1

Trkiyede ve Dnyada Yerel Ynetimler: Ksa Bir Tarihe*

Belediye Kavram
Tanzimatla birlikte kullanlmaya balayan Belediye terimi, Osman Nuri Erginin
deyimiyle ortak menfaatler ve karlkl ihtiyalarn zorlamas ile bir beldede oturan halkn,
beldelerine ve dolaysyla kendilerine ait meseleleri, hkmetin kanunla belirttii snr ve
sorumluluk dairesinde semi olduklar vekilleri vastas ile halletmeleridir1. emsettin
Saminin Kamus- Trki adl eserinde belediye, bir ehrin umumi ileri ve sair ihtiyalarna
bakan idare olarak tanmlanr2.
Modern belediyecilik asndan bakldnda; belediyenin varl iin yerleik bir
topluluk olmal, kent/ehir topluluu olmal (en azndan kasaba), belediye merkezi
ynetimden ayr bir ynetim rgt olarak deerlendirilmeli3.
Batda Belediyecilik
Eski Yunan (cite) ve Roma (municipe) ehir tarz bugnk belediyecilik anlaynn
temellerini tekil eder. Roma ehrini ifade eden Municipe terimi bugnk ngilizcedeki
municipality (belediye) teriminin kkenidir. Ortaa boyunca ve Yeniaa kadar geen
sre ierisinde, Avrupada belediyeciliin nemli gelimeler kaydettii sylenemez. Gerek
dnm 18. yzyln sonunda Avrupann Fransz ve Sanayi Devrimi ile tarm
toplumundan/geleneksel toplumdan, sanayi toplumuna/modern topluma gemeye
balamasyla yaand. Kentlerin sanayinin merkezi olarak ortaya kmas ve buralara
kylerden youn g olmas yeni bir dnemin balangcyd. 19. yzylda kentler nceki
dnemlerden farkl olarak, youn nfus, arpk kentleme, hava kirlilii, alt yap yetersizlii
gibi sorunlarla karlatlar. Bu sorunlarn zmne ynelik araylar ve abalar, Avrupa
belediyeciliini derinden etkiledi ve yerel ynetimlere yeni bir anlam kazandrd.
Batdaki Belediyecilik ekollerini eitli balklar altnda toplayabiliriz:
1. Federal devletlerde belediye rgtlenmesi
a. Alman belediyesi
b. ABD belediyeleri
2. niter devletlerde adem-i merkeziyeti belediye rgtlenmesi
a. ngiltere belediyesi
b. Japonya belediyesi
3. Sosyalist belediyecilik
4. Fransz tarz belediyecilik
slam Dnyas ve Osmanlda Belediyecilik
Bat dnyas ile karlatrldnda gerek ekonomik, gerekse sosyal statler asndan
snfsal farklar (Aristokrasi, Burjuvazi) olumasna izin vermeyen slam toplumlarnn kurup
gelitirdikleri ehirlerde nemli farklar bulunmaktayd.
slam dnyasndaki ehirlere rnek olarak Badat verilebilir. Uzun yllar Abbasi
halifelerinin bakent olarak kullandklar bu ehir, ticaret yollarnn zerinde ve tarma

*
Bu metin, 28 Mart 2004 yerel seimleri ncesinde, CHP zmir l rgtnn dzenledii Yerel Ynetimler
Okulunda (16 Kasm 2003) konferans olarak verildi. Ayrca urada da yaynland: Aydnlanma 1923, say 51,
K 2004.
1
Osman Nuri (Ergin), Mecelle-i Umur-i Belediye, c. I, stanbul, 1338 (1922), s. 1.
2
emsettin Sami, Kamus- Trki, stanbul, 1317, s. 301.
3
M. Ali Gkat, Dnyada ve Trkiyede Belediyecilik, Ozan yay., stanbul, 1996, s. 10.
 2

