Dalmatinska Zagora nepoznata zemlja Galerija Kloviéevi dvori, Jezuitski tre 4 4. rujna - 21. listopada 2007,Nakladnik Ministartvo kutture RH Galetia Klovicevi dior Za nakladnika Boo Bishupie Vesna Kusin| Urednic JoBko Belamari, Mako Gree ‘Autor’ tekstova Dinka Alsupovié Gieldum Ivan Alduk Magen Ancis Volo Barbier han Basie Josko Belamarie is Bikupic Basic Viaho Bogisc| Jasen Boko an Boskows Stipe Batica Sivio Braica Josip Bratulé Hana Breko Kustura Ivan Brigovie Sanja Buble Drazen Budisa Radoslav Buzantic Nenad Camb Milana Ceres Branko Calovie osha Caleta Stepan Caste Josip Cuzea “oraida Demori Stanitic da Dubravec Branko Dakowe Nerina Eckel Jakéa Flamengo ‘anita Gamuiin Darko Glavan Milan Gites Marko Grcie LYubo Gite Petar Gudel Jelena Hekman Sanja Nancie Ida Jaks Kornelia urn Starceve Vicko Kepitanovc Viera Katainie Radiosla Katte Miosav Katie dosipLisac Slavko Kovatie Vesna Kusin Tonko Marcevic Marko Mendusi Ante Milosevic Dubravka Minaric Ante Nazor Ivan Pedern Stanislav Polove Slobodan Prosperov Novak elo Radic Ivana Radovan Drago Roksancic Mirjana Sanader Nikga Stance Marka Sere Ivan Sestan Snjezane Tonkovie Marko Tropic ‘Ambroe Tudor Zavca Vie Branistava Vojnovié Taziak dosip Vrandetie Marin Zarinove Mate Zekan Lektura i korektura Miko Sardis Kerala van Basié Miko Sardeic Inga Wiegorac Bibiogratia van Basie Autor fotografia Zoran Aljbe 2ivko Bae Tomko Bartuowe Dinka Alaupovie-Gieldum Ivan Alduk Vido Bagur Videsav Barac Josko Belamaré Branko Brae Valdivia Bran Sanja Buble Suzana Busimit Branko Colovie Davor Domantis Stanko Feeé ova Gamutin Miroslav Glave Rea Boschi Goaoia Daria Grossman Stipe Wie Mario Kristie vo Maren elo Miles ‘Ante Milosevic Ivo Penvan Ivana Radovan Edo Segve Dragutin Stahler Gran Vranié Jo8ko Zaninovis Folotoka Etnograskog muzoj Spit Folotela Etnografshog muzeja Zagreb Foloteka Gradstog muzeja Dens Folcteka Hratskog lekskogralshog zavoda Mireslav Krietae Fototeka Konzervatorskog eta Minstarstva kulture w Spit Foloteka Muzeja Mimara, Zagreb Folcteka Muzeja naive umietnost, Zagreb fote-athiv ak. Jsipa Brat, Zesreb fate athiv Suzane Buimir,Imatski foto-arhi don Josipa Duka, To foto-arhiv Jlene Hexman, Zayed Gratickooblikovanie Katalga i priprema za tisak ‘AntDzain, Zagred Tea Rig Sho Nikola Sika Tisak aver - grup Tiskano u Hratske, kolovoz 2007 Naklada 2000 primjeraka Autorska prava Galeria Klowéevi duo, 2007 CIP zaps dostupanu raéunalnom katalogy Nacionalne i sveusiisne kninice u Zagrebu pod brojen 644536 IsaN 978-959.271.007-6“Togrska zagoa: seoski put Upotteba gradevnog materiale lokalnog podria, uz swhovtost | ekonomignost,jedna je od bith znatsjki tradicijske aritekture. U Zagor je to kamen — material kojeg ima u gotovo neogranigenim kolinama, jeftin i lako dostupan, Stoga su tradicisku arhitektury Zagoce u svim poviesnim razdoblima, od prapouiesti do pred kraj 20. staliea, na osobit natin obiledile kamene gradnje. Kamenom su radene seoske kuce, crkve i grobla, putow, bunar. Prostor izmedu naselia premrezen je sunazidnim podeidima, ogradama poloprivted- nih | stogarskin povrina, poliskim Kucicama, sklopovima za powre- ‘meno stanovanje i sezonshi rad ~ gradevinama koje su promijenile, ‘obogatie | oplemenile krajoik Zagore te su svojewsna posveta ud skom tus, U cragecjenim zapisima o obigalima i natinu vata u seima Poljca (1903,-1906,) Frana lvaniSevic e opisao natin vadenja i obrade kame- ra te gradnje kamene kuCe. Billezeci kazivania kamenara i raciteia, rodeni w prvoj polovici peoslog stoieca, ispitala sam u Kojo] se mje {do kada nia Srem zagorskom presto gradilo na opisani natin jer su postupci vaderia | obrade vapnenaca, baS kao i osnovni kamenarski alti az lokalnih nazva,istovetn na citavom podrugiu Zagore te su prilagodeni