Blm 2

D Politika Devamll ve Deiiminde Yaran Perspektifler : Edebi Derleme

A. Giri

D politika analizi birletirici bir disiplindir (Rosenau, 1987a). D politika davran da bir devletin
dnya arenasndaki bir veya birden fazla devlete balatt farkl bir eylemdir (Rosenau, 1987a: 7).
D politikann erken dnem aratrmalarndan ou ya sistematik ya da dahili faktrleri zerine
odaklanmtr. Akademisyenler, devletlerin i yaplar ve politikasnn d politikay ekillendirdiinini
(Katzenstein, 1977; Snydeer, 1991), ve ya devletin d politikasnn belirlenmesinde sistematik
faktrlerin etkisi altnda olduunu ispatlamlardr (Katzenstein, 1985: Gourevitch, 1978). Peter
Katzenstein (1978) byk gelimi endstrisi olan devletlerin politikalarn aratrarak, i politika ve
devletin yapsnn d politika belirlemekte ana belirleyici faktr olduunu iaret etmitir. Ancak
svire ve Avusturya gibi kk devletlere baktnda d politika belirlenmesinde en ok sistematik
faktrlerin rol aldna karar vermitir (Katzenstein, 1985). Halbuki gerekte, byyen karlkl
bamllk yznden uluslararas ve ulusal (bnyeleri)kavramlar arasndaki anlam farkll giderek
erimektedir (Rosenau, 1987a). Bu gelime de uluslararas ilikilerin d politika disiplininin
belirlenmesinde kritik bir rol oynamasn salamtr. Ancak bu boyut d politika akademisyenleri
tarafndan az allan bir alandr.

D politika devamll ve deiimindeki belirli teoriler, d politikann genel teorilerine

dayandrldndan, inanyorum ki d politika deiiminin belirli teorilerini incelemenin yannda genel
teorileri de incelemek gerekmektedir. Sunmakta olduum teori geliiminin zeminin hazrlamak iin,
eitli sorunlu alanlarda, zellikle ekonomik ve gvenlik konularnda dnya politikas dinamiklerine
k tutacak teorileri inceledim. Bu genel teorileri akladktan sonra bu teorilerden yola klarak
yaplan d politika deiim modellerinden bazlarna da deineceim. Devletlerin d politika
devamll ve deiimini aklayan genel gelenek vardr. lk grup teoriler, sistematik olanlar, d
etkenlere odaklanrlar. kinci grup teoriler, i politika modelleri, devletlerin i politikasna odaklanr
ama d faktrlerin d politikaya olan etkisini ya kmser ya da tamamen grmezden gelirler. D
politikann nc genel trendi ise daha nce bahsettiimiz bu iki teoriyi birletirme ve sentezleme
denemelerinden olumaktadr. Bu yaklamn iinde ilk ikisine gre en kapsaml olan nc
olandr. D politikann devamll ve deiimini dahili ya da harici faktrlerin birine balamak
erevenin sadece bir ksmn gsterecei iin d politikay daha iyi anlamakta bu birletirilmi teori
gereklidir.

B. D politikaya sistematik yaklamlar

Sistematik teoriler d politika devamll ve deiimini uluslararas yapya ve d gelimelere

balamaktadr. Buna gre d politika belirlenmesi ulusal karar vericilerin mantkl bir eylemidir.
Devletin ana hedefi gcn en yksek seviyeye getirilmesi ve d tehditlerin dengelenmesidir. D
politika belirlenmesindeki etkili faktrler tabii devletin dnda; devlet snrlar dndaki durumsal ve
ya balantsal koullar ve aktiviteler, yetkililerin yapt seimleri artlayan ya da etkileyen
durumlardr (Darwisha, 1977; Rosenau, 1966).

Drt sistematik teori detayl olarak bahsedilitir: neorealizm, hegemonik istikrar teorisi, bamszlk
tarz ve bamllk teorisi ile dnya sistemi teorisi.
1. Neorealizm

Yapsal gereki ve ya neorealizm teorisi, uluslararas ilikilerde baskn olan yaklam, farkl
devletlerin farkl d politika stratejilerini aklamak iin sistematik faktrle odaklanr. Uluslararas
sistemin sadece baz ana zelliklerini ele alr: sistemin anarikal doas, sistemin yaps
(multipolar, bipolar, unipolar), gcn greceli datm (askeri, ekonomik ya da politika g) ve
g dalmnn nemi (Waltz, 1979; George, 1993). Neorealizm tarz der ki devlet, iteki pek ok
farklla ramen uluslararas politik yapdaki pozisyonuna gre (ya imdiki durumun devam ya da
d politika deiimi deiimi) karar verir. Sistematik snrlamalar d politika devamll ve
deiiminin birincil belirtecidir.