elverili bir blgedeydi. Asurlulardan beri bilinen dairevi ehir geleneini ordugah ehir stili
ile birletiren Araplar; ar, medrese ve evleri bir plan dahilinde yerletirmiler ve mesleklere
gre bir dzenleme yapmlard. Bu tip ehirlerde ihtisab emini bir nevi belediye bakan
(urta da zabta) olarak ilev grmekteydi. Sz konusu ehircilik anlay Osmanl ehirciliini
de etkileyecektir.
Anadolunun Trkler tarafndan fethini takip eden srete, yeni ehirler kurmak yerine
mevcut yaplara yeni fonksiyonlar (kiliselerin camiye, manastrlarn tekke ve zaviyeye
dntrlmesi) verilerek ie balanld, ardndan yeni ve orijinal mimari eserler ortaya kt.
Seluklularda belediye ilerinde birinci derecede yetkili kad idi. Osmanllar da ayn gelenei
devam ettirdiler. Sre ierisinde Osmanllar kendilerine zg bir kent yaps meydana
getirdiler. Bunu Arap ehirciliinden ayran iki temel zellik vard. Bunlardan birincisi,
Araplar gibi ehirleri nemli yaplar grubunun meydana getirdii bir merkezin evresine
oturtmak yerine, birden fazla minyatr merkezler meydana getirerek ehri klliye ya da imaret
dediimiz cazibe noktalarnn etrafnda bytmekti. kinci nemli nokta ise, slami karakterli
yaplarn o gne kadar allmn dnda, Trklerin Orta Asyadan getirdikleri mimari
karakteristii yanstan zellikler (rnein Bursadaki Hdavendigar klliyesi, Orta Asyadaki
mimari gelenei yanstan drt eyvan ve kapal avlu tarz ile ina edilmiti) ile ina
edilmeleridir. Bu adan bakldnda yz yllk sre ierisinde Bursa, Osmanl kent tipinin
bir rnei olarak ortaya kmaktadr (camiler, hanlar, hamamlar, medreseler, esnaf ve tccarn
bir arada olduu byk ticaret merkezleri...). Osmanl-Trk mimarisi, Bursadan sonra Edirne
ve stanbulda kendini gsterdi. Son yzylda kent nfusunun hzla artmas ve arpk
kentleme ile (plansz ve vizyonsuz imar hareketinin saldrs sonucu), yzyllar iinde oluan
tarihi doku tahrip ve hatta byk lde yok edildi.
Osmanl ehirciliinin imaret (klliye) kurumunu merkez alan bir sistem etrafnda
ekillenmiti. maretler; cami, medrese, bimarhane (hastane), aevi, tabhane (misafirhane),
kervansaray, sbyan mektebi, ktphane, hankah (zaviya), trbe, imalathane, arasta (ar),
han, su tesisat, hamam, umumi tuvalet, meruta binalar, kahveler, bayram ve pazar yeri,
muvakkithanelerden (kk rasathane) oluuyordu. Tm bu zelliklere sahip olan imaretler
padiahlar tarafndan kurulmu olanlard. Dierleri ise, bu birimlerin tamamn iermiyordu.
maretlerin finansman vakflar araclyla oluyordu. Osmanl sosyal hayatnda vakflarn
byk rol vard. Sosyal yardmn, eitim ve kltr hizmetlerinin byk blm vakflar
aracl ile yaplyordu. Vakflarn bu lde yaygn olmasnn nedenlerinden biri de, zel
mlkiyetin garanti altnda bulunmamasyd. zel mlkiyetini garanti altna almak isteyen
zenginler, mallarn vakfediyor ve ynetimini (ve gelirin bir blmn) aile bireylerine
brakyorlard. Bylece, hem sosyal yardmda bulunuyor, hem de mlklerini kuaklar boyunca
garanti altna alm oluyorlard.
Kuruluundan 1850li yllara kadar Osmanl devletinde bir belediye rgtlenmesi
yoktu. Devletin grmesi gereken belediye hizmetleri vakflar araclyla grlyordu. Bunlar
arasnda su ileri, temizlik ve aydnlatma ileri, parklar ve baheler, mezarlklar, yol ve altyap
hizmetleri, halk saln koruyucu almalar olarak saylabilir. Bu tip hizmetler iin halktan
vergi toplanmamas, devletin bu iler iin para harcamamas ve hizmetlerin halka parasz
olarak sunulmas olumlu yanlar olarak saylabilir.
Geleneksel dnem boyunca bu hizmetlerin yrtlmesinde byk sorunlar yaanmad.
Ancak geleneksel yapnn bozulmaya balad 16. yzyl sonrasnda, toprak sisteminin
bozulmas, vakf gelirlerinin azalmas ve zellikle 19. yzyldan itibaren Osmanl ekonomik
sisteminde grlen byk knt (Sanayi devrimi sonrasnda Osmanlnn hammadde ve
pazar kayna haline gelmesi, el sanatlarna dayal geleneksel ekonominin k (ve
 3

