Seminari XXXIII 1

UNIVERSITETI I PRISHTINS
HASAN PRISHTINA
FAKULTETI I FILOLOGJIS
dhe
UNIVERSITETI I TIRANS
FAKULTETI HISTORI-FILOLOGJI
___________________________________________________________________
SEMINARI XXXIII NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN

DHE KULTURN SHQIPTARE
___________________________________________________________________
33/1
Materialet e punimeve t Seminarit XXXIII Ndrkombtar pr Gjuhn,

Letrsin dhe Kulturn Shqiptare
Prishtin, 18-30.08.2014
FAKULTETI I FILOLOGJIS PRISHTIN
FAKULTETI HISTORI-FILOLOGJI TIRAN
SEMINARI XXXII NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN DHE

KULTURN SHQIPTARE
THE XXXIII INTERNATIONAL SEMINAR FOR ALBANIAN LANGUAGE,

LITERATURE AND CULTURE
PRISHTIN, 2015
Fakulteti i Filologjis Prishtin
Fakulteti Histori-Filologji Tiran
SEMINARI XXXIII NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN DHE

KULTURN SHQIPTARE
Prishtin, 18-30.08.2014
THE XXXIII INTERNATIONAL SEMINAR FOR ALBANIAN LANGUAGE,

LITERATURE AND CULTURE
Kryeredaktor: Bardh Rugova
Redaksia: Bardh Rugova (Prishtin), Nysret Krasniqi (Prishtin), Rrahman Paarizi

(Prishtin), Anton Berishaj (Prishtin), Bajram Kosumi (Prishtin), Muhamet Hamiti
(Prishtin), Teuta Abrashi (Prishtin), Suzana Canhasi (Prishtin), Valbona Gashi
(Prishtin), Shezai Rrokaj (Tiran), Aljula Jubani (Tiran), Persida Asllani (Tiran),
Ymer iraku (Tiran), Floresha Dado (Tiran), Dhurata Shehri (Tiran), Mimoza
Kore (Tiran), Bardhyl Demiraj (Munich), Doris Kyriazis (Selanik), Aleksandar Novik
(Shn Peterburg), Rusana Hristova (Sofje), Premysl Vins (Prag), Rexhep Ismajli
(Prishtin), Gjorgje Bozhoviq (Beograd), Avdi Visoka (Prishtin), Artur Karasiski
(Torun), Matt Curtis (SHBA), Julie Kolgjini (Prishtin)
Drejtor: Bardh Rugova
Bashkdrejtor: Aljula Jubani
Sekretar: Nysret Krasniqi
Bashksekretar: Persida Asllani
Sekretar profesional: Blert Ismajli
Drejtor nderi: Akademik Idriz Ajeti
Prgjegjse pr kurset e gjuhs: Sala Ahmetaj
Redaktor teknik: Besfort Krasniqi
Botues: Fakulteti i Filologjis, Prishtin

Sedat KUI, dekan i Fakultetit t Filologjis
FJALA PRSHNDETSE N HAPJEN E PUNIMEVE T

SEMINARIT XXXIII NDRKOMBTAR PR GJUHN,
LETRSIN DHE KULTURN SHQIPTARE
I nderuari drejtor nderi i Seminarit, akademik Idriz Ajeti,

I nderuari ministr i Arsimit, Shkencs dhe i Teknologjis, z. Ram Buja,
I nderuari kryetar i Akademis s Shkencave dhe t Arteve t Kosovs,
akademik Hivzi Islami,
I nderuari dekan i Fakultetit Histori-Filologji te Universitetit te Tiranes prof.
Shezai Rrokaj
E nderuara kryetare e Keshillit Drejtues te UP-se prof. Shefkije Islamaj
I nderuari kryetar i Komuns s Prishtins z. Shpend Ahmeti
E nderuara prorektore Hasnije Ilazi,
I nderuari drejtor i Seminarit, profesor Bardh Rugova,
T nderuar dekan, antar t Kshillit Drejtues, senator, seminarist,
mysafir, zonja dhe zotrinj.
T nderuar t pranishm,
M lejoni q si dekan i Fakultetit t Filologjis, tJu uroj nism dhe vazhdim t
mbar t Seminarit XXXIII Ndrkombtar t Gjuhs, t Letrsis dhe t Kulturs
Shqiptare.
Ky Seminar, n dyzetvjetorin e themelimit t tij, mbetet nj ngjarje shum e
rndsishme e kulturs shqiptare, mbetet aktiviteti m i qndrueshm kulturor n
Kosov, aktiviteti me traditn m t madhe; nj institucion q mbledh bashk
albanolog nga e mbar bota, nj shkoll e albanologve t ardhshm dhe nj vegz e
lidhjes s albanologjis me botn.
I themeluar m 1974, Seminari kishte synim ti ndihmonte studiuesit e huaj t
shqipes q kishin interes pr albanologjin, pr gjuhn, letrsin dhe kulturn
shqiptare. Mijra studiues t huaj kan kaluar n kto dyzet vite npr kt Seminar
dhe shum prej tyre e kan zhvilluar albanologjin si profesion dhe pasion. Disa prej
tyre jan br studiues me nam.
N kushte e rrethana shpeshher t rnda, Seminari sht zhvilluar plot 16 her
7
n vitet shtatdhjet dhe tetdhjet n Kosov, derisa sht mbyllur dhunshm m
1990, si qen mbyllur t gjitha institucionet e tjera t kulturs shqiptare n Kosov.
Seminari e ka prtritur punn m 1995 dhe 1996 n Tiran, pr tu rikthyer n shtpi
n vitin 2001 tashm n kushte e rrethana t tjera.
Gjat gjith ksaj kohe, Seminari ka shrbyer si nj shkoll pr msimin e
shqipes, si nj tubim shkencor albanologsh dhe si organizm integrimi i kulturs
shqiptare n bot.
Sivjet, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, i
tridhjet e treti me radh, do t zhvilloj nj veprimtari t shumanshme. Do t
organizohen kurset e shqipes n tri nivele, do t mbahen referime e ligjrata
shkencore, do t ket nj tryez shkencore kushtuar jets s shqiptarve n
komunizm, do t shnohet 200-vjetori i lindjes s De Rads, do t zhvillohen
sesionet shkencore t gjuhsis dhe t letrsis, ndrsa do t ket edhe ekskursione
npr Kosov. Sesioni i gjuhsis do ti kushtohet ndikimit t ideologjis n gjuhsin
shqiptare, ndrsa sesioni i letrsis do t trajtoj lidhjen e letrsis shqipe me kodet e
mdha.
Uroj q ligjratat, kumtesat e referimet e studiuesve nga Kosova, Shqipria,
Maqedonia dhe vende t ndryshme t bots t sjellin, si prher, rezultate t reja n
fusha t ndryshme t albanologjis.
T nderuar mysafir, t dashur miq,
M lejoni q n emr t profesorve dhe t punonjsve t Fakultetit t
Filologjis, institucionit am t Seminarit, tju uroj edhe nj her me dshirn q
programi i sivjem ti prmbush krkesat tuaja msimore e shkencore, t sjell risi pr
albanologjin dhe t ofroj streh t sigurt pr t gjith ata q i duan studimet e
shqipes si profesion jetsor.
T dashur miq,
M lejoni ta falnderoj drejtorin e Seminarit pr punn e kryer. Njehersh
falnderoj, Ministrin e Arsimit t Shkencs dhe t Teknologjis t Kosovs,
Rektoratin e Universitetit t Prishtins, Kuvendin e Komuns s Prishtins dhe t
Pejs q kan treguar gatishmri pr ta mbshtetur, si gjithmon, aktivitetin e
Seminarit. M lejoni t falnderoj bashkdrejtorin e Seminarit n Tiran pr
korrektesn dhe kontributin e palodhshm.
Seminaristve nga vendet e ndryshme t bots, miq dhe dashamir t popullit
shqiptar, u dshiroj qndrim t kndshm n Kosov.
Pun t mbar dhe suksese.
Ju faleminderit.
8
LIGJRATA
9
10
Dalina KALLULLI
ASPEKTE T SINTAKSS S SHQIPES DHE RNDSIA E TYRE

PR GJUHSIN TEORIKE
1. Hyrje: Gjuhsia teorike dhe themelet e saj
Gjuhsia teorike sht e lidhur pandashmrisht me gjuhtarin amerikan Noam

omski, i cili e konsideron gjuhn njerzore nj dritare pr t studiuar mendjen
njerzore, dhe m konkretisht, e prkufizon objektin e studimit t gjuhsis teorike si
t prcaktuarit e dijes apo njohuris q kan folsit amtar t nj gjuhe, e cila u
mundson ktyre folsve t folurit dhe t kuptuarit e gjuhs s tyre. Me fjal t tjera, t
studiuarit e gjuhs sht pjes e shkencave kognitive.1 Sipas omskit, folsit amtar t
nj gjuhe zotrojn kompetenc gramatikore t gjuhs s tyre, kompetenc kjo q pr
m tepr sht krejtsisht pasive, apo e pandrgjegjshme, sepse domosdoshmrisht
do njeri me nj fiziologji normale arrin ta prvetsoj gjuhn amtare n mnyr
automatike, pavarsisht (forcs s) vullnetit t lir.
T studiosh kompetencn gramatikore t nj folsi apo folseje t nj gjuhe
amtare si pr shembull shqipja, do t thot t studiosh nj sistem kognitiv t
brendsuar brenda trurit, apo m sakt, brenda mendjes s folsve t shqipes; synimi
sht t karakterizuarit e natyrs s ktij sistemi t brendsuar gjuhsor, q u
mundson folsve amtar t shqipes zotrimin e ksaj gjuhe.2 Objektivi prfundimtar i
gjuhsis teorike sht zhvillimi i nj teorie q sht n gjendje t prgjithsoj nga
gramatika e gjuhve t veanta t brendsuara (apo t brendshme) n gramatikn e
gjith gjuhve natyrore (d.m.th. njerzore).3 Me fjal t tjera, gramatika universale (pra
e ashtuquajtura Universal Grammar q shpesh shkurtohet n emrtimin UG) sht
nj teori mbi natyrn e gramatikave t mundshme t gjuhve njerzore. Rrjedhimisht,
1 Sigurisht fjala sht vetm pr diturin e gjuhs amtare t secilit prej nesh.
2 Sipas omskit, nj gramatik e nj gjuhe sht nj teori e gjuhs s brendsuar [...] nn
vrojtim (a theory of the I-language [...] under investigation); Chomsky (1986: 22).
3 Sipas omskit: the theory of human I-languages [...] that identifies the I-languages that are
humanly accessible under normal conditions (Chomsky 1986:23); pra: teoria e gjuhve t
brendsuara njerzore [...] q identifikon gjuht e brendsuara q jan t prvetsueshme n
rrethana normale.
11
Dalina KALLULLI
nj teori e gramatiks universale i prgjigjet pyetjes: cilat jan karakteristikat e

gramatikave t gjuhve t brendshme njerzore? Disa nga kriteret e prshtatshmris
jan si vijon. S pari, universaliteti, ose prgjithshmria, q do t thot se nj teori e
prshtatshme e gramatiks universale duhet t vr n dizpozicion veglat q nevojiten
pr nj prshkrim adekuat t gramatiks s do gjuhe dhe t t gjitha gjuhve
njerzore (d.m.th., nj gramatik q prshkruan saktsisht se si jan t ndrtuara dhe
far kuptimi semantik kan shprehjet gramatikore t nj gjuhe).4 Kjo sht e
rndsishme sepse n fund t fundit, nj teori e gramatiks universale nuk do t ishte
shum interesante nse do t na bnte t mundur t themi prshkrimin e gjuhs
angleze apo gjermane, por jo at t shqipes apo t gjuhs kineze etj. Pikrisht ky kriter
prshtatshmrie sht ajo q omski e quan descriptive adequacy. S dyti, nj teori e
gramatiks universale duhet jo vetm ti prshkruaj n mnyr adekuate, por edhe ti
shpjegoj, karakteristikat n fjal t nj gjuhe njerzore. Pra, saktsia, apo
prshtatshmria shpjeguese (explanatory adequacy) sht gjithashtu nj kriter i
domosdoshm. S treti, teoria e gjuhs, pra gramatika universale, duhet t jet n
gjendje t shpjegoj karakteristikat e gjuhve njerzore q i dallojn kto gjuh nga
sisteme t tjera komunikimi (si p.sh. nga gjuht formale apo programuese q prdoren
n sisteme t inteligjencs artificiale, nga vallja e bletve, knga e zogjve, etj.).
Domethn, teoria e gramatiks universale duhet t jet e prkufizuar n mnyr
maksimale, sepse vetm kshtu do t mund t shpjegonim se pse disa lloj strukturash
dhe operacionesh sintaksore nuk gjenden, apo nuk evidentohen, n gjuht njerzore.
N t njjtn koh, nj teori e gramatiks universale duhet t jet sa m e thjesht nga
pikpamja teknike (d.m.th. aparati mekanik q prdor). Pikrisht kjo sht arsyeja pse
n punimet e tij m aktuale shkencore, omski (1995-2010) sugjeron se gjuha sht
nj sistem i prsosur i nj dizenjoje (apo projektimi) optimal, n sensin q gramatikat e
gjuhve natyrore krijojn struktura t dizenjuara pr t komunikuar prsosmrisht me
komponente t tjera t mendjes, dhe n veanti me sistemet e t menduarit
(thought) dhe t t folurit (speech), n mnyr t till q gjuha rrjedhimisht sht
nj mnyr optimale e lidhjes mes forms dhe kuptimit (sound and meaning). S
fundi, nj kusht i domosdoshm q duhet prmbushur nga teoria e gjuhs sht se
gramatika e gjuhve njerzore duhet t jet e msueshme brenda nj kohe t shkurtr,
sepse nse themi se objekti i studimit t gjuhsis teorike sht t modeluarit e dituris
gjuhsore t secilit prej nesh, pra t njeriut si qenie e till, nj nga shtjet themelore
sht se si prvetsohet gjuha nga fmijt.
4 Gramatika universale n kt sens quhet edhe gramatik gjenerative, sepse ajo duhet t
gjeneroj vetm shprehje gramatikore dhe t filtroj jasht saj shprehjet jo-gramatikore t nj
gjuhe.
12
ASPEKTE T SINTAKSS S SHQIPES DHE RNDSIA E TYRE PR GJUHSIN
TEORIKE
Prmendja e msueshmris s gjuhs on n synimin q ka lidhje me t,

domethn zhvillimin e nj teorie t prvetsimit t gjuhs. Si e prvetsojn fmijt
gramatikn e gjuhs s tyre amtare? Pr sa i prket ksaj problematike, edhe pse
sigurisht egzistojn diferenca individuale, panorama e mposhtme sht reprezentative
pavarsisht gjuhs s veant. Fmijt prodhojn fjaln e tyre t par (p.sh. mama,
dada, etj.) rreth moshs 12-mujore. Rreth moshs 18-mujore fmijt din gjithsej rreth
30 fjal (d.m.th., nga mosha 12-mujore msojn rreth 5 fjal n muaj). N moshn 30-
mujore, fmijt mund t prdorin shumicn e strukturave t gjuhs s tyre. Pra,
fenomeni qndror q duhet shpjeguar sht uniformiteti, apo njsueshmria, dhe
shpejtsia e prvetsimit t gjuhs. Shpjegimi racional m i mundshm i ktij fenomeni
sipas omskit sht si vijon: Proesi i prvetsimit t gjuhs sht i prcaktuar
nprmjet nj aftsie gjuhsore biologjike t lindur brenda trurit njerzor, q u jep
fmijve nj algoritm (d.m.th. nj bashksi proedurash) t trashguar gjenetik, i cili u
mundson atyre zhvillimin e nj gramatike, sigurisht gjithnj mbi bazn e prvojs s
tyre gjuhsore.
N qoft se njerzit jan t pajisur me nj aftsi t lindur biologjike gjuhsore,
lind pyetja cilat jan tiparet e ksaj aftsie. Sigurisht kjo aftsi duhet t prmbaj nj
teori t gramatiks universale q u mundson fmijve t zhvilluarit e gramatiks s
cilsdo gjuhe njerzore mbi bazn e prvojs s tyre gjuhsore. Rrjedhimisht, disa
aspekte t kompetencs gjuhsore (si t fmijve ashtu edhe t t rriturve) duhet t
jen t njohura, apo t ditura, edhe pa prvoj gjuhsore (d.m.th., jan pjes e
informacionit gjenetik t lindur gjuhsor); kto aspekte duhet pra t jen universale.
Pikrisht prpjekja pr t zbuluar natyrn e aftsis gjuhsore do t thot prpjekje pr
t zbuluar parimet e gramatiks universale t cilat e prcaktojn kt natyr. Por si
mund t zbulohen kto parime? Meq parimet n fjal jan universale, ato prekin
zbatimin e do lloj operacioni gramatikor n do gjuh. N fakt, parimet e kufizojn
gramatikn. Si shembull parimi t till, mund t marrim fenomenin e rekursivitetit, apo
n mnyr paksa m informale at t nnrenditjes, nj parim q vrehet n do gjuh
njerzore. Por sigurisht jo t gjitha aspektet e gramatiks s nj gjuhe jan universale;
egzistojn edhe aspekte gramatikore q jan specifike pr nj gjuh, aspekte t cilat
fmijt duhet ti msojn si pjes e t msuarit t gjuhs s tyre. Kto aspekte n
zhargonin teorik njihen edhe si parametra. N fakt, nuk sht e rastit q teoria
gjuhsore n kt kuadr quhet teoria e Parimeve dhe Parametrave (Principles and
Parameters). T msuarit e gramatiks, prkundrejt t msuarit t leksikut, apo
fjalve) i referohet do parametri (d.m.th., do dimensioni ose aspekti) q i
nnshtrohet variacionit fono-morfo-sintaksor n gjuh t ndryshme. Disa nga kta
parametra jan pr shembull: (i) bjerja e kryefjals n shqip, italisht, rumanisht,
13
Dalina KALLULLI
spanjisht etj., por jo n anglisht, frengjisht, gjermanisht etj.; (ii) egzistenca e trajtave t
shkurtra n shqip, italisht, frengjisht etj., por jo n anglisht; (iii) egzistenca e dy
zgjedhimeve t ndryshme si pr shembull zgjedhimi vepror prkundrejt zgjedhimit
jovepror n shqip, greqisht, apo latinisht, por jo n anglisht, gjermanisht etj. N sa
vijon, ky artikull ndalet n dy prej parametrave t lartprmendur, pikrisht n
egzistencn e trajtave t shkurtra, dhe t dy zgjedhimeve n shqip, dhe rndsin e tyre
pr gjuhsin teorike.
2. Problemi i trajtave t shkurtra n gjuhsin teorike
shtja kryesore e modelimit t trajtave t shkurtra ka t bj me shpjegimin e

shprndarjes s tyre sintaksore. Pr shembull, si duket qart n fjalit e mposhtme
n (1), trajta e shkurtr le n frengjisht ka nj shprndarje sintaksore krejt t ndryshme
nga emri Jean, me t cilin sht n shprndarje plotsuese (distributional
complementary). N analogji me trajtat e shkurtra n shqip, trajta e shkurtr le n
fjalit dftore si (1b) mund t qndroj vetm prpara foljes por jo pas saj, si
kundrinori i shprehur me nj emr (d.m.th. Jean n (1a)). Pr m tepr, ndryshe nga
ndodh n shqip, frengjishtja nuk e lejon dublimin e kundrinorit nga nj trajt e
shkurtr, (1d).5
(1) a. Je vois Jean.
un shoh Zhanin
b. Je le vois.
un e shoh
c. *Je vois le.
un shoh e
d. *Je le vois Jean.
un e shoh Zhanin
N gjuhsin gjenerative, nj ndr analizat e para t ktij fenomeni sht e

ashtuquajtura analiza e lvizjes (movement analysis) propozuar nga gjuhtari
amerikan Rird Keijn (Kayne 1975). Sipas ksaj analize, trajta e shkurtr sht
kundrina e vrtet, dhe pozicioni i saj strukturor prpara foljes sht pasoj e lvizjes
nga vendi baz i kundrins, q supozohet t jet pas foljes, si pr shembull Jean n
fjalin (1a) m sipr. Pra, sipas ksaj analize, rendi i fjalve n (1b) ku trajta e shkurtr i
paraprin foljes prftohet nga lvizja lokale e trajts s shkurtr nga pozicioni pasfoljor
5Sipas nj konvencioni t njohur, shenja * n kt artikull prdoret pr t sinjalizuar fjalit jo-

gramatikore.
14
TEORIKE
n at parafoljor. Fakti q (ndryshe nga shqipja dhe gjuh t tjera) t dubluarit e

kundrinorit nprmjet nj trajte t shkurtr sht e pamundur n frengjisht, si
prmendm m sipr dhe si shihet qartaz n (1d), prbn nj t dhn empirike pr
t ciln kjo analiz sht ideale. Por shum shpejt u pa se ky argument mbi bazn e
gjuhs frnge nuk mund t ishte nj aspekt universal, sepse n gjuh t tjera madje
edhe t familjes romane, si pr shembull n gjuhn rumune apo spanjolle, dublimi i
kundrinorit nprmjet nj trajte t shkurtr sht i mundshm, si duket n shembujt e
mposhtm (2) dhe (3).
(2) Rumanisht: Il vad pe Ion.

e shoh PE Jonin
(3) Spanjisht: Lo veo a Juan.

e shoh A Huanin
Si shihet n shembujt e lartprmendur n (2) dhe (3), si n rumanisht ashtu

edhe n spanjisht kundrinori i dubluar nga nj trajt e shkurtr paraqitet gjithmon me
nj element parafjalor, prkatsisht pe n rumanisht dhe a n spanjisht, elemente kto
t cilat jan bosh, apo t zbrazura, nga pikpamja kuptimore semantike.6 Pikrisht kjo
veori e rumanishtes dhe spanjishtes e uan Kejnin edhe n zgjidhjen e problemit q
rrezikonte analizn e tij t lvizjes, e cila si pam m lart funksiononte pr
frengjishten. Sipas Kejnit, nj kundrin mund t dublohet nga nj trajt e shkurtr por
vetm n qoft se kjo kundrin sht e pajisur me nj element q cakton rasn, si pr
shembull me nj parafjal; si dihet, rasat (me prjashtim t emrores) caktohen nga
6 Studimet e hershme gjenerative (dhe jo-gjenerative) e prshkruanin fenomenin e dublimit

nprmjet trajtave t shkurtra si sensitiv ndaj tiparit njeri (human) n rumanisht dhe me shpirt
(animate) n spanjisht Spanish (Jaeggli 1986, Borer 1984, Dobrovie-Sorin 1990), nj
perspektiv kjo q nuk mund t mbrohej pr varietete t ndryshme (jo-standarde) t gjuhve
romane duke patur parasysh egzistencn e t dhnave si ato m posht (nga Suer 1988).
i. Yo lo voy a comprar el diario justo antes de subir.
(Porteno Spanish)
un e shkoj t blej gazetn sapo para t ardhurit
Do ta blej gazetn para se t vij.
ii. Yo la tenia prevista esta muerte.
un e kisha parashikuar kt vdekje
E kisha parashikuar kt vdekje.
iii. Ahora tiene que seguir usandolo el apellido.
athere duhet q t vazhdoj ta prdori mbiemrin
Tani I duhet q t vazhdoj ta prdori mbiemrin.
15
Dalina KALLULLI
folje ose parafjal, si pr shembull: lexoj librin, prej mallit, me studenten, etj.7 Kjo zgjidhje
u epitemizua nga gjuhtari Osvaldo Jegli (Jaeggli 1982) n t ashtuquajturin
Prgjithsimi i Kejnit (Kaynes Generalization). Por sht e qart se edhe kjo
zgjidhje nuk funksionon pr shqipen, sepse shqipja nuk prdor elemente t tilla si
parafjalt n kontekstet nn shqyrtim, si tregojn shembujt e mposhtm:
(4) a. (E) pash Jonin / filmin.

b. *(M) pa mua. / *(T) pa ty. / *(Na) pa ne. / *(Ju) pa ju.
c. *(I) fola Jonit.
Pr m tepr, teksa kundrina e drejt Jonin n (4a) mund por nuk duhet patjetr
t dublohet, kundrinort e drejt t shprehur me premra vetor lokal (d.m.th. veta e
dyt dhe e tret), si dhe kundrinat e zhdrejta, duhen dubluar nga trajtat e shkurtra
prkatse. sht pra e qart se trajtat e shkurtra jan deri diku si elemente prshtatjeje
vetore me kundrinn n gjuh t tilla si p.sh. ieva (angl: Chichewa), shih shembullin
(5) m posht, ku kto elemente prshtajeje jan nga pikpamja morfologjike afikse
dhe jo trajta t shkurtra, ashtu si dhe elementet e prshatjes me kryefjaln n gjuht
indo-europiane.
(5) ieva: Njchi zi-n-w-lum-a alenje.

blett sm-p-om-kafshuan-indic gjuetart
Sigurisht trajtimi i trajtave t shkurtra si elemente prshtatjeje vetore sht m se

i qart n rastet kur trajtat e shkurtra jan t domosdoshme, si pr shembull n rastin e
kundrinave t zhdrejta dhe kundrinave t drejta t shprehura me premra t vets s
par dhe t dyt. Por far mund t themi n lidhje me trajtat e shkurtra q dublojn
nj kundrinor t drejt t vets s tret? Pse nuk jan kto gjithnj t domosdoshme,
por opsionale, si n shembullin (4a) m lart? Pr m tepr, si mund t shpjegohet fakti
se teksa si kundrinort e shprehur me emra t shquar ashtu edhe t pashquar por q
kan artikull mund t dublohen nga trajtat e shkurtra (p.sh. (6a,b)), kundrinort e
shprehur me emra t pashquar pa artikuj nuk mund t dublohen kursesi (p.sh. (6c))?
Fakti q kundrinori n t dyja fjalit (6b) dhe (6c) nuk mbart ras kallzore
morfologjike (sepse kallzorja n shqip sht identike me emroren pr emrat n
7 Emrorja n teorin e Parimeve dhe Parametrave caktohet nga mbaresa. Fakti q rasa
emrore n shqip mund t caktohet nga kryefjala (p.sh. Ishte te shtpia e prindrve) sht nj
karakteristik e shqipes q nuk njihet nga gjuh t tjera Indo-Evropiane, por kjo nuk do t
thot q emrorja nuk mund t caktohet edhe nga nj element tjetr funksional si p.sh.
mbaresa.
16
TEORIKE
trajtn e pashquar) e dobson argumentimin se Prgjithsimi i Kejnit ka lidhje me

markimin, apo dallimin, morfologjik rasor.8
(6) a. (E) botoi librin.

b. (E) botoi nj libr (m n fund).
c. (*E) botoi libr (m n fund).
Sidoqoft, paradigma n (6) bn t qart faktin se t dubluarit e kundrins nga

trajtat e shkurtra sht i lidhur ngusht me egzistencn e elementit morfo-sintaksor t
artikullit, q n gjuhsin gjenerative shnohet me D (shkurtim i fjals determiner,
q n anglisht do t thot artikull). Kjo mbshtetet edhe nga fakti tjetr, q kundrinat e
zhdrejta, q n shqip bartin rasn dhanore dhe si u tha m lart jan gjithnj t
dubluara nga trajtat e shkurtra, nuk mund t shprehen me an t emrave t pashquar
pa artikuj. Me fjal t tjera, paradigma e paraqitur n (6) nuk mund t replikohet pr
kundrinat e zhdrejta, ka shihet n shembujt e mposhtm n (7).
(7) a. I fola vajzs.

b. I fola nj vajze.
c. *I fola vajze.
Pra, roli i elementit morfo-sintaksor D sht ky pr egzistencn e fenomenit t

dublimit t kundrins nga trajtat e shkurtra. N t njjtn koh, fakti q kundrinort e
shprehur me prmera vetor mund t dublohen nga trajta t shkurtra sht gjithashtu
nj sinjal i rndsis s D-s, sepse si sht argumentuar ka hert nga Postal (1969)
dhe m von nga Abney (1987), prmerat jan elemente tipike D. Sigurisht kjo nuk
shpjegon se pse kundrinort e shprehur me premra vetor lokal duhen dubluar nga
trajtat e shkurtra domosdoshmrisht, ndrsa kundrinort e shprehur me premra
vetor jo-lokal (d.m.th., t vets s tret) nuk shfaqen gjithnj t dubluar. Gjithashtu,
lind pyetja far lidhje ka elementi D dhe varsia e dublimit t kundrins s drejt t
shprehur me nj emr/premr t vets s tret nprmjet trajtave t shkurtra me
elementin D? Para se ti kthehemi ksaj pyetjeje, t shohim disa fakte t tjera.
8 Dobrovie-Sorin (1994) duke u prpjekur ta ruaj Prgjithsimin e Kejnit pr rumanishten, ku

ndryshe nga kundrinort e drejt kundrinort e zhdrejt nuk paraprihen nga parafjala pe q
pam m lart, argumenton se markimi morfologjik rasor sht analog i parafjals. Me fjal t
tjera, n qoft se rasa dallohet morfologjikisht, athere ky dallim sht njlloj si parafjala. Pra,
Prgjithsimi i Kejnit e ruan vlern e tij n kto raste.
17
Dalina KALLULLI
Si dihet, duke filluar nga Lopaov (1978), shprehur n mnyr informale,

dublimi i kundrinorit t drejt n vetn e tret nprmjet nj trajte t shkurtr shrben
pr t shprehur funksionin tematik (prkundrejt funksionit rematik) t kundrins, ka
mund t shihet qart n kontekstet e dhna n shembujt e mposhtm (8) deri (11).
M saktsisht, kur kundrina sht pjes e theksit logjik t fjalis, athere ajo nuk mund
t dublohet kursesi nga nj trajt e shkurtr, si e bjn t qart shembujt (8) dhe (9).
N t kundrt, kur kundrina nuk sht pjes e theksit logjik t fjalis, athere ajo duhet
t dublohet domosdoshmrisht, (10) dhe (11).9
(8) A: far bri Ana? B: Ana (*e) lexoi librin.
(9) A: far lexoi Ana? B: Ana (*e) lexoi librin.
(10) A: Kush e lexoi librin? B: Ana *(e) lexoi librin.
(11) A: far bri Ana me librin? B: Ana *(e) lexoi librin.

(ose: far i bri Ana librit)?
sht e rndsishme t vihet re se shquarsia e emrit q shpreh kundrinorin n

shembujt e msiprm nuk mjafton pr t shkasuar dublim t saj nga trajta e shkurtr
prkatse, si duket fare mir n shembujt (10) dhe (11).
Q dublimi i nj kundrine t drejt n vetn e tret nprmjet trajts s shkurtr
prkatse shrben si shenj dallimi se kjo kundrin nuk mund t jet rematike
evidentohet edhe nga fakti q n nj fjali pyetse mbi kundrinn, kjo e fundit nuk
mund t dublohet:
(12) K/cfar (*e) pe?
N t kundrt, kundrina e nj pyetjeje mbi kryefjaln, q sht pjes e asaj q

presupozohet si fakt, apo si e vrtet, duhet patjetr t dublohet n shqip.
9 Lopashov (n Lopaov 1978), i cili e prcakton fenomenin e dublimit nga trajtat e shkurtra si
nj karakteristik t gjuhve ballkanike, e konsideron pozicionin para-foljor t kundrins shkas
t fenomenit t dublimit nga trajtat e shkurtra, nj situat kjo q n gjuhsin teorike moderne
prbn nj fenomen t vecant, q quhet clitic left dislocation. S dyti, Lopashovi e lidh
dublimin e kundrins nga trajtat e shkurtra me shquarsin (d.m.th., me trajtn e shquar) t
emrit, duke pranuar megjithat se dublimi i nj prmeri t plot sht m i prhapur se sa
dublimi i nj kundrinori t shprehur me emr (dhe jo premr). S fundmi, ai thekson
pamundsin e dublimit t kundrinave q bartin theksin logjik, n terminologjin e tij.
18
TEORIKE
(13) Kush *(e) pa femijn?
E rndsishme sht gjithashtu t vihet re se dublimi i nj kundrine t shprehur

me nj emr t trajts s pashquar, por gjithnj me artikull (krahaso (6b) dhe (6c)),
sht i domosdoshm apo i pamundshm n t njjtat rrethana si librin n shembujt
(8) deri (11) m sipr. Pr shembull, fjalia (14a), ku kundrinori i drejt nj birr sht i
dubluar, mund t jet prgjigje e vlefshme e nj pyetjeje si far do t bje me nj
birr? apo Do t doje (t pije) nj birr?, por jo e nj pyetjeje si far do t doje t
pije? apo far do t doje t bje?, pr t cilat prgjigjja e sakt do t ishte fjalia
(14b), ku kundrinori i drejt nuk sht i dubluar, dhe e cila nuk do t mund t
funksiononte si prgjigje e sakt e dy pyetjeve t para.
(14) a. Do ta pija me knaqsi nj birr.

b. Do t pija me knaqsi nj birr.
Prmendja e faktit se dublimi i kundrins s drejt nga trajtat e shkurtra nuk

varet nga (pa)shquarsia e kundrins e vshtirson disi argumentimin se funksioni i
trajts s shkurtr n kto raste sht shprehja e tematicitetit (prkundrejt rematicitetit)
t kundrins n qoft se supozohet, si sht tashm tradit, se emrat n trajtn e
(14)pashquar shprehin informacion t ri, apo prezantojn pjestar t rinj, apo njsi t reja,
n diskurs. Pra, ose duhetA t heqim dor Snga ky supozim, O ose duhet t krkojm nj
zgjidhje
Nounstjetr. ERG
Fatmirsisht, zgjidhja
-nggu, -ru NOM egziston
- nNOM
literaturn
- aktuale. Pr shembull
Kiparski (n Kiparsky
Pronouns - flet pr NOM
NOM 2008), -universal,
nj parim ACC q-na ai e quan hierarkia e D-s
(the D-hierarchy), q e bn veten t dukshm n nj sr fenomenesh t ndryshme
When split ergativity is conditioned by the inherent category of the NP, the cases tend to be dis-
n gjuh t ndryshme.
tributed according to the hierarchy in [15],2 which Ill refer to as the D-hierarchy, since the more
usual term animacy hierarchy is misleading.3
(15) The D-hierarchy:
(15) The D-hierarchy
1Pro 2Pro 3Pro Proper Noun / Kin term Human Animate Inanimate
Ergative is found in nominals on the right end (the low end) up to some cutoff-point on the
hierarchy, sht e rndsishme
and accusative t vihet
in nominals fromretheseleft
Kiparski, dukeend).
(the high iu referuar Wierzbiks
(Wierzbicka 1981), hierarchia n (15) nuk ka t bj vrtet
In Dyirbal, the two case marking subsystems divide nominals cleanly as me (pa-)shpirtsin
into two groups, but in
(animacy) dhe as me agjentivitetin (agentivity)
some languages the cutoff-points dont coincide: e elementeve t prfshira n kt
hierarchy, q e bn joplauzibl nj shpjegim funksional, dhe se nj kategori deri diku e
(16) Djapu (Morphy 1983):
19
A S O
Non-human -thu
Human -thu -nha
Pronouns -nha
Dalina KALLULLI
lidhur me shquarsin, si pr shembull diferencimi (individuation) apo t qnit

tem (topic-wothiness) sht nj kandidat disi m i mundshm. sht e leht t
vihet re t paktn n mnyr t prgjithshme lidhja e dublimit t kundrins nga trajtat
e shkurtra me faktet e shqipes pr kt fenomen: premrat lokal jan ata q
qndrojn m s larti n kt hierarki, dhe si t till natyrisht jan gjithnj m t
diferencuar n diskurs.
Seksioni vijues i dedikohet nj fenomeni tjetr t shqipes dhe rndsis s tij pr
gjuhsin teorike egzistencs s dy zgjedhimeve, atij vepror dhe atij jovepror.
3. Zgjedhimi jovepror
Gjuha shqipe, ashtu si dhe pr shembull latinishtja dhe greqishtja, ka dy

zgjedhime t ndryshme, q tradicionalisht n gramatikat e shqipes quhen zgjedhimi
vepror dhe ai jovepror, illustruar nprmjet shembujve nn (16).
(16) Zgjedhimi vepror Zgjedhimi jovepror

a. mso-j mso-hem
b. shkatrro-j shkatrro-hem
c. kurse-j kurse-hem
d. b-j b-hem
Kto dy zgjedhime t ndryshme prdoren pr t shprehur kategorin e diatezs

s foljes. Kshtu, teksa zgjedhimi vepror shpreh diatezn veprore, zgjedhimi jovepror
shpreh diatezn psore, vetvetore dhe mesore, si n shembujt e mposhtm.
(17) a. Armiku shkatrroi qytetin. diateza veprore

b. Qyteti u shkatrrua (prej armikut). diateza psore
(18) a. Lava fmijn. diateza veprore

b. Fmija u la (nga nna / vet). diateza psore /vetvetore
(19) a. E hodha kockn n plehra. diateza veprore

b. Qeni u hodh t kapte kockn. diateza mesore
N veanti, shqipja, ashtu si dhe gjuh t tjera q e kan kt ndryshim

morfologjik (pra formal), si pr shembull latinishtja apo greqishtja, ka nj grup foljesh
t zgjedhimit jovepror q nuk kan homologe n formn veprore. Kto folje, q n
gramatikat e latinishtes quhen folje deponente, karakterizohen n botimin e vitit 1995
20
TEORIKE
t Akademis s Shkencave t Republiks s Shqipris Gramatika e Gjuhs Shqipe si

folje t diatezs mesore q nuk kan forma prgjegjse t diatezs veprore (faqja
272), dhe illustrohen n kt botim nga: besatohem, dergjem, dukem, kacavarem, kacavirrem,
kollem, kollitem, krenohem, kujdesem, mrdhezem, mrehem, motohem, mrekullohem, muget,
muzget, mykem, pendohem, prfytem, prgjigjem, prleshem, prvesem, prvesohem, sulem, vrsulem,
zotohem. Kto folje, t cilave un do tu referohem si folje deponente, kan qen
problem n gjuhsin teorike moderne (ashtu si dhe at tradicionale t latinishtes),
sepse sipas analizave teorike, zgjedhimi jovepror n prgjithsi absorbon aftsin e
foljes pr t caktuar rasn kallzore, gj q on n ngritjen e kundrins n pozicionin
sintaksor t kryefjals, e cila nuk krkon ras kallzore por emrore. Por sigurisht n
qoft se pozicioni baz i kryefjals sht i zn, kundrina nuk mund t lviz n kt
pozicion. Prandaj foljet joveprore supozohen jo vetm t ken humbur aftsin pr t
caktuar rasn kallzore, por edhe pr t patur nj kryefjal. Pr t ilustruar sado pak
kt analiz, le t krahasojm fjalit (17a) dhe (17b). N njfar mnyre, (17b) duket si
e prejardhur nga (17a), sepse kundrina e drejt e ksaj t fundit shfaqet si kryefjal e
fjalis (17b), ndrsa kryefjala e (17a) shfaqet vetm n mnyr opsionale n nj fraz
parafjalore. Por foljet deponente t lartprmendura t shqipes nuk mund t marrin
kurr nj kundrinor, ka gjen shprehjen edhe n botimin e lartprmendur t
Akademis s Shkencave q i prkufizon kto folje si folje t diatezs mesore, dhe
sipas t cilit [p]r nga kuptimi, foljet e diatezs mesore jan t afrta me foljet
jokalimtare (faqja 271). Athere si mund ta shpjegojm formn e njjt morfologjike
q kan kto folje me foljet e diatezs psore, analiza e t cilave u dha shkurtimisht si
m sipr? Sigurisht nj analiz uniforme e t gjitha foljeve q kan t njjtn form
morfologjike (pra zgjedhim jovepror) do t ishte e preferueshme nga pikpamja
konceptuale. Pikrisht ktu shqipja na jep disa t dhna mjaft interesante. S pari, t
gjitha kto folje jan t prejardhura nga emra ose mbiemra. Kjo nuk mund t jet nj
rastsi pr dy arsye: (i) t dhna t ngjashme egzistojn edhe pr latinishten (cf. Xu,
Aronoff and Anshen 2007); (ii) tamam ashtu si supozohet pr foljet e diatezs psore
(detajuar m sipr), emrat dhe mbiemrat nuk kan kryefjal por mund t marrin
argumente t brendshme q ngjajn me kundrinn e foljes. S dyti, t dhna nga foljet
deponente n shqip evidentojn nj proes tranzitiviteti nga folje jokalimtare n folje
kalimtare, gj q ka shum vler pr gjuhsin teorike. Pr shembull, m lart u tha se
folja dukem sht nj folje deponente (pra q nuk ka nj form prkatsore n diatezn
veprore); krahaso fjalit (20a) dhe (20b).
(20) a. U dukn gjurmt.

b. *Duka gjurmt.
21
Dalina KALLULLI
Edhe pse kemi kt dallim nga pikpamja gramatikore, nj folje deponente si

zhdukem, q si antonim i saj sht prftuar qartsisht nga folja dukem me an t
parashtess zh-, mund t hyj n marrdhnie kalimtare, pra t ket nj kundrin t
drejt, si shihet n (21).
(21) a. U zhdukn gjurmt.

b. Zhduka gjurmt.
Ky detaj sht tejet i rndsishm pr gjuhsin teorike, sepse shpreh n mnyr

mse t qart egzistencn e nj proesi tranzitivizues (pra prftimin e nj foljeje
kalimtare nga nj folje jokalimtare), proes ky q sht vn jo rall n dyshim nga
proponent q supozojn vetm nj proes de-transitivizues (pra prftimin e nj folje
jokalimtare nga nj folje kalimtare).
4. Konkluzione
Ky artikull parashtroi disa aspekte t morfo-sintakss dhe semantiks s shqipes

q jan provuar tepr t dobishme pr gjuhsin teorike universale. S pari, edhe pse
fenomeni i dublimit t kundrins nprmjet trajtave t shkurtra sht nj prgjithsim
tipologjik dhe jo nj aspekt universal, lidhja e ktij fenomeni me nj parim universal si
D-hierarchy sht e drejtprdrejt. Gjithashtu, edhe pse zgjedhimi jovepror sht
m s shumti nj karakteristik tipologjike, lidhja e ktij fenomeni me nj parim
hypotetikisht universal si sht ai i natyrs s prejardhur t kryefjals s foljeve t
diatezs psore, sht gjithashtu e drejtprdrejt.
Bibliografia:
1. Abney, Steven. 1987. The English Noun Phrase in its Sentential Aspect.
Doctoral Dissertation, MIT.
2. Borer, Hagit. 1984. Parametric Syntax: Case Studies in Semitic and Romance
Languages. Dordrecht: Foris.
3. Chomsky, Noam. 1986. Knowledge of Language: its nature, origins and use. New
York: Praeger.
4. Dobrovie-Sorin, C. 1990. Clitic doubling, wh-movement and quantification
in Romanian. Linguistic Inquiry 21: 351397.
5. Dobrovie-Sorin, Carmen. 1994. The Syntax of Romanian. Berlin: Mouton de
Gruyter.
22
TEORIKE
6. Jaeggli, Oswaldo. 1982. Topics in Romance Syntax. Dordrecht: Foris.

7. Jaeggli, Oswaldo. 1986. Three issues in the theory of clitics: Case, doubled
NPs, and extraction. In H. Borer (ed.) Syntax and Semantics 19: The Syntax of
Pronominal Clitics 1542. New York: Academic Press.
8. Kayne, Richard. 1975. French Syntax. Cambridge MA: The MIT Press.
9. Kiparsky, Paul. 2008. Universals constrain change, change results in
typological generalizations. In J. Good (ed.) Linguistic universals and language
change. Oxford: Oxford University Press.
10. Lopasov, J. 1978. Mestoimennye povtory dopolnenija v balkanskih jazykah.
Leningrad: Nauka.
11. Postal, Paul. 1969. On so-called pronouns in English. In Modern Studies in
English. Regional Meeting Chicago Linguistic Society 350360.
12. Suner, M. 1988. The role of agreement in clitic-doubled constructions.
Natural Language and Linguistic Theory 6: 391434.
13. Wierzbicka, Anna. 1981. Case marking and human nature. Australian Journal
of Linguistics 1: 43-81.
14. Xu, Zheng, Aronoff, Mark and Anshen. 2007. Deponency in Latin. In
Beerman, Corbett, Brown, and Hippisley (eds.) Deponency and Morphological
Mismatches. 127144. Oxford: Oxford University Press.
23
24
Shkumbin MUNISHI
ZHDUKJA E DYGJUHSIS SHQIP-SERBISHT N KOSOV
Hyrje
Treva e Kosovs pr shekujt me radh ka qen vendi i takimit midis shqipes

dhe serbishtes si dy gjuh indoevropiane, t cilat u takojn familjeve t ndryshme. N
trungun e gjuhve indoevropiane q fliten n Evrop shqipja del si gjuh e veant,
ndrkaq serbishtja hyn n grupin e gjuhve sllave. M saktsisht n nn-grupin e
gjuhve sllave jugore. Pr shekuj me radh banort e Kosovs, kryesisht shqiptart
dhe serbt etnik, kan jetuar dhe ndrvepruar me njri tjetrin, pothuajse n t gjitha
domenet e komunikimit. N mas t madhe, folsit e shqipes dhe t serbishtes n
Kosov kan qen bilin, ndrkaq raportet midis gjuhve t tyre jan ndikuar
drejtprdrejt nga raportet e prgjithshme shoqrore, politike e kulturore.
Pa u ndalur n historin e mhershme t kontakteve t shqipes dhe serbishtes
n shekujt e kaluar, sht me rendsi q qysh n fillim t thuhet se dygjuhsia shqip-
serbisht n Kosov, gjat shekullit XX, shfaqet si dukuri e bilinguizmit asimetrik dhe
si rrjedhoj e kontaktit dhe konfliktit gjuhsor (Munishi, 2010). N t kaluarn,
sidomos nga viti 1945 e thu, ky bilinguizm ka qen subjekt i ndrhyrjes planifikuese,
e cila ka pasur pr qllim, prcaktimin e statusit t shqipes dhe t serbishtes, por edhe
planifikimin e funksioneve t tyre, sidomos n rrafshin zyrtar dhe administrativ. Sa i
prket planifikimit t statusit t shqipes dhe serbishtes n Kosov gjat viteve 1945-
1990, mund t thuhet se prkundr avancimit gradual t pozits s shqipes pas vitit
1945, sidomos pas vitit 1974, kur u prcaktua statusi i barabart pr shqipen dhe
serbishten n Kosov, megjithat serbishtja ishte n pozit m t favorshme pr faktin
se n kontekstin e prgjithshm t ish-Jugosllavis, si gjuh e shumics (bashk me
kroatishten dhe bosanishten prbnin t ashtuquajturn serbo-kroatishte apo kroato-
serbishte), shrbente edhe si lingua franca e federats s athershme jugosllave. Vlen t
prmendet fakti se shqiptart dhe serbt n Kosov n at koh, ndonse ishin
bashksi folse t ndryshme, prbnin nj bashksi komunikuese, sepse kishin
ndrveprim dhe ndrkomunikim t prditshm me njri tjetrin, me rast komunikimi
zhvillohej kryesisht n kodin dominant q ishte serbishtja. Pas vitit 1990 gjuha shqipe,
25
Shkumbin MUNISHI
praktikisht, u b gjuh e ndaluar dhe prdorimi i saj u kufizua vetm n domenet e

familjes, n rrethin shoqror q prbhej kryesisht prej shqiptarve, n ato pun me t
cilat merreshin shqiptart nn okupimin serb dhe n ato pak media q kishin mbetur
n gjuhn shqipe. N nj situat t till, statusi i shqipes u degradua deri n pikn m
t ult (Munishi, 2006, 2013).
Pas prfundimit t lufts n Kosov dhe largimit t pushtetit serb (1999) u
krijuan rrethana t reja politike, ekonomike e kulturore, t cilat patn ndikim t
drejtprdrejt n procesin e zhvillimit t dygjuhsis shqip-serbisht. Evoluimi i statusit
t shqipes dhe t serbishtes n Kosov pas vendosjes s Misionit t OKB-s sht
trajtuar nga Ismajli (Ismajli, 2002, 2003) dhe Munishi (2006, 2009, 2010). Koh m
par, n dy raste jemi prpjekur t trajtojm statusin e shqipes n kontekstin rajonal
dhe europian (Munishi, 2009) dhe, konkretisht, statusin e shqipes n Kosov (2010).
Sa i prket planifikimit t statusit t gjuhve n Kosov pas shpalljes s pavarsis
kemi theksuar se ky planifikim sht br n prputhje me politikat gjuhsore t BE-
s, t cilat e promovojn diversitetit gjuhsor si vler, dhe n prputhje me normat
aktuale ndrkombtare t prshkruara n Kartn Evropiane pr Gjuht Regjionale
ose t Minoriteteve1, si dhe n dokumente t tjera ndrkombtare, si sht
Deklarata Universale Mbi t Drejtat Gjuhsore e Barcelons, e miratuar n
qershor 1996, nga institucionet dhe organizatat joqeveritare nn mbshtetjen e
UNESCO-s (Munishi, 2009 dhe 2010). N Kushtetutn e Kosovs2, e cila bazohet n
rekomandimet e t Drguarit Special t Kombeve t Bashkuara, Martti Ahtisaari, dhe
Propozimin e tij Gjithprfshirs pr Zgjidhjen e Statusit t Kosovs, si gjuh zyrtare
prcaktohen shqipja dhe serbishtja (neni 5, pika 1), ndrsa gjuha turke, boshnjake dhe
ajo rome kan statusin e gjuhve zyrtare n nivel komune ose do t jen n prdorim
zyrtar n cilindo nivel n pajtim me ligj (neni 5, pika 2). Megjithat, prkundr
prcaktimit t statusit zyrtar pr shqipen dhe serbishten, ka probleme t shumta dhe
vshtir t kalueshme pr zbatimin e dygjuhsis shqip-serbisht n Kosov. N nj
raport t hartuar nga Misioni i OSBE-s n Kosov3 jan identifikuar disa probleme
ligjore, buxhetore e teknike sa i prket zbatimit t dygjuhsis n komunat e Kosovs
(Munishi, 2009). Problemet e tjera jan t natyrs, politike, demografike e kulturore.
1 Shih n Internet: http://conventions.coe.int/treaty/en/Treaties/Html/148.htm, qasja pr

her t fundit m 8 nntor 2011.
2 Shih n Internet: http://www.assembly-kosova.org/common/docs/Kushtetuta_sh.pdf, qasja
pr here t fundit m 8 nntor 2011.

3 Raportin pr prdorimin e gjuhve minoritare n komunat e Kosovs, shih n Internet:
http://www.osce.org/documents/mik/2006/12/22607_en.pdf, qasja pr her t fundit m 23

mars 2009.
26
Prfundimi i lufts n Kosov pati ndikim edhe n fushn e gjuhve. Duke

qen se shqiptart prbjn m shum se 90% t popullsis s Kosovs, ata e kan
fjaln kryesore n institucionet e Kosovs dhe duke qen shumic kan mundsi ta
favorizojn gjuhn e tyre (Munishi, 2009). Pra, kriteri demografik, luan rol kryesor n
raportet midis shqipes dhe serbishtes n Kosov. N ann tjetr, si pasoj e lufts,
marrdhniet midis shqiptarve dhe serbve jan ftohur n mas t madhe dhe kjo ka
uar pothuaj n ndarjen fizike t tyre. Sot, serbt jetojn kryesisht n disa qytete e
fshatra t Kosovs n bashksi kompakte, t cilat kryesisht jan t ndara jo vetm nga
popullsia shqiptare, por edhe nga bashksit e tjera etnike q jetojn n Kosov. Me
fjal t tjera, domenet e kontakteve midis shqipes dhe serbishtes jan kufizuar
ndjeshm. Kontaktet e prditshme, sidomos ato joformale, midis shqiptarve dhe
serbve jan reduktuar n mas t madhe dhe kjo sht reflektuar edhe n
komunikimin gjuhsor reciprok. Nse dikur shqiptart dhe serbt n Kosov prbnin
bashksi komunikuese, sot shqiptart dhe serbt jan bashksi pothuajse t ndara
gjuhsore. Ndrkomunikimi i reduktuar gjithashtu ka ndikim t drejtprdrejt zbatimin
e dygjuhsis shqip-serbisht n Kosov. Institucionet e Kosovs jan duke br
prpjekje q ti integrojn pakicat n Kosov dhe mund t ndodh q kjo situat t
ndryshohet n nj t ardhme t afrt. Megjithat, ndarja fizike ka br q brezat e rinj
t mos jen n gjendje ta msojn gjuhn e njri-tjetrit. Njohja e gjuhs paraqet
problem fondamental pr zbatimin e dygjuhsis shqip-serbisht. Derisa shqiptart m
nuk jan t detyruar ta msojn serbishten, pasi q prestigji i saj q e kishte dikur sht
zhdukur, serbt ende kan paragjykime negative ndaj gjuhs shqipe dhe ende nuk jan
n gjendje ta pranojn faktin se pas lufts n Kosov rrethanat dhe raportet politike e
shoqrore kan ndryshuar. Edhe pse pr shkak t eprsis q kishte dikur serbishtja
shqiptart e Kosovs, brezat e mesm dhe t vjetr, n mas t madhe ishin biling,
sot ata hezitojn t flasin serbisht n rastet kur duhet t komunikojn me serbt. N
ann tjetr, edhe brezat e mesm dhe t vjetr t serbve, duke jetuar n fqinjsi me
shqiptart e kuptojn dhe e flasin shqipen, por hezitojn ta flasin kur komunikojn me
shqiptart, mbase pr shkak t sedrs s tyre. Qndrimet reciproke ndaj gjuhs serbe,
respektivisht shqipe, jan gjithashtu nj element i rndsishm q ndikon n
dygjuhsin shqip- serbisht. Nj tjetr zhvillim ka t bj me msimin e gjuhve dhe
dy gjuht zyrtare t Kosovs m nuk msohen as n sistemin arsimor. Nxnsit
shqiptar n shkollat e tyre e msojn anglishten dhe jo m serbishten, ndrsa as
nxnsit serb nuk e msojn shqipen.
T gjitha kto rrethana kan ndikuar q ndonse n Kosov kemi dygjuhsi
zyrtare t deklaruar dhe t vendosur n kushtetut, megjithat, n realitet, dygjuhsia
sht e reduktuar vetm n funksione e domene formale, por edhe n kto funksione
27
Shkumbin MUNISHI
eprsia e shqipes pr shkak t kriterit demografik sht domethnse. Kto jan vetm
disa nga problemet m evidente t dygjuhsis zyrtar shqip-serbisht.
Pr ta pasqyruar gjendjen e dygjuhsis shqip-serbisht n Kosov dhe
problemet e zbatimit t dygjuhsis, n tetor dhe nntor t vitit 2011 patm kryer nj
anketim me respondent nga vise t ndryshme t Kosovs, t t dy gjinive dhe
moshave nga 18 deri n 55 vje. N at anketim patm intervistuar gjithsej 154
persona (79 meshkuj dhe 75 femra). Anketimi ka pasur pr qllim t na jap nj pasqyr
sado t vogl lidhur me nivelin e nxnies s gjuhs serbe nga qytetart shqiptar. M
tej, kemi dashur t shohim se sa e shpeshte sht denduria e komunikimit t folsve t
shqipes me fols t serbishtes. Po ashtu, jemi prpjekur t kuptojm se cilat jan
domenet aktuale t kontaktit midis folsve t shqipes me fols t serbishtes. Qllimi
tjetr ka qen q t kuptojm se n rastet kur ndodh, apo nse do t kishte komunikim
eventual midis folsve t shqipes dhe serbishtes, cilin kod preferojn ta prdorin
folsit e shqipes. N fund, jemi prpjekur t kuptojm se cili sht qndrimi i folsve
t shqipes ndaj serbishtes si gjuh dhe sa kan dshir ta flasin, apo ta msojn
serbishten folsit burimor t shqipes. T dhnat e ktij anketimi i kemi publikuar n
nj rast tjetr (Munishi, 2011), por ktu po i prmendim shkurtimisht gjetjet kryesore,
pasi q pastaj, n baz t ktij anketimi, sht kryer edhe hulumtimi tjetr, rezultatet e
t cilit do ti japim n kt punim dhe do ti krahasojm me rezultatet e anketimit t
vitit 2011.
Hulumtimi i vitit 2011 kishte vrtetuar disa hipoteza kryesore t cilat i kishim
ndrtuar qoft si rezultat i vzhgimeve josistematike, qoft i prshtypjeve t fituara nga
jeta e prditshme n kt ambient. T dhnat kishin dshmuar se niveli i atyre q e
flasin gjuhn serbe ka rn ndjeshm, sidomos te brezat e rinj. Edhe denduria e
kontaktit dhe ndrkomunikimit ka rn ndjeshm, pothuajse n t gjitha vatrat e
kontaktit. T dhnat e anketimit kishin treguar po ashtu se shqiptart nuk do ti iknin
komunikimit me serb, por n rastet e tilla do t paraplqenin ta prdorin ose gjuhn e
tyre, ose anglishten si lingua franca. Edhe motivi pr ta msuar gjuhn serbe ka rn
plotsisht. Ndonse paragjykimet krejtsisht negative pr gjuhn serbe nuk jan
shprehur n mnyr aq t theksuar, nxitja pr ta msuar at nuk ekziston m.
Si prfundim, hulumtimi q kemi kryer m 2011 ka dshmuar se, ndonse
politika gjuhsore nga lart-posht promovon dygjuhsin, praktika gjuhsore n terren
e vshtirson zbatimin
1. Gjendja e sotme e dygjuhsis shqip-serbisht n Kosov
Hulumtimi i vitit 2011, pr t cilin bm fjal pak m par, na ka nxitur q t

kryejm edhe nj hulumtim tjetr, pr t rivlersuar se cila sht gjendja e dygjuhsis
28
shqip-serbisht n Kosov, n mnyr q t jemi n gjendje pr ta par procesin e

zhvillimit t tanishm t ksaj dukurie. T dhnat q i kemi marr, n nj pjes t
konsiderueshme prkojn me t dhnat e hulumtimit paraprak, por kt radh kemi
synuar grupe t tjera shoqrore pr ti prfshir n hulumtim dhe jemi prpjekur ti
gjejm vatrat kryesore t kontaktit aktual midis folsve t shqipes dhe t serbishte, si
dhe t hulumtojm se cilat jan format dhe kodet e ndrkomunikimit n ato vatra t
kontaktit.
1.1. Qllimi dhe metodologjia e hulumtimit
Sikurse edhe n anketimin e kryer m 2011, edhe n anketimin q kemi kryer

m 2014, qllimi i par ka qen t hulumtojm se sa e njohin dhe flasin aktualisht
gjuhn serbe folsit e shqipes n Kosov. Po ashtu, qllimi tjetr ka qen ti shohim
domenet eventuale t ndrkomunikimit, kodet me t cilat komunikohet n situatat e
ndrkomunikimit midis folsve t shqipes dhe serbishtes, si dhe qndrimet e
prgjithshme ndaj gjuhs serbe. Pr kt qllim, kemi zhvilluar n fakt dy anketa dhe
intervista me grupe shoqrore t ndryshme.
Anketa e par sht zhvilluar n fund t muajit maj dhe n fillim t qershorit
(2014), n Prishtin, me student t Fakultetit t Filologjis t Universitetit t
Prishtins. N kt kuadr, kemi kryer anketim me student t vitit t dyt, t tret dhe
t katr t Departamentit t Gjuhs Shqipe dhe t Gjuhs Angleze, student t nivelit
master t gjuhs shqipe dhe me student t doktorats t gjuhsis. Arsyeja kryesore
q grupi shoqror, t cilin e kemi marr pr hulumtim kan qen studentt qndron n
faktin se pjesa drmuese e tyre jan t moshs s re dhe jan student q studiojn n
drejtimet e gjuhsis, pra interesimi i tyre jan gjuht. Ktyre studentve u jan
shprndar pyetsor prkats, n t cilt jan parashtruar 4 pyetje dhe u sht dhn
nj fjali n gjuhn serbe pr ta prkthyer. Gjithsej jan anketuar 112 student, nga t
cilt 18 kan qen meshkuj dhe 94 femra. Pjesa drmuese e t anketuarve kan qen t
moshs 18-25 vje dhe vetm n grupin e studentve t doktorats ka pasur student
t moshs mbi 25 deri n 45 vje, por numri i tyre ka qen m i vogl. Sa i prket
gjinis, pjesa m e madhe e t anketuarve kan qen femra, ndrkaq numri i
meshkujve t anketuar ka qen m i vogl. Studentt sht dashur q kryesisht t
prgjigjen n pyetje t mbyllura, duke rrumbullakuar opsionet prkatse, por n fund u
sht dhn mundsia ti japin komentet e tyre eventuale lidhur me temat pr t cilat
sht zhvilluar anketa. Pjesa m e madhe e tyre nuk kan komentuar, por ato pak
komente, t cilat i kemi marr kan qen mjaft t dobishme, sepse kan dhn sqarim
pr pikpamjet e shprehura n anket.
29
Shkumbin MUNISHI
Anketa tjetr ka pasur pr qllim ti hetoj vatrat e kontaktit midis folsve t

shqipes dhe t serbishtes, situatat ndrkomunikuese t cilat ndrtohen n kto vatra
dhe kodet komunikuese q prfshihen n ndrkomunikim. Kjo anket e dyt sht
kombinuar edhe me intervista n vendin e anketimit, me qllim q t dhnat e
mbledhura nga anketa t plotsohen me diskutimet me t anketuarit lidhur me temat e
anketimit. Edhe n anketn e dyt, n fillim, jan marr informata pr nivelin e njohjes
s gjuhs serbe, por pastaj theksi sht vn te kontakti dhe ndrkomunikimi. Duke u
bazuar n t dhnat e hulumtimit t vitit 2011, i cili prjashtonte n mas t madhe
rrethin dhe vendin e puns si domene t kontaktit midis folsve t shqipes dhe t
serbishtes, kemi qen t detyruar q domenet e kontaktit ti krkojm diku tjetr. Duke
ndjekur modelin e William Labovit, i cili kishte vrejtur se qendrat tregtare dhe
dyqanet mund t jen hapsira t prshtatshme pr hulumtime sociolinguistike dhe pr
marrjen e t dhnave prkatse, edhe ne kemi menduar q qendrat tregtare (shopping
mall) n qytetin e Prishtins mund t jen ambiente t prshtatshme pr kryerjen e
hulumtimeve sociolinguistike. Prtej qllimeve tregtare e komerciale, qendrat tregtare
moderne sot jan shndrruar edhe n hapsirat t ndrveprimit shoqrore dhe n
vende argtimi, ku njerzit e kalojn nj pjes t kohs s lir. N baz t ktyre
karakteristikave, qendrat tregtare jan ambiente t prshtatshme pr krijimin e
situatave komunikuese midis folsve t ndryshm. Przgjedhja e mallrave dhe
shitblerja e tyre, detyrimisht sjellin situata t kontaktit dhe t ndrkomunikimit. Arsyet
q i prmendm kan qen indikative pr ne q situatat komunikuese midis folsve t
shqipes dhe t serbishtes ti krkojm pikrisht n qendra tregtare. Pr kt arsye,
hulumtimin ton e kemi shtrir n dy qendra t mdha tregtare n qytetin e Prishtins.
Qendra e par tregtare, n t ciln kemi br anketime dhe intervista ishte qendra
tregtare Albi Mall, e cila gjendet n lagjen veterrik t Prishtins.
Arsyeja q kemi przgjedhur kt qendr tregtare, prve faktit se sht qendra
tregtare m e frekuentuar n Prishtin, sht edhe vendndodhja e saj. Kjo qendr
sht po ashtu n afrsi t komuns s Graanics, komun kjo e krijuar n procesin e
decentralizimit, e cila prfshin disa fshatra si: agllavic, Preoc, Llapje Sell etj. n t
cilat jeton nj numr i konsiderueshm i popullsis serbe. Distanca nga Albi Mall
deri n Graanic sht 5.5 kilometra. Kjo distanc sht e ilustruar n hartn e
mposhtme. Pikrisht, afrsia e Albi Mall me Graanicn dhe fshatrat e tjera me
popullsi serbe n afrsi kan qen arsyeja q na ka shtyr t mendojm se kjo qendr
tregtare mund t jet nj vatr e prshtatshme kontakti midis folsve t shqipes dhe t
serbishtes, sepse frekuentohet edhe nga shqiptart, por edhe nga serbt. Respondentt
t cilt i kemi anketuar n kt qendr tregtare kan qen kryesisht shitset dhe shitsit
n dyqanet q gjenden aty. N Albi Mall kemi br anketime dhe intervista n 28
dyqane, ndrkaq dyqanet n t cilat i kemi kryer anketat dhe intervistat jan: Sport
30
Fashion, Optika Daci, Orsay, Lacoste, Celio, Nota, Top-Shop, Mayoral, Bostangroup, Golden
Rose, Shoe Art, LTB Graffitti, Puma, Tamaris, Sport Fashion Kids, Tom Taylor, Parfois, Geox,
Oliwer Weber, Golden Point, Oltre, Grace, Fashion Ave, zdilek, Magma Haus, Neptun,
Triumph, Trio Casa. Gjithsej, i kemi anketuar 39 respondent, nga t cilt 32 kan qen
shitse femra dhe 7 meshkuj. Ktu t shtojm se n dy raste, shitset kan refuzuar t
anketohen me arsyetimin se jan n orar t puns dhe jan nn vzhgimin e kamerave.
Anketimi tjetr sht kryer n nj vendndodhje tjetr n qendr t Prishtins.
Pikrisht, duke marr pr baz vendndodhjen dhe distancn m t largt me komunn
e Graanics dhe me fshatrat n t cilat jeton popullata serbe prreth, kemi vendosur
t bjm anketa dhe intervista me shitset dhe shitsit n Pallatin e Rinis dhe t
Sporteve n Prishtin. Pallati i Rinis dhe Sporteve sht nj qendr tregtare, sportive
e kulturore q gjendet n qendr t qytetit t Prishtins. Arsyeja q na ka shtyr t
bjm anketa dhe intervista edhe n kt lokacion ka largsia e ktij objekti me Albi
Mall dhe me Graanicn dhe sa ka ndikuar kjo largsi n dendurin eventuale t
kontakteve dhe t ndrkomunikimit. Po ta shihni hartn m posht, do t vreni se
distanca midis Pallatit t Rinis dhe Albi Mall sht 5.9 km. N ann tjetr, distanca
nga Pallati i Rinis deri n Graanic sht 10 km. Pra, pr dallim nga Albi Mall,
pallati i Rinis gjendet m n qendr t qytetit t Prishtins dhe n distanc m t
largt me Graanicn.
N Pallatin e Rinis dhe t Sporteve kemi br anketime dhe intervista n 18
dyqane, ndrkaq dyqanet n t cilat i kemi kryer anketat dhe intervistat jan: Elite,
Silver, Mega, Bella, Ylli, Riza Company, Fashion Network, Lord, Sport Fashion, On Off, La
Moda, No End, Runners, Arta, Nike Shop, Tissot, Impression. N Pallatin e Rinis jan
anketuar dhe intervistuar 22 respondent, nga t cilt 5 kan qen meshkuj dhe 17
shitse femra.
Anketimi i kryer n kto dy qendra tregtare sht br jo vetm me qllim t
marrjes s mostrave pr hulumtim n dy vendndodhje t ndryshme, por edhe me
qllim t krahasimit t t dhnave dhe rezultateve nga kto dy vendndodhje, si dhe
ndikimit q mund t ket distanca gjeografike n rezultatet e hulumtimit.
Hulumtimi q kemi kryer me student dhe n dy qendra tregtare q u
prmendn, ndonse n elementet kryesore mund t quhet hulumtim sasior, ka edhe
shum elemente t hulumtimit cilsor, prandaj, me fjal t tjera, mund t konsiderohet
si i kombinuar. N vazhdim po japim t dhnat dhe rezultatet kryesore, si dhe
prfundimet prkatse lidhur shtjet t cilat kan qen pjes e hulumtimit.
1.2. Rezultatet dhe gjetjet
Pyetja e par e cila u sht parashtruar t gjith t anketuarve ka pasur pr
31
Shkumbin MUNISHI
qllim t na jap nj pasqyr se sa e njohin dhe flasin serbishten t anketuarit. Kjo

pyetje u sht br edhe studentve t anketuar, edhe shitsve n qendrat tregtare.
Kshtu, n pyetjen A e flitni gjuhn serbe, nga numri i prgjithshm prej 173 t
anketuarve, student dhe shits n qendra tregtare kemi marr kto prgjigje: 10 prej
tyre apo 5.78% jan deklaruar se e flasin serbishten shum mir, 11 apo 6.35% kan
deklaruar se e flasin mir, 8 t anketuar apo 4.62% kan deklaruar se e flasin
serbishten por kan filluar ta harrojn, 21 apo 12.13% jan shprehur se nuk e flasin
mir dhe 123 apo 71.09% t t anketuarve jan deklaruar se nuk e flasin fare. Kto t
dhna jan t pasqyruara n tabeln e mposhtme.
Po, e flas E flas E flas, por Nuk e flas Jo, nuk e

STRUKTURA shum mir kam mir flas fare
mir filluar ta
harroj
Meshkujt 5 3 2 7 13
Femrat 5 8 6 14 110
Totali 10 11 8 21 123
Prqindja 5.78% 6.35% 4.62% 12.13% 71.09%
Tabela 1
T dhnat flasin qart se nga numri i prgjithshm i t anketuarve shumica

absolute e tyre jan deklaruar se ose nuk e flasin fare, ose nuk e flasin mir. Numri i t
anketuarve q jan deklaruar se e flasin shum mir gjuhn serbe sht jashtzakonisht
i vogl dhe n kt grup bjn pjes kryesisht persona mbi moshn 30 vjeare. Kur
merret parasysh fakti se shumica e t anketuarve jan t rinj, ather sht krejtsisht e
qart q te brezat e rinj t shqiptarve t Kosovs me nuk mund t gjenden fols
dygjuhsh q flasin edhe shqipen, edhe serbishten. Kto t dhna jan nj dshmi e
qart se dygjuhsia n t folur shqip-serbisht n Kosov sht n zhdukje e sipr. N
grafikun e m poshtm jan t pasqyruara rezultatet sipas prgjigjeve q kemi marr, t
cilat ilustrojn m s miri konstatimet q u bn pak m par.
32
A e flitni gjuhn serbe?

(Totali i t anketuarve)
Po, e flas shum mir
E flas mir
E flas, por kam filluar

ta harroj
Nuk e flas mir
Jo, nuk e flas fare
Grafiku 7
N anketn me student n kt pyetje i kemi marr kto rezultate. Nga 112 t

anketuar, vetm 4 ose 3.54% jan deklaruar se e flasin shum mir dhe 9 t anketuar
apo 8% jan shprehur se e flasin mir serbishten. T anketuarit e tjer jan deklaruar
n kt mnyr: 34 apo 3.5% jan deklaruar se e flasin, por kan filluar ta harrojn,
ndrkaq 13 ose 11.60% dhe 82 73.2% jan deklaruar se nuk e flasin mir ose nuk e
flasin fare. Kto t dhna jan t pasqyruara n tabeln n vijim.

mir filluar ta
harroj
Meshkujt 2 3 0 6 7
Femrat 2 6 4 7 75
Totali 4 9 4 13 82
Prqindja 3.5% 8.0% 3.5%% 11.60% 73.2%
Tabela 2
Kto t dhna flasin qart se numri i atyre studentve q flasin gjuhn serbe
sht jashtzakonisht i vogl dhe ktu bjn pjes kryesisht student t nivelit t
33
Shkumbin MUNISHI
studimeve t doktorats dhe q jan m t vjetr se 15 vje. T tjert, pothuaj 85%,

jan deklaruar se n prgjithsi nuk e flasin gjuhn serbe. Grafiku i n vijim paraqet
kto rezultate.
1. A e flitni gjuhn serbe?

