Denique ipse
conscius muneris hoc scripsit, qui sibi quod acceperat vindi-
40 care et suo adsignare ingenio reformidabat. Sed et ipse
dominus dicebat apostolis os suum aperiens : Accipite spiritum
sanctum, quo declaravit se esse qui Moysi dixerat : Ego aperiam
os tuum et instruam te, quid debeas loqui. Ergo haec sapientia
divina, 'inenarrabilis', 'inpermixta adque incorrupta', sancto-
45 rum animis sui infundit gratiam et cognitionem revelat, ut
speculentur eius gloriam.
28sq. *Act. 7, 56 et 55 29 c/. Ps. 38, 2; 140, 3; 109, 1 3033

*Rom. 10, 10 3436 c/. Philo, l. c. 184 (III p. 42, 1015 We.)
36 c/. I Cor. 1, 24 36sq. c/. Ioh. 13, 2325; 21, 20 41sq. Ioh. 20, 22
42 sq. *Exod. 4, 12 44 inenarrabilis] c/. Sap. 17, 1 c/. Philo, l. c. 183
(III p. 42, 6 We.)
UEKVZY O BFL O PC def. OlO

27 licent U 28 sq. stantem ad dext. dei Ob 29 David] Esaias a
Bodl. 866 deinde Ob 30 dicit orn. Ob surrexerit C 31 scivit (gyvco)]
uidit EVZYOa 34 dei Z Y libat Z libati Y libantur Va.
36 christus est ZY 37 recombebat Ob 38 haurisse U hausi se B
prodideretur E prodentur Ob 39 acceperat] ceperat L O acciperat
Ba. c.m2 39 sq. vendicare ZY a 40 et alt. om. U 42 quo] quod V Z YOb
moysi qui Ob 43 quid] quod B 45 infudit Y et om. LO 46 gloriam]
gratiam Y
Epist. II (65) 38 17
5. IUa autem moralis sapientiae disciplina est, quae mit-

titur in crateras et ex illis percipitur adque hauritur. Crateres
igitur sensuum receptacula, crateres oculi sunt duo, aures sunt,
nares sunt, os quoque et aliae partes convenientes muneri. 50
Oculi enim visum recipiunt et ministrant, auditum aures,
odorem nares, ora gustatum, et cetera. In istos crateres ver-
bum illud, in quo est principatus sacerdotii vel prophetiae,
effundit sanguinis sui partes, ut vivificet adque animet in-
rationabiles portiones et faciat rationabiles. 6. Denique ubi 55
legis divinae praecepta enumeravit adque adnuntiavit populo,
theoriam postea intellegibilis illius arcae testimonii vel cande-
labri vel thymiamatis locuturus immolavit hostias et libavit
sanguinis partem infundens altaribus sacris, partem autem
infudit crateribus. 60
7. Fit ergo divisio mysticae illius, hoc est divinae mora-
lisque sapientiae. Aoyo? enim divisor est animarum adque
virtutum. A6yo<; autem verbum dei validum et acutum quod
pertransit et penetrat usque ad divisionem animae, virtutes
quoque distinguit et dividit, cuius minister Moyses divisione 65
sanguinis virtutum genera distinxit. 8. Et quia nihil prae
4855 cf. Philo, l.c. 184185 (III p. 42, 1543, 1 We.) 55sq.
c/. Exod. 24, 3 57 sq. c/. Exod. 25, 10 (9)sqq.; 25, 31 (30)sqq.; 30, lsqq.
58 sq. c/. Exod. 24, 5. 6 63 sq. *Hebr. 4, 12
UEKV ZY Ob BFLO PC def.O1O*

48. 49. crateres] cratere V 49 igitur sunt U sensuum] add. sunt Z
50 os] omnes Ob 52 crateras UKV ZYObPC am 53 vel om. V
54 effudit UO b partem O adque animet] animetque Ob 55 ubique
L, Oa. c. 56 divinae om. EK m divina F numeravit U V Z YOba adque]
et Ob 57 postea] add. de constructione Z arche PC testimonium PC
58 tymiamaterii F m tymiamatis EB thimiamathis Ob loquuturus Ob
ligavit U 59 affundens m 60 infundens m 62. 63 AOrOC
UEB AOFOC LO AQTQ.C (logos 8.1.) PC spat. vac. 0 aotoc V Y divisio
UOb est om. LO 63 autem om. V 64 et] ac F m 65 distinguit]
diffundit adstinguit V
ceteris in lege nisi Christi adventus adnuntiatur adque eius

praefiguratur passio, vide ne ista sit 'hostia salutaris', quam
verbum deus in semetipso optulit adque in suo immolavit
70 corpore, quod primo moralem in evangelio, sed etiam in lege
docuit disciplinam, et in sua patientia adque in ipso actu et
opere monstravit, tamquam in crateras ita in mores nostros
sensusque transfundens velut substantiam quandam et vita-
lia ipsa sapientiae, quibus mentes hominum vivificavit ad
75 virtutis seminarium et instituta pietatis, deinde accedens ad
altare effudit hostiae suae sanguinem.
9. Itaque sive ita haec accipias, pius, ut arbitror, sensus
est, sive secundum Solomonem velis, concurrit aeque, ut quia
sanguinem misit in crateras Moyses propheta, cognoscas
80 ipsum esse sanguinem, de quo scriptum est quia sapientia
miscuit in cratera vinum suum, dicens ut 'relinquerent in-
sipientiam et quaererent sapientiam'. Hauritur ergo de cratere
sapientia, hauritur disciplina, hauritur intellectus, hauritur
correctio, hauritur vitae emendatio, hauritur morum et con-
85 siliorum temperatio, pietatis gratia, virtutis incrementum,
fons ubertatis. 10. Quod vero ad altare effundit sanguinem,
intellegas licet ablutionem mundi, remissionem omnium pecca-
torum. Etenim sanguinem illum ad altare quasi hostiam
effundit ad multorum exhaurienda peccata. Agnus enim hostia
68 c/. Exod. 24, 5 80sq. *Prov. 9, 1. 2 81sq. cf. Prov. 9, 3. 6

87 sq. Matth. 26, 28 89 Hebr. 9, 28
UEKVZY Ob BFLQ PC def. 010*

67 adventus christi PC 69 obtulit BF, Vat. 280 70 primum V
in alt. om. Ob 71 ipso] suo Ob (1 ipso s. l.) P 72 in mores] minores Y
72 sq. sensusque nostros Ob 74 ipsa om. Ob 77 haec ita 06 78 aeque]
aquae Za. c., Y 79 in crateres Avrantic. 62 80 sanguinem de om. Y
81 cratera U (Sept.) cratere suo Vat. 280 cratere cet. a m (cf.fid.I98J
82 cratera U 86 effudit PCOb sanguinem] add. ut BFLOP sangui-
nes Y 87 intelligere a abolutionem Y 88 hostia FLO hostias V
89 effudit ObPC effunditur V multa V
Epist. II (65) 810; III (67) 12 19
est, sed agnus non inrationabilis naturae, sed divinae poten- 90

tiae, de quo dictum est : Ecce agnus dei, ecce qui tollit peccatum
mundi. Non solum enim mundavit sanguine delicta univer-
sorum, sed etiam divina potestate donavit. An non tibi
videtur effudisse sanguinem suum, de cuius latere supra
ipsum passionis altare aqua cucurrit et sanguis ? 95
Vale et nos parentis adfectu dilige, ut facis !
III (Maur. 67)

1. Quantus sit unusquisque in suo munere, exemplo
debet esse lectio, quae iure te movit, quod Moyses ille, quo
nemo praesentius deum vidit neque surrexit amplius in Istrahel 5
propheta, qui deum facie ad faciem sicut Moyses videret, ille
qui 'quadraginta diebus cum deo iugiter et noctibus fuit', cum
legem acciperet in monte, ille inquam, cui deus 'dabat quos
loqueretur sermones', invenitur magis Aaron fratris consilium
quam suum probasse. Fuit ergo quisquam hominum Moyse 10
prudentior et instructior? Atqui ipsum Aaron postea cum
Maria circa Aethiopissae personam legimus errasse. 2. Sed
hoc ipsum diligenter discute, ubi Moyses scientia praepon-
deret, ubi Aaron consilio, Moyses magnus propheta, qui de
91 sq. Ioh. 1, 29 94 sq. c/. Ioh. 19, 34

4sq. c/. Num. 12, 8 5sq. *Deut. 34, 10 c/. epist. II (65), 3 (I 2, 3)
7sq. cf. ibid. 34, 28 8sq. c/. Exod. 4, 12 9sq. c/. Lev. 10, 1620
(infra U. 22sqq.) Hsq. c/. Num. 12, 110
U EK VZY 0 BFL O PC def. OlOa
90 est om. C 91 peccata UBFLO 92 sq. universorum delicta
LO 96 facis] add. contuli B add. Explicit. Item eiusdem ad eundem O6
lUL EKVBLO cap. JH Z UU.OFP 2 salutem om. VPC a
7 et noctibus iugiter cum domino m 9 alloqueretur O fratris
11 Aaron om. F 11 adque U a at quia ZY atqui (. l. i. certe) PC
aliquis B 12 ut (s. l. m2) legimus F 13 hoc om. 0B 14 magnus
moses U
Ambrosius X 3
15 Christo dixit sicut me : ipsum audietis, et de quo ipse dominus

ait : Si Moysen et prophetas non audiunt, nec si quis ex mortuis
ad illos abierit, credent. Ergo in causa prophetiae praefertur
Moyses sicut propheta, ubi autem causa et munus et officium
sacerdotii est, praefertur Aaron sicut sacerdos.
20 Tractemus ergo ipsum locum.
3. Immolatus erat 'hircus pro peccato' et oblatus in
holocaustum. Quaesivit eum postea Moyses et conbustus erat.
Et iratus est Moyses ad filios Aaron Eleazar et Ithamar qui
superfuerant dicens: Quare non manducastis quod pro peccato
25 in loco sancto? Quoniam quidem sancta sanctorum sunt, hoc
(dedit) vobis manducare, ut auferatis peccatum synagogae; et
'intus manducandum esse, sicut mihi praeceptum esf ait. Cum
ergo iratum eum vidisset Aaron, placide respondit ei : Si hodie
optulerint pro peccato suo holocausta sua contra dominum et,
30 acciderint mihi talia, manducabo quod pro peccato hodie optule-
runt, numquid placebit domino ? Et audivit Moyses et placuit illi.
4. Quid ista significent consideremus. Nihil peccare
solius est dei, emendare sapientis est et corrigere erratum et
15 Act. 3, 22 (Deut. 18, 15) 16sq. *Luc. 16, 31 cum 16, 30 21 c/.
Lev. 10, 16 2227 *Lev. 10, 1618 2831 *Lev. 10, 19. 20
30 acciderint mihi talia] scil. mors filiorum Nadab et Abiud; cf. infra 8:
Lev. 10, 1. 2 3235 cf. Philo, De fuga et inv. 157: t Se aEvlrreTai
cxeirTeov SuaeupeTov tout6 fe (III p. 144, 3. 4 We.)
UEKVZY O BFLO PC def.OW

16 audient V neque V 17 abierint EKVObBLO, Fa. c. ierit U
18 minus La.c.m2, Oa. c. munus (om. et) causa V 22 eum] enim C
fuerat F m 23 hyt(h m2)amar U thamar B 24 quod] add. obla-
tum est a 24 sq. in loco sancto quod pro peccato V peccato] add. immo-
latum est m, add. erat PC 25 hec Ob 26 dedit addidi SScoxe Sept. dedi m
data Avrant. 62 manducare] add. convenit Us. l. offeratis PC et om. O6
27 mihi om. Ob ait om. B Ut cum PC 28 eum] esse V 29 optulerint
EU ZY om. Ob obtul. cet. contra] coram corr. B dno B 30 accede-
rint E 30 sq. obtulerunt hodie m optulerint E 31 placebo Z Y
32 considerem Y 33 emendare autem U
Epist. III (67) 25 21
paenitentiam gerere peccati. Id tamen est difficile in hac vita

hominum. Quid enim tam rarum, quam ut invenias virum, 35
qui se ipsum coarguat et factum condemnet suum? Rara
itaque confessio de peccato, rara paenitentia, rara in homini-
bus verbi eius adsertio. Repugnat enim natura, repugnat
verecundia, natura, quia omnes sub peccato, et qui carnem
gerit, culpae obnoxius est. Ergo repugnat natura carnis et 40
inlecebra saeculi innocentiae integritatique. Repugnat etiam
verecundia, quia erubescit unusquisque propriam culpam fateri,
dum praesentia magis quam futura cogitat. 5. Studebat
autem Moyses peccati vacuam repperire animam, ut exuvias
erroris deponeret et nuda culpae sine ullo sui pudore dis- 45
cederet. Sed non invenit, quia cito impetus inrationabilis
praevenit et flamma quaedam celerrimi motus animam de-
pascitur adque exurit eius innocentiam. Praeponderant enim
futuris praesentia et violenta moderatis et plura paucioribus
et iocunda seriis et asperis mollia et tristibus laeta et in- 50
lecebrosa rigidioribus et praepropera tardioribus. Velox enim
est iniquitas, quae ad nocendum occasiones suggerit, quia
veloces pedes eius ad effundendum sanguinem, lenta autem
35 sq. cf. paenit. II 10, 96 (p. 201, 40 sq. Fa.) 38 c/. Rom. 7, 23
39 Rom. 3, 9 4349 cf. Philo, o. c. 158/159: kvKOuSaZz yotp 7tp6? t>v
7rap6vTo>v (III p. 144, 611 We.) 51sq. cf. ibid. 159: 7roXii 8h to
Sixeiv (III p. 144, 12. 13 We.) 53 Rom. 3, 15 (Ps. 13, 3) 53sq. c/.
Philo, o. c. 159: iaTaXuivov 8k ^ u-eTavoia (III p. 144, 11. 12 We.)
UEKV ZY O BFLO PC def.OÔ*

34 paenitentiam agere FLO 37 sq. est in hominibus V 40 ob-
nixius LO 42 confiteri C 43 stupebat a 46 quia om. Ob ratio-
nabilis Z Y 47 preveniet V 47 sq. depascit PC 49 paucioribus]
potioribus m 50 iocunta Ob seruis (i 8.1.) LO seuis Y seris Ob
61 ridigioribus C tardoribus B 52 occasione K occasionem Y
53 autem] enim F
22 Ambrosii Epiatularum liber primus
virtus omnis et diuturna cunctatrix ante iudicat et adorienda

55 incipit. Ita mens boni speculatrix consiliorum suorum est
priusque examinat, quid decorum adque honestum, iniquitas
vero opere cogitationi antevertit. Pigra igitur et verecunda
est paenitentia, quia premitur et revocatur praesentium
pudore ; solis enim intendit futuris, quorum spes sera, tardior
60 fructus et ideo petitio ipsa tardior. 6. Inter haec spei et
virtutis molimina praecurrit inpudentia et specie praesentium
paenitentia excluditur et tamquam exuritur adfectus eius et
huiusmodi aboletur in vitiis. Quaerit eam lex et non invenit;
ambusta est enim fervore et fumo iniquitatis. Et indignatio
65 quaedam legis movetur: Dicit Moyses devorandam fuisse
paenitentiam in sanctis sanctorum, sacerdotes quasi segniores
increpat. Respondit Aaron providum debere esse iudicium
sacerdotale, nec facile malesanae conscientiae committendum
id muneris, ne fiat deterior error priore. Vase enim faetido
70 vel oleum vel vinum facile corrumpitur ac deterioratur.
57sq. c/. Philo o.c. 159: (3paSu t) (xeTavoia (III p. 144, 12 We.)
6065 c/. Lev. 10, 16 (l. 61 inpudentia = hircus; l. 63 lex = Moyses)
6567 c/. Lev. 10, 17. 18 (l. 66 paenitentiam = t6 7tepi t>)? ap(/.aTta?^
6770 c/. Lev. 10, 19 (paenii. II 11, 104 p. 204, 4052 Fa.) c/. Philo
o. c. 159: (x-}) y&p &n.Tpsrciv Tpatpijvai (III p. 145, 1. 2 We.)
UEK VZY Ob BFL O PC def. OW
55 incipit codd. a inspicit m bona (a ex i) Bp. c.m2 56 prius-

quam V a prius (om. -que Ob) 57 opere] per ZYOb operae o. r. F
cogitationem KV ZY, Bp. c., Ob a pigrae F 58 praemitur KF a
praemium Y 60 petitor LO 62 tamq aqua Ob eius] e B 63 in.
vitiis VObPC B a intuitus m inquit Y inuitus cet. 66 seniores VZB
seuiores Y 67 increpabat V providendum B, Fa. r., LO 68 malg
sane Ob 69 deterior errorpriore C error priore deterior m error deterior
priore cet. vasa Ba. c.m2
Epist. IH (67) 59 23
7. Quomodo autem poterat, ubi ignis alienus erat, peccatum

exuri, et hoc sub conspectu domini, cui et occulta sunt
cognita ? Numquid potest placere domino, si quis, cum adhuc
versetur in iniquitatibus et iniustitiam corde inclusam teneat,
dicat se agere paenitentiam ? Simile est ac si quis aeger sanum 75
simulet; magis aegrotabit, quia nihil ei prodesse potest simu-
latio sanitatis, cum verbo adumbretur, non ullo fulciatur
subsidio virtutis.
8. Ignis itaque alienus est libido, ignis alienus est omne
iniustae incendium cupiditatis, ignis est omnis ardor avaritiae. 80
Hoc igni nemo mundatur, sed exuritur. Nam ubi iste alienus
est ignis, si quis in conspectu se offerat domini, ignis eum
caelestis absumit sicut Abiud et Nadab, quos exussit ignis
caelestis pariter cum his, quae pro peccato sacris fuerant
oblata altaribus. Qui ergo vult mundare peccatum suum, 85
ignem a se removeat alienum, illi soli igni se offerat, qui cul-
pam, non hominem exurit.
9. Qui sit iste ignis, audi dicentem quia Iesus 'baptizat
in spiritu sancto et igni'. Hic est ignis, qui siccavit 'aemorrousae
7376 c/. Philo, o. c. 160: Tcp 8k t& a<pavvj yvc*>pi!xa (xaXXov yap,
&c, looce, voa-f)aei (III p. 145, 48 We.) 8185 c/. Lev. 10, 1. 2
88 sq. Matth. 3, 11 89 sq. Matth. 9, 20
UEKVZY 0 BFLO PC def. 010*

71 autem] enim V 74 in om. Ob iustitiam U corde UEZY BPC a m
in corde cet. inclusa tenemus Y 75 se sanum K V a m 76 aegro-
tauit E 77 adumbraetur B nonnullo EK, Fa. r., L Qa. c. non *ullo B
et nullo U 78 virtutis subsidio m 79 libido est alt. om. U est alt.]
add. tibi Ob 80 ignis] add. alienus V a m 81 igne (e ex i) Bp. c. m2, Ob
81 sq. alienus est ignis PC ignis (ignis iste Z) alienus est cet. 82 eum]
enim C 83 assumit YLO abiuth UV abiut B, LOa. c., PC (nadab et
abiut) exurit Ob 84 his] iis a m 86 illi soli illi Ob se igni U 88 quis
(s 8.1.) U PC baptizavit B 89 ignis om. U ille ignis (add. audi dicen-
tem: c/. l. 88) C aemorrousae KF, (r pr. exp.) U aemorousae E emo-
rouse PC emorrouse (o alt. 8.1.) V aemorusae L emorro*se (u eras.) Z
haemorr (h) oissae a m emoroidam Ob mulierem Y
90 per XII annos' sanguinem profluentem. Hic est qui peccatum

Zacchaei abstulit 'dicentis quod dimidium bonorum suorum
daret pauperibus, et si cui quicquam abstulit, redderet
quadruplum'. Hic est ignis qui abstersit culpam latronis;
ignis enim consumens est, qui dixit ei: Hodie mecum eris in
95 paradiso. Illos itaque sanavit, in quibus simplicem et puram
repperit confessionem, nihil malignum, nihil fraudulentum.
10. Denique Iudas ad remedium pervenire non potuit, cum
diceret: Peccavi, quod tradiderim sanguinem iustum, quia
alienum ignem volvebat in pectore suo, qui eum inflammavit
100 ad laqueum. Indignus enim remedio fuit, quia non intimo
mentis conversus ingemuit et sedulo gessit paenitentiam.
Tantae enim pietatis est dominus Iesus, ut et ipsi donaret
veniam, si Christi expectasset misericordiam.
11. Hanc ergo culpam sacerdotes non auferunt neque
105 peccatum eius, qui in dolo se offert et adhuc in studio delin-
quendi est. Non enim possunt epulari in eo, quod plenum
fraudis et serpentis interius cicatricis est. Cibus enim sacer-
dotis est in peccatorum remissione, unde ait 'princeps sacer-
dotum' : Meus cibus est ut faciam voluntatem patris mei qui
110 in caelis est. Quae est voluntas dei nisi ea: Gum conversus
9193 Luc. 19, 8 94 Hebr. 12, 29 (Deut. 4, 24; 9, 3) 94 sq.

Luc. 23, 43 98 *Matth. 27, 4 100 cf. Matth. 27, 5 108 sq. princeps
sacerdotum] c/. I Petr. 5, 4 109 sq. *Ioh. 4, 34 + (patris est) Matth. 7, 21
llOsq. *Is. 30, 15
UEK, V (def. a 1. 105 et adhucj, Z Y O BFL O PC def. 010*

90 XII UObFLO duodecim cet. sanguine 0 91 zacchei KP
Zachaei E B zachei cet. 92 reddere F 96 reperit F,KU a.c.ml,xn
reperiit V fraudolentum Ba. c.m2 97 poterat C 98 tradiderit Ob
quia] qui EU a 99 ignem alienum PC 100 in intimo m 101 et]
nec m 102 et om. Ob 104 auferant ZYOb 105 et adhuc epist.
IIII 11 studia virtutum om. (folio iam in exemplari amisso) V 108 re-
missione peccatorum ObBLO 108sq. sacerdotum] add. christus U m
110 caelis FLO caelo cet. a
Epist. III (67) 914 26
ingemueris, tunc salvus eris? In illo ergo subdolo cibus nullus

est; denique nec ipse epulandi suavitatem capere potest, in
quo non sincera et pura conscientia est. Amaritudo enim
fraudis epulandi suavitatem obducit nec permittit mala con-
scientia, ut reficiat et pascat obnoxium animum paenitentia. 115
12. Ideo ergo talis adfectus, talis petitio, talis paenitentia non
est usui aut voluptati sacerdotibus, meritoque hircus ille, qui
pro peccato oblatus est in holocaustum, quia non fuit sincera
hostia, exustus est, quia in eius sacrificio ignis alienus repertus
est. Non est itaque conplacitum et acceptum sacrificium deo; 120
non est enim acceptum, nisi quod fuerit in divitiis sinceritatis
et veritatis probatum.
13. Ideo et alibi legis duos hircos, 'unum in quo sors
domini, alterum transmissionis' , illum in quo sors domini,
offerri adque immolari pro peccato, illum vero in quo sors 125
transmissionis, dimitti in desertum, ut accipiat populi iniqui-
tates vel alicuius peccatoris. Sicut enim 'duo sunt in agro et
unus eorum adsumitur, alius derelinquitur', ita duo sunt
hirci, unus, qui ad sacrificium est utilis, alius, qui in desertum
dimittitur. Hic nulli usui neque edendus neque epulandus 130
sacerdotum filiis. Sicut enim ex his, quae alimentorum sunt,
quod bonum est, editur, quod inutile aut malum, proicitur,
ita et bona opera epulatoria dicimus, quae sint usui. 14. Non
117120 c/. Lev. 10, 16 120 Ps. 50, 19 121 sq. I Cor. 5, 8
123127 *Lev. 16, 710 127sq. *Matth. 24, 40 (Luc. 17, 36)
UEKZY Ob BFLO PC def. FCW
111 tunc om. Ea. c. m2 nullus cibus Ob 117 voluptatis
EFL Oa r., K voluntatis U voluntati ZYOb 119 exutus Ka.c.m2
hustus U 121 sq. fuerit ante probatum P 124 alterum
domini alt. om. C 128 eorum om. Ea. c. m2 adsumetur U BFLOPC m
alius UZCPCY a et alius cet. derelinquetur UBFLQPC m sunt duo
UEZYOBPC um 130 epulandus] add. est F m, add. a UEKZYOb a
131 enim om. Z YOb ex iis Ob a m 133 quae] quia m sunt K a m
usui (te s. u pr.) P esui (i u s. e) C in esu Ob sui U esui (aesui E)
cet. a m
placebit ergo domino, si manducet sacerdos sacrificium, in

135 quo fraus sit oblationis, non sedulae confessionis sinceritas.
Et ideo hircus iste in desertum dimittendus est, ubi erraverunt
patres nostri ; erraverunt in eo et non potuerunt ad resurrec-
, tionis terram pervenire, sed interiit a terra memoria eorum.
Denique quae sint epulatoria opera audi: Et erunt sabbata
140 terrae vobis escae. Epulatoria enim et refectoria requies in
deo, quae facit animi tranquillitatem.
Unde et nos iam in sermone requiescamus. Vale, et
nos, ut diligis, dilige, quia nos te diligimus.
IIII (Maur. 27)
Ambrosius Irenaeo Salutem
1. Moveri te significasti mihi eo quod legeris : Abominanda

apud Aegyptios immolemus deo. Sed habuisti quo istud sol-
5 veres, quia in Genesi scriptum est quod 'Aegyptii pastorem
pecorum abominabantur', non utique propter hominem, sed
136138 c/. Hebr. 3, 811 (Ps. 94, 911) 138 *Ps. 108, 15
139 sq. *Lev. 25, 6
2 Irenaeo] alii clericum putant fuisse eccl. Mediolanensis; cf. epist.
VI (28) 2. 3. 7; sed ibid. 8 'filius'; epist. LXIII (73) 1; J. E. Palanque,
Deux correspondants de S. Ambroise Orontien et Irenee, Mevue des Ojtudes
Latines XI, Paris 1933, pp. 153163, centurionem; sed neutrum liquet
3sq. *Exod. 8, 26 cf. Philo De fuga et inv. 18 (III p. 114,1 We.) 5sq.
cf. Oen. 46, 34
UEKZY O BFLO PC def. 70W

138 a terra] aeterna ZOb 140 esca U 141 domino U 142 iam
U etiam cet. a m 143 quia et L O diligimus] add. explicit ad Simpli-
cianum U Explicit. Item eiusdem ad eundem V Ob, add. contuli B
1 IIH om.UYC .VI. 0 2 Ireneo UEKBL Hireneo ZP
Hyreneo O6 FC Hirroneo Y salutem om. PC a 3 eo om. FL
4 immolamus Fp. c. immolabimus domino C, (l lemus s. labimus) P istud]
studio U 6 peccorum UKF
Epist. III (67) 14; HII (27) 13 27
propter pecora, illi enim aratro terram invertebant. Abraham

autem et Iacob et postea Moyses, David pastores fuerunt
regalem quandam in hoc munere disciplinam induentes.
2. Oderant ergo Aegyptii inmaculata sacrificia, id est per- 10
fecta studia virtutum et plena disciplinae. Quod ergo vitiosi
oderunt, hoc apud bonos sincerum ac pium est. Opus vir-
tutis detestatur luxuriosus, helluo refugit. Aegyptium itaque
corpus, quod inlecebras diligit, aversatur animae virtutes,
abominatur imperium, refugit virtutum disciplinas et omnia 15
opera, quae huiusmodi sunt.
3. Quae ergo Aegyptius refugit, Aegyptius ille et non
homo, haec tu amplectere, qui habes humanitatis scientiam.
Illa autem declina, quae illi secuntur adque eligunt, quoniam
duo sibi ista congruere non possunt, prudentia et insipientia. 20
Itaque sicut his quae in quodam censu inprudentiae adque
intemperantiae sunt, abdicat se prudentia, abdicat continen-
tia, ita eorum exsors omnis insipiens est adque incontinens,
quae in bonis adque in hereditate sapientis viri sunt et con-
tinentis. 25
1016 c/. Philo o. c. 18. 19 (III p. 114, 27 We.): TeXeia yc*p *<*l
6t(xco(/.a lepsta 6 xaXoxaya&i? sTatpo? 19 sq. cf. ibid. 14 (III p. 112, 23
We.): e^&pov <puost mxtSeta d7raiSeucrâ
UEK, V (inde a l. 11 et plenaj, Z Y Ob BFL O PC def. 010*
7 peccora UF abraam U Y habraham LZ 8 et david PC m
davit O6 9 quendam B 10 inmaculata U ((x(0(xa Philo) immolata
cet. a ttl 12 hoc] add. ergo Ob aput B 12 sq. virtutes U (al xara
4peTa; 7tpaei? Philo) 13 luxoriosus B elluo P heluo O6 aegyptium
EBOPC aegyptum UF aegyptius KVZY Ob a (helluo refugit Aeg.)
(t6 cpiXo7ta&s? AbfbKtiov |3SsXXuTTeTat acj(xa Philo) itaque U m ita
cet. a 14 adversatur V Z Y PC a 16 in huiusmodi PC 17 refugit
Aegyptius (alt.) om. U 18 qui habes om., scientia Ob habes post
scientiam V 19 secuntur UKZYOPC sequuntur cet. adque]
at C et Ob 20 sibi duo a sibi om. U 21 itaque] ita BFOPC, add.
si quis V his] iis Ob a m prudentiae EBFLO sunt inprudentiae V
22 temperantiae V insipientiae intemperantiae Y addicat F 23 exors
EBQ inpiens U
4. Denique sanctae illae tali coniugio Lia et Rachel, una

'laboriosa', altera 'adspiratio fortis', refugientes non generis
necessitudinem, sed morum discrepantiam, cum 'viri exerciti'
Iacob sermone edoctae essent quod vellet discedere, ut Laban
30 et nliorum eius invidiam declinaret adque ignaviam, respon-
derunt: Numquid est nobis portio aut hereditas in domo patris
nostri? Non sicut alienae aestimamur ei? Vendidit enim nos
et devoravit praetium nostrum. Ecce primum quia ignavus et
invidus 'laboriosam' et 'disciplinae tenacem' alienat a se ac
35 defugit seseque cupit separare, quoniam eas oneri esse cernit
sibi et putat se lucrum fecisse, quod alienavit eas et hoc
esse suum praetium iudicat eumque fructum voluptatis suae.
5. Nunc audiamus quomodo quae habet virtus, non
habeat ignavia; aiunt enim: Omnes divitiae et gloria, quam
40 tulit deus patri nostro, nobis erit et filiis nostris. Merito deo
arbitro dicunt esse sublata, quia ipse est auctor bonorum,
cuius gratia ignavi exuuntur, quia decorem hereditatis divinae
26sqq. c/. Oen. 29, 2128 2644 c/. Philo, o. c. 1517 (III
p. 112, 24113, 13 We.): TO*po xal cpcovr)v at acnc7)Tocal 8uvau.ei? Sv al
<piXapeToi ûjâi xX7)povou.ouaiv 26sq. Lia = laboriosa c/. Hieron. Hebr.
nom. 8, Lag. p. 68, 7 CCL 72 Philo, Migr. Abrah. 145 (p. 296, 14 We.):
>t07ric5aa Rachel = adspiratio fortis hic tantum; videns principatum: Iac.
II 5, 25 (p. 46, 21 Sch.) videns principium: Hieron. o. c. Lag. pp. 70, 25;
104,17; 138,2 CCL 72; paai? PeP7)Xcbaeco? : Philo, Congr. erud. gr. 25
(p. 77, 15. 16 We.); Lag., Onom. sacr. graeca 174, 94; 194, 18 28 exer-
citi] scil. Iacob c/. Philo o. c. 4 (III p. 111, 4 We.): aax7)T7)? 3133
*Oen. 31, 14. 15 34 laboriosam tenacem] c/. ad 1. 26 39 sq. *Gen.
31, 16
UEKV ZY 0 BFLO PC def.OÔ2

26 illae sanctae L O Liae Fa. r., Lp. c. 28 exercicii C exercitii P
exercitati (ta a. l.) ObB exercitio Fp. r. 29 discere L, Ba. c. m2
32 non] nam Ep. c. m2 num Z YObPC et non Va nonne (ne s. l. ml) U m
33 primus Ob 33sq. ignavos et invidos U 34 disciphnam V atque V
35 defuit BL honeri B 36 et alt. om. m 37 indicat (om. eumquej V
38 quae] se Y 39 habet U C ignavia] vitium Y ignaviam Ba. r.
gloriam F 40 deus] add. nostri V 41 dico U 42 eximitur Y
Epist. IIII (27) 47 29
capere inprobi adque infirmi non queunt, succedit autem

intentus et spiritum in se fortis habens. Quis autem fortis
nisi solus deus, qui omnia coercet et regit ? 6. His ergo debetur 45
hereditas dei. Unde et Esaias dicit: Est hereditas credentibus
in domino. Et pulchre ait est hereditas; ipsa enim sola here-
ditas est, alia non est. Neque enim caecus thensaurus here-
ditas est neque caduca omnia hereditatis habent commodum ;
sola est illa hereditas, in quibus est portio deus. Unde sanctus 50
domini dicit : Portio mea dominus, et alibi : Heres factus sum
testimoniorum tuorum. Vides quae possideat iustus, mandata
dei, oracula eius, praecepta eius. In his dives est, his pas-
citur, in his 'delectatur quasi in omnibus divitiis'. 7. Haec
ergo possidentes Lia et Rachel patrias opes non requirebant, 66
in quibus erat pecunia adultera, inrationabilis species et
spiritalis expers vigoris. Denique quasi divites et liberae non
eum divitem, sed egentem arbitrabantur. Omnis enim bona-
rum et liberalium consors disciplinarum neminem insipien-
tium divitem putat, sed inopem adque egenum, abiectum quo- 60
que, etsi regalibus divitiis affluat et superbus auro suam
iactet potentiam.
46 sq. *Is. 54, 17 48 c/. Philo, o. c. 19 (III 114, 8 We.): 6 7tXouto?, oux
6 Tu<pX6? 51 *Thren. 3, 24 (Vvlg.; Sept. p. 482, adn. Ziegler) 51 sq.
*Ps. 118, 111 54 *Ps. 118, 14 56 pecunia adultera inrationabilis
species] c/. Philo, o. c. 19 (III p. 114, 9 We.): v6u.ia(xa xtpSf)Xov . . . aûxov
5762 Denique potentiam] ibid. 16 (III p. 113, 68 We.): eXeii&epai
yap . . . xav (JaaiXecov 7toXuxpuacov Tuxa? u7tepPaXXcoaiv
UEK VZY 0 BFL O PC def. OW

43 succedunt Y 44 autem eras. K 45 cohercet B his] iis 06
46 isaias UOPG, (om. et) Ob 47 in dominum U 48 alia] aliena
VOb alia non est om. Y caecis Z 50 illis Ob unde et PC
51 dominus] deus V heres] hereditas B 62 tuorum om. B 53 sq. in
his pascitur EOb m 55 opes patrias m 56 erat om. Ba. c.m2
57 spiritualis LOZY a specialis Ob 58 arbitrantur B 61 suo
EZYO
8. Fugienda igitur est talium societas, etsi aliqua generis

copulentur necessitudine. Noxiae sunt enim conversationes
65 cum insipientibus et inficiunt sobriam mentem ac decolorant,
quia sicut adhaerens sancto sanctus eris, ita cum perverso
perversus eris. Frequenter enim accidit, ut quis contra pro-
positum suum intemperantem audiens, cum velit ipse con-
tinentiae disciplinam tenere, fuco insipientiae coloretur, meri-
70 toque contrariae sibi sunt et repugnantes disciplina adque
insolentia. 9. Unde cum 'vir exercitatus' earum sententiam
quaereret, vocem emittunt probatae iam diuturno exercitio
virtutis : Numquid est nobis portio aut hercditas in domo patris
nostri ? id est : Consulis nos, utrum velimus ab eo recedere ?
75 Quasi vero non cognoveris quod nullam habeamus cupiditatem
eius societatis, neque nos dulcis pluribus saecularium divi-
tiarum cupiditas teneat aut laetitia luxuriae! Haec sunt,
quae nos misera, aliena nobis duximus, haec sunt, quae plena
inopiae adque egestatis arbitramur. 10. Adiciunt etiam causam
80 secessionis, quia veram gloriam et boni thensauri copias amisit
6471 Noxiae insolentia] ibid. 14 (III p. 112, 2124 We.)

66sq. *Ps. 17, 26. 27 71 exercitatus] c/. ad l. 28 72sq. probatae
virtutis] c/. Philo, o. c. 15 (III p. 112, 24 We.): al ao-X7)Tixal Suvauei<;
73sq. *Oen. 31, 14 7981 causam secessionis amisit Laban] c/. ibid.
20 (III p. 114, 10 We.): 7rpoa7)x6vTco? ouv a7roSpaoeTai t6v tov detcov
aya&cov <4uiT0)(0V
UEKV ZY O BFLO PC def.OW

63 est igitur m etiamsi m qua m 64 noxuae U enim sunt K
enim om. L 65 ac] et V decolerent Ba. c. m2 67 ut om. B
68 intemperantem] vituperantem Y velit] veluti Bp. c.m2 69 tenere
(add. t s. l.) B fusco O6 71 sq. sententia quereretur Y 75 quasi]
quia si Z Y vero om. Ob non U a m nos cet. vero non] non nos <?
76 nos om. V 76 sq. cupiditas divitiarum 06 77 aut] ut U luxuriae
laetitia m luxoriae Ba. c.m2 78 misera] add. ac U m, et ZY PC
miseria a nobis aliena U m diximus V, Ba. c.m2 hae U 79 adierunt Y
etiam] ergo E ZYOb 80 successionis a thensauri B (exp. n)
Epist. IIII (27) 812 31
Laban, in quibus nascimur: Vigor datus est mentis et bona

moneta imaginis dei et similitudinis, quam spiritalem mone-
tam amisit, qui splendida magis saeculi elegit quam vera et
utilia vitae suae, quorum decor expertem divinorum bonorum
praeterit, quoniam ille, quae putat pulchra, in his se fallit 85
ipsum et decipit. Unde audi eius verba et iudica! 11. Secutus
sanctum Iacob et filias suas, ne forte apud eas suorum vitio-
rum repperiret aliquid et revocandi ad se haberet auctoritatem,
coarguens iustum, cum ratione esset redargutus et nihil re-
spondere ac referre posset, quo eum deberet tenere: Si ad- 90
nuntiasses, inquit, mihi, emisissem te. In quo prodidit, quid
iustus fugerit, ne eum prosequeretur, ne deduceret, ne tali
comitatu stipatus procederet. Primum quod multorum domi-
norum mancipio se subicere non debuit, ut ab eo tamquam
servulus dimitteretur, deinde quia 'vir exercitio intentus' et 95
quaerens veram viam ad virtutem persequi non hominem
deductorem, sed oracula quaesivit caelestia, quae me, inquit,
hinc praeceperunt abire et nunc comitantur viantem. 12. Sed
81 sq. bona moneta] ibid. 19 (III p. 114, 9 We.): ouSev . . . v6(xio-(za

xtpS7)Xov 82 imaginis dei eqs.] cf. Oen. 1, 26 83 splendida . . . sae-
culi] cf. Philo, o. c. 44 (III p. 119, 11 We.): t<x? tou (3Eou Xa(x7rp6-n)Ta?
84 sq. expertem eqs.] cf. supra ad U. 7981 cf. Philo, o. c. 20 (IIIp. 114, 11
We.): ev oT< erepov atnarai, SiapaXXcov eauTov XeXi)&ev 86 cf. Oen.
31, 23 90104 Si adnuntiasses haec sunt quae ego fugi] Philo, o. c.
2022 (III p. 114, 12115, 7 We.): e7retSav 97) - el tx\rf)rx^<i H0i,
a7reaTs!.Xa av ae raOV botIv 5>v evexa (puyi)v e|3ouXeuaa 90sq. *Oen.
31, 27 95 cf. ad l. 28
UEKVZY O BFLO PC def.OÔ*

81 nascimur] maximus V a nascuntur Y cum nascimur PC 82
quam O quia cet. 82 sq. spiritalem monetam amisit V Y O a spiritalis
moneta ; amisit (add. autem V) cet. 83 qui K O, AvrarU. 62 quia cet.
85 in iis a m 86 et decipit ipsum V iudicia VFLOPC a 88 reperiret
Y a m repperit et L 89 quo arguens PC 90 ferre Y 91 mihi]
audis Y 92 fugerit] fuerit C 95 di mitteretur ZYBCP vis exer-
titio U 98 hinc om. YO committentur B
quomodo me dimisisses ? An cum laetitia tua, quae plena est

100 maestitudinis, cum tympanis scilicet adque organis inmoderata
modulantibus et sonis tibiarum suavibus insuavia resultan-
tibus, sonis dissonis, crepitibus discrepantibus, vocibus mutis,
cymbalis animam ferientibus ? His me delectari posse credidi-
sti, his revocari? Haec sunt, quae ego fugi, nec vereor ver-
105 borum tuorum invidiam. Fugi, ne me talia sequerentur, ne
quid de tuis accipiens abirem'.
13. Non enim talibus deductoribus ad ecclesiam Christi
pervenitur, ad quam tendebat Iacob, ut eo deduceret popu-
lorum copias, inveheret nationum divitias, posteritatem in-
110 funderet, fugiens umbras inanium rerum, praeferens insen-
sibilibus simulacris virtutum spirantem decorem, plausibilibus
praeponens seria. Vides enim quemadmodum convivia gen-
tiles adornent, festa adnuntient. Sed ea piis mentibus in-
festiora sunt, quia his plerique decipiuntur, dulcibus capi-
115 untur epulis, capiuntur saltantium choris, dum ieiunia nostra
fugiunt, dum ea sibi aspera putant, dum corpori noxia et
molesta arbitrantur.
14. An opinatus es quia aurum tuum desiderarem ? Sed
non habes aurum igni examinatum, quo iusti probantur. An
120 quia argentum cuperem? Sed non habes argentum, qui non
99sq. *Oen. 31, 27 111 simulacris] c/. Oen. 31, 34 119 *Apoc.
3,18 120sq. cf. Ps. 11, 7
UEKVZY O BFLO PC def.OÔ*

99 inquit me PC dimisisset Y an cum] auctum U 100 inmoderate P C
101 in sua via Z Y 102 vicibusa mutis UK multis cet. a ((xet<x xtu7tcov
iX6yo>v Philop. 115,4) 107 Christi] dei FL OPC 109 divitia L 110 um-
bram V a 111 virtutem V 112 videns.Fconiugia06 113 ea piis] aequis U
113sq. infestiosa U 114 his] iis a m decipiuntur] add. qui capiuntur U
115 epulis capiuntur (alt.) om. Ka. c.m2, V 116 corpora U, Ba. c.m2
117 molestia Ba. c. 118 an] add. putas et V desiderem Ob 119 igne
ObUa. c.mlP igni] igitur a
Epist. IHI (27) 1216 33
habes splendorem alloquii caelestis. Sed fortasse speravi quod

adiceres mihi ad obsequium servulos tuos ? Ego vero liberos
quaero, fugio servos peccati. Sed forte comites itineris et
duces viarum necessarii fuerunt? Utinam sequi possent!
Ego illis monstrarem domini vias. Sed qui deum nescitis, vias 125
eius quomodo novistis ? Vias eius ingrediuntur electi domino.
Non quicumque eas intrant, sed tamen nemo excluditur.
15. Sequatur qui paratus est, ingrediatur viam, quae ducit
ad Mesopotamiam, ut qui eam petit, per aquas transeat,
aquas Tigris adque Eufratae, 'fortitudinis' adque 'iustitiae', 130
per lacrimas paenitentiae, baptismum gratiae. In ea est via
'exercitus' dei; omnes enim, qui sunt in ecclesia, 'deo mUi-
tant'. In ea est grex ille insignis diversarum virtutum, quem
Iacob sibi elegit. Omnis enim sine signo anima indocta et
inerudita est, disciplinarum nescia, quae autem insignita, 135
eadem dives operum et gratiarum opima. 16. Ad eam qui
venit, iratum fratrem reconciliet prius. Ad eam qui venit,
Sicimam, praetiosam illam et actuosam inhabitet virtutum
officinam, ubi laesae castitatis gravis ultio. Ad eam qui venit,
129 c/. Oen. 31, 18: Mesopotamiam 130 c/. Philo, Leg. Alleg.
I 63. 69. 72 (I p. 77, 514; p. 79, 68; p. 80, 6. 7 Co.): Ttypn;, Eu<ppA-
T7)e = avSpeta, Sixatoouv7) (p. 77, 13) aliter p. 79, 6-8: Ttypi? = oxocppo-
auv7) 132sq. c/. II Tim. 2, 4 133sq. c/. Oen. 31, 1013 134sq. c/.
Philo, De fuga et inv. 9 (III p. 112, 13 We.) cf. Oen. 30, 42 135 sq.
ibid. 10 (p. 112, 68) 137 c/. Oen. 32, 35; 33, 4 138 c/. Oen. 33, 18;
c/. ad l. 147 139 c/. Oen. 34, 2531
UEKVZY O BFLO PC deJ.OÔ*

121 eloquii PCOb 122 adiceris EKBFL addiceres ZY adduceres
Ob ad om. V vero] nolo a 125 vias-nescitis om. Y deum] dominum KZ
126 novistis] scitis PC eius alt. om. ZY a domino V a 127 intrant
eas m 128 quia B (a exp.) 130 tygris Ob adque pr.] et V eufrates
V Z eufratis PC eufrate ObB 131 et baptismum PC via] virtus via V
virtus a 132 omnis B sunt] sibi a 135 erudita Ob 138 siccimam
VL sichimam ObPC a 139 gravis est m
140 luctetur cum deo, ut ad imitationem eius se exerceat, ad

humilitatem Christi et passiones eius congrediatur, tollat
crucem suam et Christum sequatur. Denique bonus congressor
non aemulatur, non inflatur, immo etiam benedicit congredien-
tem sibi tali munere.
145 17. Sequamur ergo sanctum Iacob et vias eius, ut per-
veniamus ad eas passiones, ad eas congressiones, perveniamus
ad 'umerum', perveniamus ad 'patientiam', matrem fidelium,
et ad patrem Isac, id est 'iucunditatis' capacem, 'laetitiae'
redundantem. Ubi iam 'patientia', ibi 'laetitia', quia 'post
160 tribulationes patientia', patientia autem probationem operatur,
in qua est 'spes, de qua non confundimur', quoniam qui non
fuerit confusus crucem Christi nec Christus confundetur in eo.
Vale, fili, et non erubescas patrem interrogare, qui non
erubescis in passionibus Christi gloriari.
140 c/. Oen. 32, 2430 141 sq. Matth. 16, 24 143 I Cor. 13, 4
143 sq. c/. Oen. 32, 29 147 umerum] scil. Sichem c/. Hieron. Onomast.
nr. 10, 22 Lag.; Ambr. Abr. I 2, 5; II 3, 8 (pp. 505, 4. 5; 570, 7. 8 Sch.)
Ioseph 3, 9 (p. 77, 7 Sch.); Patr. 3, 11 p. 130, 20. 21 Sch.; sed int. IV 4, 16
(p. 278, 14. 15 Sch.): Sicima i. q. ascendens patientiam] scil. Kebeccam
c/. Philo, De fuga et inv. 24 (III p. 115, 19. 20 We.) Ambr. epist. 63, 100
lac. II 4, 14 (p. 41, 1. 2 Sch.) Isaac. 1, 1 (p. 642, 4. 5 Sch.); ibid. 4, 18
(p. 655, 9 Sch.) Onom. graec. 179, 26 Lag. 148 Isac i. e. iocunditas c/.
Ambr. Isaac 1, 1: risus, laetitia (p. 642, 911 Sch.); ibid. 3, 7 (p. 647,
3. 4 Sch.); al.; Onom. graec. nr. 177, 77; Hieron. Onom. nr. 7, 15 Lag.
149151 Rom. 6, 35 151 sq. c/. Marc. 8, 38 154 Oal. 6, 14
UEKVZY Ob BFLO PC de/. 010a

140 cum domino PC ut om. Ob 141 passionis Ob 142 sequa-
tur christum a 145 ergo 146 eas pr. om. Va.c.m2 146 congre-
gationes Y 147 humerum (cum ed. Som) m (cf. supra adn. font.) murum
codd. 148 isach Ob iucunditatis UKOb ioc. cet. letitia V latine Ob
149 pacienciam (om. ibi) C, (in mg. parendi et r = require !) P ibi] ubi L O
151 non pr. om. U confundemur U confunditur Ob 152 cruce L 153
vade Y patrem] fratrem tuum C 154 gloriari] add. contuli BFO, finit
liber I Incipit II U, add. Explicit. item eiusdem ad eundem . VTTT a. r.,
VH p. r. O
Epist. nn (27) 1617; V (4) 12 35
V (Maur. 4)
Ambrosius Felici Salutem

1. Etsi habitu corporis minus valebam, tamen ubi sermo-
nem unanimi mihi pectoris tui legi, non mediocrem sumpsi ad
convalescendum gratiam, quasi quodam tui adloquii poleio 6
refotus, simul quia celebrem utrique nostrum adnuntiasti
diem adfore, quo suscepisti summi gubernacula sacerdotii, de
quo ante momentum cum fratre nostro Bassiano loquebar.
Ortus enim sermo de basilicae, quam condidit apostolorum
nomine dedicatione, dedit huic sermoni viam ; siquidem signi- 10
ficabat quod sedulo tuae quaereret sanctitatis praesentiam.
2. Tum ego nostris fabulis intexui diem natalis tui, qui foret
in exordio ipso Kalendarum Novembrium, eumque, si non
fallerer, adpropinquasse et crastina celebrandum die, unde
posthac non excusaturum. Promisi ergo de te, quoniam et 15
tibi id de me licet, promisi illi, exegi mihi; praesumptum enim
habeo quod adfuturus sis, quia debes adesse. Non ergo te
magis meum promissum tenebit quam tuum institutum, qui id
2 Felici] scil. Comensi episcopo (cf. 7); cf. Martyrolog. Roman.

pridie Id. lul. 5 adloquii poleio] c/. Cic. Fam. XVT 23 pulegio mihi tui
sermonis utendum est 8 Bassiano] scil. Laudunensi episcopo (cf. Ep. 42
initio et 42, 14; Oesta Conc. Aquil. 76; Martyrolog. Roman. XIV Kal. Febr.)
EKVZY CO1 BFLO PC def. UO2

1 V] om. YOC cap. V Z XXI O1 2 salutem om. OWPC a
3 habitu (habi s. l.) V in abitu PC corporis habitu E ZYObO1 4 uni-
animis V unanimis O601 5 convalescendam V alloquii tui PC polegio
ObO1 puleio Kp. c. m3, m poloio Y pulegio a poleio cet. 7 guberna-
cula summi m sacerdotii gubernacula V 8 bassiliano B 11 quaereret
tuae PC 12 ergo ObO1 intextui nostris fab. C nostris intexui fab. P
13 ipso om. V 14 falleret 0601 a diem Y 15 post hec C non om. B
ego a 16 de] eo E id de me et tibi V id de me licet] ideo malediceret
(-cet Y) ZY 16 promissi C exegit C 17 adesse] de se B 18 meum
om.V qui id] quid KVOb 01
Ambrosius X 4
in animum indueris, ut quod oportet facias. Advertis itaque

20 quia non tam promissi audax quam tui conscius fratri spo-
pondi. Veni igitur, ne duos sacerdotes redarguas, te qui non
adfueris, me qui tam facile promiserim.
3. Natalem autem tuum prosequemur nostris orationibus,
et tu nostri in tuis votis non obliviscaris. Te noster spiritus
25 comitabitur, tu quoque cum ingredieris secundum tabernacu-
lum, quod dicitur sancta sanctorum, facito nostro more, ut nos
quoque tecum inducas. Cum spiritu adoles aureum illud
thymiamaterium, nos ne intermiseris. Ipsum est enim quod in
secundo tabernaculo est, de quo plena sapientiae oratio tua
30 sicut incensum dirigitur ad caelestia. 4. Ibi 'arca testamenti
undique auro tecta', id est doctrina Christi, doctrina 'sapien-
tiae dei'. Ibi dolium aureum habens manna, receptaculum
scilicet spiritalis alimonias et divinae promptuarium cogni-
tionis. Ibi virga Aaron, insigne sacerdotalis gratiae: aruerat
35 ante, sed in Christo refloruit. Ibi 'cherubin super tabulas
testamenti', lectionis cognitio sacrae. Ibi propitiatorium,
supra quod in excelsis deus verbum est, imago invisibilis dei,
quod tibi dicit : Loquar tecum de super propitiatorium de medio
duorum cherubin. Sic enim loquitur nobiscum, ut nos eius
25sq. Hebr. 9, 3 27sq. Hebr. 9, 4 29sq. Ps. 140, 2 30sq. 32.

34Hebr. 9, 4 31 sq. c/. I Cor. 1, 24 3537 Hebr. 9, 5 37 Col. 1, 15
38 sq. *Exod. 25, 22
EKV ZY ObO1 BFLO PC def. UO2

19 induaris ZY induxeris 06Ol ut] aut ObO1 20 promisi
ZYOO1BFC frater V 22 adfueris] fueris F OPC et me V a m
promiseram V promisserim B 23 prosequimur Ob 24 nostri V
25 ingrederis EV ZBLO 27 inducas cum spiritu. Adolens V a aureum]
autem (t ex t ml) Bodl. 866 28 ty(ti)miamaterium codd. thymiamate-
rion a intermisserim B est om. F 30 dirigatur ZYObO1 33 spiri-
talis scilicet V spiritualis ZY 33 sq. agnitionis V 35 cherubim EKV
37 deus] dns i.r. O 38 propitiatorio V 39 cherubim EKV ZYPC
sicut EK, Fa. c., V
Epist. V (4) 26 37
sermonem intellegamus, vel quia non mundana, sed intellegi- 40

bilia loquitur, sicut ait: Aperiam in parabolis os meum. Ubi
enim Christus, ibi omnia, ibi doctrina eius, ibi peccatorum
remissio, ibi gratia, ibi separatio mortuorum ac viventium.
5. Et Aaron quidem semel stetit in medio eorum, obiciens
se, ne mors transiret ad viventium agmina a funeribus mor- 45
tuorum. Hic autem quasi verbum semper stat in singulis,
quem nos non videmus, intra nos separans rationabiles vir-
tutes a cadaveribus passionum letalium et pestilentium cogi-
tationum. Hic stat quasi qui in hunc mundum venerit, ut acu-
leum mortis hebetaret, devoratorium eius obstrueret, viventi- 50
bus aeternitatem gratiae daret, defunctis resurrectionem con-
cederet.
6. Huic tu 'militas bonam militiam', huius 'depositum
custodis', huius pecuniam faeneras, secundum quod scriptum
est : Faenerabis gentibus. Bonum faenus spiritalis gratiae, quod 55
veniens dominus 'cum usuris' exiget, et cum te bene dispen-
sasse invenerit, dabit tibi plura pro paucioribus eritque mihi
fructus dulcissimus, quod meum in te iudicium conprobabitur,
ordinatio non repraehendetur, quam accepisti per inpositionem
41 Matth. 13, 35 4446 c/. Num. 16, 47. 48 44*9 c/. Philo,
Quis rer. div. heres 201 (III p. 46, 310 We.): &au(zdco xal t6v . . . tsp6v
X6yov d7r6 tW dvoatcov ol Ts&vir)xacnv 7tp6? dX7)&eiav Xoyto-(/.Sv 4953
c/. I Cor. 15, 55. 56; in psalm. 118, 18, 12 p. 403, 9; epist. XLVIII (66), 6;
XXXI (44), 7 50 devoratorium] c/. Is. 25, 8 epist. XXXI (44), 7; epist.
XLVIII (66), 6 I Cor. 15, 54 53sq. I Tim. 1, 18 6, 20 55 Deut. 15, 6
56 c/. Matth. 25, 27 57 c/. Matth. 25, 2123 59 sq. II Tim. 1, 6
EKV ZY O*O1 BFLO PC def.UO*

40 sermones 06Ol 42 sq. remissio peccatorum ZYObO1 44 semel]
sepe 0601 46 semper om. L 47 rationales Z 48 laetalium EF
49 stat] e ad B qui om. EY 49 sq. acculeum V 50 haebetaret K
habitaret BFa. c. m2 hebitaret Bp. c. obstrueretet PC 51sq. conde-
ret Fa. c., LOPC 56 bene te K haec te bene ObO1 56sq. dispen-
sare ObO1 59 repraehendetur Z YL OP m reprehenditur cet. a
60 manuum mearum et benedictionem in nomine domini Iesu.

Fac ergo bonum opus, ut in illo die mercedem invenias, et
ego in te et tu in me requiescamus.
7. 'Multa messis' Christi, sed 'pauci operarii', et difficile
repperiuntur, qui adiuvent. Verum hoc vetus, sed potens est
65 dominus, qui mittat operarios in messem suam. Certe in illo
ordine Comensium iam plerique coeperunt credere magisterio
tuo et doctrina tua verbum dei receperunt. Sed qui dedit
credentes, et adiutores dabit, quo et tibi excusandi auferatur
necessitas, quod serius nos inviseris, et mihi crebrior tuae
70 praesentiae refundatur gratia.
Vale et nos dilige, ut facis !
VI (Maur. 28)

1. Pythagoricum mandatum in aliquorum scriptis prae-
dicare invenimus, quod ille discipulos suos communem adque
5 usitatam populo prohibuerit ingredi viam. Sed hoc unde
61 II Tim. 4, 5 + I Tim. 3, 1 II Tim. 4, 8 6365 Matth. 9,

37. 38 64sq. potens est d.] II Tim. 1, 12
2 Irenaeo] c/. ad. epist. IIII (27) 35 cf. Philo, Quod omn. prob.
liber 2 (VI p. 1, 711 Co. Re.): t6v (xev o5v Tcov no&ayopsCo>v Tai?
Xe(o<p6poi? u^) (3aSietv oSoi? (cum fontibus ibid. indicatis)
EKVZY 0O1 BFLO PC def.UO*

60 manum K domini nostri V 61 ut om. Y 64 reperiuntur
K ZYF am inveniuntur VObO1 65 dominus qui] deus ut Bodl. 866
mittet Y 66 cumensium K conmensium (n ex m) F cum mensium V
comessium Z Y quo messium 0b01 67 reciperunt B 68 excussandi L
69 viseris Z invisieris Ba.c.m2 71 facis] add. contuli BFLO, add.
Explicit. Item eiusdem ad eundem. XXII. 0b01
UEKVZYObBFLOPC def.OÔ2
lVIom.CY cap. VI Z VII (ex VIII) Obp.c. 2 ireneo EK hireneo
UZPC hyreneo V Ob yreneo Y salutem om. PC a 3 pytagoricum ZG
phytag. V P pyctagorium Y philagoricum C pith. Ob 5 viam ingredi
Ob unde hoc Ob
Epist. V (4) 67; VI (28) 12 39
adsumpserit, non est incognitum. Nam cum ex populo Iudaeo-

rum, ut plerique arbitrantur, genus duxerit, ex eius disciplina
derivavit etiam magisterii praeoepta meritoque 'magnus' apud
phUosophos habitus aequalem, ut aiunt, vix repperit.
Legerat itaque in Exodo Moysi divino praeceptum esse 10
oraculo: Solve calciamentum pedum tuorum, id etiam prae-
ceptum Iesu Nave, videlicet ut detritae et popularis viae
deponeret pulverem, qui viam domini ambulare desiderarent.
Legerat praeceptum eidem Moysi, ut montem cum sacerdoti-
bus ascenderet, populus autem deorsum staret. Separavit 15
igitur sacerdotes a populo et postea ipsum Moysen intra
nubem introire praecepit.
2. Vides divisiones: Nihil in sacerdotibus plebeium re-
quiri, nihil populare, nihil commune cum studio adque usu
et moribus inconditae multitudinis. Sobriam a turbis gravi- 20
tatem, seriam vitam, singulare pondus dignitas sibi vindicat
sacerdotalis. Quomodo enim potest observariapopulo, quinihil
habet secretum a populo, dispar a multitudine ? Quid enim in
te miretur, si sua in te recognoscat, si nihil in te aspiciat,
quod ultra se inveniat, si, quae in se erubescit, in te, quem 25
6sq. c/. Clem. Alex. Strom. I 14, 62, 2 (II p. 39, 19. 20 Stdhlin):
Supio; ^ Tiipto? . . . xaTa to6? TtXetoToo? . . . (3ap(3apov t6 yevo? 7sq.
c/. Clem. Alex. Strom. I 22, 150, 3 (ex Aristobulo: II p. 93, 9 Stahlin):
7toXXa tSv 7tap' f)(xiv (xeTev"px? tt)v eauToO Soy(XaTO7roitav ; c/. Euseb.
Praep. Evang. IX6,8e XIII 12, 4 (I p. 493, 17. 18 et II p. 191, 13 Mras)
8 magnua] c/. Clem. Alex. Strom. I 21, 107, 5 (II p. 69, 12 Stdhlin); Euseb.
Praep. Evang. XIV 5, 2 (II p. 269, 9 Mras) 11 *Exod. 3, 5 12 c/.
Ios. 5, 16 1417 c/. Exod. 24, 1315
UEKVZY 0 BFLO PC def. 010*

6 nam] nec Y 7 et ex Ob eius i. r. F. huius L 8 dirivavit ULO
9 aequale K vix] vis K reperit Ka. c. UY 10 mosi U Moysi eras. B
esse om. U 11 id] id est C 13 desiderant Ba. c. m2 14 eidem prae-
ceptum EZYOb idem F mosi U 15 seorsum L m 16 mosen U
tl vendicat V ZYObQP a 22 observare Y 24 meretur Y nil
FLOPC 25 quae] quod O
reverendum arbitratur, offendat? 3. Supergrediamur igitur

plebeias opiniones et strata quaedam gregalis conversationis ac
detritae viae orbitas declinemus, vulgaris semitae solum, quam
currit ille, cuius vita levior cursore, de quo dicitur : Transivit et
30 non vidit. Sed quaeramus nobis viam inaccessam sermonibus in-
solentium, inviam operibus inperitorum, quam nullus macu-
losus deterat, maculosus scilicet ignaviae suae sordibus et
fimo iniquitatis oblitus tenebrisque et parietinis quibusdam
animae ruinosus, qui nullam virtutis suavitatem gustaverit, aut
35 certe limis eam spectandam magis quam directo adfectu et
aperto sinu mentis suscipiendam arbitratus sit, et quod pleri-
que amant, qui sibi faceti adque urbani videntur pulchritudinem
sapientiae in dedecus versutiae transfigurantes veram non
intuens gratiam tamquam in nocte positus non credit in die
40 viventibus, quia de numero Themanorum et Sabaeorum est
deficientium et avertentium se a veritate, de quibus dicit Iob :
Videte vias Themanorum et semitas Sabaeorum, quia con-
fusionem incident qui in civitatibus et divitiis spem habent.
Ita et vos insurrexistis in me sine misericordia ; unde viso
45 vulnere meo timete.
2640 c/. Philo o. c. 35 (VI p. 2, 29 Co.Re.): S61txq &yeXatoo<;
U7repxu<JiavTe? Toi? ev 7)(ji.epa ^Saiv 29 sq. *Iob 9, 25 33 tene-
bris . . . parietinis] c/. Cic. Fam. IV 3, 2 40 sq. Themanorum . . . aver-
tentium se a ver.] c/. Bar. 3, 22. 23 4245 *Iob 6, 1921
UEKVZY Ob BFLO PC def. OW
26 offendit U 27 et om. U regalis V a ac om. U a et Ob
28 declinemus ac a m solum] add. declinemus alt. V qua V 29 levior]
add. est Km2 cursore U ZYLOPC, Kp. c. m3 (eXa<pp6Tepot; 6p(XO(/ic>>?)
cursori cet. 30 non om. Ka. c. m2 inaccensam Ba. c. (n alt. exp.)
31 quam om. U 33 fimo Pa. c. (u s. i),ed.Eom. fumo cet. a m
35 limia (videlicet oculis)] bonis O6 limes (e ex i m2) F, C (1 e s. a alt., Ob)
remis (1 ri s. re) PC 36 quod] quam a 39 intuentes BL O 40 sabaorum
ZBE saluorum Y 42 sabaorum E ZYObBF, C (cf. I. 40) 42sq. qui
in confusionem incidunt LO 43 et in divitiis U et om. V 44 inre-
surrexistis B (re exp.) visis B 44 sq. viso vulnere meo] in se vulnere
in eo Y 45 meo] modo Ob
Epist. VI (28) 25 *1
4. Has igitur devias semitas declinantium et illum defi-

cientium pulverem, qui propter suam adpetentiam ceciderunt
saepe in deserto, derelinquamus. Convertamur autem et
sequamur sapientiae viam, quam non calcaverunt filii glori-
ficantium se et iactantium, interitio ignorat, mors nescit, quia 50
deus direxit eam, abyssus dixit 'non est in me', mare dixit
'non est mecum' ! Sed si quaeris viam sapientiae et disciplinae,
colere deum adque ei subditum esse sapientia est, abstinere
autem a peccatis disciplina est. 5. Quid igitur nobis cum istius
saeculi via, in qua est temptatio? Immo ipsa vita hominis 56
temptatio est et exilior quam sermo fabularum: 'habitare in
luteis domibus', dies et noctes in lucris ponere et de lucris
semper cogitare 'et sicut mercennarius' diurnam mercedem
quaerere adque, ut cicadas aiunt, aura quadam pasci cupi-
ditatum, vere 'sicut cicadas', quia de die in diem vivunt, 60
questu rumpuntur suo. Quid enim sunt aliud homines nullius
ponderis, nullius disciplinae, nisi ut videantur sicut cicadae
ad mortem nati diurnam, strepentes magis quam loquentes,
qui sub ardore ferventium cupiditatum se mulceant cantu sibi
47sq. c/. ICor. 10, 510 49sq. *Iob 28, 8 50sq. c/. Iob 28, 22. 23
51sq. *Iob 28, 14 53sq. *Iob 28, 28 55sq. *Iob 7, 1 56 *Iob 7, 6
56sq. *Iob 4, 19 58 Iob 7, 2 60 c/. Philo o. c. 8 (VI p. 3, 7sq. Co.
Re.) : xa-9-aTOp api epaal Toix; TTTiya? Tpe<po(jtivou? (cf. alios fontes ibid.
indic.) 61 c/. Vergil. Oeorg. III 328: et cantu querulae rumpent arbusta
cicadae; 'questu rumpuntur suo' variam lectionem supponere videtur, for-
sitan 'rumpentur busta cicadae' ?
UEKVZY O BFLO PC def.OW

46 sq. deficientium] declinantium L 47 ad penitentiam U
50 iactantium] add. quam m interitio (^) dbrcoXeia) U m recte, interio B
interitus a interior cet. 51 dilexit V 53 subditus U 54 istius] est
Ba. c. (exp.) 57 domibus luteis LO 58 mercennarios BU m 59 aiunt
om. L O 59sq. cupiditatium Fa. c., U 60 cicades PC 61 quaestu
BF questuque Vu qui estu P suo om. C aliud sunt VZYm
62 cicadas Ua. c. ml, LO cicades Up. c., F PC 63 nasci (1 ti s. sci) C
64 freventium B
42 Ambrosii Epistularum liber primus, liber secundua
65 noxio statimque occidant nullum fructum ferentes, nihil

habentes gratiae? Horum igitur viae noxiae tortuosaeque
serpentium, qui venenato lapsu corporis sese trahunt adque
'in spiram' nequitiae sese colligunt, erigere non queunt ad
caelestia.
70 6. Ingrediamur autem portas domini, portas iustitiae,
'quas iustus qui fuerit ingressus, confitetur domino'! Sed
haec paucorum ingressio. Unde dominus ait quia angusta
porta et arta est via quae ducit ad vitam, et pauci sunt qui
inveniunt eam. Lata autem porta et spatiosa via, qua multi
75 gradiuntur, ad mortem dirigit et viatores suos eo ducit. 7. Sit
ergo via nostra angustior, virtus exuberantior, trames pressior,
fides sublimior, callis artior, vigor mentis exundans, semitae
rectae, quia inflexibilia sunt virtutum vestigia. Unde Solo-
mon: O qui dereliquerunt semitas rectasl 8. Sit gressus ad
80 superiora, quia melius est ascendere quam descendere; deni-
que, sicut lectum est hodie : Vae his qui descendunt in Aegyp-
tuml Non utique transire in Aegyptum criminosum est, sed
transire in mores Aegyptiorum, transire in eorum perfidiae
68 c/. Vergil. Oeorg. II 154: squameus in spiram tractu se colligit

anguis 70sq. Ps. 117, 19. 20 7274 *Matth. 7, 14 74sq. *Matth.
7, 13 79 *Prov. 2, 13 81sq. *Is. 31, 1 83sq. c/. epist. IIII (27) 2
UEKVZY O BFLO PC def. OW

65 ferentes fructum VLO 67 serpentum V qui] quia 06 venatu
Fa.c.m2 venenatu L venenata Ob 68 in spiram] insperam VZ va.
speram Ea. c.,V Y B OPC in spira K et erigere L m etrigere (t eras.) K
nequeunt V 73 via est V 74 via quam UEKV ZYFPC a 76 exu-
perantior E ZO, (exop.) Y 77 calles B a calces EVFPC, (al. callis) K
altior PC menti V 78 erectae a sunt om. Ob unde et U 78sq. salo-
mon ait Ob 79 derelinquerunt VYOb sit] si C 80 quam descendere
om. m 81 vae] ut Ob iis a m 82 non Aegyptum om. Y 83 sq.
perfidiae scevitatem U perfidiae saevitatem m perfidiam. escae civitatem
EKZPC, Ba. c. (civitatum) Y, Fa. c. m2 perfidam escae civitatem Fm2
(corr. aviditatem) perfidiam escae cupiditate L O, (cupiditatem) a per-
fidiam et scam civitatem V
Epist. VI (28) 58; VII (37) 1 43
scaevitatem et luxuriae deformitatem. Qui eo transit, descen-

dit, qui descendit, cadit. Declinemus itaque Aegyptium homi- 85
nem et non deum. Vitiis enim suis etiam ipse rex Aegyptiorum
in potestatem datus, cuius conparatione Moyses 'deus' aesti-
matus est, imperans regnis, subiciens sibi potestates. Unde
ei dictum legimus : Faciam te in deum regi Pharao.
Vale et nos, ut facis, quasi filius dilige ! 90
LIBER SECUNDUS
VII (Maur. 37)

1. Proxime cum veteris amoris usu familiaris inter nos
sermo caederetur, delectari te insinuasti mihi, cum aliquid
de Pauli apostoli scriptis coram populo ad disputandum ad- 5
sumerem, quod eius profundum in consiliis vix conpraehen-
8689 c/. Philo o. c. 43 (VI p. 13, 13 Co.Re.) 89 *Exod. 7, 1

1 Epist. VII (37) conscripta post libros Iac. (cf. ad 11.5 et 20,
5272, 439456; Palanqwe p. 514sq.) 2 de Simpliciano cf. ad epist. I
( 7) 5 coram populo] indicare videtur 'sermonem' (cf. l. 21), unde
orti sunt libri Iac. (Iac. I 3, 117, 32)
UEKVZY O BFLO PC def. OÔ*

84 deformitate L O 85 quicadit om. B aegyptum Y B 87 est
datus m datus est Kp. c.m2 moses U 87 sq. existimatus a 89 pha-
raoni P a m 90 facias dilige quasi filius Y dilige] add. contuli BFLO,
add. Explicit liber primus incipit liber secundus (add. ambrosianus E)
EKV BLO Finit ad hireneum incipit ad simplicianum U Explicit. Item
eiusdem ad eundem. VIIII O6
1 VII EKVBFLP cap. VII. liber II. Z V 0 om. cet. 2 in mg. U
salutem om. P a 3 veteris] ceteris L O amoris om. B 4 caederetur F
cederetur cet. 5 scriptis apostoli V 6 in] cum s. l. Um 1
44 Ambrosii Epistularum liber secundus
datur, sublime in sententiis audientem erigat, disputantem

accendat, tum quia in plerisque ita se ipse suis exponat
sermonibus, ut is, qui tractat, nihil inveniat, quod adiciat
10 suum, ac si velit aliquid dicere, grammatici magis quam
disputatoris fungatur munere. 2. In eo tamen quoniam et
veteris adfectum amicitiae et, quod plus est, paternae gratiae
amorem recognosco nam vetustas habet aliquid cum pluri-
bus consociabile, patrius amor non habet , tum quia non
15 ieiune me fecisse iam quod postulas arbitratus es, parebo
voluntati tuae, admonitus praesertim et provocatus exemplo
meo, quod mihi non difficillimum, quia non magnum aliquem,
sed me ipsum imitabor, cum in meos, non magnos aliquos
usus revertor.
20 3. Et de consiliis quidem cum beatae vitae imago adque
effigies nostro sermone exprimeretur, putamus eam factam
conplexionem, ut pluribus fortasse alias, tibi certe amanti
nostri non inprobemur, licet difficilius sit tuo iudicio quam
plurium non displicere; sed iudicii pondus adfectu ablevas
25 eoque mihi blandior.
4. Haec autem epistula quoniam te absentem offendit, de
sententiis Pauli est apostoli, qui nos a servitute in libertatem
20 cf. tit/ulum libri De Iacob et vita beata
7 eriget O 8 tum] cum F 9 his E V, Ba. r., FC is Bp. r., cet.