vakflarn buna paralel gelir kaybna uramas) vakf hizmetlerinin salkl bir ekilde
grlmesini engelledi4.
Belediye hizmetlerinin grlmesinde kadlarn byk bir rol vard. Bunlarn banda
esnaf ile ilgili konular gelmekteydi. Esnaf kadlar karsnda meslek rgt olan loncalar
temsil ederdi. Kadlarn esnafla ilgili en nemli ii narh meselesiydi. Devlet, fiyatlarn
artmasn kontrol altnda tutarak tebaasn korumak istiyordu. Kadnn belediye ilerini
grebilmesi iin idari ilerde ve zabta alannda yardmclar vard.
19. yzylda devleti yeniden yaplandrma ve merkeziyetilii glendirme politikalar
erevesinde, belediye rgtlenmesinin de Batl tarzda ortaya k 19. yzyla rastlar. Bu,
geleneksel rgtlenmesinin yerini modern rgtlenmenin almaya balad bir dnemdir.
Osmanllarda Batl Tarzda Belediye rgtlenmesi
Devletin Batl tarzda rgtlenmeye ynelmesi, belediye hizmetlerinin geleneksel
tarzda/vakflara dayal rgtlenmesi ile bir eliki yaratyordu. Evkaf ve htisab Nezaretlerinin
kurulmas belediye hizmetlerinin grlmesi konusunda nemli bir deiiklik anlamna
geliyordu. Yrmeyen eski sistemin yerine yeni bir sistemi koymakta yaanan zorluklar,
byk sorunlar da doruyordu. Krm Sava srasnda stanbula gelen kalabalk saydaki
ngiliz, Fransz ve talyan askerlerinin barndrlmas ve buna ynelik alt yap yetersizlii,
Fransz tarznda 1854 ylnda ehremanetinin kurulmasyla sonuland. Eskimi ve
fonksiyonunu yitirmi geleneksel sistemle kr-topal yryen belediye hizmetleri, yeni bir
yaplanmayla zlmeye alld. 13 Haziran 1854 tarihinde yaynlanan nizamname ile,
belediye hizmetlerinde ehremini dnemi balad. ehremininin sadece belediye
hizmetleriyle uraacak olmas nemli bir admd (Kadnn baka pek ok grevi vard).
Ancak, belediye hizmetlerinin grlmesi konusunda Evkaf Nezaretine de pek ok
sorumluluk yklenmesi bir ikilii dourdu (Tanzimat dneminin temel zelliklerinden biri de
hemen her alanda yaanan ikilikti). Kimin neden sorumlu olduu tartmas youn olarak
yaand ve brokratik kargaa, krtasiyecilik artt. Bu ortamda Tanzimat yneticileri
belediyeleri, idari ve siyasi yapnn temeli olarak grmediler. Onlar iin belediye, ehirleri
modernletirecek bir arat sadece. Dolaysyla Tanzimat dnemi belediye anlay, yerel
demokrasiyi glendirmenin bir arac olarak hibir zaman dnlmemiti. Yaanan sorunlar
yaynlanan nizamnamelerle zlmeye alld. 1857 ylnda stanbul 14 belediye dairesine
blnd. Beyolunun (6. daire) belediye grevleri arasnda unlar vard: Mahalle, ar ve
pazarlarn dzen ve temizlii; yap ileri; yol, kaldrm, lam ve su yollarnn yapm ve
bakm; gda maddeleri ile ilgili narh kontrol (1865ten itibaren narh kaldrld) ve sokaklarn
petrol lambas ile aydnlatlmas (1865ten itibaren gerekleti). Bunlar Beyolu iin
geerliydi. Osmanl Devleti asndan ilgin bir gelime de, Beyolunda bir genelev ve
zhrevi hastalklar hastanesinin almasdr. Gayrimslimlerin youn olarak yaadklar
Beyolundaki 6. daire, 1913 ylna kadar varln srdrd. Bu tarihte, daireler kapatlarak
belediye ileri stanbul ehremaneti bnyesinde tek elde topland.
1864 tarihinde yaynlanan Vilayet Nizamnamesi, Osmanl mlki idaresi asndan bir
dnm noktasdr. Merkezin ykn azaltmak iin, kentin bayndrl, altyap inas,
temizlik, aydnlatma, narh, ar ve pazar ileri, itfaiye gibi konularda yetkili olmak zere
belediye meclislerinin kurulmasna karar verildi. Vali ya da kaymakam tarafndan atanacak
olan reis belediye meclisine bakanlk edecek, kararlar uygulayacak ve vilayet ile belediye
ilikilerini dzenleyecekti. Nizamnameye ramen, belediye meclisi uygulamas birka istisna
dnda uygulanmad. Dolaysyla stanbulda daha nce kurulan belediyenin dnda belediye
rgt kurulamam oldu. stanbulda da Beyolu belediye dairesi (Mslman olmayan