(Anketa me stundet)
Po, e flas shum mir
E flas mir
E flas, por kam filluar ta

harroj
Nuk e flas mir
Jo, nuk e flas fare
Grafiku 8
Me qllim q ti krahasojm deklarimet e studentve me nivelin e zotrimit t
serbishtes nga ta, atyre u sht dhn nj fjali q ta prkthejn n gjuhn shqipe.
Kshtu, nga studentt sht krkuar ta prkthejn kt fjali t prbr:
Znanje je izvor radosti i blagostanja u ivotu i zato svako mora da se
potrudi i da ui to vie.
Nga t gjith t anketuarit, vetm 7 prej tyre ose 6.25% e kan prkthyer sakt
fjalin, 4 ose 3.5% kan br prkthim deri diku t sakt, ndrkaq 101 t anketuar ose
90.1% nuk e kan prkthyer fare. Kto rezultate jan t pasqyruara n vijim.
Struktura Prkthim i sakt Deri diku i sakt Nuk sht

prkthyer
Meshkujt 2 3 13
Femrat 5 1 88
Totali 7 4 101
Prqindja 6.25% 3.5% 90.1%
Tabela 3
34
Znanje je izvor radosti i blagostanja u ivotu i zato

svako mora da se potrudi i da ui to vie.
Prkthim i sakt
Deri diku i sakt
Nuk sht prkthyer
Grafiku 9
Nga t dhnat q u paraqitn ktu vrehet se ka nj prkim t madh midis

deklarimeve t t anketuarve lidhur me zotrimin e gjuhs serbe dhe zotrimit praktik
t tyre. Shifra prej 90% e t anketuarve q nuk kan arritur ta prkthejn fjalin q u
sht dhn prkon n mas t madhe me shifrat e atyre q jan deklaruar se nuk e
flasin serbishten, se nuk e flasin mir ose q kan filluar ta harrojn. Edhe kto t
dhna jan nj dshmi shtes se serbishtja zotrohet shum pak, pr t mos thn
aspak, nga t rinjt.
Pyetja tjetr e drejtprdrejt q u sht br studentve ka qen lidhur me vatrat
e kontaktit eventual me fols t serbishtes. Studentt jan pyetur se N cilat vende
(hapsira) ju ka rastisur q eventualisht t komunikoni me fols t serbishtes?
Shumica absolute e t intervistuarve, sidomos studentt e rinj, jan deklaruar se nuk ju
ka rastisur t ken kontakte ndrkomunikuese me fols t serbishtes. Nj pjes e tyre
jan deklaruar se kan dgjuar njerz t flasin serbishte n qytetet e Kosovs, si: n
zonat e Prizrenit, n Kamenic n rrug dhe institucione shkollore ku frekuentojn
serb vendas, n pushime jasht Kosovs (Ulqin, Podgoric), Prishtin, Obiliq,
Mitrovic, Graanic, Rahovec, Klin, n supermarkete dhe n rrjetet sociale. Ata pak
student q jan deklaruar se kan pasur dhe kan her pas her kontakte
ndrkomunikuese kan qen student q jan t punsuar dhe se kto kontakte i kan
kryesisht n vendin e tyre t puns, si p.sh. nj student i doktorats q punon si polic,
ka deklaruar se ka kontakte me serb n mbledhje, kur marrin pjes polic serb t
Kosovs. Sikurse n anketimin e vitit 2011, nuk kemi marr asnj prgjigje q do t
35
Shkumbin MUNISHI
dshmonte se domenet si fqinjsia dhe shkolla jan vatra t kontaktit midis folsve t
shqipes dhe serbishtes.
Pyetja tjetr q u sht br studentve ka qen pyetje m tepr hipotetike.
Pyetja ka pasur pr qllim t kuptonte se n rast t ndonj situate, n t ciln do t
mund t kishte ndrkomunikim eventual midis t anketuarve dhe folsve t serbishtes,
cili kod do t prdorej pr komunikim nga t anketuarit. Kshtu, n pyetjen: Nse do
t takoheshit me ndonj person q e ka gjuh amtare serbishten, me far
gjuhe do t komunikonit me t?, kemi marr kto prgjigje: 8 t anketuar student
ose 7.1% jan shprehur se do t komunikonin ose do t prpiqeshin t komunikonin
n gjuhn serbe. 41 t anketuar ose 36.6% jan deklaruar se do t komunikonin n
gjuhn shqipe dhe presin q edhe bashkbiseduesi t flas shqip, ndrkaq 58 ose
51.7% jan shprehur se do t komunikonin n gjuhn angleze, apo n ndonj gjuh
tjetr t huaj. Vetm 5 student t anketuar ose 4.4% jan deklaruar se nuk do t
komunikonin fare me fols t serbishtes.
Do t Do t Do t Nuk do t
(prpiqesha) komunikoja n komunikoja komunikoja
Struktura komunikoja gjuhn shqipe, n gjuhn fare
n gjuhn pres q edhe angleze apo
serbe bashkbiseduesi n ndonj
t flas shqip gjuh tjetr
t huaj
Meshkujt 3 10 5 0
Femrat 5 31 53 5
Totali 8 41 58 5
Prqindja 7.1% 36.6% 51.7% 4.4%
Tabela 4
Ata t cilt jan deklaruar se n rastet e kontaktit eventual me fols t serbishtes

do t flitnin apo prpiqeshin t flitnin n gjuhn serbe jan kryesisht t anketuarit t
cilt jan deklaruar se e njohin gjuhn serbe. Por, t dhnat e bjn t qart se n rastet
e kontaktit eventual midis folsve t rinj t shqipes nuk mund t pritet q folsit e
shqipes t komunikojn apo t prpiqen t komunikojn n serbishte. Pavarsisht
arsyeve t tjera, komunikimi n serbishte nuk mund t ndodh pr nj arsye t thjesht
folsit e rinj t shqipes nuk e flasin serbishten. sht e qart q ndonse pjesa
drmuese nuk do ta refuzonin komunikimin, kodi i cili do t prdorej pr komunikim
36
do t ishte eventualisht anglishtja si lingua franca. Kto t dhna jan t ilustruara n

grafikun e mposhtm.
Nse do t takoheshit me ndonj person q e ka

gjuh amtare serbishten, me far gjuhe do t
komunikonit me t?
(Anketa me student)
Do t (prpiqesha)
komunikoja n gjuhn
serbe
Do t komunikoja n
gjuhn shqipe, pres q
edhe bashkbiseduesi t
flas shqip
Grafiku 10
Pyetja e fundit n anketn me student ka pasur pr qllim ta shoh interesimin

e tyre pr ta msuar serbishten. N pyetjen: A keni dshir ta msoni gjuhn
serbe?, prgjigjet e t anketuarve kan qen t ndara. 24 student ose 21.4% jan
deklaruar se kan shum dshir ta msojn dhe 22 ose 19.6% jan shprehur se kan
deri diku dshir ta msojn gjuhn serbe. N ann tjetr, 22 ose 19.6% jan shprehur
se kan pak dshir ta msojn dhe 33 prej tyre ose 29.4% kan deklaruar se nuk kan
aspak dshir ta msojn serbishten. 11 t anketuar ose 9.8% nuk jan deklaruar dhe
kta jan kryesisht ata student q kan deklaruar se e flasin gjuhn serbe. M posht
po japim tabeln dhe grafikun prkats me t dhnat q i kemi marr.
Struktura Kam Deri diku Kam pak Nuk kam Pa

shum kam dshir dshir ta aspak prgjigje
dshir ta ta msoj msoj dshir ta
msoj msoj
Meshkuj 6 4 4 1 3
Femra 18 18 18 32 8
Totali 24 22 22 33 11
Prqindja 21.4% 19.6% 19.6% 29.4% 9.8%
Tabela 4
37
Shkumbin MUNISHI
A keni dshir ta msoni gjuhn serbe?

(Anketa me student)
Kam shum dshir ta

msoj
Deri diku kam dshir ta
msoj
Kam pak dshir ta
msoj
Nuk kam aspak dshir
ta msoj
Pa prgjigje
Grafiku 11
Rezultate q dalin nga anketimi me student hedhin n pah disa konstatime

themelore. S pari, sht e qart q brezat e rinj t studentve nuk e njohin dhe nuk e
flasin gjuhn shqipe. S dyti, t rinjt shqipfols e kan krejtsisht t reduktuar
kontaktin me fols t serbishtes dhe u mungon krejtsisht ndrkomunikimi. Sigurisht,
kjo munges e kontaktit sht duke ndodhur si pasoj e zhdukjes s domeneve t
qndrueshme t komunikimit, si mund t jen fqinjsia dhe shkolla. Vatrat potenciale
t kontaktit q mund t krijohen jan kryesisht sporadike dhe t astit. Me fjal t
tjera, zhdukja e domeneve t qndrueshme t komunikimit midis folsve t shqipes
dhe t serbishte, si kemi thn m hert, ka pasur si rezultat shthurjen e bashksive
komunikuese shqiptaro-serbe, t cilat kan ekzistuar n t kaluarn. S treti, si pasoj e
mungess s komunikimit, por edhe pr shkak t ndikimit t faktorve politik,
ekonomik e kulturor, te shqiptart jan rritur prirjet pr vetvlersimin e shqipes
dhe ka ndodhur humbja e prestigjit t dikurshm t serbishtes. Kjo vrehet m s miri
nga t dhnat q i kemi marr lidhur me kodet q do t prdoreshin n situata
hipotetike t komunikimit dhe nga dshira q kan studentt e rinj ta msojn gjuhn
serbe. Shumica e atyre q kan deklaruar se do t kishin dshir ta msonin serbishten
jan arsyetuar me thnien sa m shum gjuh q flet, aq m shum vlen, por nuk
konsiderojn se serbishtja sht nj gjuh q u nevojitet.
Anketa tjetr me shits n dy qendra tregtare t Prishtins ka nxjerr n pah t
dhna edhe m interesante. N qendrn tregtare Albi Mall, n pyetjen standarde pr
38
t gjitha anketat A e flitni gjuhn serbe?, nga 39 t anketuar shits n dyqanet e

ndryshme, kemi marr prgjigjet n vijim. 3 shits ose 7.6% jan deklaruar se e flasin
serbishten shum mir. Nga kta tre, nj shits dhe nj shitse kan qen t moshs
mbi 40 vjeare dhe nj shitse tjetr e anketuar ka pasur lidhje familjare me boshnjak.
Nj i anketuar ose 2.5% sht deklaruar se e flet mir dhe nj tjetr q e flet por q ka
filluar ta harroj. Pjesa tjetr e t anketuarve, kryesisht vajza t reja t moshs nga 20-
30 vje jan deklaruar q ose nuk e flasin mir (5 ose 12.8%), ose nuk e flasin fare (29
ose 74.3%). N prgjithsi, mbi 87% t t anketuarve, n fakt i takojn grupit q nuk e
flasin serbishten. T dhnat jan t pasqyruara n tabeln dhe grafikun e mposhtm.

mir filluar ta
harroj
Meshkujt 1 0 0 0 6
Femrat 2 1 1 5 23
Totali 3 1 1 5 29
Prqindja 7.6% 2.5% 2.5% 12.8% 74.3%
Tabela 5

(Albi Mall)
Po, e flas shum mir
E flas mir

harroj
Nuk e flas mir
Grafiku 12
Ndrkaq, nga 22 shits t anketuar n Pallatin e Rinis, n pyetjen e njjt kemi

marr kto rezultate: 3 t anketuar ose 13.6% jan deklaruar se e flasin serbishten
39
Shkumbin MUNISHI
shum mir, 1 (4.5%) sht deklaruar se e flet mir, 3 (13.6%) jan deklaruar se e
flasin, por kan filluar ta harrojn, 3 t tjer (15.6%) jan deklaruar se nuk e flasin mir
dhe m shum se gjysma e tyre (12 ose 54.4%) jan deklaruar se nuk e flasin fare
serbishten). T dhnat jan pasqyruar n tabeln dhe grafikun n vijim.

mir filluar ta
harroj
Meshkujt 2 0 2 1 0
Femrat 1 1 1 2 12
Totali 3 1 3 3 12
Prqindja 13.6% 4.5% 13.6% 13.6% 54.5%
Tabela 6

(Pallati I Rinis)
Po, e flas shum mir
E flas mir

harroj
Nuk e flas mir
Jo, nuk e flas fare
Grafiku 13
sht e qart se edhe n mesin e t anketuarve n Pallatin e Rinis, shumica

jan shprehur se nuk e flasin gjuhn serbe. Mosnjohja e serbishtes nga t anketuarit n
t t gjitha anketat dshmon qart se dygjuhsia n t folur shqip-serbishte te
shqiptart n Kosov sht n zhdukje e sipr. N tabeln e mposhtme po japim
40
grafikun i cili pasqyron rezultatet e t gjith t anketuarve sipas lokacionit lidhur me

pyetjen se sa e njohin serbishten t anketuarit.
80
70
60
50
40
30 Studentt
20 Albi Mall
10 Pallati I Rinis
0
Po, e E flas E Nuk e Jo, nuk
flas mir flas, por flas mir e flas
shum kam fare
mir filluar ta
harroj
M tej, duke u nisur nga hipoteza se qendrat tregtare jan vatra potenciale t
kontaktit, pr shkak t frekuentimit t madh t qytetarve n to, t anketuarit n dy
qendra tregtare i kemi pyetur lidhur me dendurin e kontakteve eventuale me
myshterinj q flasin serbisht. Ktu kemi supozuar se n kt kategori mund t
prfshihen edhe folsit e boshnjakishtes, por n kt studim nuk kemi br dallimin
midis ktyre dy gjuhve sllavojugore. N pyetjen A keni shpesh kontakt me fols t
serbishtes n vendin tuaj t puns (fols serb q vijn pr t bler gjsende)?,
n Albi Mall kemi marr kto prgjigje. 20 t anketuar ose 51.2% jan shprehur se
kan kontakte pothuaj t prditshm me myshterinj serb q u vijn n dyqan. 9 (23%)
t anketuar jan prgjigjur se kan kontakte s paku 2-3 her n jav, 9 t tjer, po
ashtu 23%, jan shprehur se kan kontakte t herpashershme me fols t serbishtes
q vijn n dyqan dhe vetm 1 (2.5%) sht deklaruar se ka kontakt t rrall me fols
t serbishtes. I anketuari q ka deklaruar se ka kontakte t rralla n dyqan, n fakt ka
qen nj mashkull i moshs mbi 40 vje, i cili pr shkak t natyrs s tij nuk qndronte
gjithmon n dyqan. T dhnat q na dalin ktu dshmojn qart se kjo qendr
tregtare sht e frekuentuar mjaft nga serbt dhe situatat e kontaktit jan mjaft t
41
Shkumbin MUNISHI
shpeshta. Kto rezultate kan vrtetuar hipotezn se afrsia e Albi Mall me

Graanicn e bn kt qendr t frekuentuar nga serbt.
Struktura Kemi Kemi Kemi Kemi

kontakt t kontakt s kontakt her kontakt
prditshm paku 2-3 pas here rrall
her n jav
Meshkujt 2 2 3 0
Femrat 18 7 6 1
Totali 20 9 9 1
Prqindja 51.2% 23.0% 23.0% 2.5%
Tabela 7
A keni shpesh kontakt me fols t serbishtes n vendin tuaj

t puns (fols serb q vijn pr t bler gjsende)?
(Albi Mall)
Kemi kontakt t
prditshm
Kemi kontakt s paku 2-3
her n jav
Kemi kontakt her pas
here
Kemi kontakt rrall
Nuk kemi asnjher

kontakt
Grafiku 14
T dhnat q i kemi marr pr pyetjen e njjt nga t anketuarit n Pallatin e

Rinis dhe t Sporteve n Prishtin dalin m ndryshe. Nga t anketuarit n Pallatin e
Rinis 4 prej tyre ose 18.1% jan shprehur se kan kontakt pothuajse t prditshm
me fols t serbishtes, 2 (9%) jan prgjigjur se ndodh t ken kontakt s paku 2-3
her n jav, 8 (36.3%) t anketuar jan shprehur se kan kontakt her pas here dhe 8
t tjer (po ashtu 36.3%) jan deklaruar se rrall u ndodh t ken kontakt me
42
myshterinj q flasin serbisht n dyqanin e tyre. T dhnat n tabel dhe paraqitja

grafike ilustrojn kto rezultate.
Struktura Kemi kontakt Kemi kontakt Kemi kontakt Kemi kontakt

t prditshm s paku 2-3 her pas here rrall
her n jav
Meshkujt 1 2 2
Femrat 3 2 6 6
Totali 4 2 8 8
Prqindja 18.1% 9.0% 36.3% 36.3
Tabela 8
A keni shpesh kontakt me fols t serbishtes n vendin

tuaj t puns (fols serb q vijn pr t bler
gjsende)? - (Pallati I Rinis)
Kemi kontakt t
prditshm
Kemi kontakt s paku
2-3 her n jav
Kemi kontakt her pas
here
Kemi kontakt rrall
Nuk kemi asnjher

kontakt
Grafiku 15
Nse i krahasojm t dhnat nga Albi Mall me ato t Pallatit t Rinis lidhur
me dendurin e kontakteve midis shitsve shqipfols dhe myshterinjve q flasin
serbisht vrehet q denduria e kontakteve sht me e shpesht n Albi Mall sesa n
Pallatin e Rinis. Pas prfundimit t lufts nj pjes e madhe e serbve jan larguar nga
43
Shkumbin MUNISHI
Prishtina dhe tani jan t prqendruar n komunn e Graanics dhe fshatrat prreth
Prishtins. N brendi t qytetit t Prishtins prania e serbve sht dukshm m e
vogl dhe kjo mbase arsyeton faktin q denduria e kontaktit n Pallatin e Rinis del m
e vogl. N ann tjetr, pr shkak t afrsis s Albi Mall me Graanicn, duket q
denduria e kontaktit t jet dukshm m e madhe. Grafiku n vijim jep n mnyr t
krahasuar dendurin e kontakteve midis folsve t shqipes dhe folsve t serbishtes n
kto dy qendra tregtare.
60
50
40
30
Albi Mall
20 Pallati I Rinis
10
0
Kemi kontakt Kemi kontakt kemi kontakt kemi kontakt
t prditshm s paku 2-3 her pas here rrall
her n jav
A keni shpesh kontakt me fols t serbishtes n vendin tuaj t puns (fols

serb q vijn pr t bler gjsende)?
M tej, t anketuari n t dy qendrat tregtare jan pyetur se prve n vendin e

puns, a u ka ndodhur t ken kontakt me fols t serbishtes gjetk. Nga 39 t
anketuar, shits/e n shitoret n Albi Mall, 34 kan deklaruar se prve n vendin e
puns, pra n shitoret ku punojn, nuk kan pasur kontakt komunikues me fols t
serbishtes n ndonj vend tjetr. Vendi i puns mbetet ekskluzivisht vendi i vetm i
kontaktit me fols t serbishtes dhe mundsia e vetme pr interaksion komunikues.
Vetm 5 persona kan deklaruar se ju ka ndodhur rrall t ken kontakte jasht vendit
t puns. Njri prej tyre, i anketuar i gjinis mashkullore 43 vjear, tha q zakonisht
kur kthehet nga Prishtina n Gjilan, ndodh q n Graanic t hipin n autobus serb
44
dhe aty ndodh kontakti i kufizuar. Nj person tjetr i anketuar, i gjinis mashkullore,
23 vjear, deklaroi se ka pasur kontakt vetm me polic serb t Kosovs kur sht
ndalur ne trafik nga ta. Tri t anketuara t gjinis femror kan deklaruar se kan
kontakte familjare pr faktin se n familjet e tyre kan pjestar boshnjak. Ndrkaq,
nga 22 t anketuar, shits/e n shitoret n Pallatin e Rinis, 20 prej tyre jan deklaruar
se prve n vendin e puns, nuk u ndodh t ken kontakt me fols t serbishtes
gjetiu. Vetm nj respondente sht deklaruar se i ka rastisur q n qytet ta ndalin
fols t serbishtes pr ta pyetur lidhur me vendndodhjen e nj rruge t caktuar dhe nj
tjetr q ka pohuar se ka pasur kontakt me polic serb t Kosovs.
Po ti krahasojm t dhnat lidhur me domenet e tjera t kontaktit, nga anketa
me student dhe n qendra tregtare, mund t konstatojm se domeni i puns mbetet
domeni i vetm i kontaktit midis folsve t shqipes dhe folsve t serbishtes. Domenet
e tjera, si jan, fqinjsia, shkolla etj. ose jan shuar, ose jan n shuarje e sipr. Ktu
duhet shtuar se kontakti midis folsve t shqipes dhe folsve t serbishtes, ndonse
sht duke u zhdukur nga domenet kryesore klasike t prcaktuara nga Joshua
Fishman, mbase mund t shfaqet n nj domen tjetr, ta quajm virtual, si jan rrjetet
sociale, domen ky i cili duhet tu shtohet domeneve t tjera t prcaktuara nga
Fishman-i.
Duke u nisur nga fakti se n kto qendra tregtare situatat e kontaktit ndodhin
me nj denduri t konsiderueshme, interesimi tjetr yni ka pasur t bj me kodin
gjuhsor, i cili prdoret n ato situata t ndrkomunikimit. N kt kuptim, t
anketuari jan pyetur: Kur ndodh t keni kontakt me ndonj person q flet
serbisht (q vjen n dyqan), me far gjuhe do t komunikonit me t?. Prgjigjet
t cilat i kemi marr nga t anketuarit n Albi Mall jan kto: 5 t anketuar ose
12.8% jan shprehur se komunikojn n gjuhn serbe; 2 ose 5.1% jan shprehur se
komunikojn vetm shqip dhe se nuk u intereson se a kuptohen apo jo; 3 (7.6%) prej
tyre jan deklaruar se flasin shqip, ndrkoh q myshterinjt flasin serbisht dhe pasta
komunikojn edhe me gjeste dhe 29 t anketuar ose 74.3% jan shprehur se
komunikojn n gjuhn angleze, apo duke i przier gjuht dhe duke prfshir edhe
komunikimin joverbal me gjeste.
45
Shkumbin MUNISHI
Struktura Komunikoj Komunikoj Un flas Komunikoj

n gjuhn n gjuhn shqip, n gjuhn
serbe shqipe ai/ajo flet angleze apo
serbisht duke i
przier
gjuht
Meshkujt 1 0 0 6
Femrat 4 2 3 23
Totali 5 2 3 29
Prqindja 12.8% 5.1% 7.6% 74.3%
Tabela 9
M tej, kto forma t komunikimit i kemi diskutuar me t anketuarit pr ta par

se si ec procesi i komunikimit. Disa t anketuar jan shprehur se, duke qen se
zakonisht kur vijn myshterinj serb n dyqan, ata pyesin pr mallra dhe pr mime n
gjuhn serbe ose angleze. Ka edhe prej tyre q pyesin me fjali t thjeshta n gjuhn
shqipe, p.sh. sa kushton. N kt situate shitset prgjigjen ose ne gjuhn angleze, ose
duke marr kalkulatorin, duke shtypur mimin me ose pa ulje, dhe duke ua treguar
myshterinjve. Pra, intensiteti i kontaktit duket t jet mjaft i limituar. Ndryshe,
shumica e t anketuarve, jan shprehur se serbt q vijn t blejn n dyqan ose e din
shqipen, ose e kuptojn, sidomos brezat m t vjetr. Kur i kemi pyetur se nga e kan
fituar kt prshtypje, t anketuarit jan shprehur se kur ua tregojn mimet ose kur u
thon dika n gjuhn shqipe lidhur me mallin, ata nuk bjn pyetje tjera, por ln
prshtypjen se e kan kuptuar. Nga dy shitse t anketuara, n dy dyqane t ndryshme,
kemi marr edhe nj vzhgim mjaft interesant. Ato kan deklaruar se zakonisht kur u
vijn myshterinj serb n dyqan, vijn nga 2 ose 3 dhe asnjher nuk u ka ndodhur t
vij nj i vetm. Nga kta dy-tre myshterinj q vijn gjithmon ndodh q njri t flas,
apo t kuptoj shqip dhe komunikimi pastaj bhet nprmjet tij.
46
Kur ndodh t keni kontakt me ndonj person q flet

serbisht (q vjen n dyqan), me far gjuhe do t
komunikonit me t?
(Albi Mall)
Komunikoj n gjuhn
serbe
Komunikoj n gjuhn
shqipe
Un flas shqip, ai/ajo

flet serbisht
Grafiku 16
Nga t dhnat q kemi marr, kemi vrejtur q ata t cilt e flasin serbishten
nuk kan hezituar t shprehen se do t komunikonin serbisht me myshterinj serb. T
tjert q nuk e flasin serbishten dhe q kan qen n numr m t madh, jan
shprehur se kryesisht komunikojn n anglishte, aq sa e njohin, por edhe nprmjet
formave t ndryshme ndihmse t komunikimit joverbal me gjeste. N kt mes,
anglishtja del si lingua franca e komunikimit midis folsve t shqipes dhe folsve t
serbishtes. M tej, sa i prket sasis s informatave t shkmbyera n procesin e
komunikimit, kemi konstatuar se shkmbimi verbal i informatave del mjaft i kufizuar.
Zakonisht komunikimi fillon me nj pyetje dhe prfundon me prgjigjen prkatse. T
anketuarit jan shprehur se rrall u ndodh q myshterinjt serb, pasi t ken pyetur
pr mim, apo nse mimi sht n ulje, t pyesin m tepr pr ndonj gj tjetr dhe
do gj prfundon me nj faleminderit nga ana e tyre.
N Pallatin e Rinis, n pyetjen e njjt kemi marr kto rezultate: 4 ose 18.1%
t anketuar kan deklaruar se komunikojn n gjuhen serbe (t gjith ata q kan thn
se din t flasin serbisht), 3 (13.6%) jan shprehur se komunikojn n gjuhn shqipe,
duke sqaruar si n rastin e Albi Mall se nuk ajn kokn se a kuptohen apo jo, 3 t
anketuar (16.6%) dhe nj tjetr (4.5%) jan shprehur se komunikojn duke folur n
shqipe gjersa, myshterinjt flasin serbisht dhe duke przier shqipen me serbishten aty-
ktu, dhe 11 t anketuar ose 50% kan deklaruar se komunikojn n anglishte, duke
przier gjuht dhe me gjeste si forma t komunikimit joverbal.
47
Shkumbin MUNISHI
Struktura Komunikoj Komunikoj Un flas Komunikoj Komunikoj

n gjuhn n gjuhn shqip, duke n gjuhn
serbe shqipe ai/ajo flet przier angleze
serbisht her apo duke i
shqipen, przier
her gjuht
serbishten
Meshkujt 2 0 1 0 1
Femrat 2 3 2 1 10
Totali 4 3 3 1 11
Prqindja 18.1% 13.6% 16.6 4.5% 50.0%
Tabela 10
Kur ndodh t keni kontakt me ndonj person q flet serbisht

(q vjen n dyqan), me far gjuhe do t komunikonit me t?
(Pallati i Rinis)
Komunikoj n gjuhn
serbe
Komunikoj n gjuhn
shqipe
Un flas shqip, ai/ajo flet

serbisht
Grafiku 17
T dhnat nga kto grupe t t anketuarve flasin qart q komunikimi i folur

midis folsve t shqipes dhe t serbishtes n Kosov ka filluar t bhet gjithnj e m i
vshtir pr t mos thn i pamundur. Sa u prket shqiptarve, ky komunikim sht
duke u vshtirsuar kryesisht pr shkak t mosnjohjes s serbishtes nga brezat e rinj.
T dhnat nga t gjitha anketat q kemi kryer (2011,2014) tregojn qart se folsit e
shqipes q e din serbishten, kryesisht brezat e mesm dhe t vjetr, nuk do t
hezitonin ta prdornin n komunikim me fols t serbishtes. Por, n ann tjetr, t
48
rinjt, t cilt n shumic nuk e flasin serbishten tregojn indiferenc ndaj saj dhe m
tepr jan t prir ta prdorin anglishten si lingua franca, sikurse q do t vepronin n
rastet e kontaktit edhe me fols t gjuhve t tjera.
N anketimet me shits/e n dy qendrat tregtare t Prishtins jemi prpjekur t
shohim gjithashtu se cilat jan qndrimet ndaj folsve t serbishtes. Ballafaqimi
gjuhsor nuk sht thjesht vetm nj akt komunikues, por n shum raste sht edhe
ballafaqim identitetesh t ndryshme. N rastin ton, kemi qen t interesuar se far
pikpamjesh kan shitsit e dyqaneve n kto dy qendra tregtare ndaj myshterinjve q
u shkojn n dyqan dhe flasin serbisht. T anketuarve n Albi Mall dhe n Pallatin e
Rinis u sht br pyetja se far prshtypje kan pr folsit e serbishtes q ju
vijn si myshterinj n dyqan. N Albi Mall kemi marr prgjigjet n vijim: 7 prej
tyre ose 17.9% kan deklaruar se pr myshterinjt q flasin serbisht q u vijn n
dyqam kan prshtypje shum t mir dhe se jan t sjellshm, 2 t anketuar (5.1%)
jan shprehur se pr disa kan prshtypje t mir, pr disa jo, ndrkaq 25 t anketuar
ose 64.1% kan shprehur qndrim indiferent duke u deklaruar se nuk kan ndonj
mendim pr ta dhe se interesimi i tyre i vetm pr ta sht ti shohin si myshterinj, t
cilve u shesin mall. N ann tjetr, 5 t anketuar (12.8%) kan shprehur qndrim
negativ, duke u shprehur se kta myshterinj nuk u plqejn aspak dhe me dshir nuk
do t donin ti takonin. Tabela dhe grafiku i mposhtm pasqyrojn kto pikpamje.
Struktura Kam Pr disa kam Nuk mendoj Nuk m

prshtypje prshtypje t shum pr ta, plqejn
shum t mira, pr disa m aspak, me
mira, jan t t tjer jo interesojn dshir nuk
sjellshm vetm si do t kisha
myshterinj dashur ti
tju shes mall takoj
Meshkujt 1 0 4 2
Femrat 6 2 21 3
Totali 7 2 25 5
Prqindja 17.9% 5.1% 64.1% 12.8%
Tabela 11
49
Shkumbin MUNISHI
5. far prshtypje keni pr folsit e serbishtes q ju vijn si

myshterinj n dyqan?
(Albi Mall)
Kam prshtypje shum t
mira, jan t sjellshm
Pr disa kam prshtypje t

mira, pr disa t tjer jo
Nuk mendoj shum pr

ta, m interesojn vetm
si myshterinj q tju shes
mall
Grafiku 18
N ann tjetr, n Pallatin e Rinis kemi marr kto prgjigje: 4 t anketuar ose
18.1% kan deklaruar se kan prshtypje shum t mir pr myshterinjt serb dhe se
jan t sjellshm, po ashtu 4 t anketur t tjer (18.1%) jan shprehur se pr disa kan
prshtypje t mira, pr disa jo, ndrkaq 13 t anketuar ose 59.0% jan shprehur
indiferent duke deklaruar se nuk kan ndonj mendim, por thjesht i shohin si
myshterinj. N Pallatin e Rinis vetm nj i anketuar (4.5%) sht shprehur se nuk i
plqejn myshterinjt q flasin serbishte. Edhe kto rezultate jan t paraqitura n
tabeln dhe grafikun prkats.
Struktura Kam Pr disa kam Nuk mendoj Nuk m

prshtypje prshtypje t shum pr ta, plqejn
shum t mira, pr disa m aspak, me
myshterinj dashur ti
tju shes mall takoj
Meshkujt 3 1 1 0
Femrat 1 3 12 1
Totali 4 4 13 1
Prqindja 18.1% 18.1% 59.0% 4.5%
Tabela 12
50
far prshtypje keni pr folsit e serbishtes q ju vijn si

myshterinj n dyqan?
(Pallati i Rinis)
Kam prshtypje shum t

mira, jan t sjellshm
Pr disa kam prshtypje

t mira, pr disa t tjer
jo
Nuk mendoj shum pr

ta, m interesojn vetm
si myshterinj q tju shes
mall
Grafiku 19
Rezultatet tregojn qart se n t dy qendrat tregtare shumica e t anketuarve

kan shprehur qndrim indiferent ndaj folsve t serbishtes dhe qndrimi i tyre ka
qen m tepr i motivuar nga motivet komerciale. N t dy anketat nuk sht i vogl
as vlersimi pozitiv, pasi q edhe n Albi Mall, edhe n Pallatin e Rinis 18% e t
anketuarve kan shprehur qndrim pozitiv ndaj serbishtfolsve si myshterinj. Grafiku i
mposhtm pasqyron n mnyr t krahasuar qndrimet dhe pikpamjet q t
anketuarit n Albi Mall dhe n Pallatin e Rinis kan shprehur lidhur me folsit
serb q i takojn si myshterinj n dyqane.
51
Shkumbin MUNISHI
70
60
50
40
30
20
10 Albi Mall
0 Pallati I Rinis
Kam Pr disa kam Nuk mendoj Nuk m
prshtypje prshtypje t shum pr plqejn
shum t mira, pr disa ta, m aspak, me
myshterinj tju dashur ti
shes mall takoj
far prshtypje keni pr folsit e serbishtes q ju vijn si myshterinj n dyqan?
N prgjithsi, anketat n qendra tregtare kan dhn nj pasqyr indikativ t

zhvillimeve aktuale n fushn e kontakteve dhe t ndrkomunikimit midis folsve t
shqipes dhe folsve t serbishtes. N kto hapsira ndodhin kontaktet e natyrshme
ndrkomunikuese midis folsve t shqipes dhe t serbishtes dhe pr kt arsye kan
qen me interes pr tu studiuar. Hulumtimi n kto qendra ka nxjerr n pah disa
fakte tashm t konstatuara, por edhe fakte t tjera lidhur me dygjuhsin e folur
shqip-serbisht. Sikurse edhe n hulumtimin e vitit 2011 dhe n anketimin me student,
edhe n anketimet me shits dhe shitse n Albi Mall dhe n Pallatin e Rinis kemi
konstatuar se dygjuhsia shqip-serbisht te brezat e rinj shqiptar tashm nuk ekziston.
Duket q vitet 1983-1985 paraqesin prgjithsisht nj kufi ndars midis atyre q
sadopak e flasin serbishten dhe aty q nuk e njohin fare. N mesin e t lindurve para
viteve 83-85, sa m posht q shkohet ndr vite, shtohet numri i atyre q e kuptojn
dhe flasin serbishten, ndrkaq n mesin e t lindurve pas ktyre viteve numri i atyre q
flasin serbisht sht krejtsisht i pakt. N kto rrethana aktuale politike, shoqrore e
kulturore numri i atyre q nuk do t flasin serbisht do t rritet me ndrrimin e brezave.
Anketimet dhe intervistat n qendrat tregtare kan dshmuar se n rastet e
kontaktit midis shitsve, kryesisht femra t reja, dhe folsve t serbishtes, pr kta
fols t shqipes kontakti paraqet nj ballafaqim me nj gjuh, e cila sht krejtsisht e
huaj pr ta, sikurse q do t ishte p.sh. gjermanishtja apo frngjishtja. Pr kt
kategori, vatra e vetme e kontaktit me fols t serbishtes sht qendra tregtare dhe
52
dyqani n t cilin punojn. N kto situata, kur kontakti krijohet me ardhjen e

myshterinjve serb n dyqane, prshtypja e prgjithshme q kemi fituar nga t
anketuarit ka qen q pjesa drmuese nuk hezitojn t kontaktojn me. N prgjithsi,
t anketuarit nuk kan shprehur paragjykime negative ndaj tyre. M tej, vendndodhja e
ktyre dy qendrave tregtare na del jet e rndsishme pr sa i prket denduris s
kontakteve midis folsve t shqipes dhe t serbishtes. Sigurisht, n kt pik jan
pasqyruar n mnyr indikativ zhvillimet e fundit demografike pas vitit 1999 dhe
prqendrimet e reja t popullsis. Kontaktet midis folsve t shqipes dhe t serbishte
n Albi Mall jan m t shpeshta dhe m t zakonshme. Edhe n Pallatin e rinis
dhe t Sporteve kontaktet midis folsve t shqipes dhe t serbishtes jan t
zakonshme, por jan m t rralla. Kjo dukuri mund t shpjegohet me distancn q
kan kto dy qendra nga vendbanimet serbe prreth Prishtins. N baz t
vzhgimeve josistematike kemi vrejtur q kontaktet e tilla nuk mungojn as n
qendrat e tjera tregtare n Prishtin, shumica e t cilave gjenden n periferi. Fakti q
distanca midis Albi Mall dhe komuns s Graanics sht vetm 5.5 kilometra,
ndrkaq distanca midis Pallatit t Rinis dhe Graanics sht 10 kilometra, ka mbase
rol vendimtar n dendurin e kontaktit.
Sa i prket kodit q przgjidhet pr komunikim midis folsve t shqipes dhe t
serbishtes n situatat e tilla t kontaktit, sht krejtsisht e qart q ky kod nuk sht as
serbishtja, as shqipja. Mosnjohja e gjuhs serbe ka ndikim t drejtprdrejt n
przgjedhjen e nj kodi tjetr. N kto raste, anglishtja del si kodi kryesor, por q
komunikimi shoqrohet n mas t madhe edhe me forma joverbale komunikuese dhe
me gjeste. Hulumtimi ka dshmuar se te t anketuarit ka mbizotruar nj prshtypje e
prgjithshme se folsit e serbishtes e njohin, ose s paku e kuptojn shqipen, sidomos
brezat m t vjetr, por q nuk duan ta flasin. Duket q kjo qasje e tyre has n reagime
refuzuese edhe tek ata fols t shqipes q e njohin serbishten q edhe ata t refuzojn
t flasin serbisht. Kt prshtypje e kemi fituar nga intervistat me dy nga t anketuarit
q jan shprehur se e njohin gjuhn serbe. Prgjigja q kemi marr nga ta mund t
prmblidhet n kto fjal: ata boll mir po kuptojn shqip po spo dojn me fol, kshtu q as na
spo ju flasim serbisht. S kndejmi, mosnjohja e gjuhs, n radh t par, por edhe
reflektimet refuzuese, bjn q anglishtja t dal si lingua franca pr komunikim.
S fundi, anketimi dhe intervistat n qendrat tregtare kan dshmuar se t
anketuarit nuk sht se kan shprehur paragjykime negative ndaj folsve t serbishte
me t cilt ndodh t ken ndrkomunikim. Shumica jan shprehur indiferent dhe kt
indiferenc e kan mbshtetur me arsyetime komerciale se folsit e serbishtes i shohin
si do myshteri tjetr. N prgjithsi, qndrimet negative ndaj folsve t serbishtes, s
paku gjat anketimeve dhe intervistave, kan qen t shprehura shum pak nga t
anketuarit.
53
Shkumbin MUNISHI
Duke prmbledhur gjetjet gjat anketimeve n kto dy vatra t kontaktit mund

t konstatohet se n kto vatra ndodh komunikimi midis folsve t shqipes dhe t
serbishtes. Ky komunikim sht m i shpesht n zonat q jan n afrsi me
vendbanimet serbe, por nuk mungon as n brendsi t qendrave q banohen n
shumic t madhe nga shqiptart. Mosnjohja e gjuhs nga brezat e rinj shqipfols bn
q komunikimi midis folsve t shqipes dhe folsve t serbishtes t zhvillohet qoft
nprmjet nj lingua franca (anglishtja), qoft duke u shoqruar me forma joverbale
komunikuese dhe me gjeste. S fundi, gjat ktij hulumtimi nuk kemi mundur t
konstatojm se te folsit e shqipes, t ktyre kategorive t anketuara, t gjejm
qndrime negative ndaj serbishtfolsve, ose s paku kto qndrime nuk jan shprehur
haptas.
Prfundime
Po bhen gati tri dekada q kur ka filluar nj proces gradual i zhdukjes s

dygjuhsis s folur shqip-serbisht te brezat e rinj t shqiptarve t Kosovs. Ky
proces i reduktimit t dygjuhsis, i cili e ka zanafilln aty nga mesi i viteve 80 t
shekullit t kaluar, sht prshpejtuar ndjeshm pas viteve 1999. N kt proces
ndikimin vendimtar e kan zhvillimet politike, t cilat kan ndodhur n Kosov n tri
dekadat e fundit. Konflikti politik, pastaj ai ushtarak, i shqiptarve t Kosovs dhe
shtetit serb, ka pasur pr pasoj ndarjen etnike midis shqiptarve dhe serbve,
sidomos n qendrat m t mdha urbane t Kosovs. M tej, zhvillimet politike kan
ndikuar edhe n ndryshimin e raporteve t fuqis dhe t pushtetit, n kuptimin q
fuqia e pushtetit politik ka kaluar nga serbt te shqiptart dhe kjo ka ndodhur kryesisht
pr arsye demografike, sepse shqiptart prbjn nj shumic absolute n Kosov. Po
ashtu, ka ndryshuar edhe kahu i komunikimit polik dhe kulturor, por jo edhe
ekonomik. Prderisa Serbia vazhdon t jet partneri kryesor ekonomik i Kosovs,
komunikimi politik dhe kulturor i Kosovs ka ndrruar kahun dhe tash bhet n
pjesn drmuese me Shqiprin. Kto zhvillime kan pasur ndikimin e vet t fuqishm
n raportet gjuhsore. Zhvillimet politike kan ndikuar q serbishtja ta humb
prestigjin, t cilin e ka pasur n kohn e ish-Jugosllavis, ndrkaq shqipja ka forcuar
prestigjin e saj n Kosov. Politika zyrtare gjuhsore n Kosov promovon
diskriminimin pozitiv pr serbt dhe favorizon dygjuhsin, e cila sht prcaktuar n
Kushtetutn e Kosovs dhe e cila zbatohet n mas t konsiderueshme n
institucionet qeverisse. Problemet e caktuara n zbatimin e dygjuhsis n
institucione jan probleme t natyrs teknike e financiare. Megjithat, prkundr ksaj
politike zyrtare q promovon dygjuhsin, realiteti gjuhsor n Kosov, sidomos sa i
54
prket t folurit del t jet tjetr. T dhnat e anketimeve q kemi kryer m 2011 dhe
2014 japin disa indikacione t qarta. E para, dygjuhsia e folur shqip-serbisht n
Kosov te brezat e rinj tashm sht zhdukur. E dyta, disa domene t komunikimit,
si jan fqinjsia dhe shkolla, po ashtu jan zhdukur. Sa i prket vatrave aktuale t
kontaktit, n to kan vepruar forcat centrifugale duke e zhvendosur kontaktin nga
qendrat e mdha urbane, n zonat q gjenden n kufij t piktakimeve midis zonave t
banuara me shqiptar dhe zonave t banuara me serb. Por, edhe n kto zona,
ndonse denduria e kontakteve t zakonshme dhe spontane del t jet m e shpesht,
intervalet e kontakteve midis folsve t shqipes dhe t serbishtes duket t jen t
shkurtra, po ashtu me shkmbime gjuhsore t kufizuara. N raste t tilla, pr shkak t
mosnjohjes s gjuhs, ndrkomunikimi bhet kryesisht nprmjet anglishtes, por edhe
me forma tjera t przierjes s gjuhve dhe me forma t komunikimit joverbal e me
gjeste.
N fund, mund t konstatohet se, ndonse te folsit e shqipes nuk dominojn
paragjykimet negative pr folsit e serbishtes, ose s paku paragjykimet e tilla nuk
shprehen haptas, megjithat te t rinjt shqipfols nuk vrehet ndonj interesim pr ta
msuar serbishten. Arsyeja pr kt konstatim duhet t krkohet n disa faktor.
Faktort demografik, ndryshimi i raporteve t fuqis politike dhe humbja e prestigjit
e bjn serbishten t panevojshme pr shqiptart n Kosov. Ish-Jugosllavia me 6
republika dhe dy krahina autonome nuk ekziston m dhe sot shqiptart e Kosovs
komunikimin rajonal e zhvillojn kryesisht me barshkumbsat e tyre n Shqipri,
Maqedoni e Mal t Zi.
N prmbyllje, mund t konstatojm se n baz t ktyre zhvillimeve t sotme,
brenda dy-tri dekadave t ardhshme, me ndrrimin e brezave shqipfols, serbishtja n
Kosov do t jet sikurse do gjuh tjetr e huaj dhe numri i atyre q do ta kuptojn
dhe flasin at do t jet gjithnj e m i vogl. Ky zhvillim do t jet i ngjashm me
zhdukjen e dygjuhsis s dikurshme shqip-turqishte e vjetr, e cila ka ekzistuar dikur
n Kosov, sidomos n qytete, por q me ndryshimin e rrethanave politike,
ekonomike e kulturore sht n reduktuar plotsisht, pr t mos thn q sht n
fazn e fundit t zhdukjes s plot
Bibliografia:
1. Bloomfield, Leonard. T huazuarit intim, n Nuhiu, Vesel (1990). Ndikimet

ndrgjuhhsore, Rilindja, Prishtin.
2. Fishman, Joshua (1971). Raporti n mes mikrosociolinguistiks dhe
makrosociolinguistiks n studimin kush flet ciln gjuh me knd dhe kur, n:
55
Shkumbin MUNISHI
Sociolunguistics, Edited by J.B. Pride and J. Holmes, Penguin Books, First

Published 1972; shih edhe te Vesel Nuhiu, Ndikimet ndrgjuhsore, Rilindja,
Prishtin, 1990, f. 181-209.
3. Fishman, Joshua (1973). Language and Nationalism, Nationalism in Europe, 1815
to Present, Edited by: Stuuart Woolf, Routledge, London and New York,
First published in 1996, this edition published in the Taylor & Francis e-
Library, 2003.
4. Freudenstein, Reinhold (1999). Bilingualism, language policy, and the Europena
Union, Content made available by Georgetown University Press, Digital
Georgetown, and the Department of Languages and Linguistics, n
Internet: http://digital.georgetown.edu/gurt/1999/gurt_1999_26.pdf, qasja
pr het t fundit m 19 mars 2009.
5. Friedman, Victor A. (2007). Language Politics and Language Policies in the
Contemporary Western Balkans: Infinitives, Turkisms and EUrolinguistics, EES
Noon Discussion on April 18, 2007. The following is a summary of his
presentation. Meeting Report 337, n Internet:
www.wilsoncenter.org/topics/pubs/MR337Friedman.doc, qasja pr her t
fundit 20 mars 2009.
6. Gal, Susan (2006) Migration, Minorities and Multilingualism: Language Ideologies in
Europe, Language Ideologies, Policies and Practices, Edited, by Clair Mar-Molinero
and Patrick Stevenson, First Published by Palgrave Macmillian, Houndmills,
Basingstoke.
7. Ismajli, Rexhep (1989). Albanski jezik u Jugosllaviji, Zbornik - Kosovo - Srbija -
Jugolavija, Ljubljana, Maj.
8. Ismajli, Rexhep (1991), Gjuh dhe etni, Rilindja, Prishtin.
9. Ismajli, Rexhep (1994), Etni e modernistet, Dukagjini, Pej.
10. Ismajli, Rexhep (1998). "N gjuh" dhe "pr gjuh", Dukagjini, Pej.
11. Ismajli, Rexhep (2003). Standarde dhe identitete, Dukagjini, Pej.
12. Kostallari Androkli (1984). Gjuha letrare kombtare shqipe dhe epoka jon,
Gjuha letrare kombtare shqipe dhe epoka jon (Materiale t Konferencs
shkencore t mbajtur n Tiran m 7-8 dhjetor 1984), Tiran 1988.
13. Kushtetuta e Krahins Socialiste Autonome t Kosovs, Rilindja,
Prishtin, 1974.
14. Kushtetuta e Republiks s Kosovs (2005), Akte t Kuvendit t
Republiks s Kosovs, ASHAK, Prishtin.
15. Mac Giolla Chrost, Diarmait (2003), Language, Identity and Conflict A
comparative study of language in ethnic conflict in Europe and Eurasia, Routledge,
London and New York.
56
16. Mackey, William F. (1989). Determining the Status and Function of Languages in
Multinational Societies, Status and Function of Languages and Language Varieties,
Walter de Gruyter, Berlin New York.
17. Munishi, Shkumbin (2006). Probleme t shqipes standarde n Kosov, ZeroPrint.
Prishtin 2013.
18. Munishi, Shkumbin (2009). Barazia e gjuhve n Kosov dhe perspektiva evropiane,
1 Uluslararasi Balkanlarda Tarih ve Kltr Kongresi, Bildirler Kitabi,
(Kongresi I Ndrkombtar Ballkanik), 10-16 Mayis, 2009, Kosova,
Pritine. (shih edhe n Internet: http://www.linguasocio.blogspot.com/).
19. Munishi, Shkumbin (2010). Konfliktet dhe kontaktet gjuhsore, Seminari
Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare 29,
Prishtin, 2010: shih edhe n Internet:
http://www.linguasocio.blogspot.com/).
20. Munishi, Shkumbin (2010). Planifikimi i statusit t gjuhve n Kosov, Pozita e
sotme e gjuhs shqipe n Mal t Zi n krahasim me at n prgjithsi
(sesion shkencor i organizuar m 19.12.2010 n Ulqin Mali i Zi), Art
Club, Ulqin, Mali i Zi, 2010. (shih edhe n Internet:
http://www.linguasocio.blogspot.com/).
21. Nelde, Peter Hans, Language Conflict, n Internet:
http://www.univie.ac.at/europaeistik/LanguageConflict.DOC, qasja pr
her t fundit 26.07.2010.
22. Nuhiu, Vesel (1990). Ndikimet ndrgjuhhsore, Rilindja, Prishtin.
23. Sapir, Eduard. Si ndikojn gjuht mbi njra tjetrn, n Nuhiu, Vesel (1990).
Ndikimet ndrgjuhhsore, Rilindja, Prishtin.
24. Thomason G., Sara (2001). Language Contact an Introduction, Georgetown
University Press.
57
58
Francesco ALTIMARI
NAPOLI, VATR E RNDSISHME E RILINDJES ARBRESHE

DHE SHQIPTARE (SHEK. XVIII-XIX)
...in Napoli ove potente belt a s levommi del

basso mondo... (...n Napoli, ku nj
bukuri e fuqishme m trhoqi nga bota e
ult) [Poesie Albanese di Girolamo De
Rada, II. Scanderbeccu i pa-faan. Storie
del secolo XV, Corigliano Calabro,
Tipografia Albanese, 1872, f.5]
0. Hyrje
Venecja dhe Napoli, n saj t veprimtaris s dendur ekonomike dhe ushtarake

q kto kryeqendra t rndsishme italiane dhe shtetet q ato drejtonin ushtronin n
Mesdhe para dhe gjat sundimit osman, kan qen dyert kryesore t marrdhnieve
historike midis gadishullit italian dhe gadishullit ballkanik, si edhe midis viseve italiane
dhe atyre shqiptare.
Do t ndalemi n kt trajtes sidomos mbi rolin kulturor q ka luajtur qyteti i
Napolit n kuadrin e marrdhnieve italo-shqiptare, t prkrahura dhe t nxitura
drejtprdrejt ose trthorazi nga veprimtaria e zhvilluar n Italin e Jugut nga
institucionet arsimore dhe kishtare arbreshe brenda Kishs katolike t ritit bizantin,
q u zhvilluan n shekujt XVIII-XVIII prgjat boshtit Jugu i Italis Jugu i
Shqipris 1.
1 Ky punim lidhet ngusht me kumtesn q mbajta n Tiran, n konferencn ndrkombtare

t organizuar nga Akademia e Shkencave e Shqipris, n nntor t vitit 2012 dhe kushtuar
njqind vjetorit t pavarsis s Shqipris, me titull: Arbresht e Italis pr Rilindjen e Shqipris
mes shekujve XVIII-XIX: paralelizma me diasporat e tjera t hapsirs italo-ballkanike. Aty trajtova
rolin q kan pasur diaspora arbreshe dhe ajo greke n tokn italiane mes shek. XVIII-XIX
pr rilindjen kombtare t vendlindjeve t lashta prkatse ballkanike.
59
Francesco ALTIMARI
Kjo veprimtari e mbshtetur nga Kisha katolike prmes Kongregats De

Propaganda Fide, duke marr shkas nga trashgimia e prbashkt bizantine q ishte
pjes prbrse qoft e krishtrimit lindor ortodoks, qoft e atij perndimor katolik,
favorizonte lidhjet dhe kontaktet midis grekve t Perandoris osmane (dhe t
Republiks s Venedikut) n Ballkan dhe grekve t Mbretris s Napolit, q n nj
pjes t mir ishin arbresht e mrguar n Itali qysh prej shekullit XV.
Duhet t kujtojm ktu se para se t imagjinoheshin2 si komunitete politike,
si krijesa kulturore t veanta, kombet latinisht Nationes konceptoheshin deri n
fundin e shek. XVIII kyesisht si komunitete fetare, ku prfshiheshin bashk popuj t
ndryshm nga ana etnike, por q kishin t njjtn ati fetare ose t njjtn gjuh
liturgjike n prdorim n ritet e tyre kishtare, pavarsisht prkatsis s tyre n kishn
katolike apo n at ortodokse.
M s miri kt koncept na e shpjegon mnyra sesi brenda Perandoris
Bizantine identifikoheshin popujt e ndryshm me besim t krishter, q sipas gjuhs s
liturgjis q prdornin mund t ishin 3 si quheshin t krishtert ortodoks
n botn e brendshme greke4 , ose grek n botn e jashtme latine, nse ndiqnin
kishn lindore ortodokse (me gjuh liturgjike greke) dhe Latinoi arbrisht Ltinj
2 Prdorimi i fjals e imagjinuar (anglisht: imagined) ndjek ktu vizionin ideo-filozofik q i

jep ksaj fjale n librin e tij t famshm Imagined Communities Reflections on the Origins of
Nationalism (London 1983) filozofi dhe mendimtari amerikan Benedict Anderson.
3 Nga , q ishte emrtimi i ri q i imponoi qytetit t lasht t Bizantit perandori
Konstandini i Madh, qytet q pastaj, n kujtim t tij, u quajt Kostantinopoli deri n vitin 1923 dhe
pastaj Istanbul, me prshtatjen n gjuhn turke t greqishtes " "(Qyteti). Nga
u formua me t cilin emrtoheshin qytetart e Perandoris Bizantine dhe, pas
sundimit osman, t gjith t krishtert lindor q ishin nn juridiksionin e Patriarkut t
Kostantinopolit. Shih: Roderick Beaton, Antique nation? Hellenes on the eve of Greek
independence and in twelfth-century Byzantium, Byzantine and Modern Greek Studies, Vol. 31,
No. 1 (2007), University of Birmingham, f. 76-95.
4 Nuk m duket e teprt t ngulmoj ktu n interpretimin e sakt dhe autentik q duhet ti
japim termit grek, sipas domethnies fetare origjinale t asaj kohe dhe jo duke e dekodifikuar
at, n mnyr anakronistike, sipas domethnies kombtare t tij t sotm: spektri i tij
semantik nuk mbulonte ata q ne sot jemi msuar t identifikojm si pjestar t nj kombi,
por popujt e lindjes q, nga nj perspektiv perndimore, pavarsisht nga prkatsia
kombtare, identifikoheshin me kishat lindore. Prandaj terma si diaspora greke dhe kisha
greke n terminologjin e prdorur asokohe nuk kishin aspak t njjtin kuptim nacional q
ata kan marr sot n Ballkan. E njjta gj ndodh me termin turk me t cilin diakronikisht
identifikoheshin t gjith myslimant, por me t cilin sot sinkronikisht identifikohen vetm
pjestart e kombit turk. Po t mos kemi kujdes dhe respekt pr historin e fjalve, rrezikojm
t prziejm n mnyr paradoksale jo vetm fjalt por edhe popujt, si ndodh me disa
politikan jasht historis q arrijn t predikojn edhe sot n Ballkan se shqiptart
mysliman jan turq dhe se shqiptart ortodoks jan grek!
60
NAPOLI, VATR E RNDSISHME E RILINDJES ARBRESHE DHE SHQIPTARE
(SHEK. XVIII-XIX)
nse ndiqnin kishn perndimore katolike, pavarsisht nga prkatsia e tyre etnike ose
kombtare.
Si pasoj e ksaj ndarjeje t kryehershme fetare dhe e ktij emrtimi t lasht t
prhapur n botn e Bizantit q pasqyron vizionin e krishtrimit mesjetar, na mbetn
disa gjurm gjuhsore domethnse q gjejm n arbrishten e Italis, ku me termin
lti (shums: ltinj) identifikohen italiant, domethn tjetri etnik. Kjo
terminologji na dfton se arbresht, para mrgimit t tyre n gadishullin Apenin,
identifikoheshin nga ana kishtare m shum se fetare si romei, grek, ortodoks
brenda nj kishe q karakterizohej nga gjuha e Roms s Re, domethn nga greqishtja
bizantine. N botn e Bizantit t krishtert q ndiqnin besimin katolik identifikoheshin
sipas gjuhs s Roms s vjetr, q ishte latinishtja, si latinoi. Arbresht, pr faktin
se nuk ishin katolik, prdornin dhe prdorin edhe sot kt etnonim t kryehershm
fetar dhe jo etnik pr t identifikuar italiant5.
Pas mrgimit t tyre n Itali, ruajtja e fes s krishter n traditn lindore ka
qen pr arbresht mburoja e vetme politiko-kishtare ndaj politikave asimiluese t
ipeshkve lokal italian. N kt ndrmarrje arbresht arritn t siguronin edhe
prkrahjen objektive t Vatikanit, i cili synonte ti paraqiste arbresht si shembuj
pozitiv t nj kishe katolike t bashkuar e universale, pr sa i prket strukturs
hierarkike, por q njkohsisht ruante karakterin ortodoks n ritet e saj t lashta.
Riti grek-bizantin prfaqsoi pr arbresht n shekuj nj element sigurisht
mbivlersues identifikimi t jashtm dhe jo t brendshm, ka shpjegon pse disa
hora ose katunde t tyre kan ruajtur pr shekuj (dhe pjesrisht disa e mbajn edhe
sot) prcaktorin grek n emrtimin zyrtar italian: p.sh. Greci, Rota Greca, Piana dei Greci
q deri m 1941 ishte emri zyrtar i qytezs q quhet sot Piana degli Albanesi.6 Ky
5 Shih Francesco Altimari, Alcuni etnici di origine albanese nei dialetti della Calabria (f. 173-
178), n Beitrge zur sprachlichen, literarischen und kulturellen Vielfalt in den Philologien. Festschrift fr
Rupprecht Rohr zum 70. Geburtstag, Mit einem Vorwort herausgegeben von Gabriele Birken-
Silverman und Gerda Rssler, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1992, f. 176.
6 Prmend ktu edhe faktin se n disa fshatra arbreshe t Provincs s Katanxarit banort e
pakt ende arbrishtfols q gjeta atje rreth gjysms s viteve 80 t shekullit XX, pr t thn
parlare albanese prdornin shprehjen parlare greco: Kshtu p.sh., n komunitetin e Xingarons
(italisht: Zangarona, lagje e Komuns s sotme Lamezia Terme) informatori im Francesco
Sciallis, 70 vje, prdorte shprehjen holnj / hlaznja ngriku (prshtatje n arbrishten e
kushtzuar fonetikisht nga dialekti kalabrez vendas folnj / flasnj ngriku) pr parlare
albanese. T njjtn prgjigje pata n komunitetin e Dandallit (italisht: Andali), ku informatori
Giovanni Strazzi, gjat intervists q i bra, prdorte shprehjen fjasnjm ngreku pr t thn
parliamo albanese. N kt mnyr ata informator, dshmitart e fundit t albanofonis n
kto katunde q sot nuk jan m arbrishtfolse, vetm se prvetsonin nga ana gjuhsore,
por jo identitare, identifikimin e jashtm t kalabrezve ndaj tyre, por ata m thoshin qartas se
61
Francesco ALTIMARI
emrtim, si thash i jashtm por jo i brendshm, u shrbente atyre pr t mbrojtur

identitetin, i cili lidhej q n origjin me prkatsin e tyre fetare brenda krishtrimit
ortodoks (sipas drejtimeve unitariste t Koncileve t Firencs dhe t Ferrars, pas
rnies s Kostantinopolit m 1453). Mirpo ndryshe nga disa kisha lindore t tjera q u
ndan nga Patriarku i Fanarit dhe u bashkuan me Papn e Roms e prandaj u quajtn
uniate, domethn t bashkuara me Papn, arbresht nuk u shkputn askurr me
nj akt zyrtar prej Kishs ortodokse.7
Dy kan qen aktort kryesor q mbajtn t gjalla raportet italo-shqiptare dhe
arbresho-shqiptare gjat shekujve t par t pranis s arbreshve n Itali (shek.
XVII-XVIII)8:
a) Institucionet arsimore t kishs arbreshe lindore ku prfshihen sidomos
qendrat formuese t klerikve t komunitetit arbresh t Italis s jugut, q ishin
Manastiri bazilian i Munxifsit (it. Mezzojuso), themeluar m 1609 n Sicili; pastaj q
nga shekulli XVIII Seminari arbresh i Palermos (1734), gjithashtu n Sicili; Kolegji
Korsini n Shn Benedhit (it. San Benedetto Ullano), themeluar m 1732, q u
transferua pastaj n Shn Mitr (1794) (it. San Demetrio Corone) n Kalabri;
b) Famullia greke e Napolit q ka qen nj vatr fetare, sociale dhe
ekonomike e rndsishme e diaspors lindore ortodokse n Perndim, si edhe nj ur
e rndsishme n zhvillimin e lidhjeve kishtare dhe intelektuale midis arbreshve t
jugut t Italis, sidomos t atyre t Kalabris dhe t Sicilis, por edhe midis
arbreshve dhe himarjotve, sidomos n periudhn nga gjysma e shek. XVIII deri n
gjysmn e shek. XIX.9
nuk ishin dhe se nuk ndiheshin aspak grek, duke m prsritur gjat intervists prceptimin e
tyre identitar si arbresh (italisht: albanesi).
7 Kto kisha t veanta, si jan Eparkit arbreshe t Italis s jugut, q ruajn edhe sot ritin e
lasht lindor, por pa qen uniate, quhen nga ana e s drejts kanonike kisha sui juris, duke
ruajtur n mnyr autonome veorit liturgjike, kanonike dhe traditn teologjike ortodokse
brenda Kishs katolike.
8 Kolegu dhe miku antropolog Mario Giacomarra n fillim t viteve 90 t shek XX, duke
marr parasysh numrin e pakt t shkrimeve arbrisht t botuara n Itali, e quajti kt periudh
shekujt e heshtjes.
9 Pr historin e komunitetit grek dhe t ksaj kishe, shih: Vincenzo Giura, La Comunit
Greca di Napoli (1534-1861), f. 119-156, n Storie di Minoranze: Ebrei, Greci, Albanesi nel Regno di
Napoli, Napoli 1982. Koht e fundit doli monografia e prgatitur nga Jannis Korinthios, I Greci
di Napoli e del Meridione dItalia dal XV al XX secolo, Editrice AM&D, Cagliari 2012, ku historia e
ktij komuniteti trajtohet ktu brenda nj perspektive kulturore q mund ta quajm
mononacionale greke. N nj kndvshtrim m t gjer, mund t themi ballkanik, dhe me nj
prqasje m transnacionale dhe transballkanike, duke theksuar karakterin transnacional q
historikisht pati diaspora ortodokse n Mesdhe dhe n Perndim q ishte greke nga ana
kishtare dhe jo kombtare! vjen kontributi i ri i Angela Falcetta-s q sht nj rezyme i tezs
s saj t doktoranturs, me titull: Li Greci fugiaschi delli luoghi dItalia: uomini, reti e comunit
62
(SHEK. XVIII-XIX)
1. Kontaktet e para t Arbreshve me Himarn n shekujt XVII-XVIII:

roli i Monastirit t Munxifsit n Sicili
Tejet i rndsishm ka qen pr raportet shqiptaro-arbreshe roli i Manastirit i

etrve bazilian t Munxifsit (Mezzojuso) n Sicili, vendbanim i themeluar nga arabt
q i vun emrin Manzil Ysuf, q pastaj u braktis dhe u ripopollua nga arbresht n
fillim t shekullit XVI.
Manastiri bazilian, i themeluar nga Andrea Reres n vitin 1609, ka qen e para
qendr arsimore kishtare e Arbris siciliane dhe ajo m e rndsishmja deri n
gjysmn e shekullit XVIII. Aty studionin dhe vepronin grek t ndryshm: shumica
arbresh vendas, grek venedikas t gadishullit t Mores (Peloponezi i sotm) dhe
t ishullit Kandja (Kreta e sotme), si dhe ndonj italian i kishs italo-greke, q
mbijetonte ende n Italin e jugut n at periudh si pasoj e sundimit t gjat bizantin
n ato treva. N kt manastir studiohej greqishtja liturgjike, por i gjall ishte edhe
interesi ndaj arbrishtes q u shrbente murgjve n misionet e tyre fetare n
Shqiprin e jugut, sidomos n Himar, ku u duhej doemos t prdornin shqipen,
krahas greqishtes. Kto misione nxiteshin dhe prkraheshin nga Vatikani n mbrojtje
t krishtrimit katolik n versionin lindor bizantin, q rrezikohej nga trysnia
islamizuese e pushtuesit osman10.
Nj rol t rndsishm zhvilloi ky manastir n marrdhniet me Himarn dhe
me Shqiprin e jugut duke filluar nga gjysma e shek. XVII. Ndr murgjit bazilian
arbresh por edhe italian, katolik t ritit bizantin, q morn pjes nga gjysma e
shek. XVII deri n gjysmn e shek. XVIII n kto misione t prkrahura nga
Kongregata De Propaganda Fide11 mund t prmendim misionart: Nilo Catalano,
attraverso i confini politici e confessionali (f. 1-13). Kjo studiuese e re italiane inkuadron me nj
prqasje metodologjike shum korrekte raportin jo gjithmon linear dhe shum her
problematik dhe t ndrthurur, q ekziston midis helenizmit kulturor dhe pastaj nacional,
nga njra an, dhe ortodoksis fetare, nga ana tjetr, n diaporn greke t Italis s jugut q
prbhej nga komunitete heterogjene nga ana gjuhsore dhe etniko-kulturore, si ishin grekt
katolik nn sundimin venedikas, grekt ortodoks nn sundimin osman, ortodokst jo-grek
t Lindjes, arbresht katolik t ritit lindor t Mbretris s Napolit.
10 Mbi rolin q pati manastiri bazilian i Munxifsit n raportet me Himarn dhe prgjithsisht
me Ballkanin, shih Pietro Di Marco, Il Monastero di Mezzojuso nella storia culturale arbreshe (pp.5-
23) in Mediaeval Sophia. Studi e ricerche sui saperi medievali. E-Review semestrale
dellOfficina di Studi Medievali 2 (luglio-dicembre 2007), f. 5-23 n website
www.mediaevalsophia.it.
11 Me historin e ktyre misioneve sht marr m par C. Karalevsky, La missione greco-
cattolica della Cimarra nellEpiro nei secoli XVI-XVIII n Bessarione s. III, 8 (1910-1911), f.
440-483; 9 (1912), f. 181-199. M gjersisht, n t njjtn periudh, u interesua pr Himarn
63
Francesco ALTIMARI
italian me origjin nga Messina, q m pas u arbreshizua nga ana kulturore dhe
gjuhsore; Filoteo Zassi e Callinico Gran nga Munxifsi; Basilio Matranga e Giuseppe
Schir, t dy nga Hora e Arbreshve12.
Kan qen misionart arbresh q vinin nga manastiri bazilian i Munxifsit ata
q hapn shkollat e para shqipe n Jugun e Shqipris: qllimi i ktyre shkollave n
Himar ishte kryesisht fetar mbrojtja e besimit t krishter sipas ritit bizantin, por
brenda kishs katolike q krcnohej qoft nga sundimi osman, qoft edhe nga
Kisha ortodokse greke. Shqipja, si dftojn tekstet e botuara dhe dorshkrimet q na
kan mbrritur nga disa prej misionarve, si ato t Imzot Zef Skiroit, njihej dhe
prdorej nga misionart q vinin nga Munxifsi si gjuh ndrmjetsimi pr t lehtsuar
ungjillizimin e ktyre trevave shqiptare, t lidhura ngusht qoft me mbretrin e
Napolit, qoft me Republikn e Venedikut.
2. Rilindja e par arbreshe: roli i Seminareve arbreshe
Nj interes t madh ndaj komunitetit shqiptar n Ballkan dhe t atij arbresh n