a tn tractat] timebat Y 11 expositoris vel disputatoris V tamen tum a
12 quod] qui Ob 13 cognosco Z 14 sociabile V 14sq. non ieiune
om. L O ieiunem EF BOb ieiunum KPC a, (ieiunum non me) V 15 me
fecisse] defecisse Ob parabo Y parabole Ka. c. (ex a alt. e, eras. le)
17 meo] me U 18 aliquos magnos PC 19 revertar U 22 ut] at U
forte Ea. c.m2 aliis Lfiattl alias cet. certe tibi LO 23 nostro L O,
Fp.c.,PC non om. U inprobemus KV 24 plurium EQP plurimum
cet. affectus Ob allevas ObPC 25 eo V
Epist. VII (37) 16 45
vocat dicens : Praetio empti estis, nolite fieri servi hominum,

ostendens libertatem nostram in Christo esse, libertatem
nostram in cognitione esse sapientiae. Quae sententia magno 30
a philosophis fluctuata adque iactata est disputationis moli-
mine dicentibus quia 'omnis sapiens liber', omnis autem
insipiens serviat.
5. Sed multo hoc prius Solomon dixit qui ait: Stultus
sicut luna mutatur. Sapiens enim non metu frangitur, non 35
potestate mutatur, non adtollitur prosperis, non tristibus
mergitur. Ubi enim sapientia, ibi virtus animi, ibi constantia
et fortitudo. Sapiens ergo idem est animo, non minuitur, non
augetur rerum mutationibus, nec ut 'parvulus nuctuat, ut
circumferatur omni vento doctrinae', sed manet perfectus in 40
Christo, 'fundatus caritate', 'radicatus' fide. Sapiens ergo
defectus rerum ignorat et varius esse animi nescit, sed 'ful-
gebit sicut sol iustitiae', qui in regno patris sui fulget.
6. Unde tamen hoc plenius hauserit philosophia, de qua
patrum disciplina et prudentia, consideremus. Nonne primus 45
Noe quam advertisset quia insipienter filius suus Cham riserat
nudatum patrem, maledixit ei dicens : Maledictus Cham, servus
28 I Cor. 7, 23 32 cf. Philo, Quod omn. probus liber sit (VI

pp. 145 CoJRe.) 34sq. Sir. 27, 12 39sq. Eph. 4, 14 41 c/.
Eph. 3, 17 ' 42sq. Matth. 13, 43 et Mal. 4, 2 46sq. c/. Oen. 9, 22
47 sq. *Oen. 9, 25

28 servi s. l., hominum om. B 29 libertatem pr. esse om. m
nostram om. Ob in Christi esse sapientia a libertatem alt. 30 cognitione
U m om. cet. 30 sapientiam ZY magna B 31 sq. mollimine Ob
34 salomon PC, dicendum Ob, david filius (filius s. l.) F, david cet. m
qui (i ex a) B 35 sapiens 36 mutatur om. Ob enim] autem V
non aU. om. U 37 enim] vero L enim est V 38 animo] add. qui U
39 parvus Y 41 radicatus] add. in Ob 42 varium V a varios
ZYObFLOPC esse U om. cet. am animi] animum a, add. motus PC,
s. l. F affectus ZYOb, casus m nescit] nocere nescit Y 43 sui om. F
44 hauserint philosophi F aut (ut s. l.) de qua F 45 prius Ob
domesticus erit fratribus suis, et praeposuit ei fratres eius

dominos, qui sapienter patris senectutem honorandam puta-
50 runt? 7. Nonne etiam fons ille disciplinarum omnium Iacob
ubertatem disputationis huius omnium pectoribus infudit, qui
sapientiae merito praelatus est fratri seniori? Denique pater
pius, qui inter duos filios adfectu certaret paterno, sed discre-
paret iudicio adfectus enim necessitudine fertur, meritis
55 autem iudicia formantur , cum divideret alteri gratiam,
alteri misericordiam, sapienti gratiam, insipienti miseri-
cordiam, quia ad virtutem se propriis viribus erigere non
poterat nec spontaneum gressum adtollere, benedixit eum, ut
serviret fratri suo et esset ipsius servus, ostendens ita deterio-
60 rem esse servitute insipientiam, ut remedio ei servitus sit,
quia stultus regere se non potest, et nisi moderatorem habeat,
praecipitatur propriis voluntatibus. 8. Diligens ergo pater
et consulens, servum eum fratri suo fecit, ut eius regeretur
consilio. Ideo in consultis populis sapientes quique adhibentur
65 rectores, qui plebeiam insipientiam vigore proprio regant, ut
potentiae specie dominentur, quo vel invitos auctoritate
potestatis subiciant ad oboediendum prudentioribus et obse-
50sq. c/. Oen. 27, 29 5273 c/. Philo, o. c. 57 (VI p. 16, 28

Co. Re.); Ambr. Iac. II 3, 11 (p. 38, 220 Sch.) 52sqq. c/. Oen.
27, 3740 6468 c/. Philo, o. c. 30 (VI p. 9, 612 Co. Re.); Cic. De
re publ. I 51

48 et om. U 49 qui] quia Z Y 50 etiara] et Ob 51 omnibus
peccatoribus Y 53 intra Y 54 defertur U m 55 dividerit L
57 quia] qui U 59 sq. esse deteriorem Ob 60 esse om. V servitutem
U, Ba. c., Ob eius YObO 61 se regere (re s. l. ml) U posset Ob
62 voluntatibus propriis V 63 fratri suo U fratris (s s. l. F) sui cet.
a m eius om. V 63 sq. consilio regeretur L O 64 in consultis scripsi
consultis U, Harleian. 3083a. c. m2 (liber populus Cic. l.e. adn. font.)
inconsultis cet. a m adhiberentur K V 66 potentia E ZY F PC poten-
tiam O dominetur Y 67 oboediendum Pp. c., Bodl. 866 a m oboedien-
tiam (1 dum s. tiam) C oboedientiam cet. et ad C
Epist. VH (37) 610 47
quendum legibus. Inposuit igitur insipienti velut indomito

iugum, et cui 'in gladio suo vivendum' dixerat, libertatem
negavit; ne temeritate laberetur, praefecit ei fratrem, cuius 70
auctoritate et moderatione subiectus proficeret ad conversi-
onem. Et quia servitus habet discretionem est enim
necessitatis infirmior, voluntatis fortior, quia pulchrius est
bonum, quod non ex necessitate fit, sed ex voluntate ideo
primo ei iugum inposuit necessitatis, postea benedictionem 75
ei voluntariae subiectionis inpertivit.
9. Non igitur natura servum facit, sed insipientia, nec
manumissio liberum, sed disciplina. Denique Esau liber
natus est et servus factus est. Ioseph venditus in servitutem
est et electus est ad potestatem, ut suis emptoribus imperaret. 80
Non dedignabatur tamen obsequium sedulitatis, sed tenebat
virtutis fastigium, conservabat libertatem innocentiae, inte-
gritatis auctoritatem. Unde pulchre psalmista ait: In servum
venundatus est Ioseph, humiliaverunt in conpedibus pedes eius.
In servum, inquit, venundatus, non servus factus ; humiliaverunt 85
pedes eius, non animam eius. 10. Quomodo enim humiliata
anima, de qua dicit: Ferrum pertransivit anima eius? Nam
cum aliorum animas peccatum transeat ferrum enim
69 Oen. 27, 40 78sq. c/. Gen. 25, 2734; 27, 29 79sq. c/. Oen.
37,28; 41,42.43 8183 c/. Ambr. Ioseph 4,20 (p. 86, 613 Sch.)
83sqq. Ps. 104, 17. 18 87sqq. *Ps. 104, 18 (anima = ^ tyvxh)
UEKVZY 0 BFLO PC def. OW

68 insipienti om. U 69 duxerat Ob 70 ei] enim Ob 75 ei
primo PC m ei om. F 76 ei a m, om. ZOb, et cet. (eras. B) imperavit U
77 natura om. C insipientiam C 80 est alt. om. Ob 81 tamen] add.
ille V eam tamen ZYOb obsequio ZOb 82 fastigio Z 83 auctori-
tate Z 84 est om. C Ioseph om. BFLOPC eius om. V 85 venundatus
eat V (ven. est inquit), a m 86 humiliata est V Z Y a tn 87 anima
alt. U ZBO anima scilicet a animam cet. m (cf. Sept. et l. 89) nam om. L
48 Ambromi Epistularum liber secundus
peccatum est quod est penetrabile , Ioseph sancti anima

90 ita non patuit peccato, ut magis peccatum ipsa penetraret;
denique nec erilis inlecebrae flexus est delenimento. Nec
inmerito flammas non sensit libidinis, quia maiore divinae
flagrabat ardore gratiae. Unde et hoc pulchre de eo dictum
est quia eloquium domini ussit eum, quo 'restinxit ignitas
95 diaboli sagittas'. 11. Quomodo hic servus, qui erudivit prin-
cipes populi in illa frumentaria dispensatione, ut futurae
inopiae consulerent et providerent? Aut quomodo servus,
qui totam terram adquisivit et universum populum Aegyp-
tiorum in servitutem redegit, non ut condicionem servitii
100 ignobilis inrogaret, sed ut tributum constitueret, 'praeter
possessionem tamen sacerdotalem', quam a tributis inmunem
reservavit, ut apud Aegyptios quoque inviolabilis haberetur
religio sacerdotalis ? 12. Non fecit igitur cum servum venditio.
Nam utique negotiatoribus erat venditus; verum si praetium
105 spectes, multos invenias, qui emerunt sibi puellulas formae
elegantioris, quarum amore capti turpi servitio sese dederunt.
Videbatur 'Apene concubina Darii regis sedens ad dexteram
eius, auferens de capite eius diadema et suo inponens vertici,
90 c/. Oen. 39, 712 94 *Ps. 104, 19 94sq. c/. Eph. 6, 16

9597 c/. Oen. 41, 3336 (Ambr. Ioseph 4, 20 p. 87, 912 Sch.)
9799 Oen. 47, 20. 21 100 sq. c/. Oen. 47, 22 104 c/. Oen. 37, 28
105sq. c/. Philo, o. c. 38 (VI p. 11, 1113 Co. Re.) 107113 c/.
Esdr. III 4, 2931
UEKVZY O* BFLO PC def. OW

89 est om. B inpenetrabile LO 90 ita om. B 91 herilis
ObLOCam aerilis F delinimento U VObFL OPC 92 sq. maiorem . . .
ardorem codd. > OPC a maiore (maiori O) ... ardore OPC m 93 et om. U
94 iussit V restrinxit E Z Y L O P a restinxit eum C 95 sq. princeps
Ba. c.m2 97 et declinando provid. V a provident L 99 ut om. V F
cognitionem U conditione a 102 reservant V aput B 105 invenies
ObLPC a m puellas ObC a 106 aelegantiores U eligantioris EKF
sese servitio Ob 107 ap**me E apeniae L daris B
Epist. VH (37) 1014 49
palmis faciem eius sinistra manu verberans, quam rex aperto

ore intuebatur, gaudens si quando adrideret ei mulier; quod 110
si ea indignaretur, miserum se adque adflictum putare, ut
potestate submissa blanditias obtexeret et conciliari eam sibi
deprecaretur'.
13. Sed quid ista magno allegamus ambitu ? Non videmus
plerumque in potestatem piraticam vel inmanium barbarorum 115
redactos parentes a filiis redimi pecunia ? Numquid pecuniae le-
ges potiores quam leges naturae ? Numquid in servitute accersi-
tur pietas ? Plerique emptores leonum sunt et tamen non domi-
nantur leonibus, sed ita subiciuntur versa vice, ut si exa-
speratos eos 'excutere cervice toros' viderint, fugiant et 120
delitescant. Nihil ergo praeiudicat pecunia, quae plerumque
sibi dominos emit, nihil tabulae auctionales, quibus emptor
frequenter adiudicatur adque addicitur. Contractus non
mutat genus nec sapientiae libertatem adimit. Denique
famulo sapienti multi, ut scriptum est, serviunt liberi, et est 125
servus intellegens, qui regat dominos stultos.
14. Quem ergo magis liberum censes ? Sola est sapientia
libera, quae divitibus pauperes praefecit, et quae 'servos
114117 c/. Philo, o. c. 37 (VI p. 11,69 Co. Re.) 118121

c/. Philo, o. c. 40 (VI p. 12, 13 Co. Re.) 120 c/. Vergil. Aen. XII 7
excutiena cervice toroa 124126 c/. Prov. 17, 2 128 sq. cf. Prov. 22, 7
UEKVZY O BFLO PC def. 010*

109 in faciem ei L, Za. c., (eius) O faciens Ob 111 ea om. Z Y (dedi-
gnaretur) putare Ea. c. m2 UObBL OPC, Fa. c. putaret cet. a m ut] et L
112 obtesceret Z reconciliari YC consiliari a sibi eam UV m 114 ista]
ita U allegamus Bp. c. m2LOOb alligamus cet. num ObPC 115 in
manum VYOb in navium O 116 reductos U pecunia post numquid
EZY ObF LOPC 116 sq. leges pecuniae Fam 117 potiores quam leges om. U
servitutem V ZYOb 117 sq. accrescit a 120 tortos U thoros Ob
121 delitiscant EK,Ba.c.m2 dilitiscant Ua.c. 123 adque addicitur
om.U adque] et PC 125 ut om. V 126 stultos] multos U 128 pau-
peribus C praeficit V a Itl
propriis faenerare dominis' facit, faenerare non pecuniam,

130 sed intellectum, faenerare 'talentum' illud dominici aeterni-
que 'thensauri', qui numquam corrumpitur, cuius et usura prae-
tiosa est, faenerare illud intellegibile 'eloquiorum argentum
caelestium', de quo lex dicit: Faenerabis gentibus, tu autem
non mutuaberis. Quod Hebraeus faeneravit gentibus, ipse au-
135 tem non accepit a populis doctrinam, sed tradidit, cui aperuit
dominus thensaurum suum, ut gentes pluvia sermonis sui
faceret umescere et fieret princeps gentium, ipse autem supra
se principem nullum haberet.
15. Liber est ergo qui sapiens est, 'praetio emptus'
140 oraculorum caelestium, illo auro, illo argento sermonis divini,
'praetio emptus sanguinis' non enim minimum est empto-
rem agnoscere , 'praetio emptus' gratiae, qui audivit et
intellexit dicentem: Qui sititis, ite ad aquam, et quicumque
non habetis argentum, ite, emite et bibite et manducate. 16. Liber
145 est ille, qui progrediens in bellum, si viderit mulierem bonam
aspectu et depraedatus opes inimicorum suorum repertam
illic concupierit eam, demptis superfluis et indumento capti-
vitatis detracto in uxorem sibi copulaverit, iam non servam,
sed liberam; intellegit enim famulatui prudentiam et disci-
130sq. cf. Matth. 25, 15sqq.; 6, 20 132sq. cf. Ps. 11, 7 133sq.
*Deut. 15, 6 134 sqq. cf. Spir. I Prol. 7 139 cf. I Cor. 7, 23
140sq. I Petr. 1, 18. 19 143sq. *Is. 55, 1 145149 *Deut. 21, 1014
UEKV ZY O BFLO PC def. OW

129 fenerare codd. > KPB faen. KPB (fen. et faen. promiscue)
Ambr.f cf. CSEL 32, 62, 64 130 talenta Fp.c.m2 Ula EF illius
K ZY a m 131 corripitur Y 134 mutaberis K B mutuabis O 137 umescere
KB hum cet. tumescere U fleret C autem om. Ob 139 ergo est LG
140 argento] add. emptus V a 141 sanguinis 142 emptus om. Za.
c.m2 142 cognoscere Y 143 sitis B 144 argentum] precium V
et pr. om. V 146 depraecatur Ea. c.m2YB depraecatus Fa. c. depre-
catus K depraedatur Ep. c.m2, ZO opes] hospes B 147 demtia
(m ex n) B 149 intellexit OL
Epist. VII (37) 1418 51
plinam non subiacere. Ideoque lex dicit: Non venundabitur 150

pecunia; omne enim praetiosum non est ea dignum. Et Iob
dicit: Adtrahe sapientiam in interiora; non illi conparabitur
Aethiopiae topazium, quod auro habetur argentoque praetio-
sius.
17. Sed non ille solum liber, qui dominum licitatorem 156
non pertulit aut tollentem digitum non vidit, sed ille magis
liber, qui intra se liber est, qui legibus naturae liber est, legem
sciens naturae praescriptam esse moribus, non condicionibus,
et mensuram officiorum consentaneam non hominis arbitrio,
sed naturae disciplinis. Utrum igitur iste liber tibi tantum- 160
modo, an quidam censor videtur et praefectus moribus ? Unde
vere ait scriptura quia pauperes divitum praepositi erunt et
privati utique administrantium.
18. An tibi liber videtur, qui pecunia suffragium sibi emit,
qui plausum magis populi quam iudicium requirit prudentium ? 105
Ihe ergo liber est, qui popularibus auris movetur, ihe qui
reformidat sibilum vulgi ? Sed non ista libertas, quam manu-
missus accipit et palma lictoris donatus adquirit. Non enim
munificentiam, sed virtutem libertatem esse arbitror, quae
non suffragiis defertur alienis, sed magnanimitate propria 170
150sq. *Deut. 21, 14 152sq. *Iob 28, 18. 19 156 tollentem

digitum] scil. dominum, qui servum in auctione vendit 162 *Prov. 22, 7
168 palma lictoris] scil. manumisso alapam infligentis, libertatis signum
(cf. Thes. LL. I 1480, 1020; RE XIV 1366sqq.)
UEKVZY Ob BFLO PC def. CW

151 est ea U m ea om. cet. 152 abstrahe V in interiora sapien-
tiam Y illi] enim V 153 aethiopia et topazium U topazion Ob tho-
parion Y topacion a 155 solus B litigatorem L O liciatorem B
156 aut] ut B 157 liber pr.] add. est V qui odt. est om. UOb
159 hominibus B 160 naturae] nec a 162 vero Z YOb 164 pecu-
niam EOb suffragantium Ob elegit vel emit V 165 populi magis m
166 popularis Ba. c. m2 167 sq. manu emissus U 168 donatus om. L
169 libertatem om. B quae] quia Ob 170 defertur alienis om. U deffer-
tur E
Ambrosius X 6
vindicatur ac possidetur. Sapiens enim semper liber, semper

honoratus, semper is qui praesit legibus. Denique iusto non
est posita lex, sed iniusto; iustu enim 'ipse sibi lex est', non
habens necesse longius sibi accersire formam virtutis, quam
175 corde inclusam gerat, 'scriptum habens opus legis in tabulis
cordis sui', cui dictum sit: Bibe aquam de tuis vasis et de
puteorum tuorum fontibus. Quid enim nobis tam proximum
quam dei verbum ? Hoc est 'verbum in corde nostro et in ore
nostro', quod non videmus et tenemus.
180 19. Sapiens ergo liber, quoniam, qui ea facit quae vult,
liber est. Sed non omnis bona voluntas, sed sapientis est
omnia quae bona sunt velie; odit enim malum, quia quod
bonum est elegit. Ergo si quod bonum est elegit, arbiter
electionis et eligens operationis liber est, quia quod vult facit ;
185 liber ergo sapiens.
Sapiens omnia quae facit bene facit. Qui autem bene
facit omnia, recte facit omnia. Qui vero recte facit omnia,
utique inoffense et inrepraehensibiiiter et sine damno et
commotione sui facit omnia. Cui igitur hoc subest, ut in-
172sq. I Tim. 1, 9 173 c/. Rom. 2, 14 175 Rom. 2, 15 176sq.

*Prov. 5, 15 178 Rom. 10, 8 (Deut. 30, 14) 186215 Philo, o. c.
5961 (VI p. 16, 1418, 7 Co. Se.): 6 ^povt(jtco? roxvTa 7roi6Sv eu 7rotet
roxvTa <Sote eXeu&spo? av et7) 6 ao-reto? (verbo tenus: 11. 186 sapiens
189 facit omnia. 194 potestas 200 esse non potest. 203 quod si cogitur
208 indifferentibus. 210 tamquam in statera 211 pendeat. 213 unde
liquet 215 liber igitur est sapiens)
UEKV ZY Ob BFLO PC def.OW*

171 vendicatur Op. c. a liber est U V m 172 is] his EK YL, Ba. r.
173 lex posita L sibiestlexC/ 174 accersire P C formam sibi arcessere Ob
arcessire F accersere L O arcere V arcessere cet. 175 gerat Ba. c.
176 vasis tuis PC 183 eligit U, Ba. c.m2 si quod] sicut K V, (sicut
bonum est quod) P, C ergo elegit alt. om. U Y elegit alt.] eliget Bp. c.m2
184 eligens Harleian. Lond. 3083 elegans cei. quod vult facit om. Y
186 sapiens om. PC facit pr.] fecit V 189 sq. non offense B
Epist. VII (37) 1820 53
offense faciat, faciat inrepraehensibiliter, faciat sine com- 190

motione sui, sine damno, nihil insipienter facit, sed sapienter
omnia. Qui autem sapienter facit, nihil habet quod metuat;
metus enim in peccato est. Ubi autem nulla formido, ibi
libertas, ubi libertas, ibi potestas faciendi quod vult. Solus
ergo sapiens liber est. 20. Etenim qui neque cogi potest 195
neque prohiberi, is nequaquam servus. Sapientis autem est
neque cogi neque prohiberi non est igitur servus sapiens.
Prohibetur enim qui non fungitur his quae desiderat. Quae
autem desiderat sapiens, nisi ea quae virtutis et disciplinae
sunt, sine quibus esse non potest? In ipso enim sunt nec 200
divelluntur ab eo. Quod si divelluntur, iam non sapiens, qui
sit sine virtutis usu ac disciplina, quibus ipse se fraudet, si
non sit voluntarius virtutis interpraes. Quod si cogitur,
manifestum est quod invitus faciat. In omnibus autem factis
aut a virtute correctiones sunt aut a malitia prolapsiones aut 205
media et indifferentia. Virtutis non coactus, sed voluntarius
exsecutor est sapiens, quoniam omnia quae placent agit, mali-
tiae fugitans nec somnium eius admittit. Indifferentibus ita
non movetur, ut nullis momentis sicut vulgus hominum huc
adque illuc inclinetur, sed tamquam in statera mens eius 210
aequa lance pendeat, ut neque ad voluptuaria propendat,
193 sq. cf. I Ioh. 4, 18
UEKVZY O BFLO PC def. OW

190 faciat pr.] add. omnia m faciat alt. om. T faciat tert. om. ObF
inreprehensibiliter faciat Ob 192 nihil] non V 194 ubi libertas
ibi potestas om. U 195 potest om. Ha. c.m2, V 196 is] his K is
197 prohiberi om. Ha. c.m2 sapiens Y 198 his] iis a m 199 autem]
enim V 202 se om. L 203 interpres virtutis U 205 a pr. om. V
prolaptionis V 206 et indifferentia U aut indiff. cet. (9] u.aa xal aSia-
cpopa Philo) 207 agit] ait V, Ea. c. m2 207 sq. malitiam ZYPCu
208 fugitans] add. actus U ammittat L differentibus codd. > Z L, a
209 non om. C mouentis L 211 voluptuaria OPC a m voluntaria
L voluptaria cet. propendeat U m
neque omnino ad ea quae sunt aversanda vel leviter studium

inclinet suum, sed inmobilis maneat adfectu. Unde liquet
quia nihil invitus facit sapiens neque cogitur, quia si servus
215 esset, cogeretur. Liber igitur est sapiens.
21. Apostolus quoque sic definit dicens: Non sum ego
liber? Non sum apostolus? Sed adeo liber, ut cum sub-
intrassent quidam temptare libertatem eius, nec ad horam, ut
ipse ait, cederet subiectioni, ut veritas evangelii praedica-
220 retur. Qui ergo non cessit, volens praedicavit. Ubi volun-
tas, ibi merces voluntatis, ubi necessitas, ibi obsequium
necessitatis. Melior ergo voluntas quam necessitas. Velle
ergo sapientis est, parere et servire insipientis. 22. Haec
etiam apostoli definitio dicentis: Si enim volens hoc ago,
225 mercedem habeo, si autem invitus, dispensatio mihi credita est.
Sapienti igitur merces defertur, sapiens autem ex voluntate
facit, liber itaque secundum apostolum sapiens. Unde et
ipse clamat: Vos enim in libertatem vocati estis, tantum ne
libertatem in occasionem carnis detis. Sequestrata lege Chri-
230 stianum, ne invitus videatur legi subcumbere, vocat in evan-
gelium, quod volentes et praedicant et operantur. Iudaeus
sub lege, Christianus per evangelium. In lege servitus, in
evangelio libertas, ubi cognitio sapientiae. Omnis ergo qui
Christum recipit, sapiens, qui autem sapiens, liber; omnis
235 igitur Christianus et liber et sapiens.
23. Docuit me apostolus quod ultra ipsam libertatem
sit, ut et servire libertas sit : Cum liber, inquit, essem, omnium
216sq. *I Cor. 9, 1 217219 Oal. 2, 4. 5 224sq. I Cor. 9, 17
228sq. *Gal. 5, 13 231sq. c/. Oal. 4, 315, 1; al. 237 sq. I Cor. 9, 19
UEKVZY 0 BFLO PC def. W!
212 adversanda VFPC a leniter L 214 invitus] in viciis C
216 ergo V Y a 218 horam] add. eius V, add. ipse a 223 est om. V
224 etiam est m definitio est Z Y diffinitio Ob enim] ego V 225 ha-
bebo m 228 libertate K V ne tantum V 230 invictus L, Oa. r.
legis Oa.r. 231 sq. iudaeos ... christianos U 232 per] sub Ob
237 et om. m inquit liber U
Epist. VII (37) 2024 66
me servum feci, ut plures lucrifacerem. Quid est ultra liber-

tatem nisi habere spiritum gratiae, habere caritatem ? Libertas
enim liberum facit hominibus, caritas amicum deo. Unde ait 240
Christus: Vos autem dixi amicos. Bona caritas, de qua dicitur:
Per caritatem spiritus servite invicem. Servivit et Christus, ut
omnes liberos faceret. Manus eius in cofino servierunt, qui
non rapinam arbitratus est esse se aequalem deo, formam servi
accepit, et omnia omnibus factus est, ut omnibus salutem 245
adferret. Cuius imitator Paulus et quasi sub lege erat, et quasi
sine lege vivebat pro eorum utilitate, 'quos cupiebat lucrari',
et infirmibus volens fiebat infirmus, ut eos confirmaret, et
'currebat ut conpraehenderet', et 'corpus suum castigabat',
ut 'potestates aerias in Christo triumpharet'. 250
24. Est ergo sapienti et servire libertas. Unde colligitur
quia stulto et imperare servitus est, et quod peius est, cum
paucioribus praesit, pluribus dominis et gravioribus servit.
Servit enim propriis passionibus, servit cupiditatibus suis,
quarum dominatum nec nocte potest fugere nec die, quia 255
intra se dominos habet, intra se servitium patitur intolerabile.
Gemina enim 'servitus est, altera corporis, animarum altera.
Domini autem corporis quidem homines, animarum autem
239 *Hebr. 10, 29 241 Ioh. 15, 15 242 Gal. 5, 13 243 Ps. 80, 7
243sq. Pbil. 2, 6. 7 245 *I Cor. 9, 22 246249 I Cor. 9, 20. 21 [22
249 sq. c/. I Cor. 9, 24. 26. 27 250 Col. 2, 15 + Eph. 2, 2 257260 c/.
Philo, o. c. 17. 18 (VI p. 5, 15 Co.Re.): SouXeta toEvuv t) yht iJjuxSv ij Sk
cco(xarcov Smb t?)? toW rox&cov SuvaaTeia? spfa^sTai
UEKV ZY O BFLO PC def.OÔ*
240 hominibus] omnibus Oba hominem PC 242 servite] servire C
in (s. 1. ml) invicem O 243 qui] quia Ob 244 rapina K est arbitratus
Harl. 3083 est om. Ba. c. esse om. EKFO se esse G^L sese EKFO
245 et est om. Ob omnibus omnia U ut] add. hominibus Ob 246 sq.
erat lege om. K 247 propter eor. utilitatem V 248 infirmibus
EK infirmis cet. a m (cf. vet. lat. codd. d, e in Luc. II 41; IV, 6; Roensch
p. 274) 250 aereas YFL Q, Pa. c., C a m 251 et om. Y 252 et
pr. om. Ob 254 servit alt.] servivit Ob 255 quia] quas B 257 altera
animarum V ZYOb 258 quidem om.ZYOb
malitiae et passiones', a quibus sola animi libertas sapientem

260 vindicat, ut servitio ei liceat exire.
25. Quaeramus igitur illum vere sapientem, vere liberum,
qui quamvis sub plurium hominum dominatu degat, libere
dicit: Quis est qui mecum iudicio contendat? Tu solus manum
tuam a me abstine, a cuius conspectu non potero me abscondere,
265 et timor tuus non me percellat. 26. Quem secutus David rex
ait: Tibi soli peccavi. Regali enim subnixus fastigio quasi
legum dominus legibus reus non erat, soli deo obnoxius
tenebatur, qui dominus est potestatum. 27. Alium audi liberum :
Mihi autem pro minimo est ut a vobis diiudicer aut ab humano
270 die, sed neque me ipsum diiudico. Nihil enim mihi sum con-
scius, qui autem diiudicat me dominus est. Vera libertas spiri-
talis hominis, quia diiudicat omnia, ipse autem a nemine
diiudicatur, nec a quocumque creaturae participe, sed soli
deo se subditum novit, qui solus sine peccato est, de quo
275 dicit Iob: Vivit dominus qui sic me iudicat. Solus enim ille
potest iudicare iustum, 'cuius in conspectu caelum non est
mundum' nec 'stellarum pura et clara lumina'. 28. Quis est
qui Sofoclea in medium ferat carmina dicentia:
263265 *Iob 13, 1921 266 Ps. 50, 6 268 Ps. 23, 10 al.
269271 *I Cor. 4, 3. 4 271273 *I Cor. 2, 15 275 *Iob 27, 2
276sq. Iob 15, 15 277 c/. Iob 25, 5 277279 c/. Philo, o. c. 19 (VI
p. 5, 1416 Co.Ee.): Zsii; Spxwv, -9v/)to? S'ouSst?: Sophocl.
Fragm. 688, 3 (Aristot. Eth. Eud. 7, 10 p. 1242a, 37)
UEKVZY 0 BFLO PC def. OW

259 sapientis U 260 vendicat Z Y, Op. c., a ut] et K
eius C 262 plurimorum 062? m plurimum VY hominum om. ta
265 sequutus O6 rex david UC 267 obnoxiis L 269 iudicer Z
270 iudicio ZPCO 270 sq. conscius sum ObP 271 iudicat VZP
vere LO 271 sq. hominis spiritalis m hominis spiritalis hominifl K
272 quia] qui U nemine] minime B 273 iudicatur U nec] ne U qua-
cumque creatura a quoquam O6 creature B 277 lumina] add. dicentia
Zm2,Y quis 279 hominum om. O 278 sofoclea UEKBFLG
safoclea V sofloglea ZY
Epist. VII (37) 2430 57
'Iuppiter mihi praeest, nullus autem hominum?' Quanto

antiquior Iob, quanto vetustior David! Agnoscant ergo de 280
nostris se habere, quaecumque praestantiora locuti sunt.
29. Quis igitur sapiens, nisi qui ad ipsa pervenit divini-
tatis secreta et manifestata sibi cognovit occulta sapientiae'1.
'Solus igitur sapiens, qui duce deo usus est' ad cognoscenda
veritatis cubilia, et 'mortaKs homo inmortalis dei heres et 286
successor est factus' per gratiam et quidam iucunditatis
particeps, sicut scriptum est: Propterea uncxit te deus, deus
tuus oleum laetitiae prae consortibus tuis.
30. 'Si quis igitur propius ipsa introspiciat rerum negotia,
cognoscet' quanta sapienti adiumenta et quanta in ipsis insipi- 290
enti refragia sint, quod huic adiumento libertas, illi impedimen-
to servitus sit. 'Insurgit enim sapiens quasi victor debellatis a se
ac triumphatis Kbidini, timori, ignaviae, maestitudini ceterisque
vitiis', donec ea de possessione suae mentis eliminet et omnibus
terminis finibusque suis propulset adque arceat, quoniam 295
dux cautior novit excursus cavere latrocinantium et quaedam
'furta belli', quae iniquissimi animae nostrae adversarii
283 Ps. 50, 8 284286 cf. Philo, o. c. 19 (VI p. 5, 176, 2

Co.Re.): Tcp yap oVn u.6vo? eXeu&epo? -9vt)t6? dW>avaTou StaSoxo?
287sq. * Ps. 44, 8 289294 cf. Philo, o. c. 21 (VI p. 6, 49 Co.Re.):
el St) Tig etaco 7rpoaeX&cov tcov 7rpayndcTcov SeiXta, X67TT), toi? 6(xoioTp6-
7roi? 297 furta belli] c/. Vergil. Aen. XI 515 iniquissimi eqs.] cf. Philo,
o. c. (p. 6, 10): ol 'pux')? roxpavo(xcoTaToi Spxovre?
UEKVZY C BFLO PC def. O1O*

279 iupiter V ZLC 281 sunt locuti V loquuti Ob 282 igitur]
ergo Ob 283 manifesta O" 284 est solus Z YOb 287 unxit KF L OP
unxi B 288 oleum Ea. r. (e"Xaiov ayaXXiao-eco?) oleo Ep. r., cel. a m
( Vulg.) 289 proprius L a ipsa] ea m introspiciat ipsa C 290 in ipsis
eras. F 291 refragia] refugia Ob sunt COb quod] quid a 292 quasi]
qua sit C 293 ac om. C libidine timore ignavia maestitudine m (sed
cf. Philo supra adn. font.) maeatitudine V
'ignitis' saepe pertemptant 'spiculis'. Sunt enim nobis quae-

dam et in pace proelia et in bello pax. Unde et ille ait : Foris
300 pugnae, intus timores, sed in his omnibus superamus propter
eum qui dilexit nos, dicit quia 'neque angustiis neque per-
secutionibus neque fame, periculo, morte' terretur. 31. Qui
vero haec timet, qui mortem reformidat, quomodo non servus ?
Servit profecto, et miseram quidem servitutem ; 'nihil enim sic
305 animam ad omnem servitutem deiecit quomodo formido mor-
tis'. Quomodo enim se erigat abiectus et vilis sensus adque igno-
bilis, demersus in omnem infirmitatis voraginem 'vitae huius
cupiditate' ? Vide quam servus : Abscondam me, inquit, et
ero gemens et tremens super terram, et erit, omnis qui invenerit
310 me, occidet me. Itaque quasi servus signum accepit nec sic
tamen necem potuit evadere. Servit igitur peccator formidini,
servit etiam cupiditati, servit avaritiae, servit libidini, servit
malitiae, servit iracundiae; et videtur huiusmodi sibi liber, sed
magis servit quam si sub tyrannis positus. 32. 'Illi autem
315 liberi sunt qui legibus vivunt. Lex autem vera sermo rectus,
lex vera non insculpta tabulis nec aere incisa, sed inpressa
298 c/. Eph. 6, 16 298sq. c/. Philo, o. c. 34 (p. 10, 8. 9): &m U
tic, xctl xoct' elp7)v7)v 7r6Xeu,o? 299 sq. II Cor. 7, 5 300 sq. Rom. 8, 37
301 sq. c/. Rom. 8, 35 304308 cf. Philo, o. c. 22 (p.6,147,1):
UTreXa(3e yap evexa tou 7rp6? t6 ^Yjv luipou 308 sqq. *Gen. 4, 14
310 cf. Oen. 4, 15 310sq. cf. Sap. 10, 3 311314 cf. Philo, o. c. 45
(p. 13, 1015): coo-7tep tcov roSXecov 7ravTco? eial SouXoi 314317
ibid. 4546 (p. 13, 1518): 8croi Si u.eT& v6u.ou ev a&avaTco Stavoia
TU7rco-9-et?
UEKVZY O BFLQ PC def. OKfl

298 ignis F 298 sq. quaedam nobis VY 300 superamus omnibus
V 301 dicit quia] ille dicit U 301 sq. persequutionibus O 304 qui-
dem om. V 305 deiecit (e alt. exp.) B, C (SouXoua&ai 7re<poxe Philo)
deicit cet. 307 dimersus Z B eius V 309 et erit om. Ob omnis
311 potuit in mg. B 310 me pr. om. EV Z YOb accipit B 311 evadere
potuit PC 314 quam si] quasi EK VZ YObBPC quam sibi L positis
Ba.c.m2 315 sunt] serviunt U 316 vero Y sculpta 17 insculpata
(del. pa) Y
Epist. VII (37) 3033 59
mentibus adque infixa sensibus', quando sapiens non sub lege

sed 'ipse sibi lex' est, 'opus legis in corde suo continens'
naturali sibi stilo et quadam inscriptione formatum. 'Tan-
tumne igitur caecitatis est, ut non videamus manifestas rerum 320
expressiones' et virtutum imagines? Et quam indignum ut
populi integri oboediant humanis legibus, quo sint libertatis
participes, sapientes autem veram legem naturae expressam
ad imaginem dei veramque rationem signiferam libertatis
neglegant et derelinquant, cum in ea tanta libertas sit, ut 325
parvuli servire vitiis nesciamus, alieni ab ira, exsortes avaritiae,
ignari libidinis! Quam miserum igitur, ut qui nascimur in
libertate, moriamur in servitute! 33. Sed hoc fit levitate
animi adque infirmitate morum, quia curas inanes volvimus
et operamur supervacua. Sapientis autem cor actumque et 330
opus 'radicatum esse decet adque inmobile'. Hoc docuit
Moyses, quando manus ei graviores fiebant, ita ut vix susti-
neret eas Iesus Nave, ideoque vincebat populus, quando non
perfunctoria gerebantur opera, sed plena ponderis adque
virtutis, non nutantis animi nec titubantis adfectus, sed 335
'fundatae mentis stabilitate'. Ergo sapiens extendit manus
317sq.Rom.6, 14 318 c/. Rom. 2, 14. 15 319325 c/. Philo.o. c. 47

(p. 13, 18 14, 5): S16 xal 8-auu.aaai fiv ti? t5)? au.fiX<jc07rta? Jctt' av 7rpoer-
TaTTfl ?) aroxyopeun 324 Gen. 1, 27; 5, 1 325327 c/. Ambr. parad. 6, 31
(p. 288, 3 Sch.); in psalm. 1, 30 (p. 25, 6 Pe.); al. 330336 c/. Philo,
o. c. 2829 (p. 9, 15): c!>? yap f) a<ppoauV7) xoutpov inb Siavoia? appe-
7to0? 331334 c/. Exod. 17, 12. 13 336sq. c/. Exod. 17, 11

318 sibi om. V, igitur Ob 319 et quadam om. U informatum V
320 est om. Y 322 integre PC humanibus V 323 naturae] add. maxi-
mam V 324 ratione K 325 tanta om. L, Ga. c. (mlf) 326 vitiis
servire Ob exhortes L ex*ortes O 328 fit om. Ob 329 quia] qui has
Z Y volumus K, Va. c. 330 et pr.] ut V cor om. U 330 sq. opus
actumque U et actum et opus L O 331 decet] docet F 332 eius C
332 sq. sustinuerit Ob 333 iesu nave Z 335 affectu PCum
336 fundamentis B
suas, stultus autem contrahit, sicut scriptum est quia stultus

conplexus est manus suas et voravit viscera sua carnalia magis
cogitans quam spiritalia. At non 'filia Iuda' quae expandens
340 manum clamavit ad deum: Tu scis quia falsum testimonium
adversum me dicunt melius arbitrata non peccare et incidere
in calumnias accusantium quam peccatum subire sub in-
punitatis velamine. Ea ergo contemptu mortis servavit inno-
centiam. Sed nec filia Iepthae, quae votum patris de immo-
345 latione sua proprio adque hortatorio firmavit adsensu.
34. Non enim ego de contemptu mortis libros philo-
sophorum depromo aut gymnosofistas Indorum, quorum prae
ceteris Calani laudatur responsum Alexandro, cum eum iuberet
sequi: 'Qua me', inquit, laude dignum Graeciam petere poscis,
360 si possum cogi facere quod nolo?' 'Et vere plenus auctori-
tatis sermo, sed magis mens libertatis' ; denique et epistulam
scripsit
'Calanus Alexandro'.
35. Amici persuadent tibi manus et necessitatem inferre
355 Indorum philosopho nec in somnis videntes nostra opera.
Corpora enim transferens de loco ad locum
337sq. *Eccle. 4, 5 339 c/. Dan. 13, 48 (Sus. 48) 340sq. *Dan.
13, 43 (Sus. 43) 341343 c/. Dan. 13, 23 (Sus. 23) 344sq. c/. Iudd.
11,36 346368 c/. Philo, o. c. 9496 (p. 26, 1528, 4): 'AXeâvSpot;
youv 6 MaxeS&v u.axapi6T>)Ta xal eXeu&eptav 7tepi7toiouvTe? c/. Clem.
Alex. Strom. IV 7, 50, 1 (II p. 271, 1417 Stahlin)
UEK VZY 0 BFL O PC def. W
339 at non] annon V iudae a 340 manus Obm manum suam P
dominum ZYOba 341 adversus m melius UObB, add. est cet. a tn
sed et m 342 accusantum Z 343 eam Z Y contemtu B 344 iepte
ZY BCOba iephte Lm 345 sua] add. suo 8.1. Qm2 oratorio Ob hor-
tario LC, Ea. c. ortario (to s. l.m2) B 346 contemptu B (cf. l. 343)
347 sq. praeceptis Ob 348 eum om. L 349 qua] quia F 350 uolo C
351 mens plena m ubertatis V et om. ZL O 353 VIII calanus alexandro
EZKBF G 355 philosophis m in somniis (ex insomnes) Fp.c., a insom-
nes BPC nec in somnis quidem m (ouSe ev u7tvoi? Philo) 356 trans-
ferens UOb tranferes cet. a m
Epist. VII (37) 3337 61
'animas non coges facere quod nolunt',

'non magis quam saxa et ligna vocem emittere'.
'Maximum ignis viventibus corporibus dolorem'
'inurit et gignit corruptionem, super hunc' 360
'nos sumus; viventes enim exurimur. Non est'
'rex neque princeps, qui extorqueat nobis fa-'
'cere quod non proposuimus. Nec similes sumus'
'Graeciae philosophorum, qui verba pro rebus'
'meditati sunt ad opinionis celebritatem. No-' 365
'bis res sociae verbis et verba rebus :
'res celebres et sermones breves.
'In virtute nobis libertas beata est.'
36. Praeclara verba, sed verba, praeclara constantia, sed
viri, praeclara epistula, sed philosophi. Apud nos autem et 370
puellae de mortis adpetentia sublimes usque ad caelum erexere
virtutum gradus. Quid Theclam, quid Agnen, quid Pelagian
loquar, quae 'tamquam nobilia vitulamina pullulantes' 'ad
mortem quasi ad inmortalitatem' festinaverunt ? Inter leones
virgo exultavit et rudentes bestias spectavit intrepida. 37. Et 375
ut nostra cum Indorum gymnosofistis conferamus: Quod ille
372 sq. c/. virg. i 2, 59; II 3, 1920; III 7, 3336 373 c/. Philo,
o. c. (p. 20, 14. 15): &o-7rep euyevt) (xooxeUu.aTa yecx>pYOUWE<; 373 sq. ibid.
117 (p. 33, 15. 16): 7tp6? &avaTov chq 47t' a&avaatav 6p(/.av 374 sq. c/.
vvrg. II 3, 19. 20 (p. 52, 621 Fa.) 376379 c/. Acta Sanctorum
Augusti ad diem 10 augusH Philo, o. c. 99 (p. 28, 1418): ISe youv olot
7rap' EJOpt7rtSy) ^7)olv 6 'HpaxX7)? a7ravTâai X6yov
UEK VZY 0 BFLO PC def. 0'0!
357 ne coges Ka.c.m 3, V non ecoges Km3 non cogis U 359 maxi-
mum correxi (maximum dolorem = (Xsy'otou? 7t6vou? Philo) maximus
codd. a m 363 proposuimus] possumus K 364 Graeciae] grae F
gratie B philosophis Fp. c. 366 res] re Fa. c. sociae] sociare U
verbis 367 celebres in mg. B 367 celebres PC (lacuna in Philone,
celebres probab. = 7tav/)yupt? c/. Z. 365 ad opin. cel. = t& 7rav7)yupiv)
celeres ce<. a m 371 erexere] crescere V 372 teglam V teclan O6
agnem VZYm Pelagian UObFLO -am cet. 373 loquor a
populante O6 374 lenones Up. c.m2 375 rugientes PC m ruentes O6
verbis gloriatus est, sanctus Laurentius factis probavit, ut

'vivus exureretur' et flammis superstes diceret 'versa et
manduca', haud degener Abramidarum et Machabaeorum
380 puerorum, quorum alii super flammas canebant, alii cum
exurerentur, non rogabant ut parceretur, sed invehebantur ut
amplius persecutor inflammaretur. Liber igitur sapiens.
38. Quid autem sublimius sancta Pelagia, quae vallata a per-
secutoribus, priusquam tamen in eorum conspectum veniret,
386 aiebat: 'Volens morior, nemo me continget manu', nemo
oculo protervo violabit, virgineum mecum feram pudorem,
mecum incolumem verecundiam, nullum praedones lucrum
suae capient insolentiae. Pelagia Christum sequitur, liber-
tatem nemo auferet, nemo captivam videbit liberam fidem
390 insignemque pudicitiam et prosapiam prudentiae. Quod ser-
vum est, hic manebit, nullos in usus debitum. Magna igitur
piae virginitatis libertas, quae saepta agminibus persecutorum
inter maxima pericula integritatis et vitae nequaquam in-
clinata est.
379 haud deneger Abramidarum] c/. Philo, o. c. 115 (p. 33, 2): AapSa-
vtSa? yuvabca? (pro Dardanidis: Abramidae = fllii Abraham: ex Dan.
3, 24sqq.^; de nomine Abramidarum cf. epist. XXXVI (2) 19, LXII
(19) 20 380382 c/. II Macc. 7, lsqq. 385389 c/. Philo, o. c. 116
(p. 33, 612): verba Polyxenae in Eurip. Hecabe (548551) de . Pelagia
usurpat auctor
UEKVZY Ob BFLO PC def.OW

378 flammi V 379 haut KF aut EUV deneger L abranu-
darum L abrahamidarum m ambramidarum Ob Machabaeorum] add.
concertatus a m 380 super alii alt. om. C 381 parcerentur Y
382 persequutor 0b 383 a om. V B m 383 sq. persequutoribus Ob
385 agebat Ba. c. contingit E ZYObBLO, Fa. c. m2 (contingat) nemo
alt.] neque L O 386 violavit E Z Y B violabitur X F virgineum PC vir-
ginem cet. a m 387 verecondiam B 388 sequitur ULO, BFa.c.m2
sequaetur K sequetur ce*. a m 388 sq. nemo auferet libertatem PC
390 prosapiam] propriam U prouidentiae Ba. c. 390 sq. servum lacuna
6 litt. U 392 piae om. P persequutorum Ob 393 inter] in U
Epist. VII (37) 3740 63
39. At non ille (liber) cui dominatur ira ; subicitur enim 395
iugo peccati ; homo enim iracundus peccatum ecfodit, qui autem
peccatum facit, servus est peccati. At non ille liber qui servit
avaritiae; non potest enim 'possidere vas suum'. Non ille
Jiber qui serviens desideriis et voluptatibus vago fluitat errore.
Non ille liber qui curvatur ambitu; servit enim alieno imperio. 400
Sed ille liber qui potest dicere: Omnia mihi licent, [sed non
omnia mihi utilia, omnia mihi licent] sed ego sub nullius
redigar potestate. Esca ventri et venter escis. IUe liber qui ait:
Quid enim libertas nostra iudicatur ab infideli conscientia?
40. Libertas igitur sapienti, non insipienti convenit, quoniam 405
qui deligat lapidem in fundibalo, similis est ei qui dat inprudenti
claritatem: se ipsum vulnerat sibique potius, dum intorquet
iaculum, adfert periculum, certe sicut tormento acerbatur et
geminatur malum saxi ruina, sic insipientis in libertate ruina
vehementior est. Recidenda igitur insipienti potestas, non 410
adicienda libertas est; servitus enim ei convenit. Ideoque
addidit: Spinae nascuntur in manu ebriosi, servitus autem in
manu inprudentis, quia sicut ille suis vulneratur poculis, ita
insipiens suis factis. Ille bibendo se peccato inserit, iste
operando se culpae adiudicat et factis suis trahitur in servi- 415
396 *Prov. 29, 22 (. . . bpbaaei veixo;) 396 sq. *Ioh. 8, 34

398 cf. I Thess. 4, 4. 5 401403 *I Cor. 6, 12. 13 404 *I Cor. 10, 29
406 sq. *Prov. 26, 8 412 sq. *Prov. 26, 9
UEKVZY O BFLO PC def. W

395 liber addidi (cf. ll. 397. 399. 400. 401. 403) enim om.LO eum C
396 homo] non a enim om. U hecfodit B ecfodit scripsi 397 facit
om. L at] an U 398 suum vas B 399 terrore L O 400 ambitu]
impetu C 401 sed 402 licent om. codd. > Harl. trt
403 potestatem B 405 igitur] enim U insipientiam venit K
406 diligat C xxligat B fundibulo U a, {ex fundiculo) Vp. c. in fundibalo
lapidem O6 ei] enim Z Y quidad B imprudenti qui dat Y 407 sibique]
atque sibi K a intorqueat Z Y 408 adferat K V afferet Y
tormentum L O 409 mali U 411 adiciendi K 413 prudentis L
414 peccatis Y pecc. se ins. bibendo V
64 Ambrosii Epistularum liber secimdus
tutem. Videbat se Paulus in captivitatem trahi a lege peccati,

et ideo ut 'liberaretur', confugit ad libertatis gratiam. 41. Non
sunt igitur liberi insipientes, quibus dicitur : Nolite fieri sicut
equus et mulus, quibus non est intellectus. In freno et camo
420 maxillas eorum constringe qui non adpropinquant tibi. Multa
flagella peccatorum, quia multis flagellis opus est, ut eorum
inprudentia coerceatur. Disciplina hoc exigit, non inclementia :
denique qui parcit baculo suo, odit filium suum ; simul quia
unusquisque gravius suis peccatis flagellatur. Gravia enim
425 delictorum pondera, gravia criminum verbera sicut onus
gravantur grave et infligunt animae cicatrices et putrescere
faciunt mentis ulcera.
42. Deponamus igitur tam gravem servitutis sarcinam,
renuntiemus luxuriae ac deliciis, quae nos quibusdam adstrin-
430 gunt nexibus cupiditatum et vinculis ligant. Nihil enim
prosunt deliciae stulto, et quicumque a pueritia dederit se
deliciis, manebit in servitute, ut 'vivens mortuus sit'. Reci-
datur ergo luxuries, deliciae resecentur, et si quis fuit luxurio-
sus, valedicat superioribus. Recisa enim vinea fructum adfert,
435 semiputata frondescit, neglecta luxuriat. Ideoque scriptum
est: Tamquam agri cultura homo inprudens, et tamquam vinea
homo egens sensu: si reliqueris eum, desertus erit. Colamus
416sq. Rom. 7, 23. 25 41421 *Ps. 31, 9. 10 423 *Prov. 13, 24

432 cf. I Tim. 5, 6 436438 *Prov. 24, 30
UEK VZY Ob BFL O PC def. W

418 sunt] sibi Ob 419 mulus et equus Y in quibus Y in camo et
freno VLOP (Vulg.) chamo ObOPC 420 appropiant ad te V appro-
pinquent KBL 422 coherceatur Ob incrementia V 425 verba O6
honus B humus Ob 426 grave et] graves Ob animae om. Y 427 men-
tes O 429 luxoriae F 431 divitiae Va. c. 432 in servitutem BOPC
mortuum V 433 luxuriaes K luxuriae E luxuria Y recensentur V
433 sq. luxoriosus BF 434 valedicit O 435 semipotata E, Up. c.
frondescet U luxoriat Fa. c. 436 vineam Z Y 437 reliquerit V
deserit eum C
Epiat. VII (37) 4044 65
ergo corpus hoc nostrum, 'castigemus illud, redigamus ad

servitutem', non illud despiciamus. 43. Sunt enim membra
nostra arma iustititiae, sunt et arma peccati: si elevantur, 440
arma iustitiae sunt, ut 'peccatum in his non dominetur'. Si
'mortum fuerit peccato', non 'regnabit in eo culpa' et erunt
membra nostra a peccato libera. Non 'oboediamus igitur
cupiditatibus eius' neque exhibeamus membra nostra arma
iniquitatis peccato. Si 'videris mulierem ad concupiscendum 445
eam', membra tua arma peccati sunt, si locutus es ad sollici-
tandum eam, lingua tua et os tuum membra peccati sunt.
Si 'abstulisti terminos a patribus positos', membra tua arma
peccati sunt. Si festinasti 'velocioribus pedibus ad effunden-
dum innocentium sanguinem', membra tua arma iniquitatis 450
sunt. 44. Contra, si vidisti 'egenum et induxisti in domum
tuam', membra tua arma iustitiae sunt. Si 'eripuisti iniuriam
accipientem' vel eum qui ducebatur ad mortem, si scidisti
chirographum debitoris, membra tua arma iustitiae sunt.
Si confessus es Christum arma enim intellectus labia sapien- 455
tiae labia tua membra iustitiae sunt. Qui potest dicere:
Oculus eram caecorum, pes claudorum, pater infirmorum, mem-
bra eius membra iustitiae sunt.
438sq. cf. I Cor. 9, 27 439458 cf. Rom. 6, 13. 19; Ambr. Iac.
I 3, 10 (p. 10, 1711, 10 Sch.) 448 cf. Rom. 6, 14; 6, 11 cf. Rom. 5, 21;
6,12 443sq. Rom. 6, 12. 13 445sq. Matth. 5, 28 448 cf. Deut. 19, 14
449sq. Ps. 13, 3 450. 452. 454 Rom. 6, 13 451sq. Is. 58, 7 452sq.
Sir. 4, 9 453 Prov. 24, 11 455sq. *Prov. 14, 7 457 *Iob 29, 15. 16
UEK V Z Y 0 BFL O PC def. OW

438 ad] in m 439 dispiciamus B 439 sq. membra nostra om. (enim
et) L 440 eleventur UBKV ZYOba 441 in om. B iis a 442 fuerit] add.
corpus nostrum m (sed cf. fin. 42) peccato] peccatum P C 446 loquu-
tus Ob 446sq. sollicitandam codd. > U 451 duxisti V in om. Y
454 cirographum B cyrographum VOb debitoribus V 456 qui 458
sunt om. O6 457 chlodorum (h exp.) B
45. Ergo liberati a peccato, quasi 'praetio empti sanguinis

460 Christi', non subiciamur 'servituti hominum' vel passionum,
non erubescamus peccatum nostrum fateri. Vide quam liber
qui poterat dicere: Non reveritus sum multitudinem populi
ut non adnuntiarem in conspectu omnium peccatum meum.
Qui enim confitetur domino, exuitur a servitute; iustus enim
465 accusator est sui in principio sermonis, non solum liber, sed
etiam iustus. Sed iustitia in libertate est et libertas in
confessione; simul enim confessus quis fuerit, absolvitur;
denique dixi: pronuntiabo adversum me iniustitiam meam
domino, et tu remisisti impietatem cordis mei. Mora ergo
470 absolutionis in confitendo est, confessionem sequitur pecca-
torum remissio. Sapiens est igitur qui confitetur, liber cui
peccatum dimissum est, nulla iam trahens aera peccati.
Vale et nos dilige, ut facis, quia et ego te diligo.
VIII (Maur. 39)
Ambrosius Faustino Salutem

1. Acerbo te doliturum dolore obitum germanae tuae non
ignorabam, non tamen ut a nobis te ablegares, sed ut nobis
459sq. I Cor. 7, 23 + I Petr. 1, 19 462 sq. *Iob 31, 34 464 sq. *Prov.
18, 17 468sq. *Ps. 31, 5
2 Faustino] Bononiensis videtur fuisse (cf. l. 22sq.) idem, de quo
epist. XXXVIII (55), 1; epistula non ante mensem Novembrem anni 394
videtur conscripta (cf. ad l. 28 sq.)
459 ergo] set L 461 non om. C confiteri V 465 solum] sum U
466 libertatem U et om. PC 467 simul enim ac m simul enim ut Z
qui FLOPC 468 dixit K 470sq. remissio peccatorum L 472 con-
trahens m aeras V 473 et ego te diligo] nos te diligimus. finit ad sim-
plicianum tertia incipit eiusdem IIII U diligo] add. contuli BL O, add.
Explicit. Item eiusdem ad eundem. VI. O6
EKVZY O601 BFLQ PC def. UO2
1 VIII Z om.YC VIIII cet. (cf. p. 60, 353, de cod. P cf. Proleg. )
XXIII 0601 2 om. L salutem om.OPCa 3 doliturum] doli tui L
4 obligares CO1 4sq. sed redderes om. Y
Epist. VII (37) 45; VIII (39) 13 67
redderes; nam etsi minus iucunda solatia maerentibus, tamen 5

nonnumquam necessaria sunt. Tu autem abisti in secreta
montium et 'inter ferarum diversaris spelaea', omni humanae
conversationis usu abdicatus et, quod gravius est, iudicio tuo.
2. Tantumne de te conmeruit germana tua, ut quam prop-
ter excellere apud te debuit condicio humana, quae tam egregi- 10
am feminam tulit, propter eam apud te minoris praerogativae
sit ? Illa certe vita excedens hoc se mulcebat solatio, quod te
sibi superstitem derelinqueret parentem nepotibus, praesulem
parvulis, auxiliatorem destitutis. Tu ita te et nepotibus et
nobis abnegas, ut consolationis illius fructum non sentiamus ? 15
Illa te cara pignora vocant non ad dolendum, sed ad con-
solandum, ut cum te vident, matrem sibi non credant obisse,
in te eam recognoscant, in te eius praesentiam teneant, in te
vitam eius sibi manere arbitrentur.
3. Sed doles quod dudum fiorentissima repente occiderit. 20
Verum hoc nobis commune non solum cum hominibus, sed
etiam cum civitatibus terrisque ipsis. Nempe de Bononiensi
veniens urbe a tergo Claternam, ipsam Bononiam, Mutinam,
Regium derelinquebas, in dextera erat Brixillum, a fronte
occurrebat Placentia veterem nobilitatem ipso adhuc nomine 25
7 c/. Vergil. Ecl. 10, 52 21sqq. c/. Ep. Servii Sulpicii ad Cic. (Fam.
IV 5, 4) de consolatione Tulliae (Menandr. Ilepl e7n.SetXTtxcov, Ilepl 7rapa-
u.uJh)TOcou 283, III p. 414, 68 Spengel): . . . 6ti 7t6Xei; cbt6XXuvTai xal
5h/7) scttIv & 7ravTa7tacriv eXi7rev 24 Brixillum] Brescello
EKVZY 0601 BFLO PC def. UO*

5 te redderes m 6 non unquam 06 abiisti m 7 deversaris BPC
8 abdicatio m 9 tantum ne 06 meruit ObO^L com (e. l.) meruit O
10 humana conditio 0601 13 relinqueret V presolem Ba. c. 14 tu
ita te] tui etatem 0601 15 abnegans a ullius Z Y illum OÔ1 16 ad
cara Z Y vocat Z ad alt. om. 06Ox 17 vident te K viderint Y
18 tenent O6 20 dudum] ductum C 22 terris C ipsis O6, add.
est O1 cet. 23 ipsam om. L, Ka. e.ml Bononiam] bonam B Mutinam]
utinam BFLPC, (in mg. r = require) 0 24 regiam YPC
Ambroslus X 6
sonans, ad laevam Apennini inculta miseratus et florentis-

simorum quondam populorum castella considerabas adque
adfectu relegebas dolenti. 'Tot igitur semirutarum urbium
cadavera' terrarumque sub eodem conspectu exposita funera
30 non te admonent unius, sanctae licet admirabilis, feminae
decessionem consolabiliorem habendam, praesertim cum illa
in perpetuum 'prostrata ac diruta' sint, haec autem ad tempus
quidem erepta nobis meliorem illic vitam exigat? 4. Itaque
non tam deplorandam quam prosequendam orationibus reor
35 nec maestificandam lacrimis tuis, sed magis oblationibus
animam eius domino commendandam arbitror.
5. Verum forte adseras securum te de meritis eius ac fide
nequire tamen ferre desiderium, quod eam iam non videas
secundum carnem idque tibi summo dolori sit. Nec illud te
40 movet apostolicum quod ait quia neminem novimus ex hoc
secundum carnem, et si cognovimus secundum carnem Christum,
sed nunc iam non novimus? Caro enim nostra perpetua esse
ac diuturna non potest. Necesse est occidat, ut resurgat,
necesse est resolvatur, ut requiescat, ut fiat quidam finis
45 peccati. Et ideo multos cognovimus secundum carnem, sed
nunc iam non novimus. Ipsum dominum Iesum cognovimus,
28. 32 c/. Cic. Fam. IV 5, 4 de oppidis ab Aegina Megarum versus
dirutis; hic de oppidis in Oallia cisalpina terrae motu, ut videtur, anni 394
dirutis: cf. Marcellin. Com. Chron. 'Arcadio III et Honorio II coss' (Chron.
Min. Mon. Oerm. Hist. XI p. 64, 6 Mommsen) : 'Terrae motu a mense
Septembrio in Novembrium continuo inminente aliquantae Europae re-
giones quassatae sunt'. cf. Ambr. obit. Theod. 1 39. 4042. 4647
*II Cor. 6, 16 43sq. c/. I Cor. 15, 36
EKVZY O601 BFLO PC def. UO1
26 Apennini PCOb apinn. VZ Y appinn. EKVO1BL apoen. a
incultam 0601 28 semiruptarum 0 31 discessionem VL O 32 pro
stata B dirupta Ob sunt Y 33 vitam illic V 36 in domino O1 37 securum]
sequuturum Ob 38 tamen] tantum Ob 40 ex hoc om. Va. c.ml
43 ac om. ObO1 43sq. occidat est om. PC 44 ut resolvatur V
ut pr.] et KV 46 ipsum] add. iam V 46 sq. ipsum novimus om. Y,
in mg. B
Epist. VHI (39) 36 69
inquit apostolus, secundum carnem, sed nunc iam non novimus.

Iam enim carnis deposuerat exuvias, iam 'specie hominis' non
videbatur, iam pro omnibus mortuus erat et omnes in illo
mortui, sed ut per ipsum 'renovati' et 'vivificati spiritu' iam 50
non sibi sed Christo viverent. Unde et alibi ait idem apo-
stolus: Vivo autem iam non ego, vivit autem in me Christus.
6. Meritoque qui ante 'cognoverat secundum carnem Christum',
iam operationes eius invisibiliter agnoscens iam non carnem
eius, sed potentiam scrutans, qui ante persecutor discipulos 55
hominis et pedissequos carnis infestis odiis urgebat, postea
doctor gentium factus veneratores maiestatis eius praedica-
tionem evangelii instruere adque informare coeperat. Et
ideo addidit: Si quis in Christo, nova creatura, id est: Qui
perfectus in Christo, nova creatura est, quoniam qui caro est, 60
inperfectus est. Denique ipse deus ait : Non permanebit spiritus
meus in istis hominibus, quoniam carnes sunt. Carnalis
itaque non est in Christo, sed si quis in Christo, nova creatura
est, non naturae novitate formatus, sed gratiae. Vetera
itaque, quae secundum carnem erant, transierunt, facta sunt 66
48 cf. Phil. 2, 7 4951 II Cor. 5, 14. 15 + Eph. 4, 23 52 *Gal.

2,20 53 II Cor. 5, 16 55sq. *I Tim. 1, 13; cf. Act. 9, 1. 2 57 I Tim.
2, 7 59.60.63 *II Cor. 5, 17 61sq. *Oen. 6, 3 64sqq. *II Cor. 5, 17
EKVZY OW BFLO PC def. C70a

48 iam nunc O1 49 sq. et mortui om. C 50 et] ut KV
51 vivant LO et om. V 51 sq. idem apostolus ait V 52 autem alt.] vero
C (Vulg.) 53 qui om. Y Christum om. Y 54 operationem Y opera-
tionis V 55 persequutor O6 56 pedisequos Ep. r. (o. r. pedissequos)
B, FL infestis om. Z Y urguebat K V F, Bp. c. 57 venerator est
Ka. c.m2 57 sq. praedicationem EKF ad praedicationem cet. a m (cf.
Kuhner-Stegmann II 1 p. 299 instruere docere) 58 sq. informare
nova p. r. supplevit O 59 addidit VPC a m om. 0601 addit cet. 59 sq.
creatura nova om. LY 60 sq. quoniam est om. Va. c.m2 qui om. Z Y
61 deus] dominus KVObO1F 62 hominibus istis ObO1 carne sunt B
carnalis] carnalitas Ob 63 in Christo alt.] add. est codd. > C 64 est
om. Za. c.m2 65 quae om. B et facta O601
nova omnia. Quae illa nisi quae scriba doctus in regno caelorum
novit, similis illius patrisfamilias qui profert de thensauro suo
nova et vetera neque vetera sine novis neque nova sine veteri-
bus ? Ideo et ecclesia dicit quia nova et vetera servavi tibi. Sed
70 transierunt vetera, id est legis 'mysteria abscondita' in Christo
facta sunt omnia nova. 7. Haec est nova creatura, de qua ad
Galatas ait: In Christo enim Iesu neque circumcisio aliquid
valet neque praeputium, sed nova creatura, per quam iam
renovata caro floret et fructum invenit gratiae, quae ante
75 inveterati flagitii 'spinas' habebat. Quid ergo est quod
maereamus, si iam ad animam dicitur: Benovabitur sicut
aquilae iuventus tua? Quid est quod ingemiscamus pro mor-
tuis, cum iam reconciliatio mundi apud deum patrem facta
sit per dominum Iesum ?
80 8. Quoniam ergo Christi beneficia tenemus, cum apud
omnes tum apud te pro Christo legatione fungimur, ut noveris
inrevocabilia eius esse dona, ut credas quod semper credidisti,
nec nimio maerore tuam in dubium adducas sententiam, quia
ideo peccatum factus est dominus Iesus, ut tolleret peccatum
85 mundi et essemus in illo omnes iustitia dei, iam non culpae
obnoxii, sed iustitiae remuneratione securi.
Vale et nos dilige, quia nos te diligimus.
6668 *Matth. 13, 52 69 Cant. 7, 13 (14) 70sq. *II Cor. 5, 17;
cf. Col. 1, 26 72 sq. *Oal. 5, 6 73 II Cor. 5, 17 75 c/. Oen. 3, 18;
parad. 15, 77 (p. 335, 15. 16 Sch.) 76 sq. *Ps. 102, 5 78 Rom. 11, 15
78sq. c/. II Cor. 5, 18 81 II Cor. 5, 20 84 II Cor. 5, 21 84sq. Ioh.
1, 29 85 c/. II Cor. 5, 21
EKVZY OW1 BFLQ PC def. UO*
66 omnia nova V nisi] non O601 71 est autem OÔ1 nova alt.
om. Va. c. m2 apostolus ad K V a m 72 Oalatas O1B galattas K gala-
thas cet. 73 iam om. B 75 est ergo BLOP om. est EKV ZObO1
77 aquila Z YOb ingemescamus BF pro om. B 80 ergo om. ObO1
81 tunc B fungimus F funguntur Y 82 esse (s.l.P) eius PO601
quid Y 83 errore C, dolore V in dubium tuam V 84 Iesus om. Y
86 renumeratione B 87 diligimus] add. contuli BF O, add. Explicit
Epla beati ambrosii epi ad Bellicium. XXIHI O1
Epist. VIII (39) 68; VIIH (79) 13 71
VIIII (Maur. 79)
Ambrosius Bellicio Salutem

1. Iactatum te gravi aegritudine significasti mihi credi-
disse in dominum Iesum et iam coepisse revalescere. Ad salu-
tem igitur ea infirmitas fuit plus aculei quam periculi ferens, 5
quia diu promissum remorabaris. Hoc est quod ait: Per-
cutiam et sanabo; percussit infirmitate, sanavit fide. Vidit
enim interiorem adfectum tuum non vacuum piae cupidi-
tatis, sed excuti dilationibus ; et ideo admonere maluit ita,
ut salutem non laederet, devotionem excitaret. 2. Quo- 10
modo enim saluti noceret qui solet dicere, ut legimus in
evangelio: Ego veniam et curabo euml Ergo et cum a tuis
invitaretur, ut inviseret domum tuam, sine dubio dixit: Ego
veniam et curabo eum. Etsi non audisti eum, ille tamen quasi
deus insensibiliter locutus est, etsi non vidisti eum, ille tamen 15
quod te incorporaliter inviserit, dubitari non potest.
3. Sed vidisti eum, qui credidisti ei, vidisti eum, qui
recepisti eum hospitio tuae mentis, vidisti eum spiritu, vidisti
eum 'oculis interioribus'. Tene ergo hospitem novum, diu
expectatum, sed sero susceptum, in quo et vivimus et sumus 20
et movemur.
Gustasti igitur fidei prima exordia: non fiat verbum
2 Bellicio] catechumenus, qui differt baptismum: cf. 14 et epist.

LXII (= 80) 6 etc., alias incognitus 4sq. cf. Ioh. 11, 4 6sq. *Deut. 32, 39
12.13sq.Matth. 8,7 19c/.Eph. 1, 18 20sq. *Act. 17, 28 22sq. *Deut. 15,9
EKVZY 0601 BFLO PC def.UO*

1 VIIII Z a om.ro XXV 0601 X cet. (cf. epist. VII 353)
2 bellitio K belicio V beltitio Y salutem om. VPC a 3 lactatus Y
aegritudine] fortitudine Oi. r. 4 et iam] etiam EK V Y a coepisae om. Y
convalescere PC 5 aculei] add. s.l. i. doloris (= id est doloris) Kmi
6 remorabaris 8. Aubin (Angers 307) m remordebas cet. a est] add. ipsum
CO1 7 infirmitatem Fa. r 11 noceret saluti 06 12sq. ego dixit
om. Ob 13 ut] et V ego om. B 14 non exp. V 16 in te corporaliter C
invisierit B 18inhospicio V 20 exspectantem Y etpr.om.K 22gustati06
occultum in corde tuo. Haec omnis gratia est, hoc omne munus.
Nemo enim penetralia domus de ingressu aestimat, siquidem
25 omnis fructus in interioribus est; 'neque enim sapientis est
a fenestra respicere in domum', et stultitia hominis audire
per ostium. 4. Alia sunt sacramentorum 'perfectiorum'
mysteria, quae oculus non vidit nec auris audivit, quae prae-
paravit deus diligentibus eum, ut dixit scriptura. Alia sunt
30 illa, quae de gloria futura adnuntiarunt prophetae, quibus
revelatum est, et evangelizarunt sancti spiritu dei misso de
caelo, in quae concupiscunt et angeli videre, ut ait apostolus
Petrus. Illa sunt, illa in quibus est mundi redemptio, pecca-
torum remissio, 'gratiarum divisio', sacramentorum parti-
35 cipatio. Quae cum acceperis, tunc mirabere tantum donatum
esse homini, ut illud manna, quod miramur fluxisse de caelo
Iudaeis, (nec tantae gratiae) nec tantae operationis iudices
ad salutem fuisse. Illud enim quicumque acceperunt, in
deserto mortui sunt praeter Iesum Nave et Chaleb ; hoc sacra-
40 mentum quicumque gustaverit, non morietur in aeternum.
Sanet te dominus Iesus ! Vale !
25sq.c/.Sir.21, 26(23) 26sq. *Sir.21,27(24) 27 c/. Hebr. 5, 14. 15 28 sq.