i drugim vstama kamena ~ laporu i sed ‘Omiska poljica Donji Dolac - Biliéi. Podrutje Donjeg Doca poznato je po wrsnim rmajstorima zidarima i kamenarima, Zanat se prenost § oca na sina tako da se u pojedinim obitelima generacliama radi kamen, Kamnenari su vadil | obradivali Kamen, a zidari su gradil suhozde i zidove na vapno te pokrvali krovove plocom. Selo je imalo svoju kavu (kamenolom) za vadenje kamenih blokova za gradnju, 2 gotovo svaki zaselaki petraduiz koje su se vadilekamene plate za pokvanie kuéa, LU zaseoku Bill za zradu blokova i plot vadio se zeleni kamen (vap- rnenac biokalkernit zelenkastosive boje, danas u_proizvodnji ‘Sanja Buble Kamen u tradicijskoj arhitekturi -Jadrankamenas poznat pad nazivom Zelen Jadran), a u Mosoru nad ‘zaseokom Mark sve donedavno bill kamen (vapnenac), pogodan 22 finu obradu, od kojeg su se izradvali pragovi prozora | vata. Za pripremu morta u bizini nasella Kopala se ctjenica, a da bi se pripremilo vapno, po potrei su se pale vapnenice, Tek je polovicom 20. stojaca cllenica kao komponenta vapnenog morta zamijenjena pljeskom koji se i danas nabavija u Turjacima kraj Sina. Seoski Kova 'zradivao je i popraviao ala, a selo ga je placalo godine Zito, Vadenje kamena, Nikola Bilié (fod. 1934. tre¢a je generacia kame nara obleli Bil, a tim se zanatom danas bave | dvajca od njegovh pet sinova, Blici su na uzvisini nedaleko od zaseoka imal viastity petradu za vadenie plata zelenog uslojenog kamena, Plose su se upotrebliavale za pokrvanje kuéa i Cemerenje (zidane svodova). Sve {do stedine 20, stoleca vadenie plas u ptradiizvodio se na ist nin. PowSina uslojene stene ofistila bi se od zemije iu njoj su se u nz, a razraku od oko pola meta, buble rupe dubine do 30 om. Rad su iavoda dvoica: jedan je okomito na povrinu stiene drdao trapan (Ze ljezna Sipka dugatka do pola metra, osmerokutnog presjeka promjera 25 mm, koja na vu ima ravnu plohu, ana dru oBtar malo zakrven brid), @ duel je po trapriu udarao macom (Eekié u obliku kvadra, tine oko 2 kg). Nakon svakog udarea trapan| se okretao da bi se dobila rupa kruznog presjeka. Kad bi se umanil,radnici bi zamijenii rmiesta. Za Jednu rupu trebalo je uvjedbarim majstorima sat rada, Kamena bi se praSina iz rupe izvadila metalnom Blicom — kasikom, a rupa bie pipremila za minavanje- na dno se stavao barut(lumbrda) Uvisini de tr centimetra, a do njega se uvlatio wt (steni) od krpene ‘rake il usukanog prediva. Do wha rupe nabila bi se drstva (presina kvaronog kamen) il tudena cig. Stjen) bi se zapalio, a radnic i na- Imjerrici upczarl bina opasrost da se sui sklone pile eksplozie Za raabijanjevesih kamenih blokova fabio ei klinslstrama — puncot LU Gluboke rupe ivedene trapnjem umetale suse lasre (pera, par 2e- lieznih Spi polukruznog presieka promjera 20 mm koje su plosnatom 481sranicom prilubliene le pri hu skogene, pa se odvalaiu poput rai 2 medu nh se macom nabijao Klin. Punéot se postavaiy w niau na razmaku od oko pola metra. Puncotom moze radii jedan majstor: dara maliem jedan po jedan kin sve dak se kamen ne raskli Led se rijetko rabio za odvajanie kamena, Zimi bi seu rupe ivedene trapnjem i macom ull voda te bi prisak, nastao povecanjem volu- mena zaledene vode, razbio kamen. Rastreseni blokovi bi se nakon ‘advaiania minavanjem it razbianja puncatom razgrnuli | odmaknul polugor duljne 1,30 do 1,50 m, promiera 35 mm, sjednim Sijastim krajem i drugim plosnatim s horizontalnim bridom. Siljastim krajem poluge blokow bi se razgrnul, 2 o&trim plosnatim krajem i valanjem odie Obrada plota. Piote debiine 15 do 18 em cigpale su se po sven prrocrim slojnim plohama. Za zidanje svodova advajale su se place debe 7 do 8 cm, a za izradu ste i poksvanje krova plate debline 3,5 do 4 om. Sasvim