Itali filloi ta sillte veprimtaria e zhvilluar nga papa Klementi XI, nga familja Albani, me
origjin shqiptare (1700-1721)13, por nj kthes t vrtet n historin fetare, politike,
edhe studiuesi i mirnjohur arbresh At Nilo Borgia, i cili shkroi nj sr studimesh pr

misionet e murgjve bazilian arbresh n Himar: La missione dei monaci basiliani dItalia in
Albania, n: Roma e lOriente 3 [1913] (5) f. 97-117, f. 159-166; La missione dei monaci basiliani
dItalia in Albania, n: Roma e lOriente 3 [1913] (6) f. 209-231; Contributo alla storia del rito greco
in Italia, n: Roma e lOriente, 4 [1914] (7) f. 272-285; f. 340-352; I monaci basiliani ditalia in
Albania. Appunti di storia missionaria (Secoli XVI-XVIII). Periodo secondo, Roma 1942. Me nismn e
lavderueshme t shtpis botuese Naimi, kto kontribute t At Nilo Borgia-s jan
prmbledhur n nj libr me titull Murgjit bazilian t Italis n Shqipri. Shnime mbi misionet n
Himar: shek.XVI-XVIII. Me nj parathnie nga Matteo Mandal, Naimi, Tiran 2014.
12 Pr kontributin e dhn nga disa prej tyre, sidomos nga murgjit bazilian arbresh Filoteo
Zassi dhe Zef Skir, si edhe nga apostulli i arbreshve t Sicilis, At Gjergj Guxeta, pr
vlersimin e kulturs arbreshe dhe rreth prdorimit t gjuhs shqipe n tekstet zyrtare kishtare
t kohs, shih studimet e thelluara filologjike q botoi koht e fundit albanologu i mirnjohur
Bardhyl Demiraj: Zef Skiroi n kulturn e shkrimit shqip t shek. XVIII, n: Studime 12
[2005], f. 67- 97, Prishtin 2006; Aspekte t mendimit intelektual shqiptar n shek. e 18-t.
At Gjergj Guxeta dhe vendi i tij n historin e albanologjis, n: Hylli i Drits 3 [2007]
Shkodr, f. 9-37; Nj dorshkrim ritual n gjuhn ton q duhet krkuar, n: Hylli i Drits 1
[2007] f. 30-37, Shkodr.
13 Nuk jan t rastsishme nj sr veprash, disa t botuara, disa t mbetura dorshkrime, q i
prkasin tamam ksaj periudhe: ato na dshmojn kt vmendje t ringjallur dhe t posame
ndaj fes por edhe ndaj gjuhs dhe kulturs s shqiptarve t prkrahur aktivisht nga kisha
katolike nn papatin e Klementit XI. Hyjn n kt sr iniciativash, n mnyr direkte ose t
trthort, botimi Kuvendi i Arbnit (1706), gramatika e par e gjuhs shqipe Osservazioni
grammaticali nella Lingua Albanese del P.Francesco Maria da Lecce 1716), por edhe Dittionario
64
(SHEK. XVIII-XIX)
kulturore e qytetare t komunitetit arbresh n Itali shnoi fillimisht themelimi i dy

kolegjeve arbreshe n Kalabri dhe n Sicili me interesimin e papa Klementit XII
(1730-1740). Kto qendra t rndsishme arsimore ishin Kolegji Korsini (1732) n
Shn Benedhit n Kalabri, mbshtetur fuqishm nga vllezrit Stefano e Felice
Samuele Rodot, dhe Seminari Arbresh i Palermos n Sicili, i themeluar n vitin 1734
me nismn e At Gjergj Guxets14.
Bhet fjal pr veprimtari mjaft t rndsishme t ndrmarra nga Selia e
Shenjt, q ishte m e ndjeshme dhe m tolerante n krahasim me klerin katolik
vendas t ritit latin ndaj ruajtjes s tradits kishtare bizantine dhe identitetit fetar
origjinar t kolonive arbreshe t Jugut t Italis. Kto dy seminare, prve kontributit
vendimtar q patn pr ruajtjen e ritit fetar n traditn greke n Itali, prfaqsuan dy
qendrat kryesore pr formimin dhe prgatitjen teologjike dhe kulturore t nj pjese t
mir t klerit dhe t inteligjencs arbreshe deri n fund t shek. t XIX.
Prania e ktyre dy qendrave kulturore i siguroi komunitetit arbresh t
provincs s Kozencs dhe t asaj t Palermos nj trashgimi historike dhe kulturore
t rndsishme, nga u formua nj drejtim i ri me nj sr detyrimesh qytetare dhe
intelektuale nn kujdesin e instancave liberale dhe demokratike t shoqris italiane.
Prve formimit t intelektualve dhe t klerikve progresist, q zhvilluan m pas nj
rol protagonistsh n lvizjen e Risorxhimentos italiane, kto dy institucione
favorizuan qysh n at koh zhvillimin e nj ndrgjegjeje t gjer kombtare mes
intelektualve arbresh. Ata iu vun krkimit t rrnjve t tyre t lashta kombtare
dhe tipareve qensore identitare q shrbenin edhe pr ti dalluar para opinionit publik
nga grekt, me t cilt kishin t prbashkt vetm ritin bizantin.
Nevoja q ndjenin arbresht e ritit bizantin pr tu liruar nj her e
prgjithmon prej identifikimit me grekt, inxiti interesin e fort t intelektualve dhe
klerikve arbresh, fillimisht t Sicilis dhe pastaj t Kalabris, t vinin n pah
veorit kulturore dhe gjuhsore t etnis s tyre, duke u quajtur italo-albanesi,
ndrkoh q grekt e Italis filluan t quheshin edhe nga kisha italo-greci.
Domosdoshmria e kaprcimit t ksaj przierjeje t rreme identitetare etniko-
fetare, si edhe e shkputjes nga ky identifikim i jashtm q binte ndesh haptazi me
identitetin e tyre t brendshm dhe prkatsin etnike, i shtyu qarqet intelektuale
arbreshe tu paraprinin, q n gjysmn e shekullit XVIII, disa shtjeve si ajo e
Italiano-Albanese (1702) gjithashtu e At Francesco Maria da Lecce, kjo e fundit e botuar n vitin
2009 me nj edicion filologjikisht t prsosur nga Gzim Gurga.
14 Shih pr kt Francesco Altimari, Gli Arbresh dItalia per la rinascita dellAlbania tra
XVIII e XIX secolo: parallelismi con altre diaspore di area italo-balcanica n Studia Albanica, f.
129-143, Tiran 2012.
65
Francesco ALTIMARI
rizbulimit t origjins etnike, tem q do t marr jet n debatin kulturor evropian

shum dekada m von, sidomos me afirmimin e linjave t reja t mendimit t
shprehura n letrsin e romanticizmit, n filozofi nga idealizmi i shkolls gjermane
dhe n politik nga nacionalizmi i shek. XIX.
Kjo lvizje zuri fill n Seminarin Arbresh t Palermos, ku fal vizionit t gjer
kulturor t themeluesit t tij, at Gjergj Guxets, u ngrit laboratori i par ideologjik pr
zbulimin e rrnjve kombtare shqiptare n konekstin arbresh. Kjo veprimtari u
prpunua m tej nga sivllezrit dhe pasardhsit e tij, Pal Maria Parrino dhe Nikoll
Keta.15
I pari q e prdori etnonimin italo-albanese (arbresh i Italis) n nj akt zyrtar
t vitit 1742 ishte ipeshkvi Zef Skiroi16, ish-nxns i at Gjergj Guxets, n nj
dokument drejtuar paps Benedikti XIV, i cili at vit nxori buln Etsi pastoralis, ku i
njihej eprsi ritit latin duke ngushtuar rolin dhe hapsirn e kishs arbreshe.
Si thekson Matteo Mandala,17 kt dallim e kishte t qart edhe m par se
Skiroi at Gjergj Guxeta, q e parashtroi n veprn e tij De Albanensium Itali ritibus
excolendis ut sibi totique S. Ecclesi prosint. N gjurmt e Guxets, nxnsi e m pas
ndjeksi i tij n drejtimin e Seminarit, Pal Maria Parrino, e shtjelloi kt dallim n disa
punime q datojn para vitit 1740, por analiza u ngrit n nivel teorik n mnyr m t
plot gjat viteve 1745-1764, kur ai filloi t prpunonte dy veprat e tij kryesore, ende t
pabotuara: In septem perpetuae consensionis libros Albanensis Ecclesiae cum Romana omnium
Mater et Magistra dhe Perpetuae Albanensis Ecclesiae consensionis cum Romana omnium Matre et
Magistra libri VII. N letrkmbimin q Parrino pati m 1749 me nj prfaqsues t
lart t kishs siciliane, ai shprehet n kt mnyr pr identitetin e arbreshve:
Albanesi tutto che volgarmente si chiamano Greci, nulladimeno di greci non nno che solo i riti,
essendo del resto duna nazione totalmente diversa dalla Greca, perch oriundi dAlbania, che nulla
avendo di greco nella lingua, e costumi18 .
Edhe n Kalabri ky interesim ndaj origjins s t parve i shtyu klerikt
arbresh t merreshin me vepra t ndryshme historike, folklorike, teologjike pr
15 Shih Matteo Mandala, Paolo Maria Parrino e le origini dell'ideologia albanista (f. 1-60), n
Pietro Di Marco e Alessandro Musco (a cura di), Aspetti della cultura bizantina ed albanese in Sicilia,
Officina di Studi Medievali, Palermo 2005.
16Shih dokumentin e tij Notizia distinta deglitalo-greci e deglItalo-albanesi esposta da mons. Giuseppe
Schir Arcivescovo di Durazzo, gi Vicario Apostolico di Cimarra nellEpiro, in occasione di dover rispondere
ad alcuni quesiti proposti da un personaggio, q u botua s pari n revistn Roma e lOriente. Rivista
criptoferratense per lunione delle Chiese, viti IV, vol. VII, 1914, f. 282-285 e f. 341-352.
17 I referohemi studimit t tij Vepra e pabotuar e at Gjergj Guxets dhe fillimet e
albanologjis n shek. XVIII, n Studime Filologjike, vol. 1-2, Tiran, 2006, f. 11-41.
18 Matteo Mandal, Mundus vult decipi. I miti della storiografia arbreshe, Mirror editore, Palermo
2007, f.199.
66
(SHEK. XVIII-XIX)
t vn n dukje identitetin e vet t lasht dhe pr t shnuar distancn e tyre nga

grekt, megjithse i bashkonte me ta i njjti rit fetar. Autor si Pietro Pompilio
Rodot, Mikele Bellushi dhe Frangjisk Avati hyjn n kt rrym intelektualsh q
patn si pik referimi dhe disa syresh si qendr formimi Kolegjin Korsini t Shn
Benedhitit, q nga viti 1794 u transferua n Manastirin e Shn Adrianit, n Shn
Mitr.19
Ky debat mbi prkatsin etnike t arbreshve q duhej dalluar nga prkatsia
fetare, prej mjediseve siciliane kaloi pastaj n mjediset kalabreze. N veprn latinisht t
Angelo Zavarronit, botuar n Napoli m 1750, mbi historin e Kolegjit Korsini n
Shn Benedhit, kur bhet fjal pr ritin, prdoret termi grek ose italo-grek, ndrsa
kur bhet fjal pr identifikimin e besimtarve arbreshve q e ruajn kt rit, ata me
nj sr sinonimesh identifikohen si: Epirotae, Gens Epirotica, Epirotica Natio,
Italo-Albani, Albanenses, Italo-Epirotae20.
N veprn e famshme pr ritin grek dhe arbresht t Pietro Pompilio Rodot-
s (1763), besoj edhe si pasoj e debatit t mparshm q ky studiues kishte pasur me
Paolo Maria Parrinon, pr arbresht ai prdor termat Albanesi, Nazione albanese,
Albanesi di rito greco, por nuk haset m ajo przierje historike nga ana etnike me grekt
q sillte emrtimi i vjetr tradicional greco.21
N fund, n vitin 1771, n frontespicin e nj libri me karakter fetar t shtypur
n Napoli nga nj prift arbresh, Aleksandr Marini nga Shn Mitri, gjejm dshmin e
par t etnonimit italo-arbresh: autori n frontespicin e veprs e quan veten
italoalbanese22.
Zgjerimi dhe pjekuria e ktij procesi vetdijsimi ndr qarqet intelektuale
arbreshe t Kalabris vrehet qysh n nj botim t veant dhe t rndsishm q
19 Pr historin e Manastirit t Shn Adrianit (955-1794) dhe t Kolegjit arbresh (1794-1923)

shih: Domenico Cassiano, S.Adriano. La Badia e il Collegio italo-albanese, volume I (955-1806),
Marco editore, Lungro 1997; Domenico Cassiano, S.Adriano, Educazione e politica, volume II
(1807-1923), Marco editore, Lungro 1999.
20 Shih: Angeli Zavarroni J. C. Montaltini inter Incultos Aridaldi inter Constantes Alcippi,
Historia erectionis Pontifici Collegi Corsini Ullanensis Italo-Graeci, et Deputationis Episcopi titularis Ritus
Graeci Ad Italo-Epirotas eodem Ritu instruendos, Sacrisque initiandos, ad Benedictum XIV, Pont. Max.
Neapoli Anno Salutis MDCCL, Ex Typographia Severina, Superioribus Annuentibus, f. 103).
21 Dellorigine, progresso e stato presente del rito greco in Italia osservato dai greci, monaci basiliani, e albanesi
libri tre scritti da Pietro Pompilio Rodot professore di lingua greca nella Biblioteca Vaticana, vol. III: Degli
albanesi, chiese greche moderne, e collegio greco in Roma collindice di tutta lopera, per Giovanni Generoso
Salomoni, in Roma MDCCLXIII.
22 Sistema teopolitico sopra la economia della grazia col libero arbitrio nella permissione de mai morali del
dottor Alessandro Marini italoalbanese, In Napoli MDCCLXXI, Nella Stamperia Avelliniana, Con
Licenza de Superiori.
67
Francesco ALTIMARI
doli n Napoli m 1796, me titull Risposta di Filalete, prgatitur nga Mikel Bellushi, por
t frymzuar nga imzot Frangjiks Buljari. Aty mbrohet e drejta e arbreshve pr t
mbajtur n kishat e tyre ritin fetar grek, anipse ata nuk jan grek, dhe shpjegohet
qart identiteti autentik i arbreshve t ritit lindor, q nuk mund t prziheshin assesi
me grekt, pasi i prkisnin asaj bashksie q autori quan nazione albanese.23
Nga kto lidhje q u krijuan midis intelektualve t formuar n t dyja qendrat e
kulturore arbreshe t Kalabris dhe t Sicilis e midis tyre edhe prfaqsuesve t
diaspors shqiptare, nisi nj lvizje kulturore e gjer q prodhoi nj interes t madh
ndaj tems s identitetit t shqiptarve. Megjithse autort nuk arritn ti shtypnin
veprat e tyre pr shkak t vshtirsive ekonomike, kto ide qarkulluan n form
dorshkrimore nga brezi n brez brenda institucioneve arsimore arbreshe dhe gjetn
jehon n nj sr shkrimesh me tematika kryesisht fetare q vetm sot arritm ti
njohim pjesrisht, dhe ku hasim uditrisht ato motive kombtare q n qarqet
shqiptare t Ballkanit u bn objekt diskutimi dhe trajtimi vetm nj shekull m von,
kryesisht n periudhn romantike.
Tematika t tilla si zbulimi i rrnjve t lashta kombtare t shqiptarve prmes
gjuhs, historis dhe etnografis s Arbrit filluan t debatoheshin dhe t trajtoheshin
n kto dy qendra kulturore qysh nga gjysma e shekullit XVIII, veanrisht n at
siciliane, duke krijuar nj tradit t fort kulturore ndaj thellimit t identitetit etnik
prkats, tradit q mund ta prkufizojm si Rilindja e par arbreshe. Rezultatet e
saj zun t ndiheshin aty nga fundi i shekullit XVIII dhe dhjetvjeari i par i shekullit
XIX edhe mbi elitn arbreshe t hapsirave t tjera italo-jugore, kryesisht n Napoli
dhe n Kalabri. Fal saj e sot kuptojm m mir rolin emancipues q patn pr botn
shqiptare elitat intelektuale t kishs arbreshe t Italis s Jugut.
3. Napoli pr Rilindjen e dyt arbreshe: roli i inteligjencjes arbresh
Me termin shkolla sofjote, q morm hua nga studiuesi i mirnjohur arbresh

Domenico Cassiano, i referohemi grupit t intelektualve me formim intelektual
iluminist dhe formim politik liberal, me origjin nga Shn Sofia (it. Santa Sofia
dEpiro) n Kalabri, q vepruan kryesisht n Napoli, por edhe n ambientin arbresh
t Kalabris, gjat gjysms s dyt t shekullit XVIII: e kemi fjaln pr intelektualt e
shquar: Paskal Baffi (1749-1799), q pasi mori pjes si Ministr i kulturs n
Republikn e Napolit, u dnua me vdekje nga burbont n vitin 1799; Frangjisk
23Shih: Domenico Cassiano,Passione e morte di Monsignor Francesco Bugliari (f. 193-229)

n librin e tij: S. Adriano. La Badia e il Collegio italo-albanese, volume I (955-1806), Marco editore,
Lungro 1997.
68
(SHEK. XVIII-XIX)
Buljari (1742-1806), i ashtuquajturi ipeshkv i kuq q ra viktim e sanfedistve m

1806; dhe ngjll Mashi (1758-1821). Kto figura t shquara t inteligjencies
arbreshe, me veprimtarin e tyre t shumanshme kulturore q u zhvillua n
dhjetvjeart e fundit t shekullit XVIII (n rastin e Mashit edhe n dhjetvjeart e
par t shekullit XIX) i hapn udhn nj Rilindjeje m t ndrgjegjshme dhe me baza
iluministe, q n fakt prbn fazn paraprake t Rilindjes romantike.
Lidhje t forta, qoft familjare qoft kulturore, i bashkonin kto figura
intelektuale sofjote q kishin n Napoli qendrn e veprimit t tyre profesional.
Krahas figurs madhore t Paskal Baffit, q pr meritat e tij njihej si nj ndr helenistt
m t famshm t kohs dhe ndr figurat m elitare t inteligjencies napoletane, gjejm
jo rastsisht n gjysmn e dyt t shekullit XVIII n kryeqytetin e Mbretris s Dy
Sicilive edhe figura t tjera, si nj ungj t ngjll Mashit, papas Giuseppe Bugliari, q si
famullitar i kishs greke kontribuoi n fuqizimin e ktyre lidhje t kolonis sofjote
me ambientin napoletan, sidomos q nga vitet 70 t shekullit XVIII24.
Natyrisht nj rol vendimtar n kt proces e luajtn lidhjet kulturore q mjediset
napolitane kishin me kolegji arbresh Korsini-Shn Adriani, q asokohe drejtohej nga
ipeshkvi Frangjisk Buljari. Fal ktij intelektuali t shquar kolegji u hap ndaj ideve
iluministe, proces ky q u ndrpre me vrasjen e tij mizore nga sanfedistt m 1806, por
q u rimor pastaj nga pasardhsi i tij, ipeshkvi Dhumink Bellushi nga Frasnita. Kan
qen kta dy prelat me formim iluminist-xhakobin q i siguruan Kolegjit arbresh
themelet e nj procesi modernizimi pedagogjik dhe nj rol kulturor t ri dhe
prparimtar jo vetm n kontekstin kalabrez ku ai vepronte.
Nj shtys t mtejme i dhan lvizjes kulturore arbreshe edhe lidhjet qe pati
klubi sofjot n Napoli me bashkkombsit q vinin jo vetm nga kolonit e tjera
arbreshe t Mbretris, por edhe nga Ballkani. Duhen prmendur ktu nj sr
personalitetesh q kishin pozita drejtuese dhe grada t larta n hierarkin ushtarake
dhe administrative t Shtetit, sidomos oficert shqiptar t Regjimentit Mbretror
Maqedonas q rekrutoheshin, sikurse pjesa m e madhe e trups s regjimentit, nga
Himara dhe nga trevat e afrta t Epirit, asokohe nn sundimin osman. Megjithse
sht ende hert t flasim pr nj lobby t mirfillt shqiptaro-arbreshe, nuk mund t
mohohet prania e nj qarku intelektual me origjin shqiptare dhe arbreshe q
mblidhej dhe takohej n kishn greke t Shn Pjetrit dhe t Shn Palit n Napoli.
Kta intelektual dhe oficer t lart, thuajse t gjith me pozita dhe poste t
rndsishme, ushtronin nj pesh kulturore dhe politike t padiskutueshme brenda
24Pr ngjll Mashin shih Antonino Catalano, Angelo Masci: la sua opera e i suoi tempi (f.
1729) n RisveglioZgjimi, VI, n.2, Cosenza 1968.
69
Francesco ALTIMARI
shoqris napoletane.
Kontributi m i rndsishm q i sht dhn debatit albanologjik dhe
problematiks kulturore arbreshe nga kjo shkoll ka qen librthi i ngjll Mashit
(it. Angelo Masci), Discorso sullorigine, costumi, e stato attuale della natione Albanese (Napoli
1807), q pati jehon t gjer n qarqet shkencore evropiane fal botimit t tij
frngjisht nga dijetari danez Malte-Brun25: Essai sur lorigine,les Meures et lEtat actuel de la
Nation Albanaise par M. Ange Masci. Traduit de lItalien, communiqu par M. Sonnini, n
serin: Annales des Voyages de la geographie et de lhistoire ou Collection des voyages nouveaux les
plus estimes, traduites de toutes les langues europennes publies par M. Malte-Brun, Tome
troisieme, Comprenant les cahiers VII a IX , Paris 1808, botuar pastaj italisht n vitin
1828.
Me kt pamflet mbi origjinn e shqiptarve Mashi i dha nj impuls t madh
dhe jehon evropiane debatit pr prejardhjen e ktij populli, dhe n hullin ideve q
kishte hedhur m par Lajbnici, u angazhua pr t mohuar hipotezn q qarkullonte
asokohe mbi prejardhjen e Albanis s Ballkanit nga Albania e Kaukazit26, duke
afirmuar se shqiptart ishin autokton n trevat ballkanike dhe se rridhnin
drejtprdrejt nga Ilirt e mom.
Me fjal t tjera, grupi intelektual sofjot prfaqsonte brthamn kryesore t
nj lvizjeje kulturore, por edhe politike, m t gjer; fal ndikimit t ktij grupi
intelektual Kolegji arbresh i Shn Mitrit fitoi nj karakter pedagogjik m t spikatur
liberal, deri edhe radikal, q i shndrroi komunitetet arbreshe t Kalabris gjat
gjysms s par t shekullit XIX n protagonist t lvizjes risorxhimentale n Itali.
Pesha q intelektualt arbresh arritn t fitonin n Napoli dhe n mjediset
intelektuale jugore nga fundi i shekullit XVIII dhe gjat shekullit XIX lidhet me
marrdhniet organike q ata vendosn me intelektualt napolitan m n z t kohs,
disa prej t cilve kishin vet prejardhje arbreshe, si Vincenzo Torelli dhe Emanuele
25 Conrad Malte-Brun ishte pseudonimi i gjeografit danez Conrad Bruun (Thisted, Jtland, 1775
- Paris 1826) i cili u dbua nga Danimarka, nga mbreti Federiku VI, pr shkak t disa librave
kritik ndaj qeveris dhe u strehua n Paris, n Francn pas Revolucionit (1799) dhe mori
pastaj qytetarsin franceze. N vitin 1807 themeloi atje periodikun Annales des voyages ku gjeti
vend edhe prkthimi i studimit t Mashit pr shqiptart.
26 Rodot sht i pari q prmend teorin e origjins kaukaze t shqiptarve: Fu opinione
dalcuni Scrittori, che gli Albanesi traggano lorigine dallAlbania antica, provincia dellAlbania antica,
provincia dellAsia sul mare Caspio nella parte orientale della Georgia. Narrano che aspramente travagliati
dalle scorrerie e guerre lungo tempo sostenute contro a Tartari vicini, indi si allontanarono; e venuti allEuropa
per cercare pi sicuro e tranquillo riposo, occuparono la parte pi nobile della Macedonia, cui diedero ancor
dAlbania il nome. Aggiungono che vaghi di nuove fedi, col favore delle armi dilatarono il dominio in tutta la
Macedonia elEpiro, n Pietro Pompilio Rodot, vep. e cit., f. 2.
70
(SHEK. XVIII-XIX)
Bidera27. Po prmendim nj sr figurash t shquara t bots intelektuale arbreshe si

Girolamo De Rada, Angelo Basile, Domenico Mauro, Demetrio Strigari, Pasquale
Scura, Cesare Marini, Tommaso Pace etj. t cilt zhvilluan aty nj veprimtari t dendur
kulturore, sidomos gjat pjess s par t shekullit XIX deri me krijimin e shtetit t ri
italian (1861). Edhe m pas vazhdoi ky rol i Napolit si bariqendr kulturore e krejt
Jugut t Italis dhe pr arbresht, dhe zgjati s paku deri n fillim t shekullit XX.
Disa nga intelektualt arbresh morn pjes aktive edhe n zhvillimet politike
dhe u bn protagonist t stins liberal-risorxhimentale. Si kurorzim i ktij
angazhimi vet qeveria e prkohshme e Garibaldit n krye t Mbretris s liruar nga
burbont para se ti bashkohej Italis s sapondrtuar prfshinte disa ministra q
Garibaldi i zgjodhi jo rastsisht nga komuniteti arbresh: prmendim ktu Francesco
Crispi, Luigi Giura dhe Pasquale Scura. Ky i fundit si Ministr i Drejtsis dekretoi
zyrtarisht aneksimin e krahinave t jugut n Mbretrin e re italiane28.
Vet shfaqja e nj fenomeni letrar si De Rada brenda ktij konteksti napolitan
duhet par si shprehje e klims s veant q zotronte n kt qytet kosmopolit, i cili
ishte jo vetm ndr qendrat kulturore m t rndsishme evropiane, por edhe
udhkryq i popujve t Mesdheut. Jo rastsisht Napoli u b nj pik takimi mes
shqiptarve, arbreshve dhe grekve q me gjith dallimet etnike, njiheshin si
pjestar t s njjts bashksie fetare, roli kulturor i s cils deri m sot sht
nnvlersuar, por q meriton t mohet jo vetm si djep helenizmi, sikurse sht
mbajtur deri m sot, por edhe si djepi i albanizmit.
Por cila ishte klima kulturore e ktij qyteti n periudhn q po analizojm? Si
na kujton historiani i letrsis italiane, studiuesi i mirnjohur Giulio Ferroni, Napoli
ishte ather nj qendr e gjall kulturore ku tendencat idealiste dhe liberale, qoft me
orientim katolik, qoft me orientim laik, bashkjetonin me rrymat demokratike dhe
radikale t kulturs illuministe napoletane, dhe ky takim traditash e bnin kt qytet nj
27 Pr rolin ky q luajti Bidera n formimin kulturor t intelektualve arbresh n Napoli dhe

si ndrmjets midis ambientit arbresh t Sicilis, nga i cili e kishte prejardhjen, dhe ambientit
arbresh t Kalabris, duke qen ndr t tjerat edhe mentori i Jeronim De Rads, sidomos
prmes veprs s tij kryesore Quaranta secoli. Racconti su le Due Sicilie del Pelasgo Matn-eer pubblicati
da Emmanuele Bidera italo-greco (Napoli, 1846-1850), q prhapi mitin pelazgjik n Itali, shih
Matteo Mandal, Alle origini del mito pelasgico: Girolamo De Rada e Giovanni Emanuele
Bidera (f.9-24) n Girolamo De Rada, Opera Omnia, XI, Rubbettino editore, Soveria Mannelli
2009.
28 Pr Paskal Skurn shih kontributin e ri t studiuesit arbresh Francesco Perri, Pasquale Scura,
LItalia una e indivisibile, la sua vita attraverso i documenti, Lepisma, Roma 2011.
71
Francesco ALTIMARI
ndr vatrat kryesore t romantizmit italian.29

Nuk sht e rastit se n kt klim, n kt qytet jan botuar disa nga veprat m
t rndsishme pr letrsin dhe kulturn arbreshe t asaj kohe: ktu Jeronim De
Rada shtypi t gjitha veprat e fazs s par t krijimtaris s tij letrare prmendim
Kngt e Millosaut (1836, 1847), Kngt e Serafins Thopia (1839, 1843), I Numidi (1846),
LAlbania dal 1460 al 1485 (1847), Storie dAlbania dopo il 1460 (Rrfimet e Arbrit)
(1848) dhe n kt qytet jan botuar vepra t tjera t rndsishme nga ana letrare si
tragjedia Ines de Castro e ngjll Basile (1847) ose kulturore si Su gli Albanesi, ricerche e
pensieri (Mbi Shqiptart, krkime dhe mendime) t Vinenx Dorss (1848), kushtuar n
mnyr domethnse Alla mia Nazione, divisa e dispersa, ma una (Mmdheut
tim, t ndar dhe t shprndar, por nj), por nuk duhet harruar se n kt qytet doli, me
inciativ t vet De Rads, m 1848 gazeta e par shqiptare n bot: Arbreshi i Italis
(LAlbanese dItalia).
29 Gi negli anni Trenta e Quaranta, dopo lavvento al trono di Ferdinando II (1830-1859), la cultura
napoletana mostrava una notevole vivacit, anche per lallentarsi del controllo politico da parte dello Stato. A
Napoli si pubblicano riviste in numero superiore a qualsiasi altra citt italiana, si diffondono scuole private
laiche, si registra un forte sviluppo degli studi filosofici,orientati secondo prospettive di tipo idealistico e
spiritualistico che hanno un forte senso del divenire storico-essenziale, essenziale da questo punto di vista, la
conoscenza del pensiero di Vico e del francese Cousin- e che danno grande risonanza ai programmi politico-
filosofici di Gioberti. Notevole peso assume a Napoli quello spiritualismo cattolico e intimistico che oggetto
della polemica di Leopardi (..)Ma un valore particolare essenziale vi viene ad assumere lo studio della filosofia
idealistica tedesca e in particolare del pensiero di Hegel, che negli anni Quaranta infonde in molti giovani
intellettuali la convinzione che la libert e i valori nazionali si affermeranno necessariamente in virt di una
forza razionale che anima il processo storico. Un pensiero liberale moderato e laico si distingue cos dal
neoguelfismo, sostituisce alla fede cattolica una religione laica che crede nel nesso tra teoria e prassi e nella
necessaria realizzazione della ragione nel mondo, e arriva a svolgere un ruolo decisivo negli eventi rivoluzionari
del 1848....Influenzarono inoltre la cultura napoletana tendenze democratiche e radicali, legate allIlluminismo
settecentesco e alleredit degli intellettuali giacobini del 1799 , shih: Giulio Ferroni, Storia della letteratura
italiana, III. DallOttocento al Novecento, Einaudi, Torino 1991, f.300.
72
(SHEK. XVIII-XIX)
Nj numr i gazets LALBANESE DITALIA (viti I, nr. 4, 4 mars 1848)
4. Napoli pr Rilindjen e dyt arbreshe: roli i Kishs greke
Nj rol t rndsishm katalizatori n kt mes e luajti Kisha greke e Napolit,

q si do ta shohim m posht, me gjith vshtirsit dhe peripecit e shumta q e
karakterizuan, u b nj pik referimi e rndsishme, qoft pr grekt e Ballkanit,
qoft pr grekt e Italis.
Ky rol u zhvillua edhe m tej me themelimin e Regjimentit Mbretror
Maqedonas (1735), oficert e s cils ishin njkohsisht antar t vllazris fetare,
madje si rregull komandanti i regjimentit ishte edhe kryetar i vllazris. N qarqet
shqiptaro-arbreshe q vrtiteshin rreth kishs greke u takuan, u ndeshn, u
ballafaquan e u ndrthurn ide dhe ideale q rezononin nga njra an me mitet e
lashtsis pellazgo-greke e nga ana tjetr me idet dhe idealet e lvizjes filoheleniste,
pr tu shkrir n nj identitet unitar greko-shqiptar q mund ta quajm
73
Francesco ALTIMARI
transnacional, tipik t diasporave mesdhetare30, q nyjtohej n dy prbrs

ideologjik kryesor:
a) ideologjia heleniste, e cila i kishte rrnjt te rryma filoheleniste q prej
shekullit t kaluar kishte n Napoli nj ndr vatrat e saj kryesore, e favorizuar edhe nga
nj tradit e hershme fetare bizantine, ku kufijt e katolicizmit dhe t ortodoksis nuk
ishin shum t qart dhe t prer;
b) ideologjia albaniste q kishte lindur rreth gjysms s shekullit XVIII n ata q
me t drejt mund t konsiderojm inkubatort e mirfillt t mendimit filozofiko-
kulturor q frymzoi rilindjen e par arbreshe (e kemi fjaln ktu pr qendrat e larta
arsimore kishtare t themeluara nga Papa i Roms prkatsisht n Shn Benedhit
(1732) dhe n Palermo (1734), megjithse e dukshme ka qen eprsia drejtuese q n
prpunimin e ideologjis albaniste zhvilloi n kontekstin italian gjat ktij shekulli
Seminari arbresh palermitan n krahasim me Kolegjin Korsini n Kalabri)31.
Kemi arsye ta konsiderojm t ashtuquajturn vllazri t grekve edhe si nj

vatr t re ku pjestart e ortodoksis arbrore (prfshijm ktu arbresht e Italis
dhe shqiptart e Ballkanit me tradit fetare greko-bizantine) filluan t takoheshin dhe
t ballafaqoheshin mbi shtje si origjina, trashgimia fetare, trashgimia kulturore,
prkatsia kombtare dhe gjuha.
Brenda ksaj ideologjie t re albaniste intelektualt arbresh u orvatn t gjenin
rrnjt e tyre t lashta dhe ti prdornin ato si nj argument pr t krkuar dhe
mbshtetur t drejtn e kombit shqiptar pr tu liruar nga osmant, ashtu si bnin t
gjith popujt e Evrops Juglindore q gjendeshin nn sundimin osman. N funksion
t ktij qllimi ata i gjetn rrnjt te popujt m t lasht jo-grek t Ballkanit, pra te
pelazgt dhe ilirt.
Duke i mshuar dy elementeve kryesore t identitetit si ishin gjuha dhe
kultura arbresht prqafuan lvizjen e romantizmit: n rrafshin politik ata shtruan
t part n Evrop shtjen shqiptare, ndrsa n rrafshin letrar u bn themeluesit e
letrsis moderne shqipe. S paku ktu u realizua ndrra e vjetr greke e rilindasve
arbresh, me n krye korifeun e saj, Jeronim De Radn: Ashtu sikurse n Greqin e
30 Shih edhe pr Angela Falcetta studimin, Angela Falcetta, Diaspora ortodossa e rinnovamento
culturale: il caso dellabate greco-veneto Antonio Catiforo (1685-1763), Fondazione Luigi Einaudi,
Torino Cromohs, 15 (2010): f.1-24,
<URL:http://cromohs.unifi.it/15_2010/falcetta_catiforo.html >
31 Pr nj pasqyr komplete dhe t thelluar t rolit t Seminarit italo-greko-arbresh t
Palermos si djepi kryesor i ideologjis albaniste, shih kapitujt kushtuar prkatsisht G.Guxets,
P.M.Parrinos dhe N.Kets n veprn e tij nga Matteo Mandal, Gjurmime filologjike pr letrsin e
vjetr arbreshe, abej, Tiran 2006.
74
(SHEK. XVIII-XIX)
lasht shptimi i mmdheut erdhi nga kolonit, edhe Arbrit t lasht shptimi do ti
vinte nga kolonit e saj t Italis, q nuk mund ta linin at n harres, por q do tia
kthenin, tashm t prtrir, at trashgimi t vyer q kishin marr prej saj kur u
detyruan ta braktisnin n t dal t mesjets. Vetm nj Poet vizionar i
jashtzakonshm si Jeronim De Rada mund ta realizonte kt ndrr dhe kt mrekulli
q nuk e ka shoqen n historin e letrsis dhe t kulturs s popujve t Evrops.
Kisha greke u themelua n qytetin e Napolit n vitin 1518, kur Tomas Asan
Paleologu, nipi i Dhimitrit, ngriti kishzn e Apostujve, q m pas iu kushtua
Shnjtorve Pjetr dhe Pal. Kjo kish q n krye t hers i destinohej grekve q
kishin lidhje ekonomike, sidomos tregtare, por edhe ushtarake, administrative, etj. me
kt qytet, u b n rrjedh t shekujve pik referimi e nj bote sociale, kulturore dhe
etnike shum heterogjene dhe komplekse, ku i vetmi element i prbashkt ishte
identiteti fetar ortodoks32.
Megjithat nuk mungojn studiuesit q prpiqen ta paraqesin panoramn
identitare t ktij institucioni kishtar napolitan m t thjeshtzuar dhe t rrafshuar nga
ishte n t vrtet, duke i hequr fjals greke, version perndimor i fjals
mdyshjen semantike q asaj i rrjedh nga shumkuptimsia q ka kur u referohemi
shekujve t sundimit osman33. Kemi parasysh ktu sidomos periudhn q shtrihet nga
vitet 70 t shekullit t XVIII, kur u shfaq i ashtuquajturi iluminizm grek, deri n
shpalljen e pavarsis s Greqis (1830) pr ti dhn asaj vlern patriotike por
anakronistike t nj etnonimi kombtar t sotm.
N Statutin e vllazris (1764)34 pr t treguar antart e Kishs greke t
Napolit dhe t popujve ortodoks t Lindjes ballkanike q aty prfaqsoheshin, flitej
pr la nazione greca, si nj prpjekje pr t prmbledhur dhe bashkuar nj
komunitet ku bashkjetesa ishte n t vrtet shpesh problematike dhe e vn n
32 Heterogjeniteti etnik i komuniteti sht pasqyruar qartas n monumentet e ndryshme dhe t

bukura q ruhen n oborrin e kishs, por duhet t vrejm se n monumentet e vjetra origjina
arbreshe e disa nga figurave m t spikatura t antarve t ksaj famullie sht e qart: p. sh.
ajo e kapedanve stradiot, vllezrit Nicol dhe Angelo Maipesi (italisht) nobili capitani
albanesi (pa dat), ajo e (greqisht) dhe ndoshta ajo e Nikoll
Drakoleo nga Korone, e vitit 1604.
33 Vren me t drejt studiuesi anglez Mackridge se mdyshja semantike i rrjedh fjals
Romaios/Romis (grek n traditn perndimore) nga fakti se ajo shrben pr t treguar

njkohsisht qoft popullin me gjuh romaike, si quhej gjuha e Bizantit n trevat e Rumelis,
q prfshinte Greqin dhe trevat e afrta me popullsi t krishtera nn perandorin turke, qoft
t krishtert ortodoks osman n prgjithsi (shih Peter Mackridge, Language and national
identity in Greece, 1766-1976, Oxford University Press, Oxford 2009, f. 51) .
34 Statuto con cui deve regolarsi la Chiesa e Confraternita de' Santi Pietro e Paolo de Nazionali Greci in
Napoli, munito di Regio exequatur del 20 Febbraio 1764, Stamperia del Fibreno, Napoli 1861.
75
Francesco ALTIMARI
rrezik nga konflikte t brendshme. Dhe kjo ndodhte jo vetm pr shkak t konflikteve
t brendshme midis besimtarve pr t pasur pozita drejtuese brenda ksaj vllazrie
me pesh t madhe politike dhe ekonomike n shrbim t pjestarve t kishs, por
edhe pr shkak t larmis etnike, kulturore dhe gjuhsore. Brenda nj koncepti
pseudounitar si nazione greca, zbulojm kshtu njerz q ishin t lidhur midis tyre nga
nj faktor identitar i fort si ishte tradita fetare, por q nuk kishin aspak nj identitet
etnik homogjen35.
Me fjaln greke gjat shekujve t sundimit osman kuptohej qoft prejardhja
nga oekumeni bizantin ajo bot q Obolensky e quajti me nj term shum t
goditur nga ana semantike dhe konceptuale Byzantine Commonwealth 36 q prfshinte
popuj etnikisht t ndryshm t lidhur nga ana politike, administrative dhe ekonomike,
qoft vetm t krishtert ortodoks t Ballkanit pavarsisht prkatsis s tyre etniko-
kombtare.
Duke u nisur nga nj perspektiv m shum hetero-identifikuese sesa
vetidentifikuese, kuptojm m mir se si konsideroheshin nga t tjert grekt e
vllazris fetare napolitane. Nn kt fjal ne gjejm ktu: grekt osman (katolik
ose ortodoks, grek ose shqiptar ortodoks), grekt venecian (katolik ose
ortodoks, grek ose shqiptar ortodoks), grekt koronei (katolik ose ortodoks,
grek ose arvanitas), greko-shqiptart e Regjimentit Mbretror Maqedonas (katolik
ose ortodoks, shqiptar nga Himara ose grek nga Korfuzi a nga ishujt e tjer t
Eptanezit), grekt e Mbretris s Napolit (arbresh me rit lindor nga Kalabria,
Sicilia, Basilikata, Abruci).
Pr t na shpjeguar m mir dhe pa hije dyshimi se kuptohej asokohe me

grek t Mbretris s Napolit na ndihmon ky mbishkrim zyrtar q ruhet edhe sot n
oborrin e kishs, ku me fjal t gdhendura n gur mbreti i Napolit, Ferdinandi II i
Burbonve, dekreton pr t dytn her prjashtimin e arbreshve t Kalabris nga
35 Me sa duket e njjta situat, komplekse dhe heterogjene nga ana etnike, hasej edhe n
institucionet e tjera fetare greke t qyteteve mesdhetare t kohs ku nn atin e s njjts
kishe dhe t s njjts tradite fetare prfshihej shpesh shumsia identitare e antarve t
komunitetit: shih pr kt tezn e doktorats t Mathieu Grenet, La fabrique communautair: les
Grecs Venise, Livourne et Marseille, v. 1770-v. 1830, European University Institute, Florence
2010. Gjithashtu me shum interes edhe nga e njjta perspektiv n trajtimin e komuniteteve t
diaspors me nj prqasje transnacionale, paraqitet teza e doktorats e studiueses italiane
Angela Falcetta, deri sot e pabotuar, me titull: Li Greci fugiaschi delli luoghi dItalia uomini, reti e
comunit attraverso i confini politici e confessionali.
36 Ideja e Bizantit si nj komunitet kulturor dhe fetar, i bashkuar nga tradita e prbashkt
bizantine, sht shtruar pr her t par nga studiuesi Dimitri Obolensky, n librin e tij The
Byzantine Commonwealth: Eastern Europe, 500-1453, Praeger Publishers, New York, 1971.
76
(SHEK. XVIII-XIX)
vllazria. Dekreti, q mban datn 12 shtator 1853, mund t jet nj form ndshkimi
politik pr pjesmarrjen masive t arbreshve n kryengritjet antiburbone t atyre
viteve, ose edhe i nxitur nga mosmarrveshjet e shumta q karakterizonin jetn e
brendshme t kishs greke t Napolit.
Dekreti i dbimit t Arbreshve nga Kisha greke e Napolit, nga mbreti Ferdinandi II i Burbonve
(foto nga Atanasio Pizzi)
5. Filohelenizmi dhe filoalbanizmi n ambientin shqiptaro-arbresh

napoletan
Le t ndalemi tani, n funksion t objektit t ktyre radhve, n at faz t

historis kulturore greke q mund ta vendosim n vitet 70 t shekullit XVIII dhe q
njihet me termin iluminizm grek. Me mbiemrin grek ktu natyrisht kuptohet etnosi grek
brenda Perandoris Osmane dhe jo kombi grek q si i till n at periudh ende nuk
ekzistonte. Kjo lvizje u shfaq sidomos n Kostantinopoj q asokohe ishte ende
kryeqyteti moral i helenizmit, si edhe n t ashtuquajturat principata danubjane, t
77
Francesco ALTIMARI
qeverisura nga familje fisnike greke, t cilat jo vetm q kishin pozita t larta n
administratn perandorake turke, por ishin edhe m t ndjeshme ndaj ndikimeve t
jashtme t kulturs perndimore.
Kjo faz jo rastsisht prkon me lindjen n Evrop, fill pas lufts ruso-turke
(1770), t asaj lvizjeje q e quajm filohelenizm37. Ishte nj rrym kulturore e
prkrahur nga rrethet e krishtera ortodokse t Fanarit38 q krkonte mbshtetjen e
popujve dhe t opinionit publik evropian, sidomos t Rusis q kishte hyr n luft
me Perandorin Osmane e q mtonte t bhej garante e ortodoksis dhe e liris pr
popujt grek t Lindjes q vuanin nn pushtimin shumshekullor osman.39
Nismtari i lvizjes kulturore filoheleniste n Itali dhe n Evrop mund t
konsiderohet me t drejt himarjoti Anton Gjika (it. Antonio Gicca), i cili m 1771
botoi n gazetn e Firencs Notizie del mondo40 nj thirrje t zjarrt pr lirin e Greqis:
Voti dei Greci allEuropa Cristiana, ku krkonte rreshtimin e forcave t krishtera
evropiane n krah t Rusis dhe t careshs Katerina e Madhe, si edhe mbshtetjen e
tyre pr kauzn greke n luftn ruso-turke4142. Por ai njkohsisht krkonte edhe
37 Shih Arnaldo Di Benedetto, Le rovine dAtene: Letteratura filellenica in Italia tra Sette e
Ottocento (f. 335-354) n Italica, vol. 76, nr. 3, University od Toronto Mississauga, 1999.
38 Fanar (turq. Fener), Lagje historike e Stambollit ku ndodhet selia e Patriarkans greko-
ortodokse.
39 Edhe para se t lindte filohelenizmi, q nga dhjetvjeart e par t shekullit XVIII, ndrsa
Rusia po ndrtonte identitetin e vet politik dhe kulturor evropian, disa intelektual ballkanas
krkuan n mitin e carit qytetrues nj domethnie shptuese pr vendet e tyre: gjetn kshtu
nj mnyr pr ta prtrir botn ortodokse dhe pan te Pjetri i Madh lirimtarin e tyre.
Krijimit t ktij miti i shrbeu edhe biografia e tij, La Vita di Pietro il Grande (Jeta e Pjetrit t
Madh) e hartuar nga abati greko-venedikas Antonio Catiforo (1739), q e pasqyron m s miri
kt besim t madh q intelektualt m n z t ortodoksis kishin asokohe ndaj carve rus si
shptimtar t Lindjes s robruar nga turqit: ....i Popoli del rito Greco, che gemono sotto il giogo
dellOttomano, cominciato avevano a riguardare il Czar Pietro come lAngelo mandato dal cielo per metter fine
alla Tirannia dei Turchi. Anzi listesso Czar [...] avea concepito speranze, che il Cielo lavesse destinato, per
rovesciare la tirannia debarbari Maomettani, e rimetter la gloria del Greco Imperio [...] onde lusingavasi che
tutti i Greci sudditi del Turco alla prima occasione si solleverebbero in suo favore. Cituar sipas studiueses
Angela Falsetta: Diaspora ortodossa e rinnovamento culturale: il caso dellabate greco-veneto Antonio
Catiforo (1685-1763), Fondazione Luigi Einaudi, Torino Cromohs, 15 (2010): f. 1-24.
40Sipas studiuesit italian Franco Venturi (1914-1994), kjo thirrje e Gjiks duhet vlersuar si il
pi importante appello filellenico apparso allora non solo in Italia, ma nella intera Europa, destinato a
risuonare anche ben lontano dalle terre toscane (shih: F. Venturi, Settecento riformatore, vol. 3, Einaudi,
Torino 1979, f. 83).
41 Thirrja e Gjiks q i drejtohej jo vetm shteteve evropiane, por edhe careshs Katerina dhe
popullit rus, pr t vazhduar luftn kundr turqve n favor t Greqis, pati nj jehon t madhe
edhe n Rusi, pasi u botua edhe rusisht m 8 gusht 1771 n nr. 656 t gazets
Sanktpeterburgskie vedomosti (shih: Franco Venturi, Settecento riformatore, vep. e cit., f.103).
42 Kto ide sigurisht e frymzuan careshn Katerina e dyt pr hartimin e t ashtuquajturit
projekt Bizant ose projekt grek, si u quajt m von, dhe q ishte skicuar si plan gjeo-politik
78
(SHEK. XVIII-XIX)
prkrahjen e careshs dhe t popullit rus pr t liruar Romn e re ose Romn e

dyt, si quhej nga ortodokst Stambolli. Sipas filohelenve, trysnia ushtarake e Rusis
jo vetm q do t mund t lironte Greqin nga pushtimi shumshekullor osman, por
do t rilindte edhe kulturn, filozofin e artet n Greqi dhe n tr Evropn.
Me origjin nga krahina e Himars, Anton Gjika ishte i biri i kontit Strati-Gjika,
i cili n vitin 1735 me urdhr t mbretit t Napolit organizoi Regjimentin Mbretror
Maqedonas (Reggimento Real Macedone), q prbhej nga shqiptar dhe nga grek q
jetonin nn sundimin turk dhe venecian. Antoni, q ishte ndr ithtart m aktiv t
politiks ruse ndaj Shqipris dhe Greqis, prej vitit 1777 deri n vitin 1783 shrbeu
pran legats s Mbretris s Rusis n Napoli si kshilltar i ambasadorit rus pran
Mbretris s dy Sicilive.
N frymn e ksaj rryme filoheleniste q pruroi Anton Gjika gjejm edhe disa
figura t shquara t bots arbreshe t Kalabris dhe t komunitetit arbresh t qytetit
t Napolit, si prifti Josif Buljari43 dhe intelektuali i njohur Paskal Baffi44. Edhe
arbreshi i Sicilis Nikoll Keta, q me veprat e tij t shumta - letrare, kulturore dhe
leksikografike45 - duhet konsideruar pa hije dyshimi paraardhsi i mirfillt i Rilindjes
n nj letr q ajo i drgonte perandorit austriak Zef II m 21.9.1782. Obiektivi i Katerins

ishte t trhiqte simpatin e Evrops s tr q ishte e ndjeshme ndaj Greqis s vjetr dhe
kulturs s saj, prandaj u quajt edhe projekti 'grek, dhe u drejtohej t gjith popujve t
krshter t Lindjes s robruar nga turqit, pr t liruar at pjes t Evrops nga pushteti
osman dhe pr t rikrijuar perandorin e Bizantit, nn kontrolin rus. N tr Ballkanin, me
Perandorin osmane n kriz, kjo strategji i shrbente pr t rritur padyshim ndikimin e saj n
intelektualt e ktij rajoni.
43 Don Giuseppe Bugliari, cappellano del Reggimento Real Macedone, costituito in massima parte da soldati
ed ufficiali di origine albanese () era anche un intellettuale conosciuto nellambiente dei letterati napoletani
come cultore della lingua greca in cui la sua bravura si evidenziava per la composizione di poesie. Egli fu,
infatti, autore di una poesia, dedicata alla zarina Caterina II, sottoscritta col nome di Josif Boulirios. Si deve,
pertanto, ritenere che appartenesse a quel discreto gruppo di intellettuali filoellenici che speravano nella rinascita
della Grecia e ne vedevano uno strumento nella politica estera della zarina, ma che contestualmente costituivano
anche quella intellighenzia napoletana e meridionale, attestata su posizioni progressiste, anticipatrici del
Risorgimento nazionale (f. 1-20) Domenico Cassiano, Angelo Masci (1758-1821) ed il principio
di uguglianza al tramonto del feudalesimo, n
www.arbitalia.it/cultura/interventi/2010cassiano_angelo_masci.pdf
44 Dim se edhe Baffi hartoi n greqisht nj ode t frymzuar nga poezia greke e Pindarit,
kushtuar perndeshs s Rusis Katerina e dyt, q autori la dorshkrim dhe q ia dhuroi n

vitin 1781 eruditit Angelo Maria Bandini (1726 -1803) . Ky dorshkrim ruhet sot n Firenze,
Biblioteca Marucelliana, B. I. 18, cc. 285r-287r : shih zrin Pasquale Baffi n A. Petrucci, C.
Francovich, Dizionario Biografico degli Italiani, volume 5 (1963),
www.treccani.it/enciclopedia/pasquale-baffi_(Dizionario-Biografico)/.
45 Shih Matteo Mandal, Pr botimin kritik t veprave t Nikoll Kets (f.171-272) n Matteo
Mandal, Gjurmime filologjike pr letrsin e vjetr arbreshe, Botime abej, Tiran 2006.
79
Francesco ALTIMARI
shqiptare, i kushtoi nj vmendje t posame politiks s careshs Katerina e dyt n

Evropn lindore.
Nga letrkmbimi i Kets46 me oborrin mbretror rus n periudhn 1789-1797
dhe vet careshn e Rusis, por edhe me diplomatt rus n Napoli, dalin n pah
shpresat e mdha q disa intelektualt arbresh, brenda rryms filoheleniste, ushqenin
ndaj politiks s Katerins s Madhe pr t liruar tokat shqiptare, ato greke dhe n
prgjithsi tokat e Rumelis nga sundimi turk, bashk me Kostandinopojn, Romn
e dyt, nga Moska q konsiderohej si Roma e tret. Esht pr tu vn re se si
Nikoll Keta n nj ndr kto letra i prezantohet t birit t Careshs, princit
Kostandin:io che oriundo di Macedonia, sono prete greco-albanese, Rettore di questo connazional
Seminario (un q jam me origjin nga Maqedonia, prift greko-arbresh, Rektor i ktij
Seminari bashkkombtar)47.
Nga ky letrkmbim me perandoreshn dhe t birin del se Nikoll Keta pr t
mbajtur kontaktet me oborrin perandorak rus prdorte kanalet diplomatike, kryesisht
ambasadat e Rusis n Itali, prkatsisht t Napolit gjat viteve 1783-1785, kur me
gjasa kishte atje si bashkpuntor t brendshm edhe vet Anton Gjikn, dhe t
Venecies n vitin 1790. Prmes ktyre kanaleve Keta i drgoi oborrit perandorak rus
kopje n dorshkrim t disa veprave t tij q shpresonte se mund t ngjallnin interes
n Shn Pjetrburg dhe se mund t shtypeshin atje, meqense profetizonin lirimin e
afrt t Roms s dyt nga Roma e tret nn udhheqjen e careshs dhe t
pasardhsit t saj.
Kto vepra ai i quan i miei Ellenici lavori (punimet e mie greke) q m von
sqaron se ishin tre intieri miei scritti Accademici (tri shkrime t tra akademike) dhe se
shpresonte t dilnin in Italiano o Russiano torchio (nn shtypin italisht ose rusisht). N
nj letr q shkruan nga Napoli pa dat, por q si shnon Matteo Mandal, me gjasa
duhet t jet e viteve 1791-1792, Keta pohon se ia kishte dorzuar kto tri
46 Shih Matteo Mandal, Per un profilo bio-bibliografico di Nicol Chetta (f. 43-54) n Nicol
Chetta nel bicentenario (1803-2003) a cura di Matteo Mandal, A.C. Mirror, Palermo 2003, f. 50-2.
Fal krkimeve t M. Mandal-s npr arkivat e Sicilis dhe n fondin dorshkrimor t
Gangales pran Biblioteks Mbretrore t Kopenhags, kemi sot n dispozicion nj fond
dokumentesh shum t rndsishme q hedhin drit t plot mbi kt figur madhore t
kulturs arbreshe si edhe epokn e tij.
47 Nga kjo vetdeklarat e Kets q prkon edhe me titullin e veprs s tij Tesoro di notizie su
de' Macedoni (1777) nocioni i Arbrit prfshinte edhe at t Maqedonis. Edhe Pjetr Bogdani
n veprn e tij t famshme Cuneus Prophetarum (1685) vetquhet maqedonas (latinisht:
macedonis) dhe atdheun e tij e quan Arbn (dhe latinisht: Epirus). Edhe n nj hart t
Ballkanit q i kushtohet n vitin 1689 kardinalit me origjin shqiptare Giovanni Francesco
Albani, paps s ardhshm Klementi XI, bhet fjal pr Shqiprin duke e quajtur Albania
propriamente detta o superiore o Macedonia occidentale, ku identifikohet Maqedonia e sotme si parte di
Macedonia ndrsa pjesa e poshtme si Epiro o Bassa Albania.
80
(SHEK. XVIII-XIX)
dorshkrime, bashk me nj letr pr careshn, nj shqiptari q sapo kishte mbrritur

n Napoli, don Jani Gjika (italisht: Giovanni Gicca), i cili ishte edhe kushriri i Anton
Gjiks q zum ngoje m lart.
6. Regjimenti Mbreteror Maqedonas dhe Rilindja arbreshe
Prmes nj pllake prkujtimore q ruhet sot n oborrin e kishs s Martorans

n Palermo, por q deri n luftn e dyt botrore ishte e vendosur n kishn e Shn
Kollit t Seminarit arbresh t Palermos, q u shkatrrua nga bombardimet gjat
lufts, msojm se Jani Gjika ishte nga Himara kishte lindur n Dhrmi m 1743
dhe se vdiq n Palermo m 1812. Viti i vdekjes s Jani Gjiks (1812) prkon me
zgjidhjen - pr shkak t ngushtics financiare t oborrit mbretror - t ktij korpusi
ushtark, antart e t cilit u kthyen n Epir vitin e pasm, por menjher mbreti
Ferdinandi vendosi ta rikrijonte duke ngarkuar pr kt veprim gjeneralin anglez
Richard Church, q kishte vepruar n ishujt e Eptanezit me nj ushtri t till kundr
francezve. Ky balation maqedonas i rindrtuar veproi deri n vitin 1820, kur u mbyll
prfundimisht kjo prvoj e ushtarve kryesisht shqiptar epirot n Mbretrin e
Napolit48.
Jani Gjika q kishte qn Tenente colonello (nnkolonel) i Regjimentit mbretror

maqedonas, ishte i biri i Dhimitrit, vllai i kontit Strati Gjika. Pllakn ia kushtoi i nipi,
biri i s motrs, Dhimitr Leka (1779-1862), personazh shum i njohur ndr qarqet
intelektuale arbreshe 49, edhe ky me origjin nga Dhrmiu i Himars, q nnshkruhet
48 Por vazhduan prpjekjet e himarjotve pr t rikrijuar nj ushtri t till n Napoli, duke i

br mbretit nj krkes t posame, q lexohet n nj letr drguar nga Himara m 2 gusht
1821: La nazione albanese ha sempre serbato lattaccamento al Real Trono di Vostra Maest. Or che si vede
alquanto libera brama ognuno di servire il vostro Real Trono con quella solita fedelt che gli Albanesi per lo
corso di ottanta anni hanno prestato i loro servizi in tutte le campagne.. (Dokumenti ruhet n Arkivin e
Napolit, tek fondi i jashtm, tek dosja Albanesi, n. 4341 (cituar nga Salvatore Panarea,
Albanesi nel Salento e Albanesi al servizio del Regno di Napoli (f.329-343) n Rinascenza
Salentina, Anno VII, XXVI-XXVII, Lecce 1939, f.341).
49 Figura e Dhimitr Leks ishte ather shum popullore mes arbreshve t Italis. Para
Jeronim De Rads edhe Cesare Marini ia kishte kushtuar Leks nj vepr deri sot pak e njohur
mbi kulturn arbreshe, me titull: Memoria su' riti delle nozze presso gli albanesi dedicata al sig.
brigadiere D. Demetrio Lecca, commendatore del Real Ordine di S. Ferdinando, cav. dell'ordine di San
Giorgio, ispettore della gendarmeria reale, dall'avvocato Cesare Marini, Dai Torchi di Settembre, Napoli
1831. Edhe studiuesi i shquar arbresh Vinenx Dorsa shkruan pr t: ...Demetrio Lecca attuale
Maresciallo di Campo tuttavia in servizio del nostro governo, uomo cui la Nazione albanese per mille titoli
riconoscente, di nobile famiglia della Chimera stretta in parentela col principe de Mirditi, e nel cui petto ferve
81
Francesco ALTIMARI
Tenente generale (gjeneral leitnant), i cili ka qen komandanti i fundit i regjimentit. Dhe
Dhimitr Leks Jeronim De Rada ia kushtoi veprn e tij t par letrare Canti di Milosao
(Kngt e Millosaut): A S.E. il Gen.Brigadiere Commendatore Signor Demetrio
Lecca, questi canti che sien testimonianza dellattaccamento agli antichi
costumi della dispersa gente dEpiro, Girolamo De Rada50. Meqnse me kt
vepr letrare e ka zanafilln letrsia moderne shqiptare, kto lidhje na shrbejn pr t
kuptuar ambientin kulturor t posam q prgatiti dhe shpjegon kt faz t re t
kulturs arbreshe dhe shqiptare.
Lidhur me rolin q zhvilloi Regjimenti mbretror maqedonas51 n marrdhniet
historike shqiptaro-arbreshe, po japim disa t dhna t prgjithshme pr kt
formacion ushtarak t veant t Mbretris s Napolit. Regjimenti u formua n vitin
1734 nga mbreti Karli i Burbonve, q u quajt pastaj Karli III mbret i t dy Sicilive,
dhe kishte si referues kontin Gjergj Koraf, nga ishulli i Qefalonis, oficer me gradn
kolonel, dhe kontin Strati-Gjika, nga Himara52.
potentemente lamore nazionale, shih Su gli Albanesi, ricerche e pensieri, di Vincenzo Dorsa, Napoli,
Dalla Tipografia Trani, 1847, f.113.
50 Shih Poesie Albanesi del secolo XV. Canti di Milosao, figlio del Despota di Scutari, Napoli, Da Tipi di
Guttemberg, 1836. Por mentori i vrtet i Poetit t Maqit ka qn Emanuele Bidera 1784-
1858), arbresh me origjin nga Pallaci (ital. Palazzo Adriano), nj ndr intelektualt m n z
n Napolin e asaj kohe, i cili e inkurajoi nxehtsisht De Radn ti botonte sprovat e para t tij
poetike q Poeti i kishte deklamuar te shkolla e tij: E come gli dissi de miei esercizi in nostra lingua
ed ud qualche ode del Milosao, non lasci ragionamento che non usasse per indurmi a metterle in luce. E mi
trov ei stesso il tipografo, intanto chio facevami venire da casa i danari per la stampa. Si pubblic nellagosto
del 1836 quella cantica dedicata al Maresciallo di Campo del re, Demetrio Lecca, albanese esso pure ma della
Madrepatria e rimasto nel regno dopo sciolto il Reggimento Real Macedone, in cui avea militato unitamente a
Marco Btzari, n Girolamo De Rada, Autobiologia, primo periodo, Tipografia Municipale di
F.Principe, Cosenza 1898, f. 21.
51 Pr nj historik t ktij Regjimenti shih: Raoul Manselli, Il Reggimento albanese Real
Macedonia durante il regno di Carlo di Borbone (f. 142-167) n Archivio storico per le province
napoletane, A.71, Napoli (1950-1951) dhe Paolo Petta, Stradioti. Soldati albanesi in Italia (sec. XV-
XIX), Argo, Lecce 1996.
52 Il Sig.Conte Stratti Ghica era un potente signore e ricco abitante dello Epiro (Albania
Meridionale). Egli fu Tenente Colonello e poi Tenente Generale nel 1784 del Real Reggimento
Macedone, che nel 1734 venne ideato da Carlo di Borbone di Napoli, poi Carlo III Re delle
due Sicilie, e nel 1735 venne effettuato il Reclutamento, a mezzo del Conte Stratti con elementi
presi dalla bassa Albania. Allo stesso Stratti successe il Sig. Giorgio Caraf, greco dellisola di
Cefalonia, educato e domiciliato in Venezia ed impiegato al servizio militare di quella
Repubblica. Fu questi Colonello e poi nel 1775 Tenente Generale del medesimo Reggimento
Macedone (A. Lek, Cenno storico dei servizi militari prestati nel Regno delle due Sicilie dai
greci, epiroti, albanesi e macedoni in epoche diverse, Corf 1843, f.17) cit. sipas shkrimit:
Manoscritto inedito di papas Andrea Figlia (1764), me shnime t mvonshme t shkuara nga papas
Lorenzo Perniciaro, edizione on line con trascrizione a cura di Giuseppina e Pietro Di Marco,
Mezzojuso 2008, f.11.
82
(SHEK. XVIII-XIX)
Q fill pas marrveshjes me mbretin e Napolit, Strati-Gjika u nis pr n

Shqipri pr t rekrutuar oficert dhe ushtart e repartit t sapoformuar. Ata duhej t
ishin nazionali greci e prsrisim se me kt term shnohet ktu prkatsia kishtare
dhe jo ajo kombtare dhe qytetar nn sundimin osman dhe jo nn sundimin
venecjan, si edhe duhej t ishin katolik, si del nj dokument i vllazris s grekve
t Napolit t vitit 176453: Intorno poi al sistema vien chiarito da fatti divisati, che in detta
Chiesa siavi stata una confraternita dei Greci non da molto tempo dismessa, da' quali si
presceglievano li governatori, e detti greci doveano essere tutti cattolici Romani, che aveano fatto la
professione di fede nella corte Arcivescovile di questa Citt, dalla quale confraternita si eliggevano quei
governatori, che doveano amministrare, e governare la Chiesa, onde l'espediente pi proprio, che
sembra alla Camera regale sarebbe di rimettersi nuovamente in piedi detta Congregazione di Greci
Cattolici Romani nella maniera che fu eretta, ed indi governata.
Nga ky dokument del qart edhe pozita e kontit Strati Gjika, kolonel i ushtris, i
cili krkonte q t merrte pjes n qeverisjen e kongregats: Comparve in questa Curia il
brigadiere Conte (omissis) Tenente Colonnello del reggimento regal Macedone, affin di essere inteso per
la ragione, e diritto, che circa il governo di detta Chiesa spetta ad esso Conte, ed agli altri ufficiali
Nazionali Greci.
Lidhjet q u krijuan kshtu midis kishs greke dhe regjimentit maqedonas i
prbr kryesisht nga himarjot, por edhe nga epirot dhe banor prej ishujve t
Eptanezit ishin me t vrtet shum t ngushta dhe kjo ushtri ishte de facto pjes
prbrse e institucionit kishtar napolitan. Kto lidhje t posame shihen qartas po t
analizohen marrdhniet e dendura q banort e Badhess (it. Villa Badessa),
komunitet i ri shqiptar i themeluar m 174354, kishin me Kishn e Shn Pjetrit dhe
Shn Palit t Napolit. Avantazhet e shumta q kta banor prfituan drejtprdrejt nga
Mbreti i Napolit pr tu sistemuar n Badhes, lidhen me ndrhyrjet q ushtruan tek
oborri mbretror ata oficer q erdhn dhe u vendosn aty, bashk me ushtart,
gjithashtu himarjot, q ishin rekrutuar nga vet Korafi gjat ekspedits s tij t par
n Lindje. Oficert himarjot q ndrkoh ishin vendosur bashk me garnizonin e
regjimentit n Badhes, i krkuan mbretit t trhiqnin aty edhe familjet e tyre55 thjesht
53Statuto con cui deve regolarsi la Chiesa e Confraternita de' Santi Pietro e Paolo de Nazionali Greci in
Napoli, munito di Regio exequatur del 20 Febbraio 1764, Stamperia del Fibreno, Napoli 1861.
54T dhna t prditsuara pr historin e ktij fshati me origjin shqiptare dhe jo arbreshe n
Itali shih: Gaetano Passarelli, Le icone e le radici: le icone di Villa Badessa, Rosciano 2006, f. 9-20.
55 Kt shpjegim mbi arsyet dhe rrethanat e vrteta t themelimit t komunitetit t Badhess e
kemi nga Gaetano Passarelli (shih vep. e cit., f. 11), i cili na kujton se edhe Lino Bellizzi n librin
e tij Villa Badessa. Oasi orientale in Abruzzo, Tracce, Pescara 1994, f. 86-91, e kishte hedhur
posht tezn m dramatike dhe m heroike t Rodot-s mbi themelimin e ktij fshati.
83
Francesco ALTIMARI
sepse donin ti kishin pran dhe jo sepse prndiqeshin pr arsye fetare nga turqit
mysliman, si shkruan Pietro Pompilio Rodot56.
7. Mbyllja e pranis arbreshe n kishn greke t Napolit
Si v n dukje Gaetano Passarelli, N Napoli ashtu si n Barletta, Ankona, Lee,

Livorno, Trieste etj. imigrantt q ndiheshin si antar t nj ethnosi jo sepse ishin t lidhur me nj
etni n kuptimin modern t fjals, por me ortodoksin prfaqsonin nj lloj ngjizsi etniko-fetar
kulturor anti-turk dhe anti-latin, ishin t bashkuar n vllazri brenda t cilave kujdeseshin pr
aspektet fetare, ashtu si pr ato tregtare ose pr karriern e antarve [...] Vllazria napolitane, e
formuar nga epirot (grek, shqiptar, maqedonas) dhe nga jonik q vinin nga ishujt e Eptanezit,
ndryshe nga t tjerat, kishte nj fizionomi m shum burokratiko-ushtarake se tregtare [...] Phratria
graecorum kishte marrdhnie t rregullta me vendet e origjins s antarve t vet, qoft prmes
letrkmbimit, qoft prmes udhtimeve q ata bnin, qoft prmes veprave (artistike) q ato
porositnin n atdhe. Vllazria napolitane, ashtu si simotrat e saj n Itali, psoi brenda saj arje t
thella pr shkak t prejardhjes s ndryshme t antarve t vet, por prplasjet m t shpeshta kishin t
bnin me pozitat e ndryshme filo-latine apo anti-latine q merrnin ata.57
Kto grindje historike karakterizonin raportet midis greko-venedikasve, q ishin

banort e zotrimeve t Venedikut n ishujt e Eptanezit, dhe greko-osmanve, q
ishin epirott nn sundimin turk, me arbresht q mbeteshin si pal e tret. Kta t
fundit si katolik natyrisht anonin ndaj pozitave politike t venedikasve, por
ndonjher pr arsye etnike dhe si ndjeks t ritit bizantin solidarizoheshin me krahun
tjetr, sidomos n rastet e krizave ndrkombtare (p.sh. kur shprtheu lufta ruso-turke
u inkuadruan ndr radht e epirotve ortodoks).
Kto pozita t luhatshme karakterizuan raportet midis antarve t vllazris
gjat shekullit XVIII, megjithse statuti i miratuar n vitin 1764 sanksiononte eprsin
e pjess greko- venedikase58 mbi at greko-osmane, duke u njohur arbreshve, q
56 Shih: Dellorigine, progresso, e stato presente del Rito Greco in Italia, osservato dai Greci, Monaci Basiliani,
e Albanesi, libri tre scritti da Pietro Pompilio Rodot, libro terzo, Roma MDCCLXIII, f. 62-63:
Essendo fieramente attaccati, e aspramente soverchiati dai confinanti Maomettani, si salvarono nei contigui
cantoni [...] Vennero nel regno di Napoli con tre Sacerdoti. Umanamente trattate dalla Maest sua, furono
spedite a popolare il feudo rustico della Badessa, membro della terra di Pianella [...]. Eresse ancora il Re e dot
la chiesa, in cui dovessero professare il rito greco che sotto la direzione di due Sacerdoti esattamente osservano,
f. 62-63.
57 Gaetano Passarelli, vep. e cit., f. 12.
58 Komponenti greko-venedikas i vllazris s famullis greke t Napolit e kishte prejardhjen
kryesisht nga ishujt jonik t Eptanezit, ku kufiri midis kishs katolike dhe asaj ortodokse ishte
84
(SHEK. XVIII-XIX)
ishin katolik me rit lindor, qytetari t plot n famullin e Shenjtorve Pjetr dhe Pal,
s paku deri n vitin 1877 kur pr arsye politike u vendos q vllazria t kalonte nn
drejtimin e grekve ortodoks.
Ndr priftrinjt arbresh q vepruan n kt kish gjat ksaj kohe,
prmendim: papas Giuseppe Bugliari (Josif Buljari), nga Shn Sofia, papas Andrea
Figlia59 (Ndre Filja), nga Munxifsi, papas Antonio Pace (Anton Pae), nga Shn
Kostandini, papas Nicola Chetta (Nikoll Keta), papas Francesco Antonio Tamburi
(Frangjisk Anton Tamburi), nga Shn Vasili, papas Demetrio Camarda (Dhimitr
Kamarda) nga Hora e Arbreshve, papas Costantino Tamburi (Kostandin Tamburi)
nga Shn Vasili, papas Giuseppe Martino ( Josif Martino) nga Ungra etj.).
Me ndryshimet e skenarit gjeo-politik mesdhetar dhe evropian gjat shekullit
XIX dhe me formimin e disa shteteve kombtare si ai grek q u shpall m 1830,
bashk me tkurrjen e vazhdueshme t sundimit t Perandoris Osmane n Evropn
juglindore, edhe n gjirin e vllazris u ashprsua konflikti mes greko-katolikve t
etnis arbreshe me rit lindor, nga njra an, dhe greko-ortodoksve t etnis greke,
nga ana tjetr.
N fjal t tjera, kemi nj ripozicionim t prbrsve etnik q prfaqsonin
polet tradicionale t vllazris napolitane dhe nj radikalizim t konfliktit i cili nuk
kufizohej vetm n raportet e forcs midis rrymave t brendshme, si ndodhte dikur,
por merrte rndsi gjithnj e m t madhe pesha politike e shteteve t huaja q
ndrhynin n raportet e brendshme.
N vitin 1870 me nj vendim t Gjykats s Napolit 60 q i vlersonte si t
drejta krkesat e komunitetit katolik arbresh t ritit grek, t prfaqsuar nga papas
Kostandin Tamburi dhe Josif Martino, u bllokua prkohsisht veprimtaria e lobit t
fuqishm ortodoks vends dhe prpjekjet e tij pr t kontrolluar famullin greke t
Napolit. Mirpo fill pas ktij vendimi ndrhyri prsri qeveria greke hern e par
kishte qen m 1860 duke i krkuar qeveris s kohs dorzimin e kishs besimtarve
grek ortodoks - duke i br presion qeveris italiane derisa u arrit n shpalljen e nj
gjithnj problematik dhe kjo krijonte shpesh nj gjendje t nder n planin politik dhe
shoqror, me konflikte t shpeshta brenda komunitetit.
59Shih Manoscritto inedito di papas Andrea Figlia (1764), me shnime t mvonshme t shtuara nga
papas Lorenzo Perniciaro, ku shkruhet pr Filja: Fu Parroco della Chiesa Parrocchiale Greca
S.Pietro e Paolo di Napoli (ku edhe qe varrosur m 22.8.1781). Fu ancora Cappellano, per lo
spazio di molti anni, del Real Reggimento Macedone a Napoli (f.10), edizione on line con
trascrizione a cura di Giuseppina e Pietro Di Marco, Mezzojuso 2008.
60 Shih Mario Bellizzi, La chiesa dei profughi. Microstorie della Calabri Citra (secc.XVII-XX). Dalla
confratermita La Venerabile Cappella del Purgatorio allutopia del Monte Frumentario di San Basilio,
Librarium Haemus, Bucarest 2014, f. 61-65.
85
Francesco ALTIMARI
ligji m 1877, me an t t cilit anulohej detyrimi i mparshm statutor q n

vllazrin prkatsin fetare t bnin pjes vetm besimtar katolik t ritit bizantin.
Me an t ktij ligji n dukje liberal u arrit t realizohej synimi i vjetr i prfaqsuesve
grek ortodoks pr t prjashtuar nga komuniteti grek napolitan ata q ishin
diversamente greci (grek ndryshe), t cilt nuk ishin tjetr vese grekt venedikas
dhe arbresht e Italis. Nacionalizmi grek ia doli t siguroj hegjemonin e grekve
t pastr dhe t tradits s rrept ortodokse mbi kishn e Shnjtorve Pjetr dhe Pal
n Napoli, mjerisht me prkrahjen e politiks italiane dhe t nj arbreshi oportunist si
Franesko Krispi61.
Me kt ndrhyrje t rnd t nacionalizmit grek n punt e brendshme t
Italis mbyllej n mnyrn m t mjer ajo stin e rndsishme kulturore q zuri fill
me idealet filoheleniste t himarjotit Anton Gjika n mbrojtje t kauzs s popujve
t Ballkanit dhe t s drejts s tyre pr liri. Duke instrumentalizuar shtjet fetare dhe
duke i kombtarizuar ato, nacionalizmi grek shkeli mbi vet ato parime e ideale q e
kishin frymzuar n krye t hers, harroi prkrahjen q i kishin dhn popujt e tjer
ballkanik dhe u prpoq t rrafshonte dallimet n vend q ti respektonte dhe ti
mbronte ato. Kjo politik u eksperimentua me sukses pikrisht n komunitetin grek
t Napolit, ku edhe pse pa gjakderdhje, u vu praktikisht n zbatim nj nga operacionet
e para ballkanike t spastrimit etnik.
Me kt kthes nacionaliste mbyllej prania kishtare arbreshe n Napoli62 dhe
fatkeqsisht ndrpritej leksioni i madh transkulturor dhe transnacional q historikisht
kishte karakterizuar komunitetin grek napoletan, me te cilin jemi marr n kt
61 Krispi, asokoh president i Parlamentit, bri presion te Kryeministri italian, Depretis, dhe te
Ministri i Drejtsis, Mancini, pr t mbshtetur interesin e qarqeve nacionaliste greke dhe si
shprblim pr kt ndrhyrje t tij politike n shrbim t grekve t Napolit, mori nga mbreti
i Greqis Gjergj i par, Kryqin e madh t Urdhrit mbretror t Shptimtarit, nj ndr titujt q
u jepej grekve dhe t huajve q ishin dalluar n favor t kauzs greke (Shih Francesco Guida,
Correnti e iniziative filelleniche in Italia dopo il Congresso di Berlino (1878-1886), f. 87-117
n Garibaldi e il filellenismo italiano nel XIX secolo, Istituto italiano di cultura, Atene 1985, f. 114).
62 Prpjekjen e fundit pr tua kthyer arbreshve t ritit lindor kishn greke t Napolit e bri
deputeti arbresh Guljelmo Toi, i ungji i Terenc Toit, i cili n nj letr botuar n Giornale di
Calabria m 22 prill 1904, e nxiste birin e Garibaldit, Ricciotti, t merrej me kt shtje:
Questi aveva sollecitato sul Giornale di Calabria del 22 aprile 1904 da Ricciotti un impegno
per la restituzione alle colonie albanesi del collegio italo-greco di San Basilio in Roma e della
Chiesa Greca dei SS. Pietro e Paolo in Napoli, con annesso Patrimonio della Confraternita,
beni confiscati dopo lUnit dello Stato italiano (n fusnot lexojm: la chiesa dei SS.Pietro e
Paolo, insieme con la rendita di 40.000 lire era stata ceduta agli ortodossi per giacobinismon Fondo
Ricciotti, Albania, 274,35 n Muzeun Qendror t Risorxhimentos n Rom), ricevendone una
risposta pubblica ricca di speranze pi che di certezze. Citim i nxjerr nga Francesco Guida,
Ricciotti Garibaldi e il movimento nazionale albanese (f.97-138), n Archivio Storico Italiano,
anno CXXXIX, I, Firenze 1981, f. 111.
86
(SHEK. XVIII-XIX)
trajtes ton. Por n diasporat historike t Mesdheut e kemi fjaln ktu jo vetm pr
bashksit greke, por edhe pr ato hebraike, arbreshe, etj. - kjo trashgimi ka qen
gjithmon e pranishme, cilsi kjo q i dallon ato bashksi nga kulturat mononacionale
dhe jo diasporike. Fal ndrmjetsimit kulturor ato arritn t hibridizohen dhe t
ndrthuren me kultura t tjera q iu shtuan asaj origjinale, ashtu natyrshm, pa
kufizime dhe prjashtime nacionaliste, duke u br m t begata e m t shndetshme.
Kto kultura t diaspors duke kaprcyer dhe rrafshuar gjerdhet qofshin ato
gjeografike, politike, etnike a fetare q ngre nacionalizmi, kan gjetur arsyet m t
thella t shtyss s tyre identitare, historikisht dhe natyrisht hibride. Ashtu si na
kujton me urtsi James Clifford, frytet e pastra menden63: nacionalizmat e vonuar
t t gjitha anve dhe nacionalistt prapanik t t gjith flamujve q ndjekin prher
ideologjin e pamend t pastrtis, nuk arrijn ende sot ta rrokin kt msim t
madh.
Bibliografia:
1. Francesco Altimari, Alcuni etnici di origine albanese nei dialetti della

Calabria n Beitrge zur sprachlichen, literarischen und kulturellen Vielfalt in den
Philologien. Festschrift fr Rupprecht Rohr zum 70.Geburtstag, Mit einem
Vorwort herausgegeben von Gabriele Birken-Silverman und Gerda Rssler,
Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1992.
2. Francesco Altimari, Gli Arbresh d'Italia per la rinascita dell'Albania tra
XVIII e XIX secolo: parallelismi con altre diaspore di area balcanica n
Studia Albanica, Tiran 2012.
3. Benedict Anderson, Imagined Communities Reflections on the Origins of
Nationalism, London 1983.
4. Roderick Beaton, Antique nation? Hellenes on the eve of Greek
independence and in twelfth-century Byzantium, Byzantine and Modern Greek
Studies, Vol. 31, No. 1 (2007).
5. Mario Bellizzi, La chiesa dei profughi. Microstorie della Calabri Citra (secc.XVII-
XX). Dalla confratermita La Venerabile Cappella del Purgatorio allutopia del Monte
63 Titulli origjinal n versionin anglisht: James Clifford, The Predicament of Culture: Twentieth
Century Ethnography, Literature, and Art, Harvard University Press, Boston 1988. Prkthimi
italisht nga Mario Marchetti i veprs s James Clifford doli m 1993 me titullin: I frutti puri
impazziscono, Bollati Boringhieri,Torino 1993.
87
Francesco ALTIMARI
Frumentario di San Basilio, Librarium Haemus, Bucarest 2014.