*ICor.2,9 29sq.c/.IPetr. 1, 10 3032 *I Petr. 1, 12 3335 illa] scil. bap-
tismus (pecc. remissio), confirmatio (gratiarum divisio), eucharistia (sacramen-
toram participatio) 3540cf.sacr.IV 2,5.5, 24myst. 8,44 (pp.47sq.; 56; 107sq.
Fa.) 36c/.Exod. 16, 15 38 sq. Ioh. 6, 49. 50. 58 39c/.Num. 32, 12 40Ioh.ll,26
EKVZY ObO1 BFLO PC def.UO*
23 in verbo tuo V hoc est m est om. Ob 26 ad fenestra O 27 hostium
B perfectorum CO^PCa 28 quae] quia m audivit auris V audivit] add. nec
in cor hominis ascendit Y 30 de] add. illa V adnuntiaverunt F 31 et]
ut Ob evangelizaverunt ZObO1F sancto Z YObO1 (sancti = prophetae: addit
.4m&r.)missodecaelospir. dei V 32 in quae .ffarZ. 3083p.c. m2inquem YPC
m c/. epist. XI (29) ll;sacr. IV 2, 5: in quae (eE? S); sed Isaac 5, 40 in quem
33 illajw.] alia Z Y, Bp. o., a m illa alt. om. V 35 acciperis B tunc] tum Ob
miraberis FLOb 36 mirantur V de caelis Z 37 nec tantae gratiae om. codd.
exc. ,cod. Boyer' m 39 caleph Ob 39sq. sacramentum Z YOWF OPC
a m sacramento cel. 41 vale om. KPC, add. contuli BF, add. Epl. Epia
beati ambrosii epi ad Orontianum. XXV. O1 add. finia Ob
Epist. VHII (79) 3-^; X (38) 13 73
X (Maur. 38)

1. Videbamur proxime in disceptationes incidisse philo-
sophiae, cum de apostoli Pauli epistula sumentes exordium
5 tractaremus quod omnis sapiens liber. Verum postea cum
Petri apostoli epistulam legerem, adverti quod omnis sapiens
etiam dives nec sexum exceperit, qui feminas ornatum omnem
non in praetiosis monilibus, sed in bonis moribus habere
scripserit: Non enim, inquit, extrinsecus capillorum inplicatio
10 aut auri circumpositio aut habitus vestimentorum ornamentum,
sed ille absconditus cordis homo. 2. Duo sunt igitur: et esse
hominem in homine et illum esse divitem, qui sibi nullarum
divitiarum usum requirat. Pulchre autem 'cordis hominem'
dixit, eo quod totus sapientiae sit absconditus sicut ipsa
15 sapientia, quae non videtur, sed intellegitur. Nemo ante
Petrum tali expressione usus est, ut diceret 'cordis hominem'.
Exterior enim homo plurima in se membra habet, interior
autem cordis homo totus sapientiae est, plenus gratiae, plenus
decoris: 3. In incorruptione, inquit, quieti et modesti spiritus,
20 qui est ante deum dives.
2 Simpliciano] cf. epp. II (65), III (67), VII (37) 3 cf. ep. VII
(37) 4 c/. I Cor. 7, 23 6sq. c/. Philo, De fuga et inv. 1618 (p. 113,
415 We.) 911.14.18 *I Petr. 3, 3. 4 12 hominem in homine] c/.
Seibel, Fleisch und Oeist pp. 169sqq. 1921.25 *I Petr. 3, 4
UEK VZY O BFLO PC def. 010a

1 X] Decimus Z TUEKVBFLO VIH P VI O iinmg.U
simplitiano K salutem om. PC a 3 disceptiones F 5 verum om. U
6sq. sapiens etiam s.l.Vm2 8 munilibus EUZ 9 inquit] odd. sit a
10 circumpositi L, Oa. c. m2 ornamenta V 17 habet om. L, Oa. c.m2
18 autem om. V homo om. L homo cordis V totus] add. plenus m
sapientia Ba.c.m2 19 incorruptiones U corruptione COb modesti]
commodi Y
Et vere dives, qui in conspectu dei potest dives videri,

in cuius conspectu terra exigua, mundus ipse angustus est.
Sed solum illum deus divitem novit, qui sit dives aeternitati,
qui non opum, sed virtutum fructus recondat. Quis autem
25 ante deum dives nisi 'quietus et modestus spiritus', qui num-
quam corrumpitur? Nonne tibi videtur dives qui habet
pacem animi, tranquillitatem quietis, ut nihil concupiscat,
nullis exagitetur cupiditatum procellis nec vetera fastidiat
et nova quaerat et semper desiderando fiat in summis divitiis
30 inops ? 4. Ea est pax vere dives, quae superat omnem mentem,
dives pax, dives modestia, dives fides fideli enim totus
mundus possessio est , dives simplicitas sunt enim et
'divitiae simplicitatis' , quae nihil discutit, nihil contractum,
nihil suspectum aut fraudulentum putat, sed puro se fundit
35 adfectu , 5. dives 'bonitas', quam si quis servaverit,
'pascitur in divitiis' caelestis hereditatis. Et ut antiquioribus
exemplis scripturae utamur, beatus, inquit, vir quem arguit
dominus, admonitionem autem dei ne recusaveris. In fame
liberabit te a morte, in proelio de manu ferri liberabit te et
40 a flagello linguae te abscondet. Ferae bestiae pacificae erunt
tibi, et scies quod in pace erit domus tua. Mitigatis enim
'carnis huius passionibus, quae militare adversus animam
30sq. Phil. 4, 7; 4, 5 31sq. *Prov. 17, 6a; c/. in psalm. 48, 17, 3;
epist. XXXVI (2), 11 (possessio); Abr. II 7, 37; Iac. I 8, 37; epist. LXXX
(63), 86; off. II 14,66 (divitiarum) ; off.III 1,7 (divitiarum possessio)
33 II Cor. 8, 2 36sq. c/. Ps. 36, 3 3741 *Iob 5, 17. 20. 21. 23. 24
42 sq. I Petr. 2, 11
UEKVZY Ob BFLO PC def. OHf

21 videri ante dives alt. L 22 ipse] iste ZY 23 aeternitate L m
aeternitatis O6 24 recundat Y recordat EBa.c.m2 recordatur K V
25 spiritu PC 33 discutet Ba. c.m2 est tractum Y 34 subspectum Z
fudit ZY 36 pascetur U antiquorum K 38 admonitiones Ob ne]
non K 39 a morte te om. YOb 40 fragello V 42 huius] add.
vitiis et m militare (i s. e) V adversum KLB OPC
Epist. X (38) 37 75
solent', 'tabernacula tua sine perturbatione erunt, domus

sine offensione', 'semen sine defectu', posteritas sicut odor
agri pleni, 'sepultura sicut messis'. Siquidem quando alii 45
suum defectum arbitrantur, tunc acervus tritici tui supernis
maturus infertur apothecis.
6. Merito 'iustus semper faenerat', iniquus indiget. Ille
iustitias faenerat, faenerat mandatum dei pauperibus et
egenis, at vero insipiens et quod putat se habere, nequaquam 50
possidet. An putas illum possidere, qui 'thensauro suo' die
et nocte 'incubans', avara et misera torquetur sollicitudine ?
Ille vero eget, etsi aliis dives videtur, sibi pauper est, qui
non utitur eo quod habet, qui adhuc alia rapit, alia desiderat.
Ubi enim nullus cupiditati modus, qui fructus divitiarum? 56
Nemo est dives, qui quod habet, secum hinc auferre non potest ;
quod enim hic relinquitur, non nostrum, sed alienum est.
7. Dives Enoch, qui quod habuit, secum transtulit et omnem
illum bonitatis suae censum caelestibus intulit receptaculis,
qui ideo raptus est, ne cor eius malitia mutaret. Dives Helias, 60
qui virtutum suarum thensauros curru igneo sublimis sedibus
aetheriis invexit. Et tamen iste non mediocres divitias heredi
reliquit, quas ipse non amitteret. Quis hunc pauperem vel
4346 *Iob 5, 2426 44sq. *Oen. 27, 27 48 c/. Ps. 36, 25. 26
51 sq. c/. Vergil Oeorg. II 507 defossoque incubat auro (Ambr. Iac. II S, 23
p.45,13Sch.) 58 c/. Oen. 5, 23. 24 60 *Sap. 4, 11 6062 c/.
IV Reg. 2, 11 62 sq. c/. ibid. 2, 1315

44 semen] sanctum Y odor] ordo Y 46 defectum] fructum U
acerbus ELV sui a 47 infertur] in L apothecis infertur V 48 fenerat
(sic semper) Ob 49 faenerat alt. om. E VZY BFL OPC 51 thensauro B
thes. cet. suo om. ZY 52 et pr.] ac m incumbens V 53 etsi] et Y
alii EKV ZBFLO quia m 55 cupiditatis PC quis 0PC
58 enoc U B henoch V 60 elias V 61 the*sauros B sedibus] sensibus C
62 aetheris L aethereis ObF PC a heredi V 63 relinquit Y relinquet
EKVZLF 0,Fa.c.m2 (-at)
tunc dixerit, cum victus cottidiani indigens alimonia mitte-

65 retur ad viduam, ut pasceretur ab ea, quando ad vocem
eius caelum claudebatur et aperiebatur, quando ad eius ver-
bum hydria farinae et vas olei non deficiebat per triennium,
sed abundabat, nec minuebatur usu sed replebatur? Quis
illum pauperem dixerit, ad cuius voluntatem descendebat ignis,
70 quem invia flumina non concludebant, sed in suum fontem
recurrebant, ut sicco propheta transiret pede ?
8. Duos finitimos vetus historia describit, regem Achab et
pauperem Nabutham. Quem horum pauperiorem, quem ditio-
rem credimus ? Alter regali fulcro divitiarum praeditus inexple-
75 bilis insatiabilisque opibus suis exiguam pauperis vineam de-
sideravit, alter despiciens animo P<xchXcov t<x<; 7toXuxp>J<joo<; vbyct-c,
imperialesque gazas suo erat contentus palmite. Nonne videtur
hic magis dives, hic magis rex, qui sibi abundabat, suas regebat
cupiditates, ut nihil alienum concupisceret, ille autem egen-
80 tissimus, cui aurum suum vile, alienus palmes praetiosissimus
aestimabatur ? Sed qua ratione egentissimus, cognosce : Quia
divitiae iniuste congregatae evomuntur, radix autem iustorum
manet et 'palma floret'.
64 c/. III Reg. 17, 9 65sq. cf. ibid. 17, 1 66sq. *ibid. 17, 16
69 c/. IV Reg. 1, 1012 6971 c/. ibid. 2, 8 72sqq. c/. III Reg. 21
(20), 14 76 c/. Philo, De fuga et inv. 16 (p. 113, 8 We.): paatXicov
7K>XuxpucTcov Ttixa; (Tragg. Oraec. frgm., Adespota 322, p. 900 Nauck)
82 *Iob 20, 15 82sq. *Prov. 12, 12 83 c/. Ps. 91, 13
UEK VZY Ob BFL O PC def. 010*

64 quottidiani Ob 64sq. ammitteret L 65sq. eius vocem a m 68 ha-
bundat L Y, Oa. c. abundabit K usus U 70 in via a invia] add. aliis U
cludebant K claudebant O6 73 nabuthan Y nabuthen tn nabutan Ob
76 aspiciens codd. > U, a BACEAflN TAC IIOAYXPTTOYC TYXAC
(vel simil.) EK ZBFLOPC pocnXecov tco? 7uoXuxpucrou? tuxco? U corrup-
tiu8 V spat. vac. rel. YOb 77 erat om. Ob contemptus U 78 dives
magis alt. om. Ob hic magis alt. om. Y abundat L abundabit K habun-
dat Y abundabat et U 80 alienis Fa. c. palmis U 81 existimabatur a
agnosce P 82 et vomuntur K autem] enim U 83 et] add. s. l. ut F m
Epist. X (38) 710 77
9. An non egentior paupere is qui tamquam umbra prae-

terit? Hodie impius exaltatur, cras non erit 'nec invenietur 85
aliqui locus eius'. Quid est itaque divitem esse nisi abundare ?
Quis autem abundat, qui sit animo contractior? Qui autem
animo contractior, utique angustior. Quae igitur in angustiis
abundantia ? Non ergo dives qui non abundat. Unde pulcbre
David: Divites, inquit, eguerunt et esurierunt, quoniam cum 90
haberent scripturarum thensauros caelestium, eguerunt qui
non intellexerunt, et esurierunt, qui nullum spiritalis gratiae
gustarunt cibum.
10. Nihil igitur adfectu sapientis ditius, nihil insipientis
egentius. Nam cum regnum dei pauperum sit, quid esse 95
locupletius potest? Et ideo praeclare apostolus: 0 altitudo,
inquit, divitiarum sapientiae et scientiae deil Praeclare etiam
David, qui in via testimoniorum caelestium quasi in omnibus
divitiis delectabatur, expresse Moyses, qui ait: Neptalim
satietas accipientium. Neptalim abundantia significatur 100
latina interpraetatione vel dilatatio. Ibi ergo abundantia ubi
satietas, ubi autem fames cupiditatum, ubi inexplebilis ad-
84sq. *Iob 14, 2; c/. Ps. 143, 4 85 I Macc. 2, 63 85sq. Ps. 36, 36
90.91.92 Ps. 33, 11 95 Luc. 6, 20 96sq. Rom. 11, 33 98sq. Ps. 118, 14
99sq. *Deut. 33, 23a 100 c/. Hieron. Onomast. nr. 14, 10 Lag.; Onomast.
graec. nr. 172, 52 Lag.; Ambr. Patr. 10, 43 (p. 148, 18 Sch.)
UEKVZY Ob BFL O PC def. OK>*

84 pauperi FL pauper is BO pauper eis ZY is eras. F umbram
Z Y umbrae Fa. r. 84 sq. praeteriit F, 86 alicubi PC aliquis KObF
(b . r.) U, Op. c., a m 87 habundat B hic et in sqq. qui pr.] nisi qui
Z Y qui alt.] qui utique U 89 habundantia B 90 inquit Davit 06
eguere Ob et esurierunt om. Z 91. 92 qui] quia PC 93 gustaverunt
KObF gustarent V 94 effectu* (s eras.) U divitius Ob insipientis
PC a m insipiente U insipienti cet. 97 et scientiae et sapientiae ZYOb
98 qui] quia Ob 99 expressit Fp. c.m2 expressius PC moses U neptha-
lim E nephthalim m 101 delatio U dilatio ZC, Ba. c. m2 102 ubi
pr.] ibi Ob ubi att.] ibi KYOb 102 sq. adpetentia] sapientia U
78 Ambrosii Epistularum liber secundus, liber quartus
petentia, ibi utique paupertas. Sed quia vix ulla rei pecunia-
riae vel mundi huius cupiditas satietatem habet, ideo addi-
105 dit: Et replebitur benedictione.
11. Secundum haec Petrus apostolus definivit 'non in
auro et argento et indumentis feminarum esse ornamentum,
sed in occulto cordis homine adque abscondito'. Unde nulla
se exuat cultum pietatis, ornatum gratiae, vitae aeternae
110 hereditatem.
Vale et nos dilige, quia nos te diligimus !
LIBER QUARTUS
XI (Maur. 29)

1. Inter legendum cum paululum requievissem animo,
quia lucubratione destiteram, versiculum illum mecum coepi
105 *Deut. 33, 23b 106110 c/. I Petr. 3, 3. 4

2 Irenaeus] c/. ad epist. IIII (27), p. 26

103 ulla] illa Z YOb rei om. Z YOb 103 sq. res pecuniaria Fp.c.m2
104 et ideo U 105 in benedictione V 106 hoc Ob diffinivit Ob
107 ornatum ZY 109 ornamentum V 111 quia et UY nos alt.
om. Ob diligimus] add. contuli BF, Qm2 add. Explicit. Epla beati Ambro-
sii ad Hyreneu. VT Ob
EKV ZY O BFLO PC def.UOW*
LIBER QUARTUS] c/. Proleg. ('incipit' amissum est, 'expli-
cit' c/. post epist. XVII = 81) 1 XI] XII EKVBFLO om. YG
VIII Ob 2 salutem om. PC a 3 requiessem Y 4 locubratione Fa. c.
lugubratione P coepi mecum m
Epist. X (38) 1011; XI (29) 12 79
volvere, quo vesperi in vigiliis usi fueramus: 'Qpato? xaXXei 5

raxpa tou? ulou<; tcov av^pwTtwv. 'O? cbpatoi ot mSe<; euayyeXi-
ôvtwv auTov ! Et vere nihil speciosius illo summo bono, cuius
etiam praedicatio speciosa est nimis, et maxime perseverantis
sermonis processus et quaedam apostolicae praedicationis
vestigia. Sed illa qui possunt? Quibus donavit deus non 10
solum ut Christum adnuntiarent, sed etiam pro illo paterentur.
2. Nos quantum possumus, intendamus illo animum et
in illo simus, illud animo teneamus, quod est pulchrum, deco-
rum, bonum, ut fiat inluminatione et fulgore eius speciosa
anima nostra et mens dilucida! Nam si oculi nostri, cum 15
aliqua obducuntur caligine, pascuntur agrorum viriditate et
specie nemoris vel collis herbosi omnem inaequalitatem
aegrescentis obtutus repellunt et quadam salubri specie
pupillae ipsae adque orbes colorari videntur, quanto magis
hic mentis oculus, 'cum illud summum intuetur bonum et in 20
eo versatur adque eo pascitur', splendescit adque enitet, ut
5 in vigiliis] scil. ecclesioe Mediolanensis (cf. Virginit. 19, 125: pau-

ciores ad vigilias convenerunt ; c/. Silviae peregr. 29, 2 p. 81, 1725 Oeyer
CSEL 39; al.) 5sq. *Ps. 44, 3 6sq. *Rom. 10, 15 (c/. Is. 52, 7)
1215 et 2022 c/. Plotin. I 6, 7, 2528 : Et ouv exeivo . . . ISoi, (xevcov
ev Tfj &qc tou toioutou xocl dbroXaucov auTOu 6(xoiou(xevo? . . .
EKVZY 0 BFLO PC def. (70W

57 cbpato? auTdv] spat. vac. ObB Y xaXXet] KAAAEI E KAAEI
L KAAAEI O kaae V xXXae Z xdcXXo; a 6 roxpa] ARA EKFL QPC
TARA Z iara V utoii?] YIYC EV Z YC L yioy F tcot)? 7)017)? PC
t5v dcv^pcoTrcov] TcoNANcoP F TilNANUPnN L TONANnPQN OPC
TOPANAN V TQPQNnN Z TOPnnnN E oi om. EVFLPCu
7r6Se?] MODEC (vel sim.) codd. 6 sq. euayyeXti^6vtcov (vel paulo corrup-
tius) codd. a eua-|~fs^toitevcov m 7 aur6v] AITON EVZL Xutov F
ATON K AYTON O ATTcoN PC 11 etiam] add. ut O 13 sumus Y
14 inluminatione] add. eius L eius et fulgore m fulgurae E fulgure Z Y
preciosa V 17 colles PC 18 aggrescentis optutus V spetiae E
19 ipsae om. VOb 21 eo aU. om. PC pascitur eo Q
80 Ambroeii Epistularum liber quartus
fiat illud quod scriptum est: Tamquam adipe et pinguedine

repleatur anima meal
Denique qui 'scienter agnoscit animas gregis sui', 'curam
25 adhibet herbis campestribus' , ut sint ei pascua plurima;
herbis enim suavioribus et agni pinguiores fiunt et sucus
lactis salubrior. Quibus pascuis usi sunt divites illi qui
manducaverunt et adoraverunt; sunt enim bona fidei 'pascua',
in quibus 'conlocatur' sanctus dei.
30 3. Est ergo et fenum, quo aluntur greges ovium, qui
emittunt vellera sapientiae et dant amictum prudentiae. Et
fortasse hoc est fenum montanum, in quod 'verba descendunt
prophetae sicut nix super fenum', et quod diligenter 'coUigit'
sapiens, 'ut sint ei oves ad vestitum' spiritalis utique velaminis.
35 Habet ergo cibum suum et amictum anima, quae illi summo
bono adhaeret quod est divinum, quod apostolus Petrus
suadet quaerendum, ut 'per eius cognitionis adquisitionem
divinae simus consortes naturae'. 4. Huius cognitionem aperit
sanctis suis deus bonus et donat hoc 'de thensauro suo bono',
40 sicut testificatur lex sacra dicens quia iuravit dominus patribus
tuis dare tibi et 'aperire thensaurum suum bonum', de quo then-
sauro caelesti dat pluviam terrae suae benedicere omnia opera
manuum tuarum. Haec est pluvia: 'eloquium' legis, quod
22 sq. *Ps. 62, 6 24 qui scienter eqs.] scil. episcopus, postor gregis
28 Ps. 21, 30 28sq. c/. Ps. 22, 2 3034 Prov. 27, 25b. 26 33 *Deut.
32, 2 37 sq. II Petr. 1, 3. 4 39 c/. Deut. 28, 12 4043 *Deut.
28, 11. 12 43 sq. c/. Deut. 32, 2
EKVZY O BFLO PC def. UOW

24 qui scienter] quiescent Ob animas] odd. quas Es.l.m2, V
26 fiunt] sunt O6 29 conloquatur F collatur Y 30 qui] que B
32 sq. prophete sancti descendunt O6 36 adhaeret] adest V
37 cognitiones K 38 apperit B 39 suo om. V 41 dare tibi om.
FPC ut aperiret PC 42 suae codd. (aou Deut. 28, 12; sed c/. Vuig.
nov. ed. III ad Deut. 28, 12 adnot.)
Epist. XI (29) 26 81
'inrorat' animam illam fecundam et fertilem bonorum operum,

ut habeat umorem gratiae. 5. Huius boni cognitionem 45
quaerebat David, sicut ipse significat dicens: Unam petivi
a domino, hanc requiram, ut inhabitem in domo domini
omnes dies vitae meae et videam delectationes domini et con-
siderem templum eius. Denique hoc esse summum bonum
subtexuit statim in eodem psalmo: Credo videre bona domini 50
in terra viventium. Hic enim quaeritur, illic facie ad faciem
plene videtur. Hoc bonum in domo dei est, in illo secreto
eius ac recessu. Unde iterum ait: Replebimur in bonis domus
tuae. Alibi quoque hanc summam esse benedictionis ex-
pressit dicens: Benedicat te dominus ex Sion, et videas quae 55
bona sunt Hierusalem. Ideo beatus qui illic habitat in in-
gressu fidei hospitioque mentis, devotionis habitaculo, con-
versatione virtutis.
6. In illo igitur simus, adque in eo maneamus, de quo et
Esaias dicit: Quam speciosi pedes evangelizantium pacem, 60
evangelizantium bonal Qui sunt qui evangelizant nisi Petrus,
nisi Paulus, nisi omnes apostoli? Quid evangelizant nobis
nisi dominum Iesum? Hic est pax nostra, hic est bonum
illud summum, quia ipse bonus ex bono; ex arbore enim
bona bonus fructus legitur. Denique et spiritus eius bonus, 66
qui 'ex ipso accipit', et deducit dei servulos in viam rectam.
Quis autem habens spiritum dei in se neget bonum, cum
4619 *Ps. 26, 4 50sq. Ps. 26, 13 51 I Cor. 13, 12 52sq. c/.
Plotin. I 6, 8, 13 : Ilco? ti? &eaoT)Tai icaXXo? au.7)xavov olov gvSov ev
iyloiQ lepoi; (xevov ouSe 7tpoid>v t6 t,v> . . .; 53 sq. Ps. 64, 5 55 sq.
*Ps. 127, 5 59 c/. Plotin. I 6, 7, 27 ((xevwv ev Tfl &ea tou toioutou)
60sq. Rom. 10, 15 (c/. Is. 52, 7) 63 *Eph. 2, 14 64sq. c/. Matth. 7, 17
65sq. Ps. 142, 10+ 106, 7 66 ex ipso accipit] c/. Ioh. 16, 14
EKV ZY 0^ BFLO PC def.UOW

44 inrodat C 46 davit O petii EK VZ YObP a (Vulg.) 47 in
domum Y 50 contexuit V 52 videbitur m 56 in om. F 59 et
om. O 60 ait C evangelizantium pacem om. Y 62 nisi pr. om. PC
66 accepit B
82 Ambrosii Epistularum liber quartus
ipse dicat: An oculus tuus nequam est, quia ego bonus sum?
Hoc 'bonum' veniat in animam nostram, in nostrae mentis
70 viscera, quod propitius 'deus dat petentibus se'. Hic est
thensaurus noster, hic est via nostra, hic est sapientia nostra,
iustitia nostra, pastor noster et pastor bonus, hic est vita
nostra. Vides quanta bona in uno bono. 7. Haec bona nobis
praedicant evangelistae. Haec bona requirens David ait:
75 Quis ostenditnobisbona? et ostendit ipsum esse bona subiciens :
Signatum est in nobis lumen vultus tui. Quis autem lumen
vultus patris nisi splendor gloriae et imago invisibilis dei, in
quo et 'videtur et clarificatur pater, sicut ipse clarificat
filium suum' ?
80 8. Ipse est ergo dominus Iesus bonum summum, quod
nobis adnuntiatum a prophetis, praedicatum ab angelis, pro-
missum a patre, evangelizatum est ab apostolis. Qui nobis
tamquam maturitas advenit, nec solum tamquam maturitas,
sed tamquam maturitas in montibus adest, ut nihil acerbum,
85 nihil inmaturum in nostris consiliis sit, nihil inmite, nihil
asperum in operibus ac moribus. Qui primus evangelizans
bona adfuit, unde et ait: Ipse qui loquebar adsum, id est:
Qui loquebar in prophetis, adsum in corpore, quod suscepi ex
virgine, adsum interior imago dei, character substantiae, et
68 Matth. 20, 15 70 Matth. 7, 11 71 Luc. 12, 34 71 sq.

via . . . vita] Ioh. 14, 6 sapientia . . . iustitia] I Cor. 1, 30 72 pastor
bonus] Ioh. 10, 11 75sq. Ps. 4, 6. 7 (7) 76sq. Hebr. 1, 3 77 Col.
1, 15 77 sq. in quo et videtur] c/. Ioh. 14, 9 78sq. c/. Ioh. 17, 4. 5
81 a prophetis] c/. Hebr. 1, 1; Luc. 1, 70; al. ab angelis] c/. Luc. 2, 914
(c/. I Tim. 3, 16) 84 *Is. 52, 7 86sq. Is. 52, 7 8789 Is. 52, 6
89 Col. 1, 15 Hebr. 1, 3
EKVZY O BFLO PC def.UOW

70 quod] quis Y 71sq. vita . . . via a 75 etbona in mg. B (ml ?)
76 super nos PC (Vulg.) quid L 78 videbitur V 80 summum
bonum L m 84 sed maturitas om. Y 85 inuite Y 86 sq. qui
est om. Y 87 loquebatur Z 87 sq. adsum loquebar in mg. B (mlf)
88 loquebatur ZY 88 sq. adsum virgine om. Y
Epist. XI (29) 610 83
adsum ut homo. Sed quis cognoscit me? Hominem enim 90

viderunt, sed 'operibus supra hominem crediderunt'. An non
ut homo, cum Lazarum fleret, et rursus supra hominem, cum
eum resuscitaret ? An non ut homo, cum vapularet, et rursus
supra hominem, cum totius 'mundi peccatum tolleret' ?
9. Ad illum igitur properemus, in quo summum est bonum, 95
quoniam ipse est bonitas, ipse patientia Istrahel qui ad
paenitentiam te vocat, ne venias in iudicium, sed accipias
peccatorum remissionem. Agite, inquit, paenitentiaml Ipse est
de quo clamat Amos propheta: Exquirite bonuml Ipse est
summum bonum, qui 'nullius indiget' et abundat omnibus. 100
Facile abundat in quo plenitudo divinitatis habitat corporaliter.
Facile abundat, de cuius plenitudine omnes accepimus et
in illo repleti sumus, [ut] dicit evangelista.
10. Hoc igitur verum et summum bonum sicut illo con-
cupiscibili suo et delectabili anima gustaverit et duabus his 105
hauserit adfectionibus, excludens dolorem et formidinem
incredibiliter exaestuat. Osculata enim verbum dei modum
non capit nec expletur dicens : Suavis es, domine, et in iucundi-
90 *Ier. 17, 9 91 Ioh. 10, 38 91sq. c/. Ioh. 11, 35. 44 93sq.
e/. Matth. 26, 67 ; Ioh. 18, 22 94 *Ioh. 1, 29 96 *Ier. 14, 8 97 Ioh.
5,24 98 Matth. 26, 28 et passim agite . . . paen.] *Matth. 4, 17 99 *Am.
5, 14 100 c/. II Macc. 14, 35 101 Col. 2, 9 102sq. Ioh. 1, 16
103 Col. 2, 10 104 sqq. c/. Isaac 4, 11 (p. 650, 15651, 14) 104111
c/. Plotin. I 6, 7, 1214: touto o5v et ti? tSoi, 7rofou? av la/oi gpo>Ta?,
7roou? Se 7t6&ou?, (3ouX6(jtevo? auTcji o-u-pcepaoiHjva!., 7rto? S' av haiXayzh] (xs&'
-J)Sovfj?; 104 sq. concupiscibili] i. e. e7tL9u(x7)Ti,xqj : c/. in. Luc. VII
139 (p. 343, 13. 14 Sch.) 107 c/. Cant. 1, 1 (2) p. 8, 78sq.; p. 696, 22
699,9; virg. 106117 (PL 16, 293 B sqq.) 108sq. *Ps. 118, 68
108111 Cant. 1, 12 (23)
91 an non 93 resuscitaret om. O6 93sq. an cum om. Y
et om. KPC 95 properemus om. V 96 est om. ta Istrahel] ieru-
salem Ob 98 remissionem peccatorum m inquit om. Z YOb 100 nul-
lus V 102 accipimus B 103 ut a m om. codd. 104 et verum et Z
sicut codd. si a m 105 suo om. V 105 sq. et pr. hauserit om. B
106 afflictionibus Pa. c.
Ambrosius X 7
tate tua doce me iustificationes tuas. Osculata dei verbum

110 concupiscit super omnem decorem, diligit super omnem laeti-
tiam, delectatur super omnia aromata, cupit frequenter videre,
saepe intendere, cupit 'adtrahi' ut sequi possit. Unguentum,
inquit, exinanitum est nomen tuum, propterea te diligimus
adulescentulae, propterea certamus, sed conpraehendere te
115 non possumus. Adtrahe nos, ut possimus 'currere, ut un-
guentorum tuorum odore' accipiamus virtutem sequendi.
11. Festinat etiam interna mysteria videre, ipsam requiem
verbi, ipsam boni illius summi habitationem et lucem eius
et claritatem in illo sinu ac recessu patrio. Festinat audire
120 sermones eius, et cum audierit, super omnem suavitatem
accipit. Doceat te propheta, qui gustavit et ait : Quam dulcia
faucibus meis verba tua, super mel etfavum ori meo ! Quid enim
aliud desideret anima, quae semel suavitatem verbi gustave-
rit, quae semel claritatem eius viderit? Moyses in monte
125 positus quadraginta diebus legem accipiens cibum corporis non
requirebat. Helias ad illam festinans requiem rogabat ut
acciperetur a se anima sua. Petrus aspiciens et ipse in monte
dominicae resurrectionis gloriam, nolebat descendere dicens:
Domine, bonum est nos hic esse. Quanta igitur illa divinae
110 *Sin. 40, 28 (27) 112sqq. *Cant. 1, 2 (3) 115sq. *Cant. 1, 3 (4)
117121 c/. ibid. 121sq. *Ps. 118, 103 122sq. c/. Plotin. I 6, 7, 28
tvo? fiv S6oiTO xaXou (Isaac 8, 78 p. 697, 18 Sch.) 124 sq. c/. Exod.
34, 28 127 sq. c/. III Reg. 19, 4 129 Matth. 17, 4

111 capit EKLO, Fm2 Z, (u . a m2) B 112 saepe intendere om. L
capit EKZYFLO, (u s. a m2) B ungentum PC 113 examinatum a
114 te comphendere O6 115sq. ungentorum OC odore unguentorum
tuorum m 116 odore om. C virtute K 117 interna] inter K
119 patrio] primo a patrie V 120 eius om. V audierit] audiret Y
super omnem om. V 122 meo om. C 123 desiderat F, Pa. c., m
anima mea Y verbi] ubi Y 124 in montem B 125 XL. BOb qua-
draginta cet. 126 rogat V rogarat Ob 127 acciperet Ob animam
suam Ob 128 gloriam om. V 129 nos om. Y
Epist. XI (29) 1013 86
substantiae gloria, quanta verbi bona, in quae concupiscunt 130

et angeli prospicere !
12. Anima igitur quae illud videt, corpus hoc non re-
quirit, minimamque sibi familiaritatem cum eo esse debere
intellegit, 'renuntiat saeculo', adhuc se abducit a vinculis
carnis, exuit omnibus voluptatum istarum nexibus. Denique 135
Stephanus Iesum videbat et lapidari non formidabat, immo
cum lapidaretur, non pro se, sed pro illis a quibus perime-
batur, rogabat. Paulus quoque raptus usque ad tertium
caelum, cum corpore esset an sine corpore nesciebat, raptus,
inquam, in paradisum, usum proprii iam non sentiebat cor- 140
poris et audiens verba dei, quomodo ad corporis infirmitates
descenderet erubescebat. 13. Itaque sciens quid vidisset in
paradiso vel quid audisset, clamabat dicens : Quid adhuc velut
viventes de hoc mundo decernitis? Ne tetigeritis, ne adtamina-
veritis, ne gustaveritis quae sunt omnia ad corruptelam ipso 145
usul Volebat enim nos in 'figura esse istius mundi', non in
possessione adque usu, ut ita utamur hoc mundo, 'tamquam
non utamur', tamquam praetereuntes, non tamquam resi-
dentes, ambulantes tamquam in imagine saeculi, non in
130sq. *I Petr. 1, 12 132146 c/. Plotin. I 6, 7, 1521 et 7, 5:

Tcji Se lS6vTi U7r4pj(et . . . tgSv ctXXcov epcoTcov xaTayeXav xal tcov 7tp6a&ev
vo(xto(xevcov xaXcov xaTacppoveiv - 67totov 7tdaxouaiv Saot &ecov efSeaiv t)
SaiLx6vcov 7tpoaTUx6vTe? ouxeT' av d7roSexoiVTO 6(xotco? aXXcov xdXX7) aco(xaTcov
7, 5: d7toSuo(xevoi<; & >caTapaivovTe? Y)(xtecr(/.e&a eqs. 134 cf. sacr. I 2, 5
al. 136138 c/. Act. 7, 5560 138141 II Cor. 12, 24
143146 *Col. 2, 2022 147 sq. c/. I Cor. 7, 31; Plotin. I 6,8,68
'IS6vTa ydp Set Ta b> acb(jtao-i xaXd u.Y)Toi 7tpooTpexeiv, dXXd yv6vTa? co;
eEalv eE>c6ve? xal (xvt) xal axtal cpeuyeiv 7tp6? exeivo o5 TauTa elx6ve?
EKV ZY O BFLO PC def.UOW
131 conspicere V 133 familiaritatem sibi C 134 adhuc scripsi
adhunc Ob om. cet. et pon. abducit se 137 illis] his L 139 an cum PC
cum om. BFLO esset om. V 140 iam om. YB 143 audisset in mg. B
audivisset O clamat 0 143 sq. viventes velud V 144 videntes m
146 esse in figura V in fuga Ob in om.FLOPC 148 tamquam alt.
om. Y 149 in (om. V) imaginem E VZY
150 cupiditate, ut velocissima disputatione ipsam imaginem huius

mundi transeamus. Denique ipse 'fide ambulans, non specie',
'peregrinabatur a corpore', 'aderat domino', et cum esset in
terris, non in terrenis, sed 'in caelestibus conversabatur'.
14. Ergo anima nostra quae deo vult adpropinquare,
155 elevet se a corpore, semper illi summo adhaereat, illi bono
quod est divinum, quod est semper et quod erat ab initio et
quod erat apud deum, hoc est dei vcrbum. Ipsum est illud
divinum, in quo vivimus et sumus et movemur. Ipsum est,
quod erat in principio, ipsum est, quod est. Dei enim filius
160 Iesus Ghristus in vobis, inquit, est, in quo nonfuit 'est' et 'non',
sed 'est' in illo fuit. Ipse dixit Moysi, ut diceret: Qui est
misit me. 15. Cum hoc igitur anima nostra sit, et sit, si fieri
potest, semper, ut et nostrum possit quis dicere : Anima mea
in manibus tuis semper. Erit autem, si non in carne sit, sed
165 in spiritu, erit, si se terrenis non misceat. Cum enim ad
carnalia reflectitur, tunc ei inlecebra obrepit corporis, tunc
ira et indignatione exaestuat, tunc maestitia adficitur, tunc
supinatur per adrogantiam, tunc dolore adfligitur.
151 cf. II Cor. 5, 7 152 II Cor. 5, 8 153 cf. Phil. 3, 20 154 sq.
et 157 sq. cf. Plotin. I 6, 7, 812: . . . raxpeX&cov ev rfj dvafJdo-ei raxv 8aov
dXX^Tptov tou -9-eoo . . . dcp' o5 raxVTa . . . xal cti >tai fj xai voet- coijs
ydp a!/no? xai vou xai tou elvat (cf. VI 9, 4 p. 182, 24 Harder: ou ydp
S7) a7rea-Tiv ouSevo? exeivo; Isaac 8, 78 p. 697, 5; 8, 79 p. 699, lsq.)
156 *I Ioh. 1, 1 157 Ioh. 1, 1 158 *Act. 17, 28 159 Ioh. 1, 2
159161 II Cor. 1, 19 161sq. Exod. 3, 14 163sq. *Ps. 118, 109
164169 cf. Isaac 7, 60 (p. 684, 19685, 4 Sch.)
EKVZY Ob BFLO PC def.UOW

152 aderat] adhaeserat F adhaeret Ob deo YObBLOPC 154 vult
deo ZY 155 illi alt. om. K illi bonum C 160 in nobis 7Ca non
pr. om. Ea. c.m2 163 et om. Ob 165 spiritu] ipsum spiritum Ob in
terrenis V misceatur (om. se) ZYOb 166 obripit Fa. c. m2, L OPG
167 indignatio ZY 168 sopinatur LPC, Os. l.m2 (l sopinatur)
Epist. XI (29) 1317 87
16. Hae sunt aegritudines animae graves, quibus plerum-

que ad mortem cogitur, dum oculi eius caecantur, ut non vide- 170
ant verae lumen 'gloriae' et 'divitias' aeternae 'hereditatis'.
Quod si eos ad deum semper intendat, acoipiet a Christo
fulgorem sapientiae, ut 'inluminatum in agnitione dei' habeat
obtutum, ut videat illam 'spem nostrae vocationis', aspiciat
illud, quod est bonum et placitum et perfectum. Quod enim 175
bonum, conplacitum patri, quod conplacitum, perfectum,
sicut habes in evangelio, ubi dicit dominus: Diligite inimicos
vestros, ut imitemini patrem qui pluit super iustos et iniustos,
quod est utique bonitatis. Et postea concludit dicens : Estote
perfecti, sicut pater vester, qui in caelis est, perfectus est. 180
Caritas enim perfecta est; denique plenitudo legis est. Quid
autem tam bonum quam caritas, quae malum non cogitatl
17. Et ideo terras fugito, in quibus invidia est, ubi
ambitio, ubi contentio. Boni ergo illius capacem se anima tua
praebeat, ut supra nubes volet, 'sicut aquila renovetur', 185
sicut aquila pennas emittat, ut renovatis 'alarum remigiis'
alta petere non reformidet, hanc habitationem relinquat;
terrenum enim habitaculum gravat animam. 'Exuat vetera',
abiciat erroris desideria, abluat oculos suos, ut videat illum
170 sq. e/. Plotin. I 6, 9, 2530: 'Eav 8h tfl inl T?)V Siav X7)(xc5v
(triefaugig) xaxiat? . . . ou Suva(xevo? t& 7ravu Xa(x7tpa (3>i7reiv, ouSev
pXe7rei ... 171 cf. Eph. 1, 18 173sq. c/. Eph. 1, 17. 18 175 Deut.
12, 28 177sq. Matth. 5, 44. 45 179sq. *Matth. 5, 48 181 Rom.
13,10 182 I Cor. 13, 5 183187 cf. Plotin. I 8, 14, 1921: xa&apal
yap 7raaat xal t6 Xey6(xevov e7tTepco(xevai xal TeXetoi xal to Spyov
auToi? ave(x7:6SiciTov (c/. Plat. Phaedr. 246b 7c 1) 185 c/. Ps. 102, 5
186 c/. Vergil. Aen. I 301 188 *Sap. 9, 15b + a cf. Col. 3, 9

169 haec VO 171 vere EKZYOP 172 eas Ka. c. m 2
173 ut] et Z Y habebit Pa. c. 174 ut om. m 176 patri om. V
177 dominus dicit LO dominus ait PC 180 pater noster V 183 ter-
rena Z YO 184 ibi YO 187 formidet Y 188 aggravat Y
190 fontem verae sapientiae, illum 'fontem vitae aeternae', qui

affluit adque exundat omnibus nullius indigens. Quis enim
dedit illi, cum ex ipso et per ipsum et in ipso omnia sint ?
18. Vitae igitur fons est summum illud bonum, ex quo
vivendi substantia ministratur omnibus, ipsum autem in se
195 habet vitam manentem, a nullo quasi inops accipit, largitur
bona aliis, non aliunde adsumit sibi; neque enim nostri
indiget. Unde et ait ex persona hominis quoniam bonorum
meorum non indiges. Quid ergo pulchrius quam ei adpropin-
quare, ei adhaerere, quae maior voluptas est? Quod is qui
200 viderit et de fonte aquae vivae gratis gustaverit, quid potest
aliud desiderare, quae regna, quas potestates, quam pecuniam,
cum advertat, quam miserae etiam hic regum condiciones
sint, quam mutabilis imperii status, quam exigua vitae huius
spatia, quanta in ipso imperio servitia, cum ad aliorum non
205 ad suum vivant arbitrium? 19. Quis autem peculiatus ad
vitam aeternam transit nisi virtutum fultus peculio? Quod
receptum omnibus solis divitibus inpossibile pronuntiatur.
190 Bar. 3, 12 c/. Ioh. 4, 14 190 sq. et 193198 c/. Plotin. I 6, 7,

2527: ... 8 xopTfsi uiv droxaiv, e<p' eauTou Sh uivov StScoai xal ou
S^xeTat ti eic, aur6 (Isaac 8, 78 p. 697, 911 Sch.) 191 sq. Rom.
11, 35. 36 197 sq. *Ps. 15, 2 199201 c/. Plotin. I 6, 7, 3439: Ou
ydp 6 xpo>(xaTo>v (xp7)itdTo>v Ambr. f) 9j ao>u.aTo>v xaXo>v u.-}) tuxc!>v ouSe Suva-
(xeco? ouSe dpxoiv oiiSe 6 fsaaiXela? u/J) tuxj>v dTU)(7)?, dXX' 6 toutou xal
u.6vou, U7tep ou Tij? Teuêoi? xal paaiXeta? xal apxa? yrfi d7raa7)? xal
âXaTT>)? xal oupavou 7tpoea&ai Xpsc*>V, e& xaTaXi7rcJ>v tk; TauTa xal U7repi-
So>v exeivo arpa<pei? tSoi (Isaac 8, 78 p. 698, 24 Sch.) 200 *Apoc.
21, 6 202205 fortasse de Valentiniano II mortuo, qui annis 388392
Arbogastis arbitrio traditus erat 207 Matth. 19, 26

190 fontem illum K vere O 192 sunt V 195 a nullo] anulo Ob
196 adsummit (ad s. l.) V 198 indiges] eges V 199 ei om. C quam
quod a is] his EVZY.Fa.r. 200 vitae BFPC 202 avertat Z
etiam quam miserae V regnum B 203 sunt V mutabilis B ( s. l.)
LQPC, Brux. 956 mutabiles cet. 205 autem] enim P 206 virtutum
om. Y 207 praeceptum Z YF omnibus post divitibus Ob
Epist. XI (29) 1720 89
Non igitur his uti beatum est, sed illud videre, quo ista despi-
cias et 'vana veri' refellas adque inania et cassa iudices, illam
nudae veritatis pulchritudinem diligas, quae has saeculi 210
fucosissimas vanitates redarguat.
20. Erige igitur oculos, anima, tuos, illos oculos de quibus
tibi verbum dei dicit: Corde nos cepisti, soror mea sponsa,
corde nos cepisti uno ab oculis tuis. Ascende in palmam,
vince saeculum, ut teneas verbi altitudinem. Imaginem istam 215
mundi foris relinque, foris malitiam ! Introduc autem mentis
bonitatem, quae habet gratiam in ligno vitae, si laverit
stolam suam et ingrediatur in civitatem, quae vera est patria
sanctorum, in qua est dei tabernaculum, circa quod 'scribae
domini' praetendunt, ubi 'non dies aut sol aut luna lumen 220
ministrant, sed ipse dominus lumen est totam illam civitatem
inluminans'. Est enim lux mundi, non utique lux visibilis,
sed animarum quae in hoc mundo sunt intellegibilis claritudo,
209 vana veri] c/. Vergil. Aen. X 630sq. 213sq. *Cant. 4, 9

214sq. Cant. 7, 8 (9) 215 I Ioh. 5, 4 215sq. cf. Plotin. I 6, 8, 36:
"Itco St) xal auve7rea&co zlc, t6 elao> 6 Suva(xevo?, xaTaXi7rcJ>v 6u)iv
6u.u.aTcov (Isaac 8, 78 p. 698, 57) 216 Apoc. 22, 15 217219 Apoc.
22,14 218 patria] c/. Plotin. I 6,8, 1621: êtiyo>(xev S-))
ptXt)v eE? roxTptSa . . . IIaTpt? cW) 7)(xiv, 8$ev 7tap7)X*o(xev, xat
7taT7)p exei (Isaac 8, 78 p. 698, 10. 11) 219 dei tabernaculum] Apoc.
21, 3 219sq. c/.Apoc. 21, 5 220222 c/. Apoc. 21, 23 222 Ioh.
8, 12
EKVZY O BFLO PC def. t/0'Oa

208 igitur] ergo a m est om. C 208 sq. despities K 209 veris
ZYOb vere F, Bm2 (ex veri) vero O (cf. adn. font.) 210sq. qua . . .
redarguas PC redarguit Ob 211 fuscosissimas Fa. r. fugosissimas EK
fugacissimas Z Y fugo. sismas V 212 oculos alt. om. V a 213. 214
concepisti PC 215 saecula F 216sq. bonitatem mentis m 218 pa-
tria] gratia m patria patria F 219 dei] domini E Z YObB 220 dei PC
ibi V 221 ministrat PC
quibus se splendenti lumine rationabilis infundit prudentiae,

225 praedicatur in evangelio incorporeae virtutis inflammans
vapore secreta mentium animorumque penetralia. 21. Si quis
igitur incola esse coeperit illius civitatis supernae, incola
videlicet conversatione ac moribus, non discedat ab ea, non
exeat, non reflectat vestigium - non corporis dico sed mentis
230 vestigium , non revertatur retro. Retro luxuria, retro
inpuritas est; denique ascendens ad montem Loth retro
reliquit sodomitana flagitia, quae autem respexit retro, non
potuit ad superiora evadere. Non ergo pedes tui retro, sed
mores non revertantur. Non fiant manus tuae remissae et
235 devotionis tuae ac fidei genua dissoluta. Non fiat voluntatis
tuae recidiva infirmitas, non ullus intercursus criminum. Sed
ingressus es: mane! Pervenisti: consiste! Salvans salva
animam tuaml
22. Ascendens directum adtoUe gradum! Nullus inde
240 tuto redit. Hinc via, inde ruina est, hinc ascensus, inde
praecipitium. Ascendendi quidem labor, sed descendendi
periculum. Sed potens est dominus, qui te fundatum illic
custodiat, saeptum propheticis muris et apostolicis turribus.
225sq. c/. Luc. 24, 32 226sq. c/. Eph. 2, 19 228sq. c/. Plotin.
I 6, 8, 5. 6. 21 : (/.7)S' s7UOTpe<pcov auT&v ei? Ta? 7ipoTpa? ayXata? acou.a-
Tcov . . . Tt? o5v 6 cttoXo? xat 7) (puy^; Ou iroo-i Ssl Siavuaai c/. Ambr.
Isaac 8, 79 p. 698, 1216 231 c/. Oen. 19, 1517 232 c/. Oen. 19, 26
234sq. *Hebr. 12, 12 (Is. 35, 3) 237sq. *Gen. 19, 17 242 II Tim.
1, 12; Hebr. 11, 19 243 c/. Apoc. 21, 14

224 splendenti] add. claritudine V prudentiae] sapientiae V, add.
et ut a, add. cum s. X. O 225 praedicator (o ex u) P (in
mg. r = require.) 227 coeperit om. PC 229 flectat B non aU. om. V
229sq. non vestigium om.Eml 230 luxuriae V 231 ad] in O6
235 tuae post fidei O6 genua ante ac O6 fiant V 236 tuae om. C redi-
viva P 237 praevenisti P 239 ascende 0 240 redit] sedit K
241 praecipitium est O6 ascendenti Z Y descendenti Y 242 periculum
est O qui] ut L O ffle L 243 et] ut K
Epist. XI (29) 2024 91
Ideo tibi dicit dominus : Intrate, calcate, quia adsistit vindemia !

Intus, non foris simus! Et in evangelio dei filius dicit: 245
Qui est in tecto, non descendat vasa sua tollere. Non utique de
hoc tecto dicit, sed de illo: Extendit caelum sicut cameram.
23. Intus ergo esto, intra Hierusalem, intra animam tuam
'pacificam', mitem adque tranquillam. Non exeas de ea
neque descendas 'vas tuum' istud aut honoribus aut divitiis 250
aut adrogantia 'adtollere'. Intus esto, ut per te 'alienigenae
non transeant', peccata animam tuam non transeant, vanae
operationes et cogitationes inanes. Non transibunt, si autem
'sanctificaveris bellum' pro devotionis et fidei certamine, pro
veritatis studio adversus passionum inlecebras et sumpseris 255
arma dei adversum spiritales nequitias et astutiam diaboli,
qui pertemptat sensus nostros fraude ac dolo, quem mansuetus
bellator facile proterit, qui non 'serat iurgia, sed sicut decet
servum domini, cum modestia fidem doceat et eos qui adver-
santur redarguat'. De hoc dicit scriptura: Qui mansuetus 260
est, bellator exsurgat. Et infirmus dicat: Omnia possum in eo
qui me confortat.
24. Hac fide fretus etiam qui infirmus est praevalebit,
et erit sancta anima eius et stillabunt ei montes prophetici vel
244 *Ioel 3, 13 (4, 13) 245 Apoc. 22, 15 246 Luc. 17, 31 + Matth.
24, 17 247 IV Hesdr. 16, 60 249 pacificam] c/. Hierusalem l. 248
251 sq. Ioel 3, 17 (4, 17) 254 Ioel 3, 9 (4, 9) 256 Eph. 6, 12. 13
257sq.260sq. *Ioel 4, 11 (Sept.) 258sq. II Tim. 2, 23. 24. 25
261sq. PhU. 4,13 264 Ioel 3, 17 (4, 17) 264sq. *Ioel 3,18 (4,18)

244 astitit L assistit i. r. O 246 descendit sua vasa Y 247 sed]
add. dicit K 248 estis Y 251 tollere Y 252 transeant] add. hanc
Par. 1756 anima tua non transeat Ob 253 inanes non tansibunt iungunt
plerique codd. transibunt] add. peccata animam tuam non transeant C
autem si m autem om. a 254 sanctificaveris] suscitaveris a 257 temp-
tat Ob vestros Fa. c., L O mansuetus] manens vetus FL O 258 pro-
terit] poterit V Y poterat K 258 sq. servum domini decet V
265 apostolici dulcedinem, et colles fluent lac, qualis ille collis, qui
lactis potum Corinthiis dabat, et fluent ei 'aquae de suis
vasis et puteorum suorum fontibus', vel de ventre eius aquae
vivae, spiritales videlicet, quas fidelibus suis spiritus sanctus
ministrat, qui etiam animam tuam dignetur rigare, ut abundet
270 in te fons aquae salientis in vitam aeternam.
Vale et nos ut filius dilige, quia nos te ut parentes
diligimus !
XII (Maur. 30)

1. Ubi superiorem absolvi epistulam et perferendam tibi
tradidi, venit in mentem illud, quod dominus in manu Aggaei
5 prophetae locutus est dicens: Si tempus vobis est, ut habitetis
in domibus caelatis?
Quid ergo istud est nisi in superioribus habitandum, non
in vallestribus et subterraneis habitaculis? Qui enim infra
terram habitant, non possunt aedificare templum dei et
10 dicunt: Non venit tempus ut aedificetur domus domini, simul
quia luxuriosorum est hypogaea quaerere, captantium frigus
aestivum, eo quod resoluti deliciis aestus aliter ferre ac
266 c/. I Cor. 3, 2 266 sq. c/. Prov. 5, 15 267 sq. Ioh. 7, 38
270 Ioh. 4, 14
5sq. *Agg. 1, 4 5-16 c/. Hieron. In Agg. cap. I vers. 3 (ex Origene;
PL 25, 1393 AjB): ad id quod dixerat populus ubi caput suum reclinet
10 *Agg. 1, 2
EKVZY O BFLQ PC def.UOW*

267 et de m eius] add. fluent V 269 irrigare P 270 in pr. om. V
271 te om. C, post parentes Ob parentes nostros Za. c., Y 272 diligimus]
add. contuli FL O add. Item eiusdem ad eundem. X. Ob
IÔIEKVBFLQ XIV P X Ob om.C 2 salutem om.
K VFLQPC a 3 et] ut L 4 aggei codd. 5 loquutus Ob 8 in E a
om. cet. valestribus B 8sq. infra ternam LQ 10 dei O6 11 u7t6ysa
E (in mg. umbraculum) hypoga ea F captantum L
Epist. XI (29) 24; XII (30) 12 93
tolerare non queant, et ideo requirant umbrosa penetralia,

vel quod desidiosi ignava sub terris agant otia, deinde quod
tenebrosa illos et opaca delectent magis, quibus operiri 15
flagitia sua credant secundum illud: Tenebrae circumdant me
et parietes, quem vereor? Sed frustra hoc sperant, cum 'pro-
funda abyssi' et 'abscondita' deus cernat et omnia depraehen-
dat, antequam fiant.
2. At non Helias in hypogaeis non Helisaeus habitabant. 20
Denique alter mortuum viduae filium tulit ad superiora, in
quibus consueverat sedere, et ibi eum resuscitavit ; alteri quoque
Sunamitis illa magna mulier, ut scriptura testificatur, 'in
superioribus hospitium paravit', et ibi concipiendae subolis,
quia non habebat, meruit praerogativam eiusdemque re- 25
suscitati pignoris vidit miracula. Quid de Petro dicam, qui
ad horam sextam ascendens in superiora baptizandarum gentium
cognovit mysteria? At vero parricida Abessalon in valle sibi
regis titulum statuit et tn fossam proiectus est, cum esset
peremptus. 30
Ergo sancti ascendunt ad dominum, flagitiosi ad vitia
descendunt, sancti in montibus, criminosi in vallibus; deus
16sq. Sir. 23, 26 (18) 1719 *Sir. 23, 28. 29 (19) 21 sq. *HI
Reg. 17, 19 23 *IV Reg. 4, 8 23sq. cf. ibid. 4, 10 24sq. c/. ibid.
4,1417 26 c/. ibid. 4, 3237 27 Act. 10, 9 27 c/. Act. 10, 34. 35;
11, 17. 18 28sq. c/. II Reg. 18, 18 et 18, 17 32sq. III Reg. 20, 28
EKVZY 0, O2 (al. 17 sedj BFLQPC def.UO1

13 tollere B 14 ignavia V, Za. r., FL, Ca. c. m2 agunt F
15 illos] illi deus V magis delectent PC 16 credent V 20 hypogis
Z YOb02 non heliseus in hypogeis C habitant O2 22 consueverant V
23 simanitis Fa. c. sunanitis Fp. c. mulier magna PC 24 subolis
Ep. c. m2K sobolis cet. a m 25 quia] qui Fa. c. Y quam Fp. c. Z
27 sextam a m nonam codd. (error Ambrosii out archetypi commun.) bap-
tizandorum F L O 28 absalon ObPC a 28sq. sibirhogis V regis
sibi m 29 regis] rhogis EK OPC r**gis (s s. l.) F hypogii Z ypogis Y
30 peremptus] mortuus PC peremtus B 31 vitia] vitam B
enim montium est et non deus vallium. 3. Qui ergo illic, id est
in domibus habitabant vallestribus, in quibus non habitat
35 deus, domum dei in se habere non poterant. Hanc enim
dominus quaerebat ab illis domum, ut semet ipsos aedificarent
adque intra se dei templum vivis fidei lapidibus adtollerent.
Neque enim terrenorum parietum constructiones et silve-
strium ligna culminum desiderabat, quae cum fuissent, manus
40 diruerat hostilis, sed illud templum quaerebat, quod in
hominum conderetur mentibus, quibus dicendum foret: Vos
estis templum dei, in quo habitaret dominus Iesus et unde ad
redemptionem universorum procederet, ut in utero virginis
sacra repperiretur aula, in qua rex habitaret caelestium et
45 corpus humanum fieret dei templum, quod etiam, cum solutum
esset, in triduo resuscitaretur. 4. Sed hanc domum luxuriosi
non aedificant, qui caelatas inhabitant domos et caelato
argento delectantur. Sordet enim illis purum argentum, ita
et istis sordet simplicis habitationis locus. Sinuant spatia
50 domorum et adiciendo adiciunt coniungentes domum ad domum
et vfilam ad villam. Effodiunt terram, ut elementum quoque
eorum cedat habitaculis, et quasi terrae filii intra eius recon-
dantur uterum et abscondantur alvo. Isti plane sunt, de
quibus dicit Hieremias: 0 qui aedificant domum suam non
55 cum iustitial Qui enim cum iustitia aedificat, non in terrenis
34 sq. Agg. 1, 4 36 sq. c/. I Petr. 2, 5 39 sq. c/. Ier. 52, 13sqq.
41sq. I Cor. 3, 17 45sq. Ioh. 2, 19 46sq. c/. Agg. 1, 4 50 *Is.
5, 8 54 sq. *Ier. 22, 13 a
EKVZY 002 BFLO PC def.UO1

33 deus om. V 34 habitant 0602 39 cum fuissent om. Y
fuisset Z 40 dirueret Bp. c. m diruerat (e s. a) P illum O6 43 redem-
tionem B 45 templum] habitaculum V dei templum fieret ttt 47 non
aedificant Z F0603, Bp. c. m2, Fs. l., a m non om. oet. celatis . . . domi-
bus 0602 48 enim] cum V 49 sinuant] sin autem a 52 caedat B
54 ieremias O* uae a
Epist. XII (30) 27 95
aedificat, sed in caelestibus. 5. Aedificasti, inquit, domum,

metire superiora eius, perflatilia distincta fenestris et contignata
caedro et inlita minio. Metitur autem superiora, qui contem-
platus iudicium dei iudicat iudicium humilis et iudicium
pauperis. Qui autem in avaritiam intendit et in sanguinem 60
innocentis, aedificat superiora non cum iudicio nec mensuram
tenet, quia non habet Christum nec adspirare sibi divinae
flatus explorat gratiae nec pleni luminis splendorem requirit
nec inlita minio habet cenacula, cui non potest dici: Sicut
resticula coccinea labia tua. Non sepelietur, inquit, huiusmodi. 65
6. Qui enim vivum se sub terram infodit et tamquam in
sepulchro sepelivit, eripuit sibi mortuo requiem sepulturae.
Depositus itaque in valle corporalium delectationum non
invenit sepulchrum, de quo possit resurgere. Huiusmodi
ergo vir nec templum deo aedificat, quia non novit tempus 70
correctionis suae. Quomodo enim possunt tales homines
templum aedificare, qui quasi ferae ac bestiae in spelaea
ferarum et bestiarum latibula sese receptant adque in foveas
se serpentium more demergunt et consuetudine fraudulentae
vulpis infodiunt? 7. Sed nec sepulchrum sibi condit, qui 75
ante tempus moritur vivens enim mortuus est , nec audit
vocem Aggaei, id est epulantis, ut interpraetatio declarat,
5658 *Ier. 22, 14 561 *Ier. 22, 16. 17 61 *Ier. 22, 13b
64 c/. l. 58 64 sq. *Cant. 4, 3 65 *Ier. 22, 19 (Ta<p^v ou Ta<p:rjaeTai
c/. S. 130 ed. Ziegler; + 6 toiouto??) 7Osq. Hebr 9, 10 c/. Luc. 19, 44
76 I Tim. 5, 6 7683 c/. Hieron. In Agg. cap. I vers. 1 (ex Origene;
PL 25, 1390 A): Nec putandum sinceritatis et veritatis 77 c/. Onom.
sacra nr. 173, 67, Lag.: 'Ayraio? opTaovTo? ; c/. ibid. 186, 96; 200, 19;
52, 22

57 contingnata V 58 caedro B cedro cet. lita 0602 59 humilis
pauperis V 60 in alt. om. K 61 non 0602, Fm2, m om. cet. 65 non]
nec V 66 sub terra O2 68 corporalium] add. rerum V 72 sq. spe-
leis ... latibulis ... foveis PC 73 recipiunt Z0602 recipiant EY
74 se om. 0602
9 Ambrosii Epistularum liber quartua
quoniam non ingreditur tabernaculum dei in voce exul-

tationis et confessionis, sonus epulantis. Quomodo enim vocem
80 eius audit, qui opera eius non videt l Nam si videret, audiret
verbum, quod in eius manu factum est delectatum eius
actibus, quibus pulsavit et apertum est ei, et descendit in
eius animam, ut epuletur in eo sinceritatis et veritatis cibos.
8. Ergo quia non audivit, fit iterum in manu Aggaei
85 verbum et dicit : Surgite de caelatis et depressis malitia domi-
bus et ascendite in montem scripturarum caelestium et caedite
lignum sapientiae, lignum vitae, lignum cognitionis et dirigite
vias vestras, ordinate actus vestros, ut habeant ordinem suum
debitum, qui necessarius et utilis est ad aedificandam domini
90 domum. 9. Nam si non feceritis, nec caelum dabit rorem
suum, id est sermo caelestis, qui sicut ros descendit super
fenum, non temperabit fervidos corporalium motus passionum,
nec ignita restinguet diversarum spicula cupiditatum, nec
terra eius, id est anima, fructus dabit, eo quod arescat, nisi
95 repleatur inriguo verbi dei et perfundatur rore caelesti,
spiritalis ubertate gratiae.
78sq. Ps. 41, 5 81 Agg. 1, 1. 3 82 c/. Matth. 7, 7 83 I Cor. 5, 8

84sq. Agg. 1, 3 8587 c/. Agg. 1, 8 (4) 8590 c/. Hieron. In Agg.
cap. I vers. 8 (ex Origene; PL 25, 1396 A): Nobis autem praecipitur . . .
ascendere de domibus concavis operibus bonis et dogmatibus veritatis
87 c/. Apoc. 22, 14 87 sq. *Oen. 2, 9 Ier. 18, 11; c/. Agg. 1, 7 89sq.
Agg. 1, 2 9096 c/. Hieron. ibid. cap. I vers. 10 (ex Origene; PL 25,
1397 C): Ego hunc arbitror esse rorem Neque enim sine rore Christi
potest ulla anima afferre frumenta 90 sq. c/. Agg. 1, 10 91 sq. *Deut.
32, 2 93 Eph. 6, 16 94 c/. Agg. 1, 10
EKVZY 0Oa BFLO PC def. UO1
78 in tabernaculum O2 in vocem V 80 eius pr. om. B 81 manum
Ka. c.m3,Y 83 cibum PC 84 quia (a add. m3)K audit E, Va. c. m2,
BFLOP 86 cedite B 87 conditionis EVZYOW1 a etom. V 88 actos
Ba. c.m2 89 est] sit V 89 sq. domum suam domini C domum domini V
92 corporalium] temperantium corporalium rerum (sic !) V 93 restin-
guit F LO adversarum L di (i. r.) versarum O 95 perfundatur LO
a rore E Z YOb02BF L O, amore V 96 ubertatis gratia PC
Epist. XH (30) 710 97
10. Et quia sciebat desides esse habitantes in hypogaeis

et voluptatum gurgustiis: Excitabo, inquit, illis spiritum
Zorobabel de tribu Iuda et Iesum Iosedech sacerdotem magnum,
ut incitentur ad aedificationem divinae domus. Nisi enim 100
dominus aedificaverit sibi domum, in vanum laboraverunt qui
aedificant eam. Ipse est Zorobabel 'iugis redundantia', utpote
'fons vitae', et verbum dei, per quod omnia et ex quo omnia
et omnia in ipso. Haec dicit 'redundantia' : Si quis sitit,
veniat ad me et bibat, hoc est profluvium indeficientis meatus. 105
Profluvium quoque nocturnum legimus, quod est 'Zabulon',
id est propheticum; sed iam et ipsum huius fluenti infusione
resplenduit, per quod evanuit illud profluvium vanitatis in
Zezabel, quae inimica veritati et adversaria prophetarum
eloquiis ita dilacerata est canum morsibus, ut nullum eius 110
superesset vestigium, sed toto corpore suo cum omnibus
posteritatis suae insignibus extingueretur. Ipse igitur Zoro-
babel ex tribu Iuda, ipse Iesus magnus sacerdos et tribu de-
signatus et nomine. Duo significari videntur et unus ex-
98sq. *Agg. 1, 14 + 2, 2 100102 Ps. 126, 1 102109 c/. Hie-

ron. ibid. cap. I vers. 1 (ex Origene; PL 25, 1391 AB): Interpretatur
autem (scil. Zorobabel) Si quis sitit, veniat ad me et bibat 102 (et
104) c/. Onom. sacra nr. 165, 87 Lag.: paulo aliter (longe aliter: nr. 52, 26;
63, 13; 202, 76) 103 c/. Apoc. 21, 6; al. 103sq. Col. 1, 16. 17 c/. Rom.
11, 36 104sq. Ioh. 7, 37 106 c/. Onom. sacra nr. 11, 29; 164, 72 Lag.
107 sq. c/. ibid. nr. 42, 11; 80, 20; 168, 46. Ambr. fug. 6, 34 p. 190, 16. Ex-
hort. virg. 5, 30. al. 109 sqq. c/. IV Reg. 9, 3037 112sq. *Agg. 1, 12

98 voluptatum] iniquitatum PC spiritum sanctum V 99 et de
tribu Iuda 06Oa iudae a Iesum om. a, add. filium PC iosedec B
100 ut] et Ob02 enim om. YL (Oa. r. ?) 101 haedificarit V 102 est]
et EK 106 sq. Zabulon quod est propheticum m 107 iam et] etiam
ZY 108 vanitatis om. V 109 iezabel 00*LOPC a iesabel m
110 ita om. C delacerata O 113 iudae a et] ex 0602 113sq. desi-
gnatus om. V
115 primitur, quia idem quasi potens natus ex potente, quasi

redemptor ortus ex virgine, in utriusque idem naturae diver-
sitate dividuae unius fili dei veritate gigans salutaris inplevit.
11. Excitaturus itaque a mortuis Zorobabel sanctum ait:
Adhuc ego semel movebo caelum et terram et maria et desertum.
120 Moverat ante haec, cum de Aegypto liberaret populum suum,
quando in caelo columna erat ignis, terra inter fluctus, murus
in mari, via in aqua, in deserto messis cottidiana frugum
caelestium multiplicabatur, petra solvebatur infontes aquarum.
Sed movit et postea in passione domini Iesu, quando caelum
125 tenebris obductum, sol refugit, petrae fissae, tumuli aperti,
mortui resuscitati, draco victus in fluctibus suis vidit piscatores
hominum, non solum navigantes in mari, sed etiam ambulantes
sine periculo. 12. Desertum quoque motum, quando in-
fructuosus nationum populus messe coepit devotionis et fidei
130 flavescere. Et eo usque deserti et gentium commotio facta est,
ut apostolorum, quos direxit ad gentes vocandas, tanta esset
et tam vehemens praedicatio, ut in omnem terram exiret sonus
eorum et in fines orbis terrae verba eorum. Tanta, inquam,
commotio deserti, ut plures filii fierent desertae quam eius quae
135 habebat virum, et floreret desertum ut lilium, introirent electa
117 gigans] Ps. 18, 6 119 *Agg. 2, 7 (6) 120133 c/. Hieron.
In Agg. cap. I vers. 1 (ex Origene; PL 25, 1403 C1404 A): Movi terram
quando priori populo usque ad terminos orbis terrae 120123 c/.
Exod. 13, 21. 22; 14, 21. 22; 16, 35; 17, 6 123 Ps. 113, 8 125 c/. Luc.
23, 44. 45; Matth. 27, 51. 52 126 c/. Ps. 73, 14 126sq. Matth. 4, 19
127sq. c/. Matth. 14, 29 129sq. c/. Ioh. 4, 35 132sq. Ps. 18, 5
134sq. *Is. 54, 1 135 *Is. 35, 1 135sq. *Agg. 2, 8 (7) + 2, 3 (2)
EKVZY 00* BFLO PC def.UO1
117 divinae PC veritatem m (NB.l. 115 idem 'der Qleiche\ l. 116
'das Qleiche') gigas KO0*QPC a m 118 sanctum] semen Ob 119 et
mariam et desideria B 120 ante] autem C 123 petra om. Ob 125 scis-
sae Z YOWLQPC a m 128 sine] in Ka. c.m3,u 129 messe L m
(cf. Thes. LL VI 1 p. 887, 42) messem cet. in messem a 135 habet
O6 floret F desertum om. Ka. c. m2 ut] et K introierent E, Ba. c. in-
troierunt Z Y introiret O6
Epist. XII (30) 1015 99
gentium ad residuos populi, quo reliquiae salvae fierent per

electionem gratiae.
13. Et replebo, inquit, domum hanc argento meo et auro :
eloquiis caelestibus, quae sunt sicut argentum igni examinatum,
et veri claritate luminis sicut auro spiritali in sanctorum 140
occultis mentibus refulgente. Has divitias confert ecclesiae
suae, quibus intellegibiles thensauri replentur, et gloria augetur
domus super priorem gloriam quam populus habuit electus.
14. 'Pax enim et tranquillitas animae' super omnem domus
gloriam est, quia pax superat omnem sensum. Haec est pax 145
super pacem, quae dabitur post tertiam conmotionem caeli,
maris, terrae, deserti, quando 'destruet omnes potestates et
principatus'. Caelum enim et terra transibunt et omnis istius
mundi figura, et unusquisque in romphaea insurget ad fratrem
suum, id est verbo 'penetrante medullas animae', ut destruatur 150
quidquid est contrarium, currus ex Ephraem et equus ex
Hierusalem, ut Zaccharias dixit. Et sic erit pax per omnia,
nullis obsistentibus corporis passionibus aut incredulae mentis
impedimentis, ut fiat in omnibus Christus, 'subdita patri'
exhibens corda universorum. 15. Unde et ad ipsum solum 155
136sq. Rom. 11, 5 138 *Agg. 2, 8 (7); cf. 2, 9 (8) 139 Ps. 11, 7
142 sq. *Agg. 2, 10 (9) 145160 sq. cf. Hieron. In Agg. cap. II vers.
21sqq. (exOrigene; cf. *Agg. 2, 23 [22] PL 25, 1415 A1416 B): Atta-
men si de fine mundi hoc quasi or. anulo consignetur
EKV ZY 002 BFLQ PC def.UO1

136 residuos] siduos B 138 auro] add. meo V argento et auro
meo O" 139 igne 00*PC, Bp. c. m2, am 141 occultis om. 002
refulgentem EZYOb02 142 intellegibile K 143 super priorem
gloriam] superiore gloria B 145 gloria F pax pr. om. 06Oa exuperat O
145 sq. omnem super in mg. Bm2 hoc O 147 terram O6
147sq. principatus et pot. Oa 149 rumfea LOP rumphea C ad] in V
181 quicquid 0602 effrem ZO^FLQPC efrem EKVYB efren O
equis C 151 sq. de hierusalem PC 152 ut] et codd. et om. Ka. c.m3
153 existentibus V Y aut] ut ZY 154 ut om. codd. (sed cf. 1. 153 ZY)
in] His Z YOb in omnibus omnia m
Ambrosius X 8
mystice dicitur: Sumam te, Zorobabel, et ponam te sicut

signaculum, quia te elegi. Etenim cum fuerit anima nostra
pacifica, ut dicatur ei: Gonvertere, convertere, Sunamitis
quod pacificam significat, et, ut tuo nomine utar, 'ireni-
160 cen' , tunc accipiet in se sicut signaculum Christum, id est
'imaginem dei', ut sit ad imaginem, quoniam qualis caelestis,
tales et caelestes, et oportet nos 'portare imaginem caelestis',
id est pacem.
16. Adque ut sciamus verum esse, habes in canticis in
166 ultimo iam perfectae animae dici, quod et tibi dicat dominus
Iesus: Pone me ut signaculum in brachium tuum, ut luceat
pax in corde tuo et in operibus tuis Christus et formetur in te
sapientia et iustitia et redemptio.
Vale, fili, et nos dilige, quia nos te diligimus.
XIII (Maur. 31)

1. Differentia caritatis utrum sit aliqua apud deum
eorum qui a pueritia crediderint et eorum qui iuventutis aut
5 posterioris aetatis processu, prudenter requirendum putasti.
160sq. cf. Col. 1, 16 161 Oen. 1, 26; 1, 27; 5, 1. 3; Sir. 17, 3; al.
161 sq. I Cor. 15, 48 162 I Cor. 15, 49 166 *Cant. 8, 6
EKV ZY 0Oa BFLO PC def. UO1

156 summam B te alt. om. PC 158 samitis (ex symitis) Ep.c.m3
sonamitis F 159 pacifica a signat Ob ut om. ZYO% 159 sq. yreni-
cen F erenicem B hyrenicen 06Oa 160 accipiat B sicut om. Ka. c.mZ
166 tuum om. C 167 et pr. om. B et alt. om. PC 169 fili post dilige
06Oa diligimus] add. contuli BF, in mg. O, add. Explicit. Item eiusdem
ad eundem . XI. O6
1 XIIII EKVBFLO .XI. 0"Oa XV P, add. LIBER IIII Km3
2 salutem om. KOb02FLOPC a 4 a om. LOa.c.m2 crediderunt PC
qui alt.] add. a Km3 iuventatis Ba. c. 5 posteriorum Ep. c.m2
Epist. Xn (30) 1516; Xin (31) 12 101
Nam hoc quoque scriptura divina non praetermisit neque

intactum reliquit. Siquidem dominus deus noster ad Iohel
prophetam non otiose ait: Lamentare ad me super sponsam
praecinctam saccum in virum eius virginalem dolens syna-
gogam, quae ante a virginitate sua desponsata dei verbo 10
foret, vel animam certe, quae de bonis meritis decidisset,
ita offendiculum incidisse peccatorum flagitiis, ut odia contra-
heret et inquinamento impietatis ac perfidiae obsoleta sordi-
bus miserabili esset despectui, 'longe mutata ab illius' sponsae
gratia, quae ante meruerat audire: Sponsabo te mihi in fide 15
et iustitia et misericordia.
2. Nec inmerito lamentabilis pronuntiatur, quae tantorum
munerum amiserat praetium et virtutum dotalium tam grave
subierat dispendium, ut ei 'virginalis sponsus' eriperetur.
Nostris enim meritis verbum dei nobis aut vivit aut moritur. 20
Nam si bona studia adque opera nostra sint, vivit adque
operatur in nobis dei verbum; si tenebrosae cogitationes
operationesque nostrae sint, occidit nobis sol iustitiae. Et
ideo lamentandum praecipit pro ea anima. Nam sicut illis
gratulandum et epulandum est, cum quibus sponsus est, ita 25
illi animae lugendum, cui sponsus fuerit ereptus, sicut de
8sq. *Ioel 1, 8 14 cf. Vergil. Aen. H 274sq. 15sq. *Ose 2, 19. 20
(21. 22) 23 Mal. 4, 2 2328 cf. Hieron. In Ioel cap. I vers. 8 (PL 25,
956 A; secundum Origen. Comm. in XII Prophetas; cf. Hieron. De vir.
inl. LXXV, 47 Bernoulli) : Quamdiu cum hac sponsa sponsus fuerit
plangit et plorat . . .
EKV ZY 060a BFLO PC def.UO1
6 divina scriptura 06Oa 7 Ioel F m 8 ad] a Ba. c.m2 9 sac-
cum EKVO*, Ba. c. m2 (o s. um),l sachum O6 sacco cet.m (oaxxov
Sept.) saccum] add. ac s. l. Bm2 in virum] murum L 10 ante a PC
(scriptione continua B) ante K Z a me Y antea cet. a m virginitatem
suam KV Z desponsatam Ka. c.m3 11 foret] esset Y 14 miserabilis
PC despectu 0602L 16 misericordia] veritate PC 19 virginalis ei
06Oa 20 aut moritur aut vivit L 21 nostra] add. non, vivit
23 sint om. 0602 24 praecipit PC a praecepit cet. m 24 eo Kp. c.m3
animae KV a 26 fuerit] fieret Ka. c. m 3 ereptus fuerit P
apostolis scriptum est in evangelio quoniam cum auferetur

ab his sponsus, tunc ieiunabunt in illis diebus. 3. Ergo et haec
anima habebat ante laetitiam et exultationem, cum haberet
30 'parthenicon logon'. Et ideo non ieiunabat, quia dies erant
epularum et refectionis, cum adesset sponsus, invehens, quibus
aderat, ubertatis affiuentia caelestis alimenti copias, vini
rigatus, quo 'corda hominum laetificantur'. Sed posteaquam
sponsum factis amisit suis, iubetur in cilicio agere paeniten-
35 tiam peccatorum suorum et deflere semetipsam, quia mortuus
est ei crucifixus pro ea Christus, qui est 'parthenicos logos'.
4. Si a prima aetate convenit nec alterius anima haec videtur
experta copulam, sed a principio virginalem fidei suae fiorem
Christo dicavit adque ipsi primis foederata pietatis mysteriis
40 sacros iuvencula cultus recepit, ipsa est istrahelitica anima,
'veteris prosapiae' ex genere patriarcharum, quae si inoffen-
sum fidei servasset curriculum, magni meriti foret sponsa verbi
virginalis, tamquam illa, quae adpraehendit iustitiam et ob~
27sq. *Matth. 9, 15 30 Ioel 1,8; c/. roxp&vio? X6yo? Clem. Al.