4
Gkat, age., ss. 21-66; Kemal H. Karpat, Osmanl Modernlemesi, Toplum, Kuramsal Deiim ve Nfus,
(ev. Akile Zorlu Durukan-Kaan Durukan), mge yay., Ankara, 2002.
 4

nfusun yaad) sadece ayrcalkl bir konuma sahipti. Dier belediye daireleri gelir
kaynaklarndan yoksundu5.
Osmanl devletinin son dnemi ile ilgili olarak u deerlendirmeyi yapmak mmkn:
19. yzylla birlikte geleneksel Osmanl kurumlarnn i ve d gelimelerin (Tarma
dayal toplumsal yapnn zl, Sanayi devriminin etkilerinin Osmanlya girii, Fransz
devriminin yaratt ayrlk akmlar...) etkisiyle ortaya kan yozlama ve k sonucunda,
devlet ve toplum yapsn etkileyen deiiklikler gndeme geldi. zellikle ky kentlerinde
baz rnlerin ihrac, Bat rnlerinin i pazarda satmna dayal bir ticaretin ortaya k ile
birlikte, ky kentleri hem ekil, hem de ilev deitirmeye baladlar. Bu yerleim yerlerinde
deien ilevlere paralel olarak yeni yerel ihtiyalar ortaya kt. Salk, temizlik, ulam,
yangnlardan korunma gibi yeni hizmet istekleri dodu. Yaanan dnm sonucu ortaya
kan ihtiyalarn nitelik ve nicelik olarak yozlam geleneksel kurumlarla karlanmas
mmkn deildi. Bu da, yeni kurumlarn ortaya kmasn bir zorunluluk haline getirdi6.
Cumhuriyetin Osmanldan Devrald Miras
Cumhuriyetin ilk yllarnda yerel ynetimlerin ana ilevi, Kurtulu Sava ile yaklp
yklan lkeyi onararak temel hizmetleri verir hale gelmek ve snrl olan nfusu (11 milyon)
arttrma politikas ile birlikte lkenin salk sorunlarnn (zellikle salgn hastalklar)
zmne katkda bulunmakt. Buna Cumhuriyetin bakenti olan Ankarann rnek bir ehir
olarak imar ve gelitirilmesi7 eklenebilir.
Osmanl Devletinden devralnan yerel ynetim kurulular, gerek anlamda yerel
ynetimlerin grev ve ilevlerini yerine getirebilecek bir durumda deillerdi. levleri eitli
kurulular arasnda datlm ve parasal olarak gleri snrlyd. Personeli sayca ve kalite
asndan yetersizdi.
Tek Parti Dnemi Belediyecilii
Bu sorunlar gidermek iin 1930 tarihinde 1580 sayl Belediyeler yasas karld ve
12 Eyll dnemine kadar yrrlkte kald. Osmanl dneminde olduu gibi, Cumhuriyet
dnemindeki bu yasa da Fransadan uyarlanarak alnd. Yasayla, belediyelerin dank olan
ilevleri tek elde topland. Tek parti dneminin sanayileme politikalarndan biri de, sanayinin
tm lke yzeyine yaygnlatrlmas idi. Bunun sonucu da, yeni yeni orta byklkteki
kentlerin ortaya k ve buna paralel olarak daha dzenli olarak yerel hizmetlerin
sunulmasnn zorunlu hale gelmesidir.
Atatrkn 1930lu yllarda belediyecilikle ilgili syledikleri dikkat ekicidir: Trk
lkesi iinde kylere varncaya kadar btn ehirlerimizin gvenlik ve bayndrlk grevi
olmas, nce tuttuumuz amalardandr. Trke ev bark olan her yer, saln, temizliin,

5
Gkat, age., ss. 67-104; Osmanl dneminde stanbul belediye hizmetleri iin ayrntl bilgi iin bkz. lber
Ortayl, Yerel ynetim: Devraldmz Miras, Trk Belediyeciliinde 60. Yl, Uluslararas Sempozyum,
Ankara, 23-24 Kasm 1990, Bildiriler ve Tartmalar, Ankara Bykehir Belediyesi yay., Ankara, ss. 63-74;
Zafer Toprak, Tanzimattan Cumhuriyete ehremaneti, Trk Belediyeciliinde 60. Yl, Uluslararas
Sempozyum, Ankara, 23-24 Kasm 1990, Bildiriler ve Tartmalar, Ankara Bykehir Belediyesi yay.,
Ankara, ss. 75-84.
6
Korel Gymen, Trkiyede Yerel Ynetim, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. 10, letiim
yay., ss. 2838-2844.
7
Gnl Tankut, Bir Bakentin mar Ankara (1929-1939), Anahtar Kitaplar, stanbul, 1993.
Nevzat Tandoan, 1929-1946 yllar arasnda hem Ankara valisi, hem de Belediye bakan idi. Tandoan, tipik
bir tek parti dnemi brokratyd. Sz konusu dnemde Ankaray otoriter bir tarzda ynetti. Bu dnem iin bkz.
Uygur Kocabaolu, Bir Devir, Bir ehir, Bir Adam: 1929-1946 Ankaras ve Nevzat Tandoan, Trk
Belediyeciliinde 60. Yl, Uluslararas Sempozyum, Ankara, 23-24 Kasm 1990, Bildiriler ve Tartmalar,
Ankara Bykehir Belediyesi yay., Ankara, ss. 193-213.
 5