6. Nilo Borgia, Murgjit bazilian t Italis n Shqipri. Shnime mbi misionet n
Himar: shek.XVI-XVIII. Me nj parathnie nga Matteo Mandal, Naimi,
Tiran 2014.
7. Domenico Cassiano, S.Adriano. La Badia e il Collegio italo-albanese, volume I
(955-1806), Marco editore, Lungro 1997.
8. Domenico Cassiano, Angelo Masci (1758-1821) ed il principio di
uguglianza al tramonto del feudalesimo, n
www.arbitalia.it/cultura/interventi/2010/cassiano_angelo_masci.pdf
9. Antonino Catalano, Angelo Masci: la sua opera e i suoi tempi, n
RisveglioZgjimi, VI, n. 2, Cosenza 1968.
10. James Clifford, The Predicament of Culture: Twentieth Century Ethnography,
Literature, and Art, Harvard University Press, Boston 1988. Prkthimi italisht
m 1993 me titullin I frutti puri impazziscono, trad. it. di Mario Marchetti,
Bollati Boringhieri, Torino 1993.
11. Bardhyl Demiraj, Zef Skiroi n kulturn e shkrimit shqip t shek. XVIII,
n: Studime 12 [2005], Prishtin 2006; Aspekte t mendimit intelektual
shqiptar n shek. e 18-t. At Gjergj Guxeta dhe vendi i tij n historin e
albanologjis, n: Hylli i Drits 3 [2007] Shkodr; Nj dorshkrim ritual
n gjuhn ton q duhet krkuar, n: Hylli i Drits 1 [2007], Shkodr.
12. Arnaldo Di Benedetto, Le rovine dAtene: Letteratura filellenica in Italia
tra Sette e Ottocento, n Italica, vol. 76, nr. 3, University of Toronto
Mississauga,1999.
13. Giuseppina Di Marco e Pietro Di Marco (trascrizione a cura di), Manoscritto
inedito di papas Andrea Figlia (1764), me shnime t mvonshme t shtuara
nga papas Lorenzo Perniciaro, edizione on line a cura di Mezzojuso 2008.
14. Pietro Di Marco, Il Monastero di Mezzojuso nella storia culturale
arbreshe, n Mediaeval Sophia. Studi e ricerche sui saperi medievali. E-
Review semestrale dellOfficina di Studi Medievali 2 (luglio-dicembre 2007).
15. Angela Falcetta, Diaspora ortodossa e rinnovamento culturale: il caso dellabate greco-
veneto Antonio Catiforo (1685-1763), Fondazione Luigi Einaudi, Torino
Cromohs, 15 (2010): 1-24,
16. <URL:http://cromohs.unifi.it/15_2010/falcetta_catiforo.html >
17. Giulio Ferroni, Storia della letteratura italiana, III. DallOttocento al Novecento,
Einaudi, Torino 1991.
18. Vincenzo Giura, La Comunit Greca di Napoli (1534-1861) n Storie di
Minoranze: Ebrei, Greci, Albanesi nel Regno di Napoli, Napoli 1982.
19. Mathieu Grenet, La fabrique communautaire: les Grecs Venise, Livourne et
88
(SHEK. XVIII-XIX)
Marseille, v. 1770-v. 1830, European University Institute, Florence 2010.

20. Francesco Guida, Ricciotti Garibaldi e il movimento nazionale albanese
(f.97-138), n Archivio Storico Italiano, anno CXXXIX, I, Firenze 1981.
21. Francesco Guida, Correnti e iniziative filelleniche in Italia dopo il
Congresso di Berlino (1878-1886) (f. 87-117), n Garibaldi e il filellenismo
italiano nel XIX secolo, Istituto italiano di cultura, Atene 1985.
22. Jannis Korinthios, I Greci di Napoli e del Meridione dItalia dal XV al XX secolo,
Editrice AM&D, Cagliari 2012.
23. Peter Mackridge, Language and national identity in Greece, 1766-1976, Oxford
University Press, Oxford 2009.
24. Matteo Mandal, Per un profilo bio-bibliografico di Nicol Chetta, n
Nicol Chetta nel bicentenario(1803-2003) a cura di Matteo Mandal, A.C.
Mirror, Palermo 2003.
25. Matteo Mandal, Paolo Maria Parrino e le origini dell'ideologia albanista,
n Pietro Di Marco e Alessandro Musco (a cura di), Aspetti della cultura
bizantina ed albanese in Sicilia, Officina di Studi Medievali, Palermo 2005.
26. Matteo Mandal, Vepra e pabotuar e at Gjergj Guxets dhe fillimet e
albanologjis n shek. XVIII, n Studime Filologjike, vol. 1-2, Tiran 2006.
27. Matteo Mandal, Pr botimin kritik t veprave t Nikoll Kets (f.171-
272) n Matteo Mandal, Gjurmime filologjike pr letrsin e vjetr arbreshe,
Botime abej, Tiran 2006.
28. Matteo Mandal, Alle origini del mito pelasgico: Girolamo De Rada e
Giovanni Emanuele Bidera (f.9-24) n Girolamo De Rada, Opera Omnia,
XI, Rubbettino editore, Soveria Mannelli 2009.
29. Raoul Manselli, Il Reggimento albanese Real Macedonia durante il regno di
Carlo di Borbone, n Archivio storico per le province napoletane, A.71, Napoli
(1950-1951).
30. Alessandro Marini, Sistema teopolitico sopra la economia della grazia col libero
arbitrio nella permissione de mai morali del dottor Alessandro Marini italoalbanese,
Nella Stamperia Avelliniana, Con Licenza de Superiori, In Napoli
MDCCLXXI.
31. Dimitri Obolensky, The Byzantine Commonwealth: Eastern Europe, 500-1453,
Praeger Publishers, New York 1971.
32. Salvatore Panarea, Albanesi nel Salento e Albanesi al servizio del Regno di
Napoli (fq.329-343) n Rinascenza Salentina, Anno VII, XXVI-XXVII,
Lecce 1939.
33. Gaetano Passarelli, Le icone e le radici: le icone di Villa Badessa, Rosciano 2006.
89
Francesco ALTIMARI
34. Paolo Petta, Stradioti. Soldati albanesi in Italia (sec. XV-XIX), Argo, Lecce
1996.
35. Pietro Pompilio Rodot, Dellorigine, progresso e stato presente del rito greco in Italia
osservato dai greci, monaci basiliani, e albanesi libri tre scritti da Pietro Pompilio Rodot
professore di lingua greca nella Biblioteca Vaticana, vol. III: Degli albanesi, chiese
greche moderne, e collegio greco in Roma collindice di tutta lopera, per Giovanni
Generoso Salomoni, in RomaMDCCLXIII.
36. Giuseppe Schir, Notizia distinta deglitalo-greci e deglItalo-albanesi
esposta da mons. Giuseppe Schir Arcivescovo di Durazzo, gi Vicario
Apostolico di Cimarra nellEpiro, in occasione di dover rispondere ad
alcuni quesiti proposti da un personaggio, n Roma e lOriente. Rivista
criptoferratense per lunione delle Chiese, f. 282-285 e f. 341-352, viti IV,
vol. VII, Grottaferrata 1914.
37. Statuto con cui deve regolarsi la Chiesa e Confraternita de' Santi Pietro e Paolo de
Nazionali Greci in Napoli, munito di Regio exequatur del 20 Febbraio 1764,
Stamperia del Fibreno, Napoli 1861.
38. Franco Venturi, Settecento riformatore, vol.3, Einaudi, Torino 1979.
39. Angeli Zavarroni (J.C.Montaltini inter Incultos Aridaldi inter Constantes
Alcippi), Historia erectionis Pontifici Collegi Corsini Ullanensis Italo-Graeci, et
Deputationis Episcopi titularis Ritus Graeci Ad Italo-Epirotas eodem Ritu
instruendos, Sacrisque initiandos, Ad Benedictum XIV, Pont.Max. , Ex
Typographia Severina, Superioribus Annuentibus, Neapoli Anno Salutis
MDCCL.
90
REFERIME
91
92
Isak SHEMA
KULTURA LETRARE BASHKKOHORE
Objekt studimi i ktij punimi shkencor sht trajtimi i shtjeve q lidhen me

zhvillimin e kulturs letrare bashkkohore. Duke studiuar problemet e kulturs
gjuhsore dhe t kulturs letrare n t kaluarn, por edhe kto n kohn e sotme,
arrihet t paraqiten rrjedhat kryesore t zhvillimit t edukimit kulturor dhe artistik,
evoluimet, synimet, tendencat aktuale dhe orientimet pr zhvillimet e ardhshme
kulturore dhe artistike. Kultivimi i kulturs letrare realizohet nprmjet proceseve t
vazhdueshme t krijimtaris artistike, t leximit, t shkrimit, dhe t aktiviteteve
diskursive dhe t veprimtarive t tjera arsimore, kulturore dhe shkencore.
Krijuesit e vlerave letrare, shumllojshmria e realizimeve artistike, botimet
letrare, publikimet n forma t ndryshme dhe prhapja e tyre, lexuesit e t gjith
brezave e moshave, studiuesit, institucionet kulturore, arsimore, shkencore, mediat,
pajisjet dhe programet elektronike si edhe aktivitetet e tjera, ndikojn n rrjedhat e
zhvillimit t kulturs letrare dhe t formimit kulturor. Studimi shkencor i ksaj teme t
rndsishme, duke prezantuar literaturn profesionale shkencore dhe njohurit
praktike, synon kultivimin dhe zhvillimin e mirfillt t kulturs letrare bashkkohore.
Termi kultur n kumtimin e prgjithshm ka karakter universal dhe shtrirje t
prdorimit t gjer gjat shekujve n shum fusha t jets dhe t veprimtaris
njerzore. Fjala Cultura n latinisht, 1. Punim, lrim (agri), lrim toke, 2. Kultur
drithrash; 3. kultur, erudicion, zhvillim; 4. nderim, adhurim. N letrsi dhe n shkencn
e letrsis termi prdoret dendur mjaft hert n shum gjuh t bots dhe veanrisht
q nga koha e iluminizmit (gjermanisht: Kultur; frngjisht culture; anglisht cultura.-
kultivim, fisnikrim.
N Fjalorin e Filozofis (Larousse)1 prfshihet ky prkufizim pr nocionin kultur :
... formim shoqror dhe intelektual i nj individi (kultur ka t njjtn rrnj me fjaln
kult dhe nnkupton nj respektim fetar t tradits). Form qytetrimi : nj kultur.
Ka shum lloje kulturash n kuptimin q do shoqri ka institucionet e veta t veanta
q shprehin n prgjithsi t kaluarn e saj shpirtrore. Por nocioni i kulturs ruan
1 Zhylia, Didie. Fjalori I Filozofis , Larousse, Shkencat shoqrore, Shtpia Botuese Enciklopedike,
Tiran, 1994, f.216
93
Isak SHEMA
gjithmon nj kuptim normativ dhe sht sinonim i humanizmit. Kultura letrare si

definicion prfshin: Trsin e njohurive q kan t bjn me letrsin.
Nga enciklopedia letrare (Encyclopedie littraire: culture contemporaine)2 pr kulturn
moderne gjejm kt paragraf: Culture moderne dans laquelle entrent des 'valeurs
non traditionnelles. Kultur moderne n t ciln hyjn disa vlera jo tradicionale.
Komenti:
Shprehja kultur moderne prfshin nj kronologji n nocionin e kulturs. Ajo tregon se
kultura sht fryt i nj epoke dhe e nj vendi. Kultura, duke qen e kuadrit elitist dhe konservator n
t ciln ajo sht mbajtur.., sht demokratizuar pr tù br kultur bashkkohore e hapur n
krijimtari. Ajo tani e tutje pranon disa vlera klasike dhe tradicionale.
N qendr t vmendjes n kt kumtes kemi fjalt els: kultur, , letrsi (letrare),
si terma specifik, q lidhet me letrsin dhe posarisht me kulturn letrare. T
analizojm me kt rast aspektet kryesore q lidhin kto dy nocione: kultur dhe letrsi.
Duke u bazuar n Fjalorin internacional t termave t letrsis3 /"Dictionaire
international des termes littraires", L. Mouton. Publishers The Haguue, Paris, 1973/,
n plan t par kemi spikatur nocionin letrsi, sepse qasja e shpjegimit terminologjik
prfshin: etimologjin, studimin semantik, ekuivalentet linguistike (gjuhsore) dhe
komentin historik.
N kuadr t studimit semantik shpjegimi vijues bhet me nocionet dhe me
shprehjet:
1. Kultura
2. Kushtet e shkrimtarit
3. Letrsia art i bukur
4. Veprat letrare
5. Historia e letrsis
6. Shkenca e letrsis
7. Ekuivalentet gjuhsore
8. Kementet historike
Autort R. Velek (Rene Wellek) dhe O. Voren (Austin Waren) n pjesn e
par t Teoris s letrsis Definicione dhe distinksione bjn dallimin midis letrsis dhe
studimit t letrsis. Ata shkruajn: Kto jan dy fusha t veanta t veprimtaris: e para
sht krijuese- art; e dyta, edhe pse nuk sht plotsisht shkenc, prfaqson nj lloj
dijeje ose t t msuari.4
N kt rast kemi tre togfjalshat t prbr nga dy fjal kuptimplota me lidhje t
2 www.devoir-de-philosophie.com/dissertation-encyclopedie-litteraire... 26.07.2014
3 "Dictionaire international des termes litteraires", L. Mouton. Publishers The Haguue, Paris,
1973
4 Rene Wellek- Austin Waren, Teoria e letrsis, Rilindja, Prishtin, 1982, f. 29
94
ngushta gramatikore e kuptimore5. Kta jan terma letrar dhe shkencor t letrsis dhe
t shkencs s letrsis. Kemi afruar ktu togfjalshat: kultur letrare , mjeshtria e shkrimit
(mjeshtria shkrimore dhe mendimi kritik). Fjalt: kultur, mjeshtri, mendim kan afr tyre po
ashtu fjalt kuptimplota: letrare, shkrim dhe kritik. Sintagma kultur letrare n kt
shqyrtim nuk lidhet vetm me formimin kulturor dhe letrar gjat leximit t veprave
letrare dhe shkencore, apo me proceset e formimit t kulturs letrare gjat shkollimit.
Fjala sht pr formimin n nivelin m lart t kulturs letrare n rrafshin e
studimeve t shkencs s letrsis. Pr t argumentuar kt objektiv studimi , t
kujtojm n kt rast disa vepra t rndsishme t autorve shqiptar dhe t huaj.
Midis tyre veprat m krkuara dhe t prfshira n literatur e rekomanduar n
universitete m t shquara t bots. N fillim veojm ato t studiuesit, Alain Viala.
Shquhet sidomos vepra e tij La Culture littraire 6(Kultura letrare) , n t ciln trajton
disa tema t rndsishme t kulturs letrare, n mnyrn se si ato studiohen sot n
literaturn bashkkohore t shkencs s letrsis. Krahas ksaj edhe veprat e autorve,
Joseph Williams The Craft of Reserch7 (Mjeshtria e krkimit shkencor) dhe at Lewis
Vaughn dheFuqia e mendimit kritik8. Kto botime, si edhe shum t tjera, t cilat
jan prfshir n bibliografin e zgjedhur t studimeve letrare shkencore n
prgjithsi, kan rndsi t madhe pr studimet integrale-monografike.
Temat e tjera t rndsishme, me t cilat ndriohen aspekte m t gjera t
kulturs letrare n planin e prgjithshm jan: letrsia kombtare, letrsia e
prgjithshme, letrsia krahasimtare. N Enciklopedin Larousse Letrsia e shkruar
prfshin trsin e veprave t shkruara te t cilat kemi finalizimin estetik9. (Ensemble
des oeuvres ectites auxelles on reconnait une finalite esthetique)
N Le dictionaire du littrature10 sht paraqitur etimologjia e prdorimit t fjals
culture dhe e shprehjes culture litteraire. Kuptimi i mirfillt i ksaj fjale els lidhet me
kulturn q tregon njohuri t prbashkta t njeriut t msuar, t ditur, t mbrujtur me
dituri filozofike, letrare, dhe artistike. Ndrsa pr Creation littraire11 kemi tekstin:
5 Akademia e Shkencave e Shqipris Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis:Fjalor i gjuhs

shqipe, Tiran, 2006, f. 1094
6 Alain Viala, La Culture litteraire, (Paris, Presses universitaires de France, 2009)
7 Joseph M. Williams The Craft of Research. Chicago: University of Chicago Press (1995, 2003)
with Wayne C. Booth and Gregory G.Colomb

8 Lewis Vaughn dheFuqia e mendimit kritik, CDE, Tiran, 2010
9 www.larousse.fr/dictionnaires/francais/littrature/47503
10 Aron, Paul dhe Jacques, Viala. Le dictionaire du Litteraire, puf, Paris, 2002, f. 129
11 Po aty, f.21.
95
Isak SHEMA
Indeksi tematik i Leksikut t termave t letrsis Lexique des termes

littraires12 prmbledh krkimin filologjik tematik dhe listn e termave t viti 2003.
Vendet dhe institucionet : Academie franaise, Bibliotheque Natinale, Sorbonne.
Trsit e prmbajtjes jan: Litterature (Letrsia), Genre romanesque- narratif
(Zhanret romaneske- narative), Poesie- genre poetique (Poezia- Zhenret poetike), Theatre-
genre theatral (Teatri- zhanret theatrale), Genre argumentatif- Literature dìdees (Zhanri
argumentativ- Letrsia e ideve), Communication (Komunikimi), Liguistique (Gjuhsia), Les
figures de style (Figurat e stilit), Les registres (Regjistrat), Les forms de discours (Format e
diskursit) e tj.
Arti poetik sipas teoricienit t shquar t letrsis, Milivoje Sollar (Milivoje
Solar), n mnyr t natyrshme e lidh shkrimtarin me lexuesin dhe dgjuesin.
Ai shkruan: ...Nse kemi parasysh se shkrimtari, gjegjsisht poeti, veprat e veta
i prodhon sipas ligjshmrive t posame, q krkojn t zotrojn mjeshtrin poetike,
termi art poetik si dhe letrsi artistike, njsoj dhe fare mir sugjerojn q letrsia
t kuptohet si veprimtari krijuese gjuhsore e llojit t veant. Nocioni letrsi apo art
poetik n kt rrafsh e lidh poetin gjegjsisht shkrimtarin me veprn letrare si prodhim
t vetin edhe me dgjuesit, gjegjsisht lexuesit, pa t cilt nuk ka letrsi t vrtet. Do
t thot letrsia jeton vetm nse ekzistojn ata q i kuptojn veprat letrare si vepra
artistike e pikrisht si t atilla dhe i lexojn, gjegjsisht i dgjojn.13
12 http://www.lettres.net/files/aaa-them.htm (02.12.2004)
13 Milivoj Solar, Teoria e letrsis, Rilindja, Prishtin, 1978, f. 11. (Vepra e cituar ka pasur 20
ribotime. Vrejta e Isak Shems)
96
Kultura letrare prfshin dituri, aftsi dhe kompetenca, p. sh. ato t njeriut t
ndershm, me nivel t ngritur, q shquhet me dituri dhe me krijimtari letrare dhe
artistike. Kt tem gjersisht e kan trajtuar shum autor. Alain Viala14 ka botuar
librin universitar Culture littraire, i cili prdoret n procesin e studimeve t letrsis n
Universitetin e Parisit III- Sorbonne Nouvelle dhe n Universitetin e Oksfordit.
Aspekte t ksaj teme jan trajtuar n shum botime t veanta, n punime filologjike
dhe n fjalor terminologjik dhe enciklopedik t letrsis dhe n enciklopedi t
letrsis.
Autori Viala n pjesn e pare t librit prfshin nj organon t vogl t letrsis,
n t cilin shtron pr studim shtjet e kulturs letrare. N kuadr t prmbajtjes s
librit, t cilin e prdorin lexuesit dhe studiuesit q tregojn interesim pr shtjet
kulturore, pr aspekte t letrsis, sidomos studentt e letrsis, t teatrit, t filmit, t
komunikimit etj., prmblidhen temat: Letrsia dhe shkenca, Hapsira letrare,
Knaqsit dhe diturit: prizmi letrar, Letrsia, prse krijohet letrsia, Kanonet letrare,
Korpusi i shkrimtarve dhe i veprave letrare n gjuhn frnge (sipas shekujve),
Shkrimtart e tjer t gjuhve t tjera, Mendimi (Filozofia, Shkencat humane, Artet
(Filmi, Muzika, Piktura), Lvizjet, Shkollat dhe Rrymat letrare, Letrsia, gjuha dhe
stili, Letrsia dhe jeta sociale, Letrsia dhe historia, Letrsia dhe diturit, Letrsia dhe
filozofia, Letrsia dhe idet, Letrsia dhe ideologjia, Sensibilitetet: Letrsia, artet dhe
imagjinarja, Leximi i librave, Shpjegimi, analiza dhe vlersimi i letrsis, Komentimi i
teksteve letrare dhe argumentimi.
14 Viala, Alain. La culture litteraire. Puf , Paris, 2009.

97
Isak SHEMA
Kultura letrare gjat epokave t ndryshme ka evoluar, ashtu si sht zhvilluar

dhe ka ndryshuar edhe kultura n prgjithsi, arsimi, letrsia, artet e tjera dhe shkenca.
Il faut vivre son temps, dit le proverb..(Duhet jetuar kohn e vet..., thot nj proverb).
Duke studiuar shtjet e zhvillimit t kulturs letrare bashkkohore gjat shekullit XX
dhe n vazhdim, kur jan publikuar punime dhe vepra t posame lidhur me kt
problematik, njohurit n fushn e shkencave filologjike, t gjuhsis dhe t letrsis,
jan zgjeruar dhe jan thelluar si asnjher m par. Kultura letrare e tradits dhe ajo
bashkkohore n vazhdimsi jan grshetuar natyrshm.
Pikpamjet e shkrimtarve t shquar, dhe sidomos ato t fituesve t mimit
Nobel, kan shfaqur mendime dhe vlersime interesante pr letrsin, pr vlern e
veprave t ndryshme letrare, pr rndsin e leximit, pr procesin krijues dhe pr
kulturn letrare. Temat dhe shprehjet: Kultura gjuhsore, Kultura letrare kombtare, Kultura e
prgjithshme letrare etj., jan t lidhura me kuptimin baz t tyre dhe me funksionin m t gjer t
kulturs letrare. Pr kultivimin e tyre zhvillohen aktivitete t ndryshme.
Prmbajtjet msimore pr prvetsimin e gjuhs, pr leximin dhe msimin e
letrsis, prfshihen n programet msimore, n tekstet shkollore dhe n aktivitetet e
tjera t veprimtaris arsimore, kulturore dhe shkencore. Kultura gjuhsore, edukimi artistik
dhe kulturor, ndikojn n formimin e personalitetit t njeriut. Pr kt qllim zhvillohen
aktivitete t vazhdueshme. T prmbledhim me kt rast disa tema, t cilat prfshijn
prmbajtjet, si jan: Krijimtaria letrare, Leximi i letrsis dhe prjetimi estetik, Kultura letrare
e shkrimtarit, Kultura poetike e poetit, Kultura gjuhsore dhe letrare n studimet universitare,
Kultura artistike n veprimtarit e arteve t tjera (arti skenik, arti filmik ,arti muzikor, artet
pamore) , Prparsit e nj kulture letrare, Jeta letrare, Revistat letrare dhe kulturore, Botimet letrare,
Bibliografit letrare, Shoqatat dhe lidhjet letrare, Lektura letrare, Kronikat letrare, Magazinat
letrare, Takimet kulturore letrare, Kritika e re letrare dhe kultura letrare, Prkthimet letrare,
Sallonet letrare, Kafe librarit, Ekspozitat letrare, Panairet letrare, Kafenet letrare (Shqipri: Nj
libr- nj kafe), Institucionet kulturore dhe letrare, Shoqatat dhe asociacionet kulturore, Botimet
teorike, kritike dhe historike letrare, Letrsia dhe interkulturariteti, Kultura dhe itertekstualiteti n
tekstet letrare, Kultura letrare n radio dhe televizion, Letrsia digjitale, Websajtet letrare , Libri
letrar n qendr t jets kulturore, Aktualitetet letrare, Krkimet letrare, Kuizet gjuhsore dhe letrare,
Konkurset dhe mimet letrare, Manifestimet letrare, Vokacioni letrar, Testimi i kulturs letrare,
Publikimet letrare n shtypin dhe periodikun e kohs etj.
Seminari pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare gjat dyzet viteve t

veprimtaris s tij, ka ndikuar dukshm pr zhvillimin e kulturs gjuhsore dhe t
kulturs letrare. Duke u bazuar n prmbajtjen e ktyre temave, pas analizs s duhur
kritike, vlersohet se n t kaluarn jan br prpjekje t vazhdueshme pr zhvillimin
dhe kultivimin e kulturs gjuhsore dhe letrare. Megjithat, pr shkak t kushteve
98
historike, sociale,kulturore, arsimore, si edhe t ndikimit t faktorve t tjer, nuk

sht realizuar synimi q n shoqrin moderne n trsi, t arrihet edukimi artistik
dhe kulturor.
Me qllim t prmirsimit t niveli t prgjithshm t edukimit artistik dhe
kulturor, jan br reforma t sistemit arsimor dhe t zhvillimit kulturor n botn
shqiptare dhe n shum vende t bots. N vitin 2011 sht miratuar Korniza e
Kurrikuls e Arsimit Parauniversitar t Republiks s Kosovs. Gjuha dhe letrsia
prfshihen n Fushn e komunikimit. Megjithat nuk kan shtrirjen e mjaftueshme pr
t realizuar n mnyr sa m t plot edukimin artistik dhe kulturor.
Fusha Gjuht dhe komunikimi u mundson nxnsve q t zhvillojn dhe t
kultivojnprdorimin e gjuhs si mjet komunikimi n jetn e prditshme, n jetn
profesionale dhe n jetn publike. Nprmjet ksaj fushe kurrikulare, secila lnd
duhet ti arrij t gjitha kompetencat e prcaktuara n Kurrikul.
Kjo fush kurrikulare prfshin lndt: gjuht amtare, gjuhn e par t huaj
(gjuha angleze), gjuht e mjedisit si dhe gjuht e tjera t huaja. Secila lnd msimore
(gjuh) n kuadr t ksaj fushe prfshin edhe letrsin, si pjes e veant e prdorimit
t gjuhs n raport me vlerat estetike Gjuha amtare, msohet npr t gjitha shkallt e
Kurrikuls, q nga klasa parafillore e deri te klasa XIIPrej shkalls s par e deri te
prfundimi i shkalls s gjasht t Kurrikuls, t gjitha aspektet e t msuarit n artet
shprehse prfshijn mundsit pr t realizuar dhe pr t shfaqur pun artistike.
Fusha msimore Artet, siguron q nxnsit t zhvillojn njohurit, aftsit perceptuese
nprmjet formave t zhvillimit t aftsive t t kuptuarit dhe shkathtsive mendore
krijuese. T zhvillojn aftsit pr marrjen e koncepteve n vizatim, piktur, skulptur,
grafik, dizajn, vallzim, interpretim dhe muzik. Kjo fush, luan rol t rndsishm
n formimin dhe zhvillimin e plot t fmijve dhe t rinjve, duke ndihmuar q t
kuptojn, t shprehin prvojat e tyre personale, t kultivojn talentin e tyre krijues, t
prvetsojn konceptet themelore n prdorimin e teknikave apo burimeve t
ndryshme artistike; t msojn t komunikojn, tt interpretojn, t zhvillojn
shkathtsit e tyre artistike pr tu shprehur, t japin nj kontribut n ndryshimin
shoqror dhe n zhvillimin e elementeve artistike dhe t informacionit. Zhvillon
aftsit e nxnsve, duke br q ata ta konsiderojn t shprehurit artistik si nj nga
aspektet m t rndsishme t edukimit t tyre.
Fusha msimore e arteve sht pjes integrale e procesit t t msuarit dhe ka
lidhje midis imagjinats dhe inteligjencs, ku fmijt marrin pjes n veprimtari t
ndryshme duke zhvilluar m tej krijimtarin dhe imagjinatn e tyre.
Qllimi i njohurive t ksaj fushe sht zhvillimi i imagjinats krijuese t
figuracionit dhe muzikalitetit, reagimi ndaj shprehjes artistike, e cila konsiston n
shumllojshmrin e veprimtarive q prfshihen n edukimin artistik.
99
Isak SHEMA
Artet ndikojn q nxnsit t zhvillohen n individ me vetbesim dhe me

aftsi kreative.
Pjesmarrja e nxnsve n t gjitha format e t shprehurit artistik mundson
zhvillimin e identitetit individual, por n t njjtn koh zhvillon edhe identitetet e tyre
grupore.
Diversiteti kulturor, n njrn an, dhe trashgimia kulturore kombtare, n
ann tjetr, duhet t jen pjes integrale t msimit n arte .15
Ky tekst sht prfshir me qllimin pr t treguar se edukimi artistik dhe
formimi kulturor kan rndsi shum t madhe si programore, jo vetm n kuadr t
sistemit arsimor, por edhe jasht tij, pr formimin e personalitetit t lexuesve n
prgjithsi.
M 2014 n Shqipri sht prgatitur Draft Korniza Kurrikulare e arsimit
parauniversitar t Republiks s Shqipris. Pr edukimin gjuhsor dhe kulturor sht
prfshir teksti: ...nxnsit shprehin dhe interpretojn koncepte, ide, ndjenja, fakte e
opinione me goj e me shkrim; zhvillojn aftsit pr t lexuar, shkruar, folur dhe
dgjuar n mnyr kreative dhe t qllimshme; dallojn dhe prdorin tekste t
ndryshme letrare dhe jo letrare, tekste t shtypura dhe elektronike; gjejn, krahasojn
informacione t ndryshme; zotrojn e vlersojn informacione t ndryshme;
zotrojn njohurit, shkathtsit dhe qndrimet e duhura rreth sistemit gjuhsor, e
prdorin gjuhn n mnyr pozitive dhe t prgjegjshme n marrdhniet shoqrore;
kuptojn, analizojn dhe vlersojn tekste t gjinive dhe llojeve t ndryshme letrare,
nga krijimtaria e autorve q jan prfaqsues t periudhave t ndryshme nga letrsia
shqipe dhe ajo botrore.16 Fusha e arteve sht pjes e rndsishme e kurrikuls,
sepse studimi i tyre lidhet ngusht me zhvillimin intelektual, emocional dhe social,
kulturor t nxnsve...17 Paraqitja e suksesit t arritur n arsim, n shkencat e
ndryshme, n edukimin artistik dhe kulturor t nxnsve dhe t studentve t bots n
kuadr t programit Program for International Student Assessment (PISA), tregon
ndryshimet e mdha q kan ndodhur n rrjedhat e prgjithshme t zhvillimit arsimor,
kulturor dhe shkencor t rinis shkollore n t gjitha vendet e antarsuara n kt
asociacion ndrkombtar t rndsishm pr zhvillimin arsimor, t kulturor dhe
shkencor. Interesim t veant n kohn e sotme zgjon orientimi programor evropian
i reforms arsimore, kulturore, edukative n fushn e arsimit dhe t edukimit. N
Franc n vitin 2013, pas shqyrtimit t gjithanshm profesional, pedagogjik, shkencor
dhe artistik, sht miratuar pjesa shtes e programit t ri t edukimit artistik dhe
15 Korniza e Kurrikuls e Arsimit Parauniversitar t Republiks s Kosovs, Prishtin 2011, f. 38-39

16 Korniza Kurrikulare e arsimit parauniversitar t Republiks s Shqipris, f. 35-36
17 Po aty, f. 39
100
kulturor (Le parcours dèducation artistique et culturelle).18
Pr t realizuar kt program t prfshir n Ligjin Loi dòrientation et de

programmation pour fa refondation de l`cole de la Republique (loi n. 2013-595 du juillet 2013),
jan prcaktuar objektivat, udhzimi pr realizimin dhe formimin e ktij drejtimi t
edukimit artistik dhe kulturor. Organizimi i testeve letrare ofron mundsi t vlersohet
prgatitja e prgjithshme dhe cilsia e formimit kulturor letrar. mimet pr arritje t
posame kulturore dhe letrare afirmojn dhe nxisin veprimtarin kulturore dhe letrare.
Udhzimi i prgjithshm ka 47 faqe dhe sht mjaft interesant. Ministria e
Edukimit Kombtar dhe Ministria e Kulturs angazhohen s bashku pr realizimin e
ktij projekti t madh t edukimit artistik dhe kulturor. Kshilli i Lart prgjegjs ka 24
antar, q jan personalitete t shquara t arsimit, t kulturs dhe t shkencs.
Zhvillimi i kulturs letrare n nivelin e studimeve universitare, sidomos n ato
filologjike, realizohet n procesin arsimor dhe shkencor. Programet e studimit, botimi
i letrsis, shfrytzimi i literaturs profesionale dhe shkencore si edhe veprimtarit e
tjera t gjithanshme ndikojn n kultivimin e suksesshm t kulturs letrare.
Duke u bazuar n vlersimet profesionale, pedagogjike dhe shkencore, n
punimet dhe botimet e veanta n gjuhn shqipe, por edhe n literaturn e shfrytzuar
n gjuh t tjera ( t cituar n gjuhn frnge), vlersojm se pr zhvillimin e kulturs
gjuhsore dhe letrare si edhe pr edukimin estetik n trsi, nuk jan realizuar n
nivelin e duhur synimet dhe objektivat e programuar n institucionet dhe n subjektet
e tjera kulturore dhe arsimore dhe nuk jan arritur rezultatet e pritura t edukimit
artistik dhe kulturor. Pr kt qllim t lart t kultivimit t kulturs letrare, n kohn
e sotme dhe n zhvillimin perspektiv, krkohen angazhime t gjithanshme, projekte t
reja, forma t llojllojshme t aktiviteteve t institucioneve t arsimit, t kulturs dhe t
shkencs, t lexuesve dhe t krijuesve n mbar hapsirn shqiptare dhe m gjer.
Edukimi artistik dhe kulturor realizohet si orientim me prparsi t veant pr
zhvillimin e kulturs gjuhsore dhe t kulturs letrare bashkkohore.
18 www.education.gouv.fr/pid25535/bulletin_officiel.html?cid_bo=71673 (13.08.2014)
101
102
Muhamet HAMITI
ARDHJA DHE IKJA E BARBARVE N LETRSIN E CAVAFY-T,

J.M. COETZEE-S DHE HAMITIT
Emrtimi barbar vjen prej antikiteti. Gjeografi, historiani e filozofi grek

Straboni (63/4 p.e.s deri 24 t.e.s) shkruante n Gjeografin1 e vet:
Mendoj se fjala barbar sht shqiptuar fillimisht onomatopeikisht duke iu

referuar njerzve q shqiptonin fjalt me vshtirsi dhe flisnin me vrazhdsi dhe me z
t ngjirur, si fjalt tona battarizein, traulizein dhe psellizein [kuptimi i t cilave
sht, prkatsisht, me belbzue, me thuthuq, me fol ngatht], sepse ne jemi nga
natyra shum t prirur ti dftojm tingujt simbas fjalve q tingllojn ngjashm me
to, pr arsye t homogjenitetit t tyre () P rrjedhoj, kur t gjith ata q shqiptonin
fjalt m vrazhdsi quheshin barbar onomatopeikisht, dilte se shqiptimet e t gjitha
racave t huaja ishin poashtu t vrazhda; e kam fjaln pr ato q nuk ishin greke. T
tillt, prandaj, i quanin barbar n kuptimin e veant t termit, fillimisht me
prqeshje, duke nnkuptuar se ata shqiptonin fjalt trash apo vrazhd; dhe mpastaj
ne keqprdorm fjaln si term t prgjithshm etnik, duke br kshtu nj prdallim
logjik ndrmjet grekve dhe t gjitha racave t tjera.
Barbar, pra, fillimisht ishin jogrekt, m von edhe jolatint, domethn t

huajt prgjithsisht. Fjala ka marr shtresimet kuptimore popullore pr njerz t
prapambetur, t pagdhendur, primitiv; pr njerz shkatrrimtar e mizor.2
Barbarizma quhen huazimet nga gjuh t huaja.
Do kujtuar n kt hyrje prdorimin e konceptit t barbaris n kohn ton. N

pranvern e vitit 1999, Presidenti fancez Jacques Chirac (Zhak Shirak), n fjalimet
1 The Geography of Strabo, with an English translation by Horace Leonard Jones, PhD, LL.D,
Cornell University, (in eight volumes), VI, London, William Heinemann Ltd, Cambridge
Massachusetts, 1960, fq, 3030-305. Citati sht nga Libri 14.2.28.
2 Akademia e Shkencave e Shqipris, Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis, Fjalor i shqipes s
sotme, botim i dyt i ripunuar, Botimet Toena, Tiran, 2002, fq.86.

103
Muhamet HAMITI
radiotelevizive para kombit francez rreth lufts n Kosov, fliste pr barbarin

serbe, t cils ai dhe lider t tjer botror i kundrviheshin me fushatn ajrore t
NATO-s. Barbaria e terrorizmit t 11-shtatorit 2001 (Al-Qaida) dhe fushata e t
ashtuquajturit ISIS (Shtetit Islamik n Siri dhe Irak) gjat vers s vitit 2014 jan
shoqruar me riaktualizime t fjals barbar dhe barbari.
Kaq pr barbart si koncept socio-politik. Po far sht shemblltyra e tyre n
letrsi?
Jan marr n shqyrtim pr kt ese studimor vepra t Constantine C. Cavafy-t
(Konstantin Kavafi, 1863-1933), poezia Ardhja e barbarve, shkruar e botuar n
kaprcyell t shekujve nntmbdhjet/njzet, romani i tret i nobelistit jugafrikan
J.M. Coetzee-s (Xhon Maksuell Kucie, 1940), Waiting for the Barbarians (Ardhja e
barbarve), q e merr titullin prej Cavafy-t, botuar m 1980, si dhe dy poezi t Sabri
Hamitit (1950), Marshi barbar dhe Ikja e barbarve, shkruar m 1988, botuar dy
vjet m von te prmbledhja e tij poetike Kaosmos. Poashtu, ribotuar te prmbledhja e
tij poetike Melankonia (1999), si poezi nistore dhe prmbyllse, prkatsisht.
N poezin e Cavafy-t Duke pritur barbart i gjith qyteti sht n trazim n
pritje t ardhjes s barbarve. Poezia prej 35 vargjesh ka form dialogjike, ndrtohet si
bashkbisedim i dy folsve: i pari shtron pyetje, i dyti, q sht zri i civilizimit, jep
prgjigje.
Entuziazmi paradoksal i popullit pr ardhjen e barbarve kalon npr habi dhe
hutim, dhe mbaron n dshprim kur merret vesh se barbart nuk do t vijn.
Dy vargjet e mbrama t poezis
Dhe tash, ka do t ndodh me ne pa barbart?

Ata njerz ishin njfar zgjidhjeje.3
shqiptohen nga folsi i par, apo, madje nj fols i tret, i paidentifikuar, q mund t
jet poeti/vzhguesi, simbas ndonj interpretuesi (shih Boletsi, 2007:75, 91).
Pozita e folsit t par te Cavafy sht e habitshme. A sht ai pjes e
komunitetit, qytetar? Nse po, pse shtron aq shum pyetje? Si mund t jet aq i
padijshm pr situatn?
Poezia e Cavafy-t n rrafsh syzheu situohet n nj qytet dekadent q nuk
definohet historikisht, por q i ngjan shum Roms klasike, por n rnie (perandori,
3 Jan marr parasysh disa prkthime t poezis n anglisht, nga Edmund Keeley/Philip
Sherrard, Stratis Haviaras. dhe John Cavafy, t trijat n dispozicion n faqen zyrtare n
internet t Arkivit t Cavafy-t: http://www.cavafy.com/ Pika kryesore e referimit sht
prkthimi nga Edmund Keeley/Philip Sherrard, botuar n C.P.Cavafy, Collected Poems, edited by
George Savidis, Princeton University Press, 1992.
104
ARDHJA DHE IKJA E BARBARVE N LETRSIN E CAVAFY-T, J.M. COETZEE-S
DHE HAMITIT
konsujt, pretort, oratort). N nj lexim m universalist, vendndodhja do t mund t

ishte edhe Konstantinopoja. Apo, n nj lexim m kontekstual dhe aktual, Egjipti i
fundshekullit XIX. Shkrimtari Cavafy, pjestar i komunitetit grek n Aleksandri t
Egjiptit, ishte npuns administrativ i Perandoris Britanike n Egjipt.4
Edhe romani i J.M.Coetzee-s, Duke pritur barbart (n origjinalin anglisht Waiting
for the Barbarians; romani nuk sht prkthyer n shqip), situohet n nj vend dhe koh
t pacaktuar. A do t mund t ishte Afrika e Jugut e erekut t fundit t shekullit XX?
Ndoshta po, ndonse autori J.M. Coetzee, shkrimtari jugafrikan q mori mimin
Nobel pr Letrsi n vitin 2003, bn mos t mos e dftoj pandrmjetshm, sigurisht
pr t mos i dhn karakter t hapur politik romanit, duke tematizuar kolonializmin
dhe apartheidin, duke qen i implikuar n t edhe vet me heshtjen e
moskundrshtimin e hapur, si i bardh, profesor letrsie n Universitet, por jo si
npuns shteti. Interesi hermeneutik i autorit ngjan me interesin hermeneutik t
rrfimtarit, njhersh protagonistit kryesor t veprs. Ky i dyti prpiqet t kuptoj dhe
t dal nga implikimi i vet, qoft duke bashkndjer me barbart viktima, qoft duke u
prpjek t interpretoj shkrimin n kunja druri (wooden slips), t supozuar si shkrim
barbar. Analogjit e Perandoris s romanit me Afrikn e Jugut ekzistojn, mirpo,
duke mos e pas identifikuar toposin, J.M.Coetzee ka prodhuar nj roman t shkurtr,
mjeshtror n pun stili, me thellsi filozofike. (Moses, 1993: 115-127).
Ka dika kafkiane edhe beketiane n prozn e Coetzee-s jo vetm pr
absurdin/absurditetin e gjendjes njerzore q tematizojn ky dhe pararendsit e tij.
Rrfimtari anonim, i emrtuar thjesht si Gjykatsi (The Magistrate), pa emr
dhe mbiemr, n t vrtet sht guvernator i nj qyteze t parndsishme n cep t
Perandoris. Ky npuns n mosh bn punt m t rndomta t administrimit,
ndrsa kalon kohn tjetr duke lexuar dhe me aktivitete t tjera amatore, si krkime
arekologjike, ta zm. Kur prhapen fjal pr nj kryengritje t barbarve, nga
kryeqyteti perandorak vjen Koloneli Joll (Xholl), prfaqsues i Byros s Tret
(sigurimit t brendshm t shtetit) q torturon t burgosur barbar pr t nxjerr t
vrtetn, pohime pr kryengritjen e pandehur t popullsis nomade barbare prtej
4 Simbas nj interpretimi (nga studiuesi Stratis Tsirkas, t cilit i jep z studiuesja bashkkohore
Maria Boletsi, pr hir argumenti dhe jo n shenj pajtimi me t) njerzit q presin barbart jan
populli i Egjiptit, duke prfshir edhe komunitetin grek dhe komunitetet e tjera t huaja. Kta
njerz donin t shptonin nga civilizimi, Perandoria Britanike, q ka sunduar n Egjipt nga
viti 1878. Simbas ktij leximi, zhdukja e barbarve n poezi aludon pr shtypjen nga Ushtria
Britanike t kryengritjes mahdiste, nj revolt islamike q kundrshtonte pushtetin britanik. N
betejn prfundimtare t dats 2 shtator 1898, n Omdurman, mahdistt, prkundr nj lufte
heroike, u asgjsuan nga ushtria e komandantit Kitchener. Psuan rreth 27.000 viktima, ndrsa
anglezt numruan 43 t vdekur.(Maria Boletsi, 2007, fq.83).
105
Muhamet HAMITI
rrethins s qytezs/Perandoris. Gjykatsi nuk pajtohet me kto praktika t sistemit

t cilit i prket dhe pr ka, natyrshm, sht objektivisht bashkfajtor. Kur ikn
Koloneli, Gjykatsi merr n shtpi nj vajz t gjymtuar barbare (t sakatosur nga
dhuna e pushtetit perandorak, q i kishte mbytur edhe t atin), me t ciln ndrton nj
raport joshjeje, edhe intime, ndonse ajo sht e nnshtruar dhe pothuajse e pagoj.
Mbas nj kohe, mbas nj ekspedite t mundimshme q e kput fizikisht dhe
shpirtrisht, e kthen vajzn te populli i saj barbar. N ndrkoh ushtria ka mbrritur
n prgatitje t ekspedits pr t prballuar msymjen e pandehur t barbarve.
Arrestohet dhe akuzohet pr tradhti Gjykatsi, q prjeton edhe dhun fizike n duart
e oficerit Mandel. Formacioni ushtarak shpartallohet. Gjykatsi rimerr funksionet
politike, teksa bashk me nj pjes t mbetur t banorve (t tjert kan ikur tashm!)
qndron t pritje t ankthshme t ardhjes s barbarve, q nuk vijn kurr. sht kjo
thjesht paranoj perandorake.
Romani Duke pritur barbart i Coetzee-s ndrtohet si monolog/rrfim n t
tashmen i Gjykatsit, q bhet dshmi n munges t historis, q e shkruan fituesi
zakonisht. Barbart jan t pagoj; ata jan humbs. Gjykatsi, si prfaqsues i
thuajsuar i Perandoris, vetm n fund, mbasi ndahet prej vajzs barbare-dashnore,
qahet pr rastin e humbur q me t t msonte gjuhn e huaj (barbare), prmes t cils
do t mund t hynte n botn dhe pikshikimin e tyre:
Nuk e marr vesh asnj fjal. Sa keq, mendoj un: ajo do t mund ti
shfrytzonte ato mbrmje t gjata kaluar kot duke ma msuar gjuhn e vet! Tash sht
tepr von. 5
Pozita e narratorit te romani i Coetzee-s sht ambivalente: nj pjestar i
Perandoris, por disi i thuajsuar. Zri i tij sht plot kontradikta, ndonse n njfar
mnyr bhet boshti moral q i mungon bots. Romani nuk prmbyllet n fund
enigma dhe misteri vazhdojn q sht shenj se Coetzee nuk do t mbivendos
rrfimin-matric (master narrative) n tekst duke e shpjeguar m shum se duhet.
(Kossev, cituar te Boletsi, 2007:67)
Interpretimet historiciste t poezis s Cavafy-t dhe t romanit t Coetzee-s
jan t mundshme, por megjithat t dy veprat u rezistojn leximeve q i kornizojn
brenda nj konteksti t vetm, historik. (Shih Botesi, 2007:78-83).
Koha e rrfimit te Cavafy dhe Coetzee sht e tashme.Te poezia dhe romani
botvshtrimi i barbarve sht i panjohur, i pazhbirueshm. Ekziston vese si
pasqyrim n botvshtrimin e civilizimit q e njohim ne, ndrsa pandehet se i kanosen
ata, barbart misterioz. Dinjitart e qytetit perandorak te poezia e Cavafy-t veshin
5I cannot make out a word. What a waste, I think: she could have spent those long empty
evenings teaching me her tongue! Too late now. (Coetzee, 1999: 97)
106
DHE HAMITIT
rrobat e stolit m t bukura, me ar, argjend, emerald, sepse kto i ln pa mend

barbart, si e thot folsi i dyt, prfaqsuesi i civilizimit.
Situimi dhe botvshtrimi i barbarve te poezit e Sabri Hamitit Marshi
barbar dhe Ikja e barbarve sht m i qart, si mton ta dshmoj analiza m
posht.
Cili sht toposi i poezive t Hamitit? Ku situohen ato? Autori shkrimtar
shqiptar i Kosovs, q shkroi kto poezi n gjysmn e dyt t viteve tetdhjet t
shekullit t kaluar: shnimi thot n vitin 1988. A mjafton kjo e dhn pr ti
kontekstualizuar poezit? Pr t thn se bhet fjal pr msymjen serbe ndaj
shqiptarve t Kosovs, q do t kulmonte nj dekad m von me luftn barbare
serbe pr spastrim etnik t shqiptarve dhe t Kosovs? Po edhe jo. Po-ja prodhon
nj interpretim m t leht t poezive, por edhe nj varfrim t kuptimit t tyre. Jo-ja
nj interpretim m t vshtir pr kuptime q ndryhen filozofikisht dhe metafizikisht,
pr misterin. M bhet se kuptimi i vrtet i t dyjave sht n nj loj interpretimi q
rri pezull n mes t t dyjave.
Poezia Marshi barbar sht shkruar n vetn e par shums, ne, nga pozita
e barbarve. Ata nuk jan t pagoj, si te veprat e Cavafy-t dhe t Coetzee-s. Ata
dftojn vet: Nga terri vijm n terr shkojm, thot vargu nistor. Vjersha me 12
strofa katrvargshe sht nj monolog n shums, q, si i till, tingllon autentik,
primitiv, i pandrmjetshm, esencial. Gjuha e figurshme jep lndorsin e
primitivizmit e t mizoris si te fjalt/sendet: bori, kamxhi, shpat, unur, eshk, pish,
thik, apo te fjalt/gjendjet e natyrs e t njerzores: jeta, vdekja, nata, terri, gjumi,
prijsi, fisi, gjaku.
Vjersha nis me strofn:
Nga terri vijm n terr shkojm

Jeta jon zgjatet sa zgjat nata
Mbi jet shkelim n vdekje vallzojm
M shum se lisi kemi kmb t gjata
Vargu i fundit i ksaj strofe del kshtu n variantin e poezis t botuar m 1999:
Si paj t fisit kemi rren t gjata
T dy poezit mbajn shnimin pr vitin e shkrimit, 1988, n t dyja botimet, q

don t thot se t dy variantet jan t asaj kohe. Ve ksaj, tashti n prmbledhjen e
vitit 1999, Melankonia, Hamiti e bn poezin Marshi barbar hyrje t krejt veprs,
107
Muhamet HAMITI
shqiptim t manifestit t dhuns q ka prlar poetin e popullin e tij n vitin 1999, n

vitin e t ligs (lufts) dhe t mrekullis (liris) pr shqiptart, q ndau n dysh qershori i
atij viti. E liga prfaqsohet nga Marshi barbar, ndrsa mrekullia nga Ikja e
barbarve, q, e paprekur, ribotohet dhe rifunksionalizohet si poezi e mbram e
Melankonis.
Strofa e par e Marshit jep dramn e hyrjes s barbarve, me kod t
prmbysur pr jetn dhe vdekjen, sepse, si e thon me gojn e vet: Mbi jet shkelim n
vdekje vallzojm, ndrsa paj t fisit kemi rren t gjata.
Vjersha Marshi barbar prfundon me dy strofat:
Me thonj e thik kur maska pik

Ziftohet ve mjekrra kur jemi lakuriq
Me vite me muaj na thon t huaj
E ne e duam botn t tr apo hi
Me kryq n dor sillemi si hor

Ta shkelim tokn si nj gjalles
N fshat n qytet t ket trmet
Njerzi e shkret t bjer n harres
Kryqzata e barbarve do t fshij njerzin nga faqja e dheut. Pr ta br kt,

ata kan synimin dhe vullnetin, egrsin fizike dhe shpirtrore.
Poezia tjetr e Hamitit, Ikja e barbarve, shqiptohet nga nj z poetik q
prfaqson njerzin q mtonin ta fshinin nga faqja e dheut barbart e Marshit
barbar. Poezia n dhjet strofa katrvargshe (e fundit i ka pes vargje) dallon pr
ritmin (nuk ka ritm marshi, si tek e para) dhe figuracionin, ndonse lndorsia sht e
ngjashme: toka, nata, gurt e varreve, britmat. Kokrra e plcitur e ndrgjegjes i ndjek
ata q kan trurin e vockl: Po ikin barbart po ku po shkojn/Ndoshta kthehen n shpelln
e vet.
Strofat qndrore t poezis (gjasht dhe shtat) japin pamjen e barbarve t
mundur (nga kush? nga barbaria e vet apo nga sprapsja prej civilizimit?):
Kur erdhn rrnuan fshatra e qytete

Urrenin do gj pr ta ish e huaj
Ngritn tempujt e fes s tyre t re
Q rriste drojn frikn e trishtimin
108
DHE HAMITIT
Po ikin barbart se ata kush si do

Me lot po qajn e me shkarravina
Nj koqe mendje u thot: jeni t huaj
Po ikin ta shajn zotin q i tradhtoi
Barbart ikin te zoti i tyre i bors, teksa me shpin t kthyer mund t

shpresojn t vrasin lugatin.
Zri poetik i njerzis shqipton dhembjen dhe kujtimin, por edhe shpresn n
vargjet fundore t poezis:
Kujtohet nj koh e humbur mijvjeare

Nesr do t ilet dit e bardh e zotit
Ka mbetur tepr t bhet e t thuhet
ka ka mbetur t thuhet? Ndoshta se prballja me barbarin sht e

pashmangshme: qoft kjo brenda, qoft jasht.
T dy poezit e Hamitit Marshi barbar dhe Ikja e barbarve bjn pjes te
Purgatori, cikli i mesm i poezive te Kaosmos, q paraprihet nga cikli Parajsa,
ndrsa pasohet nga cikli Ferri. Bota danteske dfton fuqishm pezullin e shpirtit te
Purgatori, at furrnalt ku siten veset e shkrihet e liga, at bot t dashuris s
prmbysur.
Te prmbledhja poetike Mekankolia, q poashtu ka nj struktur trinie t
ndrtimit (Dorshkrimi i Prishtins: dhjet ankime e nj lutje; Dorshkrimi i
Bluas: dhjet vajtime e nj gzim; Dorshkrimi i Dumnics: dhjet kujtime e nj
ndrr) kemi tridhjet e tri poezi n trupin e prmbledhjes q gjithsesi t sjell n
mend numrin (33) t kngve t njsive t Komedis Hyjnore t Dantes, Ferri,
Purgatori, Parajsa dhe dy poezit pr barbart, nistoren Marshi barbar, si
prolog, dhe prfundimtaren, Ikja e barbarve, si epilog.
Kur jemi te forma dramatike, t themi se tek i prmenduri Dorshkrimi i
Bluas: dhjet vajtime e nj gzim, ka nj sinopsis t nj tragjedie njerzore, si e
prkufizon kt krijim letrar Hamiti, t titulluar Dialogu i gjahtarve barbar. sht
nj dialog makabr n mes t dy personazheve, Mjekrrs dhe Tullacit, q bjn pazar
me organe njerzish, sy e vesh, zemra e mushkri, madje dhe organe gjenitale burrash
e grash. Pr ka bhet kjo? Pr knaqsin e tyre t makabre, sigurisht.
Constantine Cavafy te poezia e tij m e njohur i paraqet barbart e munguar t

109
Muhamet HAMITI
mahnitur nga shklqimi i civilizimit perndimor, nga institucionet, veshjet, mnyra e

tyre e sjelljes. Ky civilizim sht n rnie e degradim dhe, prandaj, nj dor barbare
sht ndoshta shpresa pr nj energji t re, shpres pr dalje nga letargjia. Kshtu
mund t kuptohen vargjet prmbyllse t poezis: Dhe tash, ka do t ndodh me ne pa
barbart?/ Ata njerz ishin njfar zgjidhjeje.
N pikshikimin e Gjykatsit-guvernator t qytezs, J.M. Coetzee te romani
Duke pritur barbart i paraqet barbart e imagjinuar armiq t Perandoris si pastoralist,
peshkatar, nomad, t cilt bhen kok turku pr iden e marr t Perandoris pr
rrezikun q u kanoset prej tyre. Gjykatsi nuk mund t bj gj kur sheh t burgosurit
barbar tek i nnshtrohen inkuizicionit, torturs. Ai vet, n monologun e tij n t
tashmen, thot:
Nuk mund ti shptoj t burgosurit, prandaj le ta shptoj veten. Le t thuhet t paktn, nse
vjen ndonjher puna t thuhet, nse ndonjher ndokush n nj t ardhme t largt sht i interesuar t
dij mnyrn se si jetuam, se n cepin m t largt t Perandoris s drits kishte ekzistuar nj njeri q
n zemr nuk ishte barbar. 6
Jan kta barbart e rinj (fq.106), prej t cilve kishte menduar se po

distancohej kur e kishin arrestuar dhe torturuar. Gjykatsi pret q kujtimet e tij do
ti sjellin prligjje historike, q gjurmt e historis t zbulohen n pranin barbare.
(Castillo, 1986: 82). N nj mnyr, Gjykatsi e przien dshirn pr ta shruar veten
me dshirn pr ti shruar viktimat, si thot nj studiues (Urquhart, 2006: 6).
Gjykatsi lirohet m n fund, mirpo, ironikisht shteti perandorak (oficeri
Mandel) ia mohon edhe kt status: Si mund t jesh i burgosur kur nuk kemi t
dhna pr ty? A mendon ti se nuk mbajm shnime? Nuk kemi t dhna pr ty.
Prandaj, duhet t jesh i lire.7
Gjykatsi mendon pr barbart, por nuk mund t deprtoj m thell n
esencn e tyre, as t shpjegoj pse, sikur njerzit e tjer t qytezs dhe ushtart, i pret
t vijn. (Castillo: 89).
Barbart mbesin shenjues pa referent material (t shenjuar) te Cavafy dhe
Coetzee, sepse ata kan ekzistuar vese si diskurs i civilizimit, nj konstrukt i tij.
(Boletsi, 2007: 89).
6 I cannot save the prisoners, therefore let me save myself. Let it at the very least be said, if it
ever comes to be said, if there is ever anyone in some remote future interested to know the
way we lived, that in this farthest outpost of the Empire of light there existed one man who in
his heart was not a barbarian. (Coetzee, 1999: 140)
7 How can you be a prisoner when we have no record of you? Do you think we dont keep
record? We have no record of you. So you must be a free man. (Coetzee, 1999: 167).
110
DHE HAMITIT
N ndrrat e veta, Gjykatsin e josh dhe i ngjall neveri n t njjtn koh nj

pamje fmijsh q bjn nj kull bore; n fund t romanit nj njeri prej bore (angl.
snowman), dordolec. (Castillo, 1986:83).
Romani Duke pritur barbart mbaron me kt sken:
N mes t sheshit ka fmij q luajn e bjn nj dordolec bore. N hall q t

mos i trazoj, por i kapluar prej nj gzimi t pashpjegueshm, u afrohem npr bor.
Ata nuk trazohen, por jan tepr t zn t mi hedhin syt. E kan mbaruar
trupin e rrumbullakt, ndrsa tash po rrokullisin nj top bore pr kok.
Sillni gjsende pr goj, hund dhe sy, thot fmija q sht prijsi i tyre.
M shkrep n mendje se dordolecit do ti duhen edhe krah, por nuk dua t
ndrhyj.
E vendosin kokn mbi shpatulla dhe i fusin guralec pr sy, vesh dhe goj.
Njri i v kuror me kapeln e vet.
Nuk sht dordolec i keq.
Kjo nuk sht skena q kam ndrruar. Si shumka ktyre ditve, e l skenn i
shushatur, si dikush q ka humbur udhn moti por megjithat vazhdon rrugs q
mund t mos oj kund.8
Sikur q poezia e Constantine Cavafy-t mbaron me nj thnie t dykuptimshme

se barbart ishin njfar zgjidhjeje, q n t vrtet nuk sht zgjidhje, edhe romani i
J.M. Coetzee-s mbaron me fjalt: rrugs q mund t mos oj kund. T dy veprat,
pa prmbyllje, me misterin e pazgjidhur.
Poezia e Sabri Hamiti Ikja e barbarve mbaron me vargjet: Nesr do t ilet
dit e bardh e zotit/Ka mbetur tepr t bhet e t thuhet, q dftojn prmbyllje e
hapje n t njjtn koh, me mrekullin e njeriut e t Zotit.
8 In the middle of the square there are children at play building a snowman. Anxious not to
alarm them, but inexplicably joyful, I approach them across the snow.
They are not alarmed, they are too busy to cast a glance. They have completed the great round
body, now they are rolling a ball for the head.
Someone fetch things for the mouth and nose and eyes, says the child who is their leader.
It strikes me that the snowman will need arms too, but I do not want to interfere.
They settle the head on the shoulders and fill it out with pebbles for eyes, ears, nose and
mouth. One of them crowns it with his cap.
It is not a bad snowman.
This is not the scene I dreamed of. Like much else nowadays I leave it feeling stupid, like a
man who lost his way long ago but presses on along a road that may lead nowhere. (Coetzee,
1999:207).
111
Muhamet HAMITI
T tre shkrimtart afirmojn nj moralitet t dshmis: kujtesn si medium m

t afrt me letrsin sesa historia.
N prmbyllje t ktij krkimi pr shkrimtart Cavafy, Coetzee dhe Hamiti, q
ndryshojn me njri-tjetrin pr shumka, le t afirmohet ideja se t prbashkt e kan
nj gj: letrsia e tyre sht krijuar n gjirin e shoqrive kolonialiste. Si grek i
Aleksandris (n Egjipt), Cavafy jetoi e shkroi n gjirin e Perandoris Britanike, fuqi
koloniale q n fund t shekullit XIX kishte nn kontroll erekun e globit toksor.
Coetzee n gjirin e kolonis s bardh sundimtare n Afrikn Jugut. Ndrsa Hamiti n
Kosovn shqiptare nn sundim kolonial serb/jugosllav.
Leximi yn sht post-kolonial, sigurisht.
Bibliografia:
1. Boletsi, Maria, Barbaric Encounters: Rethinking Barbarism in C.P. Cavafys

and J.M. Coetzees Waiting for the Barbarians, in Comparative Literature Studies,
Vol. 44, No. 1-2, 2007, pp. 67-96.
2. Cavafy, C.P, Waiting for the Barbarians, translated by Edmund
Keeley/Philip Sherrard, in C.P.Cavafy, Collected Poems, edited by George
Savidis, Princeton University Press, 1992. Poashtu n internet n faqen
zyrtare t Arkivit t Kavafit: http://www.cavafy.com
3. Castillo, Debra A., The Composition of the Self in Coetzees Waiting for the
Barbarians, in Critique, Winter 86, Volume 27, Issue 2, pp. 78-90.
4. Coetzee, J.M., Waiting for the Barbarians, Penguin Great Books of the 20th
Century, Penguin Books, 1999 (1980)
5. Hamiti, Sabri, Marshi barbar dhe Ikja e barbarve, n Kaosmos, Rilindja,
Prishtin, 1990, fq. 81-85. Poashtu, n Melankonia, Faik Konica, Prishtin,
1999, fq.7-8 dhe 81-82.
6. Hamiti, Sabri, Dialogu i gjahtarve barbar, n Melankonia, Faik Konica,
Prishtin, 1999, fq. 58-61.
7. Moses, Michael Valdes, The Mark of Empire: Writing, History, and
Torture in Coetzees Waiting for the Barbarians, in Kenyon Review, Winter 93,
Volume 15, Issue 1., pp. 115-127.
8. The Geography of Strabo, with an English translation by Horace Leonard Jones,
PhD, LL.D, Cornell University, (in eight volumes), VI, London, William
Heinemann Ltd, Cambridge Massachusetts, 1960, fq, 3030-305. Citati sht
nga Libri 14.2.28.
112
DHE HAMITIT
9. Urquhart, Troy, Truth, Reconciliation, and the Restoration of the State:

Coetzees Waiting for the Barbarians, in Twentieth-Century Literature, Volume
52, Issue 1, Spring 2006, pp. 1-21.
C. P. Cavafy
Duke pritur barbart
ka po presim, t mbledhur n forum?

Barbart duhet t vijn sot ktu.
Pse nuk po ndodh asgj n senat?

Pse senatort rrin aty po nuk bjn ligje?
Sepse barbart do t vijn sot.

far ligjesh mund t bjn senatort tash?
Kur t vijn barbart, do ti bjn ligjet vet.
Pse sht zgjuar kaq hert perandori yn sot,

Dhe pse rri ulur n fronin e vet n portn kryesore t qytetit,
Me hijeshi fisnike, me kuror veshur?
Sepse barbart do t vijn sot

Dhe perandori po pret ta pranoj prijsin e tyre.
Ai madje ka prgatitur nj pergamen me tituj e ndere t larta.
Pse kan ardhur dy konsujt tan dhe pretort

T veshur me togat e tyre t qndisura, t kuqe?
Pse kan byzylyk me kaq shum ametist,
Dhe unaza q shklqejn nga emerald t mrekullueshm?
Pse mbajn bastun elegant
Punuar pr bukuri n ar e argjend?

Dhe gjrat si kto ua marrin mendt barbarve.
Pse nuk paraqiten oratort tan t spikatur si zakonisht

113
Muhamet HAMITI
Pr t mbajtur fjalime, pr t thn fjaln e vet?

Dhe i kan mrzi oratorin dhe demagogjin.
Pse befas ky nervozizm, kjo habi?

(Sa serioze jan br fytyrat e njerzve).
Pse po boshatisen kaq shpejt rrugt dhe sheshet,
T gjith po shkojn n shtpi t rn n mendime?
Sepse nata ka rn e barbart nuk kan ardhur.

Dhe njerzit tan q sapo u kthyen nga kufiri thon
se nuk ka m barbar.
Dhe tani, ka do t ndodh me ne pa barbart?

Ata njerz ishin njfar zgjidhjeje.
Prktheu nga anglishtja Muhamet Hamiti
Sipas prkthimit nga Edmund Keeley/Philip Sherrard (n radh t par) por

duke konsultuar edhe prkthimet n anglisht nga Stratis Haviaras, John Cavafy dhe
John Chioles, prkatsisht.
114
Arben HOXHA
EPISTEMOLOGJIA LETRARE DHE ETIKA: TIPOLOGJIA E

RAPORTIT T TYRE
Hyrje
Q nga gjysma e dyt e shek. XX, raporti i etiks me shkencn do t jet n

qendr t vmendjes s filozofis s shkencs.
Nse, n njrn an, themi se epistemologjia letrare1 prbn nj aspekt t
rndsishm t filozofis s shkencs nprmjet t cilit ne mund ti kuptojm dhe ti
vlersojm objektivat, burimet, instrumentet, veorit dhe mundsit e njohjes son,
nga ana tjetr, mund t themi se orientimet dhe caqet e epistemologjis letrare
prcaktohen dhe kushtzohen nga prmbajtjet e etiks s qllimeve t tyre.
Duke e konceptuar etikn e qllimeve njohse si instanc rregullative t
sistemeve epistemike2 brenda shkencs letrare shqiptare, n punimin ton do t
merremi me hartimin e nj tipologjie t raportit t etiks me epistemologjin letrare.
Tipologjizimi i raportit t ktyre dy entiteteve njohse sht kusht dhe mundsi
metodologjike pr njohjen dhe prcaktimin e dallimeve n pun t prkufizimit t
karakterit t s vrtets, t prgjegjsis s puns krkimore dhe qndrimit aksiologjik si tri
virtyte bazike epistemologjike - t studiueseve shqiptar brenda praktikave dhe
doktrinave t ndryshme njohse letrare shqiptare.
Marrdhnia e epistemologjis letrare me etikn
Q nga antikiteti (Platoni, Aristoteli) hulumtimi i virtyteve etike (t mirs, t
1 Epistemologjia letrare, si epistemologji aplikative dhe si metashkenc e shkencs letrare,

prbn trsin e shpjegimeve filozofike e metodologjike t shtjeve q kan t bjn me
origjinn, me funksionin, me zhvillimin, me vlern dhe me mnyrn e verifikimit t cilsis s
njohjeve t prejardhura nga fushat e veanta t dijes letrare: t teoris s letrsis, t historis s
letrsis, t kritks letrare, t estetiks s letris, n njrn an, dhe t koncepteve, t
metodave, t metodologjive dhe modeleve metodologjike t hulumtimit letrar, n ann tjetr.
2 Me sintagmn terminologjike sisteme epistemike, kuptojm ato njsi rregullative
epistemologjike, t cilat n mnyr autonome kan aftsin t kombinojn ndrmjet vete

elemente t ndryshme kognitive.
115
Arben HOXHA
keqes, t drejts), i natyrs dhe marrdhnies s tyre me virtytet intelektuale

(besueshmris, vrtetsis, vlefshmris) ka qen objekt i trajtimeve gnoseologjike3.
Edhe n ditt e sotme, nevoja e njohjes s rolit t virtytit etik pr zgjidhjen e
problemeve njohse dhe t sendrtimit konceptual t njohjes pr t kuptuar vlern
etike t saj, vazhdon t mbete nj nga shtjet me rndsi pr prcaktimin e
vlefshmris dhe qndrueshmris s njohjes4.
Objekt trajtimi n punimin ton sht marrdhnia e dy disiplinave, t cilat i
ndajn si karakteri i objekteve t tyre ashtu edhe karakteri i zonave ku ato e kan
sendrtuar ngrehinn e ekzistenc s vet: a) t epistemologjis letrare, si teori
aplikative e filozofis s njohjes, dhe b) etiks, n prgjithsi, si filozofi e moralit.
Cila sht marrdhnia e ktyre dy fushave t veprimtarive shpitrore
njerzore? Cili sht raporti ndrmjet tyre?
Nj prej komponentve q e prcakton marrdhnien e ktyre dy fushave t
veprimtaris shpirtrore t njeriut sht virtyti intelektual, i cili prmban motivimin
dhe prirjen pr t arritur nj prfundim t qndrueshem5.
Pol Fajerabend (Paul Feyerabend) , duke e par rolin q ka pr jetn shoqrore
ndrveprimi i njohjes konceptuale-kognitive me virtytin intelektual dhe etikn n
prgjithsi, shkencn e konsideron si njrn nga ideologjit e shumta, e cila e v n
lvizje shoqrin6. Ndrkaq, Huserli n veprn e tij Kriza e shkencs evropiane dhe
fenomenologjia transcendentale, dshtimin e fuqive racionale dhe racionalitetit
shkencor e sheh n reduktimin pozitivist q do ti bhet ides s ekzistencs s
shkencs si aktivitet i prshkrimit t fakte t kulluara, gj kjo q, sipas tij, shkencn do
ta drgoj n nj situat prveimi prej bots s jets7.
Pr filozoft e shkencs dilem n vete prbn shtja se si mund t ekzistoj
marrdhnia ndrmjet njohjes koncpetuale-kognitive, e cila orientohet nga interesi i
arsyes s kthyer nga vetvetja, me filozofin normative morale, e cila udhhiqet nga
interesi i zotrimit t realiteti empirik sipas kategoris modale duhet t jet? N
qoft se nisemi nga hipoteza e Poperit, sipas t cilit, qllimi i njohjes shkencore sht
shpjegimin e fakteve q e bjn t mundshm prshkrimin e gjendjes s gjrave,
ndrsa vet faktet e shpjeguara e bjn shpjegimin, n kuptimin e gjer t fjals,
3
Intellectual Virtue: Prespektives from Etics and Epistemology (edited by Michael Depaul and Linda
Zgzebski), Oxford University Press, 2003, fq.2.
4 Po aty, fq.3.
5 Virtu epistemology: essays on Epistemic Virtue and Responsibility (Edited by : Abrol Fairwearther &
Linda Zagzebski), Oxford University Press, 2001, fq. 69.

6 Paul Feyerabend: Si t mbrohet shoqria nga shkenca, n Filozofia nauke, Nolit, Beograd (pa
vit botimi), fq. 358.

7 Edmund Huserl, Kriza evropskih nauka i transcedentalna fenomenologija, Decje novine, Gornji
Milanovac, 1991, fq. 14-15.