Neorealizmin tm konusu ulusal ve uluslararas politikalarn ayrmndan ve btn/yapy

(uluslararas politik sistem) belirleyip kontrol ettii iddiasna dayanmaktadr. Uluslararas ilikiler
ve d politikann belirlenmesinde g ve iktidar dalm en nemli (hatta neredeyse tek) rol
oynar. nc neorealist Kenneth Waltzn szleriyle:

Uluslararas politik yapy belirlerken, devletleri gelenek, alkanlk, hedef, arzular ve hkmet
yaps ile birlikte ele alrz. Biz devletlerin devrimsel ya da meru, otoriter ya da demokratik,
ideolojik ya da pragmatik olup olmadn sorgulamayz. Devletin yapabilecekleri hari her trl
eden kendimizi soyutlarz(p.99).

Neorealist yaklama gre devletler, tekil oyuncular olarak, ulusal karlarn maksimize etmeye
alrlar. Devletler uluslararas kendine yeterli (self-help) sistemi iindeki konumlarn korumak
ve devamllklarn srdrebilmek iin dier devletlerle olan ilikilerinde agresif olmak
zorundadrlar (Waltz, 1979). Waltz n kavramsallatrd,

Devletler(lkeler) tekil oyuncular olarak en azndan kendi devamllklarn salamak azami olarak
ise evrensel basknl hedeflerler Kendine yeterlilik sistemi iinde birim kendi devamll
hakknda endielenir ve bu endie davranlarn artlar. (p.118 ve 105)

Bu mant takiben, uluslararas g hiyerarisini ve i hkmet gcn bir araya getirerek bir d
politika deiim modeli gelitiren Skidmore (1994) der ki, devletler uluslararas evrede olan
deiikliklere ve global g ve kar dalmndaki deimelere duyarl olmaldrlar. Yoksa
devletler varlklar ve hatta hayatta kalmalar tehdit altnda olur.

D politika davranlarn aklamakta bu teorinin birka nemli zayfl vardr. lk olarak

neorealizm devlet yapsn, i politikalar ve yabanc devletlerle olan olas uluslararas
yardmlamay grmezden gelmektedir. Buna gre d politika devamll ve deiiminde i
politika unsurlar ok az, hatta neredeyse hi, bir etkisi vardr (Skidmore, 1994). politikann o
kadar da nemli olmad varsaym ile Waltz, devlet gvenliine kar i tehditleri gz ard
etmitir. Ancak birok nc dnya devletleri iin en nemli tehlikeler iten gelmektedir. Belki
de yaadklar tehlikenin sadece az bir ksm dtan gelmektedir. Neorealistlerin devletleri bir
kara kutu gibi grmesine, i politikaya ve lider elit ve karar vericiler arasndaki farkllklara
konsantre olan dier akademisyenler kar kmlardr (Allison, 1969; McGinnis, 1994; Hagan,
1994).

kinci olarak neorealizm, Waltz tarafndan gelitirildii haliyle, her lkenin ayn hedefleri ve bu
hedeflere ulamak iin ayn stratejileri olduu, lkelerin aynl n kabul eder. Bu bir ar
basitletirmedir. Farkl devlet kategorileri farkl faktrlere, farkl zamanlardaki farkl deerlerin
etki ettii d politika devamll ve devlet deiimlere) tepki gsterir. Son dnemlerdeki
aratrmalar gstermektedir ki devletler ve hedefleri ayn deildir (Azar and Moon, 1988; Buzan,
1988; Ayoob, 1995). Devletler arasnda ilevsel farkllklar vardr. Waltz devletlerin hayatta
kalndan bahsederken, bunun lke mi yoksa rejim hayatta kalmas arasndaki fark da
grmezden gelmitir. ki tr hayatta kalma da nemli olsa da nc dnya lkeleri iin rejim
daha nemlidir. Bu yzden de neorealizm devlet ii eitlilii grmezden gelirken d politika
davrann uluslararas sistem yapsna fazla dayandrmaktadrlar.

2. Hegemonik istikrar teorisi

Bu teori, realist akademisyenler tarafndan gelitirilmi olup, uluslararas yapnn bir hegemon
tarafndan gl pozisyonunu ve liderliini srdrecek uluslararas bir dzen oluturulup
srdrldn kabul eder. Hegemonun evrensel karlar, onu dier devletler iin
devletlerin milli karlar erevesinde frsatlar ve snrlamalar yaratmaya ynlendirir. Gilpinin
(1987) bahsettii zere, liberal uluslararas bir ekonominin yaratlmas, dzenlenmesi ve
baarl ileyii politik bir liderin varln gerektirir. Charles Kinderberger, Dnya
ekonomisinin istikrar iin bir ve sadece bir dengeleyici olmas gerekir (Keohaneden
alnmtr, 1984: 31). Bu teori hegemonun, deiim glerine kar koymas ve dier devletleri
de imdiki duruma devam etmeye zorlamasn, evrensel yapnn ve lkelerin d politika
ynlerini devamlln vurgular.