tanke plote debline 1,5 cm odysjale su se 2a izradu penviza (prepust na why zabatnog zida pod krovrim plotama). COdvaanie plota pa slojnim plohama ievodilo se capaduronm i Gekicem, CCapadur je wsta deta - alatu abliku krathe Sipke promjera 20 mm, S jednim raynim krajem i drugim w oblku sietiva koje na dhu ne zavrbava ostrim bridam, nego uskem kesom plohom. Dr se jednom rukom kaso u adnosu na powSinu kamena. Oitrim bridom kala se loa, a po ravnom kralu udara se Cekicer. Rubowi plata okragiu se eekiem, Obrada kamena za zidanje. Kamen biokov za gradu oblikeval su se na mjestu vadenja. Za suhozidne kuce pripremali su se nepravin, priklesani blokow, 2 2a zidanje mortom oblikovai su se pravi Ke sanci. Lapisom (zdarskom olovkom) su se pomacu kvadea(kutnik 2 {dva kraka 0d plosnatog Zeljeza spojena pod pravim kutom) na ne ‘bradenom bloku obijdile osnovne dimenaia. Ostricom veseg malia (Gekié tetine oka 5 kg kis jedne strane ima ravnu plohu, a s druge ‘Sticu) lomo se blok po ct, a ravnom bi se stranam okrajao, U obra di pravinih blokova za zdanje koristio se i mani mal ezine kg, Koll 5 jedne strane ima ravnu plohu, a $ druge Silak. Raynom stranom ‘malja kameni se blok grubo ablkovaa, a oétricam bi se popravjale nepravinosti | davao zaveni oblik. Za zidanje vaniskog lica za pripremal suse pravini klesanci vacade, a za nutamie loe zda gruble ‘bradeni priklesaniblokovi. Za obikovanie jedne vacade majstor je trebao éitav dan. Vacade su se zawSna obradivale gradinom (ubatom), Transport od petrade do gradilitta, Blokow! pripemijen 2a gradi slagali su se na smug (saonice). Smug je sastajen of dvi uzduzne rede koje su na prednjem kraju povinute prema gore te nekolko _Popresnin greds. Smugom je toje lus moglo prevesti do 500 ka a2 kamenih blokova ~ dvojca su vukla, a jedan je odestraga pidréavao terel. Smug su na vecu dalinu vuli kon. Imotska krajina Medvidoviéa Draga, Glavina Gomnja ~ Medvidovii. Posie Imatshos Poznato je po kvaitetnim wstama vannenca (blac, sivac, plavac) od kojeg su se izradivale vace, vacade ~ blakovi 2a gradaju, Sela Imotske krajine na rubu obradivh powrina nastala su na kamen i od kame: na, Kamen se vadio nedaleko od sela u majdenu ili petadt koa e bila prvatno viasnistve. Plote za pokrvanje kuéa nabavjane su iz Zagvozda. Od mekSeg vapnenca, kreniaka, sve do 1970. pravio se lak (vapno!. Ist je malstor vadio Kamen, kresao (oblkovao) kamene blokove i gracio (+Tko krese, tzid). Umijese se prenosilo$ oca na ina, Somauki majstor ud su od starieg narastaja. Radi su 2a placu | hranu ili za razmjenu (umjesto nadnice vasnik kuée posudio bi kkamenaru vola za orane ili kona 2a vutu). Tako se obitelj Medvidovie iz Glavine Gorne (zaselak Medvidowic) generaciama bavila vadenjem ‘obradom kamena i gradenjem, Najpoznati od majstora Medvidovics, rao. gracio je 1900. zaradu optine u Imotskom, koja je danas ponos njegova roda, Alat se nabaviao, brusio i popravjao u zaseoku Yukovica, eole su radia dve kovada, lu Viru u Hercegovini, gdje je bilo nh petero. Majstori su sami radii drveni dreak alata, Svako domacinstvo godiénje je platalo kovaCu varicak Zita (12 kg), a za vane alata treba je pribaviti Cumur (drveni uelien). ka Medvidovic (10d, 1938.) u asta je petrad u Medvidovi¢a Dragi 1953, vaca blac 1 kresao(obtikova0) vace(klesance), od koi e gradio svoju navy kuGy Ukoju se preselio iz starog napustenag zaseoka Medvidovti u Glavin Gomi. Vadenje kamena. Sve strane kamena ssamcae okruzenog zemijom najprie su se morale potpuno céistit kako bi se kamen osloboden od Zzemije mogao izvalti 2 svog lista pomocu poluge. Najboli su bil sami veliéine 1 do 2 m jer su se iz jh osim vaca mogliradit ‘ragov. Na powrsinibioka u pravcu su se radlle rupe za Klinave, jedna 1d cruge udaljena za