116
EPISTEMOLOGJIA LETRARE DHE ETIKA: TIPOLOGJIA E RAPORTIT T TYRE
expicans expicanduma8; etika, ndrkaq, e bn konfigurimin e gjendjes s gjrave n

baz t vlersdhe t mirs, si thot teoricieni i etiks Xhon Dueja (John
Deweya), jo sipas asaj far dshirojm, por sipas saj se far duhet t
dshirojm9.
N kontekstin e shtjellimit t tems son, shtrohet pyetja sa dhe si ka ndikuar
marrdhnia ndrmjet njohjes shkencore letrare me etikn?
Cila sht praktika e marrdhnies s ktyre dy realiteteve njohse n shkencn
letrare shqiptare?
Sa ka ndikuar kjo marrdhnie n karakterin dhe relievin e shkencs letrare
shqiptare, n qllimet dhe instrumente e saj njohse?
Historia e zhvillimit t shkencs letrare shqiptare a karakterizohet nga fenomeni
i prveimit t njrs disiplin nga tjetra apo nga fenomeni i kolonizimit t zons s
ekzistencs s njrs disiplin prej kategorive t disiplins tjetr?
N praktikn e shkencs letrare shqiptare sa jan przier kategorit etike t s
mirs, t s keqes dhe vlers me kategorit e njohse kognitive, si sht e vrteta,
ligjsia, sistemi, qndrueshmria, vlefshmria etj.?
Si ka ndikuar marrdhnia e kategorive etike e kognitive n strukturn e
kulturs letrare shqiptare?
Sa raporti ndrmjet tyre ka ndikuar q subjekti kulturor shqiptar t pajiset me
fuqi prvojash reflektimi emancipues, dhe sa ai ka arritur q prmes ksaj fuqie t
bhet parashikues i ekzistencs s tij, e kjo do t thot q ai t jet subjekt i formimit
t vetvetes?
Prgjigjet ndaj ktyre pyetjeve jan t kondicionuara, n radh t par, nga
marrdhnia reflektive q shkenca letrare do ta ket me objektin e vet njohs: me
prodhimin letrar.
Marrdhnia e epistemologjis me prodhimin letrar
Prodhimi letrar, si objekt, sht hapsira n t ciln objektivizohen mnyrat e t

dhnave pr botn t prfshira brenda prvojs s ndrgjegjes s subjektit krijues
letrar. Epistemologjia letrare sht subjekt vetrefleksioni, i cili vepron brenda ksaj
hapsire objektivizmi, me rast, duke e kthyer ndrgjegjen letrare t subjektit krijues
nga vetvetja si qllimsi, e konstituon kuptimin e ekzistencs t t dhnave dhe
mnyrs se si ato jan objektivizuar brenda saj (ndrgjegjes). Pra, epistemologjia
letrare, si fuqi e veprimit kognitiv, i prcakton mnyrat se si ndrgjegjja letrare i ka
8 Filozofije nauke (prgatitur nga Neven Sesardic), Nolit, Beograd (pa vit botimi), fq. 253.
9 Savremena meta-etika, Societas, Beograd, 1991, fq.14.
117
Arben HOXHA
ndrtuar botrat dhe vetveten brenda saj, ashtu si edhe mundsit pr tejkalimin e
trajtave t kufizuara t ekzistencs njerzore t dhna brenda atyre botve. Si e till,
epistemologjia prbn nj mekanizm prodhimi dhe lirimi energjish emancipuese.
Praktika e shkencs son letrare, n pjesn e madhe t ekzistencs s saj, na
provon pr nj orientim me kahe t kundrt me prirjet formsuese dhe emancipuese
shpirtrore, intelektuale e morale. Ajo, n t shumtn e ekzistencs s vet, nuk do t
jet n shrbim t zhvillimit t aftsive t njeriut ton pr veprim dhe ndrveprim
human me veten dhe me mjedisin q do ta rrethoj. Kjo pr shkak, n radh t par,
t kufizimeve ndjejore e botkuptimore q ka prodhuara refleksioni letrar shqiptar pr
njeriun dhe botn e tij, i cili na shfaqet si nj e dhn parciale empirike, her n
rrafshin e realitetit gjeografik, her n rrafshin e realiteti kulturor, her n rrafshin e
realitetit social, her n rrafshin e ideologjis (religjioz, nacionale, klasore, liberale etj.),
e jo si qenie totale me potencialitetin e atributeve t veta shoqrore, ideologjike,
politike, historike, kulturore etj. Pra, praktika rrgjuese e prodhimit ton letrar, si
sirefleksion pr botn dhe ekzitencn njerzore, pr shkak se do t bazohet n
prshkrimin e t dhnave dhe rendit t ekzistencs s tyre, por jo edhe n zotrimin e
kuptimit t ekzistencs s t dhnave dhe kuptimit t rendit q ato vendosin n bot,
pa dyshim se do t jet nj faktor kufizues pr rolin dhe mundsit e epistemologjis
letrare pr zgjerimin e mundsive t zonave t humanitetit t qenies njerzore.
Cili sht reagimi i shkencs letrare ndaj realitetit t objektit t vet? Cilat jan
shkaqet q do ta prcaktojn orientimin e reagimit t saj njohs drejt mundsisht t
kufizuara formsuese dhe emancipuese humane?
Etika e qllimeve njohse
Njeriu fillimisht dshiron e m pas koncepton duke e strukturuar dhe

formsuar (ose prmes nj etike fenomenologjike ose nj etike noramtive) lndn e
asaj dshireje n etik t qllimeve njohse.
Nse themi se epistemologjia letrare prbn nj aspekt t rndsishm t
filozofis s shkencs nprmjet t cils ne mund ti kuptojm dhe ti vlersojm
objektivat, burimet, instrumentet, veorit dhe mundsit e njohjes son, ather,
mund t themi se orientimet dhe caqet e epistemologjis letrare prcaktohen dhe
kushtzohen nga prmbajtjet e etiks s qllimeve njohse. Varsisht se me ciln teori
t filozofis s moralit do t hyj n marrdhnie epistemologjia letrare, do t
prcaktohet prmbajtja e etiks s qllimeve njohse dhe e gjykimeve vlerore.
Gjykimet dhe vlerat etike jan baz q e sigurojn lidhjen e ndrsjell ndrmjet
qllimeve dhe mjeteve etike me qllimet dhe mjetet kognitive letrare, ndrkaq etika e
qllimeve njohse, si sinkretizim i tyre, prbn orientimin themelore, i cili sht i
118
EPISTEMOLOGJIA LETRARE DHE ETIKA: TIPOLOGJIA E RAPORTIT T TYRE
lidhur me kushtet bazike q e mundsojn vetformimin dhe reproduktimin e species

njerzore prmes veprimit dhe ndrveprimit s tij me mjedisin q e rrethon.
Meqense prfaqson nj fuqi q e strukturon prgjegjsin morale dhe
sistemin kognitiv t subjektit njohs dhe strukturohet nga ato, etika e qllimeve t
subjektit njohs manifestohen si n rrafshin e botkuptimit ndaj bots ashtu edhe n
rrafshin e hipotezave epistemologjike dhe hipotezave metodologjike.
Tipologjia e marrdhnies
Duke e konceptuar etikn e qllimeve njohse si objekt t intencionalitetit t

ndrgjegjes njohse, si forc orientuese t ndrgjegjes njohse, mund t themi se
historia e zhvillimit t shkencs letrare shqiptare do t karakterizohet prej mbizotrimi
t tre tipave t marrdhnieve midis epistemologjis letrare dhe etiks:
a) prej tipit t marrdhnies q deduktohet nga etika e qllimeve njohse me
prejardhje nga teoria e filozofis s moralit t objektivizmit emipricist kognitiv;
b) prej tipit t marrdhnies q deduktohet nga etika e qllimeve njohse me
prejardhje nga teoria e filozofis s moralit t racionalizmit emipricist kognitiv; dhe
c) prej tipit t marrdhnies q deduktohet nga etika e qllimeve njohse me
prejardhje nga teoria e filozofis s moralit t emotivizmit antikognitivist.
N tipin e par t marrdhnies s epistemologjis letrare me etikn, trsis s
kuptimeve dhe mnyrave t arsyetimit t objekteve njohse i atribuohet karakteri
empirik utilitar n baz t prcaktimeve q burojn nga fuqia e dshirave pr
prmbushjen e nevojave t praktikes shoqrore (trajtimi pozitivist i objektit t njohjes
letrare me prfaqsues reprezentativ Dhimiter Shuteriqin); n tipin e dyt t
marrdhnies s epistemologjis letrare me etikn, trsis s kuptimeve dhe mnyrave
t arsyetimit t ekzistencs s objekteve njohse i atribuohet karakteri logjik racional
n baz t prcaktimeve q burojn nga dshira e arsyes pr prmbushjen e nevojave
reflektive t subjektit t njohs dhe logjikes pr emancipimin dhe formimin e qenies
humane shqiptare (trajtimi integral i objektit t njohjes letrar me prfaqsuesin
reprezentativ Rexhep Qosja); ndrsa n tipin e tret t marrdhnies s
epistemologjis letrare me etikn, trsis s kuptimeve dhe mnyrave t arsyetimit t
ekzistencs s objekteve njohse i atribuohet karakteri emotivist-antikognitiv, me
rast arsyeja i nnvendoset lnds njohse si objekt i percepcionit emocional (trajtimi
tematik-subjektivist i objektit njohs prfaqsues reprezentativ i ksaj tipologjie
sht Sabri Hamiti.).
Marrdhnia e epistemologjis letrare me etikn do t prcaktoj prmbajtjen
dhe karakterin e interesit t njohjes letrare; qllimin dhe funksionin; rendsin dhe
vlern e saj humane.
119
Arben HOXHA
N tipin e par t marrdhnies s epistemologjis letrare me etikn - q

deduktohet nga etika e qllimeve njohse me prejardhje nga teoria e filozofis s
moralit t objektivizmit emipricist kognitiv - interesi njohs buron dhe i drejtohet
arsyes instrumentale (ideologjis klasore, kombi etj); n tipin e dyt t marrdhnies s
epistemologjis letrare me etikn - q deduktohet nga etika e qllimeve njohse me
prejardhje nga teoria e filozofis s moralit t racionalizmit emipricist kognitiv - arsyeja
sht mjet dhe qllim i interesit njohs; n tipit t marrdhnies t epistemologjis
letrare me etikn - q deduktohet nga etika e qllimeve njohse me prejardhje nga
teoria e filozofis s moralit t emotivizmit antikognitivist - fakulteti i emocionit sht
qllimi dhe mjet i interesit njohs.
Bibliografia:
1. Edmund Huserl: Kriza evropskih nauka i transcedentalna fenomenologija, Decje

novine, Gornji Milanovac, 1991.
2. Intellectual Virtue: Prespectives from Etics and Epistemology (edited by Michael
Depaul and Linda Zgzebski), Oxford University Press, 2003.
3. Filozofije nauke (prgatitur nga Neven Sesardic), Nolit, Beograd (pa vit
botimi).
4. Savremena meta-etika, Societas, Beograd, 1991
5. Virtu epistemology: essays on Epistemic Virtue and Responsibility (Edited by:
Abrol Fairwearther & Linda Zagzebski), Oxford University Press, 2001.
120
Anna KAPITANOVA
NEVOJA PR NJ GJUH T NJSUAR PIKNISJA E

BASHKIMIT KOMBTAR TE SHQIPTART
N librin e tij Kombet dhe nacionalizmi filozofi anglez, antropolog social,

Ernest Gellner e prkufizon konceptin e kombit kshtu: Nj person i prket kombit
t dhn, kur t gjith antart e tjer e konsiderojn at si t till. Si identifikohet
shqiptari si shqiptar? N baz t prkatsis territoriale jo. T mos harrojm se shteti
i Shqipris mungonte koh t gjat n hartn e Evrops dhe n fillim t shekullit XX
u shfaq nj Shqipri shum e coptuar. N baz t prkatsis fetare kategorikisht jo.
Sepse feja n procesin e zgjimit t ndrgjegjes kombtare i shrbente rivendosjes s
kufijve t shtetit dhe jo krijimit t shtetit. Mbetet vetm nj n baz t prkatsis
gjuhsore. Pra, vrehen tri elementet themelore t cilat vijojn t prkufizojn
konceptin e kombit integritet territorial, fe zyrtare dhe gjuh e prbashkt. Pr
qllimet e studimit feja shqyrtohet si instrument i shtetit dhe njkohsisht ndaras nga
proceset kulturore.
Gjat Mesjets historia e Gadishullit Ballkanik e kan shkruar a perandort
romak dhe bizantin, a popujt barbar, t cilt vazhdimisht e sundonin territorin dhe
formonin shtete m vete. N at koh trojet me popullsi autoktone shqiptare ishin nn
dy influenca politike e kulturore t Roms dhe t Kostandinopojs. Ky fakt ka
paracaktuar historikisht ndarjen horizontale t shqiptarve. N veri ata ishin
katolik, flisnin gegrisht dhe n shkrim prdornin grafemat latine, ndrsa n jug
ortodoks, flisnin toskrisht dhe n shkrim prdornin grafemat greke, dhe n nj etap
m t vonshme u shfaq alfabeti shqiptar i adaptuar nga arabishtja. Kjo sht nj nga
arsyet pr ekzistencn e m se nj alfabeti shqiptar para Kongresit t Manastirit. N
at koh shqiptart nuk gzonin integritet territorial, meqense historia mbante mend
disa formime t tyre shtetrore, por ata ishin vetm episodike n hartn antike dhe
mesjetare t Evrops. Te shqiptart e asaj kohe nuk dukej asnj shenj bashkimi.
Fat krejtsisht t ndryshm patn bullgart. N fund t shekullit VII
protobullgart e ardhur nga Azia Qendrore dhe nj pjes e grupit etnik t sllavve, t
vendosur n Ballkan u bashkuan n shtetin me emrin Bullgaria (681). Njri nga
kushtet e bashkimit ishte mbrojta e prbashkt nga oreksi territorial kryesisht i
Bizantit. Por m e rndsishmja ktu nuk ishte prse u bashkuan bullgart, ndrsa pse
121
Anna KAPITANOVA
mbijetoi shteti bullgar. Dy jan elementet e mbijetess vendosja e gjuhs s

prbashkt dhe e fes s prbashkt. Si protobullgart, ashtu dhe sllavt ishin pagan
dhe flisnin dy gjuh t ndryshme. Sundimtari largpams bullgar Boris I (852-889)
vendosi fen e krishter, fillimisht n varsi nga Kisha e Kostandinopojs dhe m pas
si Kish e Pavarur Bullgare, dhe po ashtu vendosi shkrimin sllav dhe respektivisht
alfabetin bullgar1. sht pr tu prmendur fakti se dshmi e drejtprdrejt pr aktin e
krishterimit t sundimtarit bullgar sht mbishkrimi i gjetur n afrsi t fshatit shqiptar
Ballshi, ku shkruhet se Borisi pranon emrin e krishter Mihaill. Kshtu q bullgart q
nga Mesjeta pa problem identifikohen n baz t gjuhs dhe fes zyrtarisht t aplikuar.
N nj periudh m t vonshme mungesa e fes zyrtare do tu ishte lejuar arkivuesve
osman t prfshijn bullgart n numrin e grekve ortodoks, si sht rasti me
shqiptart. Ata shqiptar t cilt ishin ortodoks pr nga feja regjistroheshin si grek n
arkivat osman. Pr sa i prket integritetit territorial, brthama e shtetit bullgar
ekzistonte pavarsisht humbjeve territoriale t pasuara nga luftrat e vazhdueshme
gjat Mesjets.
Mirpo, n kohn e Perandoris Osmane grupet etnike n Ballkan, t bashkuara
apo jo t bashkuara si shtet m vete, ran n gjumin pesshekullor. Por sa gjum ishte
ajo periudh pr shqiptart, ktu mund t hidhen shum diskutime. Sepse shqiptart
gjendeshin nga dyja ant e barrikads. Nj her i shohim si kundrshtart m t fort
t pushtetit osman, her tjetr si oborrtart e sulltanit me ndikim t madh politik.
Pohohet se n kohn e Perandoris Osmane n trojet shqiptare nuk ka guxuar t
shkel kmba e osmanit dhe se kto kan qen relativisht t pavarura. Nuk sht
vshtir ti besohet ksaj historie, duke pasur parasysh se shqiptart ishin mes t
parve n rreshtat e ushtris osmane. Por ndrkoh i dilnin kundr pushtetit osman.
sht i padiskutueshm kontributi i madh i arvanitasve n lirimin e Greqis nga
zgjedhja osmane (1821), kur arnautt dhe arvanitasit flisnin shqip n fushbetej.
Po, n at koh shqiptart s bashku as kndonin dhe lexonin, as i luteshin t njjtit
Zot. Bashkimi ende dukej goxha larg.
Le ti drejtojm vmendje t veant fes. Mungesa e nj feje t prbashkt te
shqiptart shpjegon fatin e tyre t ndryshm n Perandorin Osmane. Shum
shqiptar u konvertuan n fen islame disa ishin motivuar nga prfitimet politike, t
tjert ishin detyruar me dhun. Kishte po ashtu dhe nj numr shqiptarsh, t cilt
furnizonin ushtrin osmane me ushqime pa paguar taksn q sulltani kishte vendosur
mbi popullsin jo-myslimane. Ende shqiptart shikonin a xhamin, a kishn dhe
ndarja e tyre fetare nnkuptonte ndarjen n mendimet e tyre politike. Jo se prkatsia
fetare sht aq e rndsishme, feja si instrument i shtetit sht e rndsishme, sepse
1 Shih glagolishte dhe alfabet cirilik

122
NEVOJA PR NJ GJUH T NJSUAR PIKNISJA E BASHKIMIT KOMBTAR
TE SHQIPTART
ajo modelon sjellje politikisht t argumentuar.

Roma dhe Kostandinopoja luftonin pr interesat e veta politike. N shekullin e
IX-t Bizanti drgoi n Moravi t Madhe2 dhe Panoni vllezrit Qiril dhe Metodi, t
cilt duhej t prhapnin krishterimin ndr sllavt dhe kshtu kta t fundit t bhen
aleat i sigurt. Por kjo ishte vetm qllimi i maskuar i Bizantit, i cili n fakt donte t
impononte politikn e vet. S shpejti Roma iu prgjigj synimit t Bizantit, duke filluar
persekutime ndaj Qirilit dhe Metodit dhe nxnsve t tyre n kto vende, thjesht pr
arsye t njjta. Nga kundrshtimi midis Roms dhe Kostandinopojs sigurisht prfitoi
Bullgaria, e cila mirpriti veprn e Qirilit dhe t Metodit n oborrin e saj mbretror,
nga u vendos gurthemeli i shkrimit dhe kulturs bullgare. Edhe Perandoria Osmane
luftonte pr interesat e veta politike, por pr t ishte m e vshtir sepse duhej t
rrnjoste trsisht shenjat identifikuese t bullgarve. Greqia, duke qen forc
politikisht jo e madhe, por tashm shtet i pavarur, gjat shekullit t XIX-t gjithashtu
bnte prpjekje prmes shkollimit greqisht t zmadhoj ndikimin e vet politik, si te
bullgart, ashtu dhe te shqiptart. Dhe nuk sht e rastit se gjat Rilindjes piknisja e
luftrave nacional-lirimtare bullgare ishte lufta pr Kishn e Pavarur Bullgare. Pra,
ndrgjegjen kombtare e zgjuan feja dhe ndrra pr integritetin e dikurshm territorial.
T lartprmendurit vijojn t shpjegojn prse feja e shqiptarit patjetr duhet t
ishte shqyptaria. Sepse derisa popujt e tjer ballkanik n shekullin e XIX-t hapnin
shkoll pas shkolle n gjuh amtare, shqiptart as flisnin shqip t njsuar, as
ndrronin pr Shqiprin e dikurshme, as mund t drejtonin te kisha ose xhamia.
Sepse synimet e fes n shekullin e XIX-t dukeshin m t qarta. Kisha qllonte t
lagej n Adriatik ose s paku t stoponte zgjerimin territorial t vendeve ballkanik,
ndrsa xhamia qllonte t ruante mbeturinat e nj perandorie, e cila po i vinte
fundi. Dhe po t mos ishin mosmarrveshjet midis t zgjuarit shqiptar dhe turqit e
rinj, ndoshta do t ishte ndryshe. Por erdhi koha pr tu zgjidhur dhe shtja
kombtare e shqiptarve.
Si u b e qart m lart, kombit i nevojiten tre elementet integritet territorial,
fe zyrtare dhe gjuh e prbashkt. N fillim t shekullit t XIX-t kto tri elemente
mungonin te shqiptart. Ata kurr m par nuk ishin bashkuar n nj shtet m vete.
Organizmat dhe shoqrit patriotike shqiptare gjat Rilindjes kryenin detyrn e
komandantve mesjetar bashkonin shqiptart rreth ides s krijimit t nj shteti t
pavarur. Akrepat e shqiptarve duhej t lviznin jo me sekond, por me vite t tra.
shtja e fes automatikisht u eliminua si faktor i zgjimit t ndrgjegjes kombtare te
shqiptart dhe u zvendsua me pasqyrimin e vlerave kulturore, t cilat e lejojn
2 Territoret e sotme t ekis dhe t Sllovakis dhe nj pjes t Austris dhe Hungaris
123
Anna KAPITANOVA
shqiptarin q t identifikohet si i till. Pr sa i prket gjuhs nevoja pr shqipen e

njsuar u duk shum qart n vitet pas Kongresit t Berlinit (1878) dhe viti 1908 u b
piknisja e bashkimit kombtar. Sepse shqiptari edhe ather, edhe sot identifikohet n
baz t gjuhs q flet. Kjo dukuri n zhvillimin e popujve ballkanik duket sot e ksaj
dite te shqiptart, kur rol i rndsishm luan abetarja e prbashkt.
Bibliografia:
1. Hjosh Edgar, Historia e vendeve t Ballkanit, Sofje, 1998

2. Toleva Teodora, Ndikimi i Austro-Hungaris n krijimin e kombit shqiptar (1896-
1908), Sofje 2012
3. Leksione t historis nga Universiteti i Sofjes Shn Kliment i Ohrid
124
Aleksandr NOVIK
PERSONAZHET MITOLOGJIKE NDR SHQIPTART E

DEVOLLIT: PARALELE ME TRADITN E SHQIPTARVE T
UKRAINS (EKSPEDITAT 2011-2014)
Gjat viteve 2011-2014 jan organizuar katr ekspedita etnolinguistike n

Shqiprin Juglindore (krahinat: Devolli, Kora, Kolonja) me qllim t studimit t
situats gjuhsore dhe kulturore n kt zon. Pjesmarrsit e ktij projekti jan
Andrej Sobolev, Aleksandr Novik, Denis Ermolin, Maria Morozova, Aleksandra
Dugushina dhe Marina Sulloeva. Nuk kemi detyr t domosdoshme t gjejm gjurmt
e paraardhsve t shqiptarve t sotm t Ukrains. Megjithat, kemi t bjm me
paralelet n traditat e popullsis s Shqipris Juglindore dhe at t shqiptarve t
Ukrains.
N fshatin Ziisht t Devollit jan mbledhur materialet pr mitologjin
popullore q dshmojn pr vazhdimsin e besimeve dhe t bestytnive gjat
periudhs shumshekullore. Memoratat lidhur me demonologjin quhen n t folmen
vendase paraprrall/, -a (pl. paraprralla, -t). Kshtu jan incizuar narativat pr lugatt
dhe gogolat. Imazhi i ktyre personazheve nuk sht i qart n parafytyrimet popullore.
Lugati dhe gogoli jan prfaqsuesit e forcave t kqija.
N fshatin Ziisht sht inizuar narrativi pr vetvrasjen e nj plake q u mbyt
n bok (dial. bok/, -a fui -a) n mullirin e ujit para disa dekadash. Gruaja e gjor u
hodh n uj nga stresi si thon informantt tan. Megjithat, q t mos bhej lugat
njerzit e fshatit e kan shpuar gjoksin e kufoms me nj gozhd t hekurt. N kt
zon nuk jan fiksuar bestytnit q kjo pun patjetr duhet t bhet me nj shkop
druri (si sht n zona t tjera t Ballkanit). N kt procedur kan marr pjes
fshatart e moshuar. Pas procedurs s shpuarjes plaken e kan varrosur n varrezat e
fshatit pran kishs s Shn Mris. Pr ata q prfundojn me vetvrasje sht
prcaktuar nj vend i kufizuar i varrezeve, majtas nga porta e oborrit t kishs.
Lugat, gogol
Pr krahasim n Ukrain gjat ekspeditave tona jan fiksuar dhe incizuar
narrativet pr personazhet mitologjike: dall, vampir (n besimet e shqiptarve t
125
Aleksandr NOVIK
Ballkanit lugat, gogol, n parafytyrimet e mvonshme dhe n traditn e krishter djall,

por n Ballkan ekzistojn dy fjal me kuptime t ndryshme, kurse n t folmen e
shqiptarve t Ukrains fjala dall ka kuptime t ndryshme semantike) [:
2009: : _1; : 2011:
()__; : 2011: __].
Personazhi vampir mund t krahasohet me lugatin e besimeve t shqiptarve t
Ballkanit dhe nuk ka lidhje me vampirt e kulturs globale t masmedias (si vrejn
vet informantt) [: 2009; : 2009].
Reshetnicat
N Devoll deri n ditt tona jan ruajtur besimet n personazhet mitologjike q
i japin fat fmijs s porsalindur. N t folmen e Ziishtit kto personazhe t gjinis
femrore quhen reshetnicat ( sllav., bullg. reenicat). Kjo leksem sht huazim sllav i
transformuar n t folmen e Ziishtit (krahaso: resheto shosh, -i). Natn e tret pas
lindjes tri gra vijn n shtpin e lehons pr tia shkruar fatin foshnjs. Dita kur vijn
reshetnicat te shqiptart e krishter t Ziishtit quhet t tretat, kurse shqiptart mysliman
n kt zon e quajn vidio (huazim tejet i qart nga sllavishtja shikimi). Vizita pr t
par djalin te shqiptart mysliman quhet vidio i djalit (shikimi i djalit), vidio i vajzs
(shikimi i vajzs).
Kemi t bjm me besime n personazhe mitologjike q japin fat n shum
rajone t Ballkanit: n Greqi, Bullgari, Maqedoni, Shqipri etj. [Stublla 2007;
2013]. Ka variacione t numrit t ktyre personazheve, nga nj deri n tre.
Por tek shqiptart e Ziishtit sht fiksuar tradita q ditn e tret pas lindjes s fmijs
n shtpin e lehons vinin tri gra reale t fshatit t cilat luanin rolin e personazheve
mitologjike. Ky zakon vazhdonte s paku q nga fillimi i shekullit XX. Mund t
supozojm q transformimi i besimeve dhe i praktikave prkatse ka pasur vend jo m
von se si n shekullin XIX.
N traditn e shqiptarve t Ukrains gjejm besime t tilla: tri gra ose tre
burra t zinj vijn pr t shkrujtur fatn (fshati Georgievka n rajonin Priazovskoe).
Magjistart, shtrigat, syri i keq

Terminologjia e fushs s mitologjis n Devoll ka paralele me terminologjin e
s folmes s shqiptarve t Ukrains.
Kan vitalitet t dukshm besimet n syrin e keq i cili konsiderohet ndr fshatar
vendas si veprimi i fuqive t kqija. N narativet e inizuara fiksohen parafytyrimet q
njeriu me fuqi t jashtzakonshme mund t marr msysh dik me dashje ose pa dashje
dhe shpesh kjo bhet pa ditur dhe nga ai vet personi [krahaso tek shqiptart e
Ukrains: : 2012: __]. Si mjet mbrojts kundr
126
PERSONAZHET MITOLOGJIKE NDR SHQIPTART E DEVOLLIT: PARALELE
ME TRADITN E SHQIPTARVE T UKRAINS (EKSPEDITAT 2011-2014)
syrin e keq prdoret karfica i cila quhet n t folmen e Ziishtit asfalk/, a,q e mbajn
n veshje. Ekziston edhe praktika q njerzit, fmijt dhe t rriturit, i sherojn me vaj
ulliri. Pr kt n tas me uj nna ose dikush nga familjart pikon 3 pika vaj ulliri. Me
kt uj dhe vaj e lajn fytyrn e t smurit.
Kripa gjithashtu konsiderohet n Dvoll si nj apotropej i fort. Me krip nna
ose ndokush nga familjart vizaton kryqe n buzt e fmijs dhe pastaj e hedh kt
krip n zjarr me nj formul verbale t veant. Magjia pas ktij veprimi sherues
duhet pa tjetr t shkatrohet [: 2013; : 2013].
N rastin kur fmija sht marr msysh nna mund ta ferkoj me fundin e
fustanit ose t fundit t saj. N Ballkan edhe n shum vende t Evrops fiksohet
gjithashtu praktika kur n raste t tilla nna e frkon fmijn me prparesen e vet
[ii 2011]. Prparesja n prgjithsi n sistemin e kostumit tradicional t
popullit shqiptar ka funksion jo vetm pragmatik por edhe simbolik dhe sht
apotropej i fort kundr forcat e liga.
N traditn e ksaj zone, dmth. n Devoll, fiksohet prdorimi i hajmalis
([h]ajmali ja). Hajmalija si zakon prbhet nga nj cop hudhre, lkur gjarpri,
temjani, flokt e babait dhe t nns s fmijs q jan mbshtjellur me nj cop
plhure t zz. Hajmalijn n gajtan e veshin n qafn e fmijs. N t folmen e
Ziishtit hajmalija quhet shiritk/, a me sy. N vitet e fundit n t folurit e t rinjve m
shpesh prdoret termini i prbashkt shqiptar hajmali ([h]ajmali, ja < turq.).
Gjarpri i shtpis
N fshatin Ziisht n variant t reduktuar fiksohen parafytyrimet pr gjarprin e

shtpis, i cili sht roj i vatrs familjare [krahaso: Tirta 2004; Tirta 2007]. N t folmen
e fshatit sht rruajtur shprehja gjarpri i shtpis. Informantt tan mbajn mend shum
mir q pleqt n t kaluarn tregonin se n do shtpi kishte jetuar gjarpri. N ditt
tona kt fakt e shpjegojn n mnyr t till: dyshemet e shtpive m par ishin prej
dheu, nuk ishin shtruar me pllaka guri ose keramike (si puna e ditve t sotme),
prandaj gjarprinjt hynin n shtpi pa asnj penges dhe jetonin diku n mure. N
ditt tona gjarpri konsiderohet si nj qnije shum e rrezikshme [krahaso tek
shqiptart e Ukrains: : 2012: ()__; :
2013]. donjeri duhet ta vras gjarprin l t jet n shtpi, oborr ose n
natyr n fush, livadh ose n mal.
Sipas tradits s krishter n kt zon do njeri kush e sheh gjarprin duhet pa
tjetr ta vras, ndryshe ai 40 dit do t hante buk pa dobi. Nse e pa gjarprin dhe nuk
e vrau duhet t mbante argjerim, t mos hante buk,
127
Aleksandr NOVIK
, , , .
. , ,
, .
[: 2013: : Andoni_Thanas_mitologjia].
Analiza e materialeve nga terreni na jep bindje n perspektivn shkencore t

shtjellimeve tona t mtejshme.
Burimet dhe Literatura:
Arkivat:
1. : 2009 ..
. , , .
. 2009. . -1, . 2.
1934. 95 .
2. : 2009 ..
- 2009 .
. 2009. . -1, . 2. 1935. 85 .
3. : 2013 .. (-
) , -
, (
). . . 10.08. 18.08.2013.,
19.09. 25.09.2013. . -1, . 2. 2177. 68 .
4. : 2013 ..
(- )
2013 . . 10.08. 18.08.2013., 19.09.
25.09.2013. . -1, . 2. 2178. 15 .
5. : 2013 .. 2013 .
,
, . . . 11.07. 25.07.2013.
. -1, . 2. 2173. 146 .
128
PERSONAZHET MITOLOGJIKE NDR SHQIPTART E DEVOLLIT: PARALELE
ME TRADITN E SHQIPTARVE T UKRAINS (EKSPEDITAT 2011-2014)
Arkivi i Departamentit t Europeistiks t Muzeut t Antropologjis dhe

Etnografis t Akademis s Shkencave t Rusis:
1. : 2009: : _1 .. :
_1. . 2009 //
. 2009. ..
2. : 2011: ()__ ..
()__. . 2011 //
. 2011. .
3. : 2011: __ ..
__. . 2011 //
. 2011. .
4. : 2012: __ . .
__. . 2012.
5. : 2012: ()__ . .
()__. . 2012.
6. : 2013: : Andoni_Thanas_mitologjia
Bibliografia:
1. 2013 . . :
. , 2013. 402 .
2. ii 2011 ii : i /
ii I. ii, . ; .
i, . . i: , 2011. 607 .
3. Stublla 2007 Stublla Sh. Mbijetesa (Aspekti muzeor) / Shefki Stublla.
Prishtin: XHAD, 2007. 600 f.
4. Tirta 2004 Tirta M. Mitologjia ndr shqiptar / Mark Tirta. Tiran:
Shkenca, 2004. 452 f.
5. Tirta 2007 Tirta M. Panteoni e simbolika: doke e kode n etnokulturn
shqiptare / Mark Tirta. Tiran: Nn Tereza, 2007. 376 f.
129
130
Martin SUROVK
AUTOBIOGRAFIA SHQIP E JAN URBAN JARNIKUT
Abstrakti: Jan Urban Jarnik (1848-1923) njihet n botn shkencore si romanist

i shklqyer me origjin eke dhe njri nga themeluesit e albanologjis n Perandorin
Austro-Hungareze. Krahas studimeve gjuhsore dhe folklorike vepra e Jarnikut
prmban tregime autobiografike ekisht dhe rumanisht t publikuara npr revista t
ndryshme, n t cilat prshkruante peripeci t jets s vet. N baz t ktyre tregimeve
disa vjet para se t vdiste shkroi nj version shqip, i cili ruhet sot n Arkivin e Shtetit
n Tiran. N referim analizohet sidomos gjuha e dorshkrimit t pabotuar
shkodranishtja e folur e fundit t shekullit XIX.
N historin e letrsis shqipe hasen dhjetra autor shqiptar, t cilt, s paku,
nj pjes t veprs s vet e shkruan n ndonj gjuh t huaj (latinisht, greqisht,
turqisht, italisht etj.), ndrsa e kundrta ndodhte shum rrall. Nj ndr ato raste t
pakta autorsh t huaj q kan ln ndonj vepr shqip radhitet edhe filologu ek Jan
Urban Jarnik (18481923), t cilin e prkujtuam gjat seminarit t vitit t kaluar me
rastin e 90-vjetorit t ndarjes nga jeta. Jarniku i vuri, n fundin e shekullit XIX,
themelet e studimeve albanistike dhe rumunistike n trojet eke. Ai e fitoi admirimin e
qarqeve shkencore duke krkuar gjithmon kontakt t drejtprdrejt me fols nativ t
gjuhve ekzotike n viset e Austro-Hungaris. Ndryshe nga gjuhtart e asaj kohe q
bazoheshin vetm n burimet dytsore, ai e ndiqte mendimin pozitivist q nj gjuhtar
i mirfillt duhet ta msoj gjuhn n mnyr aktive. Rumanisht dinte gjoja aq mir,
saq rumunve n Transilvani nuk u besohej se Jarniku nuk ishte njri prej tyre. Sa i
prket shqipes, Jarniku nuk u pajtua kurr me faktin se nuk iu dha leja q ta prsoste
gjuhn duke qndruar n mesin e shqiptarve, meq burokracia e institucioneve
arsimore austro-hungareze ia prishi planin pr t ndrmarr nj ekspedit n Shkodr
dhe n viset malore t Shqipris. Megjithat, nj dorshkrim i tij pothuajse i harruar
dshmon se kundrejt mungess s kontaktit t vazhdueshm me gjuhn e folur, edhe
n shqipen shprehej n nivel t lart, me sintaks t zhvilluar, me leksik t pasur dhe
me frazeologjizma t qlluara. Bhet fjala pr autobiografin shqip prej 17 faqesh,
origjinali i s cils ruhet sot n Arkivin e Shtetit n Tiran.
131
Martin SUROVK
Rrethanat e krijimit
Jarniku ishte tregimtar i talentuar q me knaqsi t veant shkruante pr
prvojat e jets. Madje, nj numr i konsiderueshm tregimesh dhe esesh
autobiografike u publikua n gazeta, revista dhe prmbledhje letrare. N to rrfehet
pr rinin e stigmatizuar nga varfria, studimet n Vjen, kontaktet e para me
rumanishten n Paris dhe me shqipen n Vjen si dhe rrugtime npr Transilvani dhe
Bukuresht. Ndr to mund t prmenden p.sh. Si e mora udhn e studimeve1, Nga kujtimet e
mia pr Hradec Krlov n vitet 1863702,Fragmenti nga jeta e nj studenti t varfr ek n Vjen
n vitet e shtatdhjeta3, Rrfimet serioze dhe zbavitse nga jeta ime4, N gjurm t gjuhs shqipe5dhe
Hristo Koev6. M von kto artikuj i shrbyen Jarnikut si model pr memoare
rumanisht dhe shqip, madje mund t dalim n prfundim, se pasazhet e tra jan
prkthyer fjali pr fjali.
Dorshkrimi i autobiografis shqip u zbulua n trashgimin e Jarnikut nga
filologu shqiptar Dhimitr Pilika (19232003) n vitet e pesdhjeta t shekulit t
kaluar, prderisa mbante postin e drejtorit t Seminarit Shqiptar n universitetin e
Prags, kurse pr gjetjen e shkrimeve raportoi shkurt n Konferencn e par t
Studimeve Albanologjike m 1962.7 Pasi mosmarrveshjet ideologjike kishin shkaktuar
prishjen e marrdhnieve diplomatike midis Shqipris dhe Bashkimit Sovjetik (1960),
Shqipria e prjashtoi ekosllovakin si satelitin sovjetik nga sfera e interesimit. N
kto rrethana dramatike shtetasit shqiptar u detyruan ta braktisnin ekosllovakin. Po
ashtu, vepramtaria e Seminarit Shqiptar n Prag u ndrpre pas nj dhjetvjetori t
zhvillimit t vrullshm. Dhimitri Pilika, duke u larguar nga ekosllovakia, mori me
vete, me sa duket pa lejen e organeve prkatse, origjinalin e autobiografis si dhe
dorshkrimet e tjera t Jarnikut. Pr fat t keq autobiografia sht e vetmja vepr e tij
1 JARNK, J. U. Jak jsem el na studie. In: FRANTA, Ondej VYCPLEK, Josef (eds.).
Pelclv almanach z prac bvalch k gymnasia rychnovskho a vodnho nstinu ivotopisnho Frantika
Martina Pelcla od Fr. Tischra. Rychnov nad Knnou, 1893, f. 8899.
2 JARNK, J. U. Z mch hradeckch vzpomnek v ltech 186370. In: Osvta lidu mstu Hradci
Krlov k 28. jnu 1922. Hradec Krlov: Osvta lidu, 1923, f. 142145.
3 JARNK, J. U. Kus ze ivota chudho eskho studenta ve Vdni v letech sedmdestch In:
KARSEK, J. (ed.) Sbornk ech dolnorakouskch. Vde: Nrodopisn odbor dolnorakousk,

1895, f. 121124.
4 JARNK, J. U. Vn a ertovn z mho ivota. Krsa naeho domova, 1911 (n vazhdim).
5 JARNK, J. U. Za jazykem albnskm. Vzpomnka z let 187981. Osvta, ro. 46/1916, n. 3,
f. 185193.
6 JARNK, J. U. Christo Koev. Lidov noviny, ro. 29, . 530, 22. 10. 1921.
7 PILIKA, Dh. Duke krkuar albanica ndr arkiva dhe biblioteka t jashtme... In: Konferenca e
par e studimeve albanologjike: Tiran, 1521 nndor 1962. Tiran: Instituti i Historis dhe i
Gjuhsis, 1965, f. 723.
132
q ruhet n Arkivin e Shtetit n Tiran, kurse t tjerat gjenden n vend t panjohur

dhe sot e ksaj dite presin t dalin n drit.
Dorshkrimi i autobiografis prbhet nga 17 faqe dhe prmban dy tregime t
shkurtra Si e mora udhen e msimit dhe Si e kam fillue me msue gjuhen shqyp.Mund t
supozohet se autori synonte publikimin e autobiografis n njrn nga revistat
shqiptare, por sipas t gjitha gjasave publikimi i tekstit kurr nuk u realizua. Nga
shnimi n faqen e fundit msohet se dorshkrimi u krijua m 1 maj 1919. Kjo do t
thot se Jarniku e shkroi autobiografin n mosh t thyer, vetm 4 vjet para se t
ndrronte jet. N at koh ndodhej n Bukuresht me nj delegacion pr t lidhur
marrdhnie diplomatike n mes t shteteve t porsalindura t ekosllovakis dhe t
Rumanis. Ndoshta edhe vet fakti q gjat qndrimit n kryeqytetin e Rumanis
vizitoi prfaqsues t diaspors shqiptare e shtyu t shkruante nj autobiografi shqip.
Gjuha e dorshkrimit
Dorshkrimi sht shkruar me alfabetin modern shqiptar, ka tregon se Jarniku
ose ishte shum miri informuar pr prfundimet e Kongresit t Manastirit (1908), ose
ishte ndikuar nga shoqrit shkodrane Agimi dhe Bashkimi. N tekstet e mhershme
Jarniku prdorte nj alfabet t veant n baz t drejtshkrimit ek t plotsuar me
disa dyshkronjsha dhe shenja diakritike pr t dalluar veorit fonetike t gegrishtes
si shkalla e hapjes dhe hundorsia e zanoreve. Ai nuk u prshtat plotsisht me
alfabetin e ri. Kjo vrehet qart p.sh. te prdorimi i parregullt i shkronjs .
Meq Marko Shantoja, informatori i par i Jarnikut me origjin shkodrane, ka
qen i vetmi shqiptar, me t cilin mbante kontakt t vazhdueshm, gjuha e Jarnikut
mbart n prgjithsi tipare t gegrishtes veriperndimore:
1. Grupi bashktingllor -nd- ka dhn nazaln retroflekse , e cila reflektohet
n drejtshkrim si nn.
knnoshe, venni, nnali, kunnra, nner, me nnej, mennje, mrenn, prinnt
2. Grupi i vjetr bashktingllor *kl ka dhn kj.
n kjoft se do me msue (f. 6)
3. Pjesorja e foljes jam del me trajtn ken.
nji cop buk ka ken shekerleme e madhe (f. 1)
4. Trajta e vets s par njjs e dftores s pakryer e foljeve q u mbaron tema
me zanore del me mbaresn she.
une at-her ishe 910 vjetsh (str. 1), skishe zakonin me prgjue mas ders (str. 3),
shkoshe sa dishe (str. 10), knnoshe librat n gjuh shqyp (str. 15), i drgoshe
letrat atynve edhe une (str. 15), dishovshe me nnej edhe trej muj n Vllahi (str. 16)
5. Trajta e vets s tret njjs e dftores s pakryer e foljeve q u mbaron
tema me zanore del me mbaresn te
133
Martin SUROVK
shkote, rrite, punote, godite

6. Pjesza e prcjellores del me formn tuj.
tuj ec, tuj pa, tuj than, tuj kujtue
Mirpo shkodranishtja e Jarnikut nganjher kontaminohet me elemente t

toskrishtes, sidomos me trajtat e kushtores dhe s ardhmes.
nuk do t kudzoshin, do t kishe me than, do t ishte mir, do t ishte i godiun, do msojsh
Prve ksaj n tekst ndeshen edhe mjaft gabime gramatikore, kryesisht n
trajta t shkurtra t premrave vetor dhe nyjt e prparme:
sakristan e kishs Shjtit Lorencit, nji ortak e atyne etj.
N dorshkrim vrehet tendenca pr t zvndsuar turqizmat apo greqizmat
me ekuivalente shqipe, prandaj shtrohet hipoteza se Jarniku n Bukuresht kshillohej
rreth leksikut me nj shqiptar t arsimuar nn ndikimin e purizmit t rilindasve.
Kshtu bhen korrigjimet: adet > zakon, ala > ene, bj jasak > ndal, bj kubull > pajtoj,
bezdi > mrzi, fiqir > mnd, fukara > vobekt, fukaralluk > vobeksi, gajle > kujdes, haber >
lajm, heqim > mjekes, hyzmeqar > shrbtor, izen > leje, kasaba > qytet, medet > pr t keq,
memqym > gj qi mundet, ortak > shok, rigja > lutje, sahat > or, sebep > shkak, shehr > qytet,
shybe > dyshim, tamane > m cak, vakt > koh, zorshm > vshtir, apofasi > vendos. N ann
tjetr disa turqizma t theksuar si olha, xhade, shekerleme, kaar i la pa zvndsuar,
ndoshta sepse nuk gjeti ndonj ekuivalent shqip ose thjesht pr shkak se kshilltari i tij
nuk ua dinte kuptimin e sakt.
N leksikun e Jarnikut dalin n pah disa shprehje q kan t bjn me
emrtimet gjeografike dhe terminologjin arsimore: nemceli/tedeshk (gjerman), Be
(Vjen), Vllahi (Rumani), gjuhat romane (gjuht romanike), gjuha taliane (italishtja),
regjni (mbretri), shkolla fylltore (shkolla fillore), shkolla real (gjimnaz), msuesi
universitar (profesor), doent (docent), shkollar vlla (shok klase). Pra, duket se her
pas here duhej t improvizonte pr t shprehur t gjitha mendimet.
Prfundim
Si prfundim mund t them se autobiografia shnoi kulmin e veprimtaris
dyzetvjeare t Jan Urban Jarnikut n fushn e albanologjis, pasi q n t shfrytzoi
gjith prvojn albanologjike. E la amanet brezave t ardhshm q tu kujtoj
[str. 1] Si e mora udhen e msimit

Une kam le n nji kasaba qytet t vogl qi i thon Pottin (nemc. Pottenstein) n
25 Mai 1848. Kjo kasaba ky qytet gjindet n Bohema me anen ku del dilli nga veriut, 8
sahat lark prej shehrit qytetit Hradec Krlov (nemc. Kniggrtz). Venni asht i bukur
fort, rethe rotull ve pylla, nji lum, shqiponja e egr, me uj t pastr krejt, etset
134
nnermjet vennit edhe mrenn vetem kopshta me pema edhe lule.

I ati im ishte nji olha i fukara vobekt, gruja e vet ishte e fukara vobekt edhe ajo,
puna e natrshme qi jeta e atyne ishte e zorshme, maksus n nji koh kur ub nga neve
nji zi e madhe. Une at-her ishe 910 vjetsh, por e mbaita menn mir fort deri sot. Nji
cop t buks bardh ka ken at-her pr mue nji shekerleme e madhe. Ashtu nji dit tuj
psue prej nji dhimtumnit te dhamve, mema pru prej nji fqis nji cop buk t bardh si
faqeja e Isusj Krishtit. Mue aq malli m erdh me e hangr ket bukn sa e kapshova me
gjith dhaimtumnin e dhamvet edhe uudita tui pa qi paprit m uzhduk dhimtumni i
dhamvet.
[str. 2] Pos mue prinnvet i ka le m para nji bi por ajo motra eme vdiq kur ishte
ala fort e vocr. Mosnnej ka le edhe nji djal, vllau jem me dy vjet m i madhi se une
ene
qi rron ala ene n Be edhe i masmrami kam le edhe une.

Kur ubna 12 vje, nuk shkoishe m n shkoll, pse at-her fmijat ve deri 12 vje
shkoishin n shkolln fylltore, vetem dy o tri her n jav shkoishe te dhaskali me msue
gjuhen e nemcelish ditnia e ciles dukete e nevojshme edhe e dobishme m daha pr
djaltmt.
N shpi me prinnt e mi at-her rrite edhe nji vlla i atit, qi i thoshin Gjon, olha
ishte edhe ai, t dy ishin bashka ve ashtu qi i ati godite pelhura prej pamukut, ungji
prej linit. Ky ungji jem mujo ishte sakristan e kishs Shjtit Lorencit, nuk mur gruen,
do me than met beqar edhe rrite me neve. Une si djal i vogl ishe n hyzmet shrbim te
prifti si djal ministrant.
Nji dit, ishte n 10 Juli 1861 tuj vdek nji venali n Potshtin, shkova me alajin
tjetr n vennin ku udesht me e vorrue leshin, masi e vune n dhe, shkoishe n shpi
tuj ec mas priftit edhe dhaskalit. Shka kan fol shoq me shoq nuk e di, pse [str. 3] as nji
her s kishe zakonin me prgjue mas ders, por mejher paprit e digjova priftin tuj than
emnin tem. Asht puna qi kuptohet kollajshem leht qi kam tandosun vesht edhe shka
ndiva? Nja fjalat qi i thot prifti dhaskalit: Mue m vjen keq fort qi prinnt e voglit
Jarnik jan kaq te fukara vorfn; duket qi ky djali do t ishte i godiun pr t msuemit:
asht i urt edhe i mbajt mir nr met t gjitha, por sasht memqym gj qi mundet prej
fukarallukut t madh vobeksis s madhe t prinnve. Ashtu u prgjegj edhe dhaskali. Shka po
do t kishe me than une, e cilin t cilit m takoi m afr kjo puna?
Mue at-her paprit m ra n fiqir nr mnde qi kjo puna asht e vrtet. Maksus mndu?
tuj kujtue qi tre shoq t mi do t shkoin n nji shehr qytet qi i thon Vysok Mto
(nemc. Hohenmauth) me njatin qi t msoin atje, i katrti dote me shkue ne nji shehr
tjetr edhe i pesti n Kryeqytetin regjnis Bohemis Prag. At-her sikur nji shkorni t
kishte me ra n nji fui plot me barut pushks, m zu kujtimi qi do t ishte e mir fort
me msue edhe une, por medeti mjerimi im ka ken i madh tuj pa qi kjo pun sbahet prej
fukarallukut ton vobeksis son kaq t madhe. Shka bna pra at-her? Mejher, pa pas gajle
135
Martin SUROVK
prkujdesshka flasin t dy shoq me shoq, i shkova prpara t dyve, [str. 4] eca me vrap te
shpia e priftit, vuna atje peklat e tij edhe uktheva n shpi. Por nuk hna n shpi, pse
kishe frik mos me qa, por hna n kopsht edhe atje rsha mb nji sof tuj vajtue e tuj
derdh lota.
Kur erdhi mjesdita ungji shiqoi n gozhden afr ders pr me pa ne vjerr elzi
kishes atje, pse ishte zakoni qi o vllau jem o une shkoshim n venn t ungjit pr me
hek kumonen e mjezdits. Tuj pa qi nuk uzhduk, shkote vet edhe masi uktheu, ama
goditi tavolinen si ishte zakoni. T gjith t shpis ishin aty pari, ve une lipseshe. M
thirte mma, une i digjova znin, por nuk prgjegja as shkova, tuj m zn frika mos
me mujt me m mbajt nga t qamit. I umbush at-her mennja mms qi mue ve n
bahe kopsht do t m gjein, shkote pra matan tuj thirr pa pra emnin tem. Une tuj pa qi
sasht ajre me e pr, kam fshi syt, por mma mezi me pa, me t shpejt e diti qi une
kam derdh lot edhe m pveti shak ishte sebepi e qanmjes. Une spari rasha m boh tuj
than qi sasht e vrtet. Por a asht memqym qi syni mms mos me marr vesh kur i
ndodhi nonji keq fmijs t vet t dashune? Qindroj me i diktue [str. 5] une sebepin
shkakun, at-her une tuj pa qi s kam ajre i tha: Ani, mm, n qindron me e dit, une po
t them sebepin, me gjith qi e di mir fort, qi asht pa dobi. Une do t doishe me msue
kartn, por e di mir qi pr fukarallukun ton kjo puna s munnet m ub edhe prandaj
qava. Oh, budalla qi je, ve pr ato ka qa? Kan msue tjera djelm qi ishin edhe m t
fukura vobekt se je ti, n kjoft pra se do me msue, do msojsh, vetem s duhet me i than
punen as atit as ungjit, pse ata s kan qajret edhe nuk do t kudzoshin. Lan m ve
mue me e b shka duhet! Ashtu ufarigorisa ungushllova edhe mma eme qi ishte nji
grue erlap, mitare, tuj pas shkue n bot, ka ndejt njadisa vakt koh edhe n Be nga
motra e vet, i ndreqi t gjith qi u desht.
At-her n Potshtin rrite nji vajz e re qi dote me marr grue nji kaar i ve qi i
thoshin emnin Trpkosh. Ky burri rrite taman n shehrin Vysok Mto, kuh, si e
thasha kishin me shkue tri ortaq e mi edhe t dy grat unjoshuen bashk. Bne ket sulen
qi une tuj pague nji florin pr mue kam me pas t ndjtumin n shpi e vet, me njadisa
t holla bleva gjith ditn tamelt [str. 6] e cilen e kishe dy her pr dit, nnadje edhe t
mramen, t tjerat qi udasht pr hangr m sjellshin prej shpis edhe ashtu kishte
uzdajen me jetue mir edhe lir n ket shehr nji vjet pse ve ket vakt mujta me rri atje,
shkolla m e nalt s kishte atje. Por ma prpara u desht me mrrit atje edhe kjo puna as
une as e ama s e dishim n ka me na dal mir, pse as i ati as ungji s dishn ala aspak pr
qilimin ton.
Erdhi dita kur ata tri shoq e mi kishin me unis n shehr. At-her une n mram
prpara fola me ata tuj i b rigja me m marr edhe mue n karocn qi e kan marr me
qira me i sjell atje. Ata e gjetne mir, si m uduk punen tuj me than vennin edhe sahatin
ku edhe kur kena me u nis n rrug.
136
Puna e natyrshme qi une ket naten s mujta me flet mir, udzgjuha pra sa m
hershm edhe shkova te shpija ku m kan than qi umbledhim te tan. Kur mrita atje,
pasha e motrn e ortakut qi rrite n ket shpi edhe e pveta me i uoj vllau. Uudita pra
fort tuj digjue qi nuk ve uoj, por ka edhe nis me t dy ortaq shokt t vet.
[str. 7] E pasha mejher si asht puna: ortaqt shokt e mi s kan marr vesh me gzim
t madh qi nji ortak e atyne, nji djal kaq i fukara vobekt si ishe une don edhe ai me shkue
n t msuemit, apofasisn e venduen pra me u nis me nji sahat m hershm edhe me m
lan mue atje. Por m kot ishte uzdaja e tyne qi une ashtu do t m laj njatin, pse
karakteri im ishte edhe asht deri sot ashtu: ne kjoft qi gjindja m v n udh disa penga,
at-her une sa mshum qindroj edhe nuk m la mutrmp.
Ashtu edhe ather. Shkova deri n kopshtin ton, atje uafrova te nji lajthi, preva
nji gem edhe prej kti gemit bna nji shkop si duhet. Andaj shkova n kilarin ku mma
ama qi ka nis diten prpara n nji shehr qi i thon amberk (nemc. Senftenberg) m ka
godit disa kulae t lidh n fucolet pr udh. Duhet me than qi mema eme t gjith
pemat qi urritne n vennin ton edhe reth atij e sjellte n ket shehr pr me e shit atje.
Ket pramatin e mur miraz mas atit t vet qi tuj rri ndejt n jet, e bnte ket pramatin.
[str. 8] Une pra tuj mbajt n t djathtn shkopin tem, n t mjtn bokshn me
kulae hna n oden ku jati im punojte me ungjin. Baba edhe ungji tuj m pa ashtu t
goditun me unis n rrug, pushojshin me punue tuj dasht me pa shka do me than kjo
pun.
At-her une tuj rri ndejt n mjes tods, me nji z qi dridhte prej turbullimit i kam
than babs edhe ungjit: Ynzot t rrojni ju, pse une shkoj pr me msue kartn.
Ungji met n venn tuj ub si guri, por im jati zhdrypi prej aty edhe tuj rri ndejt me kam
prpara mue, brtiti me z t madh: Ah, kjo puna asht e mms, si munnesh me
kujtue ashtu senda, kjo puna s bhet pse na jemi e fukara.
Une tuj digjue kto fjala s e kam lan me fol m shum pse kishe frik mos me m
b jasak ndali me shkue, pse ather kishte me ken idiza nevoj me undigjue, tha pra:
Zotyn ka me b qi puna t dalin e mira, edhe tuj kaprdzye pragun vuna [?] me e b
ket punen me kamen e djatht. Thuhet qi ne qilloft qi mir niset n rrug edhe dishron qi
rruga i dalin mir duhet me b kshtu
[str. 9] Rrugn n Vysok Mto kishte me ken memqym mu ngut me e b makar
me nji sahat or m shpejt, por kishte me ken idiza nevoj me i njof mir viget pr mos m
ulaithis. Une nuk i njof, m udesht pra me e marr rrugen dzhade e madhe edhe kshtu unisa
pr me msue edhe mrita me faqen e bardh atje te kaari i em qi e mur grue vajzen prej
vennit tem.
Vjetin e afrshme rrita n nji shehr qi i thoshin Rychnov, por edhe ktu meta
ve nji vjet. Tuj ken i fukara vobekt, kam b rigja lutje me uprit n Krlov Hradec n nji
seminar e djelmve edhe rigjaja eme tuj uplqye n vennin qi i prek kjo pun, meta
137
Martin SUROVK
186369 atje. Kur n 1870 marova msuemin tem e gimnasiumit, shkova n Be pr

msue atje n universitet e atij shehrit.
Kshtu si shihet, puna shkoj mbar edhe une me t sakt due ket hiren asaj puns
qi ne 1861 kur mora udhen e bots, kem pas gajle kujdes me e kaprdzye pragun e shpis
me kamen e djatht.
[str. 10] Si e kam fillue me msue gjuhen shqyp
Tuj unei n 187475 disa muj n kryeqytetin e Francs, Paris, unjofta me nji
shkollar vlla, i cilit emni ishte Konstantin Gjorgjan. E pasha, qi sht nji djal fort i
plqyshm e i ditshm edhe at-her m ra n menn, sa dobishm do t ishte pr mue,
me msue ket gjuhen qi at-her e njifshin aq pak ata burra qi asi vakti asaj kohe ishin
msuesa e gjuhave romane n universiteta. I luta pra mikut em t mapin disa msime t
gjuhs mmdhetare t vet edhe t gzuemit em ishte i madh, kur pasha qi zotnija
Gjorgjan sht gadi me b si dishrova une.
Masi uktheva n Be, ku uzgjedha msues i gjuhs franceli edhe tedeshk m nji
shkoll qi i thon real, shpesh knnoshe, qi kto t dy gjuha, e vllah edhe e shqype, n disa
puna jan fort t barabarshme gjithngjishme. Mue pra m mur mali me e dit edhe ket
gjuhen edhe m pak e njoftun se e vllahut. Pa shybe dyshim, nji gjuh e huj msohet m
mir e m kollajshm leht, n paim nnimin njerit, qi e di mir ket gjuhen, dishrova [str.
11] pra me gjet n Be nji Shqyptar, nji burr, i cili do t kishte t ditunin edhe dashtnin
me u b msuesi im.
N ket vakt koh une dy hera n jav mrame shkoshe te msuesi im universitar,
zotnija Mussafia. Heqimi Mjekesi i vet i bni jasak nnali mos me knnue e shkrue mramet,
une pra e bna vet ket punen. Nji dit m ra nmenn me i kaldzue far dishrimi m ka
ra n menn. Ai prgjegji, qi sht pak uzdaj me gjet, shka dishrova.
Disa dit m von kur hna n od uudita tuj unie haberin, qi m ka gjet ate qi
dishrova une. Kalzoi shka i qilloj dy dit prpara.
Dy dit prpara, ashtu filloi kaldzimin e vet, m ka thirr n gost nji miku
im. S kam ken atje vetem une, por umblodh nji shoqni e madh edhe nnermjet t tjerve
unnolli edhe nji oficer, qi uktheu tamane m cak prej lufts t Serbevet kunnra Turqve.
Ky oficeri (emni i vet ishte Winter) kaldzonte bezdin mrzin, qi i vjen kah hyzmeqari
shrbtori vet, nji Shqyptar, tuj i thon Marko Shantoja. Na [str. 12] kalldzoi t qilluemin.
N shpin ku rrinte ai, rrinte edhe nji gru e ve me dy fmi t vogla. Sa her i udeshi
me ec prej shpis, i lente fmit e saj n od e ciles doren e mylli. Sot ashtu, nesr ashtu,
puna shkote e mar, por nji dit shka i bjen nner menn m t momit t fmive? Merr nji
shkreps, i ep zjarm edhe i plqen fort t dy djelmve me shique flaken e vogl e zjarmit.
Por mejher flaka u b m e madhe edhe filloi me i dzn teshat e shpis, oda
umush me tym edhe fmit e mjer ishin afr me umyt. Gjinnja mur vesht si asht puna,
por as nji s ishte zemrak me h mrenn e me i pshtue fmit prej tdekunit. Taman Njat as
138
kur reziku u b m i madhi, unolli atje zotni Shantoja; at-as pa umennue coptoi
dzhamin e odes, hni mrenn edhe i pru prjashta fmit. Pak m von erdhi edhe ama e
fmivet, qi prej thellimit t zemres i fali nners pshtuesit fmivet e saj. Shpejt haberi lajmi u
prhap edhe tash vjen gjinnja me e pa ket burrin kaq e trim. Ajo Kjo sht bezdija mrzitja
qi m vjen kah hyzmeqari sherbtori im.
[str. 13] Msuesi im, zotnija Mussafia, masi maroj oficeri kaldzimin e vet, e pveti
n kjoft memqym me i dhan hyzmeqarin shrbtorin vet zotnis Jarnik msime shqyp, pse ai
dishron fort me e dzan ket gjuhen. Oficeri uprgjegj qi kjo puna sht e kollajshme leht,
pse hyzmeqari shrbtori vet tjetr pun s ka, ve kte... nnade i ban gadi rrobat, mosnnej i
gaton nji kafe ture qi e di mir fort, ne mram i nnreq oden edhe m shum pun ska me
b, pse ai ka adetle zakon e vjen n shpi ve pr me bujt.
Ugzova fort, i fala nners msuesit tem edhe kshtu filluem me msue. Me t shpejt
mora vesht qi msuesi im sht nji burr prej t cilit dobi e madh mun t m vin: e pasha
qi e di mir fort gjuhen e tij; dite edhe gjuhen taliane italiane, kshtu mujta me fol me te,
pse une ket gjuhen e kam dzn motit kur ishe shkollar gimnasiumit n Krlov
Hradec.
Shpejt kam sprovue me shkrue shqyp disa letra. Puna pr mue ka ken e
zorshme vshtir, pse nuk kam pas as nji fjalur shqyp. Mujta me b nnryshe, por shkoshe
[str. 14] sa dishe; sa hera nuk dishe si i thon n gjuh shqyp nji puns, vshe atje fjalen
taliane n venn t cilit msuesi im vni fjalen shqyp. Deri sot i kam majt kto letrat me
t nnreqimit t msuesit tem.
E pveta zotnin Shantoja, n mun t m kalldzojn disa pralle prej popullit, edhe
m prgjegji, qi munnet me m b ket punen. At-her o shkoshe une o shkote zotnija
vet edhe n t maruemit vjetit shkollar 1880 shtypshkrova disa prej atyne prallave n
haberin e shkolls real ku ishe msues. Dy vjet m von, kur ubna msues n universitet
eh Prages, i kam shtypshkrue edhe t tjerat qi m-i ka kaldzue msuesi im bashk me nji
fjalur shqyp-eh-tedeshk. M von mora prej zotnis t vet edhe nji prall Hajni m i
madhi, qi e shtypshkrova edhe ate. Fort ukormenova qi kam pas nji msues kaq e
meem e t ditshem. T gjith ato prallat i kam nkthye n gjuh tedeshk edhe
shtypshkrue n nji flet tedeshk, ku kam v edhe disa vjershe, qi i dergoj shkruesit t
ksaj flete Zotnije Mitko.
[str. 15] M von s kam pas m siran me u prpjek me nji Shqyptar e vertet, s
mujta pra me b tjetr pun por knnoshe librat n gjuh shqyp, maksuz ata kuh ishin
shtypshkrue disa pralla e vjersha populli, fjala e moma si i shofim te zotnija Hahn,
Dozon, Gustav Meyer, Pedersen. Kam knnue edhe disa gramatike e gjuhs shqyp, qi i
kan shtypshkrue zotnija Pashko Vasa, Gustav Meyer, Julius Pisko[?] edhe Gustav
Weigand. I kam msue t gjitha me kujdes t madh edhe kam shtypshkrue mennen tem
mi ata librat n disa fleta n Gjermani.
139
Martin SUROVK
Mora edhe disa letra shqyp prej disave burra shqyp: zotnivet Shantoja Marko
edhe vllaut t vet Pal, Junk, Mitko edhe disave tjera, qi i dergoshe letrat atynve edhe
une.
Gabme ishin shum n t mijat, pse une s kam mujt edhe m vjen keq fort
me nnej disa muj nnrmjet Shqyptarve si e dishrova. Puna m vjen sa m keq per ate
qi perpara 35 vje kishe uzdajen qi ka me ken memqym me menn me unis n Shqyptarin.
N 1887 gjinnja fliste prmi universitetin ek n Praga, qi ishte afr me
utemelue pran [str. 16] tedeshks. Une qi 1878 ubna doent gjuhve romane n
universitetin e Bes, kishe uzdajn me u zgjez msues i gjuhve romane ne kte shkoll
t nalt, por m prpara desha me nnejt disa muj nnermjet Shqyptarve pr me msue si
duhet ket gjuhen qi m plqen aq fort.
Prpara udesht me e marr prej ministrit izen lejen mos me msue nji vjet t tn n
shkolln real ku at-her ishe msues. Dy vjet prpara m udha izna leja, me dojshe me
ugatue pr msimet teme n universitet edhe dishovshe me nnej edhe tre muj n Vllahi.
Para se t shkruj t lypumin izne, shkova n ministria pr me pvet, n mun t kem
uzdajen, me e marr izen lejen edh at-her.
Zotnija me e t cilin fola, tuj unie si sht puna, m that qi njati im i plqen fort,
qi Konsuli Hahn ka ken miku i tij edhe qi pa shybe dyshim izen lejen do ta marr. Per nji
her msuesi universitar prej Gratzes, zotnija Gustav Meyer desht edhe ai me unis n
vjesht ati vjetit nnermjet Shqyptarve. Tuj u nie n ministria si sht puna me mue, erdh
te une tuj ufal me unis n rrug t dy bashk.
[str. 17] Une me gzim t madh bna kabull e poltisa ket qillimin por vai medet pr t
keq smujta me e marue, pse kur uktheva vjeshten n Be, m erdh haberi, qi izna leja
sm udha. E pveta ket zotnin, pse smujta me e marr izen lejen, por aj prgjegji qi kshilli
shkollar i dheut ska b kabull e paltoi t lypunin tem edhe ministria ska mujt me
kunnershtue.
Kshtu munnem me thn me vjershtarin tedeshk Scheffel: Puna do t ishte fort
e bukur, por nuk udesht me ub.
Bukuresht 1. Mai 1919
140
Denis ERMOLIN
DUKE E LEXUAR QYTETIN SI LIBR: GJUHA E HARTAVE DHE

IDENTITETI
Reprezentimi visual i pikave t kujtess (lieu de mmoire sipas Pierre Nora, n

kushtet e panorams kulturore t qytetit jan prmendoret, monumentt, memorialet,
varrezat, toponimia etj.) n hartat dhe planet e qyteteve deri n ditt tona nuk sht
studiuar mir dhe n fakt si pasoj t ksaj situate mungojn metodologjia dhe teoria e
krkimeve shkencore n kt fush.
N kt studim do t bazohemi n parimet teorike t s ashtuquajturs
kartografi kritike. Kjo disiplin shkencore ka si aksiom mendimin q harta nuk
reprezanton vetm nj fragment t realitetit q i prket asaj, por edhe vet sht vegla
e cila vepron dhe e strukturon kt realitet (Crampton, Krygier 2006:15). Kshtu
parimet tona n studimin dhe analizn e hartave t qyteteve jan n mbikqyrjen e do
harte si konstrukt shoqror dhe joobjektiv (Harley 1989: 9; Crampton 2001: 242).
Shumica e hartave, e skicave dhe e planeve t qyteteve i prket kategoris s
hartave tematike t prdorimit t prbashkt d.m.th. jan br pr orientimin e do
njeriu n prhapjen e vendbanimit konkret (si rregull konsumatort e ktyre hartave
jan turistt dhe t porsaardhurit n qytet). Duke e shikuar planin njeriu a priori ka t
bj me modelin e realitetit dhe i krijon parafytyrimet pr kt realitet: n kt rast
kupton vetm objektet e qytetit q jan vizatuar n hart dhe i merr vesh si t
ekzistuar n realitet.
Ndryshe sht me hartat speciale, t cilat jan vizatuar me qllim t pasqyrojn
prbrjen e qytetit (ktu bhet fjal n rradh t par pr planet urbanistike dhe hartat
ushtarake) dhe t tregojn ndonj dukuri ose karakteristik konkrete. Kto harta
prdoren nga specialistt dhe shpesh ato ruhen n arkiva t mbyllura.
N etapn e par t studimit tim sht zgjedhur Prishtina pr shkak se sht
kryeqytet i Kosovs dhe qytet, i cili ka sasi t madhe t planeve t periudhave t
ndryshme. Si objekt i studimit sht reprezantimi visual i pikave t kujtess n hartat e
qytetit n kontekstin e shtjellimeve t brandingut kombtar n Kosov pas lufte.
Te momenti jan analizuar materialet kartografike:
- 12 skica turistike t viteve t ndryshme (1996-2013),
141
Denis ERMOLIN
- Harta e Zyrs kartografike ushtarake t SHBA-s (1993),

- Planet urbanistike t qytetit (1958-1962),
- Plani i Prishtins n monografin e A. Urosheviqit (1951).
N studimin e reprezentimit t pikave t kujtess n harta shtjellojm me
vmendje shtje n vijim:
- Me far mjete (grafike, verbale etj.) reprezantohen pikat e kujtess n hartat
q jan prgatitur nga firmat e ndryshme dhe n vitet e ndryshme;
- far dallime fiksohen n reprezantimin e pikave t kujtess n Prishtin (n
aspektin sinkronik dhe at diakronik) n harta dhe si mund t shpjegohen
kto dallime;
- Me far saktsie imazhet e pikave t kujtess n hartat e planet e Prishtins
pasqyrojn specifikn e objektve reale;
- N far mnyr vendet e kujtess n Prishtin marrin pjes n formimin e
imazhit t Kosovs (brandingu kombtar).
N kt kumtes si shembull t pikave t kujtess do ti vshtrojm varrezat.
Karakteristika fetare e varrezave duket nga markert grafik dhe verbal (emrat
e varrezave). Markert grafik n teritorin e varrezave kan t bjn me simbolet q i
prkasin fejs:
- Islami: hilali (gjysmhna, nganjhr me yll), n disa raste sht prdorur
simboli ,
- Krishterizmi: kryq me katr funde (si n varrezat katolike edhe n ato
ortodokse),
- Iudaizmi: ylli me gjasht knde ose simboli - tav, shkronja e fundit e
alfabetit hebraik.
Varrezat q e kan emrin moderne Varrezat e qytetit n lagjen Fush Kosov
prbhet nga tri porcela sipas prkatsis fetare: trualli ortodoks (serb), trualli katolik
(shqiptar) dhe trualli hebraik. Megjiathat kto varreza deri n vitin 1998 zyrtarisht
quheshin Varrezat ortodokse (Prlinevi 1985: 29; DMA 1993; 1996).
N Prishtin ekzistojn edhe varrezat e vjetra hebraike (ose Vorret e Ja(h)udive)
n lagjen Taukbahe. Varret me e vjetra jan prej mes t shekullit XIX (Prlinevi
1985:29). Vorret e Jahudive erdhen n hartat e Prishtins ve n vitin 2008, dhe n
vitin 2011 grupi i prbashkt i studentve nga Kosova dhe ShBA-ja kan riparuar dhe
rregulluar ambientin, i cili u b memorial. Sot e ksaj dite Vorret e Jahudive ka marr
pjes n listen e pikave turistike t Pristins. (Kosovo 2.0 2012: 126; Harta kulturore
2008; OrGIS 2012).
As katolikt as hebrenjt nuk ishin komunitet prfaqsues n Kosov gjat
shekujve t fundit, por ekzistenca e tyre ose n menyrn reale ose n at t imagjinuar
142
DUKE E LEXUAR QYTETIN SI LIBR: GJUHA E HARTAVE DHE IDENTITETI
sht nj gj shum e rndesishm pr Kosov, kur po bhet fjal pr natyrn

multietnike dhe multikonfesionale t Kosovs.
Kshtu, prfundimisht:
Mjetet grafike dhe verbale e varrazave si pikave te kujtess n harta varen nga
situata politike e sotme dhe pasqyrojn proceset aktuale n fushn e marrdhenive
shoqrore dhe kulturore.
Pra, teoria e kartografis kritike mund t aplikohet pr analizn e hartave
urbane dhe do t bhet kontributi shkencor n kjo lnd.
N Kosovn e paslufts hartat turistike mund t konsiderohen si pjesa e
rndesishme e brandingut kombtar.
Burimet dhe referencat:
Arkivi Komunal i Prishtins Fondi arkivor: Kuvendi komunal i Prishtins.

Seksioni 10 Banesat dhe veprimtarit komunale. Viti 1948 1962. Numri 1
(1-21) 2 (1-14). Kutia 587
1. . 1: 5000. : 1959.
j , .., . 28.05.1958.
Jug. H. Weigel
2. Pritina. Glavni projekat generalnog urbanistikog plana. 1:5000.
. III. . [s.a.].
3. ,
j j
. 1: 5000. , 1959.
4. . 1: 5000.
, ... . , 1960. Jug. Helmut
Weigel.
5. . 1: 5000.
, ... . , 1961. Jug. Helmut
Weigel.
6. . 1: 5000.
, ... . , 1962. Jug. Helmut
Weigel.
143
Denis ERMOLIN
Hartat e botuara:
1. Aksion 2000 Prishtina. Hart Qyteti. 1 : 10000. Tiran: Aksion, 2000.