Paed. I 5, 19, 3 (p. 101, 15 Stahlin) 33 c/. Ps. 103, 15 34 c/. Ioel 1, 8
36 c/. ad l. 30 3745 c/. Hieron. In Ioel cap. I vers. 8 (PL 25, 956 A):
Vir pubertatis sive ut LXX transtulerunt raxp&eviwS? maculatam; et
(956 C): Si a parva aetate sed non virgineum 41 c/. Sall. Iug. 85, 10
43sqq. *Sir. 15, 1. 2
EKVZY 0*0* BFLO PC def.UO1

27 fuerat scriptum V 28 his] eis 0602a m 28sq. haec anima]
omnia 0602 30 phartenicon B partheni cologon V erat P 31 adesset]
esset 0602 invehemens V 32 aderat] erat B0602 ubertati Y affluentia
E,Ka.c.m3, VZYFL ('in der Fulle Uberflufi': abl. modi) affluentiam
Kp.c.m3,BOu affluentias m copias EKBFL m copia VZ YObO*P C a
copiam O 33 quo om. B laetificabantur a 36 ei] et FL OPC m
phartenicos B parthenicos logos (. l. id est virginale verbum) PC
37 hanc Z Y, Kp. c. m3 vide*tur B 38 expertam C 39 primoO6
40 recipit B est] add. ista B 41 veteris 0602m veritis EK veritatis
cet. prosapia PC, Fp. r. prosapiae et V prosapiae cet. ex om. B
41 sq. non offensum C 43 appraehendidit O6 43 sq. obviavit EK
VZO02,Bp.r., PCa obviat Y
Epist. XIII (31) 27 103
viabit illi quasi mater et quasi mulier a virginitate suscipiet

illam. 45
5. Altera quoque est adquisita ex gentibus et utraque
sponsa unius verbi; quod est magnum mysterium. Idque tibi
demonstratur in libro Regnorum. Siquidem David duas
uxores habuit, Achinaam Iezraheliten et Abigaeam adquisi-
tam sibi postea, illam rigidiorem, istam misericordiae plenam 50
et gratiae: hospitalem ac liberalem animam, quae revelata
facie patrem vidit speculata eius gloriam, quae suscepit
divinum illum 'rorem paternae gratiae', ut habet nominis
interpraetatio. Qui autem ros patris nisi dei verbum, quod
umore fidei adque iustitiae infudit corda universorum? 55
6. Pulchre igitur huic animae verus dicit David, quod illi
Abigaeae dictum est: Benedictus dominus deus Istrahel, qui
misit te hodie huc obviam mihi et benedicti mores tui. Et
iterum dicit ei: Ascende in pace domum tuam. Vide, audivi
vocem tuam et reveritus sum faciem tuam. Denique etiam in 60
Canticis haec verba sunt sponsi ad sponsam: Ostende mihi
faciem tuam et insinua mihi vocem tuam. 7. Et tunc quidem
dimissa est, quoniam alterum habebat virum, qui dicebatur
47 *Eph. 5, 32 48sqq. cf. I Reg. 25, 3943; al. 53 rorem pater-

nae gratiae] fons videtur Origenes; cf. Onom. Sacra nr. 34, 22 Lag. (Hieron.
De Nom. Hebr. ad libr. I Reg.): Abigal pater exultationis sive pater roris;
34, 23: Abigail patris mei exultatio 57 sq. *I Reg. 25, 32 (sq.) 59 sq.
*I Reg. 25, 35 61 *Cant. 2, 14 62 sq. cf. I Reg. 25, 36
EKVZY 0602 BFLO PC def. UO1

45 illam] eam O 46 adquisita est O 47 uni EKVBFLQ
tibi om. Ob02 49 Achinaam] ac humani L Iezraheliten KObO*, Fp.c.m2
(cf. I Reg. 25, 43) israheliten (-tem) cet. iezrahelitem a tn abigean Y
agibamL 49 sq. sibi postea adquisitam LO 50 postea] post eam Z0602
51 hospitalitatem EVObO* ac] et 0602 52 gloria ZYPC 53 paternae
gratiae rorem m 54qmEKVB quis PC quid cet. a m 55 humorem
ZYO humore O2 infundit B 57 abige B ambigee V 58 huc hodie Y
59 in domum m iam audivi m 60 sq. in canticis etiam V m in canticis
canticorum 0602
hebraice Nabal, latine insipientia, durus, inhospitalis, in-

65 humanus, ingratus, qui officia nesciret referre. Sed postea
quam defunctus est vir eius, solutam a lege viri accepit eam
sibi in uxorem propheta David. Per cuius copulam ecclesiae
crediturae ex gentibus significantur mysteria, quae amisso
viro, cui ante iuncta fuerat, transivit ad Christum, censu pio
70 dives humilitatis et fidei, misericordiae quoque dotata patri-
monio.
8. Sed hoc loco non ista deploratur, sed illa Achinaam,
quae fuit 'maleformis in fratrem', et ideo illi frater factus
est in conmotionem. Unde ex persona eorum dictum est:
75 Posuisti nos in parabolam in gentibus, conmotionem capitis
populis. Quam nutantem inveniens diabolus sicut leo diruit
et iucunditatem eius abstulit, vineam eius et ficum evertit,
sub quibus solebat ante requiescere, et arescere fecit fructus
eius. 9. Quos aridos miseratus adque 'albentes' siccitate
80 nimia dicit ad prophetam deus: Lamentare ad me super
64 I Reg. 25, 25 Nd(3aX Svou.a auTou xal aeppoow/) ust' auTou cf.
Onom. Sacra nr. 36, 12 Lag. (Hieron. De Nom. Hebr.): Nabal insipiens
durus] I Reg. 25, 3 64 sq. c/. I Reg. 25, 21 65 sq. cf. I Reg. 25, 39
66 Rom. 7,2 67 IReg. 25,40 72 Achinaam = fratris decor Onom. Sacra
nr. 34, 15 Lag. (Hieron. o. c.) 73 maleformis in fratrem (Suo-(Xop<po(;
et? aSeX<p6v) Origenes? 75sq. *Ps. 43, 15 76 *I Petr. 5, 8; cf. Ioel 1, 6
7679 c/. Hieron. In Ioel cap. I vers. 6. 7 (PL 25, 955 C): Si ergo dederi-
mus locum huic genti ne sub nostra vinea et ficu vir sanctus requiescat
7780 c/. Ioel 1, 7 80 sq. *Ioel 1, 8 (paulo aliter quam supra l. 8)
EKVZY ObO* BFLO PC def.UO1

64 hebraeice B latine insipientiae B insipiens m 67 in om. PC
propheta davit (-d) sibi in uxorem 0602 68 admisso V 72 achinaan
PC 73 maleformis KZYOb02 male fortis cet.m in fratrem] intra
fratrem B illi Fp.r. (s eras.), Kp.c.m3,m ille a om. ZY illis cet.
75 nos om. Ka.c.m2 76 in populis OWfCm (Vulg.) 77 ei et
iucunditatem B iocunditatem E ZYO*FLOPC ficum] cum B et ficum
eius Z0Oa subvertit PC avertit Ob
Epist. XIII (31) 710 105
sponsam praecinctam cilicio et super virum eius virginalem, id

est super animae huiusmodi vel synagogae virum mortuum.
Cui loco alio expostulans dicit, eo quod oblita propositi sui,
oblita caritatis, inmemor gratiae, devia disciplinae superiorem
uxoris adfectum amiserit meritoque suis eam sermonibus 85
redarguit memorans et retexens eiusdem blanditias et pietatis
vocabula: Non sicut domesticum me vocabas et patrem et
initiatorem virginitatis tuae?
10. Ergo huic animae, cui per intemperantiam eius mor-
tuum dei verbum est et ille 'parthenicos logos' occidit, luctum 90
indicit, intercessorem adhibet, ut vocetur ad paenitentiam,
quo possit mereri misericordiam. Ilh autem, quae bona
intellectu et decora in adspectu valde sicut Abigaea adquisita
sibi erat in proelio, devictis adversariis et mortuo viro, qui
vallatus 'nequitiis spiritalibus' repugnabat ac resistebat, ne 95
sibi speciosa uxor adimeretur, quasi victor et diligens sponsus
iucunditatem confert et gratiam emundans eam ab omnibus
pulchritudinis eius inpedimentis et exuens vestimentis capti-
vitatis, ut depositis omnibus capitis sui capillis, id est pecca-
torum criniculis, qui quasi superflui nostro in corpore videntur, 100
quoniam si vir comam nutriat, ignominia est illi, 'in unitate
8385 c/. Ose 2,15; 4,6; al. 87 sq. *Ier. 3, 4 (cf. Hieron. o.c.
PL 25, 956 A) 90 cf. Ioel 1, 8 9092 c/. Ioel 1,9, 13, 14; al.
92sq. *I Reg. 25, 3 95 c/. Eph. 6, 12 9699 c/. Deut. 21, 12, 13
lOlsq. *I Cor. 11, 14 101105 *Eph. 4, 1316
EKVZY 00* BFLO PC def.UO1

83 alio loco 0602 84 de via a 84sq. superioris affectum uxoris
0602 85 amiserat PC merito P eam suis V 89 per om., in-
temperantiae Ob, intemperantia O2 91 incidit K 92 posset B iEa
02m 93 ambigea V 94 erat sibi O2 95 spiritalibus nequitiis V
repugnabat] regnabat Ob ac] atque V ac resistebat om. ZY 96 uxor
speciosa O2 97 iucunditatem K, Ba. c., m iocund. cet. et mundans V
100 crinulis 0602 nostri Y 101 nutriat s. l. Bm2 nutriat comam V
nutrit FLQPC
fidei in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis

Christi studeat occurrere, ut omnem deponat animi perturba-
tionem et caritate fundata augeatur in domino Iesu et universo
105 adquirat incrementa corpori'. 11. Haec est anima illa, quam
lex demonstrat tibi in specie mulieris bonae, quam videris in
praeda et concupieris accipere in uxorem tibi : Induces, inquit,
eam in domum tuam, ut tota ei conmittas interiora domus
tuae, omnium tuorum viscerum possessionem, auferas eius
no superflua, tondeas lapsus et novacula non satis acuta, ne faciat
dolum, tuarum exuvias passionum adque inanes sensus recidas.
Ideo ait: Rades eius caput, quo nulla obstacula patiantur
oculi sapientis qui sunt in capite eius. Et sedebit, inquit,
XXX diebus in domo tua peccata propriae deplorans na-
115 tivitatis et conmenta nequissimi 'patris diaboli', qui vult
congregare quae non generavit, ut huius mystici numeri puri-
ficatione mundata coniugii claves adipiscatur. 12. Et pulchre
ait: Postea intrabis ad eam, ut totus ingrediaris in animam
tuam adque intra ipsam te colligas et in ea habites, apud
120 eam commorere, in ipsa tibi sit omnis conversatio, ut sis
non in carne sed in spiritu et proponas adiungere eam tibi
105sqq. c/. Hieron. In Ioel cap. I vers. 8 (PL 25, 956 B): propterea
scriptum est in Deuteronomio et erit uxor tua 106108 *Deut.
21, 1012 109sq. c/. Deut. 21, 12 110 sq. c/. Ps. 51, 4 112 *Deut.
21, 12 113 *Eccle. 2, 14 113sq. *Deut. 21, 13 115 c/. Ioh. 8, 44
116 *Ier. 17, 11 118 Deut. 21, 13 121 Rom. 8, 9
EKVZY 0*0* BFLO PC def. UO1

104 caritatem Harleian. 3083 105 incrementa Ob02BFp. c.m2,Oa
incrementum (cf. Eph. 4, 16 rJ)v auJvr)aiv = augmentum Vulg.) m incre-
mento cet. 106 quam] add. ai m 106 sq. in praedam codd. > F, m
(v 7rpovojj,7) Deitt. 21, 11) 107 sq. eam inquit tibi V 109 auferes B
110 tundeas .Fa. c.m2 facias P fiat ZY 112 caput eius V quo] quod
Ka.r.PC 113 oculi] oscula V 114 .XXX. 0BFO triginta cet.
deplorans propriae V 117 munda B 118 et postea V 119 ipsa K
120 commorere EKZYOb02 commoreris m commorare V BFLOPC a
121 in aU. om. F et om. K
Epist. XIII (31) 1013; XIIII (33) 1 107
ad consortium vitae sciens quoniam communicabit tecum de

bonis, et perfunctus eius gratia dicas: Puer autem eram
ingeniosus et sortitus sum animam bonam et illa tibi respondeat :
Adsumam te et inducam te in domum matris meae et in secre- 125
tum eius quae concepit me.
Bona mater animarum Hierusalem illa quae in caelo est.
13. Erit ergo uxor tua et inveniens te osculabitur te. Et si
postea displicuerit tibi, quod castiget corpus suum et servituti
redigat, non patieris eam servire, id est voluptatibus corporis, 130
nec subicies eam carni, sed liberam permanere patieris nec
alienabis eam hoc est enim vendere , nec contemnes eam,
sed permittes servire eam deo suo in castitate fidei et bonorum
operum sobrietate.
Vale et nos dilige, quia nos te diligimus. 135
XIIII (Maur. 33)

1. Superiore epistula scripsimus liberandam ab adver-
sariis animam nostram et cum ea indissociabilis vitae sub-
eundum consortium. Et quia sermo iste nobis de Deutero- 5
122sq. *Sap. 8, 9 123sq. Sap. 8, 19 125sq. *Cant. 3, 4 127 Oal.

4, 26 Apoc. 21, 2 Hebr. 12, 12 128 Deut. 21, 13 Cant. 8, 1 128132
c/. Deut. 21, 14 129 I Cor. 9, 27
3 Superiore epistula] c/. Proleg. (videlicet episl. XIII = Maur. 31)
EKV ZY 002 BFLO PC def.UO1

122 quoniam] add. non ZY de om. Y 124 sum om. ObOs
125 meae] tuae Ob 128 obsculavit Ob 131 subicias F subiciens La. c.
liberam] add. eam V ZY 133 eam servire Ob domino B 135 quia
et nos VOs diligimus] add. contuli BFLQ, add. Explicit. Item eiusdem
ad eundem. XII. ObOs
\HV EKVBFLO XVI P . XU. 0"02 XIIII om. cet. 2 salu-
tem om. EKObO*FLOPC a 3 superiori (i ex ae) Bp.c. ab om. V
5 de om. B V, Ka. c.mZ
nomio exemplum adsumpsit adsertionis suae, quo loci subiec-

tum est de 'viro qui duas uxores habebat, unam odibilem,
alteram amabilem', non perfunctorie motus videris, ne forte
duas animas istum sibi adscivisse aliquis intellegat, quod
10 fieri nequaquam potest.
2. Verum ipse non ignoras quod interdum scriptura, cum
allegoriam dicit, alia ad speciem synagogae, alia ad ecclesiae
refert, alia ad animam, alia ad verbi mysterium, alia ad
diversas species et qualitates animarum, quae discernit qui
15 diiudicat spiritu. Unde sequenti capitulo legis non duas
animas, sed diversas qualitates unius animae conpraehensas
arbitror. Est enim amabilis animae species, quae concupiscit
voluptaria, quae laborem fugit, conpunctiones declinat, iudi-
cium dei neglegit, ideo amabilis, quia dulcis et suavis ad
20 tempus videtur, quae mentem non adficiat sed oblectet. At
illa altera tristior, quae zelo dei conficiatur, sicut uxor severa
scortari conparem suum nolit non patiatur non sinat, nihil in-
dulgeat corpori, nihil voluptati et delectationi relaxet, ab-
dicet occulta dedecoris, dura laborum sequatur, gravia pericu-
25 lorum.
7sq. c/. Deut. 21, 1517 15 I Cor. 2, 15 sequenti capitulo] c/.

Vulg. nov. ed. III p. 312 Capiiula ex antiquis versionibus desumpta, cap.
XCIII (LXXXIII): Si fuerint homini duae uxores dilecta et odibilis (ad
Deut. 21, 1517) 1729 c/. Cain et Ab. I 4, 13 (p. 348, 322 Sch.);
Philo, De sacr. Abel et Cain. (5) 19. 20 (I p. 208, 14209, 16 Co.)
EKV ZY ObO* BFLQ PC def.UO1

6 loco FLOPC 12 allegoria K ecclesiam a 13 refert om. Y
alia ad anlmam om. V mysteria (add. refert alt.) V 15 iudicat Ob02
16 aequalitates L comprehensos K conpraehensas esse PC m 18 con-
punctionem m 19sq. videtur ad tempus Ob02 20 oblectat B
23 et] ex Z Y dilectioni K delectatione Z F 24 decoris B gravia]
gratia B
Epist. Xlin (33) 15 109
3. (2a) Si igitur pepererint ei ambae, non poterit, inquit

primitivum filium amabilis in hereditatis institutione prae-
ponere primitivo filio odibilis, cum sciat odibilis filium pri-
mitivum esse. In quo non tam praelationem simpliciter signi-
ficari puto quasi inter primitivos duos, quam expressionem 30
solum odibilis filium primitivi habere praerogativam. Primi-
tivus enim primogenitus est, sancti autem primogeniti sunt,
quia omnis masculus adaperiens vulvam sanctus domini voca-
bitur. Non tamen omnis primogenitus sanctus; non enim
sanctus Esau, qui utique primogenitus. 4.(3) Sancti autem 35
primogeniti sunt ; denique habes in Numeris : Ecce tuli levitas
de medio filiorum Istrahel pro omni primogenito, qui aperit
vulvam a filiis Istrahel. Mihi enim in quo die percussi omne
primitivum Aegypti, sanctificavi omne primogenitum Istrahel.
Ergo levitas pro primogenitis accepit quasi sanctos. Sanctos 40
enim primogenitos esse cognoscimus ex epistula ad Hebraeos
scripta, in qua habemus: Sed adpropinquastis Sion monti et
civitati Hierusalem et decem milibus angelorum et ecclesiae
primitivorum. Ergo sicut primogeniti ecclesiae sancti, sic et
levitae, quoniam ipsi quoque primogeniti. Non enim nas- 45
cendi ordine sancti, sed sanctificationis munere; Levi enim
tertius filius fuit Liae, non primus utique. 5. (4) Qui autem
sanctificatus, ipse aperit vulvam. Quam vulvam ? Audi dicen-
2629 *Deut. 21, 1517 3158 cf. Cain et Ab. II 2, 7 (p. 382, 22
383,25 Sch.); Philo o.c. (36) 118 (I p. 249,21250,6 Cohn) 33 sq. *Luc.
2, 23 (Exod. 13, 2. 12) 34sq. c/. Oen. 25, 25 3639 *Num. 3, 12. 13
4214 *Hebr. 12, 22. 23 46sq. cf. Gten. 29, 34 4853 c/. ad l. 3639
EKVZY 002 BFLQ PC def. UO1

26 peperint VYu 27 institutionem B 28 sq. primitivum filium Y
30 expressionum V 31 primitivum KY 32 autem] enim V 38 enim
om. V, autem L 39 primitivum] primogenitum Z YOb02 40 accipit C
41 cognovimus V 42 appropinquasti V 43 sq. ecclesiae primogeniti
LO 46 Levis F 47 filius om. V fuit filius 0602 48 sanctificatur
Z m sanctificatus (add. s. l. fuerit) Q
tem: Erraverunt peccatores ab utero. Quia intellexisti primo-

50 genitum, qui aperit vulvam, intellege uterum bonae matris,
a quo non errant sancti, sed peccatores. Levitae autem auferun-
tur de medio Istrahel, quia nihil habent commune cum populo,
cuius primogenita saecularia destruuntur. Primogenita enim
saeculi alterius matris sunt, a cuius utero segregatus Paulus
65 est, cum ad gratiam vocaretur dei. Et ideo de medio populi
segregatus verbum recepit, quod est medium in corde nostro;
unde et illud dictum est: Medius autem vestrum stat quem
vos non videtis.
6. Non otiosus itaque nobis a lege in legem excursus fuit,
60 ut primogenitum non esse amabilis illius, id est remissioris
et voluptariae filium doceremus, quamvis propositi capituli
verba hoc exprimant dicente scriptura: Non poterit filium
amabilis primitivum praeponere, cum sciat filium odibilis
primitivum esse. Ille est vere primitivus qui sanctae matris
65 sanctus est partus, sicut illa vera mater, a cuius utero non
errant veri filii, sed peccatores. Ergo ille non verae matris
filius, non primitivus verus, sed quasi primitivus iuvatur
sumptu, ne egeat, non ut dives sit, honoratur. Hic autem
dupla ex omnibus accipit, ut abundet, sicut etiam in Genesi
70 habes patriarchas a fratre suo Ioseph geminae singulos stolae
49.51 *Ps. 57, 4 54sq. c/. Oal. 1, 15 56 Rom. 10, 8 57 sq.

*Ioh. 1, 26 6264 *Deut. 21, 16. 17 65sq. c/. Ps. 57, 4 69 *Deut.
21, 17 6973 c/. Oen. 45, 22; 37, 33
EKVZY 00* BFLO PC def. UO1

51 a quo FPC a tn quo cet. erant Fa. c. m2, LCY autem om. F
53 primogenite V destruunt a 54 sq. est Paulus L OPCOb02 55 ideo]
nullo C 56 in om. L 57 et illud om. L est dictum V autem om. L
nostrum Y 61 diceremus a propositi PC m praepositi cet. a 62 ex-
primant hoc O2 64 primitivum] -vo LO vero ZY matri O
65 sanctus] vere Ob est om. V 66 erant Ba. c. illae L vere a
66 sq. nlius matris Ob, O2 (add. filius aU.) 69 duplex B accepit Fa. c,
LOPCm etiam] et 060" 70 patriarcas 0
Epist. XIHI (33) 58 111
donatus munere, cum remitterentur ad patrem, ut signi-

ficarent fratrem repertum Ioseph, quem defunctum esse
crediderat pater.
7. Primogenitus itaque hereditatis accepit praerogativam
dicente scriptura : Hic est initium filiorum eius et huic debentur 75
primogenitalia. A primogenito igitur dei filio primogeniti
sancti. Et ab illo initio, quia ipse est initium et finis, initium
sanctus nuncupatur, initium filius, cui debetur primitiarum
praerogativa secundum illud ad Abraham dictum : Eice ancil-
lam et filium eius; non enim heres erit filius ancillae cum filio 80
meo Isac. 8. Quod magis ad hereditatem virtutum quam
pecuniae spectare divino oraculo docetur dicente deo : Omnia
quaecumque tibi dixit Sarra, audi vocem eius, quoniam in Isac
vocabitur tibi semen. Quae erat alia in Isac nisi sanctitatis
hereditas, quae nobilitaret patrem ? Et filium quidem ancillae 85
super nationes praefecit quasi simplam conferens patrimonii,
filio autem Sarrae dupla dedit, cui non solum temporalia,
sed etiam superna et perpetua conlata sunt.
75sq. *Deut. 21, 17 77sq. Apoc. 21, 6 79sqq. *Oen. 21, 10; c/.
Gal. 4, 30 82sqq. *Oen. 21, 12 85sq. c/. Oen. 21, 13
EKVZY 06Oa BFLO PC def. UO1

72 fratrem] patrem Ka. c. m2, Ba. r. patri Bp. r., m esse om. LO
74 accepit hereditatis Oa praerogativam accipit O6 75 debentur] de-
scribentur L 76 filio om.Ka.c.m2 77 est om.FY 79 ad om.F
eice] ecce Y 81 isach O6 ysaac 0% (semper) 82 deo] domino B m
83 tibi dixit EV ZYBFLO dixi tibi Kml dixerit tibi Km3
dixi tibi 8 sara Oa (semper) isaac Ob 84 semen] sanctum
Y alia om. Y, illa O2 in ysaac in mg. P isaach O6 85 ancilla V
86 simpla KZYam 87 duplam a temporalis EKVYO^LO
89 diligimus] add. contuli BFLO, add. Explicit. Item eiusdem ad
eundem. XUI. 06Oa
XV (Maur. 69)

1. Pertulisti ad me quasi filius quaesivisse aliquos de te,
quid sibi velit quod tam severe lex inmundos eos dixerit, qui
5 alieni sexus uterentur vestibus, vel viros scilicet vel mulieres.
Sic enim scriptum est: Non erit res viri super mulierem neque
induetur vir stolam muliebrem, quia inmundus est domino
omnis qui fecerit hoc.
2. Et si vere discutias, incongruum est quod ipsa abhorret
10 natura. Cur enim, homo, non vis videri esse, quod natus es ?
Cur alienam tibi adsumis speciem ? Cur mentiris feminam, vel
tu, femina, virum ? Suis unumquemque sexum induit natura
indumentis. Denique diversus usus, diversus color, motus,
incessus, diversae vires, diversa vox est in viro et femina.
15 3. Sed etiam in reliqui generis animantibus alia species
leonis, alia leaenae, alia vis, alius sonus ; alia tauri, alia vitulae.
In cervis quoque quantum distat sexus, tantum discrepat
species, ut eos etiam eminus possis discernere. In avibus vero
etiam propius ad vestitum est inter eas et homines con-
20 paratio; in illis enim sexum naturalia ipsa indumenta discer-
nunt. Pavi mares speciosi, feminae non item pennarum vario
pinguntur decore. Fasianis quoque diversus color, qui distin-
68 *Deut. 22, 5
EKVZY Ob02 BFLO.PC (soli cum 'Laetiensi' m sine lacuna 11. 1442,
item Erasmi editio) def. UO1
1 XVI EKV, Za.c., BLO XVH P . XIII. O6Oa XV om. cet
2 salutem om. Eml, K02LOPC a 3 de] a L 6 scriptum est enim K
non] add. enim Y supra V mulieres Fa. r. muliere Z 7 inducetur
Fa. c.m2 8 haec m 9 ipsa] add. etiam m 10 cur] cum B, Par. 1756
11 tibi om. F assumis tibi 0602 12 induat V 13 diversus motus Ob
14 diversa vox 42 discat om. codd., exceptis PC, Bononiensi ad mare 36,
Laetiensi m, Erasm. 16 leaenae] add. vel PC sonus Erasm. sensus
PC, Laet. 19 propria Erasm. eas PC eos Laet. Erasm. m 22 sq. que
distingant PC
Epist. XV (69) 16 113
guat sexus discretionem. Quid in pullis ? Quam canora vox

galli nocturnisque vicibus sollemne munus ad excitandum et
canendum ministrans ! Numquid illa mutant speciem suam ? 25
Cur nos mutare desideramus ?
4. Et quidem graeco more influxit, ut feminae virilibus
quasi succinctioribus tunicis utantur. Esto tamen ut illae
imitari videantur melioris sexus naturam, quid viri qui in-
ferioris sexus mentiri speciem volunt? Mendacium et in 30
verbo turpe est, nedum in habitu. Denique in templis, ubi
mendacium fidei, ibi mendacium naturae: illic adsumere
viros muliebrem vestem gestumque femineum sacrum putatur.
Unde lex dicit quia inmundus est domino omnis vir, qui stolam
muliebrem induerit. 35
5. Arbitror autem quod non tam de veste quam de
moribus dixerit vel de usibus nostris adque actibus, quod
alius virum, afius feminam deceat actus. Unde et apostolus
ait quasi interpraes legis: Mulieres vestrae in ecclesia taceant;
non enim permittitur eis loqui, sed subditas esse, sicut lex 40
dicit. Si quid autem volunt discere, domi viros suos interrogent ;
et ad Timotheum: Mulier in silentio discat cum omni subiec-
tione. Docere autem mulieri non permitto neque dominari in
virum.
6. Quam deforme autem virum facere opera muliebria! 45
Ergo et pariant, ergo parturiant, qui crispant comam sicut
34sq. *Deut.22,5 3941 *I Cor. 14,34.35 4244 I Tim.2,11.12
EKVZY 002 BFLO, PC (soli cum 'Laetiensi' m sine lacuna U. 1442,

item Erasmi editio) def. U O1
24 noctumisque PC, Erasm. noctumis Laet. m 25 ministrans
om. Eraem. 28 succinctoribus P succintoribus C 29 qui om. Laet. m
31 nedum] non solum PC 33 gestumque Erasm. m gestiunt quae PC,
Laet. putetur Laet. 34 est] erit Erasm. 37 quod] quo m 39 nostrae
Erasm. 40 enim om. PC 42 et ad Timotheum] apostolua inquit a,
in quo suppletur lacunae finis his verbis: Mulier in silentio discat cum
omni] abhinc omnes codd. 46 scrispant V, Ba. r.
feminae! Et tamen illae velantur, isti belligerantur. Verum

habeant excusationem qui patrios usus sequuntur, sed tamen
barbaros, ut Persae, ut Gothi, ut Armenii; maior quidem est
50 natura quam patria.
7. Quid de aliis dicimus, qui hoc ad luxuriam dirivandum
putant, ut calamistratos et torquatos habeant in ministerio,
ipsi promissa barba, illos remissa coma? Merito illic non
servatur castimonia, ubi non tenetur sexus distinctio. In quo
55 evidentia naturae magisteria sunt dicente apostolo: Decet
mulierem non velatam orare deum? Nec ipsa natura docet vos
quod vir quidem, si comam nutriat, ignominia est illi, mulier
vero si capillos habeat, gloria est illi, quoniam quidem capilli
pro velamine ei dati sunt?
60 Haec sunt quae referas requirentibus. Vale et nos ut
filius dilige, quia nos te ut parentes diligimus.
XVI (Maur. 76)

1. Poposcisti ut summam epistulae quae ad Ephesios
scripta est, inculcaremus tibi; quae obscurior videretur, nisi
5559 *I Cor. 11, 1315

47 vellantur KBa.r.,F 48 habent 060a secuntur KO*BLOC
49 est om. B 51 quid] qui B quod Z dicemus F (Laet.f) m dirivan-
dam PC derivandum m dirimendam Y 52 in om. ZY 53 ipsos Z Y
premissa ZY prolixa P, Par. 1756 (l lixa s. missa^ C, (l prolixa s. pro-
missaj Om2 56 nos V 57 si] qui F nutriat PC m (cf. epist. XIII =
31, 10) habeat cet. a 58 habet V 58 sq. pro velamine capilli sunt
0*0* 59 ei dati PCm ei Erasm. a om.cet. 60 referentibus F
61 diligimus] add. contuli BFLO, add. Explicit. Item eiusdem ad eundem
. xnn. 0*0*
1 XVII EKVBFLO XVIII P . XIIII. 002 num. om. cet. 2 salu-
tem om. EKOb02FLPC a 3 summa C quae ad ephesios epistolae L
efessios B 4 videtur m
Epist. XV (69) 67; XVI (76) 14 115
eius distinctiones colligas, quibus persuadendum putavit 5

apostolus de dei regno nobis non desperandum.
2. Proposuit itaque primum, quod bonis maximum solet
esse ad studia virtutis incitamentum, praemiorum spem et
promissorum caelestium hereditatem, quae in passione Christi
et resurrectione adpropinquaverint. 10
3. Deinde subiecit non solum in paradisum reditum nobis
reformatum esse per Christum, sed etiam caelestis solii hono-
rem per consortium Christi corporis carni huic esse inpertitum,
ut de ascendendi possibilitate iam non dubites, qui consortia
tua in carne Christi regno caelesti adhaerere cognoscas, per 15
sanguinem eius reconciliationem factam omnium quae vel
in terra vel in caelo sunt qui ideo descendit, ut inpleret
omnia per eius apostolos, prophetas, sacerdotes confirma-
tionem universorum et congregationem gentium, finem autem
esse spei nostrae caritatem ipsius, ut augeamur in ipso per 20
omnia, quia ipse est caput universorum, ad quem omnes
secundum mensuram operationis in unum corpus aedificatione
caritatis adsurgimus.
4. Non ergo desperandum quod capiti suo membra ad-
haereant, praesertim cum in adoptionem filiorum dei ab 25
initio simus praedestinati per Iesum Christum in ipso. Quam
5sq. c/. Eph. 3, 12; al. 710 c/. Eph. 1, 123 H13 c/. Eph.
2, 13, 21 1423 c/. Eph. 4, 116 15sqq. Eph. 1, 7. 10 17sq.
Eph. 4, 10. 11 20 sq. *Eph. 4, 15 22 sq. *Eph. 4, 16 2434 c/.
Eph. 4, 176, 20 25sq. *Eph. 1, 4. 5
EKV ZY 0602 BFLO PC def. UO1

6 nobis om. 0602 8 ad studia] adstuciam F 9 passione] possesaione a
10 appropinquaverunt Bp.c.m3 (u s. i), OPC adpropinquarent Ba.c.m2
fne s. a, i ex e m2) 13 inpartitum a 15 tua om. V recognoscas K a
16 reconciliationi L, Oa.c. reconciliatione facta 0602 17 qui 18 omnia
om. O2 18 eius om. m 18sq. confirmatione universorum et congre-
gatione 0602 20 esse om. m caritatis V 26 scimus Z destinati 0602
Ambrosios X 9
praedestinationem probavit adserens illud quod ab initio

praenuntiatum est, quia relinquet homo patrem et matrem et
adhaerebit uxori suae et erunt ambo in carne una, sacramentum
30 esse 'Christi et ecclesiae'. Si ergo Adae et Evae copula
sacramentum magnum est in Christo et in ecclesia, certum est
quod sicut Eva os de ossibus viri fuit et caro de carne eius, et
nos membra simus corporis Christi, os de ossibus et caro de
carne eius.
35 5. Nulla autem epistula tantum benedictionis increpuit in
plebem dei quantum ista, in qua non solum benedictos nos
a deo, sed in omni benedictione benedictos et spiritali et in
caelestibus significavit divinae locuples gratiae testis et
praedestinatos nos in adoptionem filiorum, in filio quoque dei
40 nos 'cumulatos gratia abundasse ea ad cognoscendum
mysterium aeternae voluntatis' ; tum praeterea in plenitudine
temporum cum pacificarentur omnia in Christo et quae in
terra sunt et quae in caelo, sorte nos in ipso constitutos, ut
quae legis sunt inplerentur in nobis et quae gratiae, cum etiam
45 secundum legem electi videremur in iuventutis aetate, quae
est vita inmaculata, nihil habentes lasciviae puerilis et senilis
infirmitatis, docti quoque proelium non solum adversum
28sq. *Eph. 5, 31 (Oen. 2, 24) 2931 Eph. 5, 32 32 *Oen. 2, 23

33sq. *Eph. 5, 30 37sq. Eph. 1, 3 39 Eph. 1, 5 40sq. *Eph. 1, 8. 9
42sq. *Eph. 1, 10 43Eph. 1, 11 46 cf. Eph. 4, 14 47^49 *Eph. 6, 12
EKVZY Ob02 BFLO PC def.UO1

27 praedestinatione O 28 pronuntiatum Y relinquit Za. c. reli-
quit a 30 esse om. 06Oa ergo] igitur L autem PC 32 os om. Y
et alt. 34 eius om. C 33 simus] scimus V ossibus] add. Xpi Fa 35 in-
crebruit Z increbuit Y 36 plebem E K Z Y B a plebe cet. m 37 et
pr. om. L O, add. in Y et alt. om. V 38 locuples om. Y locupletes ZOb02
(-et-add.s.l.m2) F locupletatos gratia (om. testisj B testes EK VZ Y Ob02L
(locuples testis = Paulus) 39 in pr. om. L, Qa. c. 40 gratiae YOb02
41 aeternitatis voluntate F 42 pacificarent V 43 in ipso] ipsos V
in ipsos Z 45 viderentur V iuventatis Ba. c. m 2 47 adversus O a m
Epist. XVI (76) 46 117
carnem et sanguinem sed etiam adversum omnem militiam

spiritalis nequitiae, quae est in caelestibus, vividis gerere
virtutibus. 60
6. Itaque sicut illis sortito obtigit captarum ex hoste
terrarum possessio, ita nobis cecidit sors gratiae, ut simus
'possessio' dei, qui 'renes possidet' nostros, id est seminarium
castitatis et temperantiae. Quaeris hanc sortem cognoscere ?
Recordare illam quae cecidit super Mathiam, ut in duode- 55
cimum apostolorum numerum subrogaretur. Sed etiam pro-
pheta David ait: Si dormiatis inter medias sortes, eo quod is
qui medius inter veteris sortem et novi testamenti est re-
cumbens in utroque, ad regni caelestis tranquillitatem ad-
sciscitur. Hanc sortem filiae Salphae petebant hereditatis 60
paternae, et earum petitio divino iudicio probata est. Sed
illae petebant in umbra 'Salpha' enim 'umbra oris' signi-
ficatur , in umbra ergo 'sermonis' petebant, loquebantur
quod non revelabatur. Paternae itaque hereditatis petitio
51 illis] i. e. Israhelitis: cf. Ps. 134, 1012 53 c/. Ps. 134, 4

Ps. 138, 13 55 Act. 1, 26 57 *Ps. 67, 14 60sq. c/. Num. 27, 10
(17) 62 sq. c/. ExhV. 6, 37 (S . . . ut interpraetatio docet, oris obum-
bratio 6, 38 umbra oris: ex Onom. Sacr. Ambrosii proprio? Hieron. et Onom.
Sacra Lag. deflciunt, nisi quod sub nomine Salfaath intellegunt 'umbra for-
midinis, sive umbra in id ipsum, id est pariter' nr. 20, 23 Lag. Neque Philo
nomen explicat: c/. Migr. Abrah. 205; Vita Mos. II 234) 6466 c/.
Eph. 3, 57
EKV ZY 002 BFLO PC def.UO1

48 et sanguinem om. C adversus Y m militiam (i. e. 'principes et
potestates mundi rectores tenebrarum harum' Eph. 6,12) EKVZY,
Bp. r., a m malitiam cet. 49 est om. V invidis Ob02C 51 illis om. V
sortito EKV ZYObO*BF am (cf. Plaut. Merc. 1,2,25 sortito obtigit;
sortitio Harleian. 3083 sorte L O sortita P C capta a 52 simus]
scimus V 54 agnoscere K a m 55 sq. duodecim YP .XII. 060a
56 subrogetur Y 57 medios cleros (a, s. l.) 1 sortes V 59sq. ad-
siscitur B 60 salpha adpetebant L salphaat (at i. r.) petebant O
61 harum B 62 in umbra petebant PC salphae K
65 Salphae filiabus in 'umbra sermonis' erat, nobis autem est

in evangelii splendore et revelatione gratiae.
7. Simus itaque nos 'possessio dei', et ille nobis 'portio'
in quo sunt 'divitiae gloriae et hereditatis eius'. Quis enim
dives nisi solus deus, qui omnia creavitl Sed multo magis
70 dives misericordia qui omnes redemit et nos secundum carnis
naturam irae filios et conmotioni obnoxios mutavit quasi
auctor naturae, ut simus filii pacis et caritatis. Quis enim
mutare naturam potest, nisi qui creavit naturam? Itaque
suscitavit mortuos et vivificatos in Christo sedere fecit in
76 caelestibus in ipso domino Iesu. 8. Non quo*quisquam homi-
num praerogativam sedendi meruerit in illa sede dei, de qua
pater soli filio dixit : Sede a dextris meis, sed quia in illa carne
Christi per consortium eiusdem naturae caro omnis humani
generis honorata est. Nam sicut ille in nostra carne subditus
80 legitur per unitatem carnis et oboedientiam corporis, in quo
fuit oboediens usque ad mortem, sic et nos in illius carne con-
sedimus in caelestibus. Non ergo sedimus, sed in Christo
consedimus, qui solus sedet ad dexteram Dei filius hominis,
sicut ipse dixit: Amodo videbitis filium hominis sedentem ad
85 dexteram dei. In eo enim abundavit gratia eius et bonitas
67 c/. Ps. 134, 4 (Tit. 2, 14; Exod. 19, 5; Deut. 7, 6) portio] c/.
Thren. 3, 24 (Vulg.; Sept. p. 482, adn. Ziegler) 68 c/. Eph. 1, 7. 14
69 Eph. 3, 9 70 *Eph. 2, 4 70 sq. *Eph. 2, 3 74 sq. *Eph. 2, 5. 6
77 (Ps. 109, 1) Matth. 22, 44 79 Luc. 2, 51 81 Phil. 2, 8 82
Eph. 2, 6 82sq. *Hebr. 10, 12; c/. Eph. 1, 20; al. 84sq. *Matth. 26, 64
EKVZY OW BFLO PC def.UO1

65 salfae O falsae L est om. Ob02 67 simus] si modo Y nos
om. V 70 quae (&e ex i) Fp.c.m2 71 commotionis ZY 72 et ut
EKVZ YOb02, Ba. r., FLO simus] scimus ZO 75 non] in C 76 meruerint
EKY, BFa. c., LO dei om.K 81 sq. considemus K a 82 sedemus
KYLOa 82sq. sed consedimus om. V 83 consedimus Z Y m
sedimus EBFPC sedemus KL O a sedet] sedit EKVZObO*BFPC
85 dexteram] add. virtutis Ob enim om. V eius om. Ob02
Epist. XVI (76) 610 119
super nos in Christo Iesu, ut 'operibus mortuos per fidem'

redemptos, salvatos gratia tantae donaret liberalitatis munere,
in quo velut resuscitata etiam ipsa natura 'novae sensit
creaturae' gratiam, ut 'in bonis operibus ambulemus' creati
in Christo, qui ante obnoxiae hereditatis vitio degeneravimus. 90
9. Etenim sublatis inimicitiis, quae erant ante in carne, pax fac-
ta universitatis est : in caelo, ut essent homines sicut angeli, in
terra, ut essent gentes unum adque Istrahelitae, ut 'in homine
uno' et novus homo et vetus 'sublato pariete maceriae', qui
utrumque discidioso obice dividebat, inter se convenirent. 95
Nam cum huius natura carnis iram et discordias ac dissen-
siones excitavisset, lex nos damnatorum nexuisset vinculis,
Christus Iesus insolentiam adque intemperantiam carnis morti-
ficatione conpressit, legem mandatorum in decretis evacuavit,
in quibus ostendit non secundum litteram interpraetanda legis 100
spiritalis dogmata, cum et sabbati ignava otia et corporalis
superfiua destrueret circumcisionis, adque omnibus accessum
ad patrem in uno reseraret spiritu. Quomodo enim potest
discordia esse, ubi una vocatio, unum corpus et unus spiritus
est? 10. Quid enim aliud 'descendens' operatus est dominus 105
86 Eph. 2, 7 86sq. Eph. 2, 8. 9 88sq. c/. Gal. 6, 15 II Cor. 5, 17

Eph. 2, 15 89sq. *Eph. 2, 10 91sq. Eph. 2, 11. 14 92sq. Eph. 1, 10;
sicut angeli] Matth. 22, 30 93 Eph. 2, 11. 1418 Rom. 9, 6 94 Eph.
2, 14 96 c/. Eph. 2, 3 (filii irae) 99 Eph. 2, 15 100 c/. II Cor. 3, 6
lOlsq. c/. Eph. 2, 11 102sq. Eph. 2, 18 104 Eph. 4, 4 1O5108
c/. Eph. 4, 810
EKVZY Ob02 BFLO PC def.UO1

87 tanto Fp.c.m 2 Ob libertatis Ym 88 resuscitato PC 89 ambu-
lemus] abundemus Z 90 obnoxii LO generavimus EKV ZYOb02B,
Fp. c. (ex generamus^, eramus L Q 92sq. post est et post angeli interpung.
P C, post caelo et terra ce(. a m 94 macheriae E ZY 95 dissidioso
K a m disidioso Ob 96 in huius Z ira a 96 sq. discensiones Fa. c., Y
97 nosque (vel nos quae ?) F exuisset V 99 conprehensit (d s. b m2) B
101 ignavia Ba. c. Y corporis F 103 ad patrem om. V 104 et om.
VPC 105 enim om. Ob
Iesus, nisi ut de 'captivitate' nos in libertatem vindicaret

et illam captivitatem vinctam perfidiae vinculis sibi captivam
faceret alligatam sapientiae conpedibus, mittente unoquoque
prudente pedes suos in conpedes eius, sicut scriptum est, et
110 'cum descendisset, ascenderet', ut inpleret omnia et nos omnes
de plenitudine eius acciperemus ?
11. Ideoque primum repletos spiritu suo posuit in ecclesia
apostolos, prophetas alios, alios evangelistas, alios autem pastores
et doctores, ut eorum adhortationibus consummaretur profectus
116 credentium et ministerii fidelis opus cresceret. Aedificatur
unusquisque aedificatione virtutum in mensuram aetatis inte-
rioris, quae mensura perfectior vitae inmaculatae, id est 'per-
fecti viri', accipiens de plenitudine Christi recepit gratiae
plenitudinem.
120 12. Quis autem vir perfectus est nisi ille, qui absolutus
infantia puerilis ingenii adque adulescentiae incerto ac lubrico et
inmoderato iuventutis calore in 'viri perfecti' firmitatem succes-
serit adque ad illam morum maturitatem adoleverit, ut non faci-
le devii disputatoris adloquio flectatur et quasi quadam doctri-
126 nae inrationabilis turbidiore in scopulos iactetur procella, ad
erroris remedia se conferens, et qui veritatem non solum in
sermone, sed etiam in operibus sequatur suis et aedificationem
caritatis in se suscipiat, ut in unitatefidei et agnitionis occurrat
108sq. *Sir. 6, 25 (24) llOsq. Eph. 4, 10; Ioh. 1, 16 112114

*Eph. 4, 11 114116 Eph. 4, 12 116118 Ioh. 1, 16 + Eph. 4, 13
121126 c/. Eph. 4, 14 126 Eph. 4, 15 127 Eph. 4, 16 128 Eph.
4, 13
EKVZY O6O2 BFLO PC def.UO1

106 in libertate K vendicaret Z, Op. c., a 110 descendisset et
FLOPCm 111 accepimus Bp. c. 2 112 suo] sancto Ob02OPC m
113aliosoft. om. Ka.c.m2 114 ut om. C 115 aedificatus E VZ YOb02a
117sq. perfecte L 118 recipit a 122 iuventatis K, Ba. c. 124 quasi
om.PC 125 turpidiore EV ZYFLO torpidiore Ob02 iactatur ZY
126 et] ut B 127 in] add. sermonibus C 128 unitatem Y
Epist. XVI (76) 1013 121
et quasi membrum non desit capiti suo, id est Christo, qui est
caput omnium, ex quo totum corpus fidelium et sapientium 130
per harmoniam rationabilem verbi, hoc est enim aovappio-
Xoyoo(xevov: Tyj ap(iovia tou X6you SeSe(iivov, id est har-
monia verbi conpaginatum et conpactum adque conexum per
omnem iuncturam ministrationis in mensuram uniuscuiusque
partis augmentum corporis facit in aedificationem sui in caritate, 135
ut adsurgat unum templum dei in omnibus et unum domicilii
caelestis habitaculum in spiritu universorum.
13. In quo non solum sanctorum hominum, sed omnium
credentium, omnium etiam superiorum rationabilium 'virtu-
tum ac potestatum' conexionem fidei spiritusque accipiendam 140
arbitror, ut per harmoniam quandam virtutum ac ministerio-
rum corpus unum ex omnibus rationabilis naturae spiritibus
adhaereat 'capiti suo Christo', ita 'aedificationis conpage
conexa', ut ne tactu quidem iunctura singulorum adhaeren-
tium discrepare videatur. Hoc est enim quod a<pyjv dixit 145
Graecus tt)? iOPrlYM^ X0CT' evepyei-av ev (xeTpco. Quod non
difficile erit tanto architecto secundum mensuram uniuscuius-
que meritorum ac fidei convenientem sibi conectere, cum
'aedificatio caritatis' rimam offensionis excludat adque ob-
129sq. Eph. 4, 15 131sq. Eph. 4, 16; 2,21 133135 *Eph.

4, 16 136 sq. Eph. 2, 21. 22 139 sq. c/. Eph. 1, 21 143 sq. c/. Eph.
4, 15 145147. 149 Eph. 4, 16

131 sq. graeca om. spat. vac. rel. YO CTHAPMONOAOrOTMHNON
THAPMONIA TOT AOrOT SeSeMHNQN PC CTNAPMOATOuMeNON
TH AC MONIA TOT AOrOT AOCOT dedemenou Oa corruptius cet.
134 administrationis Y in mensura Z Y 140 accipienda O 141 quo-
que quandam V mysteriorum 0602 142 ex] et a rationalis V spiri-
talibus KB a 144 iunctura] victura Y 145 dafen 06Oa afen cet.
haphen a 146 -rij? y.&ipcj> om. Z YO XOPHriAE (vel. sim.) codd.,
corruptius PC ENEPriAN (EPriAN K) codd. evEpytav a ev (leTpqj
corrupte BLPC 147 tanto Z Y, Qi. r., m om. PC tanti cet. a
149 rimam] ruinam a offensionis] confessionis FLOPC
150 struat. Non est ergo dubitandum caelestium potestatum

adhaesura ad hoc templum aedificandum consortia; incon-
gruum quippe intellegi quod ita adsurgat humanae caritatis
aedificatio in templum dei, ut fiat in nobis habitatio dei in
spiritu, non sit autem in caelestibus potestatibus.
165 14. Cuius rei gratia, ut maturius in nobis huiusmodi
aedificatio procederet, hortatur nos apostolus 'aperire oculos
cordis', elevare ad superiora, agnitionem dei inpense quaerere,
'veritatem discutere', abscondere in corde mandata dei, depo-
nere erroris desideria, dedecoris occulta, 'renovari' per gratiam
160 sacramentorum, temperare iracundiam, conmotionem ante
occasum solis relaxare, cavere ne superiora tua occupet ad-
versarius spiritus ille 'habens potestatem', qui se inmersit in
cor Iudae et 'conminuit' animae eius 'ianuas', ne posset
resistere; furem excludere, mendacem avertere, 'exsurgere
165 a mortuis', sobrietatem adsumere; uxorem viro, 'ut ecclesiam
Christo', debere esse subditam, virum pro uxore animam
suam offerre, sicut se pro ecclesia tradidit Christus ; postremo
quasi bonum bellatorem 'sumere arma dei' ac 'praetendere
semper', non solum adversus carnem et sanguinem, sed etiam
170 adversum spiritales nequitias, ne a suis emolliri, ab extraneis
capi possit.
Haec breviter conpraehensa, ut potui, perstrinxi.
Vale, fili, et nos dilige, quia nos te diligimus.
153sq. *Eph. 2, 21.22 154 Eph. 3, 10 156sq. c/. Eph. 4, 17. 18
158 Eph. 4, 25 158sq. Eph. 4, 22 159 Eph. 4, 23. 24 160 Eph.
4, 26 161 sq. c/. Eph. 4, 27 162 c/. Apoc. 13, 2. 4. 5. 7. 12; cd. 163 c/.
Ioh. 13, 27 et Ps. 73, 6 164 c/. Eph. 4, 28 et 4, 25 164sq. Eph. 5, 14. 18
165sq. c/. Eph. 5, 24 166sq. c/. Eph. 5, 25 168sq. c/. Eph. 6, 13. 18
EKVZY O6O2 BFLQ PC def. UO1
150 ergo est C est om. 0602 153 in pr. om. Y 159 errores Y
decoris B 161 solis occasum PC 163 corde iudae B corde Y (om.
iudaoj posset V possit cet. 166 Christo 167 ecclesia. om. 06Oa
169 adversus KZYBO 170 emoliri Ya 172 prestrinxi VB
173 diligimus] add. contuli BFLO, add. Explicit. Item eiusdem ad eun-
dem. XV. 0602
Epist. XVI (76) 1314; XVII (81) 13 123
XVII (Maur. 81)
Ambrosius Clericis
1. Plerumque humanis obrepit mentibus, ut aliqua levi
praestricti offensione, si non illis cedant pro studio voluntaria,
officio desistant; quod in alio genere hominum tolerabile, in 5
his vero, qui rei divinae intendunt, plenum doloris.
2. Sunt enim aliqui in clericorum munere, quibus ini-
micus obrepere studet, si alias eos non potuerit circumvenire,
ut laesis huiusmodi inserat cogitationes : Quid mihi prodest in
clero manere, subire iniurias, labores perpeti, quasi non possit 10
ager meus me pascere, aut si ager desit, 'quasi aliter exercere
sumptum non queam?' Itaque huiusmodi cogitationibus
etiam boni mores ab officio retrahuntur, quasi vero hoc
solum sit in clerico, ut sumptum expediat suum, et non ut
divinum sibi post mortem potius subsidium locet; quamquam 15
ille post mortem abundet, qui tutus hic potuerit decernere
adversum tot inimicorum insidias.
3. Unde Ecclesiastes ait : Optimi duo super unum, quibus
est merces bona in labore ipsorum, quia si ceciderit unus erigit
socium suum. Ubi sunt duo optimi super unum, nisi ubi 20
Christus est et is quem Christus tuetur? Quia si ceciderit
11 sq. cf. Terent. Heaut. 143 faciundo facile sumptum exsercirent suom
1820sqq. *Eccle. 4, 910 (cf. Hieron. Comment. CCL 72 p. 287, 135141)
UEKVZY OO1 BFLQ PC def.O*
1 XVII om.C XVIII UEKVBFLO XX 0 XXI O1 XXV P
2 eiusdem ad eundem (ambrosius clericis in mg.) U clericis suis PC cleri-
cis salutem Z 3 humanis om. Y 4 perstricti ZYa perstrictio V
praestricte O601 voluntarie PC 5 officia O1 tollerabile est Z 6 his]
iis a plenum] plerumque O6 7 in om. U munere] numero O1 quibus]
qui Ob 8 poterit LOPC 9 inferat PC serat a 12 nequeam a
non queam sumptum V 14 ut non (om. et) V ut om. OÔ1 16 totus
PC potuit VZ 17 adversus L 19 merces est VZ est om.O1 quiat. r.
Kml crediderit B unus] add. alter a eriget U 19sq. erigit socium suum]
erigitur ab altero P 20 duo om. Y, Ka. c.m2 21 est Christus O6
intuetur V
qui cum domino est Iesu, erigit eum Iesus. 4. Sed qua ratione
dixit in labore ipsorum"1. Ergo et Christus laborat? Utique
laborat qui ait: Laboravi clamans. Laborat, sed in nobis;
25 denique ad puteum fatigatus sedebat. Sed quomodo laboret,
docuit nos apostolus minore exemplo dicens: Quis infirmatur
et ego non infirmor? Docuit et ipse dominus sua voce: Aeger
eram et non visitastis me, nudus eram et non operuistis me.
Laborat ut me iacentem erigat. 5. Unde in Helisaeo figura
30 domini praecessit, qui proiecit se, ut mortuum erigeret. In
quo symbolum est quod nobis Christus conmortuus sit, ut
nobis resurgeret. Proiecit itaque se usque ad nostram Christus
fragilitatem, ut nos erigeret, proiecit se, non cecidit, sed
erexit consortem. Ipse enim consortes nos sibi fecit, ut scriptum
35 est, quia unctus est 'oleo iustitiae prae consortibus suis'.
6. Unde pulchre ait Ecclesiastes quoniam qui ceciderit, erigit
socium suum, non ipse erigitur. Christus enim non alterius
auxilio adque opere erectus est, sed ipse se resuscitavit.
Denique solvite, inquit, hoc templum, et in triduo illud resusci-
40 tabo. Hoc autem dixit de templo corporis sui. Nec inmerito
erectus non ab alio, qui non cecidit. Nam et ille qui a secundo
erigitur, cecidit, et qui cecidit, indiget auxilio, ut erigatur.
24 Ps. 68, 4 25 *Ioh. 4, 6 26sq. II Cor. 11, 29 27. 28 *Matth.
25, 43 29sq. c/. IV Reg. 4, 34 (cf. Hieron. o. c. p. 288, 157162)
31sq. c/. Rom. 4, 25; oi. 35 Ps. 44, 8 36sq. *Eccle. 4, 10 39sq. *Ioh.
2, 19. 21
UEKVZY 0601 BFLO PC def. O2
22 est om. 0601 eriget U 23 dixit om. V 24 clamans] add.
rauce V 25 sed] add. non E VO^BFL OC, Pa. c., non nisi Ob residebat U
laborat V, La. c. 26 minore exemplo om. O601 27 docuit nos VL O
28 nudus me alt. om. O601 eram om. ZY 29 ut] in Y unde et Utn
31 symbolum] signum O601 cum mortuus Ua. c., ZYLP 32 resurgeret
nobis V se om., add. non cecidit V 34 erexit] ut erigeret P 35 est
unctus Ob est alt. om. V 36 ceciderit] occiderit Y, add. alter a
38 ope atn ope adque auxilio O1 se om. Ea. c.m2, V 39 templum hoc
O601 41 non est ab alio m nam 42 cecidit pr. om. Ob qui a] quia a
a om. BFLOPC
Epist. XVII (81) 39 125
Quod et subiecta edocent dicente scriptura: Vae illi uni cum

ceciderit, et non est secundus qui eum erigat, quia et si dormiant
duo, et calor illis. Conmortui enim sumus Christo 'et ideo 45
convivimus'. Christus nobis conmortuus est, ut nos cale-
faceret, qui ait: Ignem veni mittere in terram. 7. Mortuus
eram, sed quia in baptismate conmortuus Christo sum, accepi
vitae lumen a Christo. Et qui in Christo moritur, per Christum
calefactus vitae et resurrectionis vaporem accipit. Frigidus 50
erat puer, calefecit eum Helisaeus spiritu suo, dedit ei vitae
calorem. Condormivit ei, ut eum calor quietis eius, qui in
symbolo consepultus ei fuerat, excitaret. Frigidus itaque est,
qui non moritur in Christo, calefieri non potest, cui ignis
ardens non adpropinquat, incalescere non potest alteri, qui 65
secum non habet Christum.
8. Et ut cognoscas secundum mysterium dictum, non
secundum numerum quia optimi duo quam unus, subiecit
mysticum: Et spartum triplex non corrumpetur. Tria enim,
quae non sunt conposita, non rumpuntur. Trinitas itaque 60
inconpositae naturae rumpi non potest, quia deus unum et
simplex et inconpositum est quidquid est. Quod autem est,
permanet, non subicitur. 9. Bonum est itaque adhaerere
4345 *Eccle. 4, 10. 11 45 sq. II Tim. 2, 11; c/. Rom. 6, 8
47 Luc. 12, 49 48 sq. c/. Rom. 6, 3. 4 5052 c/. IV Reg. 4, 34
54sq. Exod. 24, 17 58 *Eccle. 4, 9 59 *Eccle. 4, 12 (cf. Hieron. o. c.
p. 287, 151)
UEKVZY ObO1 BFLO PC def.O*
43 subiecta edocent FL OPC subiecta docent Up. c., Kam subiecta
docens Ob subiectae docent Ua. c., cet. illi om. O601 44 eum om. ObO1
dormierint m 45 etpr. E V Y B (Sept.) om. FPC est cet. a m cum mortui
Ua. c., YL 46 cum vivimus Y cum mortuus UYL 48 cum mortuus
Ua. c V Christo conmortuus 0601 49 lumen vitae K YL OPam qui]
quia V 50 accipit O^P, Ca. c., am accepit cet. 51 suo] sancto 06Ol
52 color La. c. m2 54 non pr. exp. Fm2 cui] cum V 55 ardens om. ObO1
incalescere Km invalescere cet. a 59 mysticum om. ObO1 corrumpetur
U m rumpitur ObO1 corrumpitur cet. 60 sunt non O corrumpuntur m
rumpitur a trinitatis U 61 inconposita est (om. naturae) O601 cor-
rumpi ttl
alteri et inserere collum in torques eius et subicere umerum

65 et portare illum nec taediare ad vincula, quia de domo adliga-
torum exivit qui regnet puer ille, qui super regem seniorem et
stultum est. Ideoque qui eum sequuntur, adligati vinculis
sunt; denique Paulus vinctus Iesu Christi. 10. Unde et ipse
Iesus captivam duxit captivitatem. Non satis visum est ei
70 solvere captivitatem, quam diabolus inposuerat, ne iterum
liberos vagantesque invaderet, sed perfecta absolutio aesti-
mata est sub Christo degere et inicere pedes in conpedes
sapientiae, ipsius captivum esse, ut sis liber ab adversario.
11. Recte puer, quoniam puer natus est nobis, et vere optimus
75 puer, cui dictum est a patre deo: Magnum tibi est vocari
puerum meum; sapiens quoque, ut evangelium docet quia
proficiebat aetate et sapientia; convenienter etiam pauper,
quia cum dives esset, pauper factus est, ut nos sua inopia
ditaret. Et ideo 'non fastidit in regno suo pauperem, sed
80 exaudit eum et liberat' ex omnibus angustiis et molestiis.
12. Sub hoc ergo vivamus, ut 'rex ille senior et stultus'
potestatem supra nos habeat nullam, qui, dum vult regnare,
quasi voluntatis suae dominus nec sub vinculis esse domini
Iesu, inveteratus in peccatis stultitiae incidit deformitatem.
6465 *Sir. 6, 25. 26 (24. 25) 65sq. *Eccle. 4, 14 66sq. *Eccle.

4, 13 67sq. c/. Sir. 6, 26 (25) 68 *Eph. 3, 1 69 Eph. 4, 8
72 *Sir. 6, 25 (24) 74 Eccle. 4, 13 *Is. 9, 6 (5) 75sq. *Is. 49, 6
76 sapiens] Eccle. 4, 13 77 proficiebat eqsJ] *Luc. 2, 52 pauper
Eccle. 4, 13 78 *II Cor. 8, 9 79sq. cf. Ps. 68, 34 81 c/. Eccle. 4, 13
UEKVZY OO1 BFLO PC def. O2

64 collum] add. alteri V 67 sequuntur KB secuntur cet. vinculis
alligati K 68 Paulus om. V et om. 0b01 69 Iesus] dominus U 71 vagen-
tesque ObO^FLOPCm vacantesque cet.a invaderent V 73 illius P
75 deo patre U deo om.O1 77 sapientia et aetate V pauper] puer B
80 exaudivit EKZY, Ba.c. liberavit ZY et molestiis om. U 81 et
om. B 82 habeat nullam P C nullam habeat cet. 83 quasi om. V 84 de-
formitate K in deformitatem Ob
Epist. XVII (81) 914 127
Quid enim stultius quam relictis caelestibus ad terrena inten- 85

disse et posthabitis perpetuis elegisse ea quae caduca sunt
et fragilia?
13. Nemo ergo dicat: Non est nobis portio in Iacob,
neque hereditas in Istrahel, nemo dicat: Non sum in clero;
quia scriptum est: Date Levi cleros eitis, et iterum David ait 90
quia is qui 'inter cleros duos medius requiescit', ipse ad superna
alis evolat spiritalibus. Non dicas de deo tuo: 'Gravis mihi
est', nec de loco tuo: 'Inutilis mihi est'; quia scriptum est:
Locum tuum noli relinquere. Vult enim auferre eum adver-
sarius, vult te abducere, quia invidet spei tuae, invidet muneri. 95
14. Sed tu, quicumque in clero es domini portio eius et pos-
sessio, noli recedere de domini possessione, ut dicas domino:
Possedisti renes meos, suscepisti me ex utero matris meae et
ille tibi quasi bono servo dicat : Transi, recumbe !
Valete filii et servite domino, quia bonus dominus ! 100
88sq. *II Reg. 20, 1 (*II Par. 10, 16; c/. III Reg. 12, 16) + Ps. 134, 4
90 *Deut. 33, 8 91sq. c/. Ps. 67, 14 92sq. Sap. 2, 14+12 94 *Eccle.
10, 4 96sq. *Deut. 10, 9 98 *Ps. 138, 13 99 Luc. 17, 7 100 Ps.
99, 2; oZ. Ps. 134, 3
UEKVZY 0601 BFLO PC def.O*
85 enim om. K 86 posthabitis] prius habitis Ob 90 ait s.l.Q
91 is] ipse 0bO^ duos cleros ObO^B 92 advolat V dicat O de om. VB
93 inutilis est mihi Em 94 eum] te K 95 invidet oZi.] et invidet Z Y
96 es in clero U domine B 96 sq. possessio eius O^LO possessio est O"
99 et recumbe U 100 vale fili B valete fili L dominus] add. contuli B,
add. Explicit liber TTTT. incipit (liber) V EKVZBL, add. Explicit Liber II.
INCIPIT LIBER m. G, add. Explicit. Incipit epistula beati Ambrosii ad
Felicem. 0Ol
128 Ambrosii Epistularum liber quintus
LIBEB QUINTUS
XVIII (Maur. 70)
Ambrosius Orontiano
1. Prophetae quidem congregationem gentium adque
ecclesiae adnuntiarunt aedificationem futuram. Sed tamen
5 quia in ecclesia non solum fortium animarum iugis pro-
fectus, verum etiam infirmium lapsus et rursus conversio
est, ideo possumus ex propheticis libris colligere, quemad-
modum aut praeclara illa et fortis anima sine ulla gradiatur
offensione aut infirmior labatur aut lapsa reparet ac refor-
10 met gradum.
2. Itaque sicut in Canticis Canticorum beatae illius ani-
mae continuos processus legimus, ita in Michea, de quo nobis
propheta sermo exortus est, consideremus lapsae conversio-
nem. Non enim otiose te movit: Et tu Bethleem, domus Efrata,
2 Orontiano] clerico ab Ambr. ordinato, cf. 25 et Proleg. 3sq. cf.