oko 30 cm. Rupe su se buSile stamporn (eto losmerokutnog presjeka s malo zaabijenim bridem na jednoj strani ravnam ploham na crugo). Nakon svakog udarca macalom (klesarski {ekié s dvje rayne plohe,tetine 1,5-2 kg) Stamp se zakretao za 1/8 skruga da se ne zaglav. BuSenje rupa u previ su radia dvjca ~ jedan dr Stamp, @ drug) tuBe macolom. Blok se lomio Kinovima. U rupu se najprie stavaiu laste (par Ski polukrudnog presieka duline 20 em) ‘2 medu nih se umece Klin duline 15 em. Lastre slude de se kamen ne bi pri zabjanju kina. Malem se udara po Kinovima redom dok biok Redosiétrade, kave, map u2no 2a gradu 0 tra. Kemen za gradniu vatio se w malim kamenelomima ( ja, Vacilo se onlika kaka je bil Sten kamenolom ebrasli grmljem asim vima alata ne razlikujy od svog prirodnog okolisa ‘Obrada kamena za zidanje, Blok za gradnju hresao se (obradivao) fa (Cake kj ima kvadratiénu plohu pravinih rubova, agano u edno| | sletivo na drugoj strani) i Spicom ¢ kas ravnom plohom na jednoj i sijkom na formiralo pet medusobno okomitin ploha vace po linjama pxethedna romacu kutnka. Sesta ploha bioka kona kom olovkom) sala, Ravne poh ‘bradile sjetivom taente ll Spicom. Za kresanje Spicom rabila se presjeka $ die rane bradival pomocu oad okie kvadrat poh, vace fin su se 2) | rugne macole. 12, dok 2a kampletnu iradu jednog Kesar ja je ukjuivala vaderie kamena i obradu, trebao itav dan ~Jedna vaca, jedan dan Transport od petrade do gradiliéta. ko Medvidovie |e pripremijene 1g (saonice) koje je vukaeo kon vol, Vacuge su bile napravliene od hrastovne, mje radi smanjenja tenia eg klzanja blo potkovano limom, Stan kameni otpad, Ska, nos se u mosuru, i nom kority 8 © uno vadenje kamena je mukotrpan posao. Rupe 22 klinove rae su se doje: jedan je d2a0 trapan, a drugi po njemu udar20 macom. U tako Ui nizu vedene rupe umetala use laste (pera), a medu nih su se za Dijali Know udareima mace, jedan po jedan dok se blok ne bi raskalio, Zaroblieni Klin slastrama u Vrdows (Hrvace) toje va natina gradnje kamene kuCe: zidane u anjem blok Bez obra na Zidanje kuée. Po a i zdanje ve kojon selena na évtstom th, @ staga na raziito) dubini su Sir od zida nad njima, Tem idnin gradniloslarjanina pe ppanegde zidovi suhoz stiene a je tehnika vimjenjvana je gotovo do kraia bjimu od 60 do 80 cm (ov postavjal su se najveci blokowi, 2 me Zidanje bez veziva. Gradinja zidove u suho na) au tradi no 0 visi). Na uelovima njima se veza0 konopac da bi se zidi2veo U praveu. Prva Su jal blokavi na vaniskom licu zida, a prema ni oni na nutamjam. Blokovi su moral bit dobro ubwSceni,tako da su se ne nanjim komadima kamena). Kaze se da Skala iamedu blokova na licu i naliju zida ispunjavale su se Na hvadratni metar zida postawjao se jedan Araznjak (veBnjak) koj je povezivao vanjsko i nutamje lice 2ida. Zid suhazicne kuce samo je sizgled nepravilan, Lezajnice (garnia i donja plot bioka) su morale biti dobro abradene Spicom kako bi svakin don. Zid nema ravine horizontalCciomijenibiokowi medusobno su se edvaiali i odmicali polugom (dusk: 72). Stoga poluga ima jedan siljast kr kojim se iokovi odvajajy, 2 drugi u oblku sjeziva kojim se poduhva¢aju blokow pri odmicant, ipak je pravina zidan s horzontalnim sjubnicama gorneg i donieg reda. Zidalo se tako da se izbjegne poklapanje botnih siubnica Prema polotaju sjuonica dorieg majstor je bieo velicinu i obik boka koji e upotriebit kao sjedeci Ugao ku radio se iz vecih blokova, a postal su se po visi tako Ja kraéa stranica bloka gorneg eda naljefe na duly stranicu dong. Vanisko lice zida grado. | oblku kamena koji ugraduie, im i pravijim kamenim biokovima, & Za odgrtanje zemlje s powsine stjena pie vadenja kamena koristil su Se poljogelsi alti 228 abradu meke secre osim kamenarskinkoristil ‘Su se | alti istovjetn!tesarskim.Istovietn alati za ruéno odlamanie | ‘obradu kamena -poluge, Eek i lietarabil su se na Citavom krskom prostoru pod razlitim iokalnim imenima, Blokavi 2a gradnju (vace, ‘ace, vacade) su se obradivali Cekiéom jednom ravaom stranom {palo Siljxom na drugo) strani (puntom) koji se u naradu naziva mal (Donji Dolac),éekié za kabaSenye i sumac (Medvidowie), miat (Si) Gore: alti za vadenje i obradu secre: sjokira, cusii, Kram, svrdio, kan, sramp, mal, pila rutarje manjim, taka da se visina cedova na licy | naigju zida nije Pokiapala. Dobar majstor mogaa je dnevno czidati 1 m? zida u suo, NNajstare kuce 2a stanovanje, jednoprostorne prizemnice, bile su gradene u suho. U 19. stojecu kuce za stanovanje zidane su Ke ancima vezarim mortom, a gospodarske kutice | dale su se grade Natin gradnje suhazida nije u patpunasti zaboravijen — | nia ograda i podzida bez veat danas se ponegdje rab kod zdstijenama. Medvidovici su ga kopali na polotaju Srdnie potivalo lemedu Medvidovca i Imotskog. (Tek krajem 20. stojeca na istom se polozaju pote mijet kamen.) Taj se piesak karst za ieradu prvog. sgrubog sloja 2buke. Za fini zavién sloj uke dovozio se rij piesak ia Rice u Prolasc YYapno se pripravijalo u vapnenicama nedaleko od naselia. Za gradu svoje kuse Sezdesetth godina 20, stojeca iko Medvidovi je palo la¢ard (vapnenicu) u svojo| Sumi uz stro selo. Nakonrazbuktavania vatre vapnenica promjera 2,5 i visine do 3 m morala se nepeekidno lost Sest Gea (tri dana itr nei). Vapno je blo gotovo kad bise orasto ioe pirac, kamen vertkalno postavijien na vrh klaGarde. Vapnenica se hada tri dana i tek se tada, s wha, moglo uzimativapno, Za pripremu morta vapno se gasilo, odnosno polievalo vodom u plikim bazenima cgadenim daskama. GaSena vapno mijeSalo se miSalkam, drvenim alatom oj se sasto iz dugackog drSka na Gjem je kraju uplaviiena daStica okomito na dr2ak, Cement seu tradicsko) gradi poéeo rab relatino Kasno ~ sve do sedamdesetin godina 20. stole bio je za sitomaéne seoske gracitoljepreskup. Pripremea gradevnog materjala bila je dugotrajan i mukotrpan posao, a ‘obzirom na toda su se majstori uz kamenarske paslovei zidane bavi poliopriveedom, vadenje kamena i gradnja kuéa obavijl su se izvan sezone poljdjelskin radova. Stoga je i gradria tekia sporo: Med- vow, otac itr sina, gradi su kucu pet godina Podrudje rijeke Krke Kin, Kréié. Uz tok Krke gradi se sedrom. Sedra (travertin,bigar, vapneni maak) je iz ode istalozeni vapnenac koji nastaje dinaminim procesom medusobnog djelovana fiikalne-kemijskin imberika i vin corganizama u vodi krskin rjeka, Najie se taloti a mjestima gdje se voda rasprskava, na slapistima. Na podrutju Krke sedra se rabila u tradicisko| gradi sve do osamdesetin godina 20, stojeca, ponaiprile 2a gradrju kuta, a rietko za gradniu suhazidnin ograda, (Ue rieku Cetinu sedreni su se blokowi uglavnom rabili za cemerenje - gradnju svodova.) Sedra iz Krke navelko se prodavala u Lic. Eksploatacia sedre u Kninu je zabranjena 1975, a na podutju Nacionalnog parka tka 1985. godine. Secru su vad | njome gradi priugeni masta. Anda i van Radulovié sami su ingradil svoju kuct 1953. u Kréiéu, @ 1965, sazidalisu novu u Kninu. | starui now kucu gradi su sedrenim blokovima na ist natin na koji su gradi anv odie 1938. godine. AAate za vadenje i obradu sede izradivali su kovati s podrutia Kovatiéa, Polate i Krina, Vasenje sedre. Sedi2 so vadila minavaniem (odvajanie blokova eksplozivom) uz samo slapiite u Kru, ilu spilama u neposredne) bin rjeke, Za raziku od vadenia blokova iz vapnenackin usiojenin| 458 stllena, za odvalanje sedrenin blokova kotstio se dinamit. Rupe 2a rminavanje busile su seit rucnim svealom, i Stamper. Zeljezno surd- 'o oblkovano je