gzelliin, modern kltrn rnei olacaktr. Devlet kurumlar yannda dorudan doruya bu
ilerle ilgili olan uraylarn (belediyelerin) bu gr ve dnle almalarn istiyorum 8.
Tek parti dneminin baarl ve iz brakan belediyecilik politikalarna, zmirde 1931-
1941 yllar arasnda Behet Uzun belediye bakanl rnek olarak verilebilir. Toplum
saln nde tutma ve cretsiz salk hizmetleri (tifo, menenjit, difteri, iek alar);
bataklklarn kurutulmas Mersinli, Halkapnar, Gzelyal, Bostanl, Karyaka) ve stma ile
mcadele;hayvanlara ilikin salk nlemleri (kuduz, arbon); lamlar ve kanalizasyon ileri;
su ileri ve mevcut sularn daha salkl hale getirilmesi; kent ve evre salna ynelik genel
nlemler (grltnn nlenmesi, yerlere tkrenlere para cezas verilmesi). ada bir kent
grnts ve altyapsna ynelik almalar erevesinde merkez garaj ve halin kurulmas;
kent ii ulam ve toplu tamaya ynelik dzenlemeler; yollar, bulvarlar, caddeler,
meydanlar; sosyal yardm kurumlar (hastane/Behet Uz, yallar evi...); itfaiye ve telefon
idaresi; ii evleri (Kahramanlarda); park, bahe ve yollarn aalandrlmas; Kltr Parkn
kurulmas...9
Tek parti dnemine genel olarak bakldnda, 1923de 421 olan belediye says
1938de 537ye ulamt. Bu belediyelerden 1923te sadece elektrik tesisat vard; bu oran,
1938de 150ye ulamt. Su tesisat olan belediye says 1923te 20 iken, 1938de 245e
kmt10.
1580 sayl yasa, belediyeleri merkezi hkmetin bir uzants olarak kabul etmektedir.
Bu dnce tarz Cumhuriyete mahsus deildir. Bizanstan Anadolu Seluklulara ve
Osmanllara kadar benzerlikler tamaktadr. her eyi merkezi ynetimin denetimi ve kontrol
altnda tutma mantnn bir yansmasdr. Belediyeler karar alma srelerinde, kaynak ve
yetki kullanmlarnda ve hatta haberlemelerinde merkezi ynetimin sk bir kontrol
altndaydlar11.
ok partili yaama gei srecinin hemen ncesinde, 13 Temmuz 1945 tarihinde
Belediyecilik Dernei kuruldu. 1580 sayl kanunun karlmasndan 18 yl sonra, 1948de
5237 sayl Belediye Gelirleri Kanunu karld. lk derli toplu belediye gelirleri kanunu
olan bu kanun 30 yldan fazla yrrlkte kald. Kanun belediye gelirlerini dzenlemekle
beraber, uygulamada merkezi iktidarlar gelirleri merkezde toplayp, sonra datmay tercih
ettiinden, belediyeler ihtiya duyduklar kaynaklar hibir zaman kontrol edemediler ve
merkezi hkmete baml oldular. Bu nedenle de, srekli borlanma yolunu tercih ettiler.
Yllar iinde borlar birikince de, belediyeler lehine mali reformlar yapmak yerine
belediyelerin borlarn devletin stlenmesi ya da ertelenmesi yoluna gidildi12.
DPnin iktidar ald 1950 ylndan nce, henz CHP iktidarda iken, 1948de
belediyelerin arpk yaplamay, gecekondulamay nlemesi iin 5218 sayl yasa karld.
Yasa, belediyelerin kent iinde arsa retmelerini amalyordu. Bunun uygulamalar Ankara
Yenimahallede yaand. 10 ylda 20 eit taksitte arsa paralarnn denmesi planland ve
Emlak Bankasdan % 5 faizle kredi kullandrld. Ancak, bu uygulama lke geneline
yaygnlatrlamad13.