Mich. 1, 2; Hieron. In Mich. I 1, 2 (PL 25, 1154 AB; fons communis
Origenes Comm. in XII proph., cf. 'quod dicunt Origenis me volumina
conpilare' o.c. II prologus 1189C) llsq. cf. Isaac 6, 50 (p. 674, 3675,
2Sch.);6,53(p.678,6);8,71(p.692,9);al.'pioceBB\XBB,nimae' 14 *Mich.
6, 2 (1)
UEKVZYO1 BFLO PC def. 0*0

1 XVim EKBFLO XXVI P XXV O1 XVin om.UVYC
2 horontiano F (clericis eras.), V add. salutem V Y 6 infirmium E
infirmum Ba.c.m2, L infirm*um Fa.c.m 2 infirmarum Bp.c.m 2, Ua.c.,
O^PC infirmiorum Z (i alt.s.l.), Y infirmorum Up.c.,V,Fp.c.m2 Oa (cf.
ThesLL. VII 1441, 32. 33. 37; Ambr. passim) 7 collegere B 8 ulla
om. O1 9 ac] aut L 9sq. reformet] add. et s.l.B 13 sermo om. LG
ortus V 13 sq. conversationem ZY 14 bethlem U B (sed plerique
bethleem, sicut cet.) effrata YO^FLPC eufrata V O (sic variant plerumque,
etiam in sqq.) ephrata a m
Epist. XVni (70) 14 129
quod dictum est ab hoc propheta. Quomodo enim potest domus 15

furoris esse, ubi Christus natus est? Hoc enim exprimunt
locorum vocabula, sed inlustrant operationum mysteria.
3. Ac primum consideremus, quid interpraetationis in
latino habeat Micheas. Significat autem Quis a deo, vel ut
alibi invenimus Qais iste. Morathi jilius, id est heredis. 20
Quis autem heres nisi filius dei, qui ait : Omnia mihi tradita sunt
a patre, et cum 'ipse esset heres', nos esse voluit coheredes"1.
Merito Quis iste : non e populo unus, sed electus ad gratiam dei,
in quo loquitur sanctus spiritus. Qui prophetare coepit in
diebus Ioatham et Achaz et Ezechiae regum: quo ordine 25
significatur visionis profectus; a malis enim regibus ad boni
regis pervenit tempora.
4. Et ideo quoniam anima adflicta sub malis ante
laborabat regibus, quem processum conversionis suae habeat,
considerandum videtur. Destructa erat quasi infirmior, et 30
'omnis munitio eius' facta erat via transeuntium et incursus
passionum, luxurie resoluta ac deliciis contrita erat ac
15 sq. c/. Hieron. o.c. II5,2 (1197C); 'alia interpretatione' Efrata
i.q. frugifera etc.: cf. ll. 106sq. lOfin. 19sq. Micheas] c/. Hieron. Int.
Hebr. Nom. 51, 31 (CCL 72 p. 123 La): Michaea quis hic (adverbium loci)
vel quis iste. Morasthi heres meus; aliter Hieron. In Mich. Prol. (PL 25,
1151Csq.): Michaeam quoque, qui interpretatur humilitas . . . Morasthi . . .
heredem sonat 20 c/. Mich. 1, 1 21 sq. Matth. 11, 27 22 Matth.
21, 38; c/. Hebr. 1, 2 23 c/. Rom. 8, 17; c/. Hieron. o.c. I 1, 1 (1153B)
24sq. Mich. 1, 1 31sq. c/. Mich. 5, 11 (10) *Is. 51, 23
UEKVZY O1 BFLQ PC def. 0*0
17 illustravit O 1820 invenimus om. Ba. c. (suppl. in mg.) 19 adeo
V ZYLO vel ut] velut VO^LGa 20 morati F morasthi (s s.l.) U
morathi bis O1 21 qui ait s.l. Bm2 22 patre] add. meo L G m nos]non.F'
23 a gratia V 24 loqueretur U spiritus sanctus U K O1 L m quem propheta
recepit O1 25 diei? ioathan Up.c.ml, O^FCam iohatam Ua.c.,B achas B
achat O1 regum iuda m 30 infirma (a ex o) Bp. c. 32 luxurie V C luxorie
Ba.c.m2 luxoriae Ua.r. (e eras.) luxurie K ZO1LOP luxuriae EYFa
luxuria Up.r. m luxoria Bp.c.m2 (luxuries, -ei c/. exam. VI 2, 5 p. 207, 1;
VI 8, 51 p. 243, 17Sch.; Cain I 10, 47 p. 377, 10; Noe 12, 41 p. 439, 19; Isaac
3, 8 p. 647, 8; al.) resolute B deliciis resoluta ac a
'relegata' a facie domini. Turris eius squalida erat, quae

posita est, ut in Esaiae cantico legimus, in medio florentis
35 vineae. Squalet etenim turris, quando vitis arescit et ovis
sua errat. Regrediente autem vitis viriditate vel ove splendet ;
nihil enim squalidius iniquitate, nihil splendidius iustitia.
5. Ad hanc 'turrem' revocatur ovis, quando anima revocatur
a lapsu, et in illa ove Christi regnum redit, quod est initium,
40 quia ipse est initium et finis vel initium salutis. Sed tamen
corripitur prius, eo quod tam graviter erraverit, et dicitur ei :
Ut quid cognovisti mala? Numquid rex non erat tibi? Hoc
est, habebas regem, qui te regeret et tueretur, deviare a
iustitiae tramite non debuisti, relinquere vias domini, qui
45 tibi rationabiles sensus inpertivit. Ubi erant cogitationes
tuae, ubi 'consilia', quibus praevidere iniustitiam, propulsare
iniquitates insito tibi vigore potuisti ? Cur conpraehenderunt te
dolores parturientis, ut parturires iniquitates et pareres
iniustitias? Nullus enim maior est dolor quam is qui peccati
50 mucrone vulnerat conscientiam, neque ullum gravius est
33 sq. c/. Mich. 4, 6 *Mich. 4, 8 3336 c/. Hieron. o.c. II 4, 89

(1191 AB): Turrem gregis nebulosam ipsa est filia Sion; (1192 D
1193 A): Quidam putant turrem squalentem videns tantos filios inter-
fectos 34 Is. 5, 2 35sq. c/. Is. 5, 6 + Mich. 4, 8: 7nipyo? 7roiu.v[ou;
2, 12 : 7tp6(3aTa v Skltyei 38 c/. Mich. 4, 8 39 Mich. 4, 8 (apx*) =
regnum vel initium) 39sq. c/. Hieron. o.c. II4, 9 (1191 B): et usque ad
hanc veniet deus primus et novissimus 40 Apoc. 21, 6; c/. Hebr. 5, 9:
alno? ao>T7)pa? 42 *Mich. 4, 9 46 consilia] c/. Mich. 4, 9: f) (3ouX7) aou
dOTc&XeTO 47 sq. ibid.
UEKVZY O1 BFLQ PC def. 020

33 relegata F, Harl. p.c.m2, am (c/. Mich. 4, 6 ttjv o>o-uiv7)v)
religata cet. eius] enim O1 33 sq. quam positam O1 34 est ut om. O1
esaia E ysai^ O1 canticum EV B 35 enim O1 36 ovis K resplendet
Ep.r.m2 (re i.r.), YO1m 38 turrem U, Bp.c.m 2, F L OPC turrim cet. a m
39 redit] credit V 40 tam L 42 cognovistis i^m (^yvco?) 43 regem
om. Ua.c.m2 44 debuisti] add. nec FPCm, et ZY qui] quia C 45 in-
partivit a erat Ka.c.m2 46 consilium O1 47 potuisti] proposuisti U
te om. B 48 dolores] add. ut m 50 neque ullum Z
Epist. XVni (70) 48 131
onus quam peccatorum sarcina et pondus flagitiorum. Depri-

mit animam, curvat usque ad terram, ne se erigere possit.
Gravia, fili, gravia nimis delictorum pondera. Denique illa
in evangelio mulier quae curvata erat, speciem praetendens
animae laborantis, a Christo potuit solo erigi. 55
6. Huic ergo animae dicitur : Viriliter age et adpropinqua,
filia Sion, ut parturias. Dolores enim parturientis tribula-
tionem operantur, tribulatio patientiam, patientia probationem,
probatio spem, spes autem non confundit in aeternum. Simul
egeritur adque excluditur omne quod adversum est bonis 60
moribus, ne residentia eius frutescant semina adque in novos
iterum germinent partus.
7. Nec otiose dantur ei cornua et 'ungulae', ut conterat
omnes manipulos areae sicut vitulum Libani. Nisi enim mani-
puli contriti fuerint, paleae ventilatae, fructus apparere 65
interiores et absolvi non queunt. Conminuit igitur adque
excutit prius anima proficiens passionum superflua, ut fructus
suos demonstrare possit in ipsa segete. Quanta adversa sunt,
quae partus inpediant bonos! Haec prius exstirpanda sunt,
ne his fructifera internecentur animae sata. 70
8. Tum etiam illud prospicit providus animae consultor,
ut 'concludat' eam in voluptatibus suis adque intercludat
54 *Luc. 13, 1113 56sq. *Mich. 4,10 57 Mich. 4,9
58sq. Eom. 5, 3.4 + Ps. 30, 2 (vel Ps. 70, 1) 63sq. *Mich. 4, 13 64 *Ps.
28, 6 72 c/. Mich. 4, 14 Sept.
UEKVZYO1 BFLQ PC def. 0*0*
52 curvat usque] curvaturque ZYO1 usque eras. V 54 curvata]
add. mulier alt. V 60 erigitur B 61 resedentia EBLFO fructescant
U ZYBFPC (frutescere c/. ThesLL. VI 1442, 8083) 62 partus] pastu
Harl. a.c.m2 64 vitulus Z Y O1, Bp. c.m2 65 palea (ex paleae) ven-
tilata F 66 nequeunt Vam conminuat UEBm 67 excutiat Bm
fructos BLa.c.m2 68 in ipso germine quanta O1 69 bonus Ba.c.m2
69 sq. exti(rpanda sunt ne his : lacuna in) U 70 his] is Fa. c.,LY eis O1 O
sata] fata Y sa(ta tum etiam : lacuna in) U 71 tunc K a m etiam] enim L
consultor] consalutor Y consa(ultor ut concludat lacuna in) U 72 con-
laudat B 72 sq. inter(cludat eius cup lacuna in) U
Ambrosius X 10
eius cupiditates, ne in his delectetur. Utiles enim sunt correp-

tiones parentis, qui non parcit, ut oboedientem praeceptis
75 salutaribus praestet animam fili sui. Virga enim visitat,
sicut legimus: Visitabo in virga iniquitates eorum. Itaque qui
virga maxillam percutit Istraheliticae animae, erudit eam ad
disciplinam patientiae dominica correptione. Nemo enim
desperare debet, quicumque corripitur adque arguitur. Qui
80 enim diligit filium, corripit. Nemo de remedio diffidat.
9. Ecce tibi: Ubi domus furorem videntis erat, ibi domus
panis est, ubi crudelitas, ibi pietas, ubi poena innocentium,
ibi universorum redemptio, sicut scriptum est: Et tu, Beth-
leem, domus Efrata, non es minima inter principes Iuda;
85 ex te enim exibit princeps in Istrahel. Bethleem domus panis
est, Efrata domus furorem videntis ; hoc habet interpraetatio
istorum nominum. In Bethleem natus est de Maria Christus,
eadem autem Bethleem quae Efrata. In domo igitur furoris
generatus est Christus et ideo iam non domus furoris, sed
90 domus panis, quia panem recepit eum, qui descendit de caelo.
Domus autem furorem videntis Efrata, quia illic Herodes,
dum Christum requirit, perimi statuit infantulos, unde vox
in Rama audita est Rachel plorantis filios suos.
74sq. Prov. 13,24 76 Ps. 88,33 77 *Mich. 4, 14 79sq. Sir.

30,1 81 cf.1.15 82 c/. Matth. 2,16 83sqq. *Mich. 5,2 (1)
85100 e/. Hieron. o.c. II5, 2 (119701193 A): Quod autem Bethlehem
ipsa sit Ephrata Rachel flentis liberos suos 85 domus panis] c/. Onom.
Sacra 173, 57; al. La. 86 Efrata] c/. 1. 15sq. 87 Matth. 2, 1 90sq. *Ioh.
6, 33; c/. Ioh, 6, 41.50.51.58 92 c/. Matth. 2, 16 92sq. *Matth. 2, 18;
*Ier. 31 (38), 15
UEKVZY O1 BFLO PC def. 0*0
73 hiis UE iisam 74 parcit] add. virgae m ut om. U 77 percutit

maxillam O1 84 in * (t eras.) principibus L iudae a 88 sq. in domo
Christus] repetit 87 in bethleem - christus L 90 eum om. PC e caelo
descendit U, (de) O1 91 domus] add. panis s.l.Em'2 est ephrata m
Epist. XVIII (70) 811 133
10. Sed iam nemo timeat, quia 'requies illa, quam

quaerebat David, audita est in Efrata, inventa est in campis 95
silvae'. Tunc adhuc silva erat nationum congregatio, sed
posteaquam in Christum credidit, fructuosa facta est, quia
'benedicti ventris fructum' recepit. Mortua est ergo Rachel
parturiens, quia iam tunc quasi patriarchae uxor furorem
Herodis videbat, qui nec minusculae aetati pepercit. Simul 100
quia in Efrata et peperit Beniamin specie superiorem, myste-
rio posteriorem, Paulum scilicet, qui antequam generaretur,
non minimos dolores matri praestitit, cuius filios persequeba-
tur, et illic mortua et sepulta est, ut nos 'conmortui et con-
sepulti cum Christo in ecclesia resurgeremus'. Inde enim alia 105
interpraetatione vel fecundata vel repleta fructibus Efrata
significatur.
11. Hic tamen, id est in libro prophetico, invenimus
oXiyocyTo<; el, id est in paucioribus es, in Matthaeo autem:
Et tu, Bethleem, domus Iudaeae, non es in paucioribus; ibi 110
domus Iudaeae, hic domus Efrata. In quo verborum discre-
94sq. Ps. 131, 5. 6 (4c6) 98sq. Luc. 1, 42 Oen. 35, 19 99sq. c/.
Matth. 2, 16 100 sq. c/. Oen. 35, 16. 18 102 Paulum = Beniamin] c/.
Rom. 11, 1 ; Phil. 3, 5. 6 104 Gen. 35, 19; Rom. 6, 4 104sq. c/. Rom.
6, 311 106 c/. l. 15sq. et Hieron. o.c. II 5, 2 (1198B): Potest Ephrata
in lingua nostra sonare xap7to^^pov, uherem atque frugiferam et id ipsum
ostendere in mysterio, quod et domus panis ; similiter idem, Int. Hehr. Nom.
5, 24; 32, 10; 48, 17 (CCL 72 pp. 65; 99; 119 La.) 109 Mich. 5, 1 (Sept.)
llOsq. *Matth. 2, 6
97 in om. Y inchristoPO est fructuosa facta C 98 recipit Ea.c.m 2
99 quia] qui E,Ba.c.m2,L quae Bp.c.m2, FO 100 minusculae] mascu-
lae O1 101 et om. E in specie U 102 paulus UEVFL 104 et pr.]
est U cum mortui L 105 resurgeremus UPC resurgimus EKO^LO
resurgamus cet. enim et U 106 fecunda Z Y 109 uaipoctoci U
OAITOCTOCEIE K OAiroC TOCEI V spat. vac. Y OAirOCTOCET B
OAirOSTOEI FL OHarl. OAiroCIC O1 OAYmCTnHY P OAITn-
CTOHYC esom.B 110 iudae E Y BFn iuda Om non 111 Iudaea
om. U es] est B 111 iudae Fa iuda m
pantia, non sensuum est; nam et Iudaea interior 'vidit

furorem' et exterior pertulit et 'in paucioribus est', quia
pauci sunt, qui intrant in 'domum panis per angustam viam',
115 et non est in paucioribus, id est de proficientibus, quae
Christum non agnovit. Nec minima est, quae domus est bene-
dictionis et divinae gratiae receptaculum, et in eo minima,
cui is qui aliquid confert, Christo videtur deferre, et qui
adpetit ecclesiam, Christum adpetit. In quovis minimo enim
120 Christus aut laeditur aut honoratur secundum quod ipse ait :
Quod enim uni horum minimorum fecistis, mihi fecistis.
12. Ipsam autem Bethleem esse, quae est Efrata, docet
lectio Genesis, ubi ait: Mortua est autem Rachel et sepulta est
in via Efrata: ipsa est Bethleem. In via sepultura est sanctae
125 Rachel, quae typus fuit ecclesiae, ut transeuntes dicant:
Benedictio domini super vos et Venientes veniant in exultatione.
13. Omnis itaque anima, quae recipit 'panem illum
descendentem e caelo', domus panis est, hoc est panis Christi,
quae habitantis in se panis caelestis firmamento alitur et
130 'corde confirmatur'. Unde et Paulus ait: Omnes enim unus
panis sumus. Omnis anima fidelis Bethleem est, sicut Hieru-
112sq. Iudaea interior . . . exterior] c/. Kom 2, 28. 29; I Cor. 10, 18;
Hieron. o.c. II 5, 1 (1196C): Nos autem sumus Israel esse etiam spiri-
talem, cf. l. 15sq. 114 Matth. 7, 13. 14 115 *Matth. 2, 6 121 *Matth.
25, 40 122128 c/. Hieron. o.c. II 5, 2 (1197C) 123 sq. *Oen. 35, 19
125sq. *Ps. 128, 8 126 *Ps. 125, 6 128 *Joh. 6, 33. 41. 50. 51. 58 c/.
I Cor. 10, 16. 17 130 c/. Ps. 103, 15 130sq. I Cor. 10, 17
UEKVZY O1 BFLO PC def. 0*0*
112 sensum Ba.c.m2 (s s. m) iuda Ba.c.m2 iudae a 113 et
pr. om. K 114 in om. V 116 nec] haec a est alt. om. a 118 cui is]
cuius Ba.c., FL OC, (in mg. r = require) P confert] defert Z Y 121 quid
Ba.c. 122 autem] enim V 123. 125 rachahel B 124 sq. sepulta
est sancta rachel VZ FOla 125 sq. dicant venientes om. O1 126 ve-
nient Ua. c. m 1 utn 127 recepit Bp. c. 128 e] de ZYO1, Ba.r.,
FLQPCm hoc est] haec Z Y est alt. om. O1 panis alt.] domus U, pane O1
129 qui habitat intra se O1 130 omnis Ba. c. m2 131 sumus panis V
est om. O1
Epist. XVIII (70) 1116 135
salem dicitur, quae pacem et tranquillitatem habet superioris

Hierusalem quae in caelo est. Verus panis est, qui fractus
et conminutus satiavit universos.
14. Quinta autem traditio hoc habet : . . . ['domus panis' ; 135
beth domus est, leem panis dicitur]. De aliorum traditionibus
propter perfidiam iudaicam, ne ipsi se redarguerent, vel ab
ipsis praeteritum putamus vel sublatum ab aliis.
15. De Iuda quoque tribu esse Bethleem docet lectio in
Iudicum libro, quia vir ille Levita accepit sibi concubinam de uo
Bethleem Iuda, et irata est ei concubina eius et rediit in domum
patris sui in Bethleem Iuda.
16. Egressus itaque Christus a diebus saeculi - tunc
enim nobis incipit saeculum, quando dies salutis et egressus
ad currendam viam dedit Istrahel usque ad tempus parientis. 145
132 sq. c/. Oal. 4, 26; Hebr. 12, 22; al. 135 quinta . . . traditio] scil.
Hexaplaris (Origenis), cf. Euseb. HE VI 16, 13; Hieron. o.c. II4,13;
II5, 6 (1195 A; 1200 D; 1202 A) al.; Ambr. in psalm. 118,22,41 (p. 508
5. 6 Pe.) al. 135sq. cf. l. 85 136138 cf. Hieron. o.c. U 5, 2 (1197 A):
Quod testimonium ut ab eis dictum est; (1198 A): sive de veteribus
libris erasum sit malitia Iudaeorum, ne Christus de tribu Iuda ortus videre-
tur . . . 139 sqq. *Iudd. 19, 2; cf. Hieron. o.c. (1198B): Nihilominus et
de libro Iudicum Bethlehem Iuda 143 *Mich. 5, 2 (1) 143148 cf.
Hieron. o.c. II5,3 (1198C1199 A): egressus est Christus ecce nunc
dies salutis 144 II Cor. 6, 2 ; cf. Is. 49, 8 (Hieron. l.c.) 144 sq. c/.
Mich. 5, 23 (12) 145 Ps. 18, 6; *Mich. 5, 3
UEKVZY O1 BFLO PC def. Oa0
134 conminatus L 135 traditio] translatio P hoc om. m domus

136 dicitur videtur glossa esse, quae pro textu graeco, qui hic exspectatur,
intravit; fortasse legendum: Kat au, Bt)&Xse(x, oTxo? IouSaEa?, oux 6XiyooT6;
el (39 litterarum; glossa 37 litt.) domus panis bethleem domus (est s. l.)
panis dicitur B 136 beth] add. enim m leem om. Y 137 ips^ O1 se
om. VO1 139 iudae a 140 illevita (il exp.) B 141. 142 iudae a 141 ei
om. KO1 redit B 144 et egressus] et gressus EK, Ba.r. eggressus V
egressus Y, Bp. r.
Cui advenit Christus, advenit fecunditas, advenit partus,

sicut advenit ecclesiae, quae peperit plures quam quae filios
habebat et peperit septem, id est legitimos, tranquillos, paci-
ficos. Incipit ergo concipere anima et formari in ea Christus,
150 quae receperit adventum eius et pascitur in divitiis eius, ut
nihil ei desit, ut videntes eam etiam aliae animae revertantur
ad viam salutis.
17. Et erit ei pax; sed non potest probari nisi tempta-
tionibus. Tunc enim pax eius aestimabitur et tranquillitas,
155 cum excluserit vanas cogitationes vel conpresserit, cum motus
omnes edomuerit passionum insurgentium, cum increbruerint
angustiae, persecutio, fames, periculum, gladius. Tunc erit,
inquit, pax, quia in his omnibus superamus propter eum qui
nos dilexit, quoniam confidimus in eo quia neque mors neque
160 quidvis temptationum nos ab eius divellat caritate et separet.
Tunc ergo dabit temptationes, ut iusti probentur. Et domi-
nus quidem dat temptationes ea voluntate, ut neminem
decipi velit, sed quia plerique vincuntur infirmi, tempta-
tionibus, qui fortes sunt, probantur.
146 fecunditas] c/. 10 fin. Efrata 147 sq. *I Reg. 2, 5 (Hieron. l.c.)
150 Ps. 36, 3; c/. Mich. 5, 4a (3a) 151 c/. Ps. 22, 1 (Hieron. o.c.
U99C) 151sq.c/.Mich. 5, 3b(2b) 152 Act. 16, 17 153. 157 sq. *Mich. 5,
5 (4) 153160 c/. Hieron. o.c. II 6, 5 (1200AB) 157 *Rom. 8, 35
158sq. *Rom. 8, 37 159sq. Rom. 8, 38. 39 161 c/. Ps. 10, 6 (5)
147 sicut om. O1 148 septem] .VII. Ol 150 pascetur U

151 etiam eam m eam om. U alienae V 153 ei] eis O1 154 extimabitur
VY existimabitur a et] quod a 155 excluderit V cum motus] con-
motus EKV ZY, Ba. c. m2, L 156 omnis Ba.c.m2 et domuerit K
cum om. KF increbruerint V ZBLO m, (-rit) O1 increbuerint cet. a (cf.
ThesLL. VII 1036,5360) 157 erit om. U 157 sq. inquit pax nostra
erit V 159 dilexitnosPO 160 quidvis] ulla vis PC vis m 161 temp-
tationes eius V a
Epist. XVIII (70) 1619 137
18. Tunc illis erit ros a domino, tunc requies, tunc erit 165
anima iusti sicut catulus leonis in ovilibus. Quod evangelico
exemplo ad Christum referre non dubitaverim, quia ipse
dixit : Tunc iusti fulgebunt sicut sol in regno patris sui. Con-
primentur enim quadrigae eius, inrationabiles scilicet impetus
et motus istius corporis, sedabitur illud Foris pugnae, intus 170
timores, sed ubique, id est intus et foris, tranquillitas erit.
Et non erit qui respondeat et resistat bonae voluntati, quia
oboedientia carnis 'sublato pariete maceriae', cum fuerint
utraque unum, omnes abolebit discordias.
19. Si qua autem anima infirma sicut ille secundum carnem 175
Istrahel titubaverit et ab illa Christi caritate persecutionibus
turbata se aliquantulum separaverit, corripitur adque argui-
tur quasi infida, quasi ingrata, quasi incredula, quae liberata
a vanitatibus saeculi in eas respiciendo reciderit. A qua non
munera, non taurorum sacrificia, sed tantummodo ut bonum 180
cognosceret, iustitiam faceret, postulatum est: Henuntiatum
est, inquit, tibi homo quid sit bonum. Aut quid dominus
exquirit a te, nisi ut facias iudicium et iustitiam et diligas
misericordiam et paratus sis ire cum domino tuo? Sed quia
non servavit haec illa infirmior anima, ideo dominus ait: 185
165 *Mich. 5, 7 (6) 166 *Mich. 5, 8 (7) 168 *Matth. 13, 43
169 c/. Mich. 5, 10 (9) 169sq. c/. Hieron. o.c. II 5, 7sqq. (1204 A)
170sq. II Cor. 7, 5 172 *Mich. 5, 11 (Areotpêyy^nevoi) 173 sq. Eph.
2, 14 175 sq. *I Cor. 10, 18 176 sq. Rom. 8, 35. 36 177179 c/.
Mich. 6, 3. 4 180 c/. Mich. 6, 6. 7 181184 *Mich. 6, 8
UEKVZY Ol BFLO PC dej. 0206
165 roa erit G erit alt. om. V 166 ovibus Ba. c. ovilibus pecorum
m in evangelico L, Oa. r. (in eras.), PCa in evangelio (exemplo) U Y, Ba. c.
(corr. evangelii) 168 sq. conprimuntur O1 169 inrationabilis Ba. c. m 2,
LO 170 et motus intus om. Ba.c.m2 ille Bm2 173 parieti
EY,Ba.c.m2 macheriaeJJZ macaerie YF 174 abolevit BL 175 se-
cundum camem sicut ille P 177 separarit m 177 sq. arguitur] cor-
rumpitur B 179 incidit V a qua] aqua V ZLO 182 tibi] ibi B tibi
inquit O1 o homo Z quod B 183 exquirat Um requirat L 184 deo
ZO1 185 inferior Pa. c.
Heu me, quia factus sum sicut qui colligit stipulam in messe et
sicut racemum in vindemia! Audiens ergo haec propheta, in
quo loquebatur deus, ait ad illam animam: Heu me, anima,
quod non est plenus timoris a terra, vel sic ipse dominus dicit
190 miseratus futuras pro peccatis ultiones adque pro nostris
erroribus ingemescens.
20. Audiens haec anima quia seminum suorum fructus
non colliget, nullum messe amissa firmamentum inveniet sui,
premet olivam et 'unctionem laetitiae' non habebit neque
195 bibet vinum iucunditatis cognoscens etiam in operibus carnis
omnia plena 'sanguinis', plena circumscriptionis, fraudum
fallaciae, ficta officia pietatis, conpositas simulationes et
inimicos sibi omnes qui in domo sunt, ideoque proximi sibi
corporis motus cavendos, qui sunt graves animae nostrae
200 adversarii, convertitur et de deo sperare incipit et intellegens
vere inimicam sibi carnem existere ait ad eam: Noli super-
gaudere mihi, inimica mea, quia cecidi! Sed resurgam, quia,
si sedero in tenebris, dominus inluminabit me.
21. Considerans etiam insultare sibi aliquam potestatem,
205 quae resistebat sibi, ne meliorem sequeretur viam, et ine-
quitare quod tradita esset in interitum carnis, ut diversis
adtereretur malis, quae vel a domino propter peccatorum
186sq. *Mich. 7,1 188sq. *Mich. 7, lb2 192195 c/. Mich.

6, 15 194 c/. Ps. 44, 8 194198 cf. Mich. 7, 2. 5. 6 200 c/.
Mich. 7, 7 201203 *Mich. 7, 8 206 I Cor. 5, 6
UEKVZY O1 BFLO PC def. 02Ob
186 colligit(igit i. r.) F 187 sicut] add. qui O ergo om. U O1

189 plenus est P sic scripsi sicut Z Y PC si cet. dominus om. K 191 in-
gemiscens KZYLOPC 193 colligit O1 messe]esse UF 194 in
unctionem O1 195 iucunditatis UKBm iocund. cet. a 196 fraudium
Fp. c.m2, OPC 198 ideoque] add. ad O1 proximis ibi L 200 incipit
sperare V 201 sq. gaudere super (mihi s. l.) V 202 mihi post mea O1
204 insalutare V 205 sq. inequitare] inquietare 'quidam mss' m 207 ad-
terreretur B, La. c. peccatorum suorum O
Epist. XVIII (70) 1923 139
solutionem decernerentur vel ab iniquo propter invidiam

conversionis, ut ad se revocaret adflictam, dicit adhuc:
Iram domini sustinebo, qui vel lapsam castigat vel tibi 210
potestatem adfligendi dedit, quia peccavi; sustinebo tamen,
donec iustificet causam meam. Nisi enim confessa fuero et
exsolvero praetia iniquitatum mearum, non potero iustificari.
Cum autem fuero iustificata solvens duplicia peccata, educet
iudicium meum deponens indignationem, quia satisfactum 215
sententiae est, educet me ad lumen, ut videam iustitiam eius
et aspiciam delectationem eius. Videbit hoc lumen recon-
ciliationis meae inimica mea, id est diaboli nequitia, et operi-
etur confusione quae nunc dicit: Ubi est deus tuus? Videbit
in me misericordiam eius, videbit pietatem eius. 22. Et ideo 220
non audiamus eum, quando in adversis aliquibus saeculi
sumus, cum aut dolor corporis est aut filiorum amissio vel
ceterarum necessitudinum, non audiamus, inquam, dicentem :
Ubi est deus tuus? Tunc eius temptationes cavendae sunt,
cum gravis urguet dolor, tunc animam aegram avertere studet. 225
23. Ergo anima quae illum non audierit insidiantem
sibi, videns postea 'mirabilia' dei, videns se in caelo, diabolum
autem 'sicut colubrem, reptantem in terrestribus', gratulabi-
210. 211sq. *Mich. 7, 9 214 *Is. 40, 2 214sq. 216. *Mich. 7, 9
217219. 224 *Mich. 7, 10 221 c/. Mich. 7, 18 227 c/. Mich. 7, 15
228 c/. Mich. 7, 17
208 decerneretur a ab iniquo] animi quo U 209 dicit. adhuc
interpungunt ZYO1, Bp.c.,LOPC 210 quae B 211 dedit] dicit Y
212 iustificet ipse m enim om. V 214 educens O1 216 scientiae V
eteducett/ 218 idestJvelO1 219 dominus deus E m 221 quandoque
8 221 sq. sumus ante in U, om. codd. >UPC 224 dominus deus m
eius] enim O1 225 urget UPCam surget Ba.r. (urguet p. r.) animam]
anima mea U evertere (ex aueruertere) Fp. r. advertere a 227 se]
sed B 228 colubrum EVZO1, Bp.c.m2 (coluber, -bris etiam Noe
24, 88 p. 476, 4; E Ps. 118, 6,13,2 p. 115, 3; coluber, -bri Virgte. 9, 49; colubra,
-brae exam. IV 8, 33 p. 139, 8; V 7, 19 p. 155, 16; c/. TheaLL. III 1727,
lOsqq.; 1729, 46)
tur dicens: Quis deus sicut tu, auferens peccata et transferens

230 impietates? Qui 'non fuisti memor indignationis tuae', sed
sicut in mari mersisti iniquitates nostras, sicut aegyptium
plumbum, et redisti ad misericordiam voluntarius, quam gemino
contulisti munere dimittens peccata adque abscondens,
secundum quod scriptum est: Beati quorum remissae sunt
235 iniquitates et quorum tecta sunt peccata. Alia enim sanguine
fili tui abluis, alia donas nobis, ut bonis operibus et con-
fessionibus nostros errores tegamus. Quod ergo ait auferens
peccata, ad remissionem pertinet, quia penitus ea tollit, ita
ut non sint, quorum memor non erit. Quod vero ait trans-
240 ferens iniquitates, eo quod confitentibus nobis lapsus nostros
et obumbrantibus eos bonae operationis fructu referantur in
auctorem culpae et peccati incentorem. Quid enim aliud agit
qui culpam fatetur, nisi adversantis nequitiae spiritalis dolo se
et malitia transductum probet ? 24. In eo itaque gratias agit
245 anima ista, quia et aufert dominus peccata et transfert
iniquitates et demergit in profundum maris. Quod potest
et ad baptismum referri, quo Aegyptius mergitur, Hebraeus
resurgit et quo altitudine sapientiae et bonorum operum
abundantia tegantur peccata superiora per divitias miseri-
250 cordiae dei nostri, qui memor promissionis suae quam dederat
Abrahae, heredem eius animam non est passus perire.
229sq. *Mich.7,18 230 cf.ibid. 230sq. c/.Mich. 7, 19 231sq. Exod.

15,10 232 *Mich. 7, 18 234sq. Ps. 31, 1 237sq. 239sq. 245sq. *Mich.
7, 18 243 Eph. 6, 12 246 Mich. 7, 19 249sq. Luc. 1, 78 250 c/.
Mich. 7, 20

229 auferas Harl. a. c. peccata om. Y 230 iniquitates P C 231 mer-
sisti] add. omnes m 235 peccata om. V 236 dones V 241 referan-
tur] add. et transferantur nequitiae U 242 agit] ait Ba. c. m2 243 nisi]
add. ut O^m dolo se]dolose VY dolosae FL 244 probat Bp. c.m2, P
245 ista] nostra Ua.c. 246 in om. U profundo U B, Fp. c., LOm
247 et om. UP quo] quod EKZY, BFa. c., L 248 quo] quod Y, Fp. c.
m 2 operum om. U
Epist. XVIII (70) 2325; XVIIII (71) 1 141
25. Et illa quidem anima hoc revocatur modo. Tu

autem, fili, qui a primo flore pueritiae inhaeres ecclesiae,
quae te suscepit et tenet, perseverato in proposito memor
gratiae dei et muneris, quod per inpositionem suscepisti 255
manuum mearum', ut et in hoc gradu sicut in ministerio
sacro fidem tuam demonstres adque industriam et expectes
remunerationem domini Iesu.
Vale et nos ut filius dilige, quia nos te diligimus !
XVIIII (Maur. 71)

Ambrosius Orontiano
1. Superiore epistula de ea anima sermonem contulimus,
quae itineris sui devios aliquos habuerit anfractus ut vetus
Istrahel secundum carnem fluctuans, quia et ipse liberabitur 5
per domini Iesu Christi gratiam, cum intraverit plenitudo
gentium, licet ista leviore errore et maturiore conversione
sese reformaverit. Hac vero epistula de ecclesiae filia nobis
sermo sit, quam dominus Iesus quemadmodum primo sus-
ceperit, erudierit, consummaverit, in suo evangelio con- 10
sideremus.
255 sq. II Tim. 1, 6
5 I Cor. 10, 18 6sq. Rom. 11, 25. 26
253 qui a] quia Fa inheres U es heres PCam et heres cet.
255 sq. manuum suscepisti mearum O1 256 ut om. ZYO1 in om. Y
257 demonstrares U demonstret F spectes U 259 ut filius om. U
te] add. ut parentes Y diligimus] add. contuli BFLO, explicit ad oron-
tianum. Incipit eiusdem II U
1 XVIIII om. UVC XX EKBFLO, Ya.c. XXVII P XXVI O1
2 orontio Y horontoano m 3 superiora Ba. c. (i ex a) superior C 4 an-
franctus F anfranctos Ba. c. anfractus habuerit PC 6 domini nostri
EKV ZY axa 7 leviori Bp.c. erroris PC et maturiore U, om. cet. am
8sq. sermo nobis sit O1 9 quam] quia V quemadmodum] quem a deo Y
10 erudierit om. B
2. Suscepit itaque eam primo tuendam 'in confusione'

positam; exul enim paradisi ubi nisi 'in confusione' degeret
anima uniuscuiusque hominis ? Deduxitque eam in Bethleem :
15 iam profectus susceptae animae significatur, quod ascendit
ad domum panis, in qua famem fidei et sterilitatem nesciat.
De nostrarum animarum genere et ordine loquor, quibus nos
vivimus et movemur, non de aliqua specialiter; non enim de
proprietate et specie alicuius, sed de genere, ut dixi, ani-
20 marum disputandum putamus. 3. Descendit in Aegyptum
Christus, patrocinium et ductum nostrae animae ferens, inde
rediit in Iudaeam. Fuit in deserto, fuit in Capharnaum, fuit
iuxta fines Zabulon, circa maritima, transivit per sata, fuit in
Bethfage, fuit in Effrem, in Bethania, inde transivit in para-
26 disum, ubi se capiendum dedit, passus est in Golgotha. 4. Omnes
isti processus animae nostrae sunt, per quos exercitata gratiam
piae institutionis invenit.
Nam posteaquam exclusa de paradiso condicio humana in
Adam et Eva in castellum relegata est, vagari coepit huc
12 sq. c/. Oen. 11,9 (Si>yXu(Jt? = Babel = confusio: Hieron. Int. Hebr.
Nom. 3, 18 CCL 72 p. 62 La.; al.) 13 exul . . . paradisi] c/. Oen. 3, 23
14 Matth. 2, 1 16 domus panis] c/. ad. ep. XVIII 86 sq. sterilitatem
nesciat] c/. ad ep. XVIII 106: Efrata = Bethieem =frugifera 18 Act.
17, 28 2022 c/. Matth. 2, 14. 22 22 in deserto] c/. Matth. 4,1
22 sq. Matth. 4, 13 23 Matth. 12, 1 24 Matth. 21, 1; Ioh. 11, 54
25 c/. Ioh. 18, 1. 11. 12; al. 26 c/. Ioh. 19, 17. 18 29 in castellum] i. e. in
'hanc terram' tamquam in carcerem; cf. in psalm. 36, 20 p. 86, 1987, 13 Pe.;
in psalm. 118, 23, 2 p. 434, 24 Pe; al.; Seibel, Fleisch und Oeistp. 124sq.
UEKVZY O1 BFLO PC def. 0a0
14 cuiusque ZO1 15 significa * tur (n eras.) B quod] quae ZY
19 diximus U 20 putemus U 20 sq. christus in aegyptum ZYO1
21 et ductum] eductum U ducatum O1 nostrum Ba. c.m2 24 bet-
phage B betfage E efrem UEBZF efren Y ephren a freto O1 betania U
25 se capiendum] recapiendum B passus Oolgotha om. O1 golgatha C
26 exercita EKVZYB exercitati U exercitata cet. gratiae U 29 in
castello a relegata Ba. c. m religata cet. u; c/. Cyprian. De dom. or. 23
p. 284, 12; De bon. pat. 10 p. 404, 10 cod. S; ep. 73, 10 p. 786, 1 codd. L P
Hartel; al. vacari E vagare ZYB
Epist. XVIIH (71) 25 143
adque illuc errabunda circumferens vestigia sine ullo dilectu. 30

Tempore conplacito sibi exinanivit se dominus Iesus, ut
exulem in se susciperet et veteri reformaret gratiae. Itaque
inventam recurso anfractu erroris revocavit ad paradisum,
ut evangelii docet lectio. 5. A deserto per sata eam duxit,
ut ieiunam pasceret, primum in deserto, deinde in Caphar- 35
naum, agri, non urbis incolatu, deinde iuxta fines Zabulon,
circa nocturna profluvia, id est prophetarum obscuriora
aenigmata, ut disceret praetendere ad fines gentium, quo
omnes convenirent, nec timeret fluctus vitae huius et pro-
cellas, quia habet Christus naves Tharsis, intellegibiles scilicet, 40
quae percurrant mare et ad templi constructionem pias
merces advehant. In huiusmodi navibus navigat Christus,
et 'in puppe' tamquam bonus gubernator tranquillo quiescit
mari, conmoto excitatur et increpat ventos, ut suis tranquilli-
tatem refundat. Transiens quoque ad gentes hanc animam 45
liberat, quae legis vinculis tenebatur, ne transiret ad natio-
num consortia.
31 c/. Ioh. 13, 1 (tempore) ; II Cor. 6, 2 34 a deserto] scil. huius
mundi; cf. Luc. V 104 p. 223, 12sqq.; al.; cf. Matth. 4, 1 per sata] Matth. 12, 1
35 c/. Matth. 14, 1321; Ioh. 6, 113 35sq. c/. Ioh. 6, 17. 24 Caphar-
naum] Matth. 4, 13sq. ; c/. Hieron. Int. Hebr. Nom. 64, 11 o.c.p.139: ager
vel villa consolationis 36 Zabulon] Matth. 4, 13sq. ; i. q. nocturna pro-
fluvia: Hieron. o.c. 11, 29 p. 73: . . . 'vel fluxus noctis' 3845 c/. Matth.
8, 2326 40 naves Tharsis] *Is. 60, 9; c/. III Reg. 10, 22 43 c/. Marc.
4, 38. 39 45 sq. c/. Matth. 8, 26 vel 15, 21
30 adque] et V circum vestigia ferens V delectu a, (add. sed) m de-
licto U vel deductu Km 1 in mg. neglectu Z Y dilatu PC 33 recursu
EKV BFLO 34 evangelicae PC lectio. A deserto U lectionis adsertio
OPC lectio adsertio EO1, Ba. c. (ads. exp.), F lectio et adsertio Y adser-
tio K lectio am 35 in alt. om. V 36 iusta KF 37 id est] vel O1
obscura O1 38 discederet V, Ba. c., LO 39 nec] ne V fructus V
41 percurrunt U pia V 42 adveant ZYLO adveniant EK V, Ba. c.,
Fa.r. devehant a 43 puppe (pupe O1) codd. a puppi m tranquille PC
44 conmotu EKV ZBL conmoti U conmotum F conmotus (s s. l.) Y, O
commotio a
6. Venit in Bethaniam, in locum oboeditionis. Ideo ibi

mortuus suscitatur; cum enim caro subdita fuerit animae,
50 tunc iam non quasi mortua iacet in sepulchro suo condicio
humana, sed resuscitatur per gratiam Christi. Ibi etiam se
pro dei nomine passioni discit offerre.
De loco oboeditionis, ut Iohannes docet, in Effrem duci-
tur, id est ad bonorum fructuum fecunditatem, inde in Betha-
55 niam reducitur, id est oboedientiam: semel enim quae piae
subiectionis fructum gustaverit, servare eam et in ea probari
saepius nequaquam recusat.
7. Unde iam probata Hierosolymam venit, digna quae sit
templum dei, in qua Christus habitaret; denique sedens super
60 pullum asinae dominus Iesus cum gratulatione et gaudio
innocentis suscipitur aetatis.
8. Postea in 'paradiso' verba vitae aeternae docentur.
Unde etiam dominus se permisit capi, sicut Iohannes scribit
evangelista significatus animam nostram vel potius condi-
65 cionem humanam solutis erroris vinculis eo, unde eiecta
erat in Adam, per Christum regressam. Unde et latroni illi
48 cf. Ioh. 11, 1. 43. 44 48. 53. 55 locum oboeditionis] c/. Hieron.
o.c. 60, 26 p. 135 51sq. c/. Ioh. 11, 5053 53 Effrem] cf. Ioh. 11, 54
54 fecunditatem] c/. Hieron. o.c. 5, 26 p. 65: Efraim frugifer sive crescens
54sq. c/. Ioh. 12, 1 5860 Ioh. 12, 1215 58sq. I Cor. 3, 16. 17 II
Cor. 6, 16 59sq. Ioh. 12, 15; c/. Zach. 9. 9 60sq. cf. Matth. 21, 15. 16
62 in paradiso] i. e. in 'horto'; cf. Ioh. 18, 1 (cf. Clemens Kopp, Die heiligen
Stdtten der Evangelien, Ratisbonae 1959 p. 381sq.: antiquitus cena ultima
dicebatur fuisse in domo quae fuerit horto Oethsemani vicina; cuius traditionis
testimonium videtur esse hic locus) verba vitae aeternae] Ioh. 6, 68; i. e.
sermones Iesu in cena ultima: cf. Ioh. capp. 1317 65 c/. Oen. 3, 23. 24
48 ibi] add. et U 50 condicio om. F 50sq. condicio humana] condita humo
LG 51 se] siEKZ Y, Ba. c., LO 52 passionem dixit K passioni se vult humo
F passioni se Y 53eiremEZYF 54 fructum V 55 reducitur (reinmg.) Z
enim om. B 56 probare U 58 hierusolimamBp. c. (\iexo), F sit] add. in m
59 Christus] sps B habitet Fp. c.m2 60 cum gratul.] congratulatione U
62 vitae verba aeternae V docetur UE V ZY B, fortasse recte 64 signi-
ficatus EBFPC significans U L O significat Z Y O1 significatur K V 64 sq.
condicionem] traditionem Y 65 erroribus Up.c.ml.Y 66 inde B latro K
Epist. XVIIII (71) 610 145
confitenti dicitur: Amen, amen dico tibi, hodie mecum eris in

paradiso. Ille dixerat: Memento mei, cum veneris in regnum
tuum. Christus non de regno respondit, sed ad causam:
Hodie mecum eris in paradiso ; id est : reformandum est ante 70
quod amissum est, postea conferendum id quod augendum
est, ut per paradisum ad regnum perveniatur, non per reg-
num ad paradisum. 9. Servatur discipulis, quod plus con-
feratur pro laboribus ideoque incolatum promisit, regnum
distulit. Itaque is qui sub ictu mortis convertitur et con- 75
fitetur dominum Iesum, mereatur incolatum paradisi, qui
vero multo ante se exercuit et 'Christo militavit', adquisivit
populorum animas, pro Christo se obtulit, habeat paratum
stipendiis suis dei regnum, cuius se remuneratione donatum
gaudeat. Ideoque Petro dicitur: Tibi dabo claves regni 80
caelorum. Ex latrocinio conversus requiem habet, in aposto-
latum probatus accepit potestatem.
10. Haec est anima evangelica, haec est de gentibus, haec
filia ecclesiae, longe meliore cursu quam illa ex Iudaea profecta
ad dominum Iesum et ad superiora se bonis consiliis et operibus 85
adtollens ; quam suscepit in Golgotha Christus, ubi Adae se-
pulchrum, ut illum mortuum in sua cruce resuscitaret. Ubi ergo
in Adam mors omnium, ibi in Christo omnium resurrectio.
Vale fili et nos dilige, quia nos te diligimus!
67sq. 70 *Luc. 23, 43 68sq. Luc. 23, 42. 43 75sq. Rom. 10, 9
77 c/. II Tim. 2, 3. 4 80sq. Matth. 16, 19 88 cf. Rom. 5, 1221 ; in Luc.X
114; Origen. in Matth. series nr. 126 (PO 13 p. 11110); Epiphan. Haer.
46, 5sqq. (p. 208 sgq. Holl cum fontibus et libris ibi indicatis)
UEkVzYÔ1 BFLO PC def. 030
67 in 70 eris om. Y 69 tuum] add. tum U de regno om. U
71 est om. Z Y 74 ideo Z Y 75 ictum F sub ictu] subiectum B
76 meretur O1 77 vero om. U multum O1 adquisivit] atque * * siuit B
81 apostolatu Ym apostolato U 84 melior e UEm meliori Bp.c.
84 profecta U proiecta cet. atn 86 quam qui L suscipiet O1 in gol-
gatam (om. Christus) Y ibi Um adam ZY adae ad B 86 sq. sepulchrum
est ZY 87 ut] et Y suscitaret Z ergo om. U 88 mors] mori O1 *omnium
(h eras.) V 89 diligimus] add. contuli BFL O, add. Explicit ad orontianum
III. Incipit ad quem supra U
XX (Maur. 77)
Ambrosius Orontiano
1. Non otiose quaerendum putasti, quae sit rei divinae
hereditas aut cur tanto aestimetur nomine, ut propter eam
5 plerique etiam mortem suam offerant. Verum si consideres
quia et in usu humano hereditatis pecuniariae gratia facit,
ut venerabiliora fiant iura pietatis, quia hoc quoque plus
defertur parentibus, ne laesa pietas patris ulciscatur se ex-
heredatione vel abdicatione contumacis pignoris, mirari pro-
10 fecto desines, quae sit tanta divinae hereditatis adpetentia.
2. Est autem hereditas proposita christianis omnibus.
Sic enim dicit Esaias: Est hereditas credentibus in dominum.
Quae speratur ex repromissione, non ex lege, quod veteris
testamenti exemplo probatur dicente Sarra: Expelle ancillam
15 et filium eius; non enim heres erit filius ancillae cum filio
meo Isac. Filius Sarrae Isac, filius ancillae Ismahel; hi ante
legem sunt, ergo antiquior repromissio quam lex. Nos
secundum Isac filii per repromissionem, Iudaei secundum
3sq. Gal. 3, 18. 29; Eph. 1, 14, 18; al. 12 *Is. 54, 17 13 Oal.
3, 18 1416 *Oen. 21, 10; Oal. 4, 30 16sq. c/. Oen. 16, 15 17 c/.
Oal. 3, 17 17 sq. *Oal. 4, 28 + 23 18sq. Gal. 4, 23. 31 ; 4, 26

1 XXLEKBFLO XXVII O1 XXVIII P 7LK.om.UVC 2 Ho-
rontiano atn Orontiano] add. salutem B, add. de hereditate Em2 3 rei]
res O1 4 hereditatis O1 aut] ut EKL et UZYam extimetur V, Fa. c.
existimetur Fp. c., a nomine om. a propter eam] propterea ZY 5 aufe-
rant KO1 afferant ZY 6 in om. a pecuniariam U facit gratiam O
gratia om. O1 7 pietatis] parentis U plus 8. l. O1 8 patris bis F
8sq. exhereditatione Vp. c. m 3, ZO1 L G 12 sicut enim ZY ysaias O1
credentium ZY in domino UFLOPCm 13 speratur] add. et Fa. c.m2
promissione VF, Pa. c. 14probatus.E Sara Z, Op. r., PCOâ 15 cum
16 ancillae om. Y 16 filius Sarrae Isac om. B Sarae Op.r., O^PCa
ysac O1 Isac alt.] add. sic LO, sicut PC ismael O1 hii V Z Y, Fp. c., PC
17 promissio PC
Epist. XX (77) 13 147
carnem filii ancillae. Nobis mater libera quae 'non parturibat'

et postea ex repromissione effudit peperitque masculum, 20
illis mater Agar generans in servitutem. Liber est, cui gratia
promittitur, servus, cui iugum legis inponitur. Prius ergo
nobis repromissio quam illis lex et secundum naturam anti-
quior libertas quam servitus. Libertas igitur ex repromissione,
ex lege servitus. Sed licet repromissio ipsa ante legem sit, 25
ut diximus, ex repromissione autem libertas, in libertate
caritas, secundum legem tamen est 'caritas', quae 'maior
libertate est'.
3. Non ergo serviet, quomodo scriptum est: Laudate,
servi, dominum, quomodo ipse apostolus ait: Sed ut servi 30
Christi facientes voluntatem dei ex animo cum bona voluntate ?
Verum est et servitus libera, quae est voluntaria, de qua
apostolus ait: Qui liber vocatus est, servus est Christi. Haec
est servitus ex animo, non ex necessitate. Itaque nos servi
quidem sumus creatoris nostri, sed 'libertatem habemus, 35
quam per gratiam Christi accipimus', generati ex repromissione
secundum fidem. Unde quasi 'ex libera geniti' deferamus
libertatis sacrificium signati in fronte, sicut liberos decet,
19 c/. Oal. 4, 27 21 Oal. 4, 24 21sq. c/. Oen. 17, 21 24. 26 Oal.

3, 18 25 c/. Oal. 3, 17 26 libertas] c/. Oal. 4, 315, 1 ; al. 27sq. c/. I Cor.
13, 13 29sq. Ps. 134, 1 30sq. Eph. 6, 6 33 I Cor. 7, 22 34 Eph.
6, 6 + II Cor. 9, 7 35 sq. c/. Oal. 5, 1 36 sq. c/. Oal. 3, 26; 4, 28; al.
7 c/. Oal. 4, 31

19 parturibat UEKFL, Oa. c., Bp. r. parturiebat cet. am 20 ef-
fugit KBFLOPC 22 servus est U 25 sq. sit ut] sicut PC 26 liber-
tate] add. autem V 27 tamen legem O 27 sq. maior libertas BLOC
29 serviet] servi. Et KPCum est om. V 31 cum 34 animo om. Va. c.
(ml?) 33 est vocatus LO 34 nos] non K, Vp. r., Z YO1, om. F
36 accepimus VZYO1, BFp. c. m2, OPCam generanti U ex 37 geniti
in mg.inf. Uml 37 fidem] legem C deferamus om. F 37 sq. liber-
tatis sacrificium deferamus m
Ambrosins X 11
<
ut non confundamur, sed gloriemur signati spiritu, non carne.

40 Quibus recte dicitur: State et nolite iterum iugo servitutis
contineri. Non dixit 'nolite servire', sed nolite iugo servitutis
contineri; est enim gravius iugum servitutis quam servitus.
4. Denique Isac filio suo Esau petenti benedictionem ait:
Ecce ab ubertate terrae erit tibi habitatio et a rore caeli a summo ;
45 et super gladium tuum vives et servies fratri tuo. Erit autem,
cum deposueris et solveris iugum illius a collo tuo. Quomodo
istud convenit, ut serviat, 'cum solverit iugum fratris a collo
suo', nisi distantiam esse intellegamus servitutis? Quae igi-
tur sit differentia, ipsa nobis exponat lectio. Bonus Isac et
50 bonus nobis, qui secundum ipsum in libertatem nascimur.
Et bonus pater utrique filio ; denique quod utrumque diligeret,
circa alterum adfectu probavit, circa alterum benedictione.
Seniori enim filio dixerat, ut cibum deferret sibi et acciperet
benedictionem, sed dum ille moram facit et cibum agrestem
55 et forensem requirit, frater iunior domesticum detulit ex
ovium grege.
5. Bonus cibus omnium Christus est, bonus cibus est
fides, suavis cibus misericordia, iucundus cibus gratia. Hos
cibos epulatur populus ecclesiae. Bonus cibus spiritus dei,
60 bonus cibus peccatorum remissio. At vero ille praedurus
cibus rigor legis terrorque poenarum, agrestis cibus obser-
vantia litterae potius quam gratia indulgentiae. Denique ille
39 Eph. 1, 13 40 Oal. 5, 1 4446 *Oen. 27, 39. 40 53 sq. c/.
Oen. 27, 2i 54sq. cf. Oen. 27, 914 62 c/. H Cor. 3, 6. 7
39 non in V 40 servituti ZY 41 non 42 contineri om. Va. c.
(m 1 ?), Pa. c. m 2 41 iugo 42 qa.amom.ZY iugum Ba. c. 42 ser-
vitutis gravius iugum V 43 isac Ba. c.m2 (fere semper) 44 habitatio
(. l. benedictio m3) B aalt. om. KO^m 46 disposueris V 48 distantia V
50 ipsum] illum Z Y libertate UK 53 differret Y 54 et] ei E Z Y
55 forensem] add. afferre Z Y requiret Ba. c. m2 iunior] minor Y
ei detulit Z et detulit Y 57 cibus pr.] add. est ZY 58 iocundus
codd. > U K, Ba. c.m2 59 ecclesiae sanctae m dei] sancti V 61 praea-
grestis K 61 sq. observantiae Z Y
Epist. XX (77) 37 149
populus sub maledicto, nos in 'benedictione'. Velox cibus

fides : Prope est enim verbum in ore tuo et in corde tuo. Tardior
cibus legis; denique dum lex expectatur, populus erravit. 65
6. Contulit igitur benedictionem pater inpigro et fideli filio,
sed quia bonus pater erat, servavit et seniori filio benedictio-
nem, ut eum servum faceret fratris sui, non quo familiam
suam degeneri vellet servituti addicere, sed quia is qui regere
se non potest et gubernare, servire debet et subditus esse 70
prudentiori, ut eius regatur consilio, ne sua stultitia praecipi-
tetur et labatur temeritate. Pro benedictione igitur huius-
modi confertur servitus; denique inter bona adnumeratur,
inter conlatam terrae ubertatem et rorem caeli a summo.
Sed quia dixerat : Super gladium tuum vives, ne ei fortitudinis 75
aut potestatis noceret praesumptio, addidit: Servies fratri tuo,
ut et carnis fructus uberes et divinae rorem adipiscaris
gratiae et eum sequaris, qui te suo gubernaculo regat. 7. Sed
tunc erit istud: cum deposueris iugum eius a collo tuo, ut
voluntariae servitutis mercedem habeas, non iniuriam subeas 80
necessitatis. Inhonora enim huiusmodi servitus, quae necessi-
tate cogitur, honorata autem quae pietate defertur. Unde
apostolus: Si volens hoc ago, mercedem habeo, si invitus,
dispensatio mihi credita est. Melius utique mercedis prae-
mium quam dispensationis obsequium est. Nos igitur non 85
contineamur servitutis iugo, sed caritate spiritus serviamus,
63 Oal. 3, 10. 14 64 Rom. 10, 8 (Deut. 30, 14) 65 cf. Exod.

32, lsqq. 66 sq. cf. Gen. 27, 2729 67 sq. cf. Oen. 27, 39. 40 74 Oen.
27, 39 7576 *Gen. 27, 40a 79 *Oen. 27, 40b 83sq. I Cor. 9, 17

63 velox] felix Y 64 enim om. O1 verbum] add. tuum L O in corde
tuo et in ore tuo O1 66 infideli U 67 pater om. Z Y errat Ba. c.m2
68 fratri suo (ex sui) Bp. c.m2 69 velit Ol degenerari vellet ac FLOPC
adicere Ba.c.m2 74 terrae om. O1 76 addit B 79 istud erit V
ut] et F 81 inhonorata FLOPCm enim om. a 82 bonora Y differ-
tur VY 83 viulens Fa. c.m2 86 vivamus Va. c.
quia dicit apostolus: Per caritatem spiritus servite invicem.

Timor legis est, caritas evangelii; denique initium sapientiae
timor domini, plenitudo autem legis caritas. Tamen et ipsa lex
90 dicit: Et in hoc verbo omne mandatum instauratur, et in isto
uno, inquit, sermone inpletur: Diliges proximum tuum.
8. Hoc est igitur quod proposuimus, quia etsi ex lege
servitus, tamen secundum legem libertas; caritas enim liber-
tatis, timor servitutis est. Est igitur et caritas legis et ser-
95 vitus caritatis, sed lex caritatis praenuntia est, caritas evan-
gelii piae servitutis arbitra est.
9. Non superflua itaque lex, quae tamquam paedagogus
prosequitur infirmiores. Infirmitatem dico morum, non cor-
porum; infantes enim sunt, qui fari verbum dei nesciunt, qui
100 eius opera non recipiunt. Nam si aetas senectutis vita in-
maculata, utique aetas adulescentula est vita maculosa. Lex
ergo paedagogus fuit, id est nomos, donec fides veniret. Et
quasi infirmi, inquit, custodiebamur a lege, conclusi in eam
fidem, quae revelanda foret. Postquam autem fides advenit
106 non dicit evangelium, sed 'fidem' ; ea est enim sola fides,
quae est in evangelio; nam licet iustitia dei in eo revelatur,
87 Oal. 5, 13c 88 c/. Rom. 8, 15; I Ioh. 4, 18 88sq. Ps. 110, 10
(Sir. 1, 16) 89 *Rom. 13, lOb 90 sq. Rom. 13, 9 + Oal. 5, 14 94 c/. Oal.
5,14 97. lOlsq. Gal. 3, 24 lOOsq. Sap. 4, 9 102 Gal. 3, 23
103sq. *Oal. 3, 23 104sq. 110 *Oal. 3, 25 106sq. Rom. 1, 17
88 est om. V evangelii 89 caritas om. Y 90 in alt. om. Ka. c. m. 2
91 inquit uno O1 sermone] mandato Va. c.m2 92 etsi] si V 93 sq. cari-
tas enim libertatis om. ZY 94 caritas om. U 94 sq. caritatis servitus L
95 praenuntiata K Z YL 97 superfluuia Ba. c. paedagus F 98 infirmi-
tates V 99 verbum dei fari V 101 adulescentula scripsi (c/. in aetate
adulescentula in psalm. 118, 6, 2 p. 354, 9 Pe.; ThesLL. I 799, 78800, 8)
adulescentulae cet. adulescentiae Ba. c. m2um 102 est om. B vo(xo? m
nomoscodd. 103 conduxiiC 103 sq. ineafideL.FG.PC 105 fidemea]fide
mea YF fides mea O1 fidem meam PC fide mea. Ea Z 106 reveletur
UY O1 PC (licet cum ind.: cf.Kuhner-Stegmann, Ausf. Qramm. II 2, p. 444;
Ambr. parad. 14, 71 p. 329, 11. 12; Noe 27, 99 p. 482, 20; Abr. i 4, 23 p. 518, 6;
in Luc. II 47; VI 78; X 84. 113 pp. 67, 20; 265, 19; 488, 2; 497, 25sq.; al.)
Epist. XX (77) 711 151
quae est ex fide in fidem, tamen sic illa legis est fides, si ei
accedat fidei plenitudo: merito ergo fides ista quasi sola
dicitur, quia illa sine hac fides non est, in hac confirmatur ,
denique ubi haecfides venit, plenitudo advenit, advenit 'filiorum 110
adoptio', cessavit infirmitas, abiit infantia, in virum per-
fectum adsurgimus, 'Christum induimus'. Quomodo igitur
infirmus et 'parvulus' esse potest, in quo Christus est 'dei
virtus' ? Ergo ad perfectionem venimus, perfectionis prae-
cepta accepimus. 115
10. Audisti hodie lectum: Non possum ego a me facere
quicquam; sicut audio, et iudico. Audisti lectum: 'Ego non
accuso vos, ego non iudico; ego non accuso, Moyses vos
accusat, in quem speratis'. Audisti lectum: Si ego testimonium
perhibuero de me ipso, testimonium meum non est verum. 120
Didici, qualis iudex, qualis testis esse debeam. Non enim
quasi infirmus dicit non possum ego a me facere quicquam,
sed infirmus ille, qui sic intellegit. Nihil quidem sine patre
facit filius, quia communis operatio et unitas potestatis est,
sed hoc loco quasi iudex loquitur, ut cognoscamus homines 125
in iudicando quod non ex voluntate nostra et potestate, sed
ex aequitate debeamus formare sententiam.
11. Constitue aliquem reum coargutum et convictum
criminis, non adstruentem defensionis genera, sed deprecan-
108. 110 plenitudo] Oal. 4, 4 HOsq. c/. Oal. 4, 5 111 sq. c/.
Oal. 4, 3; Eph. 4, 13. 14 112 c/. Oal. 3, 27 H3sq. c/. I Cor. 1, 24
116sq. 122. *Ioh. 5, 19 117119 Ioh. 5, 45 + 8, 15 (12, 47) 118sq. *Ioh.
6, 31 123sq. c/. Ioh. 5, 19
UEKVZY Ol BFLO PC dej. 020
107 in fide ex fide O1 108 merito om. Z Y 109 sed in hac a
110 ubi] ibi F advenit alt. om. U 112 induimus] vidimus Y igitur
om. Ka. c. m2 114 ad s.l.Bm2 115 accipimus V 116 ego om.V
a me ipso PC 117 et om. Z YO1 ego om. K ego 119 speratis om. Va.
c. (mlf) 118 ego alt. om. UV accuso alt.] add. vos C 119 sperastis
La.r. audisti lectum om. V 120 perhibeo P 121 dici Ba.c.m2
124 potestatis est om. Y 125 qua(si 8. l. m2) B hominem Y omnes K
126 nostre potestatis (is s. e) Bp. c.m2
130 tem ac volventem se ad genua iudicis. Respondit ei iudex:

Non possum a me facere quicquam, iustitia in iudicando, non
potentia est in iudicando. Ego non iudico, sed facta tua de te
iudicant, ipsa te accusant et ipsa condemnant. Leges te
adiudicant, quas iudex non converto, sed custodio. Nihil
135 ego ex me profero, sed ex te forma iudicii in te procedit.
Secundum quod audio, iudico, non secundum quod volo, et
ideo iudicium meum verum est, quia non voluntati indulgeo,
sed aequitati.
12. Consideremus itaque, quae sit iudicandi religio.
140 Dominus caeli adque terrarum iudex omnium dicit: Non
possum a me facere quicquam; sicut audio, et iudico; et homo
dicit domino suo: Nescis quoniam potestatem habeo dimittere
te et potestatem habeo crucifigere te ? Quare dominus non potest ?
Quia iudicium, inquit, meum verum est; non enim quaero
145 voluntatem meam, sed voluntatem eius, qui me misit, id est non
voluntatem hominis, quem videtis, non arbitrium hominis,
quem vos hominem tantummodo iudicatis, non 'voluntatem
carnis', quia spiritus promptus, caro autem infirma, sed volun-
tatem divinam, quae auctor legis arbitraque iudicii est.
150 Similiter et testis verus est, qui non sibi, sed alii fert testi-
monium ; scriptum est enim : Laudet te proximus tuus et non
os tuum.
131. 140sq. *Ioh, 5, 19 132 Ioh. 8, 15 (12, 47) 133 cf. Rom. 2, 15
136 Ioh. 5, 30 137 Ioh. 8, 16 142sq. *Ioh. 19, 10 144 Ioh. 8, 16 144 sq.
*Ioh. 5, 30 147sq. cf. Ioh. 1, 13 148sq. Matth. 26, 41 151 *Prov. 27, 2
UEKVZY O1 BFLO PC def. 0*Ob
130 ac voluntatem Ba. c.m2 et advolventem m respondet E Z

ei] et V 131 in iudicando om. U 132 de om. UO1 133 te condemp-
nant K contempnant Va. c.m2 135 ergo ex me K ex me ego U
136 audio om. O1 quod cdt.] add. audis O1 139 itaque] ita U 142 quon-
iam] quia U 143 te pr. om. K ZYO1 crucifigendi te V 145 misit
me UVYBPCm 147 non] in K 150 verus om. C
Epist. XX (77) 1115; XXI (34) 1 153
13. Pulchre autem dicitur Iudaeis mystice: Ego vos

non iudico, id est ego, universorum redemptio, ego peccatorum
remissio vos non iudico, quia me non recepistis. Non iudico, 155
qui libenter indulgeo. Ego non iudico, qui sanguine meo
redimo peccatores. Ego non iudico, qui deleo iniquitates et
memor non ero. Ego non iudico, qui 'malo vitam quam mortem
peccatoris'. Ego non iudico, quia non damno, sed iustifico
confitentes. Moyses vos accusat, ille vos arguit, in quem spe- 160
ratis, ille accusat vos, quia iudicandi non habet potestatem,
quae eius debetur auctori. Ille ergo, in quem speratis, accusat,
iste, in quem sperare noluistis, absolvit. 14. Magna Iudae-
orum prudentia! Merito accusantur in criminibus suis, quia
accusatorem elegerunt et bonum iudicem refutarunt. Ideoque 165
deest illis absolutio, poena non deest.
15. Recte ergo, fili, a lege coepisti, in evangelio con-
firmatus es a fide in fidem, sicut scriptum est : Iustus enim
ex fide vivit. Vale et nos dilige, quia nos te diligimus.
XXI (Maur. 34)
Ambrosius Orontiano
1. Quaesisti a me, utrum anima caelestis esse videatur
substantiae. Non enim aut sanguinem aut ignem aut ner-
153sqq. Ioh. 8, 15 156 I Cor. 1, 30; Col. 1, 14; al. 157sq. *Is.
43, 25 158sq. c/. Ezech. 18, 23 160sq. Ioh. 5, 45 168sq. Rom. 1, 17
411 c/. Cic. Tusc. I 9, 1920, 22 (sanguinem: Empedocles; ignem:
Zeno; armoniam: Aristoxenus; principium movendi : Plato; IvTeXêtmcAri-
stoteles) ; Ambr. Isaac 2, 4; Noe 25, 92 (pp. 644, 23645, 4; 478, 3sqq. Sch.)
UEKVZY O1 BFLO PC def. 02Ob
154idest 155 iudicoj-. om. F 155nonvos.P quia iudico alt. om.
Ba.c.m2 157 qui 158 ero oro..Z 158 qui] quia O1 159 peccatoris om. Ba.
c.m2 quia] qui F m 161 vos accusat L O habeat Z, Ya.c. 162 accusat 163
sperareoro. Y 164 imprudentia L G a m accusatur Y 165 accusatorem
suum V elegerant B refutaverunt ZYm 167 recte (ras. 3 litt.) om. B recto *
K 168 a om. U 169 quia et nos P diligimus] add. contuli BFLO,
Expl. Iin. Incip. V U
1 XXIIX VBFL O XXIXP XXVIII O1 XXI om. UC 2 Horonti-
anoa Horontiano salutem m 3 animae Z Y videantur Z 4 aut tert. om. V
6 vorum armoniam animam putas, ut vulgus philosophonim

interpraetatur, aut, ut illa patricia quaedam eorum prosa-
pia Platonis disputat, quod 'ipsum se movet et non movetur
ab alio', ipsa tibi anima videtur, vel certe, ut Aristoteles acri
ingenio quintum quoddam elementi genus induxit, probasti,
10 id est entelechian, ex quo conponeres et velut fingeres animae
substantiam.
2. De quo tibi Hesdrae librum legendum suadeo, qui et
illas philosophorum nugas despexerit et abditiore prudentia,
quam conlegerat ex revelatione, perstrinxerit eas substantiae
16 esse superioris.
3. Apostolus quoque, etsi non expresse, tamen intelle-
gendum nobis reliquit quasi bonus magister et spiritalis
agricola occultis doctrinae seminibus excitans discipulorum
ingenia, quod animae nostrae potioris creaturae sint et cuius-
20 dam praestantissimae naturae. Cum enim dicit quia vanitati
creatura subiecta est non sponte, sed propter eum, qui subiecit
in spe, quoniam et ipsa creatura liberabitur a servitute corrup-
tionis in libertatem gloriae filiorum dei, ostendit non medio-
crem animarum esse gratiam, quarum vigore et virtute in
25 adoptionem filiorum dei adsurgit humanum genus, habens in
se quod ad similitudinem et imaginem dei tributum est sibi.
1215 c/. Hesdr. IV 7, 31sqq. (p. 142, 1027 Violet) cf. Ambr. bon.
mort. (10,4511,51 p.741, 7747, 14 Sch.) 2023 *Rom. 8, 20. 21 25 Rom.
8, 23 26 Oen. 1, 26 26113 c/. Origen. In Ep. ad Rom. VII 4 (P Q
14, 1110 B1112 B): Nam ille interior homo et ait deus omnia in omnibus

5 harmoniam Bam putans ZY 6 ut] vel 7 inC eorum] cuius Z
de cuius Y 7 Plato Z Y ipsa Z Y moveatur B 8 et ipsa Y Aristoti-
les O1 9 quintum] qui ritum Y 10 entellechian K entelaechian F
entelachian B anthelecian U antelechian Z eutelechian Y enthelechian a
evTeXej(eiav m 12 esdrae ZY m aesdrae UE a exdrae V legendo Y
13 abditioneF 14 quaZ colligeratB ex] etO1 praestrinxerit KO1BFL OPC
eam B 17 et om. B 21 subiecit] add. sibi omnia V 23 gloriae
om.ZYO1 25 adoptione U 26 imaginem et similitudinem (om. dei) U
Epist. XXI (34) 15 155
Animae enim neque tactu aliquo conpraehenduntur, neque

visu corporeo videntur et ideo praeferunt illius incorporeae
et invisibilis naturae similitudinem et supergrediuntur sub-
stantia sua corpoream et sensibilem qualitatem. Quae enim 30
videntur temporalia sunt, temporalia significant, temporalibus
adglutinantur, illa autem quae non videntur, aeterno fili et
summo adhaerent bono adque in ipso vivunt et sunt et moven-
tur, nec ab eo, si boni consulunt, se patiuntur separari ac
dividi. 35
4. Unaquaeque ergo anima videns se corporeo isto clau-
sam gurgustio, quae tamen terrenae huius habitationis con-
sortio non degeneraverit, ingemescit gravata corporis huius
coniunctione, quia corruptibile corpus gravat animam et in-
clinat terrenum habitaculum mentem multarum cogitationum 40
simulque cognoscens quia per fidem ambulat, non per speciem,
peregrinari vult de corpore et adesse ad dominum. 5. Adver-
timus igitur quomodo vanitati creatura subiecta sit non ex
voluntate sua, sed ex divino arbitrio, quo dispositum est
animas corporibus coniungi oportere 'propter spem' earum, 45
ut dum sperant bona, dignas se praestent caelesti remunera-
tione. Omnes enim nos oportet adesse ad tribunal Christi, ut
referat unusquisque propria corporis. Ideo uniuscuiusque
anima praevideat rependenda sibi merita conversationis suae.
3032 II Cor. 4, 18 33 c/. Ps. 72, 28 33sq. c/. Act. 17, 28

38 Rom. 8, 22 39 sq. *Sap. 9, 15; c/. Origen. o. c. (1111 A) 41 II Cor.
6, 7 42 II Cor. 5, 8; c/. Origen. o. c. (1111 A\B) 43sq. 45 Rom. 8, 20
47 sq. *II Cor. 5, 10
UEKVZY O1 BFLO PC def. 0206
28 corporeae K 30 sua om. V 32 illae (ille) BF illa cet. am

videtur Y 33 herent ZY 34 bonis a 36 sq. incluaam PC 38 de-
generaverint Z degravaverit K degeraverit BPC ingemiscit KO1, Bp. c.,
LOPCam 39 aggravat V 42 de] a U 42 sq. advertamus.FLG.PCm
43 craeaturae Ba.c.m2 44 sed ex om.EKF quo] quod L, Oa. r.
47 sq. ut corporis UEm om. cet. a 49 repentenda E V Z Y
60 Et pulchre ait propria corporis, id est quod suscepit regendum,

ut si bene rexit, praemium referat, propter quod in spe
subiecta est, si male, supplicium, quia non speravit in deum
nec ad illam adoptionem filiorum et ad verae libertatem ad-
fectavit gloriae.
65 6. Docuit igitur apostolus quod humani generis 'crea-
tura subiecta vanitati' sit. Quid enim tam homo quam
anima eius? De qua et ceteris consortibus eius dicit: Cum
sumus in corpore isto, ingemescimus gravati. Sed et David
dicit: Homo vanitati similis factus est et: Universa vanitas
60 omnis homo vivens. Vita itaque hominis in hoc saeculo vanitas
est, huic vanitati subiecta est anima. Itaque sanctus, cum
facit quae sunt corporis, non sponte facit, non volens, sed
propter eum, qui subiecit in spe, facit, ut ei pareat. Ab hoc
igitur exemplo animae progrediamur ad creaturas reliquas:
65 7. Propone tibi solem lunam stellas, quae caeli lumina
etsi praeclaro fulgent nitore, creaturae sunt tamen et ad
cottidianum ministerium vel surgunt vel occidunt servientes
dispositioni creatoris aeterni, ministrantes usibus nostris
splendorem quo vestiuntur adque die nocteque emicant.
70 Quotiens sol iste obtexitur nubibus, quotiens obiectu, ut
50 *nCor. 5, 10 5157 Rom. 8, 2023 57 sq. IlCor. 5, 4; c/.