Hegemonik istikrar teorisine gre, d politika devamll ve deiiminin faktrlerini

uluslararas sistem dinamikleri gereklii ile, aklamak gerekirse hegemonik lider bir gcn
varl ve bunun zaman iindeki d olarak aklarz. Hegemonik sistemdeki deiiklikler ve
hegemon tarafndan oluturulan rejimler, dier devletleri d politika yaplarn yeniden
yaplandrmaya zorlar. Bu yzden Gilpin (1987) hegemon sonras dnem Pazar rekabetini,
hkmet mdahalesini ve korumacln artmasna neden olur; bir hegenomun d
srasnda en olas senaryo, tpk 19.yy Pax-Brittanica ve ikinci dnya savandan sonraki Pax-
Amerika gibi, bir aklk dneminin gelmesidir. kinci dnya savandan sonra Amerika
hegemonisi liberal ekonominin devamlln salamtr. Birleik devletlerin liderliindeki
grubun yaratt enstitler ve sistemler, yani Bretteon Woods anlamas, on yllarca
uluslararas liberal ekonomiyi gvenceye almtr.

Uluslararas sistemin yapsn deitirmek Bretton Woods dan ok daha deiik bir
uluslararas ekonomik dzen gerektirmektedir. Blgesel liderler ekonomik aktivite ve
politikalarda hegemonun liderliini takip etmesi daha az olas bir durumdur. Birleik devletler
ve mttefikleri (Bat Avrupa ve Japonya) savan hemen arkasndan gelen dneme kyasla pek
ok uluslararas ekonomik ve politik sorunlarda kar karya gelmilerdir. Birleik Devletlerin
greceli dmeye balayan gc ile birlikte, Japonya ile elektronik ve yksek teknoloji
rnleri ticareti sorunlar ve Avrupa ile tarm rnleri ticaret bariyerleri gibi pek ok sorun
kmaya balad.

Hegemonik istikrar teorisi sadece tek bir gce (hegemon) konsantre olur ve oligopolistik
liderlikleri (karlkl baml ya da mttefik hegemonluu) grmezden gelmektedir ki bununla
sadece bir devletin evrensel politikay kontrol etmesi mmkn deildir ve rejim
formasyonundaki dier byk glerin yardmna gereksinim vardr. Multipolar bir sistemde
tm byk devletler imdiki durumu korumak iin birlikte hareket edebilir ya da yeni
uluslararas enstitler ve rejimler kurabilirler. Oligopolistik bir hegemoni uluslararas
enstitleri ve rejimleri deitirip dier devletleri buna gre politikalarn ayarlamaya
zorlayabilir ancak devletler bu hegemonik deiiklikleri umursuyor olmayabilir. ou batl
 olmayan devlet global deiikliklerden az etkilenirken, yakn evrelerinde olan gelimelerle
daha ilgilidirler. Hegemonik istikrar teorisi, hegemonik politikalarn etkisine konsantre
olurken, politika belirlemenin yerel, i ve uluslararas boyutlarn ihmal etmektedir.

3. Karlkl Bamllk tarz

Bu tarz da devletlerin mantkl tekil aktrler olup, sonular arasnda sabit birer tercihleri olduu
ve uluslararas zorunluluklarn devlet politikasna dntrld dnm kemeri ve ya kara
kutu denilen i pazarlk srecini harekete geirebilecek sabit bir beceriye sahip olduunu kabul
eder(Moravcsik, 1991: 6-7).(N: bu ilk cmleden emin deilim tam anlamadan evirdim) Bu
yaklama gre devletlerin davrannda, karlkl bamllk ve uluslararas yardmlama srecinin
byk bir etkisi vardr. Devletler ekonomik birlik iin bir araya geldiklerinde d politikalarn
deitirirler. Bununla birlikte karlkl bamllk tarz devlet politikalarnn belirlenmesinde
uluslararas faktrlerin byyen rolnden bahseder ama uluslararas faktrlerin etkisini
uluslararas yap ve d etkenler ile aklamtr (Keohane and Nye, 1977). Bu yaklam yerel
politikalara daha az nem verir ancak i politikadaki deiikliklerin uluslararas gelimelerden
kaynaklanabileceini tanr. Dier bir deyile, da politikada, yerel politika ve uluslararas
faktrlerin etkisi zayflatlmtr. Liberal karlkl bamllk tarzna gre,

farkl uluslararas sonulara sebep olan nedenler, bu nedenlerin etkiledii mekanizmalar yerel
politikalar olsa bile, uluslararas evrede bulunmaktadr. Bu yzden, rnein, Birleik devletler
ordusu Reagan ynetimi srasnda kuvvetlendirilmi olsa da, bu aslnda birleik devletlerin politik
srecinde alnan kararlarn yakinen etkisi ile olmu olup, Reagann bakan seilmesi ve bunu
takiben alnan kararlar uluslararas evredeki grlebilir ekilde tehlikeli duruma devletin bir
cevab/tepkisi olarak dnlebilir (Moravcsik, 1993:7).

Karlkl bamllk tarz, dnya politikasnda ve d politika deiimlerindeki zorunluluklarn etkili

faktrleri olarak uluslararas enstitlerin ve farkl sorun blgelerindeki rejimlerin olduunu
syler. Keohane ve Nye tarafndan akland zere (1997), bu tarz, uluslararas faktrlerin
politikaya olan etkisinin belirlenmesindeki ana deikenin uluslararas g ekimeleri olduuna
odaklanr. Yani ana tartma konular uluslararas yap zerinedir. Ancak yeni aratrmalar