8
Gkat, age., ss. 135-136.
9
lker Baykan Seymen, 1930-1946 Tek Parti Dnemi Belediyecilii zmir: Behet Uz rnei, Trk
Belediyeciliinde 60. Yl, Uluslararas Sempozyum, Ankara, 23-24 Kasm 1990, Bildiriler ve Tartmalar,
Ankara Bykehir Belediyesi yay., Ankara, ss. 159-192.
10
lhan Tekeli, Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, Ankara, 1978, s. 95.
11
Gymen, agm.
12
Gkat, age., ss. 140-143.
13
Tekeli, age., ss. 162-167.
 6

Menderes Dnemi Belediyecilii14

1950 ylna kadar tek parti ynetimi egemendi. Pek ok byk ehirde valiler, belediye
bakanln da stlenmilerdi (rnein stanbulda). 1950-60 arasnda Demokrat Partinin
iktidar olduu dnemde kentlere gn hz kazand bir dnemdir. Bu, kentlerin etrafnn
gecekondularla kuatlmaya balamasyla sonuland. Sonuta belediyeler hzl kentlemeye
yenik dtler15. Bu dnemde, lkeyi ve kentleri ynetenlerin hayali, kentlerin fabrika
bacalaryla donatlmas ve vzr vzr ileyen limanlard16. Kentlerin imar, yeni yollar ve
binalar yaplmas hz kazand. rnein stanbulda Adnan Menderes bu iin ncln yapt.
Bizzat ykmlarn banda durdu, tarihsel doku yok edildi. in ilgin yan bu iin ncln
yapanlarn muhafazakar deerlere sahip olmalar, tarihsel deerlere sk sk gnderme
yapmalar da ilgin bir elikidir.
stanbulun 2000 yllk tarihsel mirasn gz ard eden DP ynetimi, stanbulda nce
kat mlkiyetine izin vererek daha sonra da sanayiyi bu blgede kurdurarak, krsal nfusu
stanbula doru harekete geirdi. Buna Menderesin 1956da balatt imar seferberlii
eklenince, stanbul ikiye katlanan nfusunun altnda ezilmeye balad. Devrin ekonomik
tercihi olarak karayolu ve otomobil benimsenip, dnemin tek toplu ulam arac olan
tramvaylar da otomobillere yer amak amacyla dlannca, arpk kentlemeye arpk
tamaclk da eklendi: Dolmuuluk, mnibslk...
Bu geliim srecinde ihtiyalara cevap vermek iin de yeni yollar yaplmaya ald.
Bunun iin de byk bir ykm politikas benimsendi. yle ki, adna Aksaray muhacirleri
denen bir kesim olutu ve yklan ev ve iyeri says 7000i at. Bunlarn istimlak paralar
zamannda denemedi ve byk skntlar yaand17. Vatan ve Millet caddelerinin almas
srasnda yok edilen tarihi eserler arasnda unlar saylabilir: irment avu Camii ve Trbesi,
Olanlar Tekkesi, Tevekkl Hamam, Yusuf Paa emesi, akraa Camii ve emesi,
Katip elebi Mezar, Mimar Ayas Camii, brahim Aa Mescidi, Revani elebi Mescidi....18
Halbuki DP iktidar, kente merkezindeki tarihi dokuyu yok edeceine, buray koruyup, kent
evresindeki alanlarda bymeyi ve genilemeyi salayabilirdi. mara ve yaplamaya
almam alanlarda byme salansayd, tarihi dokuda bu tahribat yaanmazd.
Yakn yllara kadar (zellikle zal dnemi hatrlardadr) hkmetler, yerel seimlerde
iktidarda olmann avantajyla hizmet yarna girmekte ve halka aba altndan sopa
gstermekte, iktidarla uyumlu bir belediyenin (iktidar partisinden belediyenin) halka daha ok
ve iyi hizmet gtrecei dile getirilmektedir. Bu yerel ynetimlerin iktidarlara ne lde
(kaynak vs) bal olduunu gsterdii gibi, gnmzde bile hala yerel ynetimlerin merkezi
ynetimin bir uzants olarak grldnn bir gstergesidir.
1950li yllarda balayan ve 1970li yllarda hz kazanan kentlemenin getirdii ve
biriktirdii ar sorunlar, kentleri lke gndeminin merkezine tad.