Origen. o. c. (1111 A) 59 Ps. 143, 4 59sq. Ps. 38, 6 62sq. *Rom. 8, 20
6378 cf. Origen. o. c. (1111 C)

50 ait] addidit U suscepit U, Fp. c. scs (vel sanctus) cepit (coepit)
cet. a regenda Fa. c., E regendam B 51 rexerit PC in spe i. r. Km2
52 est si] et si FLOPC est et si Em 56 homo] subiectum vanitati
quam homo et a 57 qua et ceteris U om. cet. am 58 ingemescimus
UE Y, Ba. r., F ingemiscimus cet. am et om. V PC 59 vanitatis Ba. r.
simili K 63 ad hoc E, 0^p. c., F 65 stellas U et stellas cet. am quae]
qui ZY caeli] tali Fa. c.m2 (talia m2) 67 misterium Y 68 usibus
nostris U om.cet.am 70 quoties PCm obtegitur KYO1 quoties P
(exp.n), Cm, om. O1 obiectum Ka 70sq. ut ferunt U adferunt EKF,
Ba. c. (exp.) afferunt ZYO^LOPC offerunt V aufertur m
Epist. XXI (34) 58 157
ferunt, terrae, cum e regione eius luminis sui radius fuerit

repercussus, oriuntur eclipsis et, ut ait scriptura, luna novit
occasus suos, novit quando pleno orbe suo luceat, quando
exinanito! Stellae quoque nebulis obductae vanescunt, quae
sustinent ministerii huius mundani usus, non sponte utique, 75
sed in spe, quia sperant etiam huius laboris gratiam ab eo,
qui subiecit eas, ideoque propter eum sustinent, id est propter
eius voluntatem.
8. Nec mirum si patienter sustinent, cum sciant dominum
suum et creatorem omnium sive quae in caelo, sive quae in terra 80
sunt suscepisse nostri corporis fragilitatem, nostrae condicionis
servitutem. Cur ergo illa servitutem corruptionis suae non
patienter sustineant, cum dominus omnium pro toto mundo
'se humiliaverit usque ad mortem, servi formam susceperit',
peccatum mundi, maledictum etiam pro nobis factus sit? 85
Hlius ergo imitantes bonitatem caelestes creaturae, licet
ingemescant, quod mundi huius 'vanitati subiectae' sint,
solantur se tamen, quod liberabuntur a servitute corruptionis
in libertatem gloriae, cum filiorum dei adoptio venerit, quae
est universorum redemptio. Cum enim intraverit plenitudo 90
gentium, tunc omnis Istrahel salvus erit. Cui enim non ignoscet
72 eclipsis] c/. Exam. VI 2, 8 p. 209, 4 Sch. (Basil. Exam. IX 1
P O 29, 189 A); ThesLL. V 48, 16sqq. 72 sq. *Ps. 103, 19 7578 Rom.
8, 20 80 *Col. 1,16 84 Phil. 2, 79 85 c/. II Cor. 5, 21 + Ioh. 1,21
Gal. 3, 13 87 Rom. 8, 20 88sq. Rom. 8, 21 + 23 90sq. *Rom.
11, 25. 26
71 vel cum m e om. L 72 aeclipsis U ipsis K, Ba. c. (exp.) FL OPC
ipsi E V Z Y O1 a et] sed E V Z YO1 a om. FLO 73 occasum suum (suos
a. c. m2) F suo luceat] refulgeat U 75 ministerium K mundani
76 laboris om. O1 77 id est 79 sustinent om. Va. c. m2, C 78 eius
om. ZY 79 sciunt L 82 cur non] non ergo illa in servitutem cor-
ruptionis suae U servitutem om. F sermonem C 86 caelestis BLO,
Fa.c.m2 87 ingemiscant codd. > UEVBF m sunt ZY sit Ba. c.
88 consolantur ZY soluantur (u pr. 8.1. m2) E solatiantur (om. se) PC
quod] quo KZY 91 ignoscit EKV ZY.Fa. c.
populo, qui ignoscet etiam illi persecutori suo, qui dixit

crucifige, crucifige et sanguis eius super nos et super filios
nostros ? Sed quia vanitati etiam caelestis subiecta creatura est,
95 licet istud in spe, etiam horum perfidiam et temulentiam
vanitate mundi huius lapsam pertinere ad veniam patietur
veritatis pietas et redemptio universitatis.
9. Ergo, ut concludamus, et ille tantus ac talis sol, et
illa luna, quam noctis tenebrae non operiunt, et illae stellae,
100 quae sunt ornamenta caeli, servitutem corruptionis nunc
sustinent, quia corruptibile omne corpus, siquidem et caeli
peribunt et caelum et terra praeteribit. Postea autem et sol
et luna et cetera stellarum lumina requiescent in gloria
filiorum dei, quando erit deus omnia in omnibus. Qui et in te
105 et in nobis sit per suam plenitudinem et misericordiam.
10. An ipsos quoque angelos, qui in istius mundi labori-
bus diversa sustinent ministeria, sicut in Apocalypsi legimus
Iohannis, non ingemescere credimus, cum adhibentur poe-
narum et excidiorum ministri? Qui habentes vitam beatam
110 mallent utique eam in illo superiore tranquillitatis suae statu
currere quam nostrorum peccatorum poenis ultricibus inter-
polari. Etenim qui 'gaudent unius peccatoris redemptione',
utique tantorum peccatorum aerumnis ingemescunt.
93 Ioh. 19, 6 93sq. Matth. 27, 25 94sq. Rom. 8, 20 100 Bom.

8,21 lOlsq. *II Petr. 3, 10 102 *Matth. 24, 35 103 sq. Rom. 8,21
104 I Cor. 15, 28 106sqq. cf. Origen. o. c. (1111 C) 108sq. c/. Apoc.
7, lsqq. 112 c/. Luc. 15, 10
92 populo ignoscet (-cit p. c.) in mg. Bm2 ignoscit E KV Z Ym

ignovit PC 93 crucifigeaft.] add. eum V, eum et E, et m 96 huius mundi
Yum 97 veritas pietatis O1 universalitatia V 98 tale V 100 orna-
mento EV ZY 102 et pr. om. B autem et om. V et tert. om. O1 O
105 sit om. O1 108 ingemiscere KZO1LOPCnVX 109 qui non haben-
tes LOPC 111 recurrere E lllsq. interpollari Z interpellari LO
interpolari B 112 unius om. O1 113 ingemiscunt KV ZO1 L Q P C am
Epist. XXI (34) 811; XXU (35) 1 159
11. Si igitur etiam caelestes creaturae et potestates

'servitutem corruptionis' sustinent, sed in spe, ut pro nobis 115
postea et nobiscum laetentur, etiam nos passiones huius tem-
poris futurae spe et expectatione solemur gloriae.
Vale fili et nos dilige, quia nos te diligimus !
XXII (Maur. 35)
Ambrosius Orontiano
1. Superior epistula tuae inquisitioni respondit; haec
meae responsionis portio est, quae non solvat, sed inpleat
superiorem. Nam dum ulteriora recenseo, movit me, fateor, 6
quia addidit: Scimus enim quod omnis creatura congemescit,
cum in priore capitulo sine adiectione dixerit quia creatura
vanitati subiecta est; non enim omnem creaturam, sed creatu-
ram subiectam dixit. Et iterum ait : Quoniam et ipsa creatura
liberabitur a servitute corruptionis. Tertio autem addidit quod 10
omnis creatura congemescat.
115 Rom. 8, 20. 21 116sq. Rom. 8, 18; c/. Origen. o. c. (1112 B)

525 c/. Origen. (Rufin.) In Rom. VTI 4, ad v. 8, 22 (PO 14,
1112 C1113 A): Quodsi etiam hoc legentibus dolere cum dolentibus
6 Rom. 8, 22 7sq. 13 Rom. 8, 20 9sq. *Rom. 8, 21
VEKVZY O1 BFLO PC def. Oa0

114 caelestis Ba. c. 116 et om. V innobiscum B 117 et om. V
exultatione Pa. c. consolemur Z Y O1 B a m solemus gloriare U 118 quia]
add. et U diligimus] add. contuli BFLO, Expl V. Incp VI U
1 XXII om.UC XXX P XXIX O1 XXIII cet. 2 horontiano m
4 mea KVO^BLO potior KV ZO1 potiorem (om. est) Y 5 dum om. L
6 quia] qui Y quod O1 quod] quia U congemescit UE congemiscit a
ingemescit Ba. c. ingemiscit cet. m (Vvlg.) 7 priori Ym 8 vanitatis
Ba. r. 9 subiecta L dixi F, di sit V et alt. om. V 10 a] hic a V ZY,
(hic 8.l.ml)E a servitute] hic addidit servitutem O1 addit Ba. c. (m2f)
11 congemiscat KZLQum congemiscit V Y P C
2. Quid sibi igitur vult ista adiectio, nisi forte quia non
omnis creatura subiecta vanitati est, et quia non omnis vanitati
subiecta est, non omnis a servitute corruptionis liberabitur?
15 Quid enim liberetur a servitute, quae vanitatis et corrup-
tionis eius expers adque inmunis sit ? Omnis autem congemes-
cat, non in suo, sed in nostro labore et 'conparturiat' illum
fortasse spiritum salutis, spiritum iucunditatis, expectans
adoptionem filiorum dei, ut communem de redemptione humani
20 generis consequatur laetitiam et exultationem. Aut propter
caritatem igitur suam omnis ingemescit nostrum laborem aut
propter membrum sui corporis, cuius caput Christus est. Sed
sive ita ut diximus, sive simpliciter 'subiectam' creaturam
'omnem' dixerit congemescere et conparturire, ut voles,
26 intellege.
3. Nunc illud consideremus quod adiecit: Non solum
autem illa, sed etiam nos primitias spiritus habentes ipsi intra
nos ingemescimus adoptionem filiorum expectantes, redemp-
tionem corporis nostri. Quid sit adoptio filiorum, superior
30 pagina edocet et ideo exponendi sensus gratia ad superiorem
recurrendum est paginam. 4. Qui spiritu, inquit, facta carnis
mortificat vivet. Nec mirum si vivat, cum 'filius dei fiat,
qui habet spiritum dei', adeo filius dei, ut non accipiat spiritum
14 * Rom. 8, 21 16sq. cf. Rom. 8, 22 19 Rom. 8, 23 21 sq. cf. Rom.
12, 5; I Cor. 12, 12; al. 22 Eph. 5, 23; Col. 1, 18; al. 26sqq. *Rom. 8, 23
31 Rom. 8, 13 32sq. cf. Rom. 8, 14 33sq. Rom. 8, 15
12 igitur om. PC quia] quod O1 13 omnis alt.] omni PC
13sq. vanitati subiecta est O1 14 a om. U 15 liberaretur V a ser-
vitute hic posuit a, post et codd., m quae om. Z Y quae] add. a subiectione m
16 adque] at Y 16 sq. congemiscat Z YL OPCuxa coniemiscat K conge-
messit V congemiscit O1 17 conparaturi ad U conparturit O1 18 iucundi-
tatis UK, Ba. c., m iocund. cet. a 21 ingemescit UE, Ba. c.m2, F -miscit
cet. am (sicfere etiam in sqq.) 22 cui U 23 ita sive Z 23sq. omnem crea-
turam subiectam O1 24 dicit O1 volens V 27 spiritus om. V 28 filiorum
dei V 28 sq. redemptione E 29 superior om.L, Qa.c.ml 30 edocet
PC docet cet. am 32 mortificaverit Op. c. ml (cf. Vulg.) vivet] vivit O1
fiat UE V Z Y O1 B vivat cet. 33 spiritum] filium O1 adeo est m
Epist. XXII (35) 26 161
servitutis, sed spiritum adoptionis filiorum, eo usque, ut

'testimonium spiritui nostro sanctus spiritus reddat quod sumus 35
filii dei'. Testimonium autem hoc est sancti spiritus, quod
ipse est qui clamat in cordibus nostris abba, pater, sicut ad
Galatas scriptum est. Sed et illud grande testimonium quod
filii sumus dei, quia sumus heredes dei, coheredes autem Christi.
Coheres autem est eius, qui 'conglorificatur' ei, conglori- 40
ficatur vero ille, qui patiendo pro ipso 'conpatitur' ei.
5. Et ut hortetur nos ad passionem, adiungit quia omnia
'quae patimur, minora sunt et indigna', quorum pro laboribus
tanta rependatur futurorum merces bonorum, quae revelabi-
tur in nobis, cum ad dei imaginem reformati gloriam eius 45
facie ad faciem aspicere meruerimus. 6. Et ut magnitudinem
revelationis futurae extolleret, addidit quod et creatura
hanc revelationem expectet filiorum dei, quae nunc vanitati
subiecta est, non sponte, sed in spe', quia sperat de Christo
gratiam ministerii sui, vel quia et ipsa liberabitur a servitute 50
corruptionis, ut adsumatur in libertatem gloriae filiorum dei,
ut sit una libertas creaturae et filiorum dei, cum revelata
fuerit eorum gloria. Verum nunc dum revelatio procrastina-
tur, congemescit omnis creatura expectans adoptionis etredemp-
tionis nostrae gloriam, parturiens iam illum spiritum salutis 55
et volens liberari a vanitatis servitio.
35sq. Rom. 8, 16 37 *Gal. 4, 6 + Rom. 8, 15. 16 38sq. Rom.
8. 16. 17 40 sq. c/. Rom. 8, 17 b 4345 Rom. 8, 18 45 Col. 3, 10
46 I Cor. 13, 12; II Cor. 3, 18 4749 Rom. 8, 19. 20 50sq. Rom. 8, 21
54 sq. Rom. 8, 22. 23
35 spiritus sanctus ZYPC 36 spiritus sancti a m spiritus sanctus
ZY 38 galatas UKB galathas cet. grande est PC 39 quia] qui Y
quam L summus B 40 coheredes Z YO1 eius est C, ei (om. est) O1
eius] * * is Bp. r. conglorificatur pr.] cum glorificatur B glorificatur L O
41 ille] illi m compatiatur Y 42 nos hortetur m 43 pro om. O1
45 nobis] bonis LO 46 facie * (m eras.) B 47 addit Ba. c.m2 49 in
spe] ipse U 50 a om. V 53 dum] dei O1 53 sq. crastinatur O1
54 et om. Z Y
7. Cui coniunxit apostolus etiam sanctorum gemitum,

qui habent primitias spiritus; nam et ipsi ingemescunt.
Quamvis enim de suo merito securi sint, tamen quia futura
60 est adhuc redemptio totius corporis ecclesiae, conpatiuntur.
Cum enim adhuc membra patiuntur corporis sui, quomodo
alia membra, licet superiora, non conpatiuntur membris unius
corporis laborantibus ? 8. Unde puto dixisse apostolum quia
tunc et ipse filius subiectus erit, qui ei subiecit omnia. Qui
65 enim adhuc laborant, nondum subiecti sunt, in quibus fortasse
adhuc sitit Christus, adhuc esurit, in quibus nudus est, eo
quod non inpleant verbum dei, non induant Christum, qui est
indumentum credentium, amictus fidelium. Sed et illi, in
quibus aeger est, adhuc medicina indigent et ideo nondum
70 subditi; subiectio enim ista virtutis est, non infirmitatis;
denique in fortibus et facientibus mandatum dei subiectus est
dei filius. Nunc autem magis in his laborat, qui non subveniunt
laborantibus, quam in illis, qui sibi postulant subveniri. Haec
est pia interpraetatio et vera subiectionis domini Iesu, qui
75 ideo se subiciet, ut sit deus omnia in omnibus.
9. Sensum apostolicum percucurrimus ; nunc considere-
mus, qui sunt primitias spiritus habentes et ideo legem inter-
5860 Rom. 8, 23 5863 c/. Origen. o. c. (1113 A): Omnis autem
creatura superior dolere cum dolentibus 6375 c/. fid. V 13, 154
15,183 6372 c/. Origen. o. c. VII 5 (1114 D1115 A): sicut et Ulud
dictum in illis ipse dicitur esse subiectus 64 I Cor. 15, 28 65 sq. 78 sq.
c/. Matth. 25, 35. 36 67 Col. 1, 25; Rom. 13, 14; Gal. 3, 17 75 I Cor.
15,28 7682 c/. Origen. o.c. VTI 5 (1113 C1114 A): Nunc si vida-
tur in domum dominj dei tui 77 Rom. 8, 23
57 gemitum] gentium V 60 est et U redemptio] add. christianorum V
61 cum patiuntur om. U 62 non om. O1 unius] huius F 63 apo-
stolum om. Y 64 et om. V erit] add. illi O1 65 adhuc om. O1 66 adhuc
et esurit O1 quibus] add. adhuc U 69 cum adhuc O1 nondum] non sunt
ZY 70 virtus . . . infirmitas Y 71 est om. B 72 in his magis Ol
laborat in his P hiis laboribus Y iisam 75 aeom. B subiecit O1 76 per-
cucurrimus EKFP percurrimus cet. am
Epist. XXII (35) 710 163
rogemus, quid sit, quod primitiarum vel initii nomine declara-

verit. Initia, inquit, areae et lacus tui non fraudabis et infra :
Initia primitiarum tuarum inferes in domum domini dei tui. 80
Aliae sunt primitiae, aliae decimae, primitiae maioris gratiae,
sanctificationis observantissimae. Ideo placuit Abel, quia non
est suum munus moratus, qui de primitivis ovium obtulit.
Licet aliqui distantiam velint esse inter primitias et
primogenita, id est quae primo nascuntur, eo quod conlectis 85
seminibus quasi ex omnibus initia offerantur areae, tamen de
messe quod primum tollitur, id offertur domino; sed de hoc
alias. Sanctificari autem videtur primitiarum munere tota
areae messis, sed ipsae sanctiores primitiae sunt.
10. Similiter sancti primitiae sunt domini, praecipue 90
apostoli. Primum enim deus posuit in ecclesia apostolos, qui
et pleraque prophetarunt et evangelizarunt dominum Iesum,
quia primi receperunt eum. Recepit eum Simeon propheta,
Zacharias propheta, Iohannes filius eius, Nathanahel, in quo
dolus non erat et ideo sub ficu requiescebat, Ioseph, qui 95
dicebatur iustus, qui sepelivit eum. Isti sunt primitiae fidei
nostrae. Sed tamen eadem ceterorum natura seminum quae
79 *Exod. 22, 29 (28) 80 *Exod. 34, 26 83 *Oen. 4, 4 90

93 c/. Origen. o.c. VII 5 (1115 AB): Horum autem multorum dono-
rum etiam ipsi intra nos gemimus; (1116 AB): Quod etsi ita sit
habere credentur 91 I Cor. 12, 28 92 *Act. 19, 46; 11, 20 93 Ioh.
1, 12; cf. Luc. 2, 28 94 cf. Luc. 1, 6779; Ioh. 1, 2936 94sq. Ioh.
1,47.48 95sq. c/. Ioh. 19, 38 + Luc. 23, 50 97 sq. c/. Origen. o. c.
VII 5 (1114 A): Sicut primitiae areae eiusdem liquoris cuius et torcular
UEKVZY O1 BFLQ PC def. 0*0^
78 initio Bp.c. 78sq. declaraverint EKV, Ba. c., LPC decla-

raverunt Y 79 lacus] lactis O1 84 licet om. ZY 85 prima O1
collatis Y 87 hoc om. Y hig O1 88 aliis Ba. c.m2 89 area PC
90 precipuae (a exp.) B 91 dei C 92 plerique O1 profetarum UB
evangelizarum B evangelizarent U, -zaverunt V 93 recepit eum om. U
symeon O1 94 zaharias B et zacharias O1 Nathanahel K ZF natanahel U
nathanael O1BL OPC natanael cet. 96 sq. nostrae fidei L O
Ambrosius X 12
primitiarum, licet in aliquibus minor gratia. Potens est enim

deus ex lapidibus excitare filios Abrahae.
100 11. En tibi exemplum de ipso domino Iesu: In resurrec-
tione mortuorum primogenitus ex mortuis dicitur, eundem ipse
apostolus primitias significavit dicens: In Christo omnes
vivificantur, unusquisque autem in suo ordine: primitiae
Christus, deinde hi qui sunt Christi, qui in adventum eius
105 crediderunt. Eadem in illo corporis veritas quae in nobis, sed
tamen et primogenitus ex mortuis dicitur, quia primus resurre-
xit, et primitiae, quia sanctior omnibus fructus, qui etiam
ceteros consortii sui fructus sanctificavit. Ipse etiam initium
eorum, qui ad imaginem quasi imago iniisibilis dei, in quo
no secundum divinitatem nihil corporeum, nihil temporale, quia
splendor est gloriae paternae, et imago substantiae eius.
Produximus sermonem epistularem, dum volumus, quid
sint primitiae, significare. 12. Primitiae ergo nostrae apostoli,
electi ex omnibus praesentis scilicet tunc temporis fructibus,
115 quibus dictum est: Et maiora his facietis; fudit enim se in eos
gratia dei. Isti, inquam, ingemescebant expectantes redemp-
tionem corporis totius et adhuc ingemescunt, quia multorum
98sq. *Matth. 3, 9 100108 c/. Origen. o. c. (1116 A): Idem ipse

apostolus iterum dicit et si radix sancta, et rami 101 Col. 1, 18
102105. 107 *I Cor. 15, 22. 23 106. 108 *Col. 1, 18 109 Oen. 1, 26;
Col. 1, 16 111 *Hebr. 1, 3 115 *Ioh. 14, 12 116118 c/. Origen.
o. c. (1115 BC): Nos ergo inquit ipsi necessario dolemus et gemimus
116sq. Rom. 8, 23

98 est om. EK V Z YO1B 99 filios abrahae excitare U habrahae B
100 en] et Y om. U de Iesu om. V 104 hii PC ii a in adventum
UKVB in adventu Z YO1 adventum FL OPC adventu E 106 et
om. O1 106 sq. resurrexerit F 107 sanctior] scientior a fructibus m
108 consorti B consortis U sui om. B 110 quia] qui (s.l.m2) B
112 epistularem Ba. c. (o ex u) epistolarem UE, BFp. c., L OPCm epistu-
larum K epistolarum VZY, Fa. c., a 113 nostri 018 114 scilicet
tunc om. a 115 his] horum O1 eos] his Ua. c. ml 117 totius corporis m
Epist. XXII (35) 1013 165
est labor, qui adhuc fluctuant, ut si aliquis ad superiora se

litoris subrigat et adhuc medio corpore caedatur fluctibus,
ingemescit et conparturit, donec totus evadat. Ingemescit 120
utique, qui adhuc nobis dicit: Quis infirmatur et ego non
infirmor ?
13. Non ergo nos moveat, quod ita scriptum est: Qui
primitias spiritus habentes ipsi intra nos ingemescimus adop-
tionem filiorum expectantes, redemptionem corporis nostri. Sen- 125
sus enim apertus est, eo quod primitias spiritus habentes
ingemescunt adoptionem filiorum expectantes, quae adoptio
filiorum redemptio totius corporis est, quando facie ad
faciem quasi dei filius per adoptionem videbit illud divinum
et aeternum bonum. Est enim 'adoptio filiorum' in ecclesia 130
domini, quando 'clamat spiritus abba, pater', sicut habes ad
Galatas. Sed illa erit perfecta, quando resurgent omnes
in incorruptione, honore, gloria, qui mereantur 'faciem dei
videre'; tunc enim vere redemptam se humana iudicabit
condicio. Unde apostolus gloriatur dicens quia spe salvi facti 135
sumus; salvat enim spes, sicut et fides, de qua dicitur:
Fides tua te salvum fecit.
120 Rom. 8, 22 121sq. II Cor. 11, 29 123137 c/. Origen. o. o.

(1116 B1117 A): Nunc iam videamus sed et corpora venient ante
tribunal Christi 123128 *Rom. 8, 23 128sq. I Cor. 13, 12 130 c/.
Rom. 8, 23 131 Oal. 4, 6 133 I Cor. 15, 42. 43 133sq. c/. Exod.
33, 20. 23 135sq. Rom. 8, 24 137 Luc. 18, 42
UEKVZY O1 BFLO PC def. OsO
118 ut U m et cet. a se ad superiora V 119 subrigat U subsistat

(subsistant Ba. c.) cet. am credatur Ba. c. 121 itaque Y nobiscum PC
non ego U 123 qui] quia O1 124 sq. adoptione U 126 apertum
Ba. c. 127 ingemiscant PC expectantes filiorum C 128 est UFm
om. cet. facie] faciem U, Ba. r. 129 deus filius V 131 habens B
132 galatas UKB galathas cet. 133 honoris et FLOPC gloriae PC
merentur a domini VZY 134 iudicavit FL O
166 Ambrosii Epiatularum liber quintus
14. Ergo creatura, quae non sponte, sed in spe vanitati

subiecta est, spe salvatur sicut et Paulus, cum sciret lucrum
140 sibi esse mori, ut cum Christo esset solutus corpore, permane-
bat in carne propter eos quos Christo adquireret. Spes autem
quid est nisi futurorum expectatio? Unde ait: Spes autem
quae videtur non est spes. Non enim quae videntur, sed quae
non videntur, aeterna sunt. Nam quod videt quis, quid sperat?
145 Videmur enim tenere ea quae videmus; quomodo ergo, quae
tenemus, speramus? Nihil igitur eorum, quae sperantur,
videtur. Oculus enim non vidit nec auris audivit quae prae-
paravit deus diligentibus eum.
15. Ergo si sperari non potest quod videtur, non bene
150 habent aliqui: Nam quod videt quis quid, et sperat, nisi forte
sic: Nam quod videt quis, quid et sperat? vel quid expectat?,
quia illud verum est quia id speramus, quod non videmus, et
ideo quamvis abesse videatur a nobis, expectamus illud per
patientiam. Expectans enim expectavi dominum, et respexit me.
165 Ideo ergo expectamus patienter, quia bonus est dominus
sustinentibus eum. Et videtur convenire quia reddidit: Per
patientiam expectamus, quae speramus et non videmus; mul-
138sq. Rom. 8, 20 139141 c/. Origen. o.c. (1111 AB): et
idem Paulus permanet ergo in carne propter nos; Phil. 1, 21. 23. 24
142148 c/. Origen. o.c. (1117 B1118 A): Quomodo autem in spe sit
salus quae speranda apostolus docet 142 sq. Rom. 8, 24 143 sq. II
Cor. 4, 18 144 Rom. 8, 24c 147 sq. *I Cor. 2, 9 150. 151 Rom.
8, 24 153 sq. Rom. 8, 25 154 *Ps. 39, 2 155 sq. *Thren. 3, 25
156 sq. Rom. 8, 25
138 quae] quia U 139 qui cum U 141 quereret V 142 nisi
est Z Y futurorum bonorum U expectio B 144 qui videt quidquid
et sperat V quid et sperat U E (et s. 1.), K (quidquid et sperat), Ba. r.
(et eras.), LPC 145 ea om. V non videmus V 147 videntur VFC
non] nec Z 148 eum] se V PC 150 et exp. B nisi] add. et Z Ya
151 sic] add. intelligas a et exp. B spectat U 152 quia] quid KB Ulud]
aliud B id om. U 153 illum ZY 155 patienter] add. expectet V
156 timentibus V reddit Ba.c.m2 per UPCm om. cet.
Epist. XXII (35) 1416; XXIII (36) 12 167
tum enim facit, qui sperat ea et expectat, quae non videntur,

et propterea quod intendat mentem ad illud omne, quod est,
'sustinet'. 160
16. Pulchre autem dicitur spes autem, quae videtur, non
est spes de potestatibus istius saeculi, de dignitatibus, divi-
tiis. Vides nescio quem fascibus praeminentem et curribus:
nihil habet spei in curribus qui videntur. Nec in ipso caeli
elemento spes est, sed in domino caeli, nec Chaldeus in stellis 165
spem habet, quas observat, nec dives in possessionibus, ava-
rus in usuris. Sed ille spem habet, qui in eo spem suam
ponit, quem non videt, id est in domino Iesu, qui medius
nostrum stat et non videtur. Denique quae oculus non vidit
nec auris audivit, praeparavit dominus diligentibus eum. 170
XXIII (Maur. 36)

Ambrosius Orontiano
1. Concatenantur sibi epistulae nostrae, ut tamquam
inter praesentes videamur sermonem caedere; ita ego ex
tua interrogatione tuque ex mea explanatione epistulis 6
scribendis materiam damus.
2. Moveri enim te indicasti, de quo spiritu dictum sit
quia postulat pro nobis gemitibus inenarrabilibus.
158IICor.4,18 161sq. Rom.8,24 168sq. Ioh. 1, 16 169sq. *ICor.2, 9
8. Kom. 8, 26
159 intendit Ba. c. m 2 162 sq. de divitiis FL OPCm 164 nihil
curribus om. Ba.c.m2 caeli om. Y 165 sq. spem habet in stellis PC
166 sq. nec avarus tn 167 in eo U in eum cet. atn spem alt. om. Ka. c. m2
168 quem] quae K vidit Ba. c. 169 denique] deinde PC quae om. Fm
170 quae praeparavit codd. > U dominus] deus Z eum] add. contuli
BFLO add. Explic VI. Incip ad quem supra V U
lX.XHlom.UC XXIin EK, Vp. c., BFLO XXXI P XXX Ol
2 Horontiano a Itt Oront. salutem V 3 epistulae U, Ba. c., E epistolae
vel eplae cet. ut om. K, Ba. c. m2 4 videantur Z Y cadere V uidere Ba. c.
edere O ego] ergo Z Y, Ba. c. 5 epistulis K, Ba. c. eptis vel epistolis cet.
Superiora igitur repetamus, ut lectio manifestet quod

10 quaerimus. Similiter, inquit, et spiritus adiuvat infirmitatem
nostrae orationis: nonne tibi videtur spiritus sanctus, qui
adiutor nobis est, sicut ille cui dicitur: Adiutor meus es tu,
ne derelinquas me neque despicias me, deus salutaris meus?
3. Quis enim alius spiritus, qui posset docere Paulum quid
15 oraret ? Docet autem 'spiritus Christi' sicut et Christus orare
discipulos suos. Quis autem post Christum doceret nisi
spiritus eius, quem ipse misit, ut doceret et dirigeret nostras
orationes? Oramus enim spiritu, oramus et mente: Ut bene
mens possit orare, praecedit spiritus et deducit eam in viam
20 rectam, ne obrepant carnalia, ne minora, ne etiam maiora
viribus. Unicuique enim datur manifestatio spiritus ad utili-
tatem. Denique scriptum est : Petite magna et parva adicientur
vobis, petite caelestia et terrena adicientur.
4. Ergo vult nos maiora petere, non in terrenis morari.
25 Hle autem scit, quid tribuat dividens singulis prout vult.
Dicit enim interdum sciens mensuram, quam nos ignoramus:
10sq. Rom. 8, 26 12 adiutor] (=paracletus) cf. Ioh. 14, 17. 26; al.
12 sq. *Ps. 26, 9 15 spiritus Christi] c/. Rom. 8, 9. 1 1 ; al. 15 sq. orare
discipulos] Luc. 11, 1 1621 c/. Origen. (Rufin.) In Rom. VII 6 ad Rom.
8,26 (P O 14, 1119 C1120 A): ita et spiritus psalmum dicam et mente
17 quem ipse misit] c/. Ioh. 14, 26; 15, 26; 16, 7. 13 18 I Cor. 14, 15
19 sq. *Ps. 142,10 21 sq. I Cor. 12, 7 22 sq. Agraphon: cf. Clem. Al.
Strom. I 24, 158 (vol. II p. 100, lsq.; vol. IV p.XLVI Stdhlin); Origen.
De orat. 2, 2; 14, 1 ; 27, 1 (pp. 299, 1921; 330, 79; 363, 28sq. Koetschau);
In Luc. fragm. 2, 5; 173, 5p. 299 Rauer, Origen. IX2; Joach. Jeremias, Un-
bekannte Jesusworte, Zilrich 1948 p. 74sq.; Edg. Hennecke Wilh. Schnee-
melcher, Neutestamentliche Apokryphen, 3. Aufl. Ip.54 (mendum typographi/)
25 ICor. 12, 11

10 adquirimus F 11 nonne] non U sanctus om. U qui] quia fm
12 es tu] esto PC tu] add. deus V 14 posset UPC possit cet. am
15 spiritus sanctus christi V 17 erigeret C 18 et spiritu P 19 rece-
dit U deducit] praecedit Z Y 20 maiora etiam O1 22 adicientur
parva O1 23 adicientur] add. vobis V PC
Epist. XXIII (36) 25 169
Non potestis haec modo accipere. Peto mihi passionem mar-

tyrii ; spiritus promptus est, sed videns infirmum carnis meae,
ne, dum maiora cupio, minora amittam, dicit: Non potes haec
accipere. Quales occasiones habui et de ipso prope fine 30
revocatus sum! Novit enim bonus medicus, quae esca cui
apta sit infirmitati et cui tempori ad profectum valitudinis.
Interdum oportunitas escae sanitatem reddit; quod si in-
portune aliquis accipiat aut non convenientem, inplicatur
periculo. 35
5. Ergo quia nos nescimus, quid oremus et quomodo
oporteat, postulat pro nobis spiritus sanctus ; est enim 'advocati
nostri Iesu' et postulat gemitibus ineffabilibus. Dolet enim
pro nobis et Christus, et deus pater dicit: Ventrem meum
doleo, et frequenter indignantem eum legimus et dolentem. 40
Gemit autem, ut auferat peccata nostra, doceat nos agere
paenitentiam. Est enim pius gemitus et plenus auctoritatis,
de quo dicit propheta : Et gemitus meus non est absconditus a te.
Non enim latebat ut Adam, sed dicebat: Ecce ego pastor,
et grex iste quid deliquit? Ego peccavi; in me vindica! 45
2730 c/. Origen. In Rom. VII 6 (PO 14,1119 B): Hoc autem
facit spiritus caro autem infirma 27 Ioh. 16, 12 28 Matth. 26, 41
30 sq. c/. e. g. epist. 21, 13. 14; Serm. contra Auos. 4, 8; 5, 11. 18; al.
3135 c/. Origen. o. c. (1118 0): Sicut enim quis in aegritudine quod
non expedit nobis 3638 ibid. (1119 B): hoc enim et Iohannes
iustum Iesum; Rom. 8, 26 37 advocati] c/. I Ioh. 2, 1 38 sq. c/. Is.
53,4; al. 39sq. Ier. 4, 19 42sq. c/. Origen. o. c. (1119 A): Denique
Adam cum peccasset gemitus meus a te non est absconditus 43 *Ps.
37, 10 44 c/. Oen. 3, 8 44sq. *II Reg. 24, 17
27 hoc O1 28 spiritus] add. sanctus Bm infirmitate PC meae]
nostrae Pa. c. 29 amittam minora LO potest BL, Fa. c. 31 qua U
32 valetudinis Ea.c.m2,KVm (valitudo: c/. CSEL 32,1 pp. 414, 20;
624, 19; 62 pp. 60, 5; 500, 12; 64 p. 236, 8) 33sq. inoportune Ep. c. m2,VZY
oportune Fa. c. m2 34 conveniente Ka 36 nos om. O1 37 oportet
Ba.c.(m3?) sanctus om. B est enim]etenim FLQPC enim] add.
spiritus m 39 dicit pater Z Y ventrem meum bis O1 40 docentem L
41 peccata nostra ut auferat V et doceat PC
6. Ex hoc igitur gemitus spiritus dei et ille prophetae

gemitus bene ineffabilis, quia caelestis. Ea enim quae in caelo
audivit Paulus, ineffabilia audivit, ut fari ea homines non
debeant. Sed quae occulta hominibus, deo nota sunt; novit
60 enim omnia qui scrutator est cordis. Sed illa scrutatur, quae
mundavit spiritus. 'Novit ergo deus quid postulet spiritus
et quae spiritus sapientia sit', quia interpellat pro sanctis,
sicut habes, quia et Christus interpellat pro nobis. Pro quibus
enim Christus passus est et quos sanguine mundavit suo, pro
65 his interpellat et spiritus.
Vale et nos ut filius dilige, quia nos te diligimus.
XXIIII (Maur. 82)

Ambrosius Marcello
1. Apud me decursus est tui textus negotii, quod non
intulisti, sed recepisti, quia erat et pietatis necessitas et
5 probandae in pauperes liberalitatis voluntas. Cognovi autem
secundum sacrae formam praeceptionis, in quam me induit
47 c/. Rom. 8, 26 et Ps. 37, 10 48 *II Cor. 12, 4 (app-r)xa)
4953 *Rom. 8, 27 53 *Rom. 8, 34 53sq. I Petr. 2, 12 54sq. c/. I Ioh.
1, 7; al.
2 Marcello] scil. episcopo (cf.11. 18. 112. 113; al.), sedis ignotae;
neque constat eundem esse, qui concilio Aquileiensi interfuit (cf. Acta Concil.
Aquil. 1, 76) 6 sacrae . . . praeceptionis] c/. infra U. 22sqq.
46 gemitu O spiritu O1 profectae (o ex ae) B 47 ea enim] etenim K
49 debeant] audeant U 50 cordis est V 51 ergo] enim Z 52 et
quae (qui p. c.) spiritus (s. l. m2?) sapientiae B quia] quae LQPC pro
53 interpellat om. F 54 Christus U spiritus cet. a m suo] scio K 55 his]
iis atn 56 quia] add. et Z diligimus] add. contuli BFLO, add. Ex-
plicit U
EKVZY O1 BFLO PC def. UO*0
1 XXIHI om. C XXV EKVBFLO XXXV P 2 add. salutem V
3 est om.L testus KV 5 libertatis Z 6 receptionis V in qua Ka
Epist. XXIU (36) 6; XXIIII (82) 13 171
et beatissimi apostoli auctoritas et tuae doctrinae ac vitae

forma et disciplina. Nam cum ipse arguerem quod adhuc
inter vos maneret veternosum iurgium, cognoscendi mihi
necessitatem partes inposuerunt. 10
2. Erubui recusare, fateor, cum praesertim togati utrius-
que partis invicem se lacesserent dicentes, ut meo sub exa-
mine liqueret, cui parti maiora iuris vel iustitiae suffragia
forent. Quid plura ? Cum iam conclusi essent dies et pauca-
rum horarum superesset spatium, quibus tamen alia audiret 15
praefectus negotia, petierunt causae patroni prorogari pauco-
rum dierum tempora, ut ego residerem cognitor. Tantus ardor
erat christianis viris, ne praefectus de episcopi iudicaret
negotio. Aiebant praeterea nescio quae gesta indecore et pro
suo quisque studio iactabat, quae episcopo potius iudice 20
quam praefecto examinari oporteret. 3. His confusus, simul
admonitus apostolicae praeceptionis, quae arguit dicens:
Nonne de his qui intus sunt vos iudicatis? et iterum: Saecu-
laria igitur iudicia si habueritis, contemptibiles qui sunt in
ecclesia, illos constituite ad iudicandum; ad verecundiam 25
vestram dico: sic non est inter vos sapiens quisquam, qui
possit iudicare inter fratrem suum, sed frater cum fratre iudicio
contendit et hoc apud infideles ? recepi cognitionem, ita tamen,
ut conpositionis essem arbiter. Videbam enim quod si pro
tuis iudicarem partibus, posset ille non adquiescere, si pro 30
illo ferretur sententia, oboediret tua et sanctae sororis defensio.
23 I Cor. 5, 12 23sqq. I Cor. 6, 46
7 autoritas B 9 inter nos L 10 necessitate K V posuerunt Z Y

12 lacesserant B 14 inconclusi V 15 tamen] iam ZYO1 16 pre-
rogari ZY pro rori K 19 aiebant] agebant O1 qua ZY indecora PCa
21 simul] semel Y 22 arguet E V 23 hiis Y is B iis attl qui] quae
LOC 24 iudicia] negotia O1 26 nostram Y 27 intra Y 28 con-
tempnit V 31 feretur Z Y
Erat ergo iniqua decernendi condicio. Posset etiam illis videri

suspecta necessitudinis sacerdotalis gratia. Quando enim
victus quemvis alium quam se aequiorem putat? Et quod
35 verum est, erant vetusti iurgii intolerabilia utrique parti
dispendia, si finis eius aut fructi caret aut liberalitatis solacio.
4. Cum igitur anceps iudicium, ius controversum, multi-
plices ab utraque parte actiones cernerem, invidiae plenas
supplicationes, rescriptorum quoque obreptiones obtexerent,
40 adverterem etiam gravi condicione illum, si vicisset, acturum
de duplis fructibus et de sumptibus annosae litis, tuo autem
officio non convenire, ut expensas iurgii posceres, nec com-
petere, ut quicquam de fructibus possessor ageres, quos
percepisses, malui iurgium conpositione caedere quam pro-
45 nuntiatione acerbare. Alia enim babebant excitari iurgia,
tum, quod est gravissimum, etsi iurgia sublata forent, erant
tamen odia mansura, quae apud bonos mores dispendii sunt.
5. Inter hos aestus positus, cum me persona sacerdotis,
feminae sexus, viduae gravitas, amici quoque contemplatio
50 trino quodam non perfunctorio conveniret nomine, illud
sequendum putavi, ut neminem vinci vellem et omnes vincere.
Nec fefellit sententia; vicistis enim omnes germanitati,
vicistis naturae, vicistis scripturae dicenti: Quare non magis
iniuriam accipitis ? Quare non magis fraudem patimini ?
55 6. Sed putas te gravatum iactura iuris, damno pecuniae ?
Meliora utique sacerdotibus damna quam lucra saeculi sunt.
53 sq. ICor. 6, 7
EKVZY Ol BFLO PC def. UO*0
32 decernendi (1 tandi s. nendi) P condictio Y 34 quamvis Z Y
36 fructi caret scripsi (cf. ThesLL. fructus: VI 1374, 4952) fructi-
ficaret KZYO1, Va. r. (fructifi eras.) furti caret EBFLQ furto careret PC
fructu careret am libertatis B 39 obreptiones om. PC 40 vicisset]
tacuisset O1 41 duplicis KZYO1 42 sq. contempnere V 43 quos
om. ZY 44 praecepisses V 46 gravissimum est PC 47 odio L O
mensura Ba. c. (m3f), V 48 aestus] hostes V 52 fellit ZY 56 sae-
culis ZY
Epist. XXIIII (82) 38 173
Beatius est enim dare quam accipere. Sed forte dicas : Fraudem
non debui pati, iniuriam non debui perpeti, damnum subire.
Quid ergo? Inferre velles? Sed etsi tu non inferres, ille
passum se diceret. Itaque vide, quid dicat apostolus: Quare 60
non magis fraudem patimini? ut prope videatur, qui non
patitur, fecisse ; tolerare enim debet, qui fortior est.
7. Verum quid ego ita tecum ago, quasi hoc meum et
non tuum sit ? Tu enim obtulisti quasi arbiter litis, ut soror
in diem vitae suae possideret partem praedii, post obitum 65
eius fratri cederet omnis possessio neque quisquam eum vel
tuo vel ecclesiae conveniret nomine, sed sibi haberet, si ita
mallet, ut nihil dispensaret ecclesiae. Hoc cum ego prae-
dicarem et praeferrem tantam animo tuo infusam liberalita-
tis gratiam, respondit germanus tuus placere sibi oblationem, 70
si metus deteriorandae possessionis decederet. Quemadmodum
enim femina et, quod est amplius, vidua possessionem regeret
tributariam ? Quid sibi profuturum, quod sibi iura possessionis
cederes, si maiora ex incultu agri subeunda sibi damna arbit-
raretur? 8. Movebat hoc utriusque partis togatos. Itaque 75
omnium conspirante adsensu placuit, ut Laetus, vir consularis,
agrum susciperet et certum numerum frumenti vini olei sorori
quotannis pensitaret. Ergo sanctae germanae tuae non ius, sed
sollicitudo decessit, non fructus, sed culturae labor, non reditus,
sed incerti eventus quaedam, ut dicitur vulgo, alea. Si 80
57 *Act. 20, 35 60 sq. I Cor. 6, 7
EKVZY O1 BFLO PC def. C/OaO
57 enim om. Z 60 passum se PC se passum cet. am diceret

om. Y 63 quid] inquit V tecum ita O1 ago om. V et] ut Ba. c. m2
65 die F 68 ergo Ba. c., Z 69 in animo (om. tuo) V 70 placeret K
oblatum O1 71 deceret Z decederet 73 possessionis om. Y 72 quod]
quid K Z, Bp. c. 73 iure (e ex a) Bp. c.m2 76 conspirante omnium Ol
vir consularis PC, u con K, v.c. Em, uc B, uero Z, non Y, nc L, nunc O,
om. VO^Fa 77 agrum] odd. suum O 79 redditus VYO1u 80 in-
certus F
tempestates ventorum graves proventum inpedierint, sorori

tamen tuae suaubertasmanebit. Si nimia siccitate aruerint loco-
rum gignentia, sorori tamen tuae stata non minuetur fecunditas.
Sibi adscribet Laetus condicionem oblationis suae ; si necessi-
85 tates temporum et extraordinariae incubuerint exactiones,
germana tua beneficio tuo, ut dispendio Laeti, inmunis erit,
Laetus autem se proprietate locorum solabitur.
9. Vicistis ergo omnes: Laetus, quia ius loci adeptus est,
quod non tenebat, soror, quia annuis potietur fructibus iam
90 sine lite, sine iurgio. Nemo tamen plenius, nemo gloriosius
quam tu vicisti, qui dum erga sororem confirmari vis libera-
litatem tuam, in utrumque eam fraternae consortem necessi-
tudinis contulisti; nam et fratri concessisti proprietatem et
sorori usus fructum. Nihil autem adimitur ecclesiae, quod
95 pietati adquiritur. Caritas enim non damnum, sed lucrum
Christi est; denique caritas fructus spiritus sancti est. Apo-
stolico igitur charactere cognitio decursa est. Dolebamus
ante, quod litem haberes ; profuit iurgium, ut formam indueres
apostolicae vitae et praeceptionis. Illud sacerdotio non con-
100 gruebat, haec transactio et apostolicam decet normam.
10. Nec vereare, ne inmunis sit adque exors ecclesia
liberalitatis tuae. Habet illa fructus tuos et quidem uberiores :
96 Gal. 5, 22
EKVZY O1 BFLO PC def. U020
81 tempestas Z Y gravis Z 82 sin E Z si in V 83 stata (t *. l.

m2) B, Erasm. (cf. status dies et sim.) sanctae F satae LOPC sata
cet. am 84 adscribit EK Z YOâ 84 sq. necessitatis K necessitas V Y
86 ut] et a dispondio Ka. c. m2 88 omnes] homines V 89 timebat B
anno is Ba. c. (m2?), Ep.c.m2 annis Y annosis O1 91 vicisti] fecisti
Fa. c. m2, LQPC ergo sorore K ergo sororem Z 94 fructuu (u alt.
post. add.) F fructuum LOPC admittitur Y 95 enim] autem F
97 igitur] ergo O1 dolebas Kp. c.m2 98 quod] quam ZY habentes V
profugitC 99 perceptionis Z Y 100 docet YP 102 habet FL OPC,
add. et cet. a m liberiores Z Y
Epist. XXIIII (82) 813 175
habet fructus doctrinae tuae, habet tuae vitae stipendium,

habet fecunditatem, quam tuis institutis rigasti. His dives
reditibus non quaerit temporalia, quia aeterna possidet. 105
Addidisti autem ei non solum apostolicos, sed etiam evan-
gelicos fructus; dominus enim dixit: Facite vobis amicos de
iniquo mammona. Fecisti et tu amicos, et quod mirabile
est, ex dissidentibus. Fecisti in ius germanitatis redire
fratres, fecisti eos hac caritate, hac gratia securos esse, quod 110
'suscipiantur in aeterna tabernacula' .
11. Christo igitur auctore et duobus arbitris sacerdotibus,
te, qui formam prior dedisti, me, qui sententiam prompsi,
facta pax non claudicabit, quando tanta fidei convenerunt
suffragia, ut perfidia non possit esse sine poena. 12. Arabit 115
Laetus sorori, cui ante alienos invidebat labores. Messem
Laetus sorori coUiget, in qua ante ferre non poterat alienas
donationes. Deferet fructus ad sororis horrea et hoc laetus
faciet recepta iam etiam nominis sui proprietate.
13. Tu interea conformatus in apostolum Christi, adsu- 120
mens propheticam auctoritatem dices ad dominum : Possedisti
renes meos. Haec melius Christum possessio decet, ut virtutes
sacerdotis possideat sui, hos fructus capiat, qui sunt integri-
tatis et continentiae, et, quod est amplius, caritatis et tran-
quillitatis. 125
Vale et nos dilige, quia nos te diligimus !
107 sq. 111 *Luc. 16, 9 121 sq. Ps. 138, 13
EKVZY O1 BFLQ PC def. UO*O
105 redditibus VYa 106 ei non solum s.l. Bm2 108 mamona
KYBL mamona iniquitatis V mirabilius (u s.l.m2)B 108 sq. est
mirabile O1 109 in ius] unicur O1 110 secutores Ba. c. m2 112 ar-
bitriis L 114 claudicavit B cumvenerunt K 115 ut s.l. B (m2?)
sine om. K arabit] attrahit PC 116 antea KVam alienos om.PC
117 ferre (ex fore) Bm2 deferret V, Ba. c. defert FLOPC 118 orrea O1
119 faciat Y 120 confirmatus PC 122 possessio christum m 123 sui
os (corr. suos) B 124 caritatis] veritatis B 124 sq. tranquillitas
Ba. c.m2 126 et om. Z diligimus] add. contuli BFL O
XXV (Maur. 53)
Ambrosius Theodosio Imperatori

1. Silentium meum rupit sermo clementiae tuae; nihil
enim in tam tristibus rebus melius facere in animum induxe-
5 ram quam, si fieri posset, me ipsum abdere. Sed quia in
secessu aliquo delitescere et sacerdotio exire non poteram,
vel silentio intra me latebam.
2. Doleo enim, fateor, dolore acerbo, non solum quod
inmatura aetate Valentinianus Augustus decesserit, sed etiam
10 quod informatus fide ac tuis institutis tantam devotionem erga
deum nostrum induerat adque tanto in me incubuerat ad-
fectu, ut, quem ante persequebatur, nunc diligeret, quem
ante ut adversarium repellebat, nunc ut parentem putaret.
Quod ego non pro recordatione iniuriae veteris exprompsi,
15 sed pro testimonio conversionis. Illud enim alienum, hoc
suum, quod a te infusum sibi ita tenuit, ut matris persua-
sionem excluderet. Ule se a me nutritum praeferebat, ille
ut sedulum patrem desiderabat, ille simulato a quibusdam
adventus mei nuntio inpatienter praestolabatur. Quin etiam
1 Epist. scripta est exeunte iunio mense anno 392: cf. Proleg. etCSBL
73 p. 105* 9 decesserit] idibus maiis anno 392: cf. CSEL 73 l. c. 10 in-
formatus institutis] cf. Theodoret. H. E. V 15, 3 (p.305, 57 Par-
mentier) 1822 cf. obit. Val. 23
EKVZY O1 BFLO PC def. I70"0
1 XXVI EKVBFLO XXXVI P XXXIIII a LXXVIIII O1
om. num. YC 2 Imperatori] add. de valentiniano maiori Em2, de obitu
valentiniani iuniori (sic)V imperatore K 5 abderem O1 6 delitiscere
Ep. c. m 2, V, Fp. c. dilitiscere (ex dilectiscere) B dilitescere O sacer-
do**s (ti eras.) F 9 valentianus K 11 deum meum Z dominum
meum Y tanto] toto ZY 13 ut alt. om. O1 14 veteris iniuriae O1
promsi Y expromsi iS 16 a te] ante K V, Ba. r. sibi om. Ka. c. m2
17 prae se ferebat 01 19 mei adventus 01
Epist. XXV (53) 14 177
illis ipsis publici doloris diebus, cum sanctos et summos sacer- 20

dotes domini intra Gallias haberet, ut a me tamen sacramentis
baptismatis initiaretur, scribendum arbitratus est; quod etsi
non rationabiliter, amabiliter tamen erga me suum studium
testificatus est.
3. Hunc ergo non intimo anhelem spiritu secretisque 25
mentis adque animi visceribus amplectar? Hunc mihi mor-
tuum putem ? Immo mihi magis mortuum. Quas ego domino
deferebam gratias, quod ita in me conversus esset, quod ita
emendatus, quasi senioris cuiusdam aetatis mores induisset;
quas clementiae tuae, quod eum non solum regno reddidisses, 30
sed etiam, quod est amplius, instituisses fidei et pietatis tuae
disciplinis! Hunc ergo non doleam aevi integrum, antequam
sacramentorum quae desideravit adipisceretur gratiam, repen-
tina obisse morte? Refrigerasti animum, quod etiam ipse
dignatus es ferre testimonium meo dolori. Te, imperator, 35
arbitrum teneo adfectus mei, te meae mentis interpraetem.
4. Sed flendi tempora alias non deerunt: nunc de sepul-
tura eius, quoniam scripsit clementia tua ita hic procurandum.
Si exors recessit baptismatis, quid cognoverim, nunc repressi.
20 sq. sanctos et summos sacerdotes] ut Foebadium Agennensem
episcopum, Delphinum Burdigalensem, ad quos dirigitur epist. XLVII (87);
Constantinum Arausicanum, legatum Oallorum in concilio Aquileiensi anno
381, Proculum Massiliensem, eiusdem concilii legatum Oallorum alterum,
tertium Iustum Lugdunensem, al. (cf. Acta Concil. Aquil. 76 et epist. XL VII
(9) 'Agimus gratias' 29sq. c/. Theodoret o. c. V 14; V 15, 3 (pp. 304,
1417; 305, 39) 39 cf. obit. Val. 5153 (quid cognoverim, nunc
repressi] t. e. 'in praesens omitto' ; scilicet eum 'habere gratiam, quam
desideravit')
EKVZYO1 BFLO PC def. UO*0
20 publicae (-e) FLO dolores EZYL, F Oa. c. 22 quod
24 est om. V etsi] si Z Y 23 inrationabiliter L 26 visceribus mentis
adque animi C visceribus animi P hunc 27 putem om. O1 27 mor-
tuum] vivum a 28 deferam O1 esset] est et ZY 32 ergo om. Y 35 re-
ferre testimonium dolori meo O1 meum E 37 aliis Ba. c. nun B 38 pro-
curandum Ba.c., PCu procurandam cet.m 39 si] sed a nunc E, Fp.
c. m non cet. a (cf. adnot. font.) reprehensi V
40 Est hic porphyreticum labrum pulcherrimum et in usus

huiusmodi aptissimum; nam et Maximianus, Diocletiani
socius, ita humatus est. Sunt tabulae porphyreticae praetio-
sissimae, quibus vestiatur operculum, quo regales exuviae
claudantur.
45 5. Hoc fuerat praeparatum, sed expectabatur rescriptum
clementiae tuae, cuius perceptione recreatae sunt sanctae
filiae tuae, filii tui Valentiniani sorores, quae se gravibus
adficiunt modis et amplius exagitabantur, quod diu nihil
scriberetur sibi. Unde his non parum accessit solatii, sed dum
60 inhumatae sunt reliquiae, nequaquam sibi parcunt; videntur
enim sibi germani sui cottidianum funus tenere. Et re vera
cum sine fletu magno ac sine dolore gravi numquam sint,
tamen quotienscumque eo accedunt, exangues revertuntur.
Et ipsis igitur consuletur et carissimis exuviis, si adceleretur
65 sepultura, ne aestivo penitus solvantur calore; vix enim
superiorem aestatem transegimus.
6. Mandatum tuum servo et commendo domino. Diligat
te dominus, quia tu domini servos diligis.
47 filiae tuae . . . sorores] scil. Iusta et Orata; tertia soror Valentiniani,
Oalla, inde ab anno 386 uxor fuit Theodosii; cf. Marcellin. Com. Chron. ad
ann. 386 (MOH XI 62 Mommsen) 56 superiorem aestatem] 'den Fruh-
sommer' cf. Proleg.
EKVZY O1 BFL O PC def. UO*0*
40 porphireticum PC porfyreticum F porfireticum EK ZY B O
porfiriticum L profireticum V prophirecum O1 librum Ba. c. et om. V
41 dioclitiani EVZLOP 42 porfireticae (-e) EKVZYB porphire-
ticae PC porfiriticae (-e) LO porfyreticae F 43 vestiebatur EVZYa
quo] quod L 44 claudebantur (eb s.l.m2) V cludantur B 46 pre-
ceptione V 49 hiis Fp. c. iis atn paruum FL OPC (solatii !) 50 huma-
tae E 53 quotiescumque KFLOPCm exsanguis Ea. c. m2, BFa. c.
54 consuleretur PC consoletur V et ait.] ex K adceleretur Ba. c. accel.
cet. (acceleraretur, ra s. l., P) 57 tuum om. Z Y servo] add. tuo V
58 diligis] add. contuli BFL O, add. Exp~l Lib V. Incip Lib VI. XXVII
Ambrosius Sabino eps (sic! sed sequitur epist. 'Apparitor praefecturae' ;
cf. hanc epist. infinel)
Epist. XXV (53) 46; XXVI (54) 12 179
XXVI (Maur. 54)
Ambrosius Eusebio
1. Apparitor praefecturae, qui propter operas portuenses
offensam contraxerat, iam in portu navigat. Oportune autem
advenit; nam simul ut accepi litteras tuas, vidi praefectum. 5
Rogavi pro eo, ignovit ilico, iussit retrahi epistulam, quam de
facultatibus eius publicandis dictaverat. Quod si tardius
venisset, nemo magis probasset inexplicabile illud opus esse
portus reformandi, quam iste qui illic naufragium fecerat,
nisi te habuisset gubernatorem, ut aliter non posset inde nisi 10
nudus exire.
2. Faustinus parvulus tussi laborat. Ad sanctam soro-
rem curatum venit, et venit sponte ; expertus enim est melius
sibi ventrem curari. Denique et me medicum putat, ex-
pectat prandium. Itaque hic bis ad diem curatur et coeperat 15
pulchre valere ; sed dum eum nimio amore abstinere gestiunt,
tussire de ventre plus coepit; et laborabit adhuc, nisi ad
medicamenta sua revertatur. Vale, et nos dilige, quia nos te
diligimus.
2 Eusebio] scil. amico Ambrosii Bononiensi (non episcopo!); cf. ep.

XXXVIII (55) 3 apparitor] i.e. minister magistratus; cf. ThesLL.
II 268, 80sqq. 12 Faustinus] i. e. Eusebii nepos; cf. ep. XXXVIII (55)1
EKVZY O1 BFLO PC def. U02Ob

1 XXVII EK, (in mg., in textu XXVI) V, BFLO XXXVI O1
XXXIX P num.om.C 2 Eusebio] sabino eps (sicl) L eusebio epi-
scopo EKZYO^BFP 4 offensas V 5 ut] et P 6 ilico ignovit O1
10 liberatorem (gubern s. liber) V 11 exiret Z Y, exisse V 12 ***si
(tus eras.) B 13 curatam Ba. c. m3 14 et] ut O1 et me om. PC me
om.KZYFLO 16 abstinere amore V 17 tusire K tusscire Z tunc
scire Y laborauit B, Fa. c. nunc adhuc V 18 medicamentum Fa. c.
tua V 19 diligimus] add. contuli B, add. Explicit liber V. incipit (liber)
VI EKVZB, add. iterum (cf. ad finem ep. XXV: Incip Lib VI.) L, add.
Explicit Liber III (i. r.). Incip. IIII (i. r.) O
Ambroslus X 13
180 Ambrosii Epistularum liber sextus
LIBER SEXTUS
XXVII (Maur. 58)
Ambrosius Sabino Episcopo

1 . Paulinum splendore generis in partibus Aquitaniae nulli
secundum, venditis facultatibus tam suis quam etiam coniugali-
5 bus in hos sese induisse cultus ad fidem comperi, ut se in
pauperes conferat, quae redegit in pecuniam et ipse pauper
ex divite factus tamquam deoneratus gravi sarcina domui,
patriae cognationi quoque valedicat, quo inpensius deo serviat,
elegisse autem secretum adfirmatur Nolanae urbis, ubi tumul-
10 tum fugitans aevum exigat.
2. Matrona quoque virtuti et studio eius proxime accedit
neque a proposito viri discrepat. Denique transcriptis in aH-
orum iura suis praediis virum sequitur et exiguo illic coniugis
contenta caespite solabitur se religionis et caritatis divitiis.
1 epist. scripta anno 395 in. (cf. Rauschen p. 457 sq.; 547 sqq.; Palanque
p. 553) 2 Sabino] scil. episcopo Placentino, qui interfuit concilio Aqui-
leiensi anno 381 (cf. Oesta conc. Aquil. 1. 10. 37. 38. 58. 76); ad eundem
scriptae sunt epist. XXXIIXXXIV (48, 49, 45), XXXVII (46),
XXXVIIII (47) et XL (32) 3 Paulinum] scil. 8. Paulinus Nolanus
11 matrona] scil. Therasia; cf. Paulin. epist. 3 (CSEL 29 p. 13, 8 et passim
Hartel)

1 XXVI E XXVIII KFO XXVIIII B XXXVII O1 Va XLP,
num. om. LC 2 episcopus L 3 aquitaneae V nullos (os ex i) Kp.c.m3
5 in hos] inops Z Y sese] se V Z Y Ba induxisse V (se induere in alqd. i. q.
se dedere alicui rei cf. ThesLL. VII 1270, 1834 et infra 6) se] eam C
eas m 7 dehoneratus V B 8 cognitioni LO 9 autem] add. deo V
11 virtutis V studio] add. hic V ZY 12 transscribit Ba. c.m2 13 prae-
sidiis Z 14 contempta V solabatur Ba.c.m2 solatur Bp.c.m3,LQ
castitatis F
Epist. XXVn (58) 14 181
Suboles eius nulla et ideo meritorum posteritas desiderata. 15

3. Haec ubi audierint proceres viri, quae loquentur ? Ex
illa familia, illa prosapia, illa indole, tanta praeditum eloquen-
tia migrasse a senatu, interceptam familiae nobilis successio-
nem : ferri hoc non posse. Et cum ipsi capita et supercilia sua
radant, si quando Isidis suscipiunt sacra, si forte christianus 20
vir adtentior sacrosanctae religioni vestem mutaverit, in-
dignum facinus appellant.
4. Equidem doleo tantam esse in mendacio observantiam,
in veritate neglegentiam, ut confundantur plerique adtentiores
ad sacrosanctam religionem videri, non considerantes vocem 25
dicentis : Qui me confusus fuerit coram hominibus, confundar
et ego eum coram patre meo, qui est in caelis. Sed non con-
fusus est Moyses, qui cum esset adscitus in domum regiam
thensauris Aegypti obprobrium Christi praeferendum putavit.
Non confusus est David qui ante arcam testimonii coram 30
omni populo saltavit. Non confusus est Esaias, qui nudus et
discalciatus ibat per populos oracula clamans caelestia.
1619 c/. Ausonii, magistri Paulini, epist. 24 et 25 (Mon. Oerm.

Hist. Auct. Ant. V 2 p. 187194 Schenkl) et Paulini responsum carm. 10
et 11 (CSEL 30 p. 2442 Hartel) 2627 Marc. 8, 38 + Matth. 10, 33
Luc. 9, 26 27sq. c/. Exod. 2, 10 29 c/. Hebr. 11, 26 30sq. c/. II Keg.
6,14 31 sq. c/. Is. 20, 2
EKVZY O1 BFLO PC def.UO*0*

15 suboles K, Ba. c. subules Ea. c. soboles Ep. c., cet. atn 16 haec
KZYam hoc cet. audiunt F viri quae] virique OPC 17 illa aU.] ex
illa V 17 sq. praeditam eloquentiam F 18 intercessam Ba. c.mZ
19 ferre non possunt (om. hoc) F ferri] fieri O1 ipsa Ba. c.m3 20 isidi
Ba.c.m2 21 religionis B 21 sq. indignum aiunt facinus O 22 appellant
om. LPC 23 et quidem F in mendacio tantam esse PC 26 confosus
Ea. c. m2 confussus Ka.c.m2 confessus ZYO^BFL, Cp. c. confindar
Ka. c.m2 confundor Km2 confitebor Z YO1, Bp. c. m3, FL 27 sq. con-
fessus Fa. c., Y 28 domo (dono Y) regia (-iam E) EVZYO1 29 then-
sauris Ba. c.m3 thesauris cet. 30 non 31 saltavit om. Ea. c.m2 in
mg. inf. 30. 31 confessus Fa. c. eseias Ba. c.m2 isaias (ys-) recentiores
32 discultiatus F discalceatus tn
5. Quid utique tam deforme visibili spectaculo quam

histrionicos sinuare gestus et femineo usu mollire membra ?
35 Deliciarum comes et luxuriae ludibrium est lasciva saltatio.
Quid illud quod ipse cecinit dicens: Omnes gentes, plaudite
manibus ? Nempe si corporalia consideremus tamquam mulie-
bribus intermixtum choreis putamus eum concrepare manibus
et turpi sono plaudere. Nam et de Ezechihel dictum est : plaude
40 manu et percute pede.
6. Sed haec quae corporeo aspectu fiunt turpia, sacro-
sanctae religionis contemplatione reverenda sunt, ut qui ista
repraehendunt, ipsi in laqueos repraehensionis animas suas
induant. Denique repraehendit Michol saltantem David et
45 ait ad eum: Quid honorificatus est hodie rex Istrahel, quia
denudatus est hodie ante oculos puellarum suarum ? Et respondit
ei David : Goram domino ludam, qui elegit me pro patre tuo et
pro universa domo eius, ut constitueret me regem super populum
suum Istrahel. Et ludam coram domino et denudabor adhuc sic
50 et ero nugas ante oculos tuos et cum puellis, quibus dixisti me
denudatum, honorificabor.
7. Non erubuit igitur David femineas opiniones nec
obprobria apud mulieres subire pro religionis obsequio vere-
cundatus est. Ludebat enim domino puer suus et ideo amplius
36 sq. Ps. 46, 2 39 sq. *Ezech. 6, 11 4551 *II Keg. 6, 2022

35 luxoriae B 37 sq. mulieribua BFC 39 de] ad F Ezechihel
K V B iezechiel O1 PC ezechiel cet. 40 percude L O pede] manu P C
41 fiunt om. V fiunt turpia] fiuntur (ur exp.) pia B 42 contemplationi K
reverenda] revelanda Fa. c.,LOP relevanda C 44 inducant OPCO1 m
(cf. supra l. 5) melcho EKV Z, Ya. c. ml, BLO michos Fa. c. michol
cet. (Vulg.) attt 45 hodie om. Ba.c.m2 46 est om. B puellarum
suarum ante oculos V 47 eligit Ba.c.m2 50 nugas (<&xpeio?)]
nugans O1 nugax Pp. c.,Eam (cf. apol. Dav. I 6, 28 p. 317, 10 Sch.; in
ps. 118, 7, 27 p. 143, 16 Pe.) 53sq. verecondatus B
Epist. XXVII (58) 59 183
placuit, quia ita se humiliavit deo, ut regale posthaberet fasti- 65

gium et ultimum exhiberet deo quasi servulus ministerium.
Denique illa quae saltationem huiusmodi repraehendit, steri-
litatis damnata non dedit subolem regiam, ne superbos crea-
ret, et quod verum est, nullam est adepta posteritatis suae
meritorumque successionem. 60
8. Quod si quis adhuc dubitat, accipiat evangelicum
testimonium; dixit enim dei filius: Cantavimus vobis et non
saltastis. Derelicti sunt itaque Iudaei, qui non saltaverunt,
qui nescierunt 'manibus suis plaudere' : adscitae sunt gentes,
quae spiritalem deo plausum dederunt. Stultus enim conplexus 65
est manus suas et devoravit viscera sua, id est corporalibus se
inplicavit negotiis, et devoravit viscera sua sicut mors prae-
valens, et ideo non inveniet vitam aeternam; sapiens autem
'adtollens opera sua', ut 'lucerent coram patre suo, qui in
caelis est', non adsumpsit, sed elevavit viscera sua usque ad 70
resurrectionis gratiam. Haec gloriosa sapientis saltatio, quam
saltavit David; et ideo usque ad sedem Christi sublimitate
spiritalis saltationis ascendit, ut videret adque audiret 'di-
centem dominum domino suo: Sede a dextris meis'.
9. Ergo si non absurde cecidisse nobis hanc de saltatione 75
interpraetationem iudicas, non supersedeas adhuc lectionis
57sq. c/. II Reg. 6, 23 62sq. *Matth. 11, 17 64 c/. Ezech. 6, 11

(supra 39 sq.) 65 sq. *Eccle. 4, 5 67 sq. *Is. 25, 8 (6 &dv<*TO? 'wrxpaax;)
69 c/. I Tim. 2, 8; sacr. VI 4, 18 (p. 79 Fa.) 69 sq. Matth. 5, 16
73 sq. Ps. 109, 1
EKVZY O1 BFLO PC def. U02Ob

57 illa O1 quae s.l.Bm3 saltationes Ba. c. 57 sq. sterelitatem
Fa. c. sterelitati Ba. c. sterelitate BFp. c. sterilitate PC sterilitas O1
58 subolem E Ba. c. sobolem EBp. c., cet. am 59 adepta est PC
62 nobis L 64 adsciti E BFL, Oa. c. gentiles F 65 qui EKFL O,
Y Ba. c. 66 devoravit EK V voravit cet. id 67 sua om. F 69 ut
70 sua om. O1 luceret V 70 absumsit m absumpsit PC 71 gratiam]
gloriam Y, Pa. c. haecsaltatio om. Y 73 sq. dominum dicentem O1
76 supersedeas] semperstudeas O1
labore, ut etiam de Esaia mecum recenseas, quod bene tibi

cognitum est, illum non ludibriose, sed gloriosissime denuda-
tum esse in conspectu populorum occursantium, utpote qui
80 oracula domini ore proprio resultabat.
10. Sed forte aliquis dicat: Non igitur erat turpe, ut vir
nudus omnia iret per populos, cum ei et virilis sexus et mulie-
bris occurreret? Non ipsa species offendebat oculos omnium
et maxime mulierum ? Nonne ipsi nos inspicere nudos plerum-
86 que reveremur ? Denique idcirco indumentis operiuntur geni-
talia hominum, ne deformi visu obtutum aciemque perstrin-
gant oculorum intuentium.
11. Adquiesco et ego: sed considera, quae figura sit facti
huius, quidve praetendat species huiusmodi, eo quod ita nudi
90 ambulabunt pueri Iudaeorum et virgines in captivitatem
deducti, sicut puer, inquit, meus Esaias vadit nudus et excalci-
atus. Potuit quidem hoc et sermone exprimere, sed exemplo
acerbare maluit, ut species ipsa plus incuteret horroris et,
quod in prophetae corpore aversabantur, in se pertimescerent.
95 In quo igitur horror gravior turpitudinis, in corpore prophetae
an in perfidorum peccato, quod tantam meritis suis aerumnam
incidit captivitatis ? 12. Quid si in prophetico corpore nihil
obprobrii? Hle enim non corporalibus intendebat, sed spiri-
77sqq. c/. Is. 20, 24 91 sq. *Is. 20, 3
EKVZY O1 BFLO PC def.UOW

77 eseia Ba. c. (isaia) ysaia O^ 80 ore om. Ba. c.m2 81 aliqui
Ba. c. non] num PC (item l. 83) SiommaEBF omnino K omnimodo
ZY per omnia LOPCxa (nudus omnia c/. Amm. Marcell. 31, 16, 6; al.)
82 sq. muliebres Ba. c. m2 83 omnium] hominum ZY 84 inspicere
nos O1 86 sq. praestringant KFLOPC 89 praetendant Z 90 sq. in
captivitate deducte (e ex i) L, O 91 nudus om. Y 91 sq. discalciatus
ZYF 92 et hoc PC 93 acervare KFLOPC 94 versabantur
VYLO versabatur Z, O1 (ex aversabantur) Fp. c., PC vexabantur K
adversabantur a 95. 106 sq. turpidinis B 96 peccatis KVYO1 sui*
(s eras.) L 97 quod si O^PC 98 corporalibus non m 98sq. sed
spiritalibus intendebat C
Epist. XXVII (58) 914 185
talibus. Namque in excessu mentis non dicit audiam quid

loquar, sed quid loquetur in me deus, neque adtendit, utrum 100
nudus an vestitus sit. Denique Adam ante peccatum nudus
erat, sed nudum se nesciebat, quia erat indutus virtutibus;
posteaquam vero peccatum commisit, nudum se esse vidit et
texit. Noe nudatus erat, sed non erubescebat, quia erat plenus
iucunditatis et spiritalis laetitiae; denique qui eum risit ut 106
nudum, ipse mansit perpetuae obnoxius obprobrio turpitudi-
nis. At vero Ioseph ne turpiter nudaretur, vestem reliquit et
nudus aufugit. Quis igitur turpis, illa quae vestem alienam
tenuit, an is qui suam exuit ?
13. Sed ut plenius liqueat quia non se neque ea, quae 110
iuxta pedes sunt, prophetae aspiciunt, sed caelestia: Lapida-
batur Stephanus et videbat caelos apertos et Iesum ad dexteram
dei stantem et ideo lapidum ictus non sentiebat, corporis non
considerabat vulnera, sed oculis erat Christo adfixus, illi ad-
haerebat. Ergo et Esaias nudum se non conspicabatur, sed 116
divinae vocis organum se praebebat, ut promeret quod in eo
loquebatur deus. 14. Sed esto ut se videret, poterat non
facere, quod iubebatur ? Poterat turpe arbitrari, quod impera-
bat deus? Sarra quia risit, incredulitatis coarguta est, Abra-
99 sq. Ps. 84, 9 101 sq. c/. Oen. 2, 25; 3, 7 104107 c/. Oen. 9,
2125 107sq. c/. Oen. 39, 12 112sq. *Act. 7, 56 114sq. c/. I Cor. 6, 17
115117 c/. Is. 20, 24 119 Sarra] c/. Oen. 18, 1214 119122 Abra-
ham] c/. Oen. 22, 1518
EKVZY O1 BFLO PC def.U02Ob

99 sq. quidsed om. B 100 loquetur F (XaX7|aei) loquatur Y, Bp. c.,
am loquitur Ba. c. cet. 102 quia] qui B 103 postea vero quam C-FPC
103 sq. vidit et texit] cognovit Y 104 nudus V 105 iucunditatis
KO1, Ba. c. m2 ioc. cet. a 107 sq. nudus et C 108 quid igitur
turpius O1 111 sq. lapidatur Ba.c.m2 112sq. stantem ad dexteram
dei ZYO1 113 corpori a 115 eseias Ba. c. m 2 ysaias O1 116 praebe-
bat] praemebat E premebat Va. c., Z Y 117 non poterat L 118 iube-
batur] uidebatur Va.c.,YL 119 sara ZYO1PC, Op.r. coarguta]
quoque arguta O1
120 ham laudatus, quia in verbo dei non haesitavit, et donatus

remuneratione maxima, quia iubente deo pie posse fieri credi-
dit etiam parricidium.
15. Hic igitur quid verecundiae esset prophetae, ubi aliud
gerebatur et aliud figurabatur? Iudaei propter flagitia sua
125 destituti a domino deo coeperant vinci ab adversariis suis,
conferre se volebant ad Aegyptios, ut sibi essent praesidio
adversum Assyrios, qui redire magis ad fidem, si boni con-
sulerent, debuissent. Iratus dominus significat vanam illos
spem gerere, qui offensam domini putarunt maiore peccato
130 levandam, cum illi ipsi vincendi forent, in quorum auxiliis
populus Iudaeorum confideret. Hoc secundum historiam.
16. Figura autem illa : quia in Aegyptiis confidit, qui luxuriis
deditus est, mancipatus lasciviae. Nemo autem se luxui com-
mittit, nisi qui recedit a praeceptis dei veri. Ubi autem coe-
135 perit quis luxuriari, incipit deviare a fide vera. Ita duo
maxima committit crimina, obprobria carnis et mentis sacri-
legia. Ergo qui non sequitur dominum deum suum, ingurgitat
se luxuriae ac libidini, pestiferis corporis passionibus. Qui
autem se ingurgitaverit adque inmerserit volutabris, perfidiae
140 laqueos incurrit. Sedit enim populus manducare et bibere et
fieri sibi deos poposcit. Unde docet dominus quoniam qui
duobus istis flagitiorum generibus dederit animam suam, ex-
124131 c/. Is. 20, 16 132 Aegyptus = luxuria] cf. epist. IIII
(27) 2; Philonis opera, index . v. AlyU7rro?, Aiyu7rTio? Leisegang 140 I Cor.
10, 7 (Exod. 32, 6)
EKVZY O1 BFLGf PC def. U020

120 laudatus est V 121 magna V 122 etiam] om. ZY esse V
paracidium Z paricidium a 125 a om. a 128 significabat Pp. c.
illos vanam V 129 putarent YPC 131 haec Y hoc est V 132 qui]
quia Fp. c., L O luxoriis F luxuriosus Va. r. 133 se om. O1 134sq. quis
ceperit V 136 crimina in mg. Bm2 137 suum om. LOPC 139 volu-
tabris] voluptatibus Y huiusmodi volutabris a m 141 sibi fieri L O
Epist. XXVII (58) 1416; XXVIII (60) 12 187
uitur indumento non vestis laneae, sed vividae virtutis, cuius

amietus non temporalis, sed aeternus est.
XXVIII (Maur. 50)
Ambrosius Chromatio
1. Numquidnam mentitur deus? Sed non mentitur, quia
inpossibile est mentiri deum. Inpossibile quoque istud num-
quidnam infirmitatis est? Non utique; nam quomodo omnia 5
potest, si aliquid efficere non potest ? Quid ergo ei inpossibile ?
Non quod virtuti arduum, sed quod naturae eius contrarium.
Inpossibile, inquit, est ei mentiri. Inpossibile istud non infirmi-
tatis est, sed virtutis et maiestatis, quia veritas non recipit
mendacium nec dei virtus levitatis errorem. Ideoque sit deus 10
verax, omnis autem homo mendax.
2. Veritas itaque semper in eo est, fidelis manet, mutare se
et negare non potest. Si enim verum se negat, mentitur, mentiri
autem non virtutis, sed infirmitatis est. Nec mutare se potest,
2 Chromatio] scil. episcopo Aquileiensi, qui Vaieriano a. d. VI Kal.