tokarenjer iz Sipke promjera 30 mim, a dugacko je 97 com. Na dnu ima dva oSta raSjastajeiéce, @ na vthu mu je pod pra- vim kutom uglavijena poluga s vertkalnom rueicom, Zakretanjem ser- dla u sedi se buSil rupa dubine od 50 do 70 cm. Sedra je mekana a je a jednu rupu trebala samo desetak minuta rada, Stamp je teSko dlijeto Sesterokutnog presieka promjera 30 mm, dugacko 95 cm. Sjetivo mu je malo zaobijeno, a gorji kr zaravnan, Stamp se nile udarao malem, nego se dréaos abje ruke i spuStao na powSinu secre karitenjem njegove vaste tezine. Pri svakom podizanju zakretzo se 23 60’, tako da se kod udarca ne zaglavi ida se u sed oblikuje rupa skruznog profila, dubine do 60 cm. U rupu se stavao ciket (dinar. Za dobavu dinamita posije Drugoga svjetskog rata valjal je imati dozvolu police. Anda je nalveti dio sedre za gradnju svoje kuce rminavala sama. Za odvalvanje(odmicanje) blokova nakon minavaria ors su se Cuskii (oko 8 kg teSka poluga kruznog presieka promjera 40 mm, duline 135 cm sa sijkom na jedno) i raynom plohom ma dru | strani) | Kram. Kramp nije speciitan kamenarsk alat, nego je to polioprivedna alatka koja je sludla C¢enju zemiita od kamenja, @ 7a kopanje kanala | temeljau tvidam tu pri grad. Sijastom strana use ii krampa biokow su se rezdvalali,a plosnatom stranom valli | odmical, Nakon minavanja velki blokovi su se rezbiali na manje omosu Kia (dlijeto duline 30 cm, kvadratiénog presjeka s ravnim krajem na jednoj i sjetivom na crugo| strani | 2gara (pera i plosnog Zejeza). Udubina za uretane 2gara zasjekla bi se sjekrom, & kin se zabijao medu njin kako bi se smanjio trenje Kina © kamen i na ta) natin olak8ao rad. © Klin se udarala majem (kamenarski tekié kvadratnog presjeka s duije ravne strane, tein oko 3 kg). Transport od rijeke do gradilista, Konto oblikovanje komad (bloko- va za gradu) radio se na mjestu grednje. Manji neoblkovani blokow sedre prenasil su se do gradlista na rukama, udvoje, na civarama (dvije medusobno paralelne uzdu2ne grede na razmaku od oko 60 cm, koje na svakom kraju zaiSavaju ruckom ovalnog presieka, a na sred- rj Su trecini povezane daskama koje tore platformu za polagarie tereta). Za udaljenija gradilista nije bilo prievoznog sredstva posebno priagodenog prijevazu kamen, Obrada sedre za zidanje, Seca je 20 Suplkavi mateiial dobar toplin- ski izolator, eka je i lako se obraduje. Ujednojeilagana pa su se od re zidal | tanki pregradni zidow. Za oblikovanje kornada za zidanje Lpotrebliavale su se ska pila. Koma su se teal sjkirom ito ko da se pod pravim kutom oblkovalo pet ravnih ploha (ice | sve Ceti bone stranice), dok je biok na naligju ostao neobraden. Sjetivo kame narske sjekire biago je zaobiien tako da se sjkira ne zasjete i zagav Pilom s dvi eutice radia su dvajica. Njome su se precizno pill pra 1 kvadratn il pavokutn blokov za zidane pregradninzidava debline 10.cm, a poveine od 50 x 50 cm, Gaki vec! (do pola m2).stijenama. Medvidovici su ga kopall na polataju Srdnie potivalo iamedu Medvidovca | Imotskog. (Tek krajem 20. stoeca na istom se polozaju paseo mijet kamen.) Ta se piesak karistio za radu prvog, grubog soja 2buke. Za fini zavténi sloj Zbuke dovezia se rij piesak iz Rigine u Proloscu \Yapno se pripravialo u vapnenicama nedaleko od nasela. Za gradnju swja kute Sezdeseth godina 20. stoleca tko Medvidovi je palo ‘laéardu(vapnenicu) u svoj) Sumi uz star sol, Nakon razbuktavaria vate vapnenica promjera 2,5 i visine do 3 m morala se neprekidno lott Sest cela (tr dana tri noc. Vapnoje bilo gotovo kad bi se rast ios pac; kamen vetkalno postavjen na vth Katarde. Vapnenica se hladila tri dana i tek se tada,s via, moglo uzimati vapno. Za pripremu ‘marta vapno se gasilo, odnosno polievalo vodom u pli bazenima ‘ogradenim daskama. Gafeno vapno mijetalo se migaitom, drvenim ‘alatom kaj se sastol iz dugatkog drgka na éjem je kraju uglaviena daitica okoritona dréak. Cement se utradicisko| gradi pageo rabit Felatvno kasno ~ sve do sedamdeseti godina 20. stolieca bio je 2a siomaéne seoske gracitelje preskup. Priprema gradevnog materiala bila je dugotrajan I mukotypan posao, a jbzrom na toda su se majstori uz kamenarske paslove i zidane bail ppojopriveedom, vadenje kamena i gradnia kuéa obavliai su se izvan sezone polidjelskih radova. Stoga je | gradnja tekia sporo: Med: vidow, ota itr sina, gradi su kucu pet godina Podrucje rjeke Krke Knin, KrEié. Uz tok Kike gradio se sedrom. Sacra (raverin, bigar, vapneni maéak) je iz vode istalo2eni vapnenac kaj nastaje dnamiim procesom medusotinog delovania fizikalno-kemjskih éimbenika i Zvih ‘organizama u vod! krkih joka. Najvige se talozi na mjestima gale se vod rasorskava, na slapistima. Na podrutiu Krke sedra se rabila u ‘radicjsko) gradnii sve do osardesetin godina 20. stoje’a, ponajprie 2a gradnju kuca, a ietko za gradnju suhozidnih ograda. (Uz rieku CCetinu sedreni su se blokow uglawnom rabili za cemerenje ~ radi svodova.) Sedra iz Krke navelko se prodavala u Lici, Eksplatacia sede u Kninu je zabranjena 1975,, a na podrutju Nacionalnog parka krka 1985. godine, Sedru su vadil I njome grail priuéeni majstor ‘Anda i van Radulové sami su igradil svoju kucu 1953, u Ket, a 1965, sazidalisu nova u Kninu. I starui nowy kucu gradi su sedrenim blokovima na ist natin na koji su gradi anovi roditel 1938, godine ‘Nate za vadenje i obradu sedre izradvali su kovati s podeutia Kovatiéa, Pole i Knina Vadenje sedre. Sedra se vadila minavanjem (odvajanie blokova eksplazivom) uz samo siapiste u Krécu, ilu spilama u neposrednoj blzinirjeke. Za ral od vaderja blokova iz vapnenaékih uslojenih 458 stiena, 22 odvajanje sedrenin blokova korstio se ginamit. Rupe 22 minavanje buile su se il ruénim sveliom i Stamper, Zljezno surd- 40 oblikovano je tokarenjer iz Sinke promjera 30 mm, a dugacko je 97 com. Na du ima dva oSta raijasia jeiéca, @ na vthu mu je pod pra- vim kutom uglavjena poluga s vertkalnom ruéicom. Zakretanjem svr- dla u sedri se busila rupa duine od 60 do 70 cm, Sedra je mekana pa je zajednu rupu trebalo samo desetak minuta rad. Stamp je teko alijeto Sesterokutnog. presieka promjera 30 mm, dugatko 95 cm. Sletivo mu je malo zaobljeno, a gomj kraj zaravnan. Siamp se nile Ludarao maliem, nego se dr2ao s objeruke i spustzo na powSinu sedre orstenjem njegove vlastte tezine. Pri svakom podizanju zakretao se 22 60’, tako da se kod udarca ne zag da se u sec oblkue rupa keutnog prolia, dubine do 50 om. U rupu se stavjao ¢ike (dinami. Za dobavu dinamita pose Drugoga svjetskog rata valjlo je imati dozvolu police. Anda je najveci dio sedre za gradrju svoie kuce minavala sama. Za odalvani (odmicanje) blokova nakon minavania ovis su e Cushia (oko 8 kg tka polugakruznog presjeka promera 40 mm, duline 135 cm sa Sijkorn na jednoj i raynom plohom na dru ej strani) I kramp. Kramp nije speciigan kamenarskialat, nego je to poloprivredna alatka koa je slutila €iScenju zemlista od kamenia, ai 2a kopanje kanala | temelau tvedom tu pr gradn. Sijastom stranom ‘use ili krampa blokow su se razdvaiall a plosnatom stranom val | odmical. Nakon minavanja veliki biokovi Su se razbiali na manie Pomocu kina (dlijeto duline 30 cm, kvadratiénog presjeka s ravnim krajem na jednoj i sjetivom na drugo strani | 2gara (pera i plosnog, ‘eljeza). Udubina za umetanje 2gara zasjekla bi se sjekrom, a kln se zabijao medu nj kako bi se smanjio ten Kina o kamen i na taj natin alaksao rad. © Klin se udarala. maljem (kamenarski Cekic vadratnog presjka s dvije ravne strane, tetne oko 3 kg) ‘Transport od rijeke do gradilista. Konaino obikavanje komt (bloko va za gradnju) radio se na miestu gradnie. Manji neoblkovani biokov sede prenosl su se do gradliéta na rukama, udvoje, na charama (dije medusobno paralelne uzduzne grede na razmaku ad oko 60m, koje na svakom kraju zavrSavaju ruckom ovalnog presioka, ana sted njoj su trecini povezane daskama koje tvore plaformu 2a polaganie tereta). Za udalenia gradiista nije bilo pijewcznog sreesiva posebno prilagaenog prijevozu kamena. Obrada sedre za zidanje, Seda je kao Supljkavi material dobar topin- sk izoator, moka je i lako se obraduje. Ujena je lagana pa su se od ‘ie zidali | tanki pregradni zidov. Za obikovanje komada za zidarie Lpotrebijavale su se sekia pila, Kamadisu se tesl sjekirom ito ako da se pod pravim kutom oblikovalo pet ravni ploha (lice i sve Ceti bode stranice), dok je blok na naligu osteo neobraden. Sjetvo kame- rnarske sjekire blago je zaoblieno tako da se siekira ne zasiete i zaglav Pilom s dif ratce radia su dvojica. Njome su se precizno pil pravi- 1 vadratn il pravokutn blokov za zidane pregradnin zidova debline 10.cm, a povrsine od 60 x 50 cm, Gaki vec! (do pola m2)Sve do sedamdeseth godina 20. stleca u oblikavanju zagorskih sela zadtala su se sva bitna obilezatradicijskog gradenia. Masti kame. nari naueil su zanat rade sa stra i uted na njihovam iskustvu pa je uobiéajeno da se Clanovi iste obitelii generaciiama bave ‘stim Zanatom, Razléite ste kamena pogodinog za gradniu vadli su a asin malim karenolomima. Ti mali, danas napusteni kamenolom, jobraslitravom i grmljem, samo se ponegdje po tragovima alata u kamenu razikuju od svog pritodnog okoliéa. Oni ukazuju na ekoloSk codnos graditela prema svom Zivanom prostory jer se od pritode uzi- ‘mato samo onotiko koko je bilo nuzno, Najstarii aati 2a euéno oda ‘manie i obrad kamera — poluge, deta i Gekii ~ rabe se na tavern krSkom prostoru pod razliim lokam imenima, a u krajevima s ‘mekSim i lke obracivim vrstama kamena kort Su $e | aati isto- vjetni tesarskima (pila, sve, sjekra). Drvene saonice 2a prievor kamenih blokova, pilagodene uskim i neravnim seoskim putovie, Uupotrebjavaiu se kontinuano od 14. stoljeca kad su na niima pre: voteni steci Kaaivati koa Bilé (1, 1984,), Bibl, Dan Doiac ko Mecvidowié (od. 1998.). Medvideviea Braga, Imotski Marjan Medvdovi (0d. 1935,), Medvowica Draga, moti ‘Anda Radulowé (rod. 1833), Kein nan Radulavé (rod. 1936), Kin oro Bilé (06. 1926.), Sin 460 Natin gradnje kamene kuée proizasao je iz asobitesti kamena kao sradevnog materials te se suhozidna kuta, Ilona u vapnenom mort, gradi na ‘sti nagin u svim povjesnim razdobijima i na Gtavom Zzagorskom podrutiu obilezenom kamenom gradnjom. Stoga je bez pisanih podataka teSko ocijeniti starost tradiciske gradevine. Tradicijska kamena kuca je jednostavna, prilagodena funkcii | najeSce bez ukrasa, Gotovo jedini ukras zagorske kuce liepo je ‘obradeni kameni 2d, Upotreba autohtonih vista kamena danas uzmite pred uvaznim wsta- ‘ma, a napustanj traciciskog natin rada i privredvanja mijenjaselo i ‘20ski prostor. Tako je gotow neslao i mukotrpan runi natin vadenja | obrade kamena. U suvremend| i planirano| gradnii zabaraviia se Umijece zidanja Kamenom koji posta tek ukrasna abloga zida, 2 s painjom i jubaviu obfikovani blokowi starih Kamenih kuéa postu gradevni material novim gradnjama. Ipak, u simbolidkom smisla amena kuCa Zagore jo uvijek ima pasebra znatenie. Pravilno obraden biokow na licu zda polatu seu ko8ima, horizontal redovima iste visine, ne visina svinredova istog 2ida ne mora bit ed naka. Za pripremu | obradu jednog blake dobrom majstor treba éitav ddan rada ~ sJedna vaca, jedan dane. Lijepo obraden kamen zi gotoro Je fein’ uhras zagorske kee, Kuta u Reti¢ima, Vika