14
Menderes tarz belediyeciliin ciddi bir eletirisi iin bkz. Aydn Boysan, Adnan Menderes Belediyecilii
mar Hareketi Uygulama ve Sonular, Trk Belediyeciliinde 60. Yl, Uluslararas Sempozyum, Ankara,
23-24 Kasm 1990, Bildiriler ve Tartmalar, Ankara Bykehir Belediyesi yay., Ankara, ss. 225-233.
15
Cevat Geray, Belediyelerin Hzl Kentlemeye Yenik Dt Dnem (1945-1960), Trk
Belediyeciliinde 60. Yl, Uluslararas Sempozyum, Ankara, 23-24 Kasm 1990, Bildiriler ve Tartmalar,
Ankara Bykehir Belediyesi yay., Ankara, ss. 217-224.
16
DPli Samet Aaolu bu konuda unlar sylyor: Demokrat Parti devri, ocukluumuzda corafya
kitaplarnda resimlerini hasretle seyrettiimiz o kalabalk limanlarn dumanlar iinde sanayi merkezlerinin,
asfalt yollarnda birbiri arkasna uup giden otomobiller, kamyonlar, otobsler ve makinel ziraatn kaplarn
sonuna kadar at. Bkz. Samet Aaolu, Demokrat Partinin Douu ve Ykseli Sebepleri Bir Soru,
stanbul, 1972, s. 232.
17
Gkat, age., ss. 150-151.
18
Gkat, age., s. 151.
 7

1960-1980 Dnemi ve Sosyal Demokrat Belediyecilik (1973-1980)

Tek parti dnemi iin demokratik katlmn yksek olduunu sylemek mmkn
olmamakla beraber, ehirler belli bir disiplin altnda belediye hizmetleri bakmndan
modernletirilmeye alld ve bu konuda nemli admlar da atld. 1950li yllarda Trk
belediyecilii bu yann da kaybetti ve ciddi bir vizyonsuzlukla kar karya kald.
1960 sonras dnemin en nemli admlarndan biri 27 Temmuz 1963 tarihli ve 307
sayl kanundur. Daha nceleri Belediye Meclisi tarafndan seilen belediye bakanlarnn bu
yasa ile, dorudan, serbest ve nispi temsil esasna dayanan bir seimle greve gelmeleri kabul
edildi.
1960 sonrasnda belediyelerin mali adan zayflamalarnn nedeni vardr: 1.
Anayasa Mahkemesinin yaplan itirazlar sonucu baz belediye gelirlerini iptal etmesi, 2.
merkezi hkmetlerin belediyelerin gelir kaynaklarn ellerinden alp, kendine gelir kayna
haline getirmesi, 1960 sonras gelien sendikal hareket sonucu, ii ve memur haklarndaki
ykselme sonucu bunlara denen cretlerdeki artn etkisi (ayrca partizanca kadrolamalar
sonucu alan saysndaki ciddi art ve bunun getirdii byk mali klfet)19.
Tm bu olumsuzluklara ramen, 1973-1980 dnemi, Trkiye belediyeciliinin
tarihinde bir dnm noktasdr. 1950lerde balayan ve 1970lerdehz kazanan kentlere
ynelik youn g ve buna paralel olarak ortaya kan gecekondulama kentlerin ehresini
tamamyla deitirmiti. Ortann Solu politikasnn benimseyen CHPnin bu kesimlerin
oylarn alarak yerel ynetimlerde iktidar olmas yepyeni bir belediyecilik anlay balatt:
Sosyal Demokrat Belediyecilik.
Trkiyede krsal kesimden kentlere ynelik g iki dneme ayrmak mmkndr.
Bunlardan birincisi 1980e kadar olan dnemdir. Bu gler istee bal/iradi glerdir. Byk
kentlere i bulmak, sosyal ve ekonomik nedenler, daha bir eitim imkan gibi nedenlere
dayanr. Kente entegrasyonda isteklidir. rnein 1980e kadar stanbul Karadenizden youn
bir g almtr. Bunlar CHP iinde de aktif ve etkin politika yapmlardr (Ali Topuz,
Aytekin Kotil20, Orhan Eypolu gibi). 1980 sonras gler ise, iradi deil, zorunlu gler
grubuna girer. Terr ve gvenlik nedeni ar basar kente gte. Etnik ve mezhep kimlii
belirgindir. Kent entegrasyonda 1980 ncesindekiler gibi istekli deildir. e kapal, gettosal
bir nitelik tar. CHP, 1980 ncesindeki g dalgasnn kitlesel desteini salarken, 1980
sonrasndaki g dalgasnn kitlesel desteini (Aleviler hari) salayamamtr.
1973 yerel seimleri ile birlikte ilk kez stanbul, Ankara ve zmir gibi byk ehirler
sosyal demokratlarn eline geti. Bunda izlenen politikalar sonucu gecekondu oylarnn
kazanlmasnn etkisi bykt. Sosyal demokratlarn gl bir merkezi hkmet
oluturamamalar yerel ynetimlere kaynak aktarlmasna, sorunlarna kkl bir zm
getirilmesine engel oldu (Bu dnemde belediye bakanlar sk sk Ankaraya bor istemeye
gidiyor, alanlarn maalarn demekte zorlanyordu). Bu dnemde, 1978de CHP
hkmetinin Yerel Ynetimler Bakanl kurmas da sorunlar zmedi. Trkiye tarihinin ilk
ve tek Yerel ynetimler Bakan Mahmut zdemir, kendi belediye bakanlaryla kavgalyd o
dnemde.
1973-80 arasnda zmirde hsan Alyanak; stanbulda Ahmet svan (1973-1977) ve
Aytekin Kotil (1977-1980); Ankarada Vedat Dalokay (1973-1977) ve Ali Diner (1977-
1980) parti rgtlerinin destei ile, nseimle aday oldular. Kitlesel bir destek de salayarak
baarl belediyecilik uygulamalar yaptlar. Metro iin almalar, toplu tamaclk, tercihli
yollar, kltr ve sanata destek, kitap kampanyalar, deniz kylarnn halkn kullanmna
almas, halk plajlar, tarihi eserlerin restorasyonu (stanbulda Turingle yaplan anlama
19
Gkat, age., ss. 152-153.
20
Hakk Uyar, Karadenizli Bir Politikac: Aytekin Kotil, (yaynlanmam biyografi).
 8