Dec. 388 successit, septem annis ante presbyter concilio Aquileiensi interfuerat
(cf. Acta conc. Aquil. 45. 51. 76). Epist. scripta videtur anno fere 389
vel 390 (cf. Palanque pp. 523 sq.; Rauschen pp. 297.311) 3 Tit. 1, 2
4. 8 etc. Hebr. 6, 18 lOsq. *Rom. 3, 4 (Ps. 115, 11 [2]) 12sq. *II
Tim. 2, 13
EKVZY O1 BFLO PC def. 170*0
145 valediligimus om. EV diligimus] add. contuli BF
1 XXVIIII EKVBFLO XLVIII P .XLV. O1 XXXVII a num.
om. C 2 cromatio E ZY chormatio V 3 numquid iam non V non
om. L 4 inpossibile pr. deum om. Y 5 est] add. quoque O1 6 ei
om. K inpossibile 8 mentiri om. Y 8 inpossibile pr.] add. est O1
inquit om. Ka. c. m2 est om. FLOPC 9 est om. V 10 laevitatis K
horrorem KZY 11 autem om. V 12 veritas] verax EKZYBLO
utique Bp. c. in deo Fp. c. (d s. l.) manet] est V 13 non potest se
negare ZY 14 se] add. non L
15 quia natura eius non recipit infirmitatem. Hoc igitur inpossibile

eius plenitudinis est, quae minuere se et augere non potest,
non infirmitatis, quae in eo quod se auget inbecilla est. Ex
quo colligitur inpossibile dei potentissimum esse. Quid enim
potentius quam nescire quicquid infirmitatis est?
20 3. Est tamen et aliud infirmum dei, quod fortius est
hominibus, et stultum dei, quod sapientius est hominibus; sed
hoc crucis, illud divinitatis. Si ergo, quod infirmum eius,
potentia est, quod potentiae, quomodo infirmum est? Sit
igitur nobis positum quia non mentitur deus.
25 4. Sed nec augurator augurii in Istrahel secundum legem
dei. Quomodo ergo Balaam prohibitum se oraculo dei dicit,
ut vadat ad maledicendum populo Istrahel, et ivit et occurrit
ei angelus domini, qui eum prohiberet pergere, ita ut obsisteret
asinae eius quae vehebat eum, et nihilominus et ipse dixit ei
30 ut iret, sed hoc diceret, quod sibi infunderetur ? Si augurator
non est in Istrahel, unde isti oraculum dei, quod futura mani-
festavit, qui augur erat? Si oraculum dei loquebatur, unde
meritum divinae adspirationis adsumpserat?
5. Sed non mireris infusum auguri a domino, quod loque-
35 retur, quando infusum legis in evangelio etiam principi syn-
agogae, uni ex persequentibus Christum, quia oportet unum
20sq. I Cor. 1, 25 22 c/. I Cor. 1, 23 24 Tit. 1, 2 25 *Deut.

18, 10 26 c/. Num. 22, 13. 18; 23, 8. 12. 26; 24, 12. 13 27sq. c/. Num.
22, 2234 2930 c/. Num. 22, 35 30sq. *Deut. 18, 10 3637
*Ioh. 11, 49. 50
EKVZY O1 BFLO PC def.UO*0b

16 est om. Y se post augere O1 non potest et augere V 17 est om. L
18 esse] est Y 20 est fortius O1 22 infirmum est tn 23 potentiae]
add. est PC sit] si V 25 auguriator PC auguratur BY 26 ergo
om. Ea. c.m2 balaham Z (saepe) oracula Ba. c.m2 dei] om. O1, dornini B
27 ut non Z, et non Y et pr.] add. dicit Y ivit] vivit V vidit P 28 pro-
hibuerat tn 29 nihil hominus Ka. c. m2, B et alt. om. O ipsi Bp. c.m2
ei] eum B (exp. m2) 30 hoc om. Ka. c.m2 sibi om. Z Y auguriator PC
31 quod] qui V 32 dei] add. quae s.l.m2B 34 sed om. O1 a om. Ba. c.
Epist. XXVIII (50) 27
hominem mori pro populo. In quo non prophetiae meritum,

sed adsertio veritatis est, ut adversariorum testimonio mani-
festaretur, quod perfidia non credentium vocibus suorum
augurum redargueretur. Ideo Abraham ille Chaldeus adscitur 40
ad fidem, ut Chaldeorum superstitio conticesceret. Non igitur
confitentis meritum, sed vocantis oraculum est, revelantis dei
gratia.
6. Quid igitur contraxit offensionis, nisi quia aliud loque-
batur, aliud machinabatur ? Deus enim vas mundum requirit, 45
non inmunditia inquinatum et sordibus. Temptabatur igitur
Balaam, non probabatur; erat enim plenus fallaciae ac doli.
Denique cum primo consuluisset, utrum ad illum vanitatis
populum deberet pergere et prohibitus esset, excusavit, postea
missis legatis honoratioribus, promissis uberioribus, muneribus 50
cumulatioribus inlectus, qui renuntiare debuerat, iterum con-
sulendum putavit, quasi deus aut praetio aut muneribus in-
fiecteretur. 7. Responsum est quasi avaro, non quasi ei qui
verum quaereret, ut inluderetur potius quam informaretur.
Coepit ire, occurrit ei angelus in angusto, demonstravit se 55
asinae, non demonstravit auguri. Illi se revelavit, istum ob-
trivit. Tamen ut aliquando et ipse cognosceret, aperuit oculos
40sq. c/. Oen. 11, 31; 12, 1; Act. 7, 3sq. al. 47 Act. 13, 10 4850
c/. Num. 22, 1217sqq. 5053 c/. Num. 22, 1619; Philo, vita Moys.
I 267268 (IV pp. 183, 21184, 1 Cohn): repoi S' eu&ix;oux eep' uyiei
5354 c/. Num. 22, 20 55 sq. c/. Num. 22, 2127 5762 c/. Num.
22, 3135
38 veritatis assertio 01 adversariorum] add. est V testimonium L G
testimoniis O1 38 sq. manifestatur V 39 quod PC quo cet. am non
om. Y 40 augurium Y, (i eras. m2) F, L Abraham] balaam Em2 s. l., a
Ule om. V assiscitur O1 41 conticisceret BFa. c. m2, Ep. c.m2 conti-
cesseret V 42 vocatis Y vocationis Z revelante K V a revelandis Z Y
44 igitur] add. balaam Fm 46 iniquitatum V igitur temptabatur V Z,
(ideo) Y 47 probatur B enim om. B ac] et Z P 49 esset om. V
52 aut pr. PC, om. cet. 53 ei eras. B 55 irae E angustiis O1 56 ille
Oâ sed istum 01
190 Ambrosii EpUtularum Iiber sextus
eius. Vidit et adhuc tamen non credidit evidenti oraculo, et

qui vel oculis credere debuisset, involuta et ambigua respondit.
60 8. Tunc indignatus dominus per angelum dixit: Vade, sed
quaecumque tibi inspiravero, haec dices, id est non quae vis,
sed quae cogeris loqui. Quasi organum inane sonum meis
praebebis sermonibus. Ego sum qui loquar, non tu, qui ea
quae audieris resultabis et quae non intelleges. Nihil proficies
65 eundo, qui sine mercede remeabis pecuniae et sine profectu
gratiae. Denique ea prima vox eius est: Quid maledicam cui
non maledicit deus? ut ostenderet non in sua voluntate esse
benedictionem Hebraei populi, sed in dei gratia. 9. A summis,
inquit, montibus conspiciam eum, quoniam non oculis conprae-
70 hendere possum hunc populum, qui habitabit solus, fines suos
non locorum possessione disterminans, sed virtutis incolatu
et morum singularium proprietate in aeterna diffundens sae-
cula. Quis enim adnumerabitur ei de nationibus aliis, qui fini-
timorum populorum excedit consortia iustitiae sublimitate?
75 'Quis constitutionem generationis eius colliget?' Corpora qui-
dem eorum humanis seminibus concreta et figurata advertimus,
sed de superioribus et mirabilibus seminariis animae eorum
pullulaverunt. 10. Moriatur anima mea in animis eorum:
moriatur hanc corporalem vitam, ut in animis iustorum illius
6064 c/. Philo, o. c. 274 (IV 185, 47): îSitje, sItovStot Tij?
crij; yXfOTTTr)? ou ouvisvto? 66 sq. *Num. 23, 8 6680 c/. Philo, o. c.
278. 279 (IV 186, 515): ky&> Se Ttva Tp67tov apaao(xaioEa; elvat
au(x(3p7)xs ra; toutiov 68sq. 70. 73 *Num. 23, 9 75 c/. Num. 23, 10a
7879 *Num. 23, lOb
EKV ZY O1 BFLO PC def.U02Ob

58 vidit] audit C non om. B evidenti] et viventi B et om. O1
59 oculos Y 60 dixit] respondit O1 61 tibi om. PC haec om. P
64 audiris PC quae ait.] qui V intelleges K, Bp.c.m2 intellegis cet.
65 qui] quia KVZYO^m remearis VZYO1 remanebis LOPC 66 ea] a
(exp.) B eius om. E est eius ZYO1 quid] qui B 67 maledixit FO1
dominus E 68 gratia dei O1 69 inquit om. F 70 hunc populum
om. Y 77 anima ZY 78 pullulaverint Y pullularunt m
Epist. XXVIU (50) 712 191
aeternae vitae adipiscatur gratiam. In quo iam tunc sacra- 80

menti huius caelestis et sacri baptismatis revelata est magni-
ficentia, per cuius operationem 'moriuntur homines culpae
veteri et iniquorum operibus, ut novitate vitae in consortia
iustorum transfigurati in eorum mores resurgant'. Et quid
mirum de hominibus, cum 'moriantur peccato, ut deo vivant' ? 85
11. Haec audiens Balac indignatus est dicens: Ad male-
dicendum te adduxi et tu benedicisl Respondit ille: 'Calum-
niam patior de eo quod nescio ; ego enim nihil meum loquor,
sed quasi cymbalum tinniens sonum reddo'. Iterum alio adque
alio transductus, cum vellet maledicere, benedicebat: Non 90
est labor in Iacob neque dolor, 'deus illum protegit'. Et infra
iubet parari aras septem et sacrificia. Utique debuit discedere,
sed per inftrmitatem mentis et mutabilitatem sententiae puta-
bat quod avertere possit dei voluntatem. Ipse autem per
excessum mentis aliud cupiebat et aliud loquebatur. 12. Quam 95
speciosa, inquit, habitacula tua, o Hebraeorum militia: Taber-
nacula tua sicut nemora obumbrantia, sicut paradisus supra
fluvium et sicut cedrus secus aquas. Exiet homo ex Iacob et
8284 Rom. 6, 36; al. 85 Rora. 6, 11 86 sq. *Num. 23, 11

87 sq. c/. Philo, o. c. 281 (IV 187,13): 6 Se tt)? xaToxux^? aTe&el?
aXX' &tt' av U7n)x7)o-f) t6 &etov 89 I Cor. 13, 1 89sq. c/. Num. 23, 13. 14
90sq. *Num. 23, 21 92 Num. 23, 29 94100 c/. PhUo, o. c. 289290
(IV 189, 411): eV9-ou? yevo(zevo? avatp&eyysTai TaSe&eco xa&' ev xepa?
SyovTt T?)v 7rX7)*uv 9599 *Num. 24, 57 (et Philo o. c.)
EKVZY O1 BFLO PC def.UO*0

81 et] ad K 83 veteris L, Oa.r. veterum O1 et om. FLOPC
84 inresurgant om. Y 85 commoriantur F peccato ut] peccatorum
(rum exp.) B ut om.EZYO1, Va.c.m2 (B) 86 balach Va 87 te
om. V tu om. FLOPC 89 reddo sonum O 90 dicebat (om. bene) O1
91 dominus Em protegat C proteget Ba. c.m2 93 et 95 mentia
m mg. Bm2 94 averteret (om. possit) deus F advertere V ZBm2L,
Pa.r. C posset PCOâm autem om. V 97 nemorum V super YBC
98 fluvia Y secus] circa Y et om. V
192 Ambrosii Epistularum liber sextua
obtinebit multas gentes et adtolletur regnum eius in altum, in

100 terris quoque extendet principatum suum in Aegyptum. Qui
benedicent eum, benedicentur, et qui maledixerint ei, maledicti
erunt. Quem igitur nisi Christi populum significat et benedicit
deus, in cuius medullas verbum dei descendit usque ad divisio-
nem animae, artuumque et medullarum'1. In quo habuisset
105 Balaam gratiam domini, si id ex sententia et adfectus sui
proposito fecisset. Sed quia revincitur mala mens consiliis
suis et occulta animi produntur exitu, ideo sequentibus in-
sidiis animus eius aperitur.
13. Unde et dignam mercedem suae invenit malivolen-
110 tiae. Nam cum adverteret quod non possit in excessu mentis
positus maledicere, dat consilium regi dicens: 'Illa sint ora-
culorum, quae deus praecepit. Accipe consilium adversus
oracula dei. Populus iste iustus est, habet protectionem dei,
quia non divinationibus et auguriis sese dedit, sed soli aeterno
115 deo; ideo ceteris fide praestat. Interdum tamen et fideles
mentes corporis labuntur inlecebra et formae lenocinio. Sunt
tibi mulieres plurimae et pleraeque non indecores pulchritudi-
ne. Virilis autem sexus nullo magis lubricus quam muliebri
decore cito capitur, et maxime si ardor mentium alloquiis
120 inflammetur frequentibus et quasi facibus inardescat, si spem
100102 *Num. 24, 9 103sq. *Hebr. 4, 12 109128 c/. Philo,

o.c. 294298 (IV 190, 2191, 4): 6 Se t<x ulv 7tpdTepa, el7rerot?
Xoi7rou; [Spiu.aaiv e7ttTeXoO(Xev 113sq. cf. Num. 23, 23
EKV ZY O1 BFLO PC def.U020

102 et] eum m benedixit F 103 deus exp. Bm2 104 artuumque
KVY, Bp.r., PC artuum quoque cet. 106 renunciatur C mens] add.
a V, om. O1 107 produntur animi V 109 indignam K 109 sq. mali-
volentiae V ZO1, Bp. c.m2, LOPCa, male- cet. 110 posset EPCam
111 saltim dat V sunt C 111 sq. oracula horum m ('Pratellensis')
113 est om. YC 114 sese dedit] credit i.r. B 115 fidem VY et om.
PC et fideles tamen V 116 inlaecebris (is ea: ae) Bp. c. sint O1 120 et om. C
Epist. XXVIII (50) 1215 193
potiendi hauriat, adfectum differat. Iaciant igitur mulieres

tuae vocibus suis hamos nec difficiles primos congressus suos
praebeant, sed et 'visu faciles et dictu adfabiles' circumerrent
et toto se circumfundant exercitu, adque arte hos tractent
viros, ut concubitu non indulgeant, nisi amoris mutui fidem 125
consortio sacrilegii conprobaverint. Sic enim poterunt caelesti
protectione destitui, si ipsi a domino deo suo sacrilegiis devia-
verint.' 14. Non igitur iustus Balaam, utpote consiliarius
fornicationis et sacrilegii, sicut evidenter etiam in Apocalypsi
scriptum Iohannis evangelistae est dicente domino Iesu ad 130
angelum ecclesiae Pergami: Habes illic tenentes doctrinam
Balaam, qui docebat Balac mittere scandalum coram filiis
Istrahel, manducare immolata et fornicari, ita habes et tu tenen-
tes doctrinam Nicolaitarum. Quo apparet inde Manichaeorum
sacrilegia manasse, qui miscent adque adiungunt sacrilegium 135
turpitudini.
15. Ergo nec deus iniustus nec mutabilis eius sententia. De-
praehendit enim mentem eius et occulta cordis ; et ideo tempta-
vit eum quasi divinum, non elegit quasi prophetam. Et utique
vel tantorum oraculorum gratia et revelationum sublimitate 140
converti debuit. Sed animus nequitiae plenus verba prompsit,
non fidem detulit, consiliis infirmare cupiens, quod ad-
123 c/. Vergil. Aen. III 621 125sq. cf. Num. 25, 1. 2; 31, 16
131134 *Apoc. 2, 14. 15

121 hauriat potiendi C effectum Bp. c. m 2, L O deferat a 122 suis
om. C amos YB (cf. ThesLL. VI 2522, 71. 79) gressus Y 123 effabiles
FLOPC 124 totum L se om. V exercitui am hos arte m 125 ut]
et O1 motui O1 126 cuprotaverint O1 128 sq. fornicationis et sacri-
legii consiliarius C 129 sacrilegiis E 130 iohannis evangelistae
scriptum est PC scriptum est ioh. ev. m 132 balach ZYa balaac V
134 doctrinas Z 135 miscent sacrilegium atque adiungunt O1 atque]
aquae KZY iungunt BFPC 140 gratiae K sullimitate O 141 pro-
misit O1 142 quod] qui Z
nuntiabat futurum. Et quia oracula fraudare non poterat,

consilia fraudulenta subministrabat, quibus levis populus
145 Iudaeorum temptati quidem sunt, sed non expugnati. Unius
enim viri sacerdotis iustitia solutum est omne facinorosi homi-
nis consilium ; multoque mirabilius per unum hominem potu-
isse liberari exercitum patrum quam potuisse decipi.
16. Hoc munusculum sanctae menti tuae transmisi, quia
150 vis me aliquid de veterum scriptorum interpraetationibus pa-
ginare. Ego autem adsumpsi epistulas familiari sermone
adtexere redolentes aliquid de patrum moribus. Quarum
gustum si probaveris, posthac huiusmodi mittere non verecun-
dabor. Malo enim senilibus verbis de supernis rebus alucinari
155 tecum, quod graece dicunt aSoXeo-xyjcraf 'E^vjXOsv yap 'Icrax
elc, t6 7teSiov aSoXso-xvjaat, veniente Rebecca, futurae ecclesiae
animo videns mysteria. Malo, inquam, alucinari tecum verbis
senilibus, ne videar artem desisse, quam concitatioribus de-
flare aliquid iam nec studiis nostris aptum nec viribus.
160 Vale et nos dilige, quia ego vos diligo.
145sq. c/. Num. 25, 713 155sq. Oen. 24, 63. 64 Sept. alucinari
i. q. aSoXeax^jvoa] c/. in psalm. 118, 4, 13. 14 (p. 74, 423 Pe) 158 artem
desisse] c/. Cic. fam. VII 1, 4 artem desinerem

144 fraudolenta EV leves populus EKV,Ba.c.m2 leves populi
ZYa levis populus cet. (constructio ad sensum!) 146 onmi Ba. c.m2
147 mirabilius] add. fuit O 149 mentis V 152 aut texere L 153 gustum]
om. B gestum V post haec am post hanc Y 154 alucinari Ea. c. ml, K
alucinare B allucinari PCa halucinari VO1 hallucinari cet. m (cf. ThesLL.
I 1787,54) 155 greci VC aSoXeoxijaai] adolescesae (vel sim.) codd.
ESHAEEN EZPC yap] Sp' m 156 TteStov] MAIAION (vel sim.) codd.
AAOAESXHTAI (vel sim.) codd. veniente] ut enitente a 157 alucinari
KVB halucinari E allucinari PCa hallucinari cet. m 158 dedisse
ZBO1 deseruisse m (cf. supra adnot. font.) concitatoribus O concitationi-
bus V 160 et ego L O ego] nos V Z Yu vos EKBL O te cet. m diligimus
V Z Y a diligo] add. contuli BFLO
Epist. XXVIII (50) 1516; XXVTUI (43) 12 195
XXVIIII (Maur.43)
Ambrosius Orontiano
1. Moveri te insinuasti mihi lecto EHAHMEPQ quod
ipse scripsi, quia cum tantum divinae scripturae serie vel
stilo sermonis mei conlatum adverteres homini, quantum 5
nulli in hac terra animantium, prius omnia vel volatilia vel
terrestria vel quae in aquis sunt produxerit terra vel aqua,
quam homo, propter quem illa creata sunt, generaretur, eius-
que rei rationem de me requirere, quam et Moyses siluerit et
ego non auserim adtingere. 10
2. Et forte ille oraculi interpraes divini consilio con-
ticuerit, ne caelestis dispositionis arbitrum se et consiliarium
praestare videretur. Aliud est enim loqui quod infundebatur
a dei spiritu, aliud voluntatem dei interpraetari. Nos autem
non quasi interpraetes dei, sed quasi ex usu humano ratio- 16
nis seminaria colligentes aestimamus posse nos ex eo quod
humano usui in ceteris rebus ipse dominus infuderit, opinari
quoniam decuit hominem postremum creari.
4 scripsi] anno scil. fere 387 (cf. Proleg.) 49 cf. Oen. 1, 2027
9sq. cf. Philo, de op. mundi (25) 77 (I 25, 23sq. Cohn): 'E7rt^7)T^(jsie S' icv
ti? tt)v aWav oV f^v OoraT^v eoriv aV&pco7TO? T% tou x6au.ou yeveaeco?
EKV ZY O1 BFLO PC def.U020^

1 XXX EKVBFLO .XXXI. Ol XXXII P XXXVm a num.
om.C 2 horontiano am 3 movere E lectio V E3AHMEPA EKB,
(examero ESAHMEPn)iG ESANMEPfl V ESAMEPQ ZOôm.Y
ESANHBPH F exameron PC hexaemero am 4 ipsi L scripsisti Y
tantae (-e) EKV Y, Ba. c., PC tanta ZLO serie] siriae Ba.c.m2
6 omnium ZY 7 produxerat FLOPC 8 quam om. K et propter V
creat**a (ur eras.) B 8sq. eisque V eique O1 9 requireres Y
10 ausim a (de perfecto 'ausi, auserim' cf. ThesLL. II 1251, 65sqq.)
11 illa K 11 sq. continguerit (uer s. l.) V contiguerit E Z Y 15 ratio-
nis 17 humano in mg. V (m2?) 17 usui humano F 18 docuit K
Ambrosius X 14
3. Etenim qui convivium adornat, ut ille evangelicus

20 dives oportet enim divina divinis conferamus, quo melius
colligere possimus , utique omnia prius praeparat, tauros et
saginata occidit et tunc amicos ad cenam invitat. Prius ergo
quae leviora sunt parantur, tunc rogatur honoratior. Unde et
dominus homini ante animalium ceterorum praeparavit epu-
25 las, tunc ipsum quasi amicum ad suum vocavit convivium, et
vere 'amicum' quasi caritatis divinae participem et heredem
gloriae. Denique ipsi dicit: Amice, quomodo huc venisti ad
nuptias? Praecedentia ergo ministeria sunt, amicus qui post-
remus rogatur.
30 4. Accipe aliud: Quid est mundus nisi quidam agon ple-
nus certaminum ? Unde et in Apocalypsi dominus ait : Vincenti
dabo coronam vitae et Paulus ait: Certamen bonum certavi
et alibi: Nemo nisi qui legitime certaverit coronatur. Huius
agonis instaurator utique omnipotens deus est. Qui igitur
35 agonem suscipit in hoc saeculo, nonne omnia praeparat quae
agoni sunt necessaria, et tunc athletas vocat paratis praemio-
rum infulis certaturos ad coronam, ne moram patiatur qui
vicerit, sed praemio donatus recedat? Praemia ergo homi-
nis terrarum fructus sunt et caeli lumina, illi ad vitae prae-
40 sentis usum, haec ad spem vitae aeternae.
1926 ibid. (25) 78 (I 26, 918): xa&a7rep ouv ot ecroaTOpecet?
Xpvjoiv xocl dc7t6Xauaiv 19sq. c/. Matth. 22, 4 Luc. 14, 16 26 sq. c/.
Eph. 1, 18 27 *Matth. 22, 12 30 sq. 3444 c/. Philo, o. c. (25) 78 (I 26,
1127, 2):o\ tou? yu(jtvtxou? aycova?xal 7rept6Scov au(jKpcovtat? 31 sq. *Apoc.
2, 7. 10 32 *II Tim. 4, 7 33 II Tim. 2, 5 39 c/. Oen. 1, 1425
19 adomat Z Y adornant (-hor-) EK VFL OPC adordinat (ut s. l.
m3) BexornantO1 21 omnia utique O1 23ettuncm 27 ipse K VZ Y LO
28 mysteria P C amicus qui] amicusque a 28 sq. postremo Y 29 rogatur]
vocatur BFa. c. 30 accipit O1 32 et Paulus ait om. V 33 et alibi
om.V qui om. Y coronabitur E Z YO1 PC 34 qui] quid K 35 agonen
B, om. V suscipit post saeculo PC suscepit O1 36 agonis EVZY
37 certatoris L 39 sunt om. F sunt terrenarum (en s. l. m2) fructus V
illa O1 39 sq. usum praesentis V
Epist. XXVIIII (43) 35 197
5. Quasi athleta igitur postremus ingreditur in agonem,

erigit ad caelum oculos, videt quia et caelestis creatura
vanitati subiecta est, non sponte, sed propter eum qui subiecit
in spe. Videt quia omnis creatura congemescit expectans redemp-
tionem, videt quia omnis manet labor. Erigit oculos, videt 45
coronas luminum , lunae et stellarum globos considerat, quoniam
iusti qui vicerint erunt sicut stellae in caelo. Et castigat cor-
pus suum, ne sibi adversetur in certamine, unguit oleo mi-
sericordiae, exercet diurna virtutis palaestra, pulvere se obli-
nit stadii, currit non quasi in incertum, ictus dirigit, lacertos 50
excutit, sed non in vacuum, percutit adversarium quem non
videt, quia illum solum adtendit, cui cedunt omnes, etiam qui
non videntur, in cuius nomine 'potestates aeriae' diver-
berantur. Ille ergo ictum librat et Christus percutit, ille
calcem levat et Christus in vulnus dirigit. Denique etsi 65
non videbat Paulus quos caederet, non quasi aera tamen
caedebat, quia in Christi praedicatione omnes spiritales
nequitias quae sibi adversabantur, convulnerabat. Non in-
merito ergo postremus homo ingressus est stadium, cui
parabatur corona, ut eum praecederet caelum quasi sui 60
praemium.
42 caelestis creatura] cf. epist. XXI (34) 1. 20sq. 4244 *Rom. 8, 20

44 sq. *Rom. 8, 22. 23 45 cf. Rom. 8, 25 + I Cor. 9, 24 (omnis: acc. plur.)
47 Dan. 12, 3 47 sq. I Cor. 9, 27 50 I Cor. 9, 26 51 Phil. 2, 16;
cf. Oal. 2, 2 53 cf. Eph. 6, 12 56 I Cor. 9, 26 57 sq. *Eph. 6, 12
EKVZY O1 BFLO PC def.U020

42 et om. O1 43 subiecit eam m 44 congemescit E, Ba. c. m2, F
congemiscit cet. am expectantes B 45 mane B 46 et eras. B
48 unguit KF ungit cet. am 50 stadio (o s. i alt.) Bp. c.m3 stadium
LOPC stadii metam m in om. B 52 caedunt EF 53 aereae F
aeree C 53sq. divertebantur m 55 calicem (i s. l.) V 56 tamen
om. K
198 Ambrosii Epistularum liber sextua
6. Sed non solum adversus nequitiae spiritalia quae sunt

in caelestibus, sed etiam adversum carnem et sanguinem lucta
nobis, lucta adversus satietatem, lucta cum ipsis frugibus
65 terrae, lucta cum vino, quo etiam iustus inebriatus est, quo
etiam integer Iudaeorum exercitus subplantatus est, lucta
cum feris bestiis, lucta cum volatilibus caeli, quibus caro
saginata non redigitur in servitutem, lucta cum periculis iti-
nerum, periculis fluminum, ut ait Paulus, lucta cum virgultis
70 arborum, quibus caedebantur apostoli. Vides quanta certami-
na! Terra ergo exercitium est hominis, caelum corona. Aut
quasi amicum igitur praecedere debuerunt ministeria aut
quasi athletam praemia.
7. Specta aliud: In omnibus rebus praestantiora sunt
75 principia et finis. Si domum consideres, potiora omnibus fun-
damenta et culmina, si agrum, satio et messis, plantatio et
vindemia. Quam iucunda insitiva arborum, quam fructus
votivi! Ita ergo et caelum primo est conditum, novissimus
homo quasi quaedam caelestis in terris creatura. Nam etsi cor-
80 pore cum bestiis confertur, animo tamen caelestibus adnumera-
tur; sicut enim portavimus imaginem terreni, ita portamus et
imaginem caelestis. Quomodo non caelestis, qui ad imaginem
6264 *Eph. 6, 12, (NB. utraqueforma saepe occurrit inAmbr.: spiritales

nequitias et nequitiae spiritalia) 65 Gen. 9, 21 66 c/. Exod. 32, 6
68 I Cor. 9, 27 68sq. II Cor. 11, 26 69sq. c/. Act. 16, 22 74sq. 78sq.
c/. Philo, o. c. (27) 82 (I 28, 1829, 1): apxV xal tXo? tW yEyov6ra>\>
x&lei Sk av&po>7rav 81sq. I Cor. 15, 49 82sq. Oen. 1, 26. 27
EKVZY O1 BFLO PC def.UO10*

63 adversum K, Vp. c., BF PC adversus cet. am 65 vir iustus m
est om. F 66 etiam om. O1 68 non eras. F servitute K 68sq. itinerum
periculis in mg. Bm2 69 cum periculis O1 73 athleta V Y 74 aliud]
illud C 75 omnibus] sunt PC 77 iucunda K, Ba. c. iocunda cet.
78 votivi om. Z 79 in terra Y creatura in terris P 80 fertur Z Y
81 terre Y portamus] portemus ZYO, Pa. c. et portamus L et om. V
et similitudinem factus est dei? 8. Recte ergo in consti-

tutione mundi primum caelum et novissimum caelum, in quo,
quod ultra caelum est, deus caeli est. Denique de eo magis ac- 85
cipitur : Caelum mihi thronus ; non enim deus supra elementum
sedet sed in corde hominis. Unde et dominus ait: Veniemus
ad eum et mansionem apud eum faciemus. Principium ergo
operis mundani caelum, finis homo. 9. Caelum de mundo,
homo supra mundum ; illud enim mundi portio, iste paradisi 90
incola, Christi possessio. Caelum incorruptibile putatur et prae-
terit, homo corruptibilis habetur et incorruptionem induit;
illius figura perit, iste quasi inmortalis resurgit, utrumque
tamen manus domini fecerunt secundum scripturae auctori-
tatem. Sicut enim de caelis legimus : Et opera manuum tuarum 95
sunt caeli, ita et homo dicit : Manus tuae fecerunt me et plasma-
verunt me ; similiter quoque caeli enarrant dei gloriam. Et ut
caelum stellarum fulget splendoribus, ita et homines meritorum
luminibus micant, quorum opera coram patre suo lucent qui
est in caelis. Firmamentum caeli supernum illud ; hoc quoque 100
non dissimile firmamentum, de quo dictum est: Super hanc
petram aedificabo ecclesiam meam. Illud firmamentum ele-
mentorum, hoc virtutum. Iam illud praestantius : Suxerunt
oleum de firma petra ; petra enim caro Christi, quae caelum et
totum mundum redemit. 105
86 *Is. 66, 1 87 sq. *Ioh. 14, 23 91 c/. Matth. 24, 35; ai.
92 I Cor. 15, 53 93 *I Cor. 7, 31 c/. I Cor. 15, 5154
95sq. Ps. 101, 26 96 Ps. 118, 73 97 Ps. 18, 1 99sq. *Matth. 5, 16
101 sq. Matth. 16, 18 103sq. *Dout. 32, 13 104 c/. I Cor. 10, 4

83 sq. in constitutione] institutione L 85 denique] add. qui F
(d . l. m2), LPC quod G 86 thronus est L 87 et om. V 88 facimus
Bo. c. 89 mundani operis V 92 incorruptibilis V 95 et om. Y
96 tuae domine Y 96 sq. etme om. V 97 caeli Bs. l. m3, LO om. cet.
enarravit O1 gloriam dei L 100 supernum 101 firmamentum om. Y
100 quoque] quod V 103 suscerunt K
10. Quid illa adtexam et quasi toto stadio te urgeam,

quod hominem deus divinae fecit consortem naturae, sicut in
epistula Petri legimus ? Unde non inmerito quidam ait : Cuius
et genus sumus. Dedit enim nobis de cognatione sua rationabi-
110 lis scilicet naturae, ut quaeramus illud divinum, quod non longe
est ab unoquoque nostrum, in quo et vivimus et sumus et movemur.
11. Cum itaque contulisset homini quod est gratiarum
maximum, quasi carissimo et domestico animanti concessit
ea quae in hoc mundo sunt omnia, ut nullius indigeret, quod
115 esset necessarium vel ad vitam vel ad bonam vitam, quorum
alia ministraret abundantia copiarum terrestrium ad volup-
tatis perfunctionem, alia cognitio secretorum caelestium,
quae mentem infiammaret hominis amore et desiderio dis-
ciplinarum, per quas ad sublime illud divinorum penetralium
120 possimus pervenire. Utrumque igitur praestantissimum, ut et
subiectas haberet omnes mundi opes, omnia volatilia, terrestria,
etiam pisces et usum maris tamquam rex elementorum ac sine
labore, sine indigentia ad imitationem et simihtudinem
venerandi auctoris abundaret omnibus adque in summa degeret
125 copia et vias sibi aperiret gradusque admoveret, per quos ad
caeli ascendat regiam. 12. Cuius difficilis itineris viatorem
107 n Petr. 1, 4 108sq. *Act. 17, 28 HOsq. *Act. 17, 27. 28

112119 c/. Philo, o. c. (25) 77 (I 26, 28): T5j? aoToC avrrevela<; ueTaSoo?
6 &e6<; av#pci7K{> 6 voO? epcoTa xal tc6&ov laxe t?)? toutcov e7uaT7j(X7)?
120sq. c/. Oen. 1, 28 122137 c/. Philo, o.c. (26) 79 (I 27,717):
4(xa Tjj 7rpcoT7) yeviaei xal t6 tcov SXAcov xaxuov au.ifjxavov 7tXij&o? eTuS-tjTai

108 quidem B 109 sua] add. et m 115 vitam pr.] victum PC
116 ministrarent Bp.c.m3 monstraret P 116sq. voluntatis codd.
voluptatis c/. Philo, l. c. 7rpo? a7t6Xauaiv 117 cognitionem (nem mS) B
118 inflammarent Y 118sq. disciplinarum desiderio C 121 mundi
ante haberet V 122 et] ut K usu K universum mare O1 rex] res ZYO1
124 venerandi om. O1 actoris Bp. c. degeneret Y 125 viam O1
125 sq. ad caeli om. O1 126 ascendit regia Y regiam adscendat V
facile repperies illum virum, qui ita sit animi inductione

formatus ac voluntate, ut minima sibi cum suo corpore sit
familiaritas neque in ullum ingrediatur vitiorum contu-
bernium, nullis adsentantium pumicetur sermonibus neque 130
in rotis secundorum temporum positus humiles fastidiat,
maesta fugiat, sanctorum laudes excutiat adque elevet,
neque gloriae ardore aut pecuniae praesumptae spei omnem
exurat cupiditatem, cuius animum non inflectat maestitia,
non fragant iniuria, nulla sollicitet suspicio, libido non ex- 135
citet, non expugnent passiones corporis, non inquietet
vanitatum adpetentia, voluptatum gratia. Iam si adiungas
ei virtutes, castimoniam, sobrietatem ac temperantiam,
facile refrenare potens sit inmoderatos impetus levium
passionum mensuramque imponat delectationibus suis et 140
cupiditatibus, aequitate ambigua distinguat, tranquillitate
mentis dubia componat et velut compositis omnibus corporis
et mentis iurgiis quasi bonus arbiter inoffensam teneat
exterioris hominis adque interioris concordiam, placidcms
eos in semetipso, ac si causa exigat, nullus eum malus con- 145
siliarius revocet metus a passionis corona: Is plane non
128 cf. epist. XI (29): Plotin. I 6, 611 131 in rotis] scil. fortunae;
cf. Amm. Marcell. XXVI 8, 13 137143 cf. PhUo, o. c. (26) 81 (I 28,
715): si Se cno<ppoauvn ulv esuu.apia&eiev at Su.eTpoi Tcov tox&cov opu.ai
Taya&a aur6(xaTa roxpaaxeiv kZ, sTo(xou Tcji yevei 144sq. Eph. 2, 15
145 sq. cf. Philo, o. c. (26) 79 (I 27, 15. 16): (X7)$' 6 xaxo? au(xPouXo? 96^0;
dvaxaiTlafl

127 non facilo (non s. l. m2) E, a 128 ut] et O1 corpore suo O1
129 in nullum L nullius O1 130 punicetur ZLO1 131 secundorum]
saeculorum Y positus] add. unde Y humilis Ba. c.m2 134 mestia
Ba.c.m3,a 135 non pr. om. L ulla Z Y 136 inequitet EKZYBLOO1
137 voluptatum ZB voluntatum cet. a 140 *ponat (in eras.) B
141 tranquillitatem YPC 142 dubiae (-e) LPC 144 placitans B
145 eas Fp. c. 146 revocet] add. nullus O1 metu K, Fp. c. m passionum C
202 Ambroaii Epistularum liber sextus
solum quasi amicus, sed etiam quasi filius adsumetur a

patre, ut divitias gloriae et hereditatis eius adipiscatur.
13. Merito ergo postremus quasi finis naturae formatus
150 ad iustitiam inter cetera animantia iusti arbiter, et - si
licet exemplum arcessere sicut inter homines finis legis
Christus ad iustitiam omni credenti et nos tamquam iumenta
contemplatione domini; sic enim propheta ait: KxTjvcoSr^
TtpoaeXoYia&rjv 7tapa aoi, id est iumentum aestimatus sum apud
165 te. Et quae tamen conparatio, cum ille pereuntes redemerit,
nos immolemus, ille servos ad libertatem vocaverit, nos
liberis inrogemus captivitatem ? Sed quis similis deo ?
14. Processit tamen postremus creaturarum omnium
homo, specie gratus, mente sublimis, ut omni esset creaturae
160 miraculo, in quo ad similitudinem aeterni dei vou? esset
invisibilis, humana specie amictus. Hic est vou? animae
148 Eph. 1, 18 151sq. Rom. 10, 4 153155 *Ps. 72, 23 (22)

155 c/. Rom. 8, 21 ; al. 157 Ps. 88, 9 158160 c/. Philo, o. c. (28)
83 (I 29, 34) : Sei 7ravTtov yey0V6to>v uctt<xtov !(X7toit)07) xaTa7rX7)c;iv
160165 ibid. (I 23, 29) : (xeTa 8-/) TaXXa 7tavTaayaX(xa<popouvTO? auT6v

148 divinitatis (ex divinitas) Fp. c. gloriam Fp. c.m2 150 arbitri Y
150 sq. et si licetj et sic licet ZYO1 exilicet K et scilicet VLPC scilicet F
151 arcescere ZYO^FLO 152 est Christus tn et nos tamquam om. Y
153 sicut L enim] ei K Kt7)VoSt)? 154 id est otn. Y (sed cf. 155)
verba graeca supplet in mg. Z xnr)vciS7)!; 7rpoo-eXoytaSir)v 7rapa aoi scripsi
CTTN2ATC nPOflCHAnrTCTTN nAPA ST PC (mixtis litt. graec.
et lat.) KTHNQHC BrENAMHN APACOI E similUer (ErENAMHN]
ETENAMHN, APA] MAPA) KVBFLQ KTHNQHCETENAM APA COI
Z, similiter O1 KTHNnAHC lyev7)S-7)V 7tapa o-oi am 154 ut iumentum
factus Y extimatus V existimatus a sum om. F 155 te] add. et ego
semper tecum id est iumentum extimatus sum apud te Y ille] add. quos P C
redimerit ZY redimeret LO 156 nos om. EFa. c.m2 nos immolemus
om. L nos alt. om. PC 157 quis] qui ZYO1 160 vou?] moyses
B, Fa. c.,LO vcou? PC noys V Z Noyc Y NOTI O1 161 voti?] nos B
noiB FLO Noys PCO1
Epist. XXVHII (43) 1215 203
vigor, principatum animae et corporis sibi quasi rector

vindicans. Quem etiamsi non vident animalia cetera, tamen
reformidant, sicut nos deum, quem non videmus, timemus
et eo plus metuimus, quia non videmus. 15. Namque ut 165
ad imaginem eius et similitudinem, sicut scriptum est,
praesumamus dicere , cum ille se fundat maiestatis
suae plenitudine et videat omnia, caelum, aerem, terras,
mare, conplectens universa et penetrans per singula, ut eum
nibil praetereat et nihil sit quod non consistat in eo adque 170
ex ipso pendeat et ipsius plenum sit, sicut ipse ait: Caelum
et terram ego conpleo, dicit dominus, ita vou; hominis videt
omnia et non videtur, habens sui invisibilem substantiam,
disciplinis et consiliis ac sensibus conpraehendit Letheia,
penetrat occulta maris adque omnium diffusa terrarum 175
latibula, utriusque scrutator naturae ad similitudinem dei
summi, quem imitatur et sequitur, cuius imago pro exi-
guis portionibus in singulis figuratur, elevans quoque se in
aerem et eius nubilosa praetergrediens ad caeli alta se diri-
git studio cognitionis et ardore sapientiae, ubi paulisper 180
stupefactus admiratione stellarum caelestium et luminum
166. 176 Oen. 1, 26. 27 166191 c/. Philo, o. c. (23) 6971 (I 23,
924, 8): 8v yap xsi ^0y0V 0 ^ya? -f)ye(jU'>v dt(xiyet; auyal x^spp00
Tpo7rov btx&ovTui 171 sq. *Ier. 23, 24 - 177 c/. Philo, o.c. (23) 69
(I 23, 7sq.): npbc, yap vaa7reocova&7)
EKVZY O1 BFLO PC def.U02Ob

163 vendicans Z Y Ga etiamsi] si Z 164 formidant F quem quia F
165 quia] quam K nam Z Y 166 ad om. Z Y 167 presumam Z
168 terra K terram attt 169 sq. nihil eum LO 172 noyc VZY nois
FLO vcou? PC vou? hominis] nichilominus (u ex i) B 173 sui] ui K
visibilem Y 174 Letheia (scil. inferi propria)] leteia KVPC letaeia E
letheia O la&ia F latentia ZYO1, Bp. c. (ex lateirua ?), am laetitia L
176 scrutatur B 177 summe Y quem imitatur] quae mutatur Y 178 se
quoque V 179 nubilosa EK nebulosa cet.
delectatus claritate, prospiciens desuper mundana ista,

conferens quoque se ad Hesperum adque Arcturum et ceteros
illos amXtxvsic, TrXavyjTac et videns quod infensus ille sit
185 'error', quem 'sine errore', quo magis omnia obeant, intexere
adque oberrare videantur, maiore se cupiditate adtollit
ad ipsum gremium patris, in quo est unigenitus dei filius
enarrans secreta dei et facie ad faciem postea revelanda.
Nunc tamen quibus dignatur, ex parte demonstrat adque
190 in aenigmate simulque de spiritu et vultu suo splendorem
luminis more torrentis effundit, ut eo inluminatus dicat:
Et erat ignis flammigerans in ossibus meis, et dissolutus sum
undique et ferre non possum. Et David ait: De vultu tuo
iudicium meum prodeat.
195 16. Hoc igitur mentis vigore ut revertar, unde di-
gressus sum quo et externa subigit et separata et distantia
videt et validiora viribus animalia subicit, tantam ceteris
venerationem sui infudit, ut certatim quasi regi oboediant,
voci eius obsecundent, et cum sint inrationabilia, rationem
184 *Iob 9, 9 ("Eo7repov xal 'ApXToOpov) 187 Ioh. 1, 18 188 I Cor.

13, 12 189sq. I Cor. 13, 9. 12 192193 *Ier. 20, 9 193sq. *Ps. 16, 2
195202 c/. Philo, o. c. (28) 83 (I 29, 49): e>eXXe yap tS6vTa TtpG-rov
Te$T)7revaieE? Sk (/.6vov t6v av&pco7tov Ti$-aoeu6ueva

182 desuper per C 183 haesperum a uesperum Z YO1 esperum L
arcturus Fa. c. m2, ZY artunus Va. c.m2 184 illos] add. ait V, in mg. Z
(verba guoque graeca in mg.), YL OPC dmXavet? 7rXav7)Ta? (c/. Philo l. c.
7tXav7)To>v Te xat dbrXavcov!)] AITAANNIC AANHTACET EF AANNIC
AANHTACET KBLQ AANNIC ANHTACET VO1, in mg. Z AANNTCA
ANHTACET P C graeca om. spat. lib. rel. Y infensus codd. a inoffensus ttt
(c/. Hymn. I 912: Hoc excitatus Lucifer Solvit polum caligine Et omnis
erronum chorus Viam nocendi deserit; c/. ind. rerum s. v. erro, -onis =
7rXav7)TY)<;) 185 omnia om.FLOPC obeunt EVZYBFLO obsunt
Pa. c. (obeant = aggrediantur) oboediunt O1 187 ad] id O1 188 facie]
faciem Ba. c. (m exp.) 192 in 8. i. B 196 ac distantia PC 197 tantum Z
tamen Y
Epist. XXVIin (43) 1517 205
agnoscant et disciplina eam inprimat, quam natura non 200

tribuit; denique videntes ferae eius mansuetudinem eius
imperio mansuescunt. Saepe suspenderunt morsus suos
revocante sono vocis humanae. Videmus innoxio canum
dente lepores sine vulnere capi, leones quoque ipsos, si
vox hominis resultaverit, praedam dimittere, pardos adque 205
ursos incitari ac revocari, vocari vocibus equos, plausu
hominum fremere, silentio mollire cursum; denique saepe
sine verbere praetereunt verberatos, ita vehementius illos
incitat linguae flagellum. 17. Quid vero de muneribus loquar ?
Nutrit aries vellera, ut placeat homini, adque in fluvio 210
mersatur, ut nitorem augeat. Oves quoque meliora pabula
legunt, ut suaviore suco lactis feta 'distendant ubera', sub-
eunt partus dolores, ut homini sua munera ferant, 'Tauri
depresso sulcis per totum diem aratro gemunt'. Cameli
praeter subeundi oneris obsequia tondendos se exhibent 215
ut arietes, quo velut regi diversa animalia tributum suum
conferant pendantque vectigal annuum. Equus tanto se
iactans equite 'glomerat gressus superbos' adque ad domini
ascensum dorsa sinuatus erili terga substernit sedili.
Sed ne forte adhuc moveat quod novissimus homo 220
factus sit, idem equus nos doceat non ad contemptionem
209219 c/. Philo, o. c. (28) 8586 (I 30, 315): Taupoi uev
xaTaêuyvuvTaisTepou aco(XaTi xat tocjIv xvutsi t6v 8p6(xov 212 c/.
Vergil. Oeor. III 117 220226 et 229sq. c/. Philo, o. c. (29) 8788
(I 30, 1831, 50): xp^) uivToi ui)S' exeivo dyvoeiv<f)vtoxov St) Tiva xal
xuPepv)f)TT)v . . . IS7)u.ioupfei t6v aV9-pc07rav
EKVZY O1 BFLO PC def.UO*O
200 et om.FLO disciplinam Em discipline B inprimat codd. a
(recte: disciplina = Qewohnung, inprimit rationem) imprimant m qua V
204 leporem V Z YF 205 resultaverit hominis V resalutaverit C
206 vocari ELOPC om. cet. 207 molliri Bp.c.m2,F cursu BLO
cursus PC 209 fragellum V loquor Y 210 fluviis O1 211 mergatur
EVYO1 mergitur Z uersatur F 212 faeta EPa iac.ta.ZY01 foeta m
212sq. partus subeunt PC 213 homini] omni B 214 depressos Ba. r.
depressis PC 215 tundendos L se om. FL 218 ad om. K 219sinuatur
KF funiatus Y 221 sit idem] ibidem B contentionem Op. c.
referendum esse, sed honorem. Portat posteriorem suum

nec despicit, sed reformidat et per diversa eum suo
circumfert labore. Uno momento homo longinqua obit,
225 circumerrat distantia tum equis singularibus tum quad-
rigis triumphalibus. 18. Et quoniam triumphales memoravi
quadrigas, necesse est adtexam his currus Heliae, quibus per
aera vectus est, currus elephantorum, quibus homo victor
adsistens, cum sit postremus, priores regit. Sic quoque
230 gubernator navis in puppi sedet et totam navem gubernat.
Unde puto illud non otiosum esse in evangelio, quod dominus
Iesus in puppi dormiebat; denique excitatus imperavit
vento et mari et sedavit tempestatem ostendens ideo se
novissimum venisse, quia gubernator venerit. Unde et aposto-
235 lus ait: Factus est primus homo Adam in animam viventem,
novissimus Adam in spiritum vivificantem. Sed non prius
quod spiritale est, sed quod animale, deinde quod spiritale,
et addidit: Primus homo de terra terrenus, secundus homo de
caelo caelestis.
240 19. Recte ergo novissimus quasi totius summa operis,
quasi causa mundi propter quem facta omnia, quasi omnium
habitator elementorum inter feras vivit, cum piscibus natat,
super aves volat, conversatur cum angelis, terram inhabitat
227 c/. IV Reg. 2, 11 232 sq. *Marc. 4, 38. 39 235239 I Cor.

15, 4547 240245 c/. Philo, o. c. (51) 147 (I 51, 1222): xat 7rpoaeTi
7raai Toi; Xex&stoivxal exdaTcp tcov aXXcov doTepcov . . . cruveyy^cov

224 obiit L obid P ob id C 225 circum erat B circumferat F
tum pr.] cum L equus Z Y 227 est om. V 228 currus om. m
229 existens V assistet O1 230 pupi O1 233 se ideo O1 234 venerit
E, Bp. c.m3,m veniret cet. a et om. m 236 spiritu EKV ZY, Ba.
c. m3, Fa. c.m2,L 238 et om. B 241 quasi pr.] quia si B omnia
facta V facta sunt Z Y
Epist. XXVim (43) 1720; XXX (24) 1 207
et caelo militat, sulcat mare, aere pascitur, cultor soli, viator

profundi, piscator in fiuctibus, in aere auceps, in caelo heres, 245
Christi coheres: haec secundum industriam. 20. Accipe
etiam quod supra hominis substantiam Moyses in imo
ambulavit mari, in summo apostoli, Ambacum sine pennis
volavit, Helias in terris vicit, in caelo triumphavit.
Vale, fUi, et nos dilige, quia nos te diligimus. 250
XXX (Maur. 24)
Ambrosius Valentiniano Imperatori

1. Etsi superioris legationis meae fides ita adprobata
sit tibi, ut ratio eius a me non quaereretur satis enim
claruit eo ipso, quod aliquot dies retentus sum intra Gallias,
245sq. c/. Rom. 8, 17 247sq. c/. Exod. 14, 21. 22 248sq. c/.
Matth. 14, 29; Dan. 14, 35; IV Reg. 1, 317; 2, 11
1 Scripta versusfinem anni 384, edita mortuo iam Valentiniano II (post
Id. Mai. 392, cf. Proleg.) 3 superioris legationis] quae fuerat haud
multo post mortem Oratiani imperatoris (qui occisus est a. d. VIII Kal.
Sept. 383 Lugduni in Oallia), ergo versus finem anni 383 ('aspero hiemis':
c/. infra l. 69sq.)
EKV ZY O1 BFLO PC def.UOiOb

244 et] in Pa. c. 245 piscatur Ba. c. 246 coheredes V 247 in
om. a immo E 248 Ambacum K, Ba. c.m3 abbacum E abbacuc Z YL
abacuc O PCO1 ambulacum Fa. c.m2 (ambulat cum corr.) Habacuc Bm3
pinnis EK 249 terra Y vicit et m 250 diligimus] add. contuli BFLO
EK V Z YO1 BFLO PC, interdum S (Sangallensis 94 saec. IX) def. U02Ob
1 XXXI EKVBFLO LXXIIII P .LXXI. O1 XXVII s num.
om. C 2 iuniori imperatori V imperatori iuniori PC 3 probata O^
4 quaeratur Bp. c. m2, m enim] tamen O1 5 aliquod LO aliquot dies]
diu O1
me volentia Maximo non recepisse neque his adstipulatum,

quae ad voluntatem eius magis quam pacem protenderent;
denique non commisisses secundam legationem, nisi primam
probasses , sed quia regredienti mihi decernendi secum
10 inposuit necessitatem, ideo hac epistula expositionem le-
gationis meae insinuandam putavi, ne cuiusquam sermo
veri prius vana intexeret, quam reditus meus integra et
sincerae veritatis expressa signaculo manifestaret.
2. Cum pervenissem Treviros, postridie processi ad
15 palatium. Egressus est ad me vir GaUicanus, praepositus
cubiculi, eunuchus regius. Poposci adeundi copiam. Quaesivit
num rescriptum haberem clementiae tuae. Respondi haberi.
Rettulit non posse me nisi in consistorio videri. Dixi non
esse hunc morem sacerdotalem, certe esse aliqua, de quibus
20 serio deberem cum suo principe confabulari. Quid plura?
Consuluit eum, sed eadem referenda credidit, ut liqueret
etiam priora ex illius arbitrio deprompta. Dixi tamen alienum
id quidem a nostro munere, sed me recepto officio non de-
futurum; gratam mihi esse humilitatem, in tuo praesertim
25 et, quod verum est, fraternae pietatis negotio.
6 volentia Maximo non recepisse] i. e. quae Maximo grata fuissent me
non acceptasse (cf.infral. 68sq.: quod Valentinianus ad te quasi filius ad
patrem venire deberet; Ensslin RE XIV 2548, lOsqq.); cf. Sall. Hist. IV 56
9 decernendi secum] cf. infra 12 12 veri . . . vana] cf. Vergil. Aen. X 630sq.
EK V Z YO1 BFL O PG, interdum S (Sangallensis 94 saec. IX) def. U02Ob
6 volentia] volenti a VZYO^LO volente a Fp.c.,PC violentia a
maximi K 7 quam ad pacem KZYO1 propenderent m 9 discernendi V
10 posuit Ba. c. expositionis (legationis om.) ZY 11 ne] nec K Y
12 veri] viri K Z Y a om. O1 veris m (cf. adnot. font.) vana prius O1
meos O1 13 sincera veritas 01 expresso O1 14 pervenissent V Treveros <S
tresviros V ZY tres viros L treveris PC, (.i. treveris s. l.) O post tridie
VYLOPC post tridue Z post triduo Sp.c.ml post triduum O1
15 Galliganus L 16 copiam] causam V 17 haberi] habere O^m
18 rettulit EKB retulit cet. (respondit Pa. c. m2), atn rettulit non] nec O1
me] add. legere O1 videri] viderer O1 dix O1 20 serio] secreto O1
22 prius L 23 sq. defuturo EV defuturam K 24 gratam] gratiam K
utilitatem Y
EpUt. XXX (24) 1-^ 209
3. Ubi sedit in consistorio, ingressus sum. Adsurrexit,

ut osculum daret. Ego inter consistorianos steti. Hortari
coeperunt alii ut ascenderem, vocare ille. Respondi ego:
'Quid oscularis eum, quem non agnoveris? Si enim me agno-
visses, non hoc loco videres'. 'Commotus es', inquit, 30
'episcope'. 'Non, inquam, 'iniuria, sed verecundia, quod
alieno consisto loco'. 'Et prima', inquit, 'legatione ingressus
es consistorium'. 'Nec illud', inquam, 'mei erroris fuit;
vocantis, non ingredientis vitium est'. 'Cur', inquit,
'ingressus esf 'Quia tunc ut inferiori pacem petebam, 35
nunc ut aequali'. 'Cuius, inquit, beneficio aequali?'
Respondi: 'Omnipotentis dei, qui Valentiniano regnum,
quod dederat, reservavit'.
4. Ad postremum erupit dicens: 'Quoniam me lusistis!
Et ille Bauto, qui sibi regnum sub specie pueri vindicare 40
voluit, qui etiam barbaros mihi inmisit, quasi ego non habeam
quos possim adducere, cum mihi tot milia barbarorum
militent et annonas a me accipiant ! Quod si ego tunc temporis,
40 Bauto] Francus, 'magister peditum praesentalis' Valentiniani II,

consul anno 385 (cf. infra 8; epist. 57, 3; RE III 176; RE VII A 2 2209,
55sqq.; Ensslin, Klio 24 [1930] p. 132sq.) 41 barbaros] cf. infra l. 97
adversus Iuthungum Hunnus adscitus est eqs.
EK V Z YO1 BFL O PC, interdum S (Sangallensis 94 saec. IX) def. UO*0

26 adsurrexit (add. mihi) 27 daret post 28 ascenderem O1
27 consistorianos] consistoria nos Ba. c. consistorian KF consistoria
non VZYO^PC consistorio non LO hortari 28 ascenderem ante
28 respondi O1 28 alii om. S vocare ille coepit FLOPC vocari me ab
illo agnovi O1 29 osculeris O1 29 sq. cognovisses Y 35 quia] add.
inquam m nunc V inferior O1 36 ut] non Y aequali alt.] aequalis se
K Z YOra 37 dei] add. gratia O1 38 deerat (e alt. s. l.) Em2 serva-
vit ZY 39 me lusistis] melius istis F lusistis] add. tu m illusistis mihi O1
40 sq. voluit vindicare F 42 possum Y milia om. ZY hominum barba-
rorum V 42 sq. militent barbarorum O1 43 temporis om. a
210 Ambrosii Epistnlarum liber sextus
quando venisti, non essem retentus, quis mihi obstetisset

45 et virtuti meae?'
5. Ad haec ego leniter: 'Non opus est', inquam, 'ut
commovearis, cum causa nulla sit commotionis. Sed patienter
audias, quae referantur istis. Propterea et ego veni, quia
prima legatione, dum mihi credis, per me deceptum te esse
60 adserebas. Gloriosum mihi et hoc pro salute pupilli im-
peratoris. Quos enim episcopi magis quam pupillos debemus
tueri? Scriptum est enim: Iudicate pupillo et iustificate
viduam et eripite iniuriam accipientem; et alibi: Iudices
viduarum et patres orfanorum. 6. Tamen non exprobrabo
66 beneficium meum Valentiniano. Ut verum eloquar, ubi
ego tuis legionibus obsteti, quominus influeres in Italiam?
Quibus rupibus? Qua acie? Quibus numeris? An vero
corpore meo clausi tibi Alpes? Utinam hoc meum esset!
Obiectionem non timerem, non vererer criminationes tuas.
60 Quibus promissis lusi te, ut paci adquiesceres ?
Nonne intra Gallias iuxta urbem Mogontiacum comes
Victor occurrit mihi, quem direxisti, ut pacem rogaret?
In quo ergo te fefellit Valentinianus, qui prius pacem a te
52 sq. *Is. 1, 17 53sq. c/. *Ps. 67, 6 62 Victor] scil. comes Maximi,
non Flavius Victor, filius Maximi (cf. Ensslin, RE XIV 2548, 42sqq.;
XVII A 2 2209, 66sqq.; contra Rauschen 145. 158)
EKV ZYO1 BFLO PC, interdum S (SangaUensis 94 saec. IX) def. U O20
44 mihi om. Z obstitisset Y, Bp. c. m2, F PC am restitisset O1
45 et om. ZY 46 leviter Y ut om. Y 48 audiens ZY ab istis O1
49 dum mihi credis] qua me audieras 01 50 et] est O1 a est et m pupilli]
add. et orphani O1 51 sq. Quis enim pupillos magis quam episcopus debet
tueri O1 53 eruite a 56 obstiti KZYO1, Bp. c. m2, Fp. r., OPC am
in italia a 57 numeris] muris LO 60 promissionibus O1 illusus es a me O1
61 inter K intra Gallias om. Y magontiacum Z Y L Q magunciam O1
maguntiacum PC moguntiacum m 63 Valentinianus 64 fefellit
om. F
Epist. XXX (24) 47 211
rogatus est quam postularet? In quo fefellit Bauto, qui

devotionem imperatori exhibuit suo? An quia principem 65
suum non prodidit ?
7. In quo ego te circumscripsi ? Qui ubi primum veni,
cum diceres quod Valentinianus ad te quasi filius ad patrem
venire deberet, responderim non esse aequum, ut aspero
hiemis puer cum matre vidua penetraret Alpes; sine matre 70
autem tanto itineri dubiis rebus committeretur ? De pace
nobis legationem commissam, non de adventu eius promis-
sionem. Spondere nos id non potuisse certum est, quod
mandatum non erat, me certe nibil spopondisse, adeo ut
diceres: Expectemus, quid Victor responsi referat. Illum 75
autem liquet me retento pervenisse Mediolanum negatumque
ei quod postulabat: De pace tantum conspirare studia,
non de adventu imperatoris, quem moveri non oporteret.
Praesens eram, ubi Victor rediit. Quomodo ergo revocavi
Valentinianum ? Legati iterum missi ad Gallias, qui eius 80
adventum negarent, apud Valentiam Gallorum me rep-
pererunt. Milites utriusque partis, qui custodirent iuga
montium, offendi revertens. Quos ego tuos revocavi exercitus ?
Quas de Italia reflexi aquilas?
69 sq. aspero hiemis] scil. anno 383 ad 384 vergente (cf. Proleg.)
EK VZYO1 BFL Q PC, interdum S (Sangallensis 94 saec. IX) def. UOOb
64 postularet] rogaret O1 te fefellit m fefellit te O1 67 ego]

ergo PC 68 quod] quia O1 70 hiemis] add. tempore am 71 itinereJ1
rebus] add.non Fm2 72 legatio est commissa ZY cummissam (non
om.) B 72 sq. promissionem spondere. Nos iungit Z 73 spondere]
pendere O1 74 me certe] mercede O1 nihil] add. aliud O1 spondisse Y B
adeo] quam O1 77 ei om. Z 79 ubi] quando O1 quomodo] quando O1
ergo] ego O1 80 legatos iterum misi a Galliis O1 83 offerri L revocavi
tuos V 84 quasaquilas post 85 comes E V
Ambrosius X 15
85 Quos inmisit barbaros Bauto comes ? 8. Et quid mirum

si hoc Bauto fecisset, transrhenanus genere, cum tu miniteris
imperio Romano barbarorum auxilia et turmas translimitanas,
quibus commeatus provincialium tributa solvebant? Vide
autem, quid intersit inter tuas minitationes et Valentiniani
90 Augusti pueri mansuetudinem. Tu flagitabas quod barba-
rorum stipatus agminibus Italiae te infunderes, Valentinianus
Hunnos adque Alanos adpropinquantes Galliae per Ala-
manniae terras reflexit. Quid habet invidiae, si Bauto barbaros
cum barbaris fecit decernere? Quoniam dum tu militem
95 Romanum occupas, dum is adversum se utrimque praetendit,
in medio Romani imperii sinu Iuthungi populabantur Retias,
et ideo adversus Iuthungum Hunnus adscitus est. Idem tamen,
quia de finitimo proterebat Alamanniam et iam de vicinia
mali urgebat Gallias, coactus est triumphos suos deserere,
100 ne tu timeres. Confer utriusque factum: Tu fecisti incursari
Retias, Valentinianus suo tibi auro pacem redemit'.
9. 'Aspice illum quoque, qui tibi ad dexteram adsistit,
85101 vere anni 384 Iuthungi Raetias popvlahantur, contra quos

Hunni a Bautone adsciti sunt (cf. Ensslin, RE XIV 2549, 5sqq.; VII A 2
2209, 49sqq.; 2210, 41sqq.) 94sq. cf. apol. Dav. I 27 (pp. 316, 22
317, 2 Sch.) 102 illum] scil. fratrem tuum (l. 108), nomine Marcellinum
(cf. Pacat. Panegyr. in Theodos. 35, 1)
EK V Z YO1 BFL O PC, interdum S (Sangallensis 94 saec. IX) def. UO20

86 trans renatus Z YO1, Va. c. inniteris Z niteris V Y 88 pro-
vintiarum E Y provinciarium Z 89 quid] quod V inmutationes (om.
inter tuas) Y imitationes VL minationes O1 90 quod] quo PC
91italiaZy 92 hunos EK VFPC humos F unosBLG 92 sq. ala-
manniae (e s. a alt.) P alemanniae am 93 habes YPC barbarios ZY
94 discernere V 95 is] his in ZY his B utrumque a 96 hiunthungi Z
iuthungus populabatur Ol rhetias am 97 hiunthungum Z, (i-) V hunus
Fm2, OPO1 huius C hunos EKFml, V Z unos L humos Y accitus m
idem] id est B 98 definituro Z de finitio Y alemanniam PCam
98 sq. de alt. urgebat] vicini alani urgebant O1 99 triumphus L O
100 confert V factum K Z YO1 om. cet. 101 auro tibi (om. suo) O1
Epist. XXX (24) 711 213
quem Valentinianus, cum posset suum dolorem ulcisci, hono-

ratum ad te redire fecit. Tenebat eum in suis terris adque
in ipso nuntio necis fraternae frenavit impetus nec tibi vicem, 105
etsi non parilis dignitatis, eiusdem tamen necessitudinis
rettulit. Conier ergo te iudice utriusque factum: Ille tibi
fratrem tuum viventem remisit, tu illi vel mortuum redde!
Quid illi reliquias germani negas, qui tibi adversum se auxilia
non negavit? 110
10. Sed vereris, ne exuviarum reditu renovetur mili-
tibus dolor; hoc enim allegas. Quem viventem deseruerunt,
eum defendent peremptum? Quid eum mortuum times,
quem occidisti, cum posses servare?' 'Hostem', inquit,
'meum peremi'. 'Non ille tuus hostis, sed tu illius. Ille 115
iam non sentit defensionem; tuam causam considera: Si
quis adversum te hodie imperium in his partibus usurpandum
putet, quaero, utrum te hostem illius dicas, an illum tibi.
Nisi fallor, usurpator bellum infert, imperator ius suum
tuetur. Ergo quem non debueras occidere, eius reliquias 120
negas ? Habeat Valentinianus imperator vel fratris exuvias
pacis tuae obsides.
Et quomodo allegabas quod eum non mandaveris
occidi, quem prohibes sepeliri? Poterit igitur credi quod
ei non invideris vitam, cui etiam sepulturam invides?' 125
11. 'Sed ad me revertar. Audio te queri quod se ad
Theodosium imperatorem potius contulerint, qui sunt cum
EKVZYO1 BFL O PC, interdum S (Sangallensis 94 saec. IX) def.

U020
103 posait BFL O poscit E Y 107 retulit Z YFPCam iudice K V
iudicem cet. in utriusque Z Y 109 abnegas KV ZYOâm 111 redditu
Oâ 112enimom. V alligas E V, BFa. c. m 2 deserunt E B, Fa. c. m 2, P C
113 eum alt.] enim Z Y, Ka. c. ml 114 possis E, Va. c., BLO servare EF
reservare cet. inquisOâm 116 tuam] tu KZ Ym 118 te om. Ba. c. m 3
illius dicas hostem Ol 120 debueris EKVZYa eius] enim Y
123 alligabas E, BFa. c.m2 allegas K mandaveras L OPC 125 invides
sepulturam O1 126 audi a te O1 te om. F
Valentiniano imperatore. Quid igitur futurum sperabas,

cum tu refugientes eos ad poenam posceres, captos necares,
130 Theodosius autem muneribus ditaret, donaret honoribus?'
'Quos', inquit 'occidi?' Respondi ei: 'Vallionem; at
quem virum, qualem bellatorem! Haecine fuit iusta causa
exitii, quod imperatori suo fidem servavit?' 'Non', inquit,
'ego eum iussi occidi'. Respondi: 'Hoc audivimus quod
135 occidi iussus sit'. 'Sed si ipse sibi vim non intulisset,
iusseram eum deduci Cabylunnum et ibi vivum exuri'.
Respondi: 'Ergo propterea et illum creditum est quod eum
occideris. Quis autem sibi parcendum putaret, cum occisus sit
bellator strenuus, miles fidelis, comes utilis?' Ita tum dis-
140 cessi, ut se tractaturum diceret.
12. Postea cum videret me abstinere ab episcopis, qui
131 Vallionem] qui fuerat comes militaris Oratiani imp., quo necato
mox ipse quoque 'vita se abdicare conpulsus est' (Pacat. o. c. 28, 4 p. 113, 29
W. Baehrens, ubi nomen eius Balio scribitur; cf. Ensslin RE VIII A 1 286;
idem Klio XXIV 133) 136 Cabylunnum] vel Cabillonum vel Cavillonum
etc. (cf. ThesLL. Suppl. Nom. Propr. I 284, 54sqq. Jacobsofm; RE III
1163 Ihm) hodie Chalons sur Sadne, oppidum OaUiae Lugdunensis; in Itin.
Antonin. p. 360, 1 et 363, 3 Cavilunnum scribitur 141 ab episcopis eqs.]
scil. qui aliquos (i. e. Priscillianum suosque) , devios licet a fide, ad necem
petebant (ut Ithacius Clarus episcopus Ossonubensis, alii: cf. Rauschen
222224; Palanque 516518 falso ad annum 386), ergo ante annum 385,
quo Priscillianus capite caesus est (Rauschen p. 222 not. 2) Paulin. Vita
Ambr. 19 ex hoc loco videtur falso deduxisse: Ipsum vero Maximum a com-
munionis consortio segregavit eqs.
EKVZYO1 BFLO PC, interdum S (Sangallensis 94 saec. IX) def. U020
128 quid enim O1 129 negares VY 130 donaret] et Z Y
131 ei] om. Z Y, s. l. P ego C ballionem EKZO1 balionem Va babilonem Y
at] ad Z om.O1 132 haeccine KV ZYO^FPCum 133 exitus O1
133 sq. ego inquit KLOOâm 135 sed] add. inquit am tibi B 136 Caby-
lunnum EF cabyllunnum K cabylunum Z cabilunnum VLOP cabili-
mum Y capillunum S cabylonnum B cabiluniuum C cabylumnum a
cabillonum m 137 illum EVYB, Fa. c. m2, LS illud cet. (cf. ThesLL.
VII 1, 340, 5971) et illum om. O1 138 putet O1 139 ita om. O1
tum] dum V 139 sq. dicessi C 141 abstinere om. B me abstinere me
L (Oa. r.?)
Epist. XXX (24) 1113; XXXI (44) 1 215
communicabant ei, vel qui aliquos, devios licet a fide, ad

necem petebant, commotus eis iussit me sine mora regredi.
Ego vero libenter, etsi me plerique insidias evasurum non
crederent, ingressus sum iter, hoc solo dolore percitus, 145
quod Hyginum episcopum senem exilium duci conperi,
cui nihil iam nisi extremus superesset spiritus. Cum de eo
convenirem comites eius, ne sine veste, sine plumacio pateren-
tur extrudi senem, extrusus ipse sum.
13. Haec est expositio legationis meae. Vale imperator, 150
et esto tutior adversus hominem pacis involucro bellum
tegentem. Vale !
XXXI (Maur. 44)
Ambrosius Orontiano
1. Divisionem egregie advertisti propheticam, vel potius
divinam; non enim sua Moyses, sed infusa et revelata sibi
scripsit, ea praecipue quae sunt de constitutione mundi. 5
Quae divisio operatorem adque opera distinxit. Nam cum
aliud inpassibile esset, aliud passionis receptabile, quod
35 c/. Oen. 1, lsqq. 615 c/. Philo, opif. mundi (2) 812
(i2, 163, 19 Co.): Mtouoij? SeuaXa aeu.vS? êoXoyâa?
EK V Z YO1 BFL O PC, interdum S (SangaUensis 94 saec. IX) def. UOa06

142 licet om. Z Y 143 et commotus K et commotum O1 145 solum S
146 Hyginum] dignum O1 in exilium atlt (cf. ThesLL. V 1484, 46 sq.)
147 cui] cum P spiritus superesset VO1 148 convenirent O1 plumat(c)io
codd. a plumario m 151 tutior] cautior O1 involuclo PC 152 vale
om. VPC add. contuli BFLO
EKVZY O1 BFLO PC def. UO*0*
1 XXXII EO^BFLO XXXm P XXXIX a num. om. VC
2 oronciano i.r. 13 fere Htt. F orontiano salutem V horontiano am
4 divinum E sed] ad Pa. c. 6 distincxit E 1 inpassibileaUud om. B
receptaculum PC
216 Ambrosii Epiatularum liber sextus
erat inpassibile, ad deum operatorem rettulit, quod autem

passibile, sine anima, sine motu proprio, motum et animam
10 et figuram a creatore accipiens suo, deputavit huic mundo.
Quem factum non oportuit sine gubernatore et quodam patre
indefensum relinqui. Et ideo invisibilem deum visibilis
huius mundi rectorem esse et quasi tutorem apertissime
describit. Quod ergo invisibile, sempiternum, quod autem
16 videtur, temporale.
2. Sex itaque diebus factum mundum exprimit, non
quo deus tempore indiguerit ad constitutionem eius, cui
intra momentum suppetit facere quae velit dixit enim
et facta sunt , sed quia ea quae fiunt, ordinem quaerunt,
20 ordo autem tempus et numerum plerumque exigit. Illud
quoque praecipue, quoniam nobis ad operandum formam
daturus numerum dierum servavit et tempora; nos enim
tempore indigemus, ut aliquid maturius agamus, ne prae-
cipitemus consilia adque opera nostra, ne ordinem praeter-
25 mittamus. Cum enim deum legimus, ut scriptura ostendit,
cum sapientia et quodam consilio et dispositione fecisse
et ordine, ut primo caelum faceret, quod est pulcherrimum,
oportet ut eo primum oculos erigamus, illo nobis contenden-
dum esse arbitremur, illam sedem terrenis omnibus prae-
30 ferendam putemus.
14 sq. c/. II Cor. 4, 18 1619 c/. Philo o. c. (3) 13 (I 4, 14):

"E^ 8h f)uipoa<;vi&i 8i ctpv8-(x&^ obcctov 18 sq. Ps. 148, 5 25sqq. c/.
epist. XXVIIII (43) 5
EKVZY O1 BFLO PC def. UO*0^

8 ad 9 passibile om. B rettulit E V retulit cet. 9 passibile]
inpassibile K 10 hunc mundo B 12 visibilis] invisibilem O1
16 sq. non quod EKY OPCm 18 quae] quod O1 19 quia] quod O1
20 autem] add. et O^m 21 operandam K 22 servant O1 23 ne]
nec K 24 nostra om. ZY 25 ut scriptura ostendit (offendit B) exp. B
26 sapientiae (orn. et) B dispositione] add. omnia m 26 sq. fecisse et Oâm
fecisset (t s. I.) F et om. cet. 27 ordine] add. consentaneum est rationi m
28 erigamus oculos P 28sq. contendendum] add. deum Z Y
Epist. XXXI (44) 13 217
3. Sex itaque diebus mundum creavit, septimo die requievit

ab operibus suis. Bonus septimus numerus, quem non Pytha-
gorico et ceterorum philosophorum more tractamus, sed
secundum formam et divisiones gratiae spiritalis. Septem
enim virtutes principales sancti spiritus propheta Eseias 35
conplexus est. Haec ebdomas, sicut ipsa patris et filii et
spiritus sancti venerabilis trinitas, sine tempore, sine ordine,
auctor numeri, non sub numeri lege devincta. Itaque sicut
ad aeternae trinitatis gratiam caelum, terra, maria formata,
sicut sol, luna et stellae, ita etiam ad illum septenarium 40
virtutum spiritalium circuitum adque orbem operationis
divinae vigore praestantem septenarium quoddam mini-
sterium planetarum creatum advertimus, quo hic mundus
inluminatur. Quarum concurrere fertur militia ad earum
numerum, quas inerrabiles ferunt stellas, et ut graece dici- 45
tur a7tXavou?. Septentrio quoque inde latine nomen accepit,
quod septem in eo stellarum fulgor inradiet, in quem maxime
gubernatores quasi ducem feruntur intendere.
31 sq. Hebr. 4, 4; c/. Gen. 2, 2 32 sq. c/. Philo o. c. (33) 100 (I 34,
1013): oV ffn aMav ol uiv SXXoi 91X600901ol 8k nuday6peioi tcj>
f)feit6vi TeSv auit7tavTc0V 34 sq. c/. ls. 11, 2. 3 4246 c/. Philo o.^c.
(38) 113 (I 39, 2240, 1): ot pty 7rXav/)Te?C7tra Siaxoau.ouvTat
Taêaiv 4648 ibid. (39) 114 (I 40, 1316): SpxTO? yt tx-J)v$ xaTa
9iioiv av&pco7ttvif)v eTCi&enevoi

34 secundum] add. deum C divisionis Fa. c. m2, L divisionem YPC
36 ebdomas EBFPC ebdomadas KVZLO, (epd-) O1 ebdomada Y
hebdomas cet. (am semper) etalt.om.B 37 ordine om. O1 38 auctore O1
non om. K 39 terram EVYa 40 etiam om. Y illud O1 septinarium
EBF (l. 42 item E, Ba. c.m2,F) 42 vigorem O1 45 quasi narrabiles
EKVZY inarrabilis B inenarrabiles L inerrabilis Fa. c. graeci Ztn
45sq. dicitur O1 dicunt cet. 46 aplanoyc EKVZB AIIAANiiTC PC
AIIAANOIC F aplanois F in mg., L O aplonois O1 a7iXave? a a7rXavet? m
septentrio] septenario VP septemtrio Z 47 fulgor stellarum m
4. Descendit haec de caelo in terras praerogativa. Nam,

60 ut transeam septiformem capitis nostri gratiam, in oculis
duobus, auribus et naribus binis, ore quoque, per quod magnam
suavitatem percipimus, quantum istud miraculi, quod
septimo mense in plerisque origo legitima formatur, et qui
fuerit editus, vitalis generationis curricula sortitur, octavo
55 autem mense interdicta naturali lege pariendi cernimus
tempora, ac si forte letalis necessitas partus claustra laxa-
verit, periculum pariter generantis properetur et pignoris!
5. (=3bism) Sed tamen ille septimanus etsi bene nascatur,
ad labores nascitur. Qui autem octava die regenerationis sorti-
60 tur mysteria, consecratur per gratiam et ad bereditatem
regni caelestis vocatur. Magna in virtutibus spiritus sancti
ebdomadis gratia, eadem tamen ebdomadem sonat, ogdoen
consecrat. In illa sonus, in ista fructus est; ideoque octavo
die salvatos paradiso reddidit spiritus gratia, quos ex-
65 torres sua fecerat culpa.
6. (=4bis m) Novit ogdoen istam, quam octavam latine
dicimus, vetus testamentum; siquidem ait Ecclesiastes : Da
49 c/.Philo o. c. (40) 117 (I 41, 1214).: 'E7rel Se ex Tcov oupavtcovhti-

poiT7)aa? 50sq. ibid. (40) 119 (i 41, 2325): . . . xeâXY) Toi? avayxatOTaTOi?
s7tTa xpijTate[3S6ucp ar6itaTt 5257 ibid. (41) 124 (I 42, 1843, 3):
q>7)0-l Sk xal 'l7C7i:oxpaT7)?Tcov 6xTcou7)vtacov cb? 47U7rav ^coofOveto-&at (x.7)
Suvauivcov (cf. in psalm. 118, 15. 16) 59 *Iob 5, 7 octava die] scil.
baptismo die dominica paschatis 61 cf. Is. 11, 2 63 in illa sonus] cf.
Philo o. c. (42) 126 (I 43,llsq.): dToijcetcov te Tcov bi ypa(x(jtaTtX7) Ta
Xey^(jtsva <pcov7)sVTa 4TU(Jtco? e7UT<x eariv 67 sq. *Eccle. 11, 2 (cf. in
Luc. V 50; epist. LXVIII [26] 8)
EKV ZY O1 BFLO PC def.UO*0

50 septiformam V 52 percepimus C 53 implerisque EV ZL
55 autem om. O1 56 necessitas partus in mg. Bm2 57 properatur V
59 octavi diei O1 60 ministeria ZYO1 61 in om. LC 62 ebdomadis]
epdomadas O1 eldomatis Y eandem Z Y ebdomadem] ebdomadam
EYFLQ hebdomadam tn ogdoaden m 63 in illa] nulla Z ideo V
octava KZYO1L 64 salvatos PC soluta cet. am 66 novit] non ut
Fp. r. ogdoaden m octavem (e t. r.) B
Epist. XXXI (44) 47 219
partem illis septem et illis quidem octo. Ebdomas veteris testa-

menti est, octava novi, quando Christus resurrexit et dies
omnibus novae salutis inluxit, ille dies, de quo ait propheta : 70
Hic dies quem fecit dominus, exsultemus et laetemur in eo. Quo
die se fulgor plenae adque perfectae circumcisionis humanis
pectoribus infudit. Propterea et vetus testamentum 'dedit
partem' octavae in circumcisionis sollemnitate. Sed illa
adhuc in umbra latebat. Venit sol iustitiae et consum- 75
matione passionis propriae revelavit sui luminis radios,
quos retexit omnibus et vitae claritatem aperuit aeternae.
7. (5m) Isti ergo sunt 'septem et octo' de quibus et
Osee dicit quod eo numero conduxerit sibi et adquisierit fidei
plenitudinem. Sic enim habes: Et dbii et conduxi mihi 80
quindecim argenteis et coro hordei et semicoro hordei et nevel
vini. 'Conducendam autem ei meretricem dominus prae-
ceperat in superioribus'. Itaque manifestum est quod con-
duxit eam, qui etiam mercedis quantitatem expressit. Quin-
decim autem argentei ex septem et octo constant, ebdomada 85
itaque et octavam significant. Duorum igitur testamento-
rum, id est plenae fidei praetio propheta consummationem
71 *Ps. 117, 24 72sq. c/. Col. 2, 11. 12 73sq. 78 c/. Eccle. 11, 2;
Oen. 17, 12 75 Mal. 4, 2 (3, 20) 8083 *Ose 3, 1. 2
EKV ZY O1 BFLQ PC def. U020

68 ebdomadas KZO1 ebdomadis Y 71 haec BFLPC (Vvlg.)
quam KVLOPC (Vvlg.) deus F in ea (Vvlg.) Ea.c.m2, YV.Pp.c.
(a ex o) quojqua (a ex o) P quae a qui O1 72 die se] dies et Za. r.
(diem et p.r.), YO1a fulgur V 73 peccatoribus EO1 infulsit a
74 in om. VY solempnitate (soll- F) EYF 75 sq. consummationis Y,
(om. passionis) P consummatae C 76 propriae passionis O1 luminis
sui PC 77 quos] quo VLOP caritatem F 79 oseae K ose B
80 habens a 81 choro ordei et semichoro aliqui codd., etiam in sqq. et
semicoro hordei om. V et tert. om. K et nevel eras. O1 82 conducendum K
83 atque O1 84 qui] quod O1 85 argenteis Z Y ex] et Pa ebdomada
EBLV ebdomadam KFOPC, (add. dei) VZY epdomadam itaque
diei O1 hebdomadam atn 87 id est om. O1 prophetia am
accepit fidei, ecclesia plenitudinem ; primo enim testamento

Istrahel adquisitus est populus, secundo nationum et gentium.
90 Fide ergo plena conducitur meretrix, vel ex gentibus copulam
sui quaerens, vel ex adultero Iudaeorum populo, qui dominum
suum et auctorem virginalis fidei dereliquerat conventus
suos totius orbis spatio diffundens. 8. (=6m) Quod autem
dixit in coxo et in semicoro hordei, in coro mensurae pleni-
95 tudo est, in semicoro semiplena mensura, plenitudo in evan-
gelio, semiperfectio in lege, sicut legimus dicente domino:
Non veni legem solvere, sed implere.
Et alibi habemus dicente domino per Micheam prophe-
tam quia tunc pax erit in terra Istrahel, cum venerit Assyrius
100 in terram eius, et insurrexerint in eum septem pastores et octo
morsus hominum. Tunc enim plena pax est fideli populo
ab omnibus temptationibus et vanitatibus absoluto, cum
mundi huius vanitatem excluserint de cordibus nostris pax
et gratia, pax veteris, gratia novi testamenti. 9. (=7 m)
105 Septem pastores praecepta legis sunt, quibus grex adhuc
quasi inrationabilis 'in virga Moysi' per desertum ductus
et gubernatus est, octo morsus hominum mandata evangelii
et dominici oris adloquia. Corde enim creditur ad iustitiam,
ore confessio fit ad salutem. Boni morsus, per quos vitae
110 aeternae munus gustavimus peccatorum remissionem in
Christi corpore devorantes. In veteri testamento amarus
94 *Ose 3, 2 97 *Matth. 5, 17 99101. 105. 107 *Mich. 5, 4. 5

108sq. *Rom. 10, 10
SKVZY O1 BPLQ PC def. 170*0*

89 istrahel (t exp.) B 91 adulterio Y, Ba. c. (adulterino p. c.)
92 dereliquerit K derelinquerat Y, Ba. c. deliquerat L conventos
V ZY, Ba. c. 94 et 95 semicoro om. L 94 in alt. om. KZYC hordei
95 semicoro om. K 95 mensura] add. est P 96 sicut] add. supra K
97 adimplere ZY (Vulg.) 99 istrahel Ba. c. 100 insurrexerunt
EK V, Ba. r. m 101 est pax L O 106 irrationalis O1 109 ore autem
LOm (Vulg.)
Epist. XXXI (44) 711 221
morsus est mortis; propterea dictum est: Devoravit mors

praevalens. In novo testamento suavis morsus est vitae, quae
mortem absorbuit; propterea apostolus ait: Devorata est mors
in victoria sua. Ubi est mors victoria tua? Ubi est mors aculeus 116
tuus?
10. (= 8m) Adque, ut apostolicis utamur testimoniis, ubi
hominem fecit, deus requievit ab omnibus operibus suis in die
septima. Sed quia populus Iudaeorum per contumaciam con-
tempsit mandata dei sui, ait dominus : Si introibunt in requiem 120
meam. Et ideo aliam deus praefinivit diem, de qua dicit : Hodie
si vocem meam audieritis. Duos enim dies conpraehendit scrip-
tura generales, heri et hodie de quibus dicit: Imitamini
fidem: Iesus Christus heri et hodie ipse est et in saecula. In
superiore die promissio est, in consequenti solutio. Sed quia 125
hesterna die neque Moyses neque Iesus Nave populum induxit
in requiem, hodierna die Christus induxit, cui dixit pater:
Ego hodie genui te. Per suam enim resurrectionem Iesus
populo requiem conparavit. Requies enim in caelo, non in
terra est, requies nostra dominus est Iesus, qui ait: Hodie 130
mecum eris in paradiso.
11. (= 9m) Quidigitur opus est, ut explorem 'ortus signo-
rum atque obitus', quorum ad exortum 'duris inaratae vomeri-
112sq. *Is. 25, 8 114116 *I Cor. 15, 55. 56 118sq. *Hebr. 4, 4;

cf. Oen. 2, 2 120sq. Hebr. 4, 3 121sq. Hebr. 4, 7; cf. Ps. 94, 8. 11
123sq. *Hebr. 13, 7. 8 126sq. cf. Hebr. 4,68' 128sq. Hebr. 1, 6;
ef. Ps. 2, 7 130 sq. Luc. 23, 43 132134 cf. Philo o. c. (39) 115 (I 40,
2241, 3): ... &v al IjriToXal aauevoi t&? Tpo<pa? a7t0Tt9VTat + Vergil.
Oeorg. I 257. 261 sq.
EKVZY O1 BFLO PC def. UO*0b

112 propterea et Y 114 propterea et Z Y 120 deus F 121 meam]
eius V 122 dies s. l. Bm2 124 iesu christi codd. am et alt. om. C, O1
(et ipse) 125 superiori Bp. c. m2, O1 quia] quod O1 126 externa YP
127 cui s.l. m2 (dixit om.) B 129 requies 130 terra est post 131 paradiso
tn, om. F 130 iesus est E 132 hortus E Y
bus' findantur novales vel ad occasum laeta messis recumbat ?

135 Una mihi stella abundat pro omnibus, stella splendida et
matutina, cuius ad exortum seminata est non frugum, sed
martyrum seges, quando Eachel ploravit filios suos, ut ]a-
crimis ablutos suis pro Christo offerret infantulos, cuius stellae
obitus non gremiorum insensibilium, 'sed spirantium de-
140 functorum triumphales manipulos de tumulis resuscitavit'.
12. (= 10 m) Celebretur itaque ebdomas eo quod per sep-
tem aetatum cursus vita hominum usque ad senectutem trans-
curritur, sicut Hippocrates, medicinae magister, scriptis
explicuit suis. Prima aetas infantia est, secunda pueritia,
145 tertia adulescentia, quarta iuventas, quinta virilis aetas,
sexta aevi maturitas, septima senectus. Est ergo infans, puer,
adulescens, iuvenis, vir, veteranus, senex. 13. ( = 11 m)
Solon autem decem fecit aetatum ordines per annos septenos,
ita ut prima aetas infantiae usque ad emissionem sit den-
135sq. Apoc. 22, 16 137 Matth. 2, 18; cf. Ier. 31, 15 (38, 15)
139 gremiorum] i. q. frumenti fasciculorum cf. ThesLL. VI 2320, 1031
(falso cremiorum: ThesLL. IV 1154, 25) 139sq. cf. Matth. 27, 52
144147 cf. Philo o. c. (36) 105 (I 37, 1020): 6 S' iaipbq 'iTntoxpdtTt)?
to S' IvTsu&ev yepcov 148162 ibid. (35) 104 (I 36, 837, 8): tA? f)Xixia?
TauTa? cxvyp<*t1>e x<*^ S6Xcovo6x av acopo? ec!>v (xoipav tyoi -9-avaTou (cf.
etiam Clem. Alex. Strom. VI 144, 36 p. 505, 11506, 6 Stdhlin)
EKVZY O1 BFLQ PC dej. U020

134 fundantur Ba.c.,La.r.,C scindantur O1 vel om. FLOPC
laeta] add. et ZYO1 136 non est frugum Ol non frugum om. Z Y
138 ablutas Bp.c. 139 gremiorum EKO1, Fa. c. m2 (cf. adnot.font. et
supra 11. 134. 136 'laeta messis' . . . 'non frugum') gemiorum Y germinum
Fp.c.m2 gremiorum .i. graminum C graminum P cremiorum cet. am
spiritalium V 139 sq. defunctorum] add. intulimus V 141 celebratur V
ebdomada (1 mas s. mada) P, C ebdomadas KZ YL, (ept- O1) hebdomas attl
143 hypocrates (ypo-) KV Z Y B O, (hypochr-) L, (hyppocr-) C 145 ado-
lescentia EV ZYLOPCam (simil. 1.147 adolescens, 1.152 adolescentia)
iuventas Ea. c., Ba. c. m2, La. c., (iuventus, s. l. i tas) C iuventus cet. am
Epist. XXXI (44) 1115 223
tium, quibus conficiat cibum sermonemque distinguat, ut 160

possit effabilis videri, pueritia quoque usque ad annos
pubertatis procedit et genitalia testamenta, adulescentia usque
ad barbae lanuginem, iuventas usque ad perfectae virtutis
processum, quinta aetas virilis est, apta copulis coniugalibus
per totam ebdomadem, sexta quoque ebdomas virili depu- 165
tatur aetati et ad prudentiae processum habili et ad agendum
strenuae, septima quoque ebdomas et octava aevi maturum
et sensu vigentem et sermonem item non insuavis adloquii
gratia praeditum produnt, nona ebdomas reliquias adhuc
habet aliquas virium mollior lingua ac sapientia, decima vero 160
ebdomas mensuram implet, ad quam is qui pervenire potuerit,
non inmaturo temporum cursu pulsabit mortis sera vestibula.
14. (= 12 m) Ergo Hippocrates et Solon vel septem aetates
vel ebdomadas aetatium norunt. In illis se ebdomas praeferat,
octava autem unam et perpetuam aetatem invehit, qua 165
excrescimus in virum prefectum in agnitione dei, fidei pleni-
tudine, in qua legitimae aetatis mensura impletur.
15. (= 13 m) Est etiam in visceribus nostris ebdomadis
explorata gratia. Ferunt enim septem quoque esse in nobis
interiora viscera : stomachum, cor, pulmonem, lien, epar, renes 170
166sq. Eph. 4, 13 168172 c/. Philo o. c. (40) 118 (I 41, 1823):
6(xoco? Si xocl tou dcou.aTO?veâl Siio
EKVZY O1 BFLO PC def. UOW
150 sermonem (om. que) O1 151 affabilis ZYO1 152 tentamenta
Eam testamenta (genitalia = ^P7)S o-7)(xaTa Philo) cet. 153 iuventas EK,
BLa. c., O, (iuventus t tas . tus) C, m iuventa a iuventus cet. 154 est
virilis PC 155 ebdomadam VF epdomaden O1 hebdomadam m ebdomas]
ebdomadas KVZYO1 ebdomada L 158 sensum EKVYBPCO1*
item om. a item non] mitem L non om. OPC nona suavis Bp. c. (nona
ex non in) 159 nona] non VPCO1 ebdomadas Ep. c. m2, KV ZYO1
ebdomada L 160 aliquid O1 mollior post sapientia Knm 161 ebdo-
madas KZYO1 ebdomada L 162 mortis sera] mortifera F mortis
sacra V 164 aetatium EBFLO aetatum cet. am ebdomadas KZYO1
ebdomada L (item l. 184) 166 agnicionem O1F PC 168 etiam] enim
ZO1 epdomadas O1
224 Ambroaii Epistularum liber sextua
duos, septem quoque exteriora : caput, posteriora, ventrem,

binasmanusetbinospedes. 16. ( = 14m) Praestantissima haec,
sed obnoxia dolori. Quis autem dubitet maius esse octavae
munus, quae totum renovavit hominem, ut iam nihil possit
175 dolere? Itaqueseptimamundiaetasconclusaest, octava inluxit
gratia, quae fecit hominem 'iam non huius mundi' esse, sed
supra mundum. Iam enim non vitam nostram, sed Christum
vivimus : Nobis enim vivere Christus et mori lucrum ac peccati
est fuga. Itaque iam non in carne, sed in fide vivimus Christi,
180 apostolus dicit. Unde colligimus quia conclusus est mundi dies ;
denique novissima hora venit dominus Iesus et pro nobis
mortuus est, et omnes in illo mortui sumus, ut vivamus deo.
Non ergo nos qui eramus vivimus, sed vivit Christus in nobis.
17. (= 15 m) Abiit ergo ebdomas, venit octava, abiit heri,
185 venit hodie, illud hodie, quod promissum est, quo admoniti
sumus vocem dei audiendam et sequendam. Abiit ergo ille dies
testamenti veteris, venit dies novus, quo testamentum
consummatum est novum, de quo dicit: Ecce dies veniunt,
dicit dominus, et confirmabo domui Istrahel et domui Iuda
190 testamentum novum, non secundum testamentum quod feci
173sq. c/. II Cor. 4, 16; Col. 3, 10 176 c/. Ioh. 16, 19; 17, 1416; al.
178 *Phil. 1, 21 179 Oal. 2, 20 181 I Ioh. 2, 18 181sq. II Cor. 5, 14
183 Oal. 2, 19. 20 184sq. Hebr. 13, 8 186 c/. Hebr. 3, 7. 15; 4, 7
Ps. 94, 8. 9 188192 *Hebr. 8, 8. 9 c/. Ier. 31, 31. 32 (38, 31. 32)

171 posteriora] exteriora (alt.) K 173 sed obnoxia] sedulo noxia PC
seduli noxia Ba. c. m 2, (i scli s. seduli m 2) O, O1 174 renovat O1
176 gratiae Z non iam O1 178 enim] autem O1 ac scripsi a codd. ac
179 fuga om. Eam peccatis ZPC 180 collegimus EKZYO1, Ba. c. m2
183 non] nos K 184 abiit alt.] add. ergo V 185 illud hodie quod pro-
missum est, hodie illud V 187 quo 188 novum om. V 188 con-
sumptum La.c.m2 venient F 189 dominus] deus F is * rahel B
iudae a 190 testamentum oft.] tempus E V B F L O PC feci] add. cum Z
fecit K
Epist. XXXI (44) 1519 225
patribus illorum in die qua adpraehendi manus ipsorum edu-

cere illos de terra Aegypti. Et qua ratione mutatum sit testa-
mentum adicit: Quoniam ipsi non manserunt inquit in testa-
mento meo et ego neglexi eos, dicit dominus. 18. (=16m)
Abierunt sacerdotes legis, legis tribunalia. Accedamus ad sacer- 195
dotem novum, ad sedem gratiae, visitatorem animarum nostra-
rum, sacerdotem nonsecundum legem mandati carnalis creatum,
sed secundum virtutem infatigabilis electum. Non enim ipse
sibi honorem praeripuit, sed electus a patre est, sicut ipse
pater ait: Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem 200
Melchisedech. Novus ergo sacerdos videmus quid obtulerit:
Alii sacerdotes pro se offerebant et pro populo suo, hic quia
'non habuit peccatum', ut pro se offerret, pro universo mundo
se obtulit et per sanguinem suum intravit in sancta.
19. (= 17 m) Hic est ergo sacerdos novus et nova hostia, 205
non ex lege, sed supra legem, advocatus mundi, lux saeculi, qui
dixit : Ecce venio. Et venit, ad quem accedamus in abundantia
fidei adorantes et obsecrantes et sperantes in eum, 'quem
non videmus oculis, sed adfectu tenemus', cui est omnis honor
semper et gloria. 210
Vale fili et nos dilige, quia nos te diligimus.
193sq. *Hebr. 8, 9 195 Hebr. 4, 14. 16 196sq. *I Petr. 2, 25
197 sq. Hebr. 7, 16 198sq. Hebr. 5, 4 200sq. Hebr. 7, 17; c/. Ps. 109, 4
202 c/. Hebr. 9, 6. 7 203 c/. II Cor. 5, 21 204 Hebr. 9, 14 + 9, 12
206 *Ioh. 8, 12 207 sq. Apoc. 22, 7 *Hebr. 10, 22 208sq. c/. I Petr. 1, 8
191 in die de qua a manum m 192 immutatum Z Y 192 sq. testa-
mentum] tin E tarii KVBFL tii Y tamen ZOÔPCa 193 addicit Z Y
194 deus F 195 adierunt L O legis alt. om. Z YFL O 198 infatigabilis
(scil. mandati) plerique et m infatigabilem Vp. c. a insolubilem ed. Rom.
infatigabilis vitae Pratellensis et Oemeticensis m (^mt)? dxaTaXiiaou)
199 sibi] add. electum V praeripuerit O1 199 sq. pater ipse V
201 melchisedec O1 optulerit KPC 202 quia] qui K, utique O1
204 optulit EK ZYLPC 207 habundantia EVF 208 et pr. om. B
sperantes] operantes E 209 cuius EVZYO1 omnis om.L 210 et
gloria semper O1 211 diligimus] add. contuli BFLO
226 Ambroaii Epistularum liber sextus
XXXII (Maur. 48)
Ambrosius Sabino
1. Remisisti mihi libellos, quos tuo iudicio probatiores
habebo. Ideo misi alios, non iudicii favore delectatus, sed
5 promissa a te et petita a me veritate inlectus. Malo enim tuo
corrigatur iudicio si quid movet, priusquam foras prodeat,
unde iam revocandi nulla facultas sit, quam laudari a te
quod ab aliis repraehendatur. Itaque arbitrum te eorum quae
postulas rogavi. Neque enim legi a te mea, quae nonnumquam
10 tribuo in vulgus, sed in tuae calculum venire sententiae
desideravi. Non erit 'longi subsellii' ista 'iudicatio et mora',
ut dictum est antiquitus; facile est tibi de nostris iudicare.
2. Ego certe huc invitatu tuo prodeundum putavi.
Tuum est liquido decernere et scrutanter discutere, quae
15 corrigas, ne tibi vitio vertant ea, quae nobis potuerunt
obrepere. Nescio quo enim modo praeter inprudentiae
caliginem, quae me circumfundit, unumquemque fallunt
sua scripta et aurem praetereunt, adque ut filii etiam deformes
delectant, sic etiam scriptorem indecores sermones sui palpant.
20 Incautius plerumque aliquid promitur, aliquid accipitur
malivolentius, aliquid exit ambiguum. Tum quia alieno
examinanda iudicio non pro nostra debemus magis quam pro
2 Sabino] cf. epist. XXVII (58) 11 cf. Cic. fam. III 9, 2

1 XXXIII EVBFLO XLI P XXVTIII O1 num. om. KC
2 Sabino] orontiano Y 3 reddidisti Z redemisti Y libellos * * *
(nros eras.) B 4 habeo P, (t o . bo) C misi] nisi L iudicii] add. sed Fa. r.
5 veri * * te Z 6 corrigantur ZYO1 8 reprehendamus Y 9 num-
quam O1 10 calculum] caelum K sententia K sententiam V 11 erit]
enim F 12 ut] et K 13 ego] ergo C huc om. F hunc Q prodendum
VO^LO produndum F prodemidum Y 14 est om. F scrutatum
discurre Y 15 tibi om. L vertantur P vertatur C 16 obripere Y
praeter] propter a 20 promittitur F, Ba. c. 21 malivolentius
ZO^LOPCa malevolentius cet. m exit] exigit V tum quia] numquam O1
Epist. XXXII (48) 1i 227
aliena opinione trutinare et discutere omnes scrupulos

malivolentiae.
3. Adsume igitur benivolenti animo aurem versutiae 25
et pertracta omnia, sermones vellica, si in his non forenses
blanditiae et 'suasoria verba', sed fidei sinceritas est et con-
fessionis sobrietas. Notam adpone ad verbum dubii ponderis
et fallacis staterae, ne quod pro se esse adversarius inter-
praetetur. Esto ut revincatur, si congredi coeperit; male 30
habet liber, qui sine adsertore non defenditur. Ipse igitur pro
se loquatur, qui procedit sine interpraete. Noster hic tamen
non egredietur a nobis, nisi a te acceperit auctoritatem.
Itaque cum eum fide tua prodire iusseris, committetur sibi.
4. Tamen quoniam non in sermone est regnum dei, sed i- 35
in virtute, verbum si offenderit, virtutem professionis inter-
rogato. Professio autem fidei sententia est, quam adversum
Sabellianos et Arrianos ita a maioribus traditam tenemus,
ut patrem deum et filium eius unigenitum et spiritum sanc-
tum veneremur; hanc trinitatem unius esse substantiae, 40
maiestatis, divinitatis ; in hoc nomine patris et fili et spiritus
sancti baptizare nos, quemadmodum scriptum est. Filium
itaque coaeternum patri suscepisse carnem, 'natum de
spiritu sancto et virgine Maria', 'aequalem patri secundum
27 c/. I Cor. 2, 4 35sq. I Cor. 4, 20 41sq. Matth. 28, 19

43 sq. c/. expl. symb. 3, 15. 16 44 sq. c/. Symb. 'Quicumque' nr. 31
EKVZY O1 BFLQ PC def. t/020

24 malevolentiae E, Ba. c. m2, Fa. c., m 25 benivolenti KZYO1,
La. c., OPC benivolo a benevolenti cet. aurem om. L 26 omnes O
sermone PC vellica B velliga EF vel liga cet. ventila a his] iis atlt
29 ne quod (scil. verbum) codd. > Z, Bp. c. m2, am (ne quid), Y (nequit)
31 habet O1 se habere libet Z Y se habet cet. (cf. ThesLL. VI 3 p. 2431, 4sqq.
Bvlhart) non om. ZY 32 noster] habetur a hinc Y 33 egreditur VO1
autoritatem B 34 iides . . . iusserit Z iusserim Y 35 quoniam] qui Y
37 adversus O1 41 magestatis B 43 patris EVZYOâ suscipere
Pa. c. 44 maria virgine V
Ambrosius X 16
228 Ambrosii Epist ularum liber sextus
45 divinitatem' 'in dei forma', id est in omni plenitudine di-

vinitatis quae in illo habitai, ut dixit apostolus, corporaliter,
qui in persona hominis formam servi accepit et se humiliavit
usque ad mortem.
5. Ergo et adversus Fotinum haec nobis sententia est.
60 Adversus Apollinarem autem legitima circumspectio, ut
confiteamur, sicut in dei forma nihil ei defuit divinae naturae
et plenitudinis, sic iu illa forma hominis nihil ei defuisse,
quo inperfectus homo iudicaretur, qui ideo venit, ut totum
hominem salvum faceret. Neque enim decebat, ut qui per-
65 fectum opus in aliis consummaverat, hoc inperfectum in
se esse pateretur. Si enim aliquid ei defuit, non totum redemit,
si non totum redemit, fefellit igitur qui dixit ideo se venisse,
ut totum hominem salvum faceret. Sed quia inpossibile est
mentiri deo, non fefellit. Ergo quia ita venit, ut totum re-
60 dimeret et salvum faceret, totum utique suscepit quod erat
humanae perfectionis.
6. Nostra sententia huiusmodi est, ut meministi. Si
verba alicubi movent, non praeiudicant fidei; etenim ser-
monem dubium mens non dubia obumbrat et defendit a
65 lapsu.
7. Haec tecum prolusimus. Quae in libros nostrarum
epistularum referam, si placet, adque in numerum reponam,
45 c/. Phil. 2, 6 45 sq. Col. 2, 9 47 in persona hominis] i. q. ut

homo (d>? Sv&pcoro? Phil. 2, 7; e/. ind. verb.) 47 sq. Phil. 2, 7. 8
53sq. 58 Ioh. 7, 23 + Luc. 19, 10 (cf. incarn. 7, 68) 56sqq. c/. incarn. 6,
51sqq.; 7, 68 58sq. Hebr. 6, 18 66sqq. c/. Proleg.
EKVZY O1 BFLO PC def.UO*O

47 personam Z B forma Z 49 et om. V Fotinum] fortium Ba. c. m2
50 circumscriptio Fa. c.m2 51 ei om. B divina natura L 52 in illo L O
hominis] oms LO 54 qui om. V 55 consumaverat KY F 56 ei
aliquid C 59 deo ideo Y ita om. V 60 et] add. totum alt. O
64 defendit] descendit a 66 sq. epistularum nostrarum PC 67 adque]
et PC
Epist. XXXII (48) 47; XXXIII (49) 1 229
ut tuo commendentur nomine et tuis ad nos et nostris ad vos

litteris augeatur mutuus amor per dominum, ut ita legas,
quo iudices et quod moverit scribas ad me; amor enim 70
verus constantia probatur.
Placet iam, quod senibus usu facilius est, cottidiano et
famitiari sermone epistulas texere et, si quid de scripturis
divinis obvium inciderit, adtexere.
Vale frater et dilige amantem tui, quia plurimum te 75
diligo.
XXXIII (Maur. 49)
Ambrosius Sabino
1. Quoniam tibi quoque conplacuit nostrarum usus
epistularum, in quibus quidam inter absentes praesentium
sermo est, pergam frequentius te in meis scriptis, et cum solus 5
sum, adloqui. Numquam enim minus solus sum, quam cum
solus esse videor, nec minus otiosus, quam cum otiosus.
Certe pro arbitrio accersio, quos volo, adque adiungo mihi,
quos magis diligo aut quos aptiores arbitror ; nemo interpellat,
nemo interpolat. Tunc ergo te magis teneo et de scripturis 10
confero et prolixiorem simul sermonem caedimus.
67 c/. Cic. off. III 1, 1 (re publ. I 17, 27. 28); Ambr. off. III 1, 2
virg. II 2, 10
EKVZY O1 BFLO PC def. UO*Ob

68 commendetur Fa. c. 69 ante ut add. rogo LO 70 quo] quod m
73 et 74 adtexere om. Va. c. m2, F 76 diligo] add. contuli BFLQ
1 XXXIIIl EKV, Ya. c.,BFLO XLII P XL O1 XLI a om. C
2 sabino episcopo P 4 quibus quidam] quibusdam O1 5 sermo est]
sermone O1 te frequentius O1 in verbis meis V 6 adloqui B alloquar Z Y
alloqui cet. numquam] non Z nusquam Y 8 certe om. V accersio PC
(cf. ThesLL. II 448, 82sqq.) accerso m arcesso cet. a 9 nemo
10 interpolat] interpellat nemo Y nemo interpolat om. Z 10 magis te V
11 cedimus KVZYO1FPC edimus LO
2. Sola erat Maria et loquebatur cum angelo. Sola erat,

quando supervenit in eam spiritus sanctus et virtus altissimi
obumbravit eam. Sola erat et operata est mundi salutem et
15 concepit redemptionem universorum. Solus erat Petrus et
totum per orbem consecrandarum gentium cognovit mysteria.
Solus erat Adam at non est praevaricatus, quia mens eius
adhaerebat deo. Postquam vero ei mulier adiuncta est, non
potuit inhaerere mandatis caelestibus et ideo se abscondebat,
20 quando deus deambulabat in paradiso. 3. Et nunc deambu-
lat in paradiso deus, quando divinas scripturas lego. Para-
disus est Genesis liber, in quo virtutes pullulant patriarcha-
rum, paradisus Deuteronomium, in quo germinant legis
praecepta, paradisus Evangelium, in quo arbor vitae bonos
25 fructus facit et aeternae spei mandata diffundit per uni-
versos populos.
4. Audiens itaque diligite inimicos, audiens dimitte
omnia tua et sequere me, audiens qui te percutit in maxilla,
praebe ei et alteram at haec non faciens et vi diligens eum qui
30 me diligat, non dimittens quae habeo, iniuriam acceptam
ulcisci volens et sublatum mihi extorquere, cum scriptura
dicat etiam aliud, id est p]us quam petitum aut ereptum est,
12 sq. c/. Luc. 1, 28. 34; in Luc. II 8; virg. II 2, 10 13 Luc. 1, 35

15sq. c/. Act 10, 9. 16. 19. 20. 28; 11, 1218 16sq. c/. Oen. 2, 7. 18; parad.
10,47 1820 c/. Oen. 3, 6. 8. 12 24sq. c/. Oen. 2, 9; Matth. 7, 17 27 Matth.
5, 44 27 sq. Matth. 19, 21 28sq. *Luc. 6, 29 29sq. c/. Matth. 5, 46 31sq. c/.
Matth. 5, 40. 41

12 sola erat alt. om. O1 13 in om. V 16 totus K mysteria] om. Y
mysterium L 18 adiuncta est ei mulier V 20 dns V 20 sq. deambulat]
-abat L 22 pullulabant O1 24 est evangelium V in quo om. Y
24sq. fructus bonos (Vulg.) PC 25 fructos Ba. c. m2 25 sq. per universos
diffundit O1 27 inimicos vestros V ZO1 28 tua om. Y PC in maxillam
(Vulg.) VO^LOPC 29 et pr. om. a haec] hoc O1 30 dUigit Z, Bp. c.
32 eruptum E V, Ba. c. erutum Z Y
Epist. XXXIII (49) 25 231
concedendum, video me contra mandata dei facere et aperiens

oculos conscientiae 'deambulare mihi deum' praesentem
recognosco ; cupio me abdere, cupio velare, sed nudus sum deo, 35
apud quem nuda et intecta sunt omnia. Erubescens itaque
tegere pudenda facinorum desidero quasi membra mei
corporis. Sed quia deus omnia videt, quia foliis obumbratus,
latebris tectus appareo, puto me abscondi, quia corpore amic-
tus sum. Ipsa est 'tunica pellicia', cum qua Adam de paradiso 40
eiectus est nec a frigore tutus nec tectus ab obprobrio, sed
et iniuriae et culpae patens.
5. Liquet igitur ex his quia soli cum sumus, tunc nos
offerimus deo, tunc mentem ei nostram aperimus, tunc
amictum fraudis exuimus. Solus erat Adam, quando in 46
paradiso constitutus est, solus erat et quando ad imaginem
dei factus est, sed non erat solus, quando de paradiso eiectus
est. Solus erat dominus Iesus, quando mundum redemit;
non enim legatus neque nuntius, sed ipse dominus solus salvum
fecit populum suum, etsi numquam solus est ille, in quo pater 50
est semper. Unde et nos soli simus, ut dominus nobiscum sit.
3435 c/. Oen. 3, 7. 8 36 *Hebr. 4, 13 40sq. c/. Oen. 3, 2124

45sq. c/. Oen. 2, 8 46sq. Oen. 1, 26. 27 49sq. *Is. 63, 9 (Matth. 1, 21 ?)
50sq. c/. Ioh. 16, 32; 14, 10. 11

33 videofacerej video me concedendum contra. Video me mandata
dei facere V 35 me velare V valere a 36 intecta] aperta (Vulg.) P
omnia sunt EV ZBFLO 37 pudendo Ba.c. facinorum Fm facinora
eet. a mea Va. c.m2 38 quia om. a 39 abcondi Ba. c.m2,F
40 est om. V tonica Z pellicea am 41 tectus nec tutus F 42 et
pr. om. O1 parens C 43 cum soli OP 44 ei om. Ea. c. m2 ei nostram
mentem Z Y ei nostram aperimus mentem O1 46 et om. F 47 deus F
51 est semper O^-Fam semper est cet. unde] vale C soli] add. non 8. l. Bm 2
simus soli F ut] et Y 52 diligimus] odd. contuli BFLQ
XXXIV (Maur.45)
Ambrosius Sabino
1. Lecto Examero, utrum paradisum subtexuerim re-
quirendum putasti, et quam de eo haberem sententiam signi-
5 ficandum, idque velle te studiose cognoscere. Ego autem iam
dudum de eo scripsi, nondum veteranus sacerdos.
2. Sententias autem de eo diversas esse plurimorum
comperi. Nam Iosephus, utpote historiographus, locum dicit
refertum arboribus virgultisque plurimis, inrigari etiam
10 flumine, quod dividatur in quattuor fluvios. Collecta etenim
in unum congregatione aquarum non se penitus exinanivit
terra et fraudavit inriguis suis, sed hodieque in fontes pro-
rumpit et deducit meatus fluminum, quibus pignora sua
quasi pia mater plenis lactat uberibus.
15 3. Alii alias. Omnes tamen congruunt in paradiso et
lignum vitae radicatum et lignum scientiae, quae discernat
3 Examero] scil. Ambr. libris VI, anno fere 387 conscriptis: cf. epist.
XXVIIII (43) 1 5sq. iam dudum eqs.] liber parad. conscriptus anno
fere 378 810 cf. Flav. Ios. Antiqu. Iud. I 3738 Niese 9sq. cf.
Oen. 2, 10. 11 lOsq. cf. Oen. 12, 9 1521 cf. Philo, opif. mund. (54)
153154 (I 53, 1926 Co.): xocTa 8k t6v -&stovto ttjs û^? -y)ys(xOVt>t^v;
parad. 1, 36 (p. 266, 19267, 19 Sch.)

1 XXXV EKVBFLO XLIII P XLI O1 XLII a num. om.C
2 sabino episcopo P SexameroZTO1 exameron VFL OPC exaemero
EKB hexaemero am; cf. CSEL 32, 1 p. 3 adnot.; praefatio p. XII; sed
graece EHAHMEPn: epist. XXVIIII (43) 1 EKB subtexueram V
4 habere Y habeam Z 5 idque] ad quid Y te om. Z te velle O1 1 de
eo] deo Z 8 iosippus E hyosippus V ioseppus B hystoriagraphus O1
8sq. refertum dicit V 10 quod PC qui cet. a dividitur O1 TTTT.or O1
collectis B 11 congregationem B se om. O1 12 defraudavit PO
irrigavit suis fraudavit O1 inriguas Ea. c.m2 14 lactet C 15 in
paradisu(m exp.) F 16 radicant Bp. c.m2 quae 17 malum] boni
et mali C
Epist. XXXIV (45) 17 233
bonum et malum, cetera quoque ligna plena vigoris, plena

vivificationis, spirantia et rationabilia. Ex quibus colligitur
paradisum ipsum non terrenum videri posse, non in solo
aliquo, sed in nostro principali. quod animatur et vivificatur 20
animae virtutibus et infusione spiritus dei. 4. Denique
Solomon in spiritu paradisum in homine esse evidenter de-
claravit. Et quia mysteria exprimit vel animae et verbi vel
Christi et ecclesiae, ideo ait de virgine anima vel ecclesia,
quam volebat virginem castam adsignare Christo: Paradisus 25
clusus soror mea sponsa, paradisus clusus, fons signatus.
5. Paradisus graece, latine hortus dicitur. Denique
Susanna in paradiso erat et sic legitur latine, et Adam in
paradiso erat et sic legimus. Ergo non te moveat quod alii
codices latini hortum habent, alii paradisum. 30
6. Ibi ergo est casta uxor, ubi virgo, licet virgo excepta
habeat claustra et signacula sua. Sed utraque in paradiso,
ut adversum aestus corporis et carnis flagrantiam refrigeretur
virtutum umbraculis.
7. Ergo paradisus in principali nostro est silvescens 35
plurimarum opinionum plantariis. In quo principaliter
lignum vitae constituit deus, id est pietatis radicem; ea est
19 non terrenum videri posse] i. e. videri posse non terrenum (c!>;

goixev aEviTTsTai Sia (xev tou roxpaSetaou t6 trjC, ipux?)? 7)ye(x0VtX0V Philo,
o. c. p. 53, 25) 25 *II Cor. 11, 2 25 sq. *Cant. 4, 12 28 Dan. 13, 7
(Sus. 7) 28sq. cf. Oen. 2, 8 3539 cf. Philo o. c. (54) 154 (I 53, 25
54, 3): dXX' c!>? eoixevfj SiaxptveTai dvavTta tpuaei 37 Oen. 2, 9

17 vigoris plena O1 19 in solo (s. l. in terra m2) E in sono FLO
20 quo Fp. c. 21 anima FL O spiritus sancti dei V 22 Solomon
Ba. c.m2 salomon cet. hominem F 25 adsignare] exhibere PC (Vvlg.)
26 clausus FLOPCm (bis), (pr.) B conclusus (bis) a sponsa mea VO1
27 ortus O1 28 in paradiso] paradisus O1 29 legitur K 30 latine KF
aiestergo ZFLOPC ubi]ibiXF 32 habebat E V Z Y O1 33 fraglan-
tiam Ba.c.m2 fragrantiam carnis O1 35 est] et K est et ZYO1
silvescunt B
enim vitae nostrae substantia, si domino et deo nostro

debitos cultus deferamus. 8. Constituit etiam scientiae boni
40 et mali seminarium. Homo enim solus in ceteris animantibus
terrenis habet scientiam boni et mali. Alia quoque illic
plantaria diversa, quorum fructus virtutes sunt. 9. Sed
quia scientiae capax hominis adfectus cognitus est deo quod
citius ad astutiam inclinaretur quam ad summum prudentiae
45 neque enim iudicem, qui fines certos in anima nostra
constituit, operis sui qualitas latere poterat , eliminare
voluit astutiam de paradiso quasi providus auctor nostrae
salutis et vitae studium et disciplinam pietatis infundere.
Ideoque praecepit homini ab omni ligno quod est in paradiso
60 gustandum, de ligno autem scientiae boni et mali non esse
gustandum.
10. Sed quia creatura omnis passioni obnoxia, ideo
delectatio sicut serpentino inlapsuhumanisinrepsit adfectibus.
Itaque non inmerito sanctus Moyses delectationem serpentis
55 figuravit similitudini ; prona est enim in ventrem sicut
serpens non pedibus incedens aut ullis elevata cruribus, sed
sinuoso fiexu totius velut corporis sui lubrica. Ei 'terra cibus
39sq. Oen. 2, 9 4248 c/. Philo o. c. (55) 155 (I 54, 48): ^lucvo?
S4 toutou? tou? 8pou?4<puycxSeuo-ev ex tou 7tapaSetaoo 4951 *Gen.
2, 16. 17 5263 c/. Philo o. c. (56) 157159 (I 55, 156, 1): ero$u.evo?
Se Tt? eEx6ti cm>xaa(/.cp7tplv et;t>C(xao-&7jvai Ta 7rp6Tepa 55 sq. c/.
Gen. 3, 14

39 cultos Ba. c.m2 deferamus cultus V referamus C scientiae om. K
41 alia quoque] a quo que B illic om. Z 42 divorsa Ba. c. 43 sententiae B
hominis capax V quod] qui O1 44 astutiam] substantiam Y 45 iudicem
enim O1 fines nostros V animas nostras K 46 qualitates O1 poterant Ol
49 paradisum B 50 esse gustandum m de 51 gustandum om. Ea. c.m2
52 passionis K subiecta obnoxia V 53 serpenti non E VO1L O serpenti
(om. non) K affectus Ba. c.m2 54 itaquesanctus om. B 55 simili-
tudine Zm 56 sed] add. in V
Epist. XXXIV (45) 713 235
est' sicut serpenti, quoniam escam nescit caelestem. Corpo-

ralibus enim pascitur, adque in varias mutatur species
cupiditatum et tortuosis angulatur anfractibus. Venenum in 60
dentibus habet, quibus unusquisque se eviscerat luxuriosus,
helluo internecat, abligurritor perimit. Quantos ruperunt
vina, dissolvit ebrietas, distendit cruditas !
11. Nunc intellego, qua causa dominus Iesus insufflavit
in faciem hominis ibi enim sensus omnis, ibi sedes adque 65
inlecebra delectationis, in oculis auribus naribus adque in
ore : ut sensus nostros adversus delectationem fortiores
faceret. Haec ergo nobis sicut serpens astutiam infudit;
non enim delectatio, sed labor et diuturna meditatio cum
dei gratia dat perfectam prudentiam. 70
12. Tamen quia serpentis fraudibus involuta est humani
generis hereditas, in eo astutiam serpentis sequamur, ut caput
nostrum non proiciamus in pericula, sed prae ceteris intergrum
custodiamus. Caput autem nostrum Christus est. Hoc maneat
incolumne, ut serpentis venena nobis non possint nocere. 75
Bona est enim sapientia cum hereditate, id est cum fide, quon-
iam est hereditas credentibus in domino.
13. Quod si primus ille homo, qui cum deo loquebatur
in paradiso positus, labi tam facile potuit, ex terra creatus
64sq. *Oen. 2, 7 6468 c/. Philo o. c. (48) 139 (I 48, 1519):

4(x7rveua-9-vTa e? t6 7rp6o-co7TOV, evfl-a tcov aEa&7)crecov 6 t67TO?oux oto?
Te 9jv 7175 c/. in psalm. 37, 8 (p. 142, 710 Pe.) 74 I Cor. 11, 3 al.
76 *Eccle. 7, 12 (11) 78sq. c/. Oen. 3, 812

60 angullatur Eml, KO1, s. l. strangulatur Em2; cf. ThesLL. II
p. 56, 67 amfactibus B amfractibus m 60sq. habet in dentibus PC
61 evixerat V luxoriosus KB 62 elluo Z abligurgitor O1 abliguritor
ECam ruperunt] reperit EV 63 vina] una V crudelitas L 64 qua]
quia C Iesus O1 deus cet. m 65 in om. Y omnis K V, Bp. c.m2,FO
hominis L omnes cet. 66 naribus auribus EV ZY in auribus P C
68 nobis ergo O infundit F 75 nobis venena O1 77 dominum KBa
79 tamen ZYO1
80 virgine, quae ad verbum dei formata et creata recenti fuerat

exortu, nondum ea parricidali ceterorumque concreta san-
guine, flagitiis et dedecore polluta, nondum carne nostra
damnata maledicto obnoxiae hereditatis, quanto facilius
postea lubrica ad peccandum via maius advexit humano
85 generi praecipitium, cum deterior tolerabiliori per vices
generationi successerit ! 14. Etenim si magnetis lapis tantam
naturae vim habet, ut ferrum ad se trahat et transfundat se
in illius speciem, ita ut plerisque experiri volentibus, cum
plures anulos ferreos ad eum lapidem admoverint, omnes
90 pari teneat modo, deinde si ei anulo cui adhaeserit lapis,
alium admoveas anulum et rursus per ordinem singulis
substituas, licet in omnes penetret per ordinem ex illo lapi-
de vis naturae, tamen priores nexu vehementiore constringit,
posteriores remissiore, quanto magis humani generis condicio
95 adque natura ex puriore statu in deteriorem lapsa est,
quanto nequiorem adtigit! 15. Nam si per eas species
minuitur natura, quae non sunt culpae capaces, quanto
magis per animos adque artus labe pollutos scelerum virtus
eius hebetatur! Unde quia excreverat malitia, abolita inno-
100 centia fuerat, non erat qui faceret bonitatem, non erat usque
ad unum, venit dominus qui reformaret naturae gratiam,
81sq. c/. Gen. 4, 8 82sq. c/. Oen. 3, 17 84sq. c/. Philo o. c. (49)
140 (I 49, 13sq.): Tcov wxtA ycvEa.\> d(xaupoTepa? dsl Ta? ts (xopcpd? xal
tA? Suvdt>ei? >a(xPav6vTcov 8696 ibid. (49) 141 (I 49, 1750, 2):
7tapa7rXfi(7iov Sh 7rd&oc; t) (xayv^Ti? Xt&o?xal 7rai6T7)Ta? 100 sq. *Ps. 13, 1

81 ceterarumque F caediumque atll concreata Y congregata Ba. c.
83 obnoxia * (e eras.) B 84 advexit] adduxerit (d alt. s. l. m2) B
86 generationi PC generationis cet. am magnetes PG 87 a se V Z
trahebat V 90 inde B si] se Fa. c., LO ei om. O1 91 singulis
92 ordinem om. Ba. c. (in mg.) 92 penetret in omnes K 93 prioris
EVY, Ba. c., L 94 remissore C 96 quanto] quando Ep. c. m 2, K a tlt
si om. K 99 creverat PC obolita K oblita O1 101 dominus om. V
naturae om. Y
Epist. XXXIV (45) 1316 237
immo augeret, ut ubi superabundavit peccatum, superabundaret

gratia. Ergo liquet quia auctor hominis deus et quod deus
unus, non multi dii, sed unus, qui mundum operatus est et
unum, non multos mundos, ut dicunt philosophi. 105
16. Primum igitur mundum creavit, deinde habitatorem
mundi, cui totus mundus patria foret. Nam si hodie quo-
cumque accesserit sapiens, ubique civis est, ubique sua
intellegit, nusquam se peregrinum, nusquam hospitem iu-
dicat, quanto magis ille primus homo totius erat mundi 110
incola et ut Graeci dicunt, xoo-|xo7toXiT7)<;, opus dei recens,
confabulator adsiduus, 'civis sanctorum', conplantatus vir-
tutibus, praepositus omnibus terrenis animantibus, marinis,
volatilibus, totum mundum suam possessionem putabat,
quem dominus tuebatur ut opus suum neque ut bonus 115
parens adque auctor deserebat. Denique eo usque creatum
fovit, ut abdicatum redimeret, eliminatum reciperet, mortuum
passione fili sui unigeniti resuscitaret. Est ergo hominis
auctor deus etdiligitopus suum operator bonus nec derelinquit
bonus pater, quem etiam sicut dives paterfamilias censu 120
propriae hereditatis redemit.
102sq. *Rom. 5, 20 103105 c/. Philo o. c. (61) 170171 (I 59, 17

60, 5): 7tpcoTov (/iv 6Ti &a-n t6 &stovoi 8k xal aTOtpou? 106 sq. c/.
epist. XXVIIII (43) Orontiano 107110 c/. Stoic. vet. fragm. Arnim III
pp. 8183 110114 c/. Philo o. c. (49) 142 (I 50, 29): t6v S' apxr)yeT/)v
exeivovcov ave7tiX^7tTc0? 112 confabulator] scil. dei (cf. Gen. 2, 19sqq. ;
3, 8; supra 13) civis sanctorum] c/. Eph. 2, 19

103 gratiam ZY liquet et Eam actor B 103 sq. unus deus Y
104 qui om. B 107 cuius O1 108 suam B 109 se hospitem V
110 primus ille Y 111 etxoo-(jto7toX(-UT)? om. Y graece BFLQ KOCMO-
nOAAITHC E KOCMOnAITHC O1 KOCMONOAITHC K KOCMO-
NAITHC VZ KOCMOTIOAITHC FPC 116 actor Bp. c. 117 fovet
E, Ka. c. 119 actor Bp. c.
17. Caveamus ergo, ne hominem istum, id est vouv,

mulier illa, id est passio, sensuum nostrorum delectatione et
ipsa decepta adque inlusa effeminet et circumscriptum in
125 leges suas et sententiam trahat. Fugiamus delectationem
sicut serpentem. Multas artes habet et maxime in homine.
Nam alia animantia cibi aviditate capiuntur, homo quanto
plures sensus oculorum auriumque habet, tanto maiora pericula.
Vale et nos dilige, ut facis, quia nos te diligimus.
XXXV (Maur. 83)
Ambrosius Sisinnio
1. Quod filio nostro remisisti meo rogatu, quia te incon-
sulto uxorem acceperat, pietati magis tribuo quam nostro
5 amori ; plus est enim pietatem ipsam de te impetravisse quam
cuiusce petitionem. Certe sacerdos tunc magis impetrat, cum
virtus praevalet; sacerdotis enim petitio doctrina pietatis
est. Impetravit igitur natura, impetravit filius eo plenius,
quia postulati contemplatio temporalis solet esse, virtutis
10 autem diuturnus habitus et iugis animorum inductio.
122126 c/. Philo o. c. (59) 165 (I 57, 1216): To? 8k forrvelou;
Si' &v xal t6v -fiye(X6va êvaxêi
3sq. te inconsulto] c/. Abr. I 9, 91 (non est enim virginalis pudoris
eligere maritum) ; virg. I 10, 58 (si hominem vellent amare filiae vestrae,
per leges possent eligere quem vellent) ; virginit. 5, 26 (quibus licet sponsum
eligere, non licet deum praeferre?); c/. Maurinorum notam PL 16 ad ep.
122 id est om. O1 NilTN C noyn O1 123 nostrorum animorum
sensuum V 126 multas enim Z 128 oculorumque aurium K 129 ut
facis om. K quia om. F diligimus] add. contuli BFLO
1XXX.VIEKBFLO XLIII a .XLVT. O1 XLVTfflP num.om.C
2 sisinno F sisynnio a 3 quid filio Fa. c., L meo] in eo K 4 acceperat]
duxerat PC 5 est om. FL OPC a te PC 6 cuiusce codd. > Fa. c. m2
(cui te) et Y (euicisse); videtur esse gen. pronom. quis indef., coniunctus cum
particula -ce: cuiusce petitionem = alicuius petitionem; c/. ThesLL. III
719, 36: cuiusce, gen. pronom. qui; cuiusque m 7 petitio] petro Y
10 diuturnis K animarum a annorum O1 dictio K dicio O1 inditio Z indictio Y
Epist. XXXIV (46) 17; XXXV (83) 13 239
2. Pulchre itaque gestum, ut te patrem recognosceres,

simul quia iusta indignatio fuit. Malo enim culpam fateri, ut
plus laudetur paterna indulgentia. Sed et ipsa paterna of-
fensio fuit, quoniam venturam in locum filiae tuo debuisti
eligere iudicio, cui fieres pater. Namque aut natura filios 15
suscipimus aut electione. In natura casus est, in electione
iudicium, magisque offendimus in adoptatis quam in geni-
talibus filiis, quia genitales filios esse degeneres ad naturam
refertur, adscitos vel adoptione vel copula dedecores esse
nostro errori adscribitur. Fuit ergo quod suscenseres filio. 20
Sed fuit etiam quod remitteres quia sibi uxorem elegit:
adquisisti filiam sine electionis periculo. Si bonam duxit,
tibi adquisivit gratiam, si erravit, recipiendo meliores facies,
refutando deteriores. 3. Maturiore quidem consilio pueUa
filio a patre traditur, sed maiore obsequii proposito a filio 25
ad patrem ducitur et a viro lecta ingreditur soceri domum,
dum metuit et filius displicere iudicium suum et nurus mini-
sterium. Illam paternae electionis praerogativa adtollit
adque erigit, istam offensionis humiliat metus, inclinat
verecundia. Non habebit filius quod in uxorem referat quasi 30
exsors culpae, si quid fortasse offensum sit, quod habet
usus. Immo amplius elaborabit, ut in utroque suum possit
probari et in uxore iudicium et in se obsequium.

11 itaque] igitur Z YO1 12 quia simul V 14 tuae a 15 aut] ut F
16 suscepimus EVZYO^BCa casus] causa B est 17 quam om. F
17 in adoptatis offendimus 7am 19 referuntur ZY re (. 1. 1 de) fertur P
20 nostro] non EZYO1 an V non nisi a suscenseres EKV, Ba.r.
succenseres cet. a m 22 filium Y bona L 22 sq. tibi duxit K 23 facis O1
facies meliores P 25 sq. a patre filio V obsequi V Z, Oa. c. 26 a viro]
auro O1 lecta] leta K V electa ZYO1 lecta ducitur et ingreditur V
27 et pr.] ei V 27 sq. ministerium suum KZYO1 28 illum a tollit
Ea. c. m2 29 exigit C 30 verecondia B quod] qui Y quid O1
31 exsors (etiam 40) PC, Bp. c., Oa. r. (Rav.) exors cet. 32 unus Fa. c.
elaborauit EK VZY, BFa. c., LO suo Z Y
4. Fecisti igitur quod boni parentes, ut cito ignosceres,

35 sed obsecratus. Nam antequam rogareris, non erat ignoscere,
sed factum probare. Deinde diutius differre veniam et tibi
acerbum et illis inutile; neque enim paterna viscera diutius
tolerare possent. 5. Summae devotionis proposito Abraham
filium suum secundum oraculum dei offerebat in holocaustum
40 et quasi exsors naturae exerebat gladium, ne mora sacrificium
decoloreret. 6. Tamen ubi abstinere a filio iussus est, gladium
libenter recondit, et qui immolare unigenitum fidei intentione
properabat, maiore pietatis studio festinavit ovem subrogare
sacrificio. 7. Ioseph quoque ut fratrem iuniorem teneret,
45 simulabat iracundiam fratribus et conpositam furti fraudem.
Indignatus tamen, cum advolveretur genua eius unus ex
fratribus, Iudas, flerent alii, fraterno victus et conpassus
adfectu diutius tenere non potuit simulationem severitatis
remotisque arbitris aperuit fratribus quod germani sui
50 essent et ipse esset Ioseph, quem vendidissent, nec se memorem
suae esse iniuriae et fraternae venditionis acerbitatem fraterne
excusare adque id, quod posset arguere, ad altiores causas
referre, eo quod ita oportuisset fieri procurante deo, ut trans-
iret in Aegyptum, qui gentem suam frugis externae egentem
55 pasceret, ut sterilitatis tempore alendis patri et filiis subsidio
foret. 8. Quid autem de sancto David loquar, qui degenerem
3844 c/. Oen. 22, 114 4456 c/. Oen. 44, 1445, 8 5658 c/.
II Reg. 14

35 ante (om. quam) V 38 possint V propositum Fp. c. m2
40 exserebat (s s. l.) B ne] nec L 41 decollaret Z decoraret Ba. c. m2
42 fide YO1 fida Z 44 minorem Y 45 furtim ZYO1 se furti a
46 indignatus est. Tamen a ad genua O1 m 48 poterat Ba. c. 50 Ioseph]
add. autem L vendedissent B vendidissent in egyptum V 51 esset ( I)
suae V suae om. O1 esaetE(V) ZY et non EVZYO1, Bp. c.m2, Fa. c.m2,
LOPCa fraterne] om. K Y -jmeE,Ba.c. 52 potuisset PC 53 quod
om. O1 55 sterelitatis Z B
Epist. XXXV (83) 410 241
filium et fraterno oblitum sanguine ad unius mulieris pe-

titionem paternis visceribus mentem emollitus domo recepit ?
9. Ipse ille evangelicus pater adulescentiorem filium,
qui prodegerat omnem substantiam a patre acceptam vivendo 60
luxuriose, regredientem tamen unius sermonis inflexus
humilitate, quod in patrem peccasse se fatebatur, occursu pio
fovit, supra collum eius cecidit, primam illam stolam anulum
et calciamenta deferri iussit adque honoratum osculo,
donatum munere, admirabili suscepit convivio. 65
10. Horum te imitatorem praebuisti pietate patria,
qua proxime ad deum accedimus. Et ideo ego prompte filiam
nostram adhortatus sum, ut etiam hiemali tempore viae
laborem exciperet, commodius hibernatura non solum in
hospitio, sed etiam in adfectu paterno, cum iam successerit 70
indignationi gratia, quandoquidem, ut plene te ad simili-
tudinem adque imitationem sanctorum referres, eos accusa-
visti, qui conpositis mendaciis animum tuum adversum
filios excitandum arbitrati sunt.
57 c/. II Reg. 13,28.29 5965 c/.Luc. 15, 1124 60sq. ibid. 15, 13
EKV ZY O1 BFLO PC def.UO*O

57 fraternum EKVYO1, Ba. r., Fa. c., LOPC sanguinem EVYO1,
Fa. c., LOPC 58 mente Z 60 prodigerat K 61 luxoriose B
62 se om. O1 occurso La. c., O 62 sq. pio fovit] pio fuit Ea.c.m2
profuit Y 63 super FLOPC illi am 64 et om. Y 67 promte BF
pro te Y 68 gemali V 69 hyber natura O1 73 tuum om. K adversus V
75 et] filii V diligimus] add. contuli BFLO, add. Explicit liber .VI. Incipit
liber VII. E, (om. VII) BL Explicit liber V. Incipit VI. V Expl LIB .HU.
(i. r.) INCIP LIB .V. O

Sancti Ambrosii Opera Ep 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sancti Ambrosii Opera Ep 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

EDITVM CONSILIO ET IMPENSIS

SANCTI AMBROSII OPERA

EPISTULARVM LIBRI I-VI

EPISTVLARVM LIBRI IVI

INDIANA UNIVERSlTif LIBHAHI

Inter Ambrosii opera epistulae praecipuum locum obtinent,

O1 = Oxoniensis Bodleianus 210 saec. XIII/XIV

P = Parisinus bibliothecae Nationalis Lat. 1754 saec. XII, olim Torna-

a = Amerbachii Editio Basileensis anni 1492

convocat amicas et vicinas petens congratulari eas secum,

verit visitme a viginti annis et supra, dabunt inlationem domino.

UEK V ZY O BFO PC def. O1O*L

qui apud se erat in tabernaculis, collegerunt per singula capita

54sqq. *Lev. 16, 16 55 c/. Onomastica Sacra p. 13, 19 Lagarde

UEKVZY Ob BFO PC def. OWL

8. Plenius autem de sanguine Christi intellegitur, cuius

78 sq. Exod. 12, 3. 4 86 Matth. 10, 30 87 *II Tim. 2, 19

UEKVZY O BFO PC def. OW, L (usque ad l. 91 quando)

oneretur infirmior. 11. Habes hoc in evangelio, quia merces

UEK VZY O* BFLO PC def. 010*

cisionem accepit, ut legem inpleret, et ad baptismum venit,

UEKVZY 0 BFLO PC def. 010"

et infantes, non abibo liber. Quod non solum ad dominum, sed

144sq. *Exod. 21, 6 148. 152 Exod. 30, 13 148150 Matth.

UEKV ZY Ob BFLO PC def. 010*

At illi optulerunt ei denarium, in quo erat imago Caesaris. 160

165sq.l73 Matth. 22, 21 167169 cf. Dan. 3, 18 168 Danihel

UEK V ZY O BFL O PC def. W

Caesaris. Sed tamen et ipsum perfectus, id est praedicator

UEKVZY O BFLQ PC def.OW*

vavit. Deo enim iustitia solvitur, quae est mentis sobrietas,

UEKVZY Ob BFL Q PC def. OW1

novissimus et : Audi Istrahel, dominus deus tuus dominus unus est.

222 *Deut. 6, 4 (Marc. 12, 29) 231 Col. 1, 15

UEKVZY 0 BFLO PC def.OW

velit quod Moyses post oblatum sacrificium et immolatas

46 c/. Exod. 24, 5. 6 614 c/. Courcelle p. 171, not. 4; O. Lazzati

UEK VZY 0 BFL O PC def.

non licet homini loqui' in epistula sua testificatus est, Stepha-

28sq. *Act. 7, 56 et 55 29 c/. Ps. 38, 2; 140, 3; 109, 1 3033

UEKVZY O BFL O PC def. OlO

5. IUa autem moralis sapientiae disciplina est, quae mit-

UEKV ZY Ob BFLO PC def.O1O*

ceteris in lege nisi Christi adventus adnuntiatur adque eius

68 c/. Exod. 24, 5 80sq. *Prov. 9, 1. 2 81sq. cf. Prov. 9, 3. 6

UEKVZY Ob BFLQ PC def. 010*

est, sed agnus non inrationabilis naturae, sed divinae poten- 90

III (Maur. 67)

Ambrosius Simpliciano Salutem

91 sq. Ioh. 1, 29 94 sq. c/. Ioh. 19, 34

15 Christo dixit sicut me : ipsum audietis, et de quo ipse dominus

UEKVZY O BFLO PC def.OW

paenitentiam gerere peccati. Id tamen est difficile in hac vita

UEKV ZY O BFLO PC def.O^O*

virtus omnis et diuturna cunctatrix ante iudicat et adorienda

UEK VZY Ob BFL O PC def. OW

55 incipit codd. a inspicit m bona (a ex i) Bp. c.m2 56 prius-

7. Quomodo autem poterat, ubi ignis alienus erat, peccatum

UEKVZY 0 BFLO PC def. 010*

90 per XII annos' sanguinem profluentem. Hic est qui peccatum

9193 Luc. 19, 8 94 Hebr. 12, 29 (Deut. 4, 24; 9, 3) 94 sq.

UEK, V (def. a 1. 105 et adhucj, Z Y O BFL O PC def. 010*

EKV ZY OO1 BFLO PC def.UO

150sq. Deut. 21, 14 152sq. Iob 28, 18. 19 156 tollentem