[Ergjin Samimi]
2. ARRA 2013 Pristina. Tourist Map. Pristina: Studio ARRA Design, 2013.
3. DMA 1993 Pritina. Series M903. Edition 2-DMA. 1 : 20000. Defense
Mapping Agency, 1993.
4. Harta kulturore 2008 Harta kulturore e Prishtins. N krkim t nj
topografie shpirtrore. Pristin: Biblioteka Europiane e Kosovs, 2008.
5. Harta e rrugve [s.a.] Harta e rrugve t Prishtins. [s.a.].
6. OrGIS 2009a Prishtina. Hart rrugore dhe turistike. 1: 8000. Prishtin:
OrGIS, 2009.
7. OrGIS 2009b Prishtina. Hart rrugore dhe turistike. 1: 8000. Prishtin:
OrGIS, 2009.
8. OrGIS 2012 Prishtina. Hart rrugore dhe turistike. 1: 10000. Prishtin:
OrGIS, 2012.
9. PVL 2002 Harta e Prishtins. Prishtin: PVL, 2002.
10. Trimaks 2011 Prishtin. Plani i qytetit. 1 : 9000. Shkup: Trimaks, 2011.
11. Trimaks [s.a.] Prishtin. Plani i qytetit. 1 : 12000. Shkup: Trimaks, [s.a.].
12. 1996 . . 1: 5000. : ,
1996.
13. , 1951 // ..
//
j . . 2. ,
1951.
Literatura:
1. Anderson [1983] Anderson B. Imagined Communities. Reflections on the

Origin and Spread of Nationalism. London, [1983].
2. Andrews 1988 Andrews S.K. Applications of a Cartographic
Communication Model to a Tactual Map Design // The American
Cartographer. 1988. 15(2). P. 183195.
3. Crampton 2001 Crampton J.W. Maps as Social Constructions: Power,
Communication and Visualization // Progress in Human Geography, 2001.
Vol. 25. 2. P. 235252.
144
DUKE E LEXUAR QYTETIN SI LIBR: GJUHA E HARTAVE DHE IDENTITETI
4. Crampton, Krygier 2006 Crampton J.W., Krygier J. An Introduction to the

Critical Cartography // ACME: An International E-Journal for Critical
Geographies. 2006. 4 (1). P. 1133.
5. olovi 2011 olovi I. The Balkans: The Terror of Culture. Essays in
Political Anthropology. Baden-Baden, 2011.
6. Elsie 2004 Elsie R. Historical dictionary of Kosova. Lanham, 2004.
7. Harley 1989 Harley J.B. Deconstructing the map // Cartographica, 1989,
26. P. 120.
8. Homazhe 2012 Homazhe te varri i Presidentit historik Ibrahim Rugova //
Bota Sot. 17.02.2012 http://www.botasot.info/kosova/155783/alS52L8/
( 14.01.2013)
9. Kosova 2011 Kosova: vshtrim monografik / kryered. R. Ismajli, M.
Kraja. Prishtin, 2011.
10. Kosovo 2.0 2012 Kosovo 2.0. Religjioni. Nr. 3. Pranver/ ver 2012.
11. Kraja 2011 Kraja M. Identiteti kosovar. Prishtin, 2011.
12. Prlinevi 1985 Prlinevi . Jevreji na Kosovu do 1941 godine.
Magistarski rad. Pritina, 1985.
13. Rizaj 1987 Rizaj S. Kosova gjat shekujve XV, XVI dhe XVIII. Tiran,
1987.
14. Robinson 1952 Robinson A.H. The Look of Maps. Madison: University of
Wisconsin Press, 1952.
15. Robinson, Petchenik 1977 Robinson A.H., Petchenik B. The Map as
Communication System // Cartographica. 1977. 19. P. 92110.
16. Schwandner-Sievers, Di Lellio 2007 Schwandner-Sievers S., Di Lellio A.
Udhtimi i shenjt drejt kombit: ndrtimi i nj faltoreje n Kosovn e
paslufts // Prpjekja. 2007. Nr. 24. F. 3254.
17. Stroehle 2006 Stroehle I. Pristinas Martyrs Cemetery. Conflicting
Commemorations // Sdosteuropa. . 54. 2006. P. 404425.
18. 1951 ..
//
j . . 2. , 1951.
145
146
Iliaz REXHA
SHTRIRJA DHE SLLAVIZIMI I VLLAZRIVE ALBANE

MESJETARE, BURMAZI DHE MATARUGA N AREALIN E
TREKNDSHIT T KUFIJVE T BOSNJS E HERCEGOVINS,
MALIT T ZI DHE SERBIS (SIPAS DY DEFTERVE T
SANXHAKUT T HERCEGOVINS T SHEK. XV)
N kt kumtes, pr her t par, do t trajtohet shtja e shtrirjes dhe

njkohsisht sllavizmi i ktyre dy vllazrive mesjetare me prejardhje arbrore Burmazi
dhe Mataruga q gjat mesjets jetonin ne hapsirn gjeografike, brenda trekndshit
t kufijve t Bosnjs e Hercegovins, Malit t Zi dhe Serbis. Ky punim sht i bazuar
n deftert kadastral osman No. 987dhe No. 1063, origjinali i tyre gjendet ne
Arkivin Qendror Osman ne Stamboll, q kan t bjn vetm me regjistrimin e
popullsis vllahe-arumune q gjat mesjets jetonte e shprndar, kryesisht npr viset
malore dhe kodrinore t Gadishullit Balkanik. Shpeshher i ndrronte sundimtart,
nga ata t Nemanjive t Rashks, t Bosnjes dhe s fundi t atyre t Balshajve
shqiptar q studiuesit sllav tentojn dhe bjn prpjekje maksimale pr ti nxjerr me
prejardhje vllahe-sllave. N historiografin, etnologjin, etnografin dhe n literaturn
shkencore e narrative sllave, kto dy fise apo vllazri mesjetare, trajtohen dhe
konsiderohen me prejardhje romane- vllahe, madje edhe me origjin vllahe-sllave,
pikrisht pr qllime politike dhe pretendime territoriale, pa asnj baz shkencore,
gjoja pr t dshmuar se ne kt hapsir gjeografike, nuk kan jetuar fiset me
origjin arbrore para sllave. N koh t fundit, n mnyr dokumentare dhe
transparente po na dshmojn,pos atyre sllave edhe regjistrat kadastral osman, se
disa grupe t vllehve ishin ndar nga katundet e fiseve vllazrive arbrore:
Burmazi, Mataruga, Zhuro-vii, Zoto-vii dhe Malesh-efci n trekndshin gjeografik,
duke i formuar katundet e tyre, sikurse ishin: Nenkovici, Glegjevici, Vranii dhe
Perutinovci, kjo tregon se nj pjes e konsiderueshme e vllehve e kishte nj prejardhje
me fiset mesjetare arbrore, si ka pohuar qysh moti arkeologu kroat Alojz Benac dhe
n koh t fundit, kjo tez po prkrahet edhe nga disa arkeolog boshnjak t Bosnjs.
Deprtimi i sllavve n tokat e banuara me popullsi arbrore dhe vllahe shkaktoi
shkatrrime dhe masakra t mdha, duke i zhvendosur banort autokton nga toka e
147
Iliaz REXHA
tyre pjellore, t cilt qen te detyruar t strehohen me shekuj npr shpella dhe male t
pakamueshme pr t mbijetuar. Sipas ballkanologut t njohur Milan Shuflaj, historian
dhe etnograf i shquar i cili thekson se vendosja sllave n Ballkanin Perndimor kishte
rn mbi popullsin arbrore si nj sopat q i kishte prer ne veri dhe ne jug disa nga
degt kryesore te trungut t tij dhe i kishte ngushtuar brenda nj territori m t vogl,.
Edhe Konstatin Jireek, medievistit i mirnjohur, me prejardhje eke, duke folur pr
ilirt, ai mendonte se ilirt gjat periudhs romake, gjysm t romanizuar, q ishin t
part e albanve mesjetar, q gjat deprtimeve t popullsis sllave, sikurse shkruante
ai, ata prej territoreve ku banonin deri ather, midis hapsirs se Dalmacis dhe
Danubit , u shtyn ma n jug t Ujdhess s Ballkanit. Shuflaj dhe Jireek kan pohuar
n studimet e tyre se n mesjet t gjitha krahinat e prfshira n katrkndshin Ohr-
Vlor-Tivar-Prizren me disa degzime te tyre larg n veri t Prizrenit (t Kosovs
verilindore- I. R.) ishin troje te albanve (zemlje Arbanasa). Ata kishin shkruar se
albant kishin jetuar n mesjet dhe n qytetet e Kosovs dhe t Maqedonis se
sotme, por asgj nuk than pr albant qe jetonin npr vendbanime rurale meq nuk i
posedonin regjistrat kadastral t shekullit XV-XVI t administrats osmane . Prandaj
, teza e tyre, me zbulimin e regjistrave kadastral osman te shekullit XV-XVI, lidhur
me vendbanimet e popullsis arbrore npr fshatra t Kosovs dhe te Maqedonis s
sotme sht tejkaluar, qysh para 4 dekadash, meq kto burime arkivore t dors s
par, vrtetojn n mnyr bindse se popullsia arbrore edhe para deprtimit t
osmanlinjve n Ballkan, banonte n mesjet edhe n vendbanimet rurale n tr
hapsirn gjeografike prej Nishit ( Naisus) e prtej Shtipit (Astibos), dhe Bilazors
Velesit t Maqedonis s sotme. Duke u bazuar n etimologjin dhe semantikn e
toponimeve dhe patronimeve te ktyre vllezrve, q ende gjallojn, n kt hapsir
gjeografike, t cilat pos n dokumentet t Arkivit t Raguzs dhe t atij t Kotorit t
shekullit 13 dhe 14, i kemi hasur edhe n regjistrat kadastral osman t shekujve 15
dhe 16 si edhe n hartat topografike austriake t 17, q n mnyr bindse mund t
dshmohet se kto fise- vllazri ishin autoktone n hapsirn e lartprmendur, e jo t
ardhura, (sikurse pohojn disa autor sllav), nga Arbria mesjetare dhe se ato
fillimisht n etnogjenezn e tyre ishin me prejardhje ilire-arbrore, t cilat gjat
sundimit romak-bizantin pjesrisht u romanizuan, ndrsa gjat mesjets krejtsisht u
asimiluan n sllav. Sipas hulumtuesve t m hershm, Jireek, Shuflaj e t tjer,
hapsira e vllazris Burmazi, prfshinte vetm 4 vendbanime n rrethinn e qytezs
Stollac mbi Mostar, n ann veriore te Hercegovins. Mirpo n koh t fundit i
hulumtova 2 defter pr Vilajetin e Hercegovins, n Arkivin e Qendror t
Osmanlinjve, n t cilt, hetova, pos regjistrimit t bashksive t vllehve, ishin
regjistruar nahija e Burmazve me (40) fshatra, si njsi administratve administrative
osmane, n territorin e sanxhakut t Hercegovins si edhe nahija Mataruga n kazan e
148
SHTRIRJA DHE SLLAVIZIMI I VLLAZRIVE ALBANE MESJETARE, BURMAZI
DHE MATARUGA N AREALIN E TREKNDSHIT T KUFIJVE...
Perijepoljs, pfshinte (12) fshatra, prej tyre 8 vendbanime, gjendeshin n pjesn e

Sanxhakut t Jeni Pazarit, ndrsa 4 fshatra n pjesn e Sanxhakut t Tashlixhes-
Plevles, sot n Mal t Zi, por pr kto t fundit, ksaj radhe nuk kemi t dhna. Edhe
nahija Mataruga n mesjet prfshinte nj territor mjaft t gjr, meq vendbanimet
ishin t tipit kodrinor e malor t shprndara njra nga tjetra n nj largsi prej 5 deri
n 10 kilometra. Meq gjat mesjets kishin marr statusin shoqror dhe kryesisht,
jetonin ne vendet malore dhe merreshin me blegtori, andaj kto vllazri, ishin
regjistruar nga administrata mesjetare sllave, s bashku me vllaht, si kategori sociale,
e jo si kategori etnike, por kto n aspektin etnik, ishin me prejardhje ilire-arbrore.
Toponimet e ktyre 2 rajoneve apo nahijeve territoriale e morn emrin sipas
vllazrive me prejardhje arbrore, t cilat qysh nga mesjeta banonin n kto hapsira
gjeografike. Administrata osmane, n mnyr t sakt i regjistronte t gjitha toponimet
, mikrotoponimet,oronimet t vendeve, bjeshkve, lumenjve, t liqejve, pasurive t
luajtshme dhe te paluajtshme, m pr shtje fiskale. Andaj regjistrat osman e
vrtetojn gjendjen faktike t status qos, e deri n njfar shkalle strukturn fetare dhe
etnike t popullsive heterogjene, por edhe sllavizi- min e popullsive, para sllave q
banonim para deprtimit t tyre n Ballkan. Disa studiues kroat, edhe pse fillimisht, e
dinin se kto vllazri, kishin origjin ilire-arbrore, por meq i takonin besimit katolik
dhe e flisnin kroatishten, ata i konsideruan si popullsi t etnis romano-kroate, ndrsa
studiuesit serb, vllazrin e Burmazve, e Mataruga, q nj pjes e tyre ishte
konvertuar n fen ortodokse t ritit pravollav e konsideronin me prejardhje vllaho-
serbe. Konstantin Jireek, pr her t par, Burmazt n territorin e lartprmendur i
gjen t shnuar n dokumentet e Arkivit te Raguzs, n vitin 1300.
Ai pohonte se fisi Burmaz n gjuhn shqipe e ka kuptimin burr i madh e ka
kuptimin vetm n gjuhn shqipe Njri i Madh. Burmazt prmenden n dokumentet
e Republiks se Raguzus prsri n vitin 1343, ku thuhet se ata kan shrbyer si
tregtar n mes Hercegovins dhe Dubrovnikut. Burmazt prmenden edhe n
deftert kadastral osman te viteve 1476-78, ku shihet se n kt koh ky territor ishte
i banuar me fiset- vllazri t Burmazve dhe t Matarugave.
Burmazt gjat sundimit osman kan pasur marrdhnie t ndryshme tregtare
me Republikn e Raguzs. Nj Pjes e Burmazve islamizohet pr ti shptuar
bashtinat dhe pasurit e veta nga pushteti osman, ndrsa nj pjes e tyre gjat shekullit
XVI dhe XVIII, sht ikur dhe vendosur n Dalmacin e Venedikut . Pas vendosjes,
m von, pasardhsit e tyre, kan jetuar n kto vende: Korula, Blata, Vela Luka,
Podaa, n rrethin t Makarskas, n Split, Kashtel, n Shibenik, (n mesjet
kzietstonte fshati Arbanas-I.R), Ogorje, Niska dhe n Zagori. Patronimi Burmaz n
territorin e Zhupes s Zmins (sot i quajtur Mu), n librin e t lindurve t priftit, fra
149
Iliaz REXHA
Bonaventura Biloglava gjat viteve 1679-1686, ishin regjistruar kta banor : Andreja
Burmazovi, i lindur nga prindrit Franja dhe Beta, kumbara i tij ishte Bilobark Stojic.
N vitin 1683 prifti- fratr Biloglava e ka pagzuar Gudenc Burmazoviin i biri Palit
dhe i Mairgarits, kumbara i tij ishte Ilija Malesh. N vitin 1686 ishte pagzuar me te
njjtin emr dhe mbiemr nj tjeter Burmaz, nga prindegrit Mateja dhe Klara, kumara i
tij ishte Ilija Malesh. N kadastrin Venecian nga viti 1711 ne vendbanimin Ogorje,
ishte regjistruar familja e Ivan Burmazovicit (Brumassovich), t cils pushteti venecian
i kishte dhn 70 ari tok pr ta punuar. N vendbanimin Niska, banim t prhershm
kishte edhe familja e Bozhe Burmazoviit t ndjerit t Jures, me pes antar t cilit i
kishin dhn 60 ari tok pr ta punuar. N Kashtell Shtafliq, n vitin 1751 prmendet
gjykatsi me emrin Bozhe Burmaz. N regjistrin e borqlinjve n vitin 1790, del i
regjistruar edhe Ivan Burmaz. N Kashtell n mes pes poetve te shekullit t XVIII,
del t prmendet edhe Ante Burmaz, poet popullor.
N vitin 1802 regjistruesit ne vendbanimin Podaa. kishin regjistruar shtat
familje me patronimin (mbiemrin) Burmazovi.
N kadastrin austriak nga viti 1835 n vendin e quajtur Ogorje e Eprme ishin
regjistruar tri familje me mbiemrin Burmaz Jurina dhe dy familje tjera me Burmaz
Mateja, ndrsa n vendbanimin Niska ishin regjistruar dy familje t Burmazve; Antina
dhe Dujina. Sipas regjistrit t popullsis t viti 1948 n Ogorje t Eprme ka jetuar nj
familje, ndrsa n vendbanimin Niska kan jetuar tri familje me patronimin Burmaz.
N koh te fundit n territorin e komuns Mu, n vendbanimin Ogorje e Eprme
jeton familja dy antarshe me patronimin Burmaz. Sipas nj informatori me emrin
Branimir Burmaz i cili ishte me prejardhje nga vendbanimi Niska, pohon se gjat
shkollimit t tij n gjimnazin e ktij vendbanimi kishte hasur n hartn historike t ish
Mbretris s Jugosllavis s vjetr, ku n trekndshin Bosnje-Hercegovin, Serbi, Mali i
Zi, ishte shnuar emrtimi Burmaz i cili me madhsin e tij, prafrsisht, mbulonte
hapsirn e siprfaqes se sotme te Malit t Zi (cca 60 xc 40 cm). Ky informator para
nj kohe, nprmjet rrjetit social krkonte nga hulumtuesit q merren me hulumtimin
e etnogjenezs s familjeve me patronimin Burmaz, nse rastsisht hasin n kt hart
t vjetr historike t njjtin ta informojn, meq fisi Burmaz mund t ket lidhje gjene-
tike me ndonjrn prej fiseve ilire. Po ashtu nj informator tjetr me emrin Vesna
Burmazovic, e cila edhe sot jeton n Vrnjacka Banja n Serbi dhe e cila ka prejardhje
prej Hercegovins, pohon se strgjyshrit e saj para 200 vjet, jan vendosur pran
Malit Go, n afrsi t Vrnjacka Banjs, ku sot, jetojn nja 30 familje me patronimin
Burmaz.
N vijim do t paraqesim disa t dhna edhe pr fisin - vllazrin mesjetare me
patronimin Mataruga, e cila pr her t par, n dokumentet historike del t
150
prmendet n vitin 1222, n siujdhesn Peljeshac, t Kroacis, n afrsi t

vendbanimit Janjina edhe toponimi Mataruga, ku ekzistonte edhe nj kish, por nuk
dihej se cilit religjion i takonte. Me shtjen e fisit apo vllazris Mataruga jan marr
disa studiues, ndr t part ishte Konstantin Jireek,i cili n burimet e Arkivit t
Raguzs n vitin 1318, e has edhe patronimin jo sllav Mataruga, andaj ky fis t
prkujton n gjurmt q i ka ln n toponimin me emrin, Kodra Mata - ruga, q
gjendet n mes t qytetit t Raguzs dhe Stonit. Po ashtu, n kt hapsir gjendet
edhe fshati Matauga i deformuar me trajtn sllave Motruzhiqa. Ky toponim sht
dshmuar edhe n burimet e tjera historike t shekullin e XV. Sipas Milan Shuflajit,
Mataruge jan nj fis (pleme), me prejardhje nga territori i Malit t Zi, i cili ka jetuar n
rrethin t Grahovs dhe i cili mendonte se ishte zhdukur. Sipas studiuesit A. Luboric,
nga ky fis rrjedhin Mishloviqt dhe Kotoviqt e asaj kohe si pasardhs t Matarugave.
Jovan Vukovic, informonte se n katundin Pishqan n Malin Durmitor ka ekzistuar
lokaliteti me emrin Mataruga, gjithashtu edhe n rrethin e Tashlixhes-Plevljes- ende
ekziston fshati me emrin Mataruga. K. Jirecek, M. Shuflaj, N. Vekariq dhe Vukoviq,
n at koh, nuk kishin njohuri se n regjistrat kadastral osman qysh n vitin 1477,
ishte regjistruar Nahija Mataruga, me 10 fshatra n prbrje t kazas s Prijepoljs .
Pr prejardhjen e fisit apo vllazris t Matarugs, sht pranuar teza se ai nuk ishte
me prejardhje sllave, po ka prejardhje para sllave . Sipas Shufjalit ky fis mund t ket
prejardhje Kelte nga fjala matara, me kuptim nj far lloj shigjetash t kelteve.
Konstandin Jireek etnonimin Mataruga e lidh me fjaln e latinishtes matare, n vend
Mactare, ose ka prejardhje nga fjala shqipe mat, prej foljes me mat. Bazn gjuhsore mat,
Paul Wisova e konsideron Ilire, me kuptim buz lumi apo deti, njsoj si n gjuhn
shqipe buz lumi, bregdeti.
Linguisti Eqrem abej, e konsideron si kelte-shqipe me kuptim, mat (rr) dhe e lidh
me lumin Mati n Shqipri. Jovo Vukovic mendon se emrtimi Mataruga sht me
prejardhje Ilire. Prejardhjen e ksaj fjale Petar Skok e nxjerr nga latinishtja mataris,
pjesrisht nga format dalmatin-romane. Ky autor nuk e prcakton etimologjin e ksaj
fjale as prkatsin gjeografike. Siq shihet mendimi pr etnogjenezn e fisit Mataruga
jan te ndara dhe silln n mes t prejardhjes ilire dhe asaj latine-kelte. Edhe njra
edhe hipoteza tjetr, mund t ken bazn historike, meq, sikurse sht e njohur pas
Ilirve, keltet prbjn popullsin antike n Ballkanin Jug-Perndimor. sht fakt i pa
mohueshm se fisi Mataruga, nuk sht me prejardhje sllave dhe ky fis nuk sht
zhdukur trsisht, meq sot e ksaj dite n vendbanimin Misoa te Visoks n afrsi
t Sarajevs, me patronimin Mataruga, jeton nj familje e vjetr boshnjake n fshatin
Miso, nga koht e vjetra ku ekziston edhe toponimi me emrin Matarugin Han. Edhe
151
Iliaz REXHA
n vendin arkeologjik Glasinako Polje n rrethin t Rogatics n Bosnjn Lindore,

postatu gjendet nj toponim Misa ku ka edhe gjurm t tumulave ilire. Patronimi
Mataruga ende gjallon edhe te disa familje me prejardhje serbe dhe kroate.
Shumica e fiseve dhe vllazrive autoktone, para sllave, jan me prejardhje nga popujt
jo sllav q do t thot, se ato jan me prejardhje Ilire, romane dhe-vllahe n hapsirn
e trekndshit gjeografik q sht trajtuar n kt punim. Mataruga sht nj ndr fiset
me t vjetra q mendohet se i takonte fisit me t madh t Shpnjve me prejardhje
Ilire.
N vijim po sjellim t dhna onomastike dhe demografike t nxjerra nga
regjistrat kadastral osman t shekullit XV No. 987 dhe No. 1063. sht e
rndsishme t theksohet se n dokumentet e para t Arkivit t Raguzes , nga shekulli
XIII dhe XIV, shumica e familjeve t ktyre fiseve mbanin patronimin Burmaz dhe
Mataruga, ndrsa n regjistrat osman i gjejm vetn 4 kryefamiljar qe kishin ruajtur
patronimin Burmaz dhe 4 t tjer q kishin ruajtur patronimin Mataruga , ka do t
thot se patronimi i tyre ishte sllavizuar, duke marr pr mbiemra t familjes se tyre
emra tipik sllav. Po ashtu, duhet theksuar se n nahijen Burmaz i hasim 4 familje me
patronimin Bardo t substratit ilir dhe 3 familje me patronimin Progon t
protoshqips mesjetare, q n mesjet i mbanin familjet arbrore.
Nahija e Burmazve n sanxhakun e Hercegovins:

- Katundi Ujaska, i takonte Nahijs Burmaz, me 47 kryefamiljar, 10 bashtina
dhe 40 beqar, antroponimia ishte e sfers s krishtere sllave ma tepr t formave
kroate, por kishte edhe emra t huaj: Radic Sharla, Gurgur Sharla, Ivanish Sharlla,
Ivko Sharlla, Millko Milesha, Margjetko Marko etj.
- Katundi Zhuri, i takonte Nahijes Burmaz, me 12 kryefamiljar dhe 19
beqar.
- Katundi Rasjas, i takon Nahijes Burmaz, me 11 kryefamiljar dhe 11 beqar.
- Katundi Napavic, i takon Nahijes Burmaz, me 11 kryefamiljar dhe 12 beqar.
- Katundi Ubaska, i takon Nahijes Burmaz ,me 4 kryefamiljar dhe 1 beqar.
-Katundi Velik Dol, i takon Nahijes Burmaz me 10 kryefamiljar dhe 6 beqar.
- Katundi Lubomeshla, i takon Nahijes Burmaz, me 13 kryefamiljar dhe 18
beqar.
- Katundi Uporivac-(Oparivac), i takon Nahijes Burmaz, me 14 kryefamiljar
dhe 18 beqar.
- Katundi Kapavic, i takon Nahijes Burmaz, me 24 kryefamiljar dhe 26 beqar.
- Katuni Perimleva(Poli), i takon Nahijes Burmaz, me 16 kryefamiljar dhe 10
beqar.
- Katundi Dugi Dol, i takon Nahijes Burmaz, me 13 kryefamiljar dhe 10
152
beqar.
- Katundi Keshlova-(Keshloda)?, i takon Nahijes Burmaz, me 3 kryefamiljar
dhe 4 beqar.
- Katundi Popovishte, i takon Nahijes Burmaz, me 1 kryefamiljar.
- Katundi Resnik, i takon Nahijes Burmaz, me 11 kryefamiljar dhe 12 beqar.
- Katundi Duboka, i takon Nahijes Burmaz, me 13 kryefamiljar dhe 10 beqar.
- Katundi Novash, i takon Nahijes Burmaz, me 8 kryefamiljar dhe 8 beqar.
- Katundi Stalac, i takon Nahijes Burmaz me 5kryefamiljar dhe 1 beqar.
- Katundi Radim Dol, i takon Nahijes Burmaz me 3 kryefamiljar dhe 4 beqar.
- Katundi Go-in Dol, i takon Nahijes Burmaz me 5 kryefamiljar dhe 8
beqar.
- Katundi Prasac Dol, i takon Nahijes Burmaz me 2 kryefamiljar dhe 4 beqar.
- Katundi Boshishta- Bushishta, i takon Nahijes Burmaz me 13 kryefamiljar
dhe 14 beqar.
- Katundi Odori, i takon Nahijes Burmaz me 22 kryefamiljar dhe 17 beqar.
- Katundi Rikini Dol, i takon Nahijes Burmaz, me 2 kryefamiljar dhe 3
beqar.
- Katundi Butesh- Bunesh i takon Nahijes Burmaz me 4 kryefamiljar dhe 5
beqar.
- Katundi Ravenic, i takon Nahijes Burmaz, me 26 kryefamiljar dhe 43 beqar.
N kt vendbanim kishte tre kryefamiljar me emrin Balin dhe Bali dhe katr
kryefamiljar me patronimin Bulklu.
- Katundi Dolna Butina-Botina , i takon Nahijes Burmaz, me 15 kryefamiljar.
- Katundi Preska-Breska, i takon Nahijes Burmaz.
- Katundi Betun-Bitun, i takon Nahijes Burmaz, me 29 kryefamiljar dhe 40
beqar.
- Katundi Sredna Bitun, i takon Nahijes Burmaz, me 22 kryefamiljar dhe 16
beqar.
- Katundi Vllana-Vllaja, i takon Nahijes Burmaz, me 15 kryefamiljar dhe
20beqar.
- Katundi Besdeki-Buzdeki, i takon Nahijes Burmaz me 13 kryefamiljar dhe 14
beqar.
- Katundi Zhirvan, i takon Nahijes Burmaz, me 30 kryefamiljar dhe 30 beqar.
- Katundi Kapava, i takon Nahijes Burmaz, me 14 kryefamiljar dhe 11
beqar.
- Katundi Gorna Ivic, i takon Nahijes Burmaz, me 7 kryefamiljar dhe 8 beqar.
153
Iliaz REXHA
- Katundi Dolna Ivic, i takon Nahijes Burmaz me 19 kryefamiljar dhe 13

beqar.
- Katundi Mosuri-Musuri, i takon Nahijes Burmaz, me 22 kryefamiljar dhe 18
beqar.
- Katundi Gurlat-Kurlat, i takon Nahijes Burmaz, me 13 kryefamiljar dhe 12
beqar.
Bashksia e vllahve n Kazan e Prijepoljes n Nahijn e Matarugs q

gjendeshin n territorin e Sanxhakut t Novi Pazarit me kto katunde:
- Katundi Dobroja Bukur, i takon Polimlje Nahijes Mataruga.
- Katundi Brezna i takon Nahijes Mataruga.
- Katundi Gurovik, i takon Nahijes Mataruga, me 13 kryefamiljar dhe 10
beqar.
- Katundi Kashic-Gashic, i takon Nahijes Mataruga, me 13 kryefamiljar dhe 17
beqar.
- Katundi Ivraa, i takon Nahijes Mataruga, me 1 kryefamiljar.
- Katundi Skuka, i takon Nahijes Mataruga, me 9 kryefamiljar dhe 20 beqar.
- Katundi Luti, i takon Nahijes Mataruga, me 30 kryefamiljar dhe 40 beqar.
- Katundi Gorna Luka, i takon Nahijes Mataruga, me 58 kryefamiljar dhe 30
beqar.
- Katundi Ostoga-Ustoga, i takon Nahijes Mataruga, me 55 kryefamiljar dhe
85 beqar, nj kryefamiljar quhej me emrin Vojko Arbanash.
- Katundi Dorin, i takon Nahijes Kukan.
- Katundi, Gelinc Gjelinc, i takon Nahijes Kukan, me dy shtpi dhe toka e
quajtur Qarrova Brda.
- Katundi Dorina, i takon Nahijs Kukan, Katundi Dran dhe Katundi
Dardaa-(Dardhaa- I. R.) pa banor.
Burimet dhe literatura:
1. Basbakalik Osmanli Arsivi, Istanbul, metej, BOA.

2. BOA. Defer-i Liva-i i Herseg, No. 987.
3. BOA. Defter-i Liva-i Hersg, No. 1063. Lu
4. Ludvicus de Thalloczy, dr. ConstatInus Jirecek, dr. Emilianus de Sufflay,
Acta et Diplomata res Albaniae Mdiae aetatis ILLustrantia, II.189.
5. Konstantin Jirecek, Romani u gradovima Dalmacije, Zbornik , K. Jireceka, II,
154
SANU, Bgd, 1962.

6. Milan Shuflaj, Povijest sjevernih Arbanasa, Bgd. 1925.
7. K. Jirecek, Istorija srba, Beograd, 1952.
8. E. abej, Problemi i autoktonis s shqiptarve. Buletini i USHT, Tiran.
9. Ajeti, Shqiptart dhe gjuha e tyre, Prishtin, 1994
10. R. Smajli, Disa shtje t onomastiks mesjetare, Onomastika e Kosovs,
Prishtin, 1979.
155
156
Isa MEMSHI
GJUHA ARABE DHE KODET E MDHA, ME THEKS T

VEANT KURANI
Gadishulli Arabik ka qen dhe ende mbetet djep i civilizimeve dhe i kulturave,
vendlindje e feve, truall ku lindi shkrimi dhe alfabeti, konsiderohet vendtakim i
civilizimeve q aty kan marr fam dhe kan zn fill, duke ln gjurm t
pashlyeshme n historin e njerzimit.
Arabishtja pr gjat gjith historis s studiuesve t teologjis ka zgjuar
kureshtje dhe interesim t madh. Orientalistt evropian dhe jo vetm ata, jan marr
me studimin e arabishtes n mnyr serioze dhe kan arritur suksese t lakmueshme.
Arabishtja karshi peshs q kishte n studimet krahasimtare t gjuhve semite, ajo
kishte peshn e saj edhe n studimin e librave t shenjta para Kuranit, pra t Dhiats
s Vjetr dhe Dhiats s Re.
Pjesa m e madhe e dorshkrimeve t Dhiats s Vjetr, t zbuluara n Luginn
e Kumranit, ndryshe njihen si dorshkrime t Detit t Vdekur, jan t shkruara n
hebraishten antike dhe disa n aramishte, kurse nj numr tejet i vogl n greqishten e
vjetr. Aramishtja, gjuh semite,1 mjaft e afrt me fenikishten dhe hebraishten, ajo dhe
ka disa karakteristika t arabishtes.2
Afria e gjuhve semite me njra tjetrn ka filluar me afrimin e aramishtes me
akadishten kenanite, e q n shekullin e katrt para ers son, rezultoi me shkrirjen e
ksaj t fundit n aramishte, kurse n fillim t shekullit t par para ers son, edhe
fenikishtja n Azi u shkri n aramishte. Kurse afrimi tjetr i gjuhve semite sht
afrimi i arabishtes me simotrat e saja.3
Ndikimi i arabishtes karshi aramishtes, n Lindje dhe n Perndim, ishte aq i
theksuar sa q, diku n shekullin e dyt aramishtja u shkri trsisht n arabishte,
prve n disa zona t izoluara q edhe n ditt tona flitet n ato zona.4
1 Aramishtja i takon grupit t gjuhve semite veriore. N kt grup hyjn gjuht: akadishtja,
kenanishtja, ku bn pjes hebraishtja dhe fenikishtja. Kurse grupit t gjuhve semite jugore i
takojn arabishtja, jemenishtja antike dhe gjuht e etiopishtes.
2 Henry S. Abode, Mumul-aarti-s-smiye, Triploi, Liban, f. 17.
3 Dr. Eml Badi, Mevsat ulmi-l-luti-s-miyeti, v. VII, f.542.
4 Dr. Eml Badi, vep. Cit. F. 542.
157
Isa MEMSHI
Duke krahasuar aramishten5 me hebraishten e Dhiats s Vjetr, sipas Henry S.

Abode, shihen qart gjurmt e zhvillimit t ksaj gjuhe. Aramishtja sht shtrir gjat
shekullit t VIII para ers son, fal pushtimeve t nestorianve dhe t babilonasve
dhe n t njjtn koh aramishtja zuri vendin e akadishtes, e cila ishte gjuh e
diplomacis s asaj kohe. Me kalimin e kohs aramishtja u b gjuh e komunikimit t
prditshm, qoft n tregti, n politik, n kultur, 6
far sht trashguar nga aramishtja deri n ditet tona? Deri n ditt tona
nprmjet hebraishtes jan trashguar disa tregime n aramishte q kan t bjn me
tregimet e Ezrs dhe libri i Nehemias. Kto jan gjurmt t vjetra t trashguara t
shkruara n vitin 166 apo 167 para ers s re. Kto shkrime fillimisht ishin shkruara n
hebraisht e m pas n aramishte.
Kees Versteegh, duke par ngjashmrit e mdha mes arabishtes dhe
hebraishtes arkaike, sht i mendimit se studimi i arabishte do t ndihmonte mjaft
shum n deshifrimin e hebraishtes arkaike s Dhiats s Vjetr, andaj edhe
gramatikant e hebraishtes i kan kushtuar mjaft hapsir marrdhnieve mes tri
gjuhve: arabishtes, hebraishtes arkaike dhe aramishtes.7 Ai m tej shton se, edhe
Je Bin Qurey, (i cili konsiderohet ndr studiuesit e par q sht marr me
studimin e gjuhve semite, e q ka jetuar ka fundi i shekullit t nent dhe fillimit t
shekullit t dhjet I.M), q ather ka v n pah rndsin e arabishtes dhe aramishtes
pr studimin e Dhiats s Vjetr n hebraishten arkaike.8
Studiuesit e Dhiats s Re jan t nj mendjeje, se gjuha me t ciln ka
komunikuar Jezusi ka qen sirianishtja9, nj nga gjuht semite veriore e q shpeshher
sht quajtur edhe keldanishte. Ekzemplari i Dhiats s Re n sirianishte konsiderohet
t jet origjinali i Ungjillit.10 N ann tjetr arabishtja dhe sirianishtja jan dy gjuh
5 Pas shthurjes s shtetit t hetitve, gjat shekullit t tet para ers son, n pjesn m t
madhe t atyre trojeve e mbizotruan aramitt, kurse vendi filloi t quhet rm. Ky popull
disa her prmendet edhe ne Dhiatn e Vjetr. Aramit bashk me hetitt popullonin Sirin
veriore, kurse Sirin e jugut dhe t mesmen e popullonin kenanitt. Siria e asaj kohe shtrihej
nga bregdeti i Detit Mesdhe deri n kufi me Mesopotamin. Ajo zon, pra Siria historike,
prfshinte Sirin, Libanin, Jordanin, Palestin me gjitha territoret e Izraelit t sotm, nj pjes
t Turqis e cila kufizohet me Sirin, gjith Qipron, siujdhesn e Saniut dhe Irakun.
6 Henry S. Abode, vep.cit, f. 18.
7 Pr m shum rreth raporteve t arabishtes dhe hebraishtes arkaike shih Albert Schultenes,
Abdu- rr-Rrahman Bedevi, Leksikoni i orientalistve, Logos A, f. 15.

8 Kees Versteegh, Al-Luatu-l-aarabiyatu, Truh ve musteviytuh ve teruh, Kajro, 2003,
f. 13.
9 Sirianishtja sht deg e aramishtes, e cila sht folur n Lindjen e Afrt. Supozohet se djepi i
saj ka qen n qytetin Edesse, qytet n Turqi i njohur me emrin Urfe. Me prhapjen e
krishterimit sht shtrir edhe aramishtja.
10 Revista e kishs sirianite-ortodokse, v.1. Nr. 7. maj 2007.
158
GJUHA ARABE DHE KODET E MDHA, ME THEKS T VEANT KURANI
simotra me origjin t prbashkt semite, bashk jan zhvilluar, kan plotsuar njra
tjetrn pr gjat gjith kohs, jan bashkuar me njra tjetrn q n lashtsi. Roli i tyre
n avancimin e shkencs dhe civilizimit njerzor ka qen i njkohshm, andaj nuk
sht aspak pr tu habitur pr ndikimin q kan pasur ndaj njra tjetrs, apo
huazimeve t ndrsjella mes ktyre dy gjuhve. Kjo afrsi ka br q aramishtja
sirianite ti ofroj arabishtes shkrimin kufij, i cili origjinn e ka nga alfabeti aramit.11
Me deprtimin e aramitve n shtetin nestorian, n t njjtn koh ua rrmbyen
edhe pushtetin, ndaj aramishtja dalngadal, n jetn e prditshme, zuri vendin e
asirishtes.12 Kur persiant kishin zaptuar vendet e nestorianve n Azi, aramishtja ishte
br gjuh e komunikimit n at rajon, dhe dalngadal i thithi gjitha dialektet
kenanite. Sipas Brockelmanit aramishtja, at koh, nuk ishte gjuh zyrtare, por ishte
gjuh e liturgjis.13 Aramishtja jo vetm q deprtoi n Azin e Mesme, por ajo
deprtoi edhe n veri t Hixhazit14, n zonn ku flitej arabishtja. N oazn Taima jan
zbuluar disa gdhendje arkaike t periudhs para pushtimit persian.
Aramishtja perndimore ishte gjuha q dominonte n Palestin gjat epoks s
Jezu Krishitit. Mirpo, sipas C. Borockelmanit, fatkeqsisht ne nuk dim sakt pr
formn e saj origjinale t asaj kohe. N tekstin e Dhiats s Re, n greqishten e vjetr
gjithsejt jan gjashtmbdhjet fjal nga aramishtja e asaj kohe. 15
Aramishtja sht mjaft e ngjashme me arabishten, andaj edhe roli i arabishtes
pr studimin e kopjeve origjinale t Dhiats s Re n aramishte sht i nj rndsie t
jashtzakonshme.
Prafrsisht n vitin 639 prijsi arab Umer bin Sad Ibn Ebi Veq, nga patriku
sirianit ortodoks Johan, krkoi q bibla t prkthehet n arabisht. Pra, ky prkthim i
takon periudhs paraislame. Kurse n vitin 693 ifuti Seid Fajum prktheu n
arabishte pes libra nga Dhiata e Vjetr.16 Ky prkthim, sipas studiuesve t Dhiats s
Vjetr, konsiderohet prkthimi i par i Bibls n gjuhn arabe.
I gjith komuniteti beduin n Veri bashkjetonin me aramitt t krishter, t
cilt i kishin banuar ato vise. Kontaktet e tregtare t Hixhazit me fiset veriore dhe
misionart e krishter nga Palestina dhe Siujdhesa e Sinait ndikuan thell n Sahar pr
www.stmacariusmonastery.org/st_mark/sm090510.htm
11 Dr. Teufik Muftic, Arapsko pismo, Sarajev, 1982, f. 149. Sipas studimeve m t reja sht
konstatuar se alfabeti arab sht me origjin nga alfabeti nabatij. Gjat shekullit t dyt ka filluar
t zhvillohet alfabet i pavarur. Pr m shum shih: Murad Muhamed Lezmn, Teavuru-l-
luati-l-arabiya abre-t-tr, http://www.voiceofarabic.net/index.php
12 C. Borckelaman, Fiqu-l-lui-s-smiye, mia Aynu- - ems, 1977, f.22.
13 C. Borckelaman,vep.cit. f.23.
14 Henry Abode, Mumul-aarti-s-smiye, Triploi, Liban, f. 20
15 C. Borckelaman, vep.cit. 1977, f.24
16 Ky prkthim i ksaj pjese t Dhiats s vjetr sht botuar n vitin 1983.
159
Isa MEMSHI
ti njoftuar arabt me krishterimin.17

Migrimet e fiseve kenanite dhe aramite, nga Gadishulli Arabik pr n Palestin,
q n lashtsi, ka ndikuar n ndryshime t mdha dhe t shumta, si n aspektin e
shoqror ashtu edhe n at fetare n mbar rajonin. Kto migrime nuk u ndaln vetm
n Palestin dhe n Siri, por ato kaluan edhe n Egjipt. Kto fise semite deprtuan
edhe n krahinat e Nilit duke e shtrir ndikimin e vet edhe n Egjipt. Fiset semite
krijuan Sulltanatin e tyre t quajtur Hiksos.18
Roli i arabishtes te Dhiata e Vjetr dhe Dhiata e Re sht sekondar, karshi rolit
q ka arabishtja sa i pr ket Kuranit.
Roli i arabishtes te perndimort, prve tjerash, ka qen mjaft i madh edhe n
vnien e lidhjeve mes kishs katolike perndimore me t krishtert maronit n Lindje,
t cilt arabishten e kishin gjuh amtare. Maronitt Perndimit i ofruan mjaft t dhna
edhe pr Kuranin dhe pr gjuhn arabe.19 Interesimi i studiuesve perndimor rreth
arabishtes, karshi studimeve gjeostrategjike q ka Orienti, ka qen dhe mbetet edhe n
ditt e sotme, interesimi pr studime filologjike, me theks t veant studimi i gjuhve
semite. Semilogt jan t mendimit se ngjashmrit mes hebraishtes s vjetr dhe
arabishtes ndihmon n studimin e hebraishtes s Dhiats s Vjetr. Pas ekspeditave t
gjeografve perndimor npr Orient, bn me dije pr ngjashmrin mes
hebraishtes dhe arabishtes.
Migrimi i fiseve arabe jasht Gadishullit Arabik, sidomos me paraqitjen e
Islamit, ka qen n mas edhe m t madhe, duke prfshir Azin, Afrikn dhe nj
pjes t Evrops. Meqense Kurani profetit Muhamed i sht shpallur n gjuhn
arabe, andaj edhe arabishtja, me prhapjen e Islamit jasht Gadishullit Arabik, fillon t
ket ndikimi te popujt q e pranonin Islamin pr fe t tyre.
Pr peshn q ka arabishtja n raport me Kuranin flet fakti se sintagma gjuha
arabe dhe Kurani n gjuhn arabe n Kuran prmenden dhjet her: ... kurse kjo (gjuha e
Kuranit) sht gjuh e qart arabe.20 N gjuhn e qart arabe;21 ... n Kuran n gjuhn arabe,
pr njerzit q din. 22 Ne e zbritm Kuranin n gjuhn arabe, pr ta kuptuar ju,23 Ja kshtu,
Ne e kemi zbritur Kuranin n gjuhn arabe ...24 Ja kshtu, Ne e kemi zbritur Kuranin n
17 Cark Brockelman, Tru-l-sh-shubi-l-islmiye, Bejrut, 2001, f. 31.

18 Israel Wolfensohn, Tru-l-lugti-s-miye, Kajro, 1929, f. 6.
19 Kees Versteegh, Al-Luatu-l-aarabiyatu (truh ve musteviytuh ve teruh), Kajro,
2003, f. 12.
20 An-Nal, 103.
21 Ash-Shuara, 195.
22 Fuilet, 3.
23 Jsuf, 2.
24 Ar-Rad, 37.
160
gjuhn arabe dhe n te ne vrejtjet i kemi prsritur ... 25; Ne e kemi shpallur Kuranin n gjuhn
arabe, dhe at pa asnj kundrthnie, ...26 Ja kshtu pra, ne t kemi shpallur ty Kuranin n
gjuhn arabe, pr t paralajmruar popullin e Meks dhe ata rreth saj, ... 27 ... q Ne e kemi
shpallur Kuranin n gjuhn arabe, pr ta kuptuar ju.28 Para Kuranit ishte Libri i Musas, nj
udhrrfyes dhe mshir. Ky sht Libr (Kuran), i shpallur gjuhn arabe, q e vrteton at pr ti
paralajmruar ata q bjn vepra t kqija dhe pr ti sihariquar ata q bjn vepra t mira.29
Arabt para Kuranit nuk kishin ndonj autoritet apo pozit karshi popujve
prreth, vetm me shpalljen e Kuranit profetit Muhamed, ata filluan t faktorizohen
n zonat ku bashkjetonin me popujt tjer. Meqense Kurani profetit Muhamed iu
shpall n gjuhn arabe dhe predikimi i lutjeve kryhej n gjuhn arabe. Tani m gjuha
arabe nuk ishte m gjuh vetm e arabve, por ajo filloi t msohej edhe nga popujt jo
arab. Kuani n arabishten e kulluar recitohej mes adhuruesve t rreshtuar pas
imamit. 30
Gjuha arabe, kuptohet nprmjet Kuranit, filloi t deprtoj thell n vendet e
largta si n Indi, n Kin, n Afganistan, Persi e ku jo tjetr. Arabishtja, te kto popuj
zgjoi interesim aq t madh, sa q nga gjiri i ktyre popujve, m von, do t njihen edhe
dijetart m n z, qofshin t gjuhs arabe apo t shkencave tjera. Me kt rast
mjafton t prmendet emrat si Buhariu, Muslimi, Ibn Maxhe, studiues dhe
koleksionues m t njohur t tradits s profetit Muhamed, Eb Reyn el-Brn
(973-1048), udhprshkrues, filozof, astronom, gjeograf, gjeolog, matematikan,
historian. Mbi t gjitha prkthyes i njohur i trashgimis s hundsve t lasht,
konsiderohet ndr shkenctart m t njohur, q ka njohur civilizimi islam pr gjat
gjith histroris.
Me vdekjen e Profetit Muhamed, n vitin 632, n Medin, prgjat shekullit n
vijim, Gadishulli Arabik zgjoi interesim te bota tjetr, e cila deri at koh nuk dinte se
far kishte ngjar n t kaluarn brenda Gadishullit Arabik. Q nga kontaktet e para
mes bots islame dhe Evrops, arabt dhe arabishtja zgjuan kureshtjen e studiuesve t
huaj.31 Hajejm Rabin, sa i prket arabishtes fu, pra gjuha standarde apo gjuha
letrare, sht i mendimit se mbshtetje kryesore ka n dialektet n jugperndim t
25 aha, 113.
26 Zumer, 28.
27 Ash-Shr, 7.
28 Az-Zuruf,3.
29 Al-Aqf, 12.
30 Eb Reyn el-Brn, cituar sipas Titus Burchkardt, Arti i Islam, gjuha dhe kuptime, Logos
A, Shkup, 2009, f.85.

31 Kees Versteegh, Al-Luatu-l-aarabiyatu (truh ve musteviytuh ve teruh, Kajro, 2003,
f. 9.
161
Isa MEMSHI
Gadishullit arabik.32 As-Suj pohon se dialekti i kurejshitve sht dialekti m afr

gjuhs standarde, e cila atkoh quhej fu.33 Ky dialekt ka qen edhe gjuha e poezis
arabe e periudhs paraislame,34 dhe gjuh e aristokracis kurejshite35, e krijuar fal
Meks dhe Jethribit, dy qendra tregtare q n lashtsi.
Sipas studiuesve t dialektologjis arabe shihet qart se leksiku i Kuranit
prfshin t folmet e fiseve m t mdha t Jugut t Gadishullit Arabik. Me kt rast
shumica e studiuesve jan t mendimit se Kurani ka pasur nj rol tejet t rndsishm
n unifikimin e arabishtes,36 gjuh e cila q ather sht quajtur fu. Dallimet q
kishin ekzistuar n dialektet e Gadishullit arabik, para Kuranit, tani m ishin unifikuar
me gjuhn e Kuranit dhe pr arabishten, me Kuranin, fillon epoka e unifikimit si
gjuh e unifikuar pr gjith arabishtfolsit.
Gjuha arabe, fal Kuranit, zgjoi interesim jashtzakonisht t madh edhe te
studiuesit e huaj, e me theks t veant tek filologt evropian. Marr parasysh se
arabishtja ishte dhe mbeti gjuh e Kuranit, filologt edhe orientalistt m n z jan
marr me studimin e arabishtes. Me kt rast po prmendim prononcimin vetm t
disa studiuesve evropian rreth peshs dhe rolit t arabishtes q ajo ka pasur tek
arabt dhe jo vetm tek ata:
Linguisti francez Ernest Renan thot se arabishtja sht fenomeni m
madhshtor n historin e njerzimit dhe se ajo n t njjtn koh nuk ka fmijrin e
saj e as pleqrin. Orientalisti gjerman Wilhelm Freytag pohon se arabishtja radhitet
n grupin e gjuhve t pasura botrore, kurse filologu William Verek thot se
arabishtja sht gjuh mjaft fleksibile dhe se mund t prshtatet n gjitha kohrat dhe
ti bj ball gjitha sfidave t kohs.37 Kurse orientalisti i shquar gjerman dhe nj ndr
studiuesit m t njohur t gjuhve semite Carl Brockelma, pr arabishten thot:
Arabishtja, fal Kuranit, ka arritur t prhapet aq shum sa q historia nuk njeh
ndonj rast t ngjashm t ket ndodhur me ndonj gjuh tjetr. Ai m tej shton se
myslimant jan t bindur se arabishtja sht e vetmja gjuh, me t ciln ata duhet t
shrbehen gjat lutjeve t tyre. Ktu aludohet pr leximin e Kuranit gjat lutjeve t
prditshme. Brockelma m tutje thot se pikrisht fal ktyre principeve arabishtja ka
zr vend t mjaft t rndsishm n kulturat e popujve mysliman dhe ka qen gjuha
32 Cituar sipas, amza Al-Mezni,

33 As-Suj, Al-Muzhiru f-l-luga ve envuh, f. 126.
34 Kees Versteegh, vep.cit. fa. 56.
35 Titus Burchkardt, Arti i Islam, gjuha dhe kuptime, Logos A, Shkup, 2009, f.85.
36 Ibn Abs, Kitbu-l-lugti f-l-Kurni, Kajro, 1946, f.5.
37 Cituar sipas Dr. Farhan Selim, Al-luatu-l-arabizetu ve mekntuh bezne lugati.
http://fonaam.ahlamontada.com/t7628-topic#12724
162
m superiore te t gjith popujt mysliman pr gjat gjith historis.38 Ai pr arabishten

m tej shton se ajo, ndonse ishte mjet i kulturs dhe civilizimit n hapsira mjaft t
gjra, gjithandej ku Islami u pranua pr fe, duke filluar nga brigjet e Detit t Zi deri n
Zanzibar, nga Fesi dhe Timbutku deri n Kashgar dhe n Malaje.39Gjat mesjets n
arabishte jan shkruar mjaft vepra fetare dhe filozofike hebraike. Mjaft historian t
linguistiks pohojn se arabishtja sht gjuha m e vjetr, e cila deri n ditt tona ia ka
dal t ruaj pasurin leksikore, gramatikn, fleksionin, si dhe ia ka dal ti bj ball
sfidave t kohs bashkkohore.
Jo vetm arabt, por gjith bota islame, pr gjat gjith historis, kan prhapur
islamin gjithandej bots dhe n t njjtn koh kan prhapur edhe arabishten, gjuh e
Kuranit. Nj numr i konsiderueshm i popujve t Azis perndimore dhe Afriks
veriore, islamin e pranuan q n shekujt e par t prhapjes s tij. Me prqafimin e fes
s re ata pranuan edhe gjuhn e re, gjuhn e Kuranit, gj e cila dita dits zinte vendin
e gjuhve q fliteshin deri n at koh.
Arabishtja fal Kuranit dhe tradits s Profetit Muhamed, ia ka dal t
ngadhnjej karshi gjuhve t lashta me kultur mjaft t lasht.40
Dikur arabishtja ka qen element i unitetit mbar arab, element i zhvillimit dhe
superioritetit karshi t tjerve. Nj pjes e popujve q kishin pranuar islamin,
arabishten e konsideronin pjes t civilizimit dhe kulturs s tyre. Andaj, edhe pr
gjat koh arabishtja ka qen gjuh e shkencs, politiks, tregtis, filozofis,
misticizmit, letrsis dhe artit. Arabishtja, gjuh e Kuranit, nga arabt sht
konsideruar e mbinatyrshm, ngase duke u konsideruar Kurani libr i shenjt te
myslimant, edhe gjuhn e Kuranit n t njjtn koh e konsiderojn si t shenjt.
Fitoret e arabve, duke prhapur Islamin jasht Gadishullit arabik, rezultuan me
przierjen arabve me shum popuj joarab. Kshtu arabishtja ra n kontakt me
aramishten n Siri, n Liban dhe n Irak, me koptishten n Egjipt, me berberishten n
veri t Afriks, me persishten n Iran, me turqishten n vendet e banuara me mongol
dhe me gotishten n Spanj.41
Me krijim e shtetit islam, edhe gjuha arabe filloi t shtrihej bashk me t. Pr
shekuj me radh arabishtja, me shtirjen e shtetit islam, u b gjuh e politiks, e
shkencs dhe e letrsis gjithandej ku shtrihej shteti islam. Gjuha arabe, kuptohet,
nprmjet Kuranit, pati ndikim t madh t drejtprdrejt apo t trthort n shum
gjuh tjera. Vlen t prmendet ndikimi i saj n turqishte, persishte, amazigishte etj.
38 Cark Brockelman,
39 Cark Brockelman, Trul-edebi-l-arabiy, v.1. f. 4.
40 Dr. Al Abdu-l-Vid Vf, Fiqhu-l-luga, Kajro, 2004, f. 93.
41 Dr. Al Abdu-l-Vahid Vf, Fiu-l-lugai, (botimi i tret) 2004, f. 102.
163
Isa MEMSHI
Arabishtja me shtrirjen e islamit n Evrop pati ndikim t dukshm n disa gjuh

evropiane si n spanjishte, portugalishte, maltishte, bosnishte dhe n shqipe.
Arabishtja me shtrirjen e Islamit filloi t z vendin e disa gjuhve t cilat
fliteshin te popujt q e pranuan Islamin pr fe t tyre. Me kt rast vlen t prmendet
rasti i arabizimit t popullit amazig n Algjeri. Amazigishtja, njra ndr gjuht kryesore
t berberve n Afrikn veriore, sht shkrir n arabishte me kalimin e berberve n
Islam. Amazigishtja n Algjeri sot flitet vetm n disa zona malore nga fiset nomade.42
Arabishtja gjuh e Kuranit dhe e tradits s Profetit Muhamed, gjat shtrirjes s
Islamit, n kontakt me gjuht tjera ajo ndikoi mjaft edhe n prhapjen e leksikut t saj
tek gjuht e popujve q pranonin islamin pr fe t tyre.
Kontakti i arabishtes me gjuht tjera, prve q rezultoi me ndikimin e saj tek
gjuht tjera t popujve mysliman, ajo edhe u ndikua nga gjuht tjera.43 Prhapja e
gjuhs arabe, n vendet jasht truallit t saj, ia doli t dominoj karshi gjuhve t
atyre vendeve. Mirpo, shtrirja e gjuhs arabe npr ato zona, prve q u b gjuh
dominuese, rezultoi q ndikohet nga gjuht lokale.
Arabishtja vrtet i dominoi shum gjuh, si gjuht e lashta t Jemenit n zonat
e Jemenit, dialektet e aramishtes n Irak dhe n Sham, koptishten, berberishten dhe
gjuht keshite n Egjipt dhe n veri t Afriks, por q edhe u ndikua mjaft nga gjith
kto gjuh. Andaj arabishtja e ktyre vendeve , duke qen e ndikuar nga gjith kto
gjuh, dallonte mjaft nga gjuha standarde fu. Arabishtja e vendeve t Leventit ishte
mjaft e ndikuar nga aramishtja, kurse n vendet e Magrebit nga dialektet e
berberishtes.
Kontaktet e arabishtes me persishten ishin kryesisht n qytetin al-Hre44. Kto
kontakte n mes ktyre dy gjuhve, edhe pse persishtja ishte gjuh indoevropiane
kurse arabishtja gjuh semite, gjat kontakteve mes ktyre dy popujve huazuan mjaft
fjal nga njra tjetra. Persishtja m von, me kalimin e persianve n islam, huazoi
alfabetin arab dhe nj leksik t konsiderueshm nga arabishtja.
Duhet veuar ndikimin e persishtes dhe i sirianishtes n arabishte karshi
gjuhve tjera. Huazimet q kan deprtuar nga greqishtja e vjetr n arabishten e asaj
kohe, kan qen nprmjet sirianishtes, si kemi rastin me fjalt inxhl, usvne, usuf,
nms, isfenxh etj. Sa i pr ket gjuhve tjera, si sht rasti me koptishten dhe
42 Pr m shum rreth arabizmit t berberve shih: Ibn Bds, Keyfe ret Al-eziru arabiye ,
A-ihb, 1933.
43 Pr m shum shih: Dr. Isa Memishi, Fjalt me prejardhje joarabe n Kuran sipas
As-Suj-ut, Monografia e Degs s Orientalistiks, Prishtin, 2013.

44 al-Hre sht nj qytet i antik, i cili gjendet n jug t Irakut qendror. Ka qen kryeqendr e
sunduesve t Irakut para Epoks islame. Gjendet shtat kilometra n juglindje t qyteteve t
Nexhefi dhe Kuffs.
164
berberishten, ndikimi i tyre ka qen mjaft i zbeht, edhe ato pak huazime q kan
deprtuar, kan deprtuar npr t folmet lokale si n Irak, Siri, Egjipt, Sudan dhe
vendet tera t Magrebit.45
Kontaktet mes arabishtes dhe persishtes kan ln gjurm t dukshme te njra
tjetra, por q nuk ia kan dal q ta shuajn njra tjetrn. Huazimet e ndrsjella kan
qen t shumta, sidomos n fushn e leksikut. Ndikimi i arabishtes te persishtja ka
qen i prmasave m t mdha. Ndikimi i arabishtes te persishtja ka qen aq i madhe
sa q edhe n gjuhn e sotme perse mjaft terma jan me origjin nga arabishtja.
Turqishtja n kontakt me arabishten aq shum ishte ndikuar nga arabishtja dhe
persishtja, sa q nga familja e gjuhve turanike kishin mbetur vetm rregullat, kurse
leksiku n pjesn m t madhe ka qen i huazuar nga arabishtja dhe persishtja.
Arabishtja n kontakt me turqishten, gjat sundimit t Perandoris Osmane,
edhe sht ndikuar nga turqishtja. Vlen t prmendet ndikimi i turqishtes n t folmen
e Irakut. Ky dialekt i arabishtes ka qen i ndikuar si n fushn e leksikut ashtu edhe n
at fonetik. Aty hasen disa bashktingllore t cilat nuk jan karakteristike t
arabishtes.46
Ndikimi i arabishtes tek disa gjuh evropiane ndodh pikrisht gjat
kryqzatave. Mjaft gjuh evropiane, n kontakt me arabishten, kan huazuar nj
numr jo t pakt t leksikut i saj. Ndikimi i arabishtes, n mas m t
konsiderueshme, sht prezente te gjuha spanjolle dhe portugeze, pra n zonat q
dikur jan quajtur Andaluzi. Ky ndikim sht pasoj e sundimit t perandoris arabe
n kto zona pr shekuj me radh. Huazimet e portugalishtes nga arabishtja kan qen
aq t shumta saq disa autor kan hartuar prmbledhje me huazime arabe.47
Titus Burchkardt pr vrullin arab t shekullit t shtat thot se impulsin fetar
islam, do t ishte vetm nj episod i historis s Lindje s Mesme.48 Mendoj se gjuha
arabe pa Kurani, do t psonte fatin e sirianishtes, aramishtes e disa gjuhve tjera t
lashta.
Karl Brokelman thekson se pavarsisht se gjuht indoevropiane dhe ato semite
dikur mund t kishin qen t prafrta, por kjo ka mundur t ket qen shum hert
dhe nuk ka asnj gjurm q mund t dshmoj kt afrsi.49
45 Dr. Al Abdu-l-Vahid Vf, Fiu-l-lugai, (botimi i tret) 2004, f. 154.

46 Dr. Al Abdu-l-Vid Vf, Ilmu-l-luga, f. 239, http://ar.lib.eshia.ir/40628/1/239.
47 Dr. Al Abdu-l-Vid Vf, Ilmu-l-luga, f. 239, http://ar.lib.eshia.ir/40628/1/239.
48 Titus Burchkardt, Arti i Islam, gjuha dhe kuptime, Logos A, Shkup, 2009, f.43.
49 C. Borckelaman, Fiqu-l-lui-s-smiye, mia Aynu- - ems, 1977, f.12.
165
166
Arsim CANOLLI
AS KUSHTETUT AS PRIMITIVIZM: FTES N STUDIME

ANTROPOLOGJIKE MBI KANUNIN
N opinionin e prgjithshm shqiptar hetohen dy pikpamje etiketuese mbi

Kanunin: n nj an Kanuni etiketohet si primitivizm e n ann tjetr emrtohet si
kushtetut. Kur mohohet si primitivm, zakonisht afirmohet stereotipi se Kanuni
sht burim i prapambetjes s shoqris shqiptare. Ndrsa kur glorifikohet si
kushtetut, aludohet se kjo kushtetut na ka ruajtur qensin si komb. Po ashtu
Kanuni i Lek Dukagjinit, pra libri, bhet burim kryesor i studimit t sjelljes shqiptare,
jo sjellja e prditshme qytetare sot. Kto pikpamje etiketuese nuk jan vetm n
opinionin shqiptar; ato jan prezente edhe n opinionin e huaj mbi shqiptart.
Zakonisht etiketimet e Kanunit dalin nga dikotomia: e dshiruar dhe e
turpshme. Nj an e identitetit t dshiruar del si vazhdim i qasjes kulturaliste
shqiptare, ku Kanuni interpretohet si kultur monumentale e rendit shoqror shqiptar.
Sjellja sikur-ligjore, sikur-kushtetuese renditen si aspekte identitare t shqiptarve n
kontekstin e jetss s tyre rezistuese, izoluese, t vetqndrueshme. Pra, ekziston nj
kthim diskursiv mbi Kanunin si relikt identitar, i cili reprezenton nj frym burimore
t rendit shoqror shqiptar pa autoritet sipror, e cila duhet t shrbeh si baz
simbolike e rikonstriktimit identitar. N ann tjetr, Kanuni shihet si nj tirani
tradicionale dhe interpretohet sikur t ishte nj udhzues mental primitiv q prshkon
jetn politike, sociale, kulturore dhe ekonomike edhe sot. Kshtu, edhe botkuptimi i
Kanunit si relikt edhe botkuptmi i Kanunit si tirani dhe primitivzm ende mirren
si premisa pr studimin e sjelljes s sotshme shqiptare. Botkuptimi par i frymon nj
pedagogjie t egzoticizimit dhe glorifikimit t Kanunit, ndrsa i dyti i frymon nj
kritike emancipuese kundr Kanunit. Pra, n t dyja skajet, Kanuni lexohet,
analizohet e kuptohet si kod statik i pandryshueshm e jo si frym konservativiste q
ndryshon duke ruajtur nj jehon simbolike.
Kto pikpamje etiketuese mbi Kanunin nuk dalin vetm nga diskursi populist i
kohs por duket se jan t ngjizura nga tradita e studimeve albanologjike. N kt
kumtes dua t paraqes nj skic t epistimologjis studimore mbi Kanunin ku do t
v n pah qasjet studimore t cilat korrespodojn me etiketimet e tilla t skajshme mbi
167
Arsim CANOLLI
Kanunin. Edhe hapsira edhe qasja ime nistore n krkimet antropologjike mbi
Kanunin dhe kanunoren n prgjithsi m kufizojn t ndalem n hollsi
interpretative, t cilat do ti artikulojm m gjersisht n t ardhmen. Andaj, reflektimi
im do t jet tejet prmbledhs dhe vetm indicie e puns n vazhdim. Kjo kumtes
sht nj ftes e shkurtr pr tu njohur me kt proces studimor.
Epistemologjia e studimeve kanunore
Ekzistojn tri tipe apo frym t prgjithshme studimore mbi Kanunin, t cilat
ndrlidhen me koh t caktuara. Studimet kanunore fillimisht i prshkon fryma
romantike brenda fushs s albanologjis, pastaj fryma ideologjike marksiste, e
kultivuar kryesisht nn diktaturn komuniste dhe studimet kritike postsocialiste. Secila
nga kto frym i ka shtreszimet, prjashtimet dhe ndrliqnit e saja si nga ana e kohs
dhe hapsirs ashtu edhe nga ana teorike dhe metodike. Sidoqoft, n vijim dua t
argumentoj se si frym kan premisa t dallueshme, prkundr faktit se mund t ken
edhe prputhje kahesh e metodash t prbashkta.
Fryma romantike: kultura si relikt
Nj ndr botkuptimet kryesore mbi Kanunin sht formsuar kryesisht nga

studimet apo reflektimet q kan konceptuar kulturn shqiptare si kultur relikti. Sipas
ktij botkuptimi kultura shqiptare ekziston e fshehur n grmadha; ajo duhet t
hulumtohet dhe t studiohet dhe pastaj t prezantohet si simbol reliktor i origjins,
lashtsis dhe qensis identitare. Kto studime dalin nga fryma albanologjike, ku
fokus kryesor ka qen gjetja, njohja dhe interpretimi i origjins s shqiptarve, gjuhs
dhe kulturs s tyre t veant n mesin e popujve n regjion dhe krahasimi i saj n
gjuhn dhe kulturn indoevropiane. Edhe Kanuni sht par nga kjo pikpamje.
Studimet mbi Kanunin i kan fillet n shekullin XIX, ku edhe tradita dokesore,
respektivisht instutucionet juridike, qen tema t studimeve albanologjike q nga
George von Hahn-i.1 Albanologt e hershm nisn nj lloj arkeologjie n sfern e
gjuhs, tradits dhe kulturs shqiptare pr t gjetur evidenca q jan burim i
krahasueshm n krahasime me popujt tjer indoevropian. Ata krkonin n zona t
izoluara ngase i ushqente perceptimi romantik se n kto zona ishin ruajtur tradita m
t vjetra dhe m origjinale shqiptare. Shumica e ktyre krkuesve kishin funksione
shtetrore si ambasador e konsuj. Padyshim se ekziston nj lidhje mes lvizjeve
1 Von Hahn, J.G. (2013) Studime Shqiptare, Tiran: IDK (origjinali n gjermanisht: Albanesische
Studien, 1854)
168
politike shteformuese dhe dhe studimeve mbi shqiptart n prgjithsi e t drejtn

kanunore n veanti. Nga studimet albanologjike t bra kryesisht nga t huajt u
inspiruan edhe rilindasit shqiptar, veprat e t cilve bhen misionare pr formimin e
kombit shqiptar.
Kshtu, n studimet shqiptare, kultura relikt filloi t marr udhn e tezs
esencialiste pr legjitimitetin nacional dhe kulturor dhe rrjedhimisht, pr formimin e
kombit dhe shtetit. Kjo shihet edhe n vet tekstin e Kanunit t Lek Dukagjinit, ku
definohet kombi, citat i futur nga vet Gjeovi, por i inspiruar nga filozofia e Felice
Toscano-s:
Familjen e perbjn gjindja e shps; si t shtohen kta, dahen n vllazni, vllaznija
n gjini, gjinija n fise, fiset n flamur e t gjith zbashkut permblidhen n nji
Familje ma t hapt, e cila quhet Km, e kan nji atme, nji gjak, nji gih, e
doke (Kanuni i Lek Dukagjinit, 1933, Libri 2, krye i dyt, nye i nadt, 19)
Natyrisht se studimet e tilla ishin ndrtuese dhe krijuan nj tradit t ngjeshur t

studimeve t para klasike n kt fush. Dhe duhet t theksojm se n studimet e
kulturalistve shqiptar si Gjeovi, Fishta, Koliqi, etj., kultura si relikt u b objekti i
tezs romantike-konservativiste ndrysho pr t ruajtur. Kshtu, n parathnien e tij
t Kanunit t Lek Dukagjinit, t botuar m 1933, Fishta e sheh Kanunin si shprehje
t shpirtit t kombit shqiptar:
Shifet kjartas, pra, se ligjt, per me kn vert t dobishme, pos se t drejta e
t ndershme, do t jen edh t gjashme, due me thn: t preme mas psihes e
mbas nevojave t njimendta t popullit, qi do ti maj, e se prandej fuqia
ligjdhnse e nji shteti, para se t pres nj ligj t r, duhet ta njof mir shpirtin
e popullit e ti peshoj sa duhet nevojt e kohvet e t vendit, pr t cillt ajo ligj
pritet. Prndryshe ligja sht dhn e jo hull jete. Prandej nji filozof i madh
thote, se ligja , para se me ken ligj, sht nji fakt nji doke, zakon, ,,adet, e se
ligja e drejt sht t shprehunt e nji fakti t vertet ligj e kanunit populluer.
Kta nuk do me thn, se dokja, zakoni, ,,adeti kanuni t bhet ligj, pa ken
sankcjonue prej auktoritetit, por don me thn se nji auktoritet i drejt do t
pres ligjt, tue pas gjithmon para ssh doket, zakonet kanunet e vendit.2
Pra, premisat botkuptimore t ktij koservativizmi shqiptar jan premisa q e

kan observuar kulturn si relikt dhe lashtsin e saj e kan shndrruar n vler q
2Fishta, Gj. (1933) Kanuni i Lek Dukagjinit; Parathne n Gjeovi, Sh. Kanuni i Lek
Dukagjinit, Veper postume, Shkoder: Shtypshkronja franeskane, fq. xxv-i.
169
Arsim CANOLLI
duhet ndryshuar duke e ruajtur. Propozimi i Fishts pr ligjvnsit shqiptar t kohs

q ti presin ligjet e shtetit t bazuara n traditn dokesore, nuk duket t ket tendenc
transformative utopike por intenc konservativiste. Shteti sipas tij shteti arsye k
sovranin qi e individualizon e njiheri konkreton pamvaresn e lirn e tij: mende, k
auktoritetin ekzekutiv; vullndes, auktoritetin ekzekutiv: ndrgjegje auktoritetin judicjar, e
qi t gjith jan t prbashkt e mbahen e veprojn me mjete t perbashkta.3 Ai e
shihte shtetin si nj kolektivitet t bashkuar, por me pushtete t ndara. Ai krkon q
baza e ktij shteti t jet njeriu i gjytetnuem. Fishta nuk e prkrah iden q kanuni t
bahet ligj por krkon q autoriteti ligjvns i shtetit modern t ket parasysh doket e
vendit.
Pra, kjo frym studimore ndonse shquhet pr nj perceptim romantik t
Kanunit jep edhe premisat e nj filozofia konservativiste n mendimin shqiptar.
Ktyre studimeve iu bashkngjit edhe shkolla juridike italiane br e reprezentuar nga
studiues si Castelleti, Villari, etj. Edhe ktu Kanuni barazohet kryesisht me
institucionet penale si gjakmarrja, besa, nderi, etj.
Pra, premisat studimore dhe botkuptimore t albanologve t huaj dhe vendas,
t shekullit XIX dhe fillim shekullit XX, pothuajse deri n Luftn e Dyt Botrore
ishin mjaft romantike. Kto premisa u bn edhe fille t mendimit konservativist
shqiptar. Mirpo, m von me avancimin e ideologjis komuniste n Evrop, si nj
projekt transformativ, lirues dhe utopik, studimet romantike u sforcuan me nuanca
ideologjike, duke krijuar fundamentet e shpjegimit marksist-enverist mbi traditn e
sjelljes s malsorve t prapambetur e zakonin e tyre n veanti.
Kanuni si tirani
Me prqafimin e komunizmit dhe ideologjis marksiste shum nga instuticionet

akademike t Evrops Juglindore, duke prfshir edhe Shqiprin, u transformuan n
tribuna ideologjike t cilat shndrruan impulset romantike t studimit t kulturs n
strategji ideologjike t harmonizimit t kulturs tradicionale me kulturn e re socialiste.
Ky harmonizim n aspektin teorik objektifikoi diskursin e njohur si nacionalizmi
marksist, i cili prshkoi gjith studimet shqiptare t epistemes komuniste. N esenc,
harmonizimi nnkuptontes pari spastrimin e kopshtit nga ferrat e pastaj zhvillimin
e revolucionit kulturor.
Ksisoj, filluan premisat e reja botkuptimore e studimore mbi kulturn e
traditn shqiptare. Kanuni vazhdoi t piketohet si kultur statike, por qasja ndaj tij
3Fishta, Gj. (1933) Kanuni i Lek Dukagjinit; Parathne n Gjeovi, Sh. Kanuni i Lek
Dukagjinit, Veper postume, Shkoder: Shtypshkronja franeskane, fq. xxx.
170
ndryshoi. Tani Kanuni nuk duhej t dryshohej pr tu ruajtur, por duhej t luftohej, t
zhdukej, dhe t rrnjosej, q dalin si tri fjalt kryesore t diskursit t ksaj fryme
studimore. Tradita ishte mbeturin, prapambetje dhe studimet e reja duhej t
viheshin n shrbim t lufts ndaj ksaj tradite dhe ndrtimit t njeriut t ri dhe
emancipimit t shoqris.4
Njeriu i Kanunit shihej si i pashpres. Ai merrej si njeri q ka bindje automatike
ndaj tradits kanunore. N shembujt q dalin nga letrsia dhe arti n prgjithsi shihet
se ai nuk mund t lirohej vet nga vargonjt e tradits kanunore q konsiderohej si
reaksionare. Pra, sipas ideologjis komuniste ai duhej t lirohej duke duke u
transformuar trsisht n Njeri t Ri. Kshtu u krijua imazhi i njeriut t Kanunit si
njeri q duhet t vdes ose si njeri q duhet t luftohet pandrpre n mnyr q t
transformohet trsisht prmes revolucionit kulturor.
Sidoqoft, tagri studimor iu la etnologjis apo shkencs s tradits si quhej ajo,
gjithmon nn mbikqyrjen e historis.5 Etnologjis i duhej t ecte npr teh shpate, n
nj an i duhej t balanconte pasurin e tradits si vepr e popullit, n ann tjetr i
duhej t pasqyronte se populli po emancipohej prmes udhzimit t socializmit dhe po
flakte mnyrn arkaike t t jetuarit. Pra, n nj an prqafonte nacionalizmin marksist
t ndrtuar mbi ideologjin e tradits e kulturs popullore, e n ann tjetr
rekomandonte luftn ndaj do ideje apo veprimi t natyrshm kulturor q nuk
prkonte me udhzueshmrin enveriste marksiste mbi pastrtin e tradits. Duhej t
ndrtohej relikta e re, e pastr, e bazuar n shkencn q aprovohet vetm nga
marksizmi, pa tradit, pa balt, pa er t keqe, por me tradit selektive.
N kt vazhd, vrehet se sistemi totalitar kishte dhn instruksione ideologjike
cenzuruese pr temat dhe qasjen teorike dhe metodologjike n etnologji. Pr hir t
ktij argumenti tashm t njohur, po sjellim vetm nj shembull t literaturs
etnologjike gjat periudhs s sundimit ideologjik marksist-enverist.
Le t marrin Konferencn Kombtare t Studimeve Etnografike t vitit 1976, kur
etnografia/etnologjia, n funksion t historis, mendohej si kishte arritur nj zenit t
pjekuris si shkenc e tradits.6 Nse lexojm prmbledhjen e ksaj konference
vrejm se pothuajse secili ese n at konferenc (shumica e t cilve qen t shkruar
4 Pr reflektime mbi statusin e Kanunit gjat periudhs komuniste shih Bardhoshi, N. (2012)
Albanian Communism and Legal Pluralism. The Question of Kanun Continuity, in Ethnologia
Balkanica, 16 / 2012,107-125
5 Shih Kodra, A. (2010) Marrdhnia ndrmjet historis dhe etnografis gjat periudhs s
socializmit n shqipri far mund t ndryshojm sot? n Albanologji 1, Nr. 1, IAP,