sonucu kk ve saraylarn restorasyonu), TANSAlar, ekmek fabrikalar... Bu dnem

belediyeleri ncekilerden zihniyet olarak tamamyla ayrlyorlard. Temel felsefeleri:
Demokratik belediye, retici belediye, tketimi dzenleyici belediye, kaynak yaratc
belediye, ibirlii ve dayanmay temel alan belediye...
Ekonomik bunalm ve terr olaylarnn dorukta olduu bu dnemde belediye
hizmetlerinin yrtlmesinde byk zorluklar da yaanyordu. Ancak, her eye ramen, %
50-60lar civarnda alnan oylarla kazanlan bu belediye bakanlklarnda CHPli belediye
bakanlar baarl oldular ve unutulmaz belediye bakanlar olarak tarihe getiler. Bu
dnemde yerel ynetimlerdeki baarlar, genel seimlerdeki baarlar da destekledi. 1989
dneminde ise, bunun tersinin olduunu syleyebiliriz21.
1980 Sonras Belediyecilik
12 Eyll askeri mdahalesi ile birlikte, belediyecilik anlaynda bir dnem kapand,
yeni bir dnem balad. ANAP tarz belediyeciliin, ibitirici belediyeciliin egemen
olduu bu dnem belediyecilii tarz olarak Menderes dnemi belediyecilii ile benzerlikler
tamaktadr.
Bu dnemin nemli gelimelerinden biri, 27.6.1984 tarih ve 3030 sayl Bykehir
belediyelerine ilikin yasal dzenlemedir. Sz konusu dnemde Bykehir belediyesi
rgtlenmesi ve belediye gelirlerinin arttrlmas, belediyelerinin ekonomik olarak
rahatlamalarn salamtr.
1980 sonras dneme damgasn vuran iki tarz belediyecilik anlayndan sz
edilebilir:
a. ANAP Belediyecilii (1984-1989)
b. Milli Gr Belediyecilii (1994 -)
1989 ylnda yaplan yerel seimlerde SHP baarl oldu; ama, ayn baarnn belediye
ynetiminde gsterilebildiini sylemek zor.
CHPnin bugn yerel seimlerde baarl olmas izleyecei politikalara baldr. 3
Kasm seimleri gstermitir ki, CHP, kent merkezinden, st gelir gruplarndan oy alan bir
partidir. Alt gelir gruplarndan, varolardan ayn lde oy alamamaktadr (Alevi oylar
hari). rnein Alsancak, Gztepe, Gzelyal, Maviehir gibi yrelerde oylar % 50-60
civarnda iken, Kadifekalede % 6dr. 1980 ncesi varolarn oylarn alabilen CHP, bugn
bu oylar alamamaktadr. Bunda parti politikalarnn yan sra, varolardaki insan yapsnn
(iradi gten zoraki ge, etnik kimliin n plana kmas) farkl olmasnn da etkisi byktr.
AKP iktidarnn yerel seimlerde baarl olmas, Trkiye asndan byk sorunlar da
beraberinde getirecektir. Bu adan bakldnda CHPnin yerel seimlerde baarl olmas bir
zorunluluktur. Bu adan 1973-1980 dnemi sosyal demokrat belediyecilik anlayndan ve
uygulamalarndan alnacak ok dersler vardr, gnn koullarna uydurmak artyla.

21
Uyar, age.; Korel Gymen, Trk Belediyeciliinde Ankara rnei: 1973-1980, Trk Belediyeciliinde 60.
Yl, Uluslararas Sempozyum, Ankara, 23-24 Kasm 1990, Bildiriler ve Tartmalar, Ankara Bykehir
Belediyesi yay., Ankara, ss. 395-404.