Prishtin: 269-288
6 Shih Konferenca kombtare e studimeve etnografike, ASHASH, Instituti i Historis, Sektori i
Etnografis, Tiran, 1977. Prmbledhje nga konferenca e mbajtur m 28-30 Qershor 1976.
171
Arsim CANOLLI
nga historiant) ndjek t njjtin model teorik dhe ideologjik. N prgjithsi, shkrimet
nisin me lejemarrjen ideologjike duke cituar Marx-in, Enver Hoxhn, Engels-in dhe
vet lirimin e vendit, Revolucionin apo Partin. Pas ktij kalibrimi me botkuptimin
teorik ideologjik, shkrimi vazhdon me temn e caktuar, duke hyr n prshkrim t
objektit t studimit. Nuk prjashtohen disa autor punimet e t cilve jan prshkrime
t prpikta t dokeve dhe traditave dhe lexohen si prshkrime t rrjedhshme. Po
ashtu hetohen impulse t mirfillta t cilat mtojn ti ikin kornizave teorike
cenzuruese. Por, pas ndonj citati, dhe vlersimi, shkrimi zakonisht mbyllet me
rekomandimin emancipues: ka duhet t bhet q t luftohet n nj an dhe
zhvillohet n ann tjetr jeta socialiste e cila bart n vete traditn a kulturn
popullore e tradicionale, e n rastete relevante Kanunin.
Pr shembull, eseja e Ismet Elezit Mbi disa tipare t s drejts zakonore, e
dhn n kt konferenc, sht ese arketipe n studimet kanunore t subvencionuara
nga ideologjia marksiste-komuniste. Elezi bn nj shartim balancues me tipareve t
s drejts zakonore me iden egalitariste komuniste, duke mbrojtur ato tipare q
prkojn me pastrtin e komunizmit, si nderi, demokracia direkte n kuvende, etj.
Eseja bn apologji relativiste mbi tipare t Kanunit dhe tumir aspekte t cilat
prkojn me luftn socialiste dhe n fund jep rekomandimin emancipues:
Shkenca jon socialiste .... hedh posht pikpamjet e prfaqsuesit t klerit e t
konservatorizmit shqiptar Gjergj Fishta, i cili konsideronte Kanunin e Lek
Dukagjinit si burim kryesor pr t hartuar ligjet e shtetit shqiptar....Rendi yn
socialist dhe ideologjia marksiste-leniniste e partis son jan n kundrshtim t
hapt me zakonet prapanike e konservatore t kanuneve. Partia dhe shoku
Enver, veanrisht n fjalimin historik t 6 shkurtit 1967, ngritn n kmb
opinionin shoqror kundr koncepteve patriarkore-fisnore e feudale, kundr
koncepteve e mbeturinave t kanuneve, t cilat pengojn emancipimin e plot
t gruas dhe ecjen prpara t shoqris son socialiste. 7
Pra, si vrehet n kt ese fryma ideologjike e trajtimit t Kanunit kishte

prodhuar nj model studimi dhe interpretimit t Kanuni dhe tradits n prgjithsi.
Studiuesi shqiptar n prgjithsi, dhe etnologu n veanti, duhej t jipte receta
pastruese dhe shruese duke prcaktuar at q duhej t luftohej dhe at q duhej t
pastrohej e t ruhej si resurs burimor pr tezn marksiste. Kjo lloj terapie ideologjike
pr traditn krijoi nj model ideologjik t interpretimit t tradits. Si model paraqiste
7Shih Elezi, I. (1977) Mbi disa tipare t s drejts zakonore shqiptare n Konferenca kombtare e
Studimeve etnografike, ASHASH, Instituti i Historis, Sektori i Etnografis, Tiran, 1977.
Prmbledhje nga konferenca e mbajtur m 28-30 Qershor 1976, fq. 214
172
aspektin shkencor, i cili ishte vetm marksist, aspektin nacional, q mtonte t

glorifikonte lashtsin egalitariste dhe qndresn stoike si analogji t komunizmit
modern dhe aspektin emancipues modernist, q n emr t prmirsimit, mtoi t
transformonte radikalisht shoqrin shqiptare.
Kritika postsocialiste
Pas rnies s komunizmit, n fushn e studimeve mbi Kanunin prijn studimet

antropologjike. Disa antropolog t huaj, gjerman, anglez, dhe t tjer prvjelin
mngt q t bjn hulumtimet e tyre n shoqrin shqiptare, kryesisht n Shqipri,
por edhe n Kosov, sidomos pas lufts, dhe t vzhgojn se si n t vrtet gjallojn
shqiptart pas rnies s sistemit komunist.8
Kshtu lindin teza t ndryshme mbi sjelljen e shqiptarve n periudhn
postkomuniste e cila shpeshher quhet edhe vetm si postsocialiste. N librin e saj
Mbijetesa n postkomunizm antropologja britaneze, Clarissa de Waal9, reflekton
mbi gjendjen n Shqiprin e viteve 90 dhe gjen se informantt e saj, shqiptarte
zakonshm t Shqipris gjithnj pshprisin: ska shtet, ska ligj. Po ashtu
antropologu britanez, Douglas Saltmarshe10 argumenton se Shqipria postkomuniste
karakterizohet nga nj ritradicionalizim apo nj kthim i shpejt i tradits
parakomuniste, respektivisht i Kanunit n rregullimit e jets s prditshme.
Antropologu gjerman, Stephan Voel11, Kanunin dhe sjelljen kanunore e quan
habitus duke u rreshtuar n teorin e habitusit t argumentuar nga sociaologu
francez Pierre Bourdieu. Antropologia gjermane Stephanie Schwandner-Sievers12
8 Shih nj reflektim t shkurtr te Bardhoshi, N. (2011) Studiuesit e huaj mbi Shqiprin Post-
socialiste n Kultura Popullore, Nr. 12, fq. 8296
9 De Waal, C. (2005), Albania Today: A Portrait of Post-Communist Turbulence, London: IB Tauris
10 Saltmarshe, D. (2001), Identity in a Post-Communist Balkan State: An Albanian Village Study,
Aldershot: Ashgate
11 Voell, S. (2003) The Kanun in the City: Albanian Customary Law as a Habitus and Its
Persistence in the Suburb of Tirana, Bathore in Anthropos (Sankt Augistin) 98, 1: 85 -101, Das
Noralbanische Gewohnheitsrecht und seine mundliche Dimension (Reihe Curupira, 17) Marburg,
Curupira.
12 Schwandner-Sievers, S. & Di Lellio, A. (2006) Sacred Journey to a Nation: Site Sacralisation
and Political Reproduction of a New Shrine to the Kosovo Nation, Journeys: The international
journal of travel and travel writing, vol. 7, no 1 (January), pp. 27 49. Shih po ashtu shkrimet tjera
t mhershme t listuara n tezn e saj t doktorats Schwandner-Sievers, S. (2012) Invoking a
Culture Deploying a Pas Albanian Identifications and Translocal Encounters, Department of Social
Sciences, University of Roehampton.
173
Arsim CANOLLI
argumenton se Kanuni apo narrativt e bazuar n traditn kanunore jan burim

konceptual i identitetit politik, repsketivisht i zhvillimit t marrdhnieve t pushtetit.
Pra, shumica nga kto studime postsocialiste, kan nj t prbashkt: frymn
kritike e cila sheh krijimin e pushtetit prmes shpikjes s tradits apo
ritradicionalizimit. Sipas ksaj fryme studimore, relikti po shfrytzohet pr pushtet.
Kritika ktu bie mbi shfrytzimin apo eksploitimin e Kanunit q e bjn njerzit
q krkojn pushtet e prfaqsim publik.
Lavrimin antropologjik mbi t drejtn kanunore (kryesiht at mbi pronn)
respektivisht ligjin si process brenda kosmolozgjis s pluralizmit ligjor e ka nisur
antropologu shqiptar Nebi Bardhoshi.13 Kshtu studimet shqiptare mbi Kanunin kan
filluar t marrin udhne studimeve antropologjike t cilat fokusohen jo vetm n
relikte e simbole por n jet sociale ku prthehen sjellja e ashtuuajtur kanunore.
Ksisoji, Kanuni ka filluar t studiohet jo vetm si e drejt penale por edhe si
prditshmri sociale, civile e kulturore. Natyrisht se shum nga kto studime vijn si
nj freski studimore mbi Kanunin.
Etiketimet
Antropologjia e Kanunit mund t zhvillohen si fush interdisiplinare, pa

projeksione, emancipime e glorifikime, por si udh me aspirata normale studimore,
duke dashur ta rrok e studioj sjelljen njerzore civile shqiptare (brenda kontekstit t
saj kulturor, social e politik). A mund t bjm antropologji t Kanunit pa e
prmendur Kanunin fare? Mendoj se kjo sht sfida e antropologjis shqiptare sot e
tutje.
Pra, po prfundoj duke cekur sesfida kryesore e antropologjis s sotshme
shqiptare por edhe studimeve shqiptare n prgjithsi sht vzhgimi i thukt i
marrdhnieve sociale, kulturore, ekonomike dhe politike n vende t caktuar t
Kosovs, duke e par t drejtn, ligjin dhe traditn dokesore n kontekstin e tyre t
prditshm. Mendoj se antropologjia e Kanunit duhet t flak eklektizmat
metodologjik dhe botkuptimor duke hapur shtegun e saj pr t studiuar sjelljen
ton t prditshme n raport me tjetrin, shtetin, kontratn shoqrore n polisin
shqiptar, si n Kosov ashtu edhe n Shqipri, si brenda jets familjare ashtu edhe
brenda asaj publike, si aspektet penale ashtu edhe ato civile, si sfern pronsore ashtu
edhe at ekonomike, burokratike, ndrmarrsore, etj. Nuk mund t njihet e as
interpretohet kozmologjia kanunore vetm nga libri i kodifikuar nga Gjecovi. Nse
libri bhet resursi kryesor pr njohjen e Kanunit ather kemi t bjm me nj lexim t
13 Shih Bardhoshi, N (2011) Gurt e kufinit, Tiran:UET PRess

174
nj teksti t kodifikuar e jo t nj tradite sjelljeje n jetn publike dhe private t

shqiptarve t sotshm. Kur lexohet vetm teksti, hulumtuesi mund t bie n grackn
e leximit pr t gjetur vetm shenja, struktur dhe analogji. Ky lexim ka rrezik t bhet
si tendenc ideologjike pr t hetuar ku jan t mirat dhe t kqijat e Kanunit, si po
u shfrytzuaka Kanuni, si po legjtimuaka mentaliteti kanunor, etj. Teskti i Gjecovit
dhe sjellja jon sot, megjithat ndryshojn mjaft shum. Teksti sht nj kodifikim i
normave dokesore q Martin Camaj i quan maksima, ndrsa antropologjis i
intereson edhe shtegu kulturor i krijimit dhe negociomit t ktyre maksimave n
prditshmri. Asaj i intereson praktika e prditshme dhe kreativiteti njerzor q
negocion me traditn.
Njohja e Kanunit, shtetit, ligjit, sjelljeve, kulturs, e t gjitha ndeshrashjeve mes
tyre, sht njohje q duhet ti inspiroj njerzit q, mbi t gjitha, ta respektojn dhe ta
duan, ta kultivojn dhe ta mbrojn lirin. Duke e dashur, kultivuar dhe mbrojtur lirin
ata kurr nuk do t kurthohen n kornizat rreth saj. Antropologjia e mirfillt e
Kanunit nuk duhet t inspiroj studime etiketuese, dogmatike, e ideologjike por
studime akademike, q bhen pr hir t dijes dhe liris, jo prmes apo pr hir t
dikaje tjetr, por vetm pr hir t tyre.
175
176
Arian KRASNIQI
TEATRI N KOSOV DHE DRAMA SHQIPE SOT
Ndryshe prej vendeve t tjera, n Kosov, fillet, formsimi dhe zhvillimi i

drams dhe teatrit historikisht sht dukshm m i vonshm. Kshtuq, historia e
shkrimit t drams dhe formimit t teatrit si institucion, sht e re dhe si koh
shnohet me periudhn e prfundimit t Lufts s Dyt Botrore (1944). Mirpo,
asnjher nuk sht prjashtuar mundsia q edhe m hert, qysh para ksaj kohe, n
vise t ndryshme t Kosovs individ entuziast me prirje t veanta pr artet skenike
t jen mbledhur n grupe dhe t ken realizuar shfaqje dhe performanca t
shumllojta, natyrisht t karakterit joprofesional, pra t nivelit amator. Megjithat,
themelimi i Teatrit Kombtar t Kosovs1, m 1946, shnon fillimin e organizimit
institucional t jets teatrore n vendin ton.
M pas, vargut t teatrove profesionist i shtohen edhe teatrot e qyteteve:
Gjakov, Pej, Prizren, Gjilan, e shum m von edhe n Ferizaj e Mitrovic.
Vitet e 90-ta shnojn periudhn e okupimit klasik t Kosovs nga regjimi serb
i asaj kohe, me rast jeta teatrore por edhe ajo kulturore n Kosov, pothuajse ishte
inekzistente dhe mbahej n jet n saje t organizimeve sporadike t aktiviteteve dhe
manifetsimeve kulturore gati gjysm-ilegale. Ktu dhe n kt koh prjashtim bn
Teatri Dodona2. I vendosur n nj ndrtes n nj kthin t qytetit t Prishtins, ky
teatr, pr mse nj dekad, n rrethana okupimi e lufte, u shndrrua n nj oaz t
aktiviteteve teatrore dhe jashtteatrore. Pr shkak t rolit t asokohshm, Teatri
Dodona identifikohet me t ashtuquajturn rezistenc kulturore skenike e viteve
1Teatri Kombtar i Kosovs (n fillim me emrin Teatri Popullor Rajonal e pastaj Teatri
Popullor Krahinor) u themelua n tetor t vitit 1946 n Prizren. Ky ishte institucioni i par
teatror profesionist n Kosov pas Lufts s Dyt Botrore. Shum shpejt, disa muaj pas
themelimit, ky teatr u transferua n kryeqytetin e Kosovs, n Prishtin. Shfaqjet e para t
ktij teatri jan punuar kryesisht nga artistt amator, entuziast e idealist t talentuar, t
ndihmuar nga artistt profesionist nga hapsirat tjera t ish-Jugosllavis, ndrkoh q, n vitet
60, ansambli i tij pasurohet me kuadro t reja profesioniste.
2Teatri i Qytetit t Prishtins - Dodona (m par i njohur si Teatri i t Rinjve, Fmijve dhe i
Kukullave - "Dodona"), sht themeluar me 12 nntor 1986, me vendim t Bashksis punuese t

KK t Prishtins.
177
Arian KRASNIQI
90.
1. Teatri i (mbas)lufts
Ndrkoh, vitet e mbaslufts, bashk me lirin, i solln Kosovs edhe kushte

dhe mundsi m t mira pr organizimin, zhvillimin dhe promovimin e teatrit dhe
drams. Teatri Kombtar i Kosovs zgjodhi q n krye t kalendarit t tij artistik ta
vendos nj nga kryeveprat e dramaturgjis botrore; Hamletin t William
Shakespeare, me regjisor anglezin David Gothard.
Hamleti u realizua si nj spektakl q ngre para publikut shqiptar dilemn pr

hakmarrje. Njri nga aktort e shfaqjes, n nj mezosken, i rrfen publikut ndodhin e tij
personale.Gjat lufts ai ishte rrmbyer nga ushtar serb. Ata pasi e kan rrahur i kan atij
krkuar t deklamoj dika nga Shekspiri. Aktori ka zgjedhur monologun T jesh apo t mos
jesh nga Hamleti, dilem kjo, q gjithsesi n ato momente ka korresponduar me dilemn e tij: a do
t vdes apo do t mbetet i gjall!3
Vnia n sken e ksaj shfaqjeje, fill me t mbaruar lufta, u pa si nj parashenj

e nj fryme dhe nj tendece pr zhvillimet e mpastajme n teatrot e Kosovs, ku
bukur shpesh, edhe sot, shfaqjet q kan pr tem luftn anojn kah teatri
dokumentar, ku prmes patosit evokuohen kujtime nga lufta.4
N dhjetvjetshin e fundit, drama dhe teatri n Kosov nuk jan zhvilluar

jasht kontekstit t gjithmbarshm politik dhe socio-kulturor t vendit ton. Edhe m
tutje, domeni i organizimit dhe zhvillimit t jets teatrore mbetet vija institucionale, ku
prve Teatrit Kombtar, aktualisht edhe n gjasht qytete tjera t Kosovs
funksionojn teatro publik t cilve ligjerisht iu sht njohur statusi i teatrit
profesionist.5.
N kto rrethana, veprimtaria menaxhuese dhe artisike e ktyre teatrove, n
mnyr t drejtprdrejt ose trthorazi, ka qen dhe vazhdon t jet nn ndikimin e
Ministris s Kulturs, prkatsisht politikave t dizajnuara dhe t impelementuara n
varsi t interesave dhe preferencave t partive politike q kan udhhequr me kt
3 Neziraj, Jeton. Teatri n Kosov, sfidat n shtetin e ri. Teatri dhe Nacionalizmi. Prishtin,
2011. fq.178
4 Po aty.
5 Prve Teatrit Kombtar t Kosovs, teatro tjera me statusin e teatrit profesionist jan: Teatri
i Qytetit Dodona n Prishtin, Teatri i Qytetit Gjakov, Teatri i Qytetit Gjilan, Teatri i
Qytetit Istref Begolli n Pej, Teatri Adriana Abdullahu n Ferizaj, Teatri i Qytetit n
Prizren, dhe Teatri i Qytetit n Mitrovic.
178
dikaster qeveritar qysh prej mbarimit t lufts e deri m sot. Ksomnyre, praktikat e
shumta t ndrhyrjeve t MKRS-s, por edhe t kryetarve t komunave, n
shkarkimin dhe emrimin e drejtorve, si dhe t Kshillave Drejtuese n teatrot
publik, lehtsisht na sjellin t konstatimi se mendsia burokratike dhe centraliste e
institucioneve qndrore dhe atyre lokale n Kosov, teatrot publik i ka vn n nj
varsi totale materiale, duke ln hapsir dhe mundsi minimale pr nisma t
pavarura teatrore. Prjashtim ktu bjn Teatri ODA, Qendra Multimedia, Teatri
Laborator LOJA, ArtPlolis etj, t cilt jan themeluar dhe ushtrojn aktivitetin e
tyre skenik n hapsira performuese alternative, brenda s cilave marrin jet veprat e
tyre skenike. Pr fat t keq, kta jan shembujt e pakt t mbijetess s zorshme s
ndrmarrsive t pavarura teatrore; jasht varsis materiale nga institicionet vendore,
por krejtsisht fal njerzve vullnetmir e artdashs, si dhe donatorve ndrkombtar.
2. Dramaturgjia kombtare prball asaj botrore
Nj ndr sidat e pamohueshme q e ka shoqruar pandashm zhvillimin e

teatrit dhe drams n Kosov sht edhe shtja e hartimit t politikave artistike t
teatrove, apo si njihet n diskursin profesional, repertore teatrore. Prandaj, debati pr
dramn shqipe, si pjes e politikave artistike t teatrove publik ka dominuar
zhvillimet teatrore prgjat dhjetvjetshit t fundit.
Frymzues dhe prijetar t ides s dominimit t dramaturgjis shqipe
kundrejt asaj botrore, n skenat e teatrove tona, jan kryesisht drejtuesit dhe
menaxhuesit aktual t teatrove publik, prkatsisht ata, q n kohra dhe momente
t caktuara, rastisn t ishin pjes e kabineteve qeveritare, ose edhe ata krijues
oportunist q tregohen lojal ndaj secils garnitur qeverisse, t cilt n munges t
potencs krijuese dhe ideve novative n teatrbrje, trumbetojn iden e
domosdoshmris pr prioritetizimin e dramaturgjis shqipe karshi asaj botrore.
Zatn, kta krijues, n saje t ndikimit dhe lidhjeve t tyre me qarqet politikbrse
kan arritur q n Ligjin pr Teatrot n Kosov6 ta inkorporojn nj nen q, n
mnyr eksplicite, e sanksionon prparisn q duhet t ket dramaturgjia shqipe n
repertorin e Teatrit Kombtar t Kosovs.
Ndrkaq, ky kodifikim ligjor u kundrshtua nga ata q ishin t nj mendje se

plasimi dhe promovimi i ideve dhe i mesazheve me karakter nacional dhe aspekte tjera t ksaj
natyre, jan vetm disa nga asociacionet m t theksuara t mendsis e botkuptimit pr hartimin e
politikave t repertorit t t ashtuquajturve teatro kombtare, t cilat n emr t identifikimit me
6 Ligji pr Teatrot, Nr. 04/L 106, Neni 15, pika 1.3.

179
Arian KRASNIQI
vlerat nacionale, para se hapjen dhe konvergjimin me vlerat universale, e preferojn hermetizimin n
geton nacionale7.
Megjithkt, debati rreth Ligjit t ri pr Teatrot, nuk e ka ndryshuar mendsin
e konceptimit, hartimit dhe realizimit t programeve artistike n teatrot publik. N
kt mnyr, teatrot publik, me theks t veant Teatri Kombtar i Kosovs n vitet
e fundit ka zhvilluar nj politik repertoreske t tipit politikisht korrekt. Prve
ksaj, pr m shum, praktikisht ky teatr (Teatri Kombtar, v.j) nuk ka pasur asnj fuqi t
krijoj opinion ose t provokoj opinionin. Pr shkak t krizs s vazhdueshme t publikut, roli i tij
ka qen margjinal. Prcaktimi pr kt rol oportunist besoj se ka qen nj prej faktorve relevant
q publiku ka refuzuar ti vizitoj shfaqjet e ktij teatri.8
Nj veshtrim i leht mbi prmbajtjet e programeve artistike t teatrove publik
n Kosovn e paslufts, na i nxjerr n pah emrat e autorve shqiptar, veprat e t
cilve jan vn n sken, emra kta q kryesisht i takojn gjysms s dyt t shekullit
20, t cilt ndr vite jan identifikuar si autoritete krijuese letrare.
Veprat dramatike t autorv: Anton Pashku, Ymer Shkreli, Azem Shkreli, Teki
Dervishi, Beqir Musliu, Mehmet Kraja, Rexhep Qosja, etj, e deri te dramatizimet e
romaneve t Ismal Kadarese jan inskenuar n skenat e teatrove publik, n disa raste
m shum se dy her. Kjo przgjedhje e ktyre autorve nga drejtuesit e teatrove
prkon me mbizotrimin e ides pr mungesn e nj dramaturgjie t re shqipe n
Kosov dhe pr nevojn e orientimit programor artistik q e kthen teatrin ton kah
tradita, pra te dramatugjia e cila n prmbajtjen e vet tematike lidhet me aspekte dhe
ngjarje t veanta t historis son, duke krijuar, ksisoj, prfyryrimin e nj tradite t
dramaturgjis shqipe q shpreh m s miri identitetin ton kombtar edhe kulturor.
Ndrkaq, krahas ktyre autorve, me t cilt identifikohet edhe vet historia e
shkrimit t drams n Kosov, nga auditort e Fakultetit t Arteve t Universitetit t
Prishtins po sheh dritn edhe nj brez i ri i dramatistve, t cilt, me tekstet e tyre
dramatike dita-dits po i imponohen opinionit vendas dhe m gjer. Megjithse,
simbas disa vlersimeve prgjithsisht, kjo gjenerat dramaturgsh vazhdon t krijoj mbi
konturat e nj tradite t formsuar, poetika e t cils, prkundr disa prirjeve, tendencave dhe
prjashtimeve individuale, kryesisht vazhdon t identifikohet me dorshkrimin e tradits letrare t
gjysms s dyt t shekullit 20.
Aktualisht, emrat m prfaqsues t ktij brezi dramaturgsh jan: Jeton
Neziraj, Doruntina Basha, Ilir Gjocaj, Visar Krusha, Zymber Kelmendi, Mentor Haliti,
Ag Apolloni, Albatros Rexhaj, Albana Muja, Arta Arifi, etj, dramat e t cilve, prve
7 Lumi, Bekim, Teatri, nacionalizmi dhe patriotizmi artistik. Teatri dhe Nacionalizmi.
Prishtin, 2011. fq.138.
8 Neziraj, Jeton. Teatri n Kosov, sfidat n shtetin e ri. Teatri dhe Nacionalizmi. Prishtin,
2011. fq.178.
180
n form t shkruar, tashm e kan br jetn e tyre edhe n formn e inskenimeve t

ndryshme brenda e, n disa raste, edhe jasht Kosovs.
Kto individualitete krijuese fal energjis, prpjekjes, insistimit, provokimit dhe investimit
t tyre, jan duke imponuar nj diskurs t ri krijues n botn e vogl t jets dhe t skens teatrore t
Kosovs.
Ndryshe prej drams, si gjini letrare por edhe si tekst i dedikuar pr nj medium
si sht teatri, e cila edhe ashtu shkruhet pak n Kosov, sfera e regjis teatrore ka nj
tradit t pa shkputur, e cila sht ruajtur, kultivuar dhe zhvilluar edhe n vitet 90,
me rast asokohe disa t rinj prfunduan studimet pr regji teatri n Universitetin e
Arteve t Bukura n Tiran, e disa edhe n vende tjera. Emrat si: Bekim Lumi, Ilir
Bokshi, Agim Selimi, Florent Mehmeti, Fatos Berisha, etj, tashm konsiderohen si
brezi i mesm i regjisorve t teatrit q ka Kosova, t cilt, krahas brezit t vjetr t
regjisorv: Fadil Hysaj, Isa Qosja, Selami Taraku, Agim Sopi, etj, jan individualitetet
q me kreacionet e tyre skenike u bn pjes e programeve t Teatrit Kombtar por
edhe teatrove tjera publike ndr kto vite. Ktu duhet prmendur edhe brezin e ri t
regjisorv q jan shkolluar dhe kan filluar karriern e tyre krijuese artistike mbas
prfundimit t lufts: Elmaze Nura, Iliriana Arifi, Zana Hoxha-Krasniqi, Kushtrim
Koliqi, Agon Myftari, Blerta Rrustemi etj., jan vetm disa nga emrat, m t cilin n
dekadn e fundit identifikohet ky brez regjisorsh teatri.
Por, nse analizohet me kujdes puna e ktyre regjisorve, t cilt jan m aktiv
me produktet e tyre teatrore, shihet qart se preference e tyre krijuese nuk anon kah
tekstet e dramaturgjis shqipe, por m shum dominon prirja pr przgjedhjen e
veprave t dramaturgjis botrore, kryesisht atyre veprave q tashm prej kohsh jan
verifikuar si vlera t pakontestueshme n dramaturgjin e prbotshme.
Ndrsa, ata t paktit, q megjithat, merren me dramaturgjin shqipe, n t shumtn e rasteve

sbjn gj tjetr, pos q prtypin disa kode e shenja teatrore, q supozohet se i asocojn publikut dika
nga historia, kultura e tradita jon kombtare.9
I paknaqur me konceptimin, drejtimin dhe hartimin e politikave t repertorit

n Teatrin Kombtar t Kosovs por edhe n teatrot tjera, duke refuzuar do
imponim dhe mentalitet provincial, diletantekst, e bunkerizues, regjisori m i veat e
m kreativ q sot ka Kosova, Bekim Lumi, krijon kompanin e vet teatrore, Teatrin
9Neziraj, Jeton. Teatri n Kosov, sfidat n shtetin e ri. Teatri dhe Nacionalizmi. Prishtin,
2011. fq.182.
181
Arian KRASNIQI
Laborator LOJA10, prmes s cils kompani, jasht godinave t teatroreve

institucional, krijon shfaqje t nj dimensioni krejtsisht tejtr konceptual, estetik e
artistik, me ka promovon edhe nj brez t ri aktorsh, t cilt formsohen prmes nj
rruge t gjat t puns laboratorike krkimore n teatr.
Pasqyrat statistikore t programeve artistike t teatrove n Kosov, t cilat i
kemi nxjerr pr nevoja t ktij punimi, e q prfshijn periudhn kohore ndrmjet
viteve 2000-2013, e tregojn kt raport t prezencs s dramaturgjis shqipe dhe asaj
botrore11:
N teatrot publik: Teatri Kombtar i Kosovs n periudhn 2000-2013 ka
realizuar gjithsej 86 premiera t shfaqjeve teatrore. Nga kto, 46 shfaqje kane qn me
tekste t autorve botror, ndrsa 40 t atyre shqiptar. Teatri i Gjakovs n
periudhn 2000-2013 ka realizuar gjithsej 37 premiera, prej t cilava rezulton se 24
jan me tekste t dramaturgjis shqipe dhe 13 t asaj botrore. Teatri i Qytetit n
Gjilan n 13 vjett e fundit ka realizuar 44 shfaqje, n proporcion 24 me 18 n favor t
dramaturgjis shqipe. Ndrkaq, Teatri i Qytetit Adriana Abdullahu n Ferizaj ka
ndjekur nj politik m baraspeshuese artistike, me rast brenda ksaj periudhe ka
realizuar 36 premiera, me nj proporcion t barabart t dramaturgjis shqipe dhe asaj
botrore, pra 16 shfaqje me tekste t autorve shqiptar dhe 16 t atyre botror. T
njjtn logjik e ka ndjekur edhe Teatri i Qytetit n Mitrovic (i cili n vitin 2011 e merr
statusin e tetarit profesionit), me rast brenda ksaj periudh tre vjeare i ka realizuar
gjasht premiera, prej t cilave 3 i takojn dramaturgjis shqipe dhe 3 asaj botrore.
Sa i prket jetgjatsis s shfaqjeve n Teatrin Kombtar t Kosovs, shfaqja
q m s shumti ka qndruar n programin artistik t ktij teatri, n periudhn e
paslufts, sht shfaqja ifti Martin, e bazuar n tekstin e Eugene Ionesco-s, dhe me
regji t Bekim Lumit. Kjo shfaqje, e dhn premier m 2008, sht shfaqur pr
publikun rregullisht deri m 2012, pra plot katr vjet, duke prfshir ktu edhe disa
pjsemarrje n Festivale Ndrkombtare (Zvicr, Bullgari, etj.).
Ndrkaq, pr teatrot e pavarura kemi kt pasqyr statistikore: Teatri ODA12, i

cili teatr n periudhn 2003-2013 ka realizuar 25 premiera, prej tyre 14 me tekste t
dramaturgjis kombtare dhe 11 me tekste t autorve botror. Qendra
Multimedia, prej themelimit m 2002 e deri m 2013, ka prodhuar dhe bashk-
prodhuar mbi dhjet shfaqje dhe performanca teatrore. Pjesa m e madhe e
produksionit t ksaj qendre, sht ndrtuar mbi tekstet e dramarturgjis shqipe, (ku
10 http://www.teatriloja.com/,
11 Kto statistika jan siguruar nga menaxhmentet e teatrove t prmendura n tekst, n
periudhn korrik-gusht 2014.
12 Krasniqi, Arian, Oda artistike, monografi. Prishtin, ShB Oda, 2013.
182
pjesa drmuese e ktyre teksteve t inskenuara kan pr autor themeluesin dhe drejtuesin e ksaj
kompanie teatrore, dramaturgun Jeton Neziraj). Teatri Laborator LOJA, i themeluar tash
s voni, ka realizuar 2 premiera q kan pas pr baz tekste t huaja.
Pr aq sa u tha msipr, kto statistika mund t lexohen dhe interpretohen si
rezultat i mungess s planifikimit dhe orientimit t politikave artistike teatrore, ku
repertoret e teatrove tona, veanrisht atyre publik, nuk jan n koherenc me
trendet e programeve artistike t teatrove t rajonit e m gjer.
Nj dimension tjetr q paraqitet si sfidues pr jetn teatrore n Kosov sht
edhe mungesa e kritiks teatrore, si dhe botimeve t pakta t fushs teorike pr
dramn dhe teatrin. Prjashto ktu librat studimor t Besim Rexhajt dhe Nebi
Islamit, nuk kemi ndonj botim tjetr pt tu veuar. E ashtuquajtura kritik teatrore
realizohet nga gazetart e medieve, t cilt prmes stilit prshkrues e natyrs
informuese nuk vn theksin me tone kritike te asnj element i shfaqjes apo tekstit.
Kriza e publikut n teatr sht evidente. Arsyet jan t shumta; prej realizimit
t shfaqjeve jocilsore e deri t menaxhimi i dobt i ktyre teatrove. Prshkrimin m t
mir t pozicionit t tanishm t teatrit n Kosovia bn shkrimtari dhe kritiku Musa
Ramadani, i cili n njrn prej intervistave t tij t rralla shprehet: N dhjetvjetshin e
fundit, teatri e ka par gjendjen e vet, pozicionin ku sht: paksimin e publikut, largimin e tij dhe
ndrrimin e brezave! Shpesh kjo gjendje justifikohet me fuqin e internetit. Un mendoj q kjo ssht
krejt e vrtet. Ai q dshiron pr t shkuar, patjetr e viziton teatrin. Edhe n koh t sotme, ku
dominon kibernetika, njeriu e ndjen nevojn pr ta lexuar nj libr, t mir, t thell, apo argtues.
Duke qen se n kto dhjet vjetet e fundit, teatri ballafaqohet me kto kriza, sidomos me
ndrrimin e brezave, hap pas hapi po shfaqet si nevoj dhe disi po krijohet nj lloj teatri mikst-
intermedial, ndrveprues13.
3. Prfundime
N prfundim, duke e par n dritn e fakteve gjendjen, pozicionin dhe

zhvillimin e teatrit dhe drams shqipe n vendin ton, mund t themi se: pr mse nj
dekad pas prfundimit t lufts, teatri yn ende nuk po mund t organizohet, t
frymoj, madje as zhvillohet dhe promovohet jasht konjukturave burokratike dhe
mendsis centraliste t institucioneve qeverisse.
Mjedisi pr themelimin dhe zhvillimin e teatrove t pavarura sht dekurajues,
prandaj do nism pr ndrmarrsi t pavarur teatrore sht sfiduese dhe jo fort
premtuese.
Teatri n Kosov, prgjithsisht, vuan nga mungesa e vazhdueshme e publikut
13 Ramadani, Musa, intervist. Loja, nr.5. Prishtin, 2012,

183
Arian KRASNIQI
n ulset e sallave pr shkak t menaxhimit t dobt t tyre dhe politikave artistike jo-
cilsore. Dramaturgjia e re n Kosov, me disa prjashtime, nuk ka arritur t largohet
nga ndikimi ideor, tematik dhe strukturor i dramaturgjis s tradits, kryesisht asaj t
gjysms s dyt t shekullit t kaluar, prandaj, sht e besueshme se qasjet dhe
shprehjet e reja ideore, tematike, stilistike n dramaturgjin bashkkohore shqipe jan
t rralla, dhe lidhen me punn krijuese t fare pak dramatistve t rinj.
Tani teatri yn sht n krkim. Madje, kshtu ka qen prher. N grishje t identiteti t
vet.14
Njri ndr dramaturgt dhe burrshtetasit e njohur botror, Vaclav Havel, duke
folur pr raportin e teatrit me shoqrin dhe shtetin shprehet: Nj performanc e mendur
teatrore nga nj grup i fanatikve sht pjes e pluralizmit kulturor, dhe, si e till, ndihmon t zgjeroj
fushn e liris pa paraqitur krcnim pr asknd. Nj performanc e mendur nga nj politikan
fanatik mund t oj miliona njerz drejt fatkeqsive t pafundme
Derisa t gjith ne jetojm n kto kohra t zhvillimeve dramatike politike,
sociale, ekonomike, teknologjike etj, sht m se e vrtet se n Kosov po na
mungojn performancat e mendura dhe fanatikt e teatrit. Politikan fanatik me
performancat e tyre t mendura kemi me bollk!
14 Po aty.
184
Emilia CONFORTI, Aljula JUBANI BENGU
SHKRIMTAR DHE STUDIUES ITALIAN PR ROMANIN LA

SETE PIETRIFICATA T ANTON NIK BERISHS
Anton Nik Berisha, studiuesi i letrsis dhe profesor n Universitetin e

Kalabris1, filloi botimet n Itali me studimet monografike Vepra letrare e Martin
Camajt (1994) dhe Ernes Koliqi poet dhe prozator (1995). M von ai botoi, n
1 Anton Nik Berisha lindi m 7 gusht 1946 n katundin Dobrdol, komuna e Klins, Kosov.
Shkolln normale e mbaroi m 1966 n Prishtin. M 1971 mbaroi studimet n Fakultetin
filozofik, Dega gjuh e letrsi shqipe, t Universitetit t Prishtins, ndrsa m 1976 kreu
studimet e rregullta pasuniversitare pran Fakultetit filozofik t Universitetit t Zagrebit dhe
mori titullin e magjistrit t filologjis. Po n kt Universitet (m 1981) mbrojti tezn e doktorats
shkencore.
Gjat vitit universitar 1978/79 realizoi nj qndrim studimor n RF t Gjermanis (Universiteti
i Gttingenit) si bursist i DAAD-s, ndrsa n vitet 1984/85 (n Universitetin e Gttingenit)
dhe 1992/93 (n Universitetin e Mnchenit) ishte bursist i Alexander von Humboldt Stiftung-ut.
N Institutin albanologjik t Prishtins punoi nga viti 1973; n fillim asistent, pastaj
bashkpuntor shkencor, bashkpuntor i lart shkencor dhe kshilltar shkencor.
N vitin akademik 1992/93 (dy semestra) mbajti msim n Seminar fr Allgemeine und
Indogermanische Sprachissenschaft - n Katedrn e albanologjis Universiteti i Mnchenit.
Nga nntori i vitit 1993 punon n Katedrn e gjuhs dhe letrsis shqiptare - Dipartimenti i
linguistiks, Fakulteti i letrsis dhe i filozofis i Universitetit t Kalabris, ku tani sht
profesor i letrsis shqipe.
sht antar i Sindikats t pavarur t shkrimtarve italian.
Botoi nj varg veprash me studime letrare dhe monografi (pr Gjon Buzukun, Pjetr Budin,
De Radn, Gj. Fishtn, Z. Skiroin, E. Koliqin, M. Camajn, M. Krasniqin, D. Vetmon, A.
Shkrelit), romane (pr t rritur e pr fmij), vllime me materiale t letrsis gojore, vllime me
poezi t zgjedhura t poetve shqiptar, punime n revista t ndryshme n shqip dhe n gjuh
t tjera, si dhe mori pjes n shum tubime letrare e shkencore t karakterit kombtar e
ndrkombtar.
Nga gjermanishtja prktheu Epin e Gilgameshit, Rilindja, Prishtin 1984, botimi i dyt dhe i
tret n Tiran 1990, 2008; dhe kngn e par dhe t pest t Kngs s Nibelungve; ndrsa nga
italishtja poemn e Domeniko Korradinit H. Brusard Lavdrimi i kryqzuar, Faik Konica,
Prishtin 2007.
N vitin 1985 mori Shprblimin e dhjetorit t KSA t Kosovs pr letrsi pr veprn Teksti poetik;
m 2004 shprblimin Hivzi Sulejmani pr romanin Nna e drits dhe shprblimin Asdreni
pr prkthimin poetik t Epit t Gilgameshit (Kor qershor 2009) dhe m 2012 shprblimin
Giorge Mangone t Sindikats t pavarur t shkrimtarve italian pr Kalabrin dhe m 2014
shprblimin Azem Shkreli t Komuns s Pejs.
185
gjuhn shqipe dhe n gjuhn italiane, nj varg veprash t tjera. Nga ato n gjuhn
italiane po prmend studimet Tre saggi sullopera di Giuseppe Schir (Palermo 1997),
Approccio ai canti albanesi dei prodi (Cosenza 2010), pastaj vllimet n dy gjuht: Antologji e
poezis gojore arbreshe. Antologia della poesia orale arbreshe. (Catanzaro 1998)2, Antologji e
poezis bashkkohore arbreshe. Antologia della poesia contemporanea italo-albanese (Cosenza
1999)3 dhe Mbi veprn letrare t Dushko Vetmos. Sullopera Letteraria di Dushko Vetmo.
Studio (2009).
Midis veprave t Anton Nik Berishs t prkthyera n italisht q zgjuan nj
interesim t madh tek shkrimtart dhe studiuesit italian po prmend vllimin poetik
Cascata di luce nel cuore. Quattordici immagini sulla Grazia Divina di Agnese Gonxhe
Bojaxhiu Madre Teresa (Pellegrini Editore, Cosenza 2010, ribotuar m 2012)4 dhe
romanin La sete pietrificata (Pellegrini Editore, Cosenza 2013)5.
N kt kumtes po ndalemi rreth mendimeve dhe vlersimeve q shkrimtar
dhe studiues italian shfaqen pr romanin e tij La sete pietrificata (Etja e gurzuar) me
prkthim, q n t vrtet sht romani i botuar n Prishtin n vitin 2002 Gjin
Bardhela i arbresh. Etja e gurzuar6. Po prmendim ktu faktin se ky roman i
Berishs pati zgjuar interesimin dhe t studiuesve dhe shkrimtarve shqiptar, pr ka
dshmon vllimi Roman i bukuris s pamort dhe i trishtimit t pashuar. Rreth romanit Gjin
Bardhela i arbresh & Etja e gurzuar, botuar m 2006 n Prishtin 7.
Pr romanin La sete pietrificata deri m tani u botuan trembdhjet (13)
punime n gjuhn italiane, pjesa m e madhe t prkthyera e t botuara edhe n
gjuhn shqipe8.
Interesimi i madh dhe vlersimet e larta q shkrimtart dhe studiues italian i
bn ktij romanit t Anton Nik Berishs lidhet para s gjithash me stilin poetik dhe
me mnyrn se si autori u sht qasur dhe i ka shprehur dukurit e ndryshme t bots
arbreshe dhe t bots shqiptare. Ngjarja sht vendosur n katundin e lindjes s De
Rads, n Maqi, ndrsa nprmjet kujtimeve e prsiatjeve prafrohet e bashkohet me
2 Transkriptimin F. Altimari. Prkthimin V. Belmonte. Rubbettino, Soveria Mannelli,

Catanzaro 1998.
3 Prkthimet n italisht Vinenc Belmonte. Centro Editoriale e Librario della Universit degli
Studi della Calabria, Cosenza 1999.

4
N shqip Ujvar drite n zemr. Katrmbdhjet pamje t hirit hyjnor t Agneze Gonxhe Bojaxhiut
Nns Tereze. Argeta LMG. Tiran 2009. Botimi i dyt nga e njjta shtpi botuese 2010.
5 Botimi n shqip, Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurzuar. Roman. Faik Konica, Prishtin
2002.
6 E boti shtpia botuese Faik Konica e Prishtins.
7 Roman i bukuris s pamort dhe i trishtimit t pashuar. Rreth romanit Gjin Bardhela i arbresh &
Etja e gurzuar). Zgjodhi dhe prgatiti pr shtyp Labinot Berisha. Botuan Faik Konica &
Shpresa, Prishtin 2006.
8 Punimet i prkthyen n shqip Anton Nik Berisha, Albana Alia dhe Griselda Doka.
186
SHKRIMTAR DHE STUDIUES ITALIAN PR ROMANIN LA SETE
PIETRIFICATA T ANTON NIK BERISHS
botn shqiptare n prgjithsi.

Duke e njohur thellsisht letrsin dhe botn arbreshe dhe duke e grshetuar
at me aspekte t ndryshme t bots gjith shqiptare, autori ka krijuar nj mozaik sa
dramatik, aq dhe poetik, sa t veant aq edhe t vlefshm. Elementi kryesor q e
prcakton vlern e ktij romani, si e kan thn edhe autort e punimeve kushtuar
romanit, sht gjuha poetike, prkatsisht stili artistikisht i ngritur, prmes t cils
sht ndrtuar vepra dhe si e till komunikon me lexuesin.
Studiuesi dhe shkrimtari i shquar italian, Dante Maffia, duke vzhguar botn
poetike t romanit La sete pietrificata thekson: Feja e t parve, e mbrujtur me
besime, bestytni, mitologji, halucinacione, q, t gjitha s bashku krijojn nj kuadr
t pasur me nuanca n prqasjen - ballafaqimin jo gjithmon t krahasueshm mes tyre
dhe kshtu protagonisti i romanit, Gjin Bardhela i Ndr Bua Pets, gjendet n
pafundsin e nj udhtimi metafizik q hap njkohsisht portat e ferrit e t parajss,
q mbruhet (prftohet) hap pas hapi nga prvoja e cila i ofrohet nga kujtimet,
nostalgjia, nprmjet prsiatjeve q shndrrohen n poezi t vrtet. Do t shohim q
n nj moment t veant Gjini do t takoj jo rastsisht Jeronim de Radn, q do ti
mundsoj nj prvoj t jashtzakonshme duke prballur misterin e krijimit artistik.
Duke folur pr tekstin e romanit dhe t sistemit shprehs poetik q zbatohet n
t, Dante Maffia shkruan: Me aftsi t veant, Anton Nik Berisha ndrlidh n
kontekstin e romanit, nga njra an, legjendat e prrallat, si pjes e traditave t
rrnjosura t ngulimeve arbreshe e, nga ana tjetr, edhe trsin e paragjykimeve q
shkall - shkall jan shndrruar n nj mnyr t ekzistimit e t perceptimit t
realitetit. N kt kndvshtrim romani prfton kuptime antropologjike t nj
efikasiteti t rrall, edhe pr faktin q vendos protagonistin n brendsi t nj bote gati
magjike, me pasoja q vn n dukje shkaqe tashm t rrnjosura e t metamorfozuara
n nj natyr t dyt. Shkrimtari Maffia thekson vemas arkitekturn e prsosur t
romanit: Do t duhej t flitej pr shum gjra t ktij romani, duke filluar nga
kompleksiteti i tij e t prfundohet me vzhgimet e hollsishme pr botn shqiptare
dhe at arbreshe; do t duhej t analizohej m gjat struktura (e tekstit t romanit) q
Anton Nik Berisha e ndrton me prsosmrin e nj arkitekti e do t duhej t
diskutohej m hollsisht pr qllimet dhe prfundimet n kndvshtrimin ideologjik
apo idealist, por ajo q m intereson m tepr sht vnia n dukje e shtreszimit
poetik t krijess s tij t lart artistike, e artit t vetdijshm t vshtrimit t
argumenteve nprmjet sugjerimit poetik, por, n t njjtn koh, pasional e analitik.
N fund t fundit, nj vepr letrare vlen m tepr pr mnyrn se si paraqitet, pr
cilsin e shprehjes s saj artistike.
Edhe shkrimtari dhe studiuesi i shquar, Domenico Corradini H. Broussard, q
187
sht edhe autor i pasthnies s romanit t prkthyer n italisht9, e vlerson lart kt

vepr t Anton Nik Berishs. Midis tjerash ai shkruan: Dhe Gjini sht nj shtegtar i
durueshm, Odiseu i ri n krkim t Itaks s vet. Me gjas, s pari, takohet me
natyrn: i duket dashamirse n harmonin mosprfillse t formave e t ngjyrave,
por, si te Leopardi, nuk vonon t zbuloj njerkn, burim i rrnojave dhe i kobeve, i
vdekjes dhe i mjerimeve t tjera. N vuajtjen e largimit nga atdheu i tij i vrtet, Gjini i
mbaron ditt e veta, dhe hija nuk vdes. Dhe nga hiri i vuajtjes s Gjinit, i
pavetdijshmi personal i Berishs, lind prsri si feniks q tani sjell n dritn e diellit
rrjetsimin e dhembjes, tehet e przjarrta, nga t cilat ndihet i shpuar tejprtej, kudhra
dhe hallka q e kan piklluar, por nuk e kan ligshtuar, dhe t gjitha veglat nga
hekuri e zjarri q nj her i kishte dhe e kishin: nj farktar me sy prej prushi, nj q e
godit veten n eshtra, n dej dhe n gjakun e tij nga frika se t tjert do ta goditin m
par, m tepr se pr frikn q ti godas t tjert.
N vshtrimin e vet Corradini thekson sidomos origjinalitetin n ndrtimin e
romanit t Berishs: Me proz t pasur e t degzuar, q pr shkak t ndrveprimit t
shumt duket t ket dal nga burim i pasur i malit t lart, Berisha ka pasur guximin
t mos marr si model t shkruarit, kryesisht t zbukuruar (paratik) e t mrzitshm
[...] Ka pasur guximin ta prshkoj prsri historin e vuajtjeve t veta dhe t t
tjerve, t gjrave q do t ket mundur ti bj, por nuk i ka br e t atyre (gjrave)
q do t ket mundur ti thot, por nuk i ka thn [...] N varkn e anijembytsve, mu
ktu e rimarr historin e Gjinit, t dnuarin q e krijoi prsri kosmogonin. Nj
histori q Berisha e ka shkruar midis anktheve t furishme. Nj histori e cila, pasi t
lexohet, i prket njrit prej atyre romaneve, q t duket se nuk e ke pasur asnjher n
dor, pr dshirn q ta kesh prsri [...] Te Berisha vendet gjeografike shndrrohen
n vende t prfytyrimit (t imagjinats), nuk e kan nj ku e nj kur, ndrsa koha, e
muar n Perndimin evropian si njvijsore dhe njdrejtimshe, copzohet, si ngjet
njjt n Waste Land, in a heap of broken images, ku e sotmja bhet e djeshme dhe
e nesrme, e tashmja, e kaluara dhe e ardhshmja grshetohen, val t lartsuara e
shtjella, q, n t njjtin oqean, her ngrihen tek yjet e her mbarojn n prrosk. Tek
ai sht nj krkim gjuhsor q nuk e gjen te shkrimtart e tjer.
Edhe Sergio Paolo Foresta, autor romansh dhe prmbledhjesh me poezi dhe i
nj varg punimesh pr letrsin dhe dukurit e ndryshme kulturore, i bn nj vlersim
me rndsi romanit La sete pietrificata: [...] e kam prcjell udhtimin e Gjin Bardhels,
n druajtjet e tij t errta. N ankthin e krkimit t cakut t dshiruar e pastaj t
9 Punimi i Corradini-t s pari u botua n vllimin Roman i bukuris s pamort dhe i trishtimit t
pashuar. Rreth romanit Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurzuar). Faik Konica &
Shpresa, Prishtin 2006.
188
humbur. Deri tek thelbi i ndjesive dhe i personave q i qen t dashur e q n njfar
mnyre edhe u takonte, dhe me nj mnyr i kthehen n formn e kujtess, duke
mbetur pjes e qenies, vemas n aste t pezullimit t ekzistencs. N rrafshin letrar
sht nj shtegtim homerik, virgjilian, dantesk, pushkian, sipas Edgar Lee Masters.
sht nj prpjekje e rimarrjes (rikthimit) t indeve t jets s atyre q na kan
paraprir, t t parve, t paraardhsve dhe t jets son nprmjet t tyre. sht
krkimi i ecjes drejt toks s premtuar, ku jan ndrrat, dashurit, idealet q na kan
ndihmuar t rritemi. N vijim t vlersimit t tij Foresta, duke ia drejtuar autorit
Berisha, thekson: Ti shkruan: ne nuk i takojm vetm vetvetes, edhe ather kur
vihemi n qendrn e ktij teatri toksor. Po ashtu sht e vrtet q heshtja sht hapi
i par drejt vdekjes. Ti shkruan edhe se fuqia (pushteti) krijoi gabime dhe gabimtar!
Duke parafrazuar: meqense kemi lindur e pastaj meqense kemi ndeshur n kt jet
si mundsin e vetme q na sht dhn, jan shkaktuar gabime dhe gabimtar.
Pajtohem: pr ne shkrimtart sht e vrtet e madhe: Kur t shkruarit bhet vesi
kryesor dhe knaqsia m e madhe, vetm vdekja mund ti jap fund ( Ernest
Hemiguej).
Gianni Mazzei, studiues, poet dhe prozator, v n dukje se romani La sete
pietrificata i Anton Nik Berishs sht nj rrfim i hapur, q zbulohet, q
aktualizohet n kushte t reja dhe n nevoja t jets, deri te vlerat dhe fjalt els
(besa), sipas shenjave, romantike (nnkuptuar si individ i prfshir n jetn e popullit e
t natyrs, q nuk knaqet me at q ka e krkon t pafundmen dhe absoluten) t
shprehur n fillim t veprs, me mendimin e Lessing-ut, q lidhet me konceptin e
krkimit [...] N kt personazh Berisha ka dshmuar aftsin, fryt i njohjes s madhe
letrare t prjetuar n ndjeshmrin e artistit, ta rijetoj Kafkn, Uliksin e Xhojsit,
udhtim simbolik, moral e metafizik t Dantes n ferr, po dhe ndryshimet e
rndsishme: mjafton t mendohet pr kt t fundit, risit e gruas q shndrrohet n
zrin e dhimbjes dhe, nga largsia, rrfen n rrethin e t burgosurve, pr t piklluarit
dhe t torturuarit politik, duke i dhn veprs nj kuptimsi t fryms s gjer,
mjerisht, t aktualitetit t madh. Un rrfimtari, q sht ndryshe nga un, ka nj
shprehsi t vet lirike, ndrsa un korale ka n t njjtn koh sintaksn e vet t
ndjeshme, q u shmangt rregullave t veta t jets reale, n nj vizion ndrrimtar n
t cilin dyshimi, shprehur n personin e dyt, i zhvesh besimet dhe logjikshmrin q
n prditshmri na japin nj kthjelltsi dhe kuptim (edhe pse mashtrues) t jetess.
Shkrimtari Mazzei thekson se autori i romanit ia ka dal t ndrlidh realitetin
me fiktivn dhe ndrrn n form t lartsuar: N kt prmas t zgjeruar dhe
ndrrimtare, shkrimtari e bashkon fjaln e lartsuar, t thuash nj frym dhe nj
logos, me traditn gojore, folklorin (valljet) poezin, dashurin, ndrrat, bukurin e
189
natyrs, nga e cili e veanta dhe koha e ngusht historike te secili individ duhet t
marr limfn dhe idealitetin nse nuk do t zhduket dhe t mos bj q etja (jeta sht
kuptimi i saj i fsheht) t bhet m e pakt, pra t gurzohet n shpirt, para
prfundimit t saj natyror. Bukuria e ksaj vepre sht n prjetimin edhe t pamjeve,
e shklqimsis s natyrs dhe e misterit t saj, me prshkrime skajshmrisht t
vlefshme e me lirizmin e fjals, q riprtrijn (kjo dhe pr meritn e prkthyeses) t
folurit e that, fort t vjetruar t italishtes, i japin atij nj nerv dhe vitalitet pr pamjet
dhe metaforat e reja [...] Te Berisha vrehet ky kujdes i devotshm, kjo mahnitje pr
natyrn, qoft pr dukurit e saj t mdha (deti, stuhia etj.), qoft pr ato t voglat,
duke br t kuptohet q mrekullia e t folurit sht para s gjithash njsimi me
jetn10.
Edhe studiuesi dhe shkrimtari, Pasquale Maffeo e mon lart romanin e Berishs
La sete pietrificata, sidomos pr stilin dhe pr gjuhn poetike, sa t pasur aq t rrall.
Ai e quan autorin e romanit Kafka religjioz: Mbizotrimi i llojit fantastik dhe
variantet q lindin prej tij, rrfimi lirik i rrjedhshm, gjersia gjeografike e pakufishme
q sundon mikrokozmosin e Maqit arbresh (Macchia), udhtimet, imazhet,
personazhet, zjarret e dashuris dhe t pasionit, t gjitha kto elemente t romanit La
sete pietrificata t Berishs e bjn kt t jet nj vepr me prpjestime t gjera, e
prshkruar nga nj tension i veant q her-her shrben pr ti par gjrat me kujdes,
apo vetm pr ti par ato vagllimthi e, her t tjera, pr t parashikuar nj t vrtet
(me gjas metaforike) t misterit t krijess prball krijuesit. E jo vetm kaq, kto
elemente m forcojn bindjen pr t thn se Anton Nik Berisha sht Kafka i
krishter, ai i metamorfozave.
N mnyr t veant Pasquale Maffeo thekson shpirtin hulumtues t autorit t
romanit dhe aftsin q ti shpreh dukurit e ndryshme n mnyrn poetike: Te
Berisha prozator, edhe n disa aste poetike, bie n sy shkndija e zanafillave
perceptuese, nj intuit e jashtzakonshme shpalos prpara syve qenie, ngjarje e
mistere t largta npr shekuj e mijvjear, t prhapura n nj gjeografi t
ndryshueshme vendesh e rajonesh t perceptuara e t trasformuara n simbole t
ekzistencs n mnyr t rrufeshme hic et nunc, t astit, q shprbn kufijt e zhbn
distancat n qendrsin e zjarrit krijues. sht mendja e veant hulumtuese q
mbretron sovrane duke ndjekur drejtimin e nj ligji t prjetshm dhe q shquhet n
shpirtin e atij q, pr shembull, ndrtoi nj katedrale apo kreu nj veprim t
paharrueshm, ose lundroi n zbulimin e botve t reja [...] n romanin e tij Berisha u
10Punimi i prof. Mazzeit u lexua n promovimin e romanit mbajtur n Strigar (San Cosmo
Albanese),vendlindja e poetit arbresh, Zef Serembes, m 16 nntor 2013, ku foln dhe prof.
Franesko Altimari dhe kryetari i Bashkis s Strigarit, Cosmo Azzinari (Kozmo Axinari).
190
jep kuptim dshmive t nj hulumtimi q, duke prmbysur rrafshet e realitetit empirik,

t ngre pesh pr t kundruar nga lart, pr t mirpritur, pr t interpretuar imazhe,
personazhe dhe ngjarje historikisht t largta mes tyre, por t grumbulluara prej tij nn
diellin e nj t sotmeje t qndrueshme q sanksionon shenjtrin e enciklopedis n
udhtim t mendimit njerzor.
Duke analizuar botn poetike t romanit t Berishs ligjruesja n Universitetin
e Kalabris, Fiorella De Rosa, shkruan: Romani Etja e gurzuar i Anton Nik Berishs
sht shum i veant, i ndrlikuar, i prpunuar mir dhe i thell, sepse grmon n
thellsi t shpirtit njerzor pr t mbledhur dridhmat m t fshehta dhe m t
parrfyeshme. N qensi, romani prmban n vete prvojn letrare t thell dhe t
pasur t autorit, e njsuar me njohjen e mirfillt t teknikave t rrfimit, q prkthimi
shum i kujdesshm dhe i krkuar i Albana Alis e ka sjell n nj italishte t
prkryer.
N primtimin e mtejshm t ktij romani Fierella De Rosa thekson: Mjeti
kryesor i ktij pikvshtrimi t brendshm t personazhit, sht prdorimi i ligjrimit
t trthort t lir, q i mundson autorit t dshmoj shkathtsi dhe zhdrvjelltsi t
madhe gjat ndrtimit t bisedave dhe t mendimeve t personazhit n rrjedhshmrin
e rrfimit, pa zgjidhje t dukshme t vazhdimsis. Nga brendsia flet gjithmon zri
i rrfimtarit, ndrsa personazhi sheh, ose kupton m mir kndvshtrimin e
brendshm, komplekset dhe rrjedhat e pakapshme t psikiks: n ligjrimin e
rrfimtarit ndrmjetson monologu i trthort i personazhit. Pra, kemi t bjm me
nj analiz t hollsishme dhe t gjer t ndijimeve t brendshme t personazhit, n t
cilin procesi psikologjik, qoft n lkundjet dhe kthesat e tij, ruan nj logjik t qart
dhe koherente, q ndiqet n mnyr lineare. Ndrgjegjja shndrrohet n nj labirint
me nyje t pazgjidhshme, ku grshetohen ndrra, aste kthjelltsie, vlefshmri t
dyfishta11.
Duke vshtruar romanin e Anton Nik Berishs, Nicla Morletti, autore e disa
veprave n poezi dhe n proz, shkruan n Blog degli autori: Derisa nata n katund
prhapet mes gurgullims s pandrprer t ujit t Lumit t Madh t Maqit dhe hijet
zbresin leht dhe prngjajn n shtojzovalle t brishta, q ringjallen n ndrrime
stinsh, mendimet ia mbushin plot kokn Gjin Bardhels t Ndr Bua Pets,
protagonistit t ktij libri shembullor, n t cilin fjala e shkruar e merr forcn nga
rrnjt dhe nga zemra. Deti Jon sht atje, prtej dritares, n nj vjesht t von, i
pafund dhe i errt. Flaka e bishtukut po shuhej dalngadal mbi tryez. Kshtu nis nj
11Punimi i Firella De Rosa po ashtu u lexua n promovimin e romanit mbajtur m 16 nntor

2013 n Strigar (San Cosmo Albanese), vendlindjen e poetit arbresh, Zef Serembes.
191
roman i jets dhe i dashuris, i gzimit dhe i dhembjes. Faqe t dendura t prmallimit
e t pthos-it, t kujtimeve e t nostalgjive pr origjinn. Nj histori e rrnjve t
vyshkura, po jo t thara, si e shpjegon Domenico Corradini H. Broussard, t rrnjve
t njoma nn peshn e dheut. Autori, me aftsin ekspilcite rrfimore na shpie
(trheq) n nj lexim pa koh: e kaluara dhe e tashmja prftohen dhe e ardhmja sht
aty pran, e heshtur. Duket sikur, nga oqeani i pafund, ngrihet n yje. Te Berisha sht
nj hulumtim gjuhsor i jashtzakonshm, thuajse proza dhe poezia t jen nj gj e
vetme. Dhe t njnishme jan mendja dhe zemra. Nj roman q t bn pr vete, t
pushton dhe t trondit, i prshkuar nga nj forc magjike, ashtu si ajo e dashuris.
N nj letr drguar autorit, shkrimtarja Nicla Morletti, thot ndr t tjera: I
ndershimi Anton Berisha, m lumturon shum fakti se romani yt shum i bukur sht
vlersuar (nga Dante Maffia dhe disa shkrimtar t tjer italian) ashtu si e kam
vlersuar un. Ju shkruani hyjnisht (Lei scrive divinamente). sht i bukur recensioni i
Dante Maffia-s.
Poetja, Rossella Fusco, e vlerson romanin La sete pietrificata t Berishs si
nj grishje t arketipit kolektiv pr rizgjimin e ndrgjegjes. Autorja v n dukje se
romani sht nj grishje q vjen nga arketipi kolektiv pr rizgjimin e ndrgjegjes, pr
ta br t ndjehet dhembja e t gjitha etjeve tona t pathnshme dhe t pashprehshme.
Lindim me epshin e atij mblsimi dhe asaj ngrohtsie t qumshtit t nns q
ushqen prtej mass, po her her edhe helmon. Pr do dit vdesim nga pak, t
shkrir nga uria e etja e prkdheljeve, pr gjith at q mund t ishte e q ska ngjar.
Pastaj, befasisht, pa pritur, gjendemi brenda nj jete t lodhur dhe t prishur, t
drrmuar, por ende t ndritshme, q lutet t jet e deshifruar dhe e zgjuar, pr t mos
psuar. Pr t mos e bartur me kot mbi shpatullat tona, mbi kryqin, mbi pluhurizn e
gjithsis [...] Anton Nik Berisha shkruan pr ne nj histori jasht kohs dhe pr t
gjitha koht. Nj rrfim q i prket Krishtit t varfr q sht secili prej nesh. Krishtit
t vrshuar nga hidhrimi dhe malli, q banon prvuajtrisht (brenda nesh).
Poetja Fusco e prfundon punimin e vet me vlersimin se Berisha sht
Shkrimtar pa buj, q nuk shkruan aspak pr t fituar fam e lavdi, por pr ti
shrbyer fams dhe lavdis12.
Giuseppe Napolitano, autor i disa prmbledhjeve me poezi dhe i disa
studimeve, i ka br nj lexim t thell romanit t Berishs La sete pietrificata. Ai
shkruan: Historia e Gjinit duket nj protest, q evokon dhe ndrron, imagjinon dhe
rijeton shum prvoja t nj jete t ndrruar nga dashurit e ndryshme; duket se n
kto veprime synohet para s gjithash t rrfehet historia e nj populli (ajo e
12Punimi i autores u lexua n promovimin e romanit mbajtur n qytetin Formia m 12 tetor

2013.
192
arbreshve t Italis). Kt e thekson sinteza kritike apasionante e Corradinit n

Pasthnie [...] T gjitha takimet, t cilat Gjinit i kujtohen, i japin nga pak forc pr t
qndruar edhe m tej, pr ta larguar astin n t cilin duke mos qen e mundshme
pr t shuar etjen (edhe etjen pr njohje) do t gurzohet vet ekzistenca13.
Edhe intelektuali dhe studiuesi nga Ravena, njohs dhe dashamirs i gjuhs dhe
i letrsis shqipe, Matteo Pulizzi, i bn nj vlersim interesant romanit t Anton Nik
Berishs. Pasi prmend disa veanti t ndrlidhjes s mitologjis e t veprimit konkrete
t personazhit Gjin Bardhela, ai thekson: Romani i Anton Nik Berishs sht nj
rrfim kompleks, me shtresa t ndryshme t leximit; elementet kulturore dhe
antropologjike grshetohen me aspekte psikologjike dhe filozofike. Ktu admiruesi i
etnografis ballkanike dhe i albanologjis gjen ushqim t mir pr t, po edhe lexuesi
italian, q i afrohet pr hern e par ktyre trojeve / popujve e ndjen magjin dhe
universalitetin e kushtzimit njerzor q sht br gjithmon dhe kudo nga krkimet,
shtegtimet e shpresat / dshprimet. Frika nga vdekja shndrrohet n faqet e Etjes s
gurzuar n etjen e dshirs jetsore, dashuris dhe ndrlidhjes (ngjitjes) gjinore me
trupin (bukuria e tablove, bukuria e t t rinjve arbresh q shkojn t vallzojn n
ditn e Pashkve).
Pr romanin e Berishs kan shkruar edhe tre shkrimtar dhe studiues
arbresh: Vincenzo Belmonte, Giuseppe Schir di Modica dhe Vincenzo Bruno,
duke e vshtruar at n mnyra e n aspekte t ndryshme.
Vincenzo Belmonte thekson se autori i romanit La sete pietrificata ka
shprehur n mnyr prmbledhse prvojn e tij artistike t prozatorit: Intriga e
pakt, e ambientuar n Maqi, zhvillohet brenda pak orsh, n vend t nj realiteti t
verifikueshm, m tepr n mendjen e Gjin Bardhels, i cili megjithat nuk sht
protagonisti, por monagonisti, nn petkun e t cilit nuk sht vshtir t shquhet profili i
autorit. N realitet, vepra nuk i nnshtrohet nj prcaktimi (katalogizimi), pr arsye se
n t A. Berisha ka dshiruar t ngrthej (t fus), si n nj prmbledhje ideale, gjitha
prvojn e tij jetsore e kulturore. Nse vepra do t lexohet pa paragjykime letrare,
nuk sht vshtir t vrtetohet nj prshkim i vijueshm i poezis s pastr, gj q, n
t vrtet, e bn at nj poem moderne mbi fatin e Arbrit e mbi tragjiken e
ekzistencs njerzore. T dy rrafshet nuk jan t kundrvna, por t njsuar thellsisht,
pr arsye se temat universale jan vshtruar e jan prjetuar nn thjerrzn e kulturs
kombtare. Prsiatja e thell pr njeriun shqiptohet nprmjet nj varg vizionesh t
mrekullueshme, ku, poetikisht t ripunuara, shfaqen argumentet, me t cilt me
13 Edhe punimi i G. Napolitano-s u lexua n promovimin e mbajtur n qytetin Formia m 12

tetor 2013.
193
dhjetra vite lidhet puna e autorit si pedagog. Njohja e thell e kulturs gojore
shqiptare i bn t mundur atij prdorimin e pafund t miteve, t besimeve, t fjalve t
urta, q e shpijn lexuesin n nj bot, n t ciln mrekullisht shfaqet nj urti e lasht,
e aft ti veoj e ti zbuloj, n mnyr befasuese origjinale, aspektet m t fshehta t
realitetit. Pra, rijetsohen legjendat q rrezatojn nj drit t re mbi ekzistencn, ndrsa
prsiatja ndrlidhet, para s gjithash, me temat e prhershme t dashuris dhe t
vdekjes, t prshkuara thellsisht nga t dhna t pasura e origjinale. Gjuha e
zhdrvjellt dhe thniet e ndryshme nxjerrin plotsisht n drit thesarin shprehs t
msuar (nga librat) dhe at popullor, q cilsohet nga shprehje t panumrta, ku del n
shesh n mnyr tipike shpirti i veant i shqiptarit. Si rrjedhoj e ksaj, krijohet nj
atmosfer unike, n t ciln, nprmjet magjis s fjals, ndriohet shpirti i nj populli
dhe i nj kulture. Filozofia, fantazia dhe zhdrvjelltsia gjuhsore, q shtjellohen n
kt vepr, e bjn at sigurisht provn letrare m t mir t A. Berishs dhe pa
dyshim njrn nga m t realizueshmet e letrsis shqiptare14.
Shkrimtari nga Hora e Arbreshve, Giuseppe Schir di Modica, romanin La
sete pietrificata e vshtron si nj metafor t nj shtegtimi n kujtes; nj mozaik
poetik i stisur nga elemente t ndryshme t fatit dhe t fatkeqsis s arbreshve dhe
shqiptarve n rrjedh t kohve:Gjin Bardhela sht metafor e nj shtegtimi n
kujtes, e nj grmimi n zemr, ku fshihet, e her her del n siprfaqe nj kujtim, i
cili shpejt shndrrohet n tablo si n nj dioram [...] Leximi i romanit sht intrigues,
pushtues, zotrues. N shtresat e kujtess jan t gjitha sekuencat e historis son dhe
sht leht t ridallohen n nyje t ndryshme t romanit si n nj libr, ku njra dor e
padukshme e shfleton n nj atmosfer t ndrrs. Pra, shtegtimi n kujtes, na kthen
n koh t shkuar, na rikthen n vende t kndshme t rrnjve t prbashkta, po
kujtimet tashm jan zbehur t thuash n kufijt e pakthim. Vjeshta prcjell kmb
kmbs, nata me hijet e veta krcnohet n horizontin ton. Duhet t pritet dimri i
akullt? Autori i romanit duket se jep shenja t kundrta, n t vrtet, n fund
ravijzohet nj mbarim m i kthjellt dhe m i hapur: qetsia e territ. Duket se agimi i
dits s re ka nevoj pr optimizmin ton e pr dshirn ton t jetojm. Pa dyshim
rrfejzat jan t brejtura, po ende ka mundsi t riprtritjes.
Prozatori i shquar arbresh, Vincenzo Bruno, veon disa nga karakteristikat dhe
vlerat e romanit t Berishs: T marrsh nj dhurat t papritur sht gj e bukur, t
marrsh dhurat nj libr, sa m prket mua, sht ngazlluese, t marrsh dhurat nga
vet autori frytin e prpjekjes s tij letrare sht, n t njjtn koh, gj e bukur dhe
14Punimi i Belmontes u botua n vllimin Roman i bukuris s pamort dhe i trishtimit t pashuar.
Rreth romanit Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurzuar). Faik Konica & Shpresa,
Prishtin 2006.
194
ngazlluese. Ta shijosh, pra, nj dhurat t till, domethn ta lexosh romanin e Anton

Nik Berishs, ku sht lartsuar nj prvoj krejt befasuese: pr arsye se shpesh, gjat
leximit, kam provuar ndijimin e fort t mbes i gurzuar nga dridhmat e emocioneve,
q t shtrngojn zemrn dhe mendjen [...] pos shijes s kndshme t fjalve e t
pamjeve, shkrimtari nxit n t vrtet, ndjenja vrtet t forta, tronditse dhe
ndrlikuese. Etja e gurzuar nuk sht vetm nj roman. N t njjtn koh sht
ditar intim i nj personi t ndjeshm, shprehje lirike e nj shpirti t thell, kng epike
e nj popullit t lasht. Gjini, personazhi kryesor i nj historie ngarkuar prplot me
ndodhi, ofrohet si metafor e udhtimit t prjetshm e t vshtir, t jets njerzore
pa koh e pa hapsir. N t njjtn koh, ai paraqet dhe prmbledh n vetvete tiparet
burimore t popullit t vogl e t madh arbresh. Veprojn nj individ dhe nj
kolektivitet, q kan role t ndryshme, po q shpesh rolet e tilla kmbehen e
ndrthuren ndrsjelltas n rrjedhn e rrfimit. Nj njeri dhe nj popull, q vetm pr
sy e faqe, duket se humbasin n ankthe, q vetm siprfaqsisht duken t rrnjosur
ose pa rrnj [...] S fundi Berisha dshmon pr nj origjinalitet t shtjellimit e t
frymzimit, q ka kushtzuar qoft krijimin e nj stili origjinal t shkrimit, qoft t
prfytyrimit t nj ambient ideal si sfond pr ndodhit prkatse. Maqi Arbresh i
Kalabris bhet caku gjeografik konkret, po njherit mitik, i cili prmbyll n vete edhe
vendet e t parve q migruan shum koh m par nga ana tjetr e detit Jon.
N fund po them se kto jan vetm disa nga mendimet dhe vlersimet e 13
shkrimtarve dhe studiuesve italian pr romanin e Anton Nik Berisha La sete
pietrificata, q ndriojn disa nga shtjet kryesore t ktij romani.
Bibliografia:
1. N. Berisha, Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurzuar, Faik Konica &
Shpresa, Prishtin, 2006.
2. L. Berisha (zgjodhi dhe prgatiti pr shtyp), Roman i bukuris s pamort dhe i
trishtimit t pashuar. Faik Konica & Shpresa, Prishtin, 2006.
3. D. Corradini, n vllimin Roman i bukuris s pamort dhe i trishtimit t pashuar.
Rreth romanit Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurzuar. Faik Konica
& Shpresa, Prishtin 2006.
4. Belmontes u botua n vllimin Roman i bukuris s pamort dhe i trishtimit t
pashuar. Rreth romanit Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurzuar. Faik
Konica & Shpresa, Prishtin, 2006.
195
196
Anton PANEV
GJUHA SHQIPE DHE IDENTITETI SHQIPTAR N FILLIM T

SHEKULLIT XX SIPAS BURIMEVE BULLGARE
Hyrje
Kjo kumtes ka pr qllim paraqitjen e disa veorive t gjuhs dhe t identitetit

t shqiptarve n dekadat e para t shekullit t XX. Pr kt tem n arkivat dhe
bibliotekat bullgare ka shum burime, libra dhe dokumente. N kumtes bhen dy
gjra: s pari, nj vshtrim i shkurtr mbi burimet arkivore dhe literaturn shkencore
t cilat jan t hulumtuara dhe, s dyti, prezantohen vetm prfundimet kryesore t
dala nga analizat e studimeve dhe vshtrimeve t disa shkenctarve bullgar, t bra
n dekadat e para t shekullit XX, n drejtim t identitetit shqiptar dhe pr gjuhn
shqipe dhe veorit e saj. N kt periudh, n Bullgari jan mbledhur t dhna t
shumta pr zhvillimet e gjithanshme te shqiptart. Informata ka ardhur n Bullgari nga
burime t tilla:
1) Konsujt dhe prfaqsuesit bullgar, kryesisht n disa qytete n Maqedonin e
sotme, kan drguar n Sofje shum raporte pr proceset ndr shqiptart1;
2) Kryesuesit e organizatave revolucionare bullgare gjithashtu kan marr n
konsiderat shtimin e veprimtaris s lvizjes lirimtare shqiptare dhe kan kontaktuar
me lidert shqiptar n t dyja dekadat e para t shekullit XX. Dokumentet e
VMORO-s dhe kujtimet e kryetarve t saj jan nj burim i mueshm pr historin e
Lvizjes Nacionallirimtare shqiptare;
3) Shum fakte interesante paraqiten nga shkenctart bullgar, t cilt i kan
hulumtuar trojet lindore shqiptare n kt periudh2;
4) Me shum rndsi jan dokumentet dhe arkivat e Ekzarhis Bullgare, e cila e
1 Statistika e Agjencis tregtare bullgare n Selanik pr 18991902 ., Cartes etnographiques des

vilayets Salonique, Monastir et Cossovo, T. 1(texte), Sophia, 1902 (Harta etnografike t
Vilajeteve Selanik, Manastir dhe Kosov); , .
, 1911, . 5, 310311.
2 , . . . ., 1900; , .
. ., 1902.
197
Anton PANEV
ka shtruar ndikimin e saj n fillim t shekullit XX edhe n disa troje shqiptare3. N

kt lidhje duhet t prmendim edhe raportet e msuesve, inspektorve t shkollave,
priftrinjve etj.;
5) Prfaqsuesit e kolonis shqiptare n Sofje dhe n vendbanime t tjera
bullgare gjithashtu kan ln materiale t mueshme pr historin e shqiptarve4.
Prandaj, n arkivat dhe bibliotekat bullgare ka shum dokumente, t cilat mund
t kontribuojn pr ndriimin e disa aspekteve t historis s trevave lindore shqiptare
n fund t shekullit XX dhe n dekadat e para t shekullit XX.
Shkenctar si Vasil Knov, Nedjalko Kolushev (N. Marenin), Dimitr Mishev
(Brankov), Vasil Zlatarski, Anastas Ishirkov, Ljubomir Mileti, Jordan Ivanov, Stefan
Mladenov, Dimitr Gadzhanov e disa t tjer, kan qen jo vetm midis profesorve
m t famshm bullgar, t cilt kan ln gjurma t shumta n fusha t ndryshme si
historia, gjeografia, arkeologjia, ekonomia, etnografia, gjuhsia etj, por kan shkruar
edhe disa libra dhe shum artikuj shkencor n t cilt kan prshkruar dhe kan
hulumtuar viset lindore shqiptare. Ata kan udhtuar n Maqedoni dhe n Kosov
dhe prshtypjet e tyre bashk me nj analiz t shklqyer ka sjell rezultate t larta
shkencore. Nga punimet e tyre mund t marrim t dhna dhe fakte t hollsishme pr
gjendjen n viset lindore shqiptare pr disa dekada me radh. Hulumtimet e ktyre
profesorve jan burim i mueshm pr numrin e popullsis shqiptare n Maqedoni,
por edhe n Kosov n fillim t shekullit XX, pr gjendjen sociale, pr ekonomin,
tregtin, gjuhn, situatn fetare, etnografin, arkitekturn, kolonizimin serb pas
Luftrave ballkanike, pr arsimin dhe organizimin shoqror, pr kishat dhe xhamit e
pr shum aspekte t tjera nga jeta e shqiptarve.
Vmendje t veant meritojn vshtrimet dhe analizat e studiuesve bullgar
mbi identitetin shqiptar dhe mbi aspekte t ndryshme t gjuhs shqipe.
Identiteti
Sipas vshtrimeve dhe analizave t hulumtuesve bullgar, n fillim t shekullit t

XX identiteti shqiptar sht karakterizuar me kto tipare kryesore:
1) Dallimet dhe bashkimi mes toskve dhe gegve
T gjith hulumtues bullgar i kan vrejtur dallimet krahinore mes shqiptarve.
3 Statistika e Ekzarhis Bullgare nga viti 1902. N: , . 246, .,1 .. 204, . 56;
, . (1908
1912). 1908 . .
, 1920 2008. ., 2010,
290300.
4 Shihni p.sh.: , . . ., 1979.
198
GJUHA SHIPE DHE IDENTITETI SHQIPTAR N FILLIM T SHEKULLIT XX SIPAS
BURIMEVE BULLGARE
N fillim t shekullit XX ende ka pasur vend pr shfaqjen e dallimeve mes toskve

dhe gegve jo vetm n dialektet e tyre, por edhe n orientimet politike, por t gjith
stidiues kan shnuar me nj z se dallimet krahinore dhe fisnore harroheshin kur
bhej fjal pr interesat kombtare.
2) Propagandat e huaja
Pr formimin e identitetit kombtar rol i madh kan luajtur propagandat e
huaja mes shqiptarve. Ndikim negativ kan pasur propagandat greke dhe turke, por
me pozivitet ka qen propaganda austro-hungareze. Sipas Mareninit p.sh., n fillim t
shekullit XX propaganda greke ka pasur sukses me greqizimin e mbi 100 000
shqiptar5. Gjat regjimit serb shqiptart nuk kan pasur liri kombtare, shkollore ose
fetare. Ata jan trajtuar si serb me fe myslimane.6
3) Turqizimi
N disa troje kan shnuar procesin e turqizimit t disave prej shqiptarve.
Akoma Vasil Knov ka shkruar n fund t shekullit t XX se popullisia e Shkupit
prbhej kryesisht nga shqiptar t turqizuar dhe kan qen pothuajse gjysma e
popullats7.
Edhe nj citat: Nuk mund t bhej dallim t qart mes shqiptarve mysliman
dhe turqve dhe shumica prej turqve n Prizren kan qen shqiptar t turqizuar8.
Situata e njjt edhe n Tetov9.
4) Roli i dobt i fes
Studiuesit bullgar kan arritur deri prfundimin se feja nuk ka pasur nj rol t
rndsishm pr formimin e identitetin kombtar te shqiptart. Pr dallim prej turqve,
te shqiptart ka qen zhvilluar m fort ndenja kombtare sesa ajo fetare. T gjith
shqiptar preferonin t prdornin emrin shqiptar me krenari10.
5) Roli i gjuhs shqipe pr bashkimin e shqiptarve
Gjuha shqipe ka qen shenj kryesore pr identitetin e shqiptarve n t gjitha
viset dhe nga t gjitha fet.
5 - . (, ,
, . XIV, 1902), . 28.
6 , . , . 92.
7 ( , . II, ,
1970). . , . 30.
8 , . , . 108.
9 Po aty, f. 111.
10 , . , . 273.
199
Anton PANEV
Gjuha
Interesimi i shkenctarve bullgar pr gjuhn shqipe ka filluar vetm n fund

t shekullit t XX. Si shembull mund t tregohen prrallat e Kuzman Shapkarevit, nj
shkrimtar dhe intelektual bullgar nga Maqedonia11. Ai ka shkruar gjasht prralla dhe
nj kng shqiptare me shkronja bullgare bashk me prkthimin e tyre n bullgarisht12.
N vitet e Lufts s Par Botrore, gjuhtart bullgar kan zhvilluar ekspedita
shkencore n rajonet e Shkupit, Prishtins, Mitrovics, Pejs, Prizrenit, n luginn e
Drinit drejt Lums dhe n vise t tjera.
1) Kontributi i par i ekspeditave sht lidhur me ndriimin e disa aspekteve t
dialekteve shqiptare. Dialektet gege ishin t panjohura n krahasim me dialektet toske
dhe shkenctart bullgar kan plotsuar deri diku kt zbrazti.
2) Faktet e mbledhura u kan lejuar gjuhtarve bullgar t ndrtonin hipoteza
mbi origjinn e gjuhs shqipe. Sipas Mladenovit p.sh, gjuha shqipe i takon dialektit
trakoilir. Me disa prej veorive t saj ajo sht m afr deri gjuht sllave, armene, irane
dhe indiane.
3) Prfundim tjetr ka qen se n sistemin e saj leksikor gjuha e shqiptarve
paraqit nj przierje jashtzakonisht interesante, n t cilin sistem n mnyr t qart
ndryshohen fjalt e vjetra indoeuropiane nga huazimet mvonshme13.
Fjal t vetra indoeuropiane n gjuhn shqipe, sipas Mladenovit, jan
prshembull nat, dit, gju, gjuh, krimb, mize, mish, miell, dru, der etj. Krahas
fjalve t vjetra indoeuropiane, tu nnshtruara rregullave t veanta trakoilire, n
gjuhn e sotme shqipe ka edhe shum fjal t huazuara prmes ndrmjetsimit latin,
grek, bullgar, turk (fjal perse dhe arabe).
4) Fjalt e shumta, t huazuara nga latinishtja, nuk e kan ndryshuar karakterin e
gjuhs shqipe dhe ajo e ka ruajtur mvetsin e saj. Mladenov ka hulumtuar edhe
huazimet bullgare n gjuhn shqipe: oborr, stan, strehe, gard , patkue
, stol, as, (. . ), kose , dob
, , vozs , uds 14.
5) N fushn e sintakss, t folmet shqiptare u afrohen sidomos gjuhs bullgare,
11 (1892, 1894; 1973) e

e
, , , , .
. . .
12 Ato jan botuar edhe n Shqipri, n serin Mbledhs t hershm t folklorit shqiptar (vll.
III, Tiran 1962, f. 435-446).

13 , . , . 173.
14 Po aty, f. 174.
200
BURIMEVE BULLGARE
por edhe gjuhve t tjera sllave. Mohimi i dyfisht sht tipik edhe pr shqipen, edhe
pr bullgarishten.
6) Autort bullgar kan shnuar afrsin te frazeologjizmat dhe fjalt e urta n
gjuht ballkanike.
- shqip. Uku i pkak maskara i nvet = ,
- Peku pi kre i ven era ;
- bull. , , ,
= shqip. faj gomari, bier i samarit .
- shqip. Ujku kmen ndron, hujin (tabietin) nuk ndron, bull.
, (, ) (. . ,
, I, 85),
- shqip. M amel t ufla se mjalti me pare = -
, turqisht. Badheva sirke baldan tatly (, . I, 39),
- shqip. mir tet delseni se tet delemn, bull. -
() , (. . , . . II, 58),
- shqip. peku n det, skara n zjar, bull. ,
(. . , . . II, 99, ka variante bullgare dhe shqiptare , ,
, .),
- shqip. Para bare per dite te zeze = bull. (.
. , . . I, 61 edhe shum t tjera), t cilat kan prshtatshmri edhe n
turqisht: Ak gn icin dyr15.
7) Vmendje t veant meritojn hulumtimet e Mladenovit mbi t folmen e
shqiptarve n rajonin e Ohrit dhe t Manastirit. Sipas tij, pothuajse t gjith
shqiptart nga kto vise kan qen tosk dhe vetm e folmja n rrethinn e Dibrs dhe
n luginn e Drinit deri Strugn, i takon gegnishtes16.
Prfundim
Si prfundim, mund t theksohet se hulumtimet bullgare n periudhn e

paraqitur sjellin informat t mueshme mbi zhvillimet politike, kulturore dhe sociale
te shqiptart. N veanti, prmbledhjet dhe analizat e gjuhtarve bullgar mbi
fonetikn, morfologjin, leksikun, frazeologjin etj., mund ta ndihmojn hulumtimin e
zhvillimeve historike t gjuhs shqipe. Kto studime kan krijuar bazn e albanologjis
bullgare dhe u kan shrbyer gjuhtarve nga periudhat m t vonshme pr prpunimin
15 Po aty, f. 175.
16 Po aty, f. 187.
201
Anton PANEV
e teorive t tyre mbi origjinn e gjuhs shqipe dhe pr kontaktet e saj me gjuht e tjera
n Ballkan.
Abstrakt
Shqiptart nga trojet e tyre lindore gjithmon kan qen n kontakt t ngusht
me bullgart. Pr kt arsye, ka shum dshmi dhe dokumente bullgare t cilat
tregojn pr gjendjen politike, ekonomike, sociale, arsimore, kulturore etj. te
shqiptart, kryesisht n dekadat e para t shekullit t XX. Hulumtuesit bullgar nga kjo
periudh kan treguar interes t veant edhe pr veorit e gjuhs shqipe si dhe pr
karakteristikat e identitetit kombtar t shqiptarve. Shkenctart m t famshm nga
Bullgaria kan br studime n terren pr t zbuluar karatekristikat e gjuhs shqipe.
Prmbledhjet dhe analizat e tyre mbi fonetikn, morfologjin, leksikun, frazeologjin
etj., mund ta ndihmojn hulumtimin e zhvillimeve historike t gjuhs shqipe. Kto
studime kan krijuar bazn e albanologjis bullgare dhe u kan shrbyer gjuhtarve nga
periudhat m t vonshme pr prpunimin e teorive t tyre mbi origjinn e gjuhs
shqipe. Kumtesa do t prqendrohet mbi arritjet dhe prfundimet kryesore t ktyre
studiuesve.
Bibliografia:
1. , . . ., 1915.
2. , . . . ., 1900.
3. . 1873 ., . 1995.
4. , . . ., 1902.
5. , . -
. : .
- , . 1-32, , 1927.
6. , . . ., 1993:
7. , . 1916. .
. . .,
1993
8. , . 1916.
, . .
9. , . 1916.
, . .
202
BURIMEVE BULLGARE
10. , .
1897 , , 1899.
11. , . . ., 1979.
12. , .
(19081912). 1908 .
. ,
1920 2008. ., 2010, 290300.
13. , . 1897
- . .
ja, 1969, . V, . 1, , 4571.
14. (1892, 1894; 1973) e
e
, ,
, , . . . .
15. , .
, 1911, . 5.
16. Brancoff, D.M. "La Macdoine et sa Population Chrtienne. Avec deux cartes
ethnographiques", Paris, 1905.
17. Cartes etnographiques des vilayets Salonique, Monastir et Cossovo, T.
1(texte), Sophia, 1902.
203
204
Sala AHMETAJ
FUNKSIONI SINTAKSOR
Fjala funksion sintaksor n prdorimin gjuhsor i prshtatet nj game t gjer

kuptimesh. Ekzistojn disa fusha t prdorimit t fjals funksion. Ajo tregon
marrdhnie n mes t veshjes gjuhsore dhe funksioneve n t cilat ajo prdoret. N
gramatik, pr shembull, sintagma emrore mund t funksionalizohet n klauzoln e
strukturs si kryefjal, kundrinor, plots etj., pr faktin se kto role prkufizohen n
mnyr distribucionale.
Trsia e fjalis a e frazs nuk sht nj grumbull fjalsh t hedhura dosido.
Prkundrazi, elementet n mes vete dhe secili element me frazn shprehin
marrdhnie t caktuara sintaksore. Fraza e marr si trsi ka nj finalitet ku secili
prbrs dallon nga t tjert pr nga roli q luan n prmbushjen e ktij finaliteti. Dhe
n kt mnyr do antar i frazs duhet t jap ndihmesn e vet specifike pr
realizimin e qllimit t prbashkt1. Rolin e njrit antar nuk mund ta prmbush
antari tjetr. Pr shembull funksionin e kallzuesit mund ta kryej nj folje, nj
mbiemr, nj emr etj. Kto t dhna dshmojn pr pavarsin e funksionit
sintaksor.Funksionet sintaksore ose marrdhniet sintaksore t ksaj natyre t
rndsishme, jan pjes e disa modeleve t analizs gjuhsore, duke u ndrlidhur me
teori t ndryshme gramatikore si me teorin e pranis, gramatiks s relacioneve dhe
gramatiks leksikore funksionale. Termi analiz funksionale dhe gjuhsi funksionale
jan shfrytzuar pr ti specifikuar teorit n t cilat kuptimi funksion trajtohet si
themelori, m i rndsishmi. N teorin e drejtimit dhe t lidhjes dhe t gramatiks t
strukturs s frazs funksionet gramatikore jan kuptimet q prkufizohen n baz t
pozits n klauzuln e prbrsve.Termi funksional prdoret pr elementin i cili n
kuadr t ndonj sistemi gjuhsor sht dallues ose kontrastiv2.
Roli q luan gjuha n kontekstin shoqror ose t individit gjithashtu quhet
funksion (funksion social). Pr shembull, gjuha prdoret pr t plasuar mendimet,
pr ti shprehur qndrimet etj. Gjithashtu, mund t prdoret pr identifikimin e
situatave specifike sociolinguistike, si sht prdorimi joformal, varietetet gjuhsore,
1 O. Dykro, S. Todorov, Fjalori enciklopedik i shkencave t ligjrimit, Prishtin, 1984, f. 295

2 Dejvid Krictal Enciklopedijski re~nik moderne lingvistike, NOLIT, Beograd, 1998, f. 107
205
Sala AHMETAJ
si sht gjuha e shkencs dhe e drejtsis. N raste t tilla themi se gjuha ka nj

prdorim t veant dhe funksion t rndsishm. Pr fjalin pohohet se funksioni i
saj sht t kumtoj, t pyes, t urdhroj etj.
Prkufizimi pr termat e prgjithshm si subjekt, predikat, objekt, ndajfolje,
prdorimi i t cilave sht i kushtzuar n varsi nga prdorimi n teorit e veanta
apo nga tipi i gjuhs. Pr gjuht si, gjermanishtja, shqipja t cilat kan nj sistem t
zhvilluar morfologjik, funksionet sintaksore prcaktohen kryesisht nga rasa. N kto
gjuh subjekti identifikohet me prbrsit emror t kallzuesit. N disa gjuh, si
anglishtja pr shembull, n t cilat rasa shfaqet rrall, funksionet sintaksore
prkufizohen nga marrdhniet e tyre strukturore dhe topologjike.Funksionet
sintaksore, po ashtu asociaciohen me role semantike q ndrtojn me nocionet e tjera
semantike apo pragmatike. Kryefjala shoqrohet me agjentin e nj veprimi (rasa
gramatikore), subjektin logjik apo si tema e fjalis (tema kundrejt komentit, tema
kundrejt rems . Prkufizimet shumfunksionale sikurse edhe prpjekjet pr t
veuar disa lloje t funksioneve sintaksore jan br pr shkak se kriteret e vna m
lart shpeshher kundrshtojn njri me tjetri. Pr kt arsye funksionet sintaksore nuk
jan gjersisht t prkufizuara por jan t marra si nocione (nga tradita) n kornizn e
relacioneve gramatikore dhe gramatiks leksikore funksionale. Funksionet sintaksore
t shnuara i referohen shumics s gjuhve flektive3.
N teorin e gjuhsis s prgjithshme me orientime nga gjuhsia strukturore
funksionale4 kallzuesin e gjejm t vlersuar si gjymtyr kryesore, si gjymtyra
ndrtuese. Kryefjala dhe kundrinori trajtohen dhe vlersohen si gjymtyr t
domosdoshme, rrethanori si gjymtyr fakultative, kurse prcaktori t shumtn e hers
quhet modifikues i gjymtyrve t tjera.
Funksioni sintaksor n gramatikat e gjuhs shqipe sht par n marrdhnie
me rasat, me parafjalt, n raport me mnyrat dhe diatezat e foljes po edhe me
kategorit leksikore. Pr shembull, emri dhe kryefjala jan par t lidhura dhe t
kushtzuara me rasn. Po kshtu sht par edhe kundrinori. Plotsit jan vshtruar
nga kushtzimet me parafjalt (prve rass). Kjo nnkupton se funksioni sintaksor
del si prodhim i kategorive leksikore q, n teorin e gjuhsis s prgjithshme, quhen
kategori parsore dhe i kategorive gramatikore (si rasa, numri, aspekti, koha) q quhen
kategori dytsore. Pra, bashkimi i kategorive parsore dhe i kategorive dytsore krijon
dhe prodhon funksionin sintaksor (kryefjal, kallzues etj.).
3Dictionary of Language and Linguistics, Hadumod Bussman, Munih, 1995, f. 1156.

4 L. Tesniere, Elements de cyntaxe structurale, Paris, 1965, kap. 49; A. Martine, Njsit
shnjuese, Elemente t gjuhsis s prgjithshme, Prishtin, 1983, f. 143-174; J. Lyons,
Funksionet sintaksore, Hyrje n gjuhsin teorike, Dituria, Prishtin, 2001, f. 311-324
206
FUNKSIONI SINTAKSOR
Funksioni sintaksor5 do t mund t prkufizohej si ekuivalent gjuhsor i

marrdhnieve n mes t nj elementi t prvojs dhe t trsis. Pr funksionin mund
t diskutohet edhe pr t gjitha rastet e elementeve q dalin si margjinale. Por jo pr
funksionin predikativ. N raste t tilla funksioni i kallzuesit nuk do t mund t quhej
funksion real. Kjo sht shtje konvencionale.Sepse, n shumicn e gjuhve (sipas
nesh edhe n gjuhn shqipe) kallzuesit do t duhej ti prshkruheshin funksione t
ndryshme varsisht nga forma aktive ose pasive e tij. Por kallzuesi do t mund t
quhej tip special me t cilin lidhen funksionet parsore t cilat kan marrdhnie t
drejtprdrejta me t, sepse pr nj gjuh t caktuar ekziston nj inventar i caktuar i
funksioneve sintaksore. Por funksioni i nj elementi nuk sht gjithmon i prcaktuar
nga natyra e tij6. Dy elemente t natyrave t ndryshme mund t kryejn t njjtin
funksion. Ose prbrs t s njjts paradigm mund t kryejn funksione t
ndryshme. Kto fakte dshmojn pr pavarsin e funksionit sintaksor.
Fjalt n mes vete lidhen n mnyra t ndryshme shpeshher t kufizuara dhe
t kushtzuara me mundsi kombinatorike. Mundsit e kombinimeve t tilla t nj
fjale ose t nj strukture me fjal t tjera ose struktura t tjera n t njjtn fjali do t
mund t quheshin si potenciale. Pr shembull funksioni m i rndomt i emrores
sht kryefjala, i gjinores sht prona. Disa prej tyre do t mund t quheshin si
funksione themelore t ktyre rasave kur dalin pa parafjal. Sepse emrat shpeshher
mund t kryejn edhe funksione t tjera q kushtzohen me kuptimin e tyre leksikor
sic sht predikati semantik q prfaqson ndonj pronsi proces,relacion etj, ndrsa
argumentet(kryefjala,kundrinori)perfaqsojn titullarin e prons, llojin e marrdhnieve
etj dhe me parafjalt q shoqrohen ose edhe me strukturn e fjalis n t ciln bjn
pjes.
Shembuj:
Vajza doli nga shtpia / kjo vajz doli nga shtpia.
Pra, pr ndrtimin e funksionit sintaksor jan t nevojshme mjetet leksikore
dhe gramatikore. Pr gjuhn shqipe si mjet m i rndsishm sht fleksioni (lakimi
dhe zgjedhimi)..Pr t treguar funksionet parsore sintaksore n gjuhn shqipe si mjet
prdoret fleksioni, kurse mjet tjetr i rndsishm pr t dhn funksione dytsore
sintaksore jan parafjalt, pjeszat, rendi i gjymtyrve, ndajfoljet etj.
Nj fakt i rndsishm pr teorin sintaksore do t ishte prkufizimi i kryefjals
ose i gjymtyrve t tjera. Prkufizimet q i kemi par n gramatikat e gjuhs shqipe
nuk e shtjellojn e as shpjegojn aq shterueshm shtjen se kryefjala prve faktit se
5A. Martine, Ka funkcionalnoj sintaksi, Jezik i funkcija, Sarajevo, 1973, f. 63.

6O. Dykro, C. Todorov, Funksione sintaksore, Fjalori enciklopedik i shkencave t ligjrimit,
Prishtin, 1984, f. 295-304
207
Sala AHMETAJ
del n emrore pa parafjal ajo kur sht e pashquar prcillet me disa kushtzime t
tjera dhe domosdoshmrisht duhet t shoqrohet me disa elemente (t shumtn e
hers premrat e pacaktuar ose dftor. N teorin e gjuhsis s prgjithshme,
Llajons7, Robins8 etj., ndryshimet n mes t formave eptimore dhe formave
parafjalore (t emrave npr ras) nuk jan par si t rndsishme pr shum gjuh.
Por, n gjuhn shqipe jan t rndsishme dhe paraqesin diferencim funksional.
Sipas Sapirit9 n shum gjuh fjalprbrja prcaktohet me at q mund ta
quajm funksion prkufizues, domethn njrit nga dy ose m shum elementet e
prbra i jepet rndsi cilsuese q nuk ndihmon n formimin formal t fjalis. Disa
gjuh i shprehin raportet me an ndryshimesh brenda fjals. Disa gjuh t tjera barrn
formale e mbshtesin tek folja, kurse tek disa gjuh t tjera rendi i fjalve merr vler t
vrtet t funksionit. Por, shumica e gjuhve jan diku n mes t ktyre dy skajeve. N
kt grup bn pjes edhe shqipja.
Vlera e funksionit sht rendi tek gjuht si anglishtja. Prandaj, dallimi n mes
kryefjals dhe kallzuesit n kto gjuh varet nga vendosja e fjalve n fjali.
Shembull
Djali sheh qenin dhe
Qeni sheh djalin
Por nj dallim i vogl n renditje tek shumica e gjuhve ndikon n modalitetin e

fjalis.
Pr shembull
Ai sht ktu dhe si fjali dftore
A sht ai ktu? si fjali pyetse
Kurse n disa gjuh t tjera e edhe n shqipen, prdorimi i ndajshtesave

domethn i mbaresave rasore, parafjalve, pjeszave, nyjave etj., sht mjeti m i
rndsishm pr prcaktimin e funksionit sintaksor. Por kjo nuk do t thot se nj
gjuh ka varfri funksionale n qoft se del me mjete t caktuara (si sht rendi i
fjalve) ose me mjete t tjera (si sht fleksioni), por kjo ka t bj m shum me
ekonomin gjuhsore dhe me prdorimet formale t kontekstit.
Kujtojm se gjuha shqipe sjell t dhna t mjaftueshme se funksioni sintaksor i
7 J. Lyons, Hyrje n gjuhsin teorike, Dituria, 2001

8 R.H. Robins, Historia e gjuhsis, Dituria, 2007
9 E. Sapir, Forma n gjuh proceset gramatikore, Gjuha hyrje n studimin e ligjrimit,
Prishtin, 1980. 76-79

208
FUNKSIONI SINTAKSOR
rasave n kt gjuh paraqitet me kushtzime pikrisht pr arsye t daljes s nj emri

me parafjal ose pa parafjal. Dhe pikrisht funksionet e ashtuquajtura parsore t cilat
n gjuhn shqipe dalin me eptim, jan zakonisht t lidhura drejtprdrejt me foljen dhe
dalin t shumtn e hers si aktant t obligueshm. Por n gjuhn shqipe edhe rendi i
fjalve, n disa raste, ka edhe kushtzime funksionale, por s pari do t duhej t
qartsohej diferencimi n mes t rendit t fjalve dhe rendit t gjymtyrve, e vetm
pastaj t dilet me pohime t caktuara.
Kto jan mjetet m t rndsishme gramatikore q shrbejn pr t ndrtuar
sintaksn normale dhe funksionet sintaksore. Sintaksa normale n teorin e gjuhsis
bashkkohore10 mund t prkufizohet duke u thirrur vetm n prdorimin e gjuhs
jashtsituative. Kjo nnkupton q komunikimi realizohet vetm me mjete gjuhsore q
shrbejn pr t prmbushur nj funksion. Ky kriter i normalitetit sintaksor, prve
tjerash, prputhet edhe me pikpamjet e gramatikanve tradicional pr t cilt
normalitet sintaksor dhe funksional sintaksor konsiderohet thnia q prmban
sintagmn kryefjal plus kallzues.
Por, sot, normaliteti sintaksor dhe funksional nuk konsiderohet si i till vetm
me kt kushtzim t pranis s kallzuesit dhe kryefjals. Normaliteti sintaksor del
me mjete gjuhsore n fjali modelesh t ndryshme (jo kushtimisht vetm me kryefjal
dhe kallzues). Natyrisht, kufijt n mes normalitetit (kur nj njsi del me mjete
gjuhsore) dhe kontekstualitetit, kur njsia mund t kuptohet me mjete gjuhsore, por
edhe me mjete tjera ndonjher, sht vshtir t vihen. Pr kontekstin sot diskutohet
si pr nj shtje q prfshin dhe tejkalon analizn e fjalis, prandaj konteksti shihet
edhe si veori ose si kategori e tekstit dhe si mjet funksional. Ndonj autor
pohon11 se konteksti q paraqet nj aspekt t jashtm t prfshirjes s faktorve dhe t
rrethanave t nj situate ideale t komunikimit n t ciln teksti del n form t
thnieve gojore apo t atyre t shkruara. Dhe pikrisht kjo kategori e shnon kufirin
midis asaj q sht gjuhsore n tekst dhe asaj q do t duhej konsideruar si
jashtgjuhsore.
Por, gjymtyra, si funksion sintaksor edhe n rrethana t normalitetit sintaksor
edhe n rrethana t kontekstualitetit e ka qartsisht t dallueshm funksionin
sintaksor. Pr shembull, n dialogje, n monologje etj., ose edhe n rrethana situative
t ndrlikuara prdoret gjymtyra q sht bartse e mesazhit ose q sht rema.
Shembuj:
I ke shkruar letr nns! I kam shkruar.
Bora ka punn e saj, ne tonn. Nguli kmb babai.
10 A. Martine, Ka funksionalnoj sintaksi, Jezik i funkcija, Sarajevo, 1973, f. 75

11 W. Egon, A text Grammar of Englich, Quelle und Meyer, Heidelberg, 1983, f. 14
209
Sala AHMETAJ
N sintaksat e gjuhs shqipe, sidomos ato t botuara n gjysmn e dyt t

shekullit XX e ktej, gjejm shpjegime pr normalitetin sintaksor dhe pr
kontekstualitetin (Sintaksa e Akademis12, e Domit13 etj.). Shpjegimet pr gjymtyrt e
veuara pr fjalit e paplota dhe t pagjymtyrzueshme jan nj mnyr e thellimit n
sintaksn komplekse ku i gjejm ndonjher t ndrvarur dhe t kushtzuar
normalitetin sintaksor me kontekstualitetin sintaksor dhe situacionin gjat prodhimit
t fjalive dhe t gjymtyrve. Si sht pohuar edhe n disa sintaksa (ajo e Priftit14, e
Akademis, e Dhims15 etj.) funksioni sintaksor i fjalve prcaktohet edhe nga lloji i
marrdhnieve kuptimore midis prbrsve t sintagms ose fjalis. N disa studime
teorike16, madje pohohet se kryefjala edhe kur sht e shprehur n ndonj rast m i
rndsishm sht plotsi pr at q krkohet t thuhet me foljen se sa kryefjala.
Pr shembull
Ajo ka marr pjes/ n ekspozit/n luft/n orn letrare.
Plotsit n kt fjali pr foljen jan m t rndsishme se kryefjala, ata jan t

domosdoshm, kryefjala jo. Shpjegime t tilla pr funksionin e gjymtyrve nuk gjejm
n gramatikat shqipe. Shpjegime q fjalia duhet t ket kryefjaln dhe kallzuesin i
gjejm n tekstet m t hershme, kurse m von duke filluar me Domin17 gjejm edhe
pohime se fjalia mund t jet edhe pa kryefjaln, edhe pa kallzuesin (si gjymtyr
gramatikore), pr shembull, me cilin tren udhtuat (me t nats).
Monemat funksionale e sigurojn pavarsin sintaksore (me, pr, n) pr dallim
nga monemat modale q tregojn nj element t brendshm (nj, disa) q tregojn
modalitet. Zgjedhja e elementit funksional n mas t madhe sht e kushtzuar me
zgjedhjen e foljes n fjali18. Kurse zgjedhja e modaliteteve sht e lir (trajta e caktuar,
e pacaktuar, shumsi, njjsi etj.). N disa raste prdorimi i kufizuar i modaliteteve
sht i lidhur edhe me natyrn e njsive, pr shembull n gjuhn shqipe ka fjal q
prdoren vetm n njjs ose vetm n shums. N gramatikat tona nuk sht br n
mnyr t qart dallimi n mes t elementeve funksionale dhe elementeve modale n
fjali pr t par m qart diferencimin e tyre. Diferencimi funksional pr shembull n
mes t rass dhe numrit sht vshtir t bhet, sepse funksionalet dhe modalitetet
12 Akademia e Shkencave e Shqipris, Sintaksa, Tiran, 2002, Fjalit e paplota, f. 395-404

13 M. Domi, Sintaksa e gjuhs shqipe, Prishtin, 1970.
14 S. Prifti, Sintaksa e gjuhs shqipe, Prishtin, 1970.
15 Th. Dhima, Gjuha shqipe sintaksa, Tiran, 2005, f. 30-31.
16 M. Ri~anovi}, Od rije~i do re~enice, Sintaksa, Jezik i njegova struktura, Sarajevo, 1975, f.
226.
17 M. Domi, Sintaksa, Tiran, 1957.
18 R. Kati~i~, Sintakti~ke studije, Jezikoslovni ogledi, Zagreb, 1971, f. 65-100.
210
FUNKSIONI SINTAKSOR
shpesh przihen ose shkrihen, prandaj sht vshtir pr t par se cili sht funksioni
i mirfillt. N raste t caktuara e njjta shenj kryen t dyja funksionet.
Ndonjher duhet t diskutohet pr pajtueshmrin n mes t njsive ose edhe
pr redundanc n informim (pr shembull kohn ndonjher e prcakton folja ose
edhe ndonj monem e pavarur, pr shembull dje dhe kishte). N raste t tilla bhet
fjal pr redundanc n informim por edhe pr marrdhniet n mes t pjesve t
ndryshme t thnies t cilat krijojn nj pajtueshmri n mes veti, prandaj jo rastsisht
Sapiri19 do t pohonte se t gjitha njsit gramatikore jan si njsi t relacioneve.
Redundanca sht e rndsishme si ajo leksikore, as ajo gramatikore. Ajo
paraqitet dhe prfaqson elementet e rndsishme t komunikimit dhe n ndonj rast
mund t mbshtetemi n t pr t specifikuar funksionin e ndonj segmenti. Por, nse
i abstarkojm pozitat e monemave si indikator t funksioneve, mund t pohojm ose
t konstatojm se cilat jan ato elemente q sigurojn pavarsin sintaksore20. sht e
parndsishme se a shfrytzohet ajo pavarsi m shpesh a m rrall, pr shembull me si
parafjal mund t tregoj edhe nj tip relacioni edhe nj funksion, pr shembull, me
shokun, me lopat. Rreth natyrs s njsis m t vogl ose thnies m t vogl, Martine
nuk pajtohet me Sapirin pr iftin subjekt predikat se duhet t ekzistoj dika pr tu
folur dhe dika pr tu thn. Duke shprehur dilemn se sht thnia minimale, cilat
jan mundsit e formimit t nj thnieje t till, cilat jan kushtzimet pr formimin e
nj thnieje t till, cilat jan mundsit dhe mnyrat se si ajo thnie mund t
zgjerohet. shtja m e vshtir q duhet t zgjidhet sht se a duhet t bhet dallimi
n mes t thnieve normale q t shumtn e hers kan kryefjal dhe kallzues me
thniet e tjera t situats ose kontekstit si: Atje. Ndale vrassin! Zjarr! Eja etj. Si t bhet
dallimi funksional i gjymtyrve dhe si t shihet ajo q sht thjesht gjuhsore, thjesht
thnie normale, thnie kontekstuale gjuhsore dhe thnie me mjete minimale
gjuhsore.
19 E. Sapir, Forma n gjuh proceset gramatikore, Gjuha Hyrje n studimin e ligjrimit,

Prishtin, 1980, f. 70-97.
20 A. Martine, Ka funkcionalnoj sintaksi, jezik i funkcija, Sarajevo, 1973, f. 71
211
212
Flutura ITAKU
MOTIVIMI I TERMAVE T GRAMATIKS TRADICIONALE
N letrsin ton gjuhsore studimi i par pr motivim t termave duke u nisur

nga aspekte konceptologjike u b n vitet 90 nga Dervishi1 kur prejardhja konceptore
u shikua n prqasje me prejardhjen semantike. Kshtu zuri fill emrtimi termformim
q do t merrej me proceset e motivimit t termave, krahas emrtimit t mparshm
fjalformim q prdorej pr motivimin e t gjitha njsive t leksikut pa prjashtim.
Dallimi kryesor midis ktyre dy emrtimeve qndron n faktin q fjalformimi merret
vetm me njsit njfjalshe ndrsa termformimi merret edhe me njsit q i kalojn
kufijt e fjals2.
N kt referim do t paraqesim rrgt e motivimit t termave njfjalsh t
terminologjis s gramatiks tradicionale. Kjo pun sht br duke u nisur nga dy
studime pr termformimin: njri pr terminologjin e mekaniks i br nga Dervishi
(artikulli i cituar) dhe tjetri pr terminologjin e agronomis i br nga autort Jazexhiu
dhe Duro3. Ndrkaq, studiuesja V. Bello4 n punimin e saj merret vetm me termat
togfjalsha t terminologjis s gjuhsis. Ajo q i bashkon jo vetm kto terminologji
q u zun n goj, por t gjitha terminologjit e t gjitha fushave t dijes sht numri i
madh i njsive t pathjeshta q konsiderohet t jet mbi 80 prqind. Ajo q i dallon
sht se kto dy terminologji (mekanik, agronomi) emrtojn koncepte edhe
abstrakte edhe konkrete, kurse termat e gramatiks emrtojn vetm koncepte
abstrakte. Rrjedhimisht, edhe motivimi i termave t fushs s gramatiks ka disa
specifika q mund t mos i ken fushat e tjera t dijes.
Rrugt e motivimit t termave t gramatiks jan:
1 V. Dervishi, Termat e mekaniks n gjuhn shqipe dhe burimi i tyre konceptor, Studime Filologjike nr.
1, 1991
2 Te ne studiuesit nuk jan t nj mendjeje nse njsit e pathjeshta (togfjalshat) mund t
konsiderohen si nj rrug e formimit t njsive t leksikut t prgjithsjm. Shumica nuk e

pranojn si t till.
3 A. Duro, V. Jazexhiu, Motivimi n terminologjin e agronomis n rrafshin e termformimit, Studime
Filologjike, nr. 1-2, 2006

4 V. Bello, Termat emra-baz e formimit t terminologjis s gjuhsis, Seminari ndrkombtar pr
gjuhn, letrsisn dhe kulturn shqiptare, nr.26, Prishtin, 2006

213
Flutura ITAKU
1. Rruga sintaksore: njsit e pathjeshta dhe konversioni.

2. Huazimi
3. Rruga morfologjike: ndajshtesimi dhe kompozimi
4. Tejbartja konceptore si dhe modifikimi i prmbajtjes konceptore t njohura
edhe si terminologjizim dhe riterminologjizim, varsisht nga autort.
1. Njsit dy e m shum fjalshe i kemi trajtuar m hert5 ndrsa konversioni,

prkatsisht emrzimi ndodh pr shkak t ekonomis s gjuhs dhe mosprsritjes s
njsive t njjta n kontekste t caktuara. Termat si emrorja ose e tashmja, e shum
t tjera si kto konsiderohen formime me konversoin.6 sht pr tu cekur se N
tekstin e Gramatiks prdorimet e tilla jan t shpeshta. Kryesisht kemi t bjm me
emrzim kontekstual. Kjo mnyr e formimit t njsive terminologjike bashk me
njsit e pathjeshta (togfjalshat e qndrueshm ) konsiderohen formime me rrugn
sintaksore.
2. Huazimi sht njra nga mnyrat e pasurimit t leksikut t do terminologjie
prandaj edhe gramatika ka nj shtres t ktyre termave q dalin me prejardhje nga
gjuht klasike dhe q jan kryesisht ndrkombtarizma. Akhmanova7 ka theksuar se
fjalt ndrkombtare (me origjin latine ose greke) q na kthejn n retorikn e lasht, nuk sigurojn
transmetim direkt dhe t trsishm t informats, por n t njjtn koh sigurojn korrespondencn m
t plot t mundshme ndrmjet shprehjes origjinale dhe asaj metalinguistike t prkthyer N tr
rrugn e zhvillimit t gramatografis, prania e ksaj shtrese t termave haset jo vetm
n prvojn ton. N traditn ton, ajo ka qen jo e njtrajtshme. Kshtu, kemi par
nj ngjashmri midis Shkronjtores s Samiut me nj terminologji t pastr shqipe
nga njra an dhe, nga ana tjetr, Gramatikn e Akademis gjithashtu me
terminologji shqipe, por jo n masn e Shkronjtores. T dy kto gramatika jan
udhhequr nga parime t purizmit, t njohura jo vetm n traditn e gjuhs shqipe.
Midis ktyre dy skajeve kemi autor gramatikash q e prfillin prdorimin e dy
terminologjive: njra shqip e tjetra n gjuh t huaj. Autor si Xanoni, Sheperi, Rrota,
Cipo, Xhuvani, Riza, Demiraj, krahas termave shqip, prdorin edhe emrtime t
huazuara-ndrkombtarizma. Sidoqoft, terminologjia e sotme gramatikore, e
5 F. itaku, Togfjalshat e qndrueshm n terminologjin gramatikore, Seminari ndrkombtar pr

gjuhn, letrsisn dhe kulturn shqiptare, nr.29, Prishtin, 2010
6 Shembuj t njsive t formuara me konversion: pohorja, krahasorja, siprorja, thirrorja, emrorja,
gjinorja, dhanorja, kallzorja, rrjedhorja; emrtimet e kohve si e tashmja, e kryera etj.; emrtimet e llojeve t
premrave si vetort, pronort etj; pjesorja , paskajorja , prcjellorja, mohorja...
7 Akhmanova, O.S. A dictionary of linguistic terms, Sovjetskaja enciklopedija, Moskow, 1966, f.91;
cituar sipas Rr. Paarizi, Qasja kognitive n terminologji-mediet e reja dhe teknologjia, Seminari 32...,
2013, f.69
214
pasqyruar n GA, ka nj shtres do t thoshim t vogl t ndrkombtarizmave8 si

fjal t mvetsishme por edhe si pjes e emrtimeve t pathjeshta9 si dhe togfjalsha
me t dy gjymtyrt fjal t huazuara10. T gjith ndrkombtarizmat e gramatiks
mund t klasifikoheshin n terma t prgjithshm, terma t morfologjis dhe terma t
sintakss.
N gramatikat e tjera, si ajo e elikut, hasen ifte t prdorimit t termit shqip
dhe termit t huazuar si objekt dhe kundrinor, subjekt dhe kryefjal, afiks, prefiks, sufiks dhe
ndajshtes, parashtes, prapashtes, kompozita dhe fjal t prbra, etj. Megjithat, eliku i jep
prparsi variantit shqip, sepse variantin e huazuar kryesisht (ka prjashtime) e v
brenda kllapave.
Prtej gramatikave, studiues t ndryshm kan ndjekur dhe ndjekin nj rrug t
ndrmjetme, pra nuk jan idhtar t prdorimit vetm t termave shqip11.
3.1. Krahasuar me termat e pathjesht (togfjalsha terminologjik) termat
njfjalsh jan t pakt12 Si njsi njfjalshe, termat e formuar me ndajshtesim e
prbjn pjesn drmuese t terminilogjis gramatikore. Veori e tyre sht se
prbhen vetm nga nj gjymtyr q sht mbigjymtyra s cils i bashkohet nj
ndashtes q modifikon konceptin e saj duke krijuar nj njsi t re terminologjike q
prfaqson nj prmbajtje konceptore t re. Deprtimi n prejardhjen konceptore t
do termi parakupton zbulimin e lidhjes q ekziston midis konceptit fillestar dhe
konceptit t prejardhur.
Baza e termave t do terminologjie jan emrat por ata zakonisht shrbejn pr
t formuar togfjalsha. Emrat e prejardhur me ndajshtesa n terminologjin
gramatikore jan kalkime nga termat e gjuhve klasike. N krye t hers, para se t
kishim nj terminologji me fytyrn e sotme, ka pasur prpjekje t shumta nga
gjuhtart pr ti shqipruar termat e huaj. Termat e sotm nuk jan po ata q
prdoreshin dikur. Secili term ka pasur nj histori. Ka ndodhur q termi i huaj t
8 Shembuj t ndrkombtarizmave: gramatik, morfologji, sintaks, morfem, morf, alomorf, lokucion,

diatez, form, afiksoide, modalitet, modal, aspekt, metafoni, apofoni, supletivizm, klas, formant, konversion,
diatez, paradigm, sinkretizm, afektiv-e, sintetike-analitike...
9
Si: (rend) afektiv, ekspresiv, (fjali) asindetike, afektive, (gjuh) flektive, (kuptim) antonimik, abstrakt (fjal)
polisemantik-e, monosemantik-e, supletive, tip (i fjalis); (tregues) grafik, (fjali pyetse) retorike, eliptike,
(ngjyrim) afektiv, (kallzues) homogjen...
10 Raporte paralele, raporte analoge, faktor semantik, singularia tantum, pluralia tantum
11Vlen pr tu prmendur ktu nj citim nga diskutimi i F. Leks br n Konferencn I t
studimeve albanologjike lidhur me kumtesn e L. Dodbibajt Zhvillimi i terminologjis gjuhsore

shqipe nga Rilindja deri n ditt e sotme i cili ka t bj me nj mendim t shprehur nga Sosyri se
me rndsi sht t emrtohen e prkufizohen nocionet pa shikuar se cilat fjal prdoren. Nga
kndvshtrimi i sotm na duket intersant se si n vitin e largt 1962 gjuhtar si Leka kishin
njohuri pr Sosyrin.
12 Sipas prllogaritjeve tona n GA 1 gjenden rreth 140 terma njfjalsh.
215
Flutura ITAKU
prkthehet me variante t ndryshme nga gjuhtar t ndryshm. Sa pr ilustrim po

japim nj shembull. Termi konsonante sht shqipruar me 5 variante: e pazshme,
bashkzantore, e przshme, ndrzane, przantore derisa ka marr formn e
sotme bashktingllore. Ky punim nuk mton t merret me aspektin diakronik t
termave, por me termat e standardizuar.
Termat emra me ndajshtesa, nuk cilsohen pr shumsi ndajshtesash. Mund t
veonim prapashtesn ore( fundore, paskajore, etj); pastaj -or (rrethanor, thirror,
prcaktor, etj); -im (qiellzorzim, emrzim, njfjalzim etj.); -es (mbares,
shkurtes, etj.), -z (lidhz, pjesz, etj.);s (kallzues, thyes, etj.); -ri
(dygjinishmri, shumkuptueshmri, etj.)13. Nj pjes e vogl e emrave formohen
me parashtesa si: para- (parashtes, parafjal); prapa- (prapashtes); pr-(premr,
prcaktor), si- (sindajshtes); nn- (nnklas); pas-(pasthirrm), etj.
Termat mbiemra e zn vendin e par pr nga sasia dhe mjetet e formimit. Ata
nuk dalin si njsi t mvetsishme por vetm n kuadr t njsive dy e m
shumfjalshe. N klasn e mbiemrave prapashtesa-or (e) z vendin n krye. Si
shembull mund t cekim emrtimet e rasave (emrore) dhe t mnyrave
(dftore) por edhe njsi si: gjuhsor, sintaksor; shumica e llojeve t fjalive si
thirrmore; -()s(e) si (fjal) shrbyese Tri jan parashtesat me t cilat formohen
terma me kuptim antonimik: parashtesa: jo- si (fjali) jopyetse, (shkenc)
jogjuhsore) pasi (fjali) e paplot, e pagjymtyrzueshme, ;, zh- si (kundrinor) i
zhdrejt, etj.
N klasn e mbiemrave vepron edhe nyjzimi si (fjal) e ngurosur, e
emrzuar, etj., madje dhe mnyrat e prziera si (mbiemr) i nyjshm, (fjal) e
ndryshueshme, e lakueshme, e zgjedhueshme), (kundrinor) i drejt), q bashk
me ndajshtesimin dhe kompozimin prfshihen n mnyrn morfologjike.
Klasa e ndajfoljeve dhe e foljeve sht m e varfr. Kshtu, foljet jan formuar
kryesisht me prapashtesn zo (emrzoj, mbiemrzoj, etj.) e ndajfoljet me
prapashtesn isht ( sintakso-risht, morfologjikisht, gramatikisht, etj.).
3.2. N leksikun e gramatiks ka edhe terma kompozita mbiemra q kryesisht
dalin si pjes e togfjalshave, ndrkaq kompozita emra ka pak14. Vlen t theksohet se
te termat kompozita gjenden dy gjymtyr, nga t cilat njra mbigjymtyr e tjetra
nngjymtyr. Midis ktyre gjymtyrve qndrojn raporte barazie ose varsie.
Pavarsisht nga raportet midis gjymtyrve, fjala e prbr gjithher emrton nj
T gjitha kto ndajshtesa shrbejn pr t formuar emra abstrakt edhe t leksikut

joterminologjik, por ktu numri i prgjithshm i prapashtesave sht i vogl krahasuar me
numrin e prapashtesave q formojn emra t leksikut t prgjithshm.
14 Shembuj t kompozitave emra: pikpyetje, pikuditje, pikpresje, trajtformim, fjalformim,
formformim, fjalform, kryefjal

216
koncept t ri. Shumica e termave kompozita t terminologjis gramatikore jan

mbiemra me marrdhnie bashkrenditse ku koncepti rezultues paraqitet si mbledhje e
shkrirjeve t koncepteve q lidhen15: (pjesza) prcaktuese-prforcuese, prforcuese-
shtuese, prforcuese-theksuese, emocionale-shprehse; (kuptim) kundrshtor-
shtesor; (marrdhnie) prqasore-kundrshtore, krahasore-mnyrore; (ana-liz)
etimologjike-historike, kategori (leksiko-gramatikore) etj. Midis gjymtyrve mund
t vihet lidhza dhe.
Te kompozitat emra me marrdhnie prcaktore mbigjymtyra paravendoset,
ndrsa nngjymtyra sht nj emr foljor me prapashtesn je si: pikpyetje, pastaj
kompozita me nngjymtyr t paravendosur, kurse mbigjymtyra sht nj emr foljor
me prapashtesn -im si: fjalformim. Disa kompozita kan pjes t par
nngjymtyrn t shprehur me ndajfolje16 si: kundr (kundrvnie), bashk
(bashkprshtatje, bashkrenditje), nn (nnrenditje); ndaj, (ndajshtesim),
pran (pranvnie), para (paravendosje); pas (pasvendosje), etj.
4. Tejbartja koceptore si rrug e formimit t termave ka vepruar dhe vepron n
t gjitha terminologjit. Koncepti i prejardhur del me veshje t njjt tingullore sikur
edhe koncepti fillestar, prbrja tingulllore ruhet e paprekur, pra, koncepti i prejardhur
shrben si tejbarts i s njjts form tingullore dhe ky proces sht quajtur tejbartje konceptor17
Procesi sht i krahasueshm me prejardhjen kuptimore q vepron te njsit
joterminologjike kur nj kuptim i ri del nga nj kuptim i mparshm brenda
prmbajtjes kuptimore t s njjts shenj gjuhsore q njihet si polisemi. N
terminologjin gramatikore sht nj shtres e till e njsive terminologjike njfjalshe
t motivuara nga leksiku i prgjithshm pa ndrrim shenje si: gjini, numr, periudh,
prshtatje, bashkim, drejtim, trajt, lakoj, kuptim, etj. por edhe njsi t pathjeshta
si koh e tashme, koh e shkuar, koh e ardhme, si dhe pjes e njsive t
pathjeshta si (gjini) mashkullore, (fjali) e pavarur, kryesore, e varur, (modalitet) i
domosdoshmris, (mohim) i pjesshm, i plot, (fjal) e pandryshueshme, e
ndryshueshme etj.
Nga pikpamja e prejardhjes konceptore, midis konceptit fillestar dhe konceptit
t prejardhur ekzistojn marrdhnie t llojeve t ndryshme. Termat si gjuh, rrnj,
nyj, pik, etj, q n leksikun e prgjithshm shenjon realie konkrete, n
terminologjin gramatikore shnjojn koncepte abstrakte. Prve ksaj, mund t
ngrihen n terma edhe fjal t leksikut t prgjithshm me kuptim abstrakt si emr,
fjal, kuptim, koh, mnyr, etj,
15 V. Dervishi, artikull i cituar, f. 82

16 N letrsin gjuhsore kto jan trajtuar si sindajshtesa (Gramatika e Akademis) dhe si pjes
e par e kompozitave (Dervishi, Fjalort e gjuhs shqipe-1980, 1984, 2006 )
17 V. Dervishi, po aty, f.85
217
Flutura ITAKU
N terminologji sht e pranishme dukuria kur nj term i takon disa fushave t

dijes. Pra, kur tejbartja konceptore ndodh nga nj fush e dijes n nj fush tjetr dhe
ekziston nj prbrs konceptor i cili i bashkon dhe ruan lidhjen me fushn prkatse
q termi t bhet i tejdukshm brenda fushs prkatse. Kshtu, bie fjala, termi rrnj
q u takon disa fushave t dijes, duke marr prcaktort prkats si rrnj e bims
pr botanik, rrnj e dhmbit pr mjeksi, rrnj katrore pr matematik, rrnj e
fjals pr gramatik, ndonse me veshje t njjt, sht plotsisht i qart brenda
fushs ku prdoret. T tilla mund t konsideroheshin edhe njsit si: lakoj (metal.),
rizbrthim (kim.), trajt (fiz.) koh (astr.), thjeshtim (mat.), shkall (muz.) q jan
pjes e leksikut t fushave t tjera t dijes, prve gramatiks.
Prfundime
N kt referim jemi prpjekur ti paraqesim rrugt e motivimit t termave

njfjalsh t gramatiks tradicionale q jan njsi t qndrueshme dhe t rrnjosura
gjuhsore Mjetet dhe prodhimtaria e tyre del e kufizuar n krahasim me njsit e
leksikut joterminologjik.
Sa u prket termave t gramatiks tradicionale rrugt e motivimit tyre jan po
ato t njsive t fushave t tjera t dijes.
S pari, ajo q i bashkon t gjitha terminologjit pa prjashtim sht numri i
madh i njsive t pathjeshta, prandaj me t drejt kjo rrug sht quajtur nga studiuesit
si kryesorja. Ndonse motivohen nga dy gjymtyr, gjithher kemi nj koncept t ri si
koncept rezultant. Kto njsi i kemi trajtuar n nj punim tjetr.
S dyti, termat fjal t prejardhura motivohen nga nj mbigjymtyr dhe nj
ndajshtes q modifikon konceptin baz pr t emrtuar nj koncept t ri.
Terminologjia gramatikore nuk shquhet me kt mnyr motivimi t termave, as pr
shumsi t ndajshtesave, rrjedhimisht as pr shumsi t njsive. Ndajshtesat m
prodhimtare jan ore dhe or pr klasn e mbiemrave dhe t emrave. Klasa e foljeve
dhe e ndajfoljeve del e varfr.
S treti njsit kompozita motivohen nga dy gjymtyr, njra mbigjymtyr e
tjetra nngjymtyr dhe raporti midis tyre sht bashkrendits (kopozita kpujore) ose
nnrendits (kompozita prcaktore) duke rezultuar me nj koncept t ri. Terminologjia
gramatikore ka pak kompozita krahasuar me fushat e tjera t dijes.
S katrti, mund t motivohen terma pa e ndryshuar prbrjen tingullore t
njsis gjuhsore. Ajo q n leksikun e prgjithshm njihet me termin polisemi, n
leksikun e specializuar quhet tejbartje konceptore ose modifikim i prmbajtjes
konceptore pa ndryshim shenje. Fjal t leksikut t prgjithshm marrin vler
218
terminologjike duke u prdorur brenda fushs s caktuar t dijes. Madje e njjta

shenj mund t shrbej si term i disa fushave t dijes, midis t cilave gramatika.
S fundi mund t thoshim se terminologjia gramatikore te ne ka nj tradit mbi
dyshekullore. sht ndr terminologjit e para q ka filluar t prpunohet. Termat e
gramatiks tradicionale jan njsi t qndrueshme dhe t rrnjosura gjuhsore, ani pse
edhe n kt terminologji hasen dukuri q e dmtojn dhe cnojn njkuptimsin e
tyre
Studimi i terminologjis gramatikore tradicionale sipas Teoris s
Terminologjis s Prgjithshme na del t jet i vetmjaftueshm pr arsye s kemi t
bjm me nj sistem terminologjik t qndrueshm, t standardizuar, ku prurjet jan t
pakta, pr t mos thn t panevojshme. Ndryshe qndron puna me termat e
gjuhsis passosyriane ku prurjet jan m se normale dhe poashtu termat jan n
proces stabilizimi e standardizimi.
Bibliografia:
1. Grup autorsh (1995), Gramatika e gjuhs shqipe 1, ASHSH, Institutii

Gjuhsis dhe i letrsis, Tiran
2. Grup autorsh (1995), Gramatika e gjuhs shqipe 2, ASHSH, Institutii
Gjuhsis dhe i letrsis, Tiran
3. eliku, M., Karapinjalli, M., Stringa, R., (1999), Gramatika praktike e gjuhs
shqipe, Tiran
4. Dervishi, V., (1991), Termat e mekaniks n gjuhn shqipe dhe burimi i tyre
konceptor, Studime Filologjike nr. 1, Tiran
5. Duro, A.-Jazexhiu, V., (2006), Motivimi n terminologjin e agronomis n rrafshin e
termformimit, Studime Filologjike, nr. 1-2, Tiran
6. Bello, V., (2006), Termat emra-baz e formimit t terminologjis s gjuhsis, Seminari
ndrkombtar pr gjuhn, letrsisn dhe kulturn shqiptare nr.26, Prishtin.
7. itaku, F., (2009), Togfjalshat e qndrueshm n terminologjin gramatikore,
Seminari ndrkombtar pr gjuhn, letrsisn dhe kulturn shqiptare nr.29,
Prishtin.
8. Paarizi, Rr., (2013), Qasja kognitive n terminologji-mediet e reja dhe teknologjia,
Seminari ndrkombtar pr gjuhn, letrsisn dhe kulturn shqiptare, nr. 32,
Prishtin.
219
220
Hava QYQALLA
PJESORJA (PARTICIPI), TEZAT RRETH TIPAVE T PJESOREVE

I.E. N SHQIPEN E LASHT (PROTOSHQIPEN) DHE RUAJTJES
S GJURMVE N SHQIPEN E SOTME
Pjesorja sot hyn n grupin e formave t pashtjelluara foljore sintetike dhe sht
form e trashguar i.e. Mirpo nga termi gramatikor i saj si te S. Frashri
(prgjysmore), te Xanoni (prgjysmuer) si dhe ai i sotmi nga latinishtja participium,
dshmon se kjo form kishte dhe ka tipare karakteristike edhe foljore edhe emrore
prkatsisht mbiemrore.
N gjuh t ndryshme i.e. si n latinishten, pjesore ishte edhe ajo e tipit
laudans~laudant-is, e cila lakohej si nj emr, por kishte kuptim vepror dhe mund t
merrte kundrin, edhe ajo e tipit laudatus, e cila shrbente pr t formuar t kryern
analitike joveprore t tipit laudatus sum, e cila prshtatej n gjini, numr e ras me
emrin ashtu si mbiemri (laudat-us,-a,-um,-i,-ae,-a).
Sipas shumics s gramatikave historike t shqipes, sht pranuar se nga
materialet e gjuhve t dokumentuara hert me shkrim sht arritur perfundimi q
indueropianishtja ka pasur disa tipa pjesoresh q ndrtoheshin me prapashtesat -*nt,
dhe -*ues,-uos,-us; perkatsisht me -*meno/-mo.
Format e pjesoreve me *nt ,ndrtoheshin nga t gjitha koht me prjashtim t
s kryers dhe kishin kuptim vepror. Ato me m ues, uos us ishin pjesore t s
kryers me kuptim vepror, kurse ato me prapashtesn meno/-mo, ishin pjesore t s
kryers me kuptim psor si n greqishte pheromenos bartur etj.
Prve ktyre, t sistemit parcipor i.e dshmoheshin edhe prapashtesat -*to ,-
*no, t cilat prdoreshin kryesisht te mbiemrat foljor me kuptim prgjithsisht psor
dhe me vler pjesoreje.
Pr tìu prmbajtur titullit t kumtess do te ndalem vetm n pjesoren e
shqipes dhe reflekset e prapashtesave i.e. n t, konkretisht n ruajtjen apo n gjurmt
e tipave t sistemit participor t protoshqipes i.e. n shqipen e sotme.
Dim qe pjesorja sot hyn n sistemin foljor e cila ka kuptim kryesisht jovepror
q tregon nj veprim si tipar q e ka kryer kryefjala n nj koh para se t flasim, dhe
prmes paranyjzimit bn pjes edhe n sistemin mbiemror,por si mendojn disa
221
Hava QYQALLA
studiues ,n vertikalen diakronike edhe shqipja kishte pjesore me tipare

emrore/mbiemrore ,t cilat jan reflektuar edhe n shqipen e sotme.Pjesorja e
shqipes s dokumentuar rezulton me kto prapashtesa:-r, -ur,-n,-r dhe , t cilat
sipas disa studiuesve jan reflekse t drejprdrejta nga prapashtesat e prmendura
i.e.,por jo t gjith studiuesit pranojn se prapashtesat e shqipes s sotme jan reflekse
t prapashtesave t prmendura i.e. dhe se n shqipen sht ruajtur vetm pjesorja e
shkuar joveprore(participi pasiv i perfektit).
Pr kto shtje mendimet jan shum t diskutueshme dhe t ndara ,por ktu
do tì trajtojm vetm mendimet dhe tezat pr tipat e pjesoreve n protoshqipen i.e.
dhe reflekset e tyre n shqipen e sotme. Sipas shumics s studiuesve mendohet se n
shqipen sht ruajtur vetm pjesorja e s shkuars psore pra pjesorja e sotme, por q
nga F. Bopp-i, G. Majer-i, Xanoni e kohn e fundit B. Bokshi, pranojn mendimin se
n shqipen ndeshen gjurm edhe t pjesores s tashme veprore me prapashtesn -*nt,
madje Bokshi shkon edhe m tej, ku si do t shohim, vrteton se edhe protoshqipja
i.e. kishte disa tipa pjesoresh, t cilt prmes gjurmve dshmohen edhe n shqipen e
sotme.Pra sipas lagjes s dyt t studiuesve t prmendur ne shqipen jan ruajtur
gjurm edhe t pjesores s tashme veprore me prapashtesn nt tek emrat e vepruesit
msues, krijues etj. Pr kto gjurm dhe n mbshtetje t ksaj teze kemi edhe
materialet e sjella nga E. Pao t nxjerr nga vepra e P. Bogdanit:ntrets, prpins, dals
(q ka dal) etj.
Argumentet, t cilat na ojn n perkrahjen e nj teze t till, jan shterruese
dhe t sakta karshi atyre q nuk e kan prkrahur nj tez t till. Kto argumente n
mnyr shterruese i ka trajtuar dhe avancuar prof. Bokshi n monografin kushtuar
pjesores n vshtrim historik.
Pr kt shtje ai pajtohet me mendimin e Boppit se shqipja do ta ket pasur
kt particip, por jo me deformim t drejperdrejt t-t-s n s ,si mendoi fillimisht
Boppi, por me mendimin tjetr t tij, prmes alternimit t t-s n s- nga prania e nj
i-je (-*ntia) .Pra pr Bokshin participi aktiv i prezentit sht i ardhur nga dy pjes -*ti
q sht i zgjruar me -*on(-*tion)
Dhe pr Bokshin prapashtesa -*ti n formn e gjinis mashkullore krijonte
nomina agentis,kurse n formn femrore nomina actionisPastaj Bokshi sqaron se si
nis polarizimi i gjinis n protoshqipen q ishte process shum i lasht ,kur t gjitha
temat emrore n -o t shkurtr hynin n gjinin mashkullore ,kurse ato m a t gjat
n gjinin femrore dhe protoshqipja edhe kt form do ta kishte *-tio pr gjinin
mashkullore ,kurse *-tia pr gjinin femrore edhe tek emrat e gjallesave pr t
shnuar opozicionin e seksit edhe te mbiemrat e paleksikalizuar n perdorim me emra
gjenerik ku opozicioni i gjinis shnohej me kalim nga njra tem n tjetrn.Emra t
till sipas Bokshit jan edhe emrat e prejardhur me prapashtesn s/-s q dalin te
222
PJESORJA (PARTICIPI), TEZAT RRETH TIPAVE T PJESOREVE I.E. N SHQIPEN
E LASHT (PROTOSHQIPEN) DHE RUAJTJES S GJURMVE...
Xhuvani e abej si mbajs grres,shtys etj . t krijuar me leksikalizim t forms

femrore t emrave t vepruesit, njsoj si jan leksikalizuar emrat kaps, fshis, gris
etj. krahas leksikalizimit t forms s tyre mashkullore shtyps, els etj.
Dhe n fund Bokshi sqaron se nga kjo faz mund t rezultoj se forma e
mashkullores me tem n o t shkurtr do t rezultoj n shqipen e dokumentuar me
s kurse forma femrore me tem n a te gjat do t rezultoj me emra n s e cila
gjat zhvillimeve t gjuhs shte transformuar n e (msues- e pastrues ~pastruese
etj.)
-Si refleks pjesoreje i.e. t protoshqipes Bokshi me t drejt i konsideron edhe
mbiemrat e sotm q dalin me prapashtesn shm/-shme. Kt prapashtes Bokshi e
sjell te formuar nga dy pjes ;*-sio(-sia),prapashtes e s ardhmes (futurit ) dhe -*mo(-
ma),prapashes e mediopasivit t njkohsis. *-sio+mo=shm. Me kt prapashtes
sipas Bokshit sht krijuar participi pasiv i futurit q tregohet edhe per nga aspekti
kuptimor q kan mbiemrat me kt prapashtes: i thyeshm =q mund t thyhet ;i
prdorshm =q mund t prdoret a do t prdoret e tj.
Kjo prapashtes q sht e mbar shqipes nuk del n relacion me tem foljore
n funksion foljor q nga dokumentet e para t shqipes ,por ekziston vetm n
funksion mbiemror dhe ndajfoljor n relacion me tem foljore dhe jofoljore.
- Pjesore t protoshqipes i.e. Bokshi e konsideron edhe at me prapashesn -
*lo~*-la(-l~l),e cila sipas studimeve dialektore perdoret n n amrishte (vajtl,
mbledhl), n t folmet e Gjirokastrs (lejl~lindje etj.). Kt e pranon si nj emrzim
t pjesores me `rast arsyetohet edhe mungesa e emrave t veprimit n gjinin
mashkullore.Pra me kt formant sot formohen disa emra t veprimit si vajtje,
mbledhje lindje etj.
- Sipas Bokshit, pjesore n protoshqipen ishte forma me prapashtesn -*mo~-
ma, e cila ishte pjesore mesore e s tashmes (participi medial prezentit q na jep
m~m n shqipen e sotme.
Nga ky tip pjesoreje rezultojn emrat e tipit bim, mjelm, shkelm etj. n t cilt
dallohet kuptimi participor edhe sot d.m.th.bim =q mbin, mjelm =q milet etj.
Kta emra, sipas Bokshit, jan leksikalizime t formave t gjinis mashkullore (-
*mo~m) dhe t gjinis femrore (-*ma~m ) n kohn kur nuk ishte krijuar ende
nyja. N kt vlersim, Bokshi pajtohet me E.Hempin, i cili kt prapashtes t
shqipes e barazon me prapashtesn m te baltoslavishtes ku ka vler t participit pasiv
t prezentit si n shqipen.
Dhe si form t participit i.e.t protoshqipes, e cila n shqipen e sotme
reflekton pjesoren e s kryers psore domethn pjesoren e sotme, Bokshi
konsideron vetm format me prapashtesn -*no~*-na q kan dhn -n dhe n n
223
Hava QYQALLA
shqipen e sotme. Nga kto variante prapashtesash forma me no t shkurtr ishte pr

gjinin mashkullore, kurse ajo - na me a t gjat per gjinin femrore. Nga keto
variante gjat zhvillimit historik t shqipes forma e mashkullores u b form e vetme
n prdorim foljor, kurse n prdorim mbiemror u ruajt kundrvnia e gjinis n~n.
Bokshi n monografine e tij pr pjesoren prve ktyre t dhnave shterruese
pr tipat e pjesoreve i.e. n protoshqipen dhe reflekset e tyre ne shqipen e sotme,
qartsoi edhe shum shtje t lidhura me tipin e pjesores s sotme dhe relacioneve t
saj qoft me prapashtesat i.e. qoft me lidhjen e saj me tipin e hershm t participit
i.e..si dhe me gjendjen prdorimin dhe distribucionin e prapashtesave t pjesores n
relacione qoft foljore ,emrore apo mbiemrore.
Prfundim
Nga sa u tha mund t konkludohet se shqipja (protoshqipja i.e.) kishte nj

sistem t begat participor, njsoj si gjuht e tjera i.e. me nj histori t gjat shkrimore.
Por u desht koh pr tì ndriuar kto veori si edhe shum t tjera, pr shkak t
rrethanave tani m t njohura historike, sidomos pr strukturn e saj. Merita kryesore
n ditt tona i bie prof. Bokshit, tani i ndjer, i cili n gjith krijimtarin e tij shkencore
pr historin e strukturs s shqipes ishte shum kritik ndaj tezave jo vetm t
diskutueshme, por her her edhe t pranuara shkencore, duke i afruar lexuesit t
dhna shkencore, argumentuese dhe bindse pr tì prkrahur tezat e tij. Prandaj, do
t ishte nj interes i veant pr historin e strukturs s shqipes t rilindej nj
shkenctar i till.
Qoft i ndritshm shpirti i tij, ashtu si ai ndrioi historin e strukturs s
shqipes!
Bibliografia:
1. Besim Bokshi, Pjesorja e shqipes, vshtrim diakronik, Prishtin 1998

2. Besim Bokshi, Rruga e formimit t fleksionit t sotm nominal t shqipes, Prishtin
2005 (ribotim)
3. Shaban Demiraj, Gramatika historike e gjuhs shqipes, Prishtin 1988
224
Merima KRIJEZI
KONSTRUKSIONI I RRJEDHORES ME PARAFJALN SIPR N

GJUHN SHQIPE DHE NUANCA E TIJ SEMANTIKE TE
BARASVLERSIT N SERBISHT
Abstrakt
Punimi merret me analizn e kuptimit dhe t funksioneve t konstruksionit

parafjalor-rasor n rrjedhore me parafjaln sipr n gjuhn shqipe dhe atyre q
prfaqsojn barasvlersit e tij n serbisht. Shqipja dhe serbishtja u takojn dy grupeve
t ndryshme t familjes s gjuhve indoevropiane dhe karakterizohen nga sisteme
rasore t ndryshme. Gjuha shqipe ka pes rasa, midis t cilave radhitet edhe rrjedhorja,
si ras me vete. Serbishtja ka shtat rasa, midis t cilave nuk llogaritet rrjedhorja
(ekziston vetm si gjinore ablative: ablativni genitiv). Ndryshimet q i referohen sistemit
rasor t ktyre dy gjuhve, reflektohen dhe transferohen n vet sintagmat e tyre. N
gjuhn shqipe, kuptimi i konstruksionit parafjalor-rasor n rrjedhore, n numrin m t
madh t rasteve, prfaqson ekuivalentin e tij n lokativin me parafjaln na, po dhe
akuzativin me parafjaln na n gjuhn serbe. Gjat prkthimit t disa fjalve nga
shqipja n serbisht ndeshim me vshtirsi, q lidhen me konstruksionet q tregojn
vendin a hapsirn mbi t ciln nj entitet sht mbshtetur ose futur apo mbi t ciln
sht shtrir dhe q kan kuptim sinonimik. N gjuhn shqipe kto jan konstruksione
me parafjaln mbi dhe sipr.
Qllimi i punimit sht t tregoj ngjashmrin lidhur me kuptimin dhe
funksionet e ktyre sintagmave n kto dy gjuh.
Fjal ky: konstruksione parafjalore-rasore, parafjala sipr, semantika, analiz
kontrastive, gjuh shqipe, serbisht.
Edhe pse n t gjitha gjuht indoevropiane parafjalt prcaktohen si fjal t

pandryshueshme, q nuk kan kuptim leksikor t pavarur, ato kurr nuk jan
krejtsisht t privuara nga kuptimi i tyre i mirfillt leksikor. Ato posedojn nj doz t
vlers s tyre kuptimore, q konkretizohet n nj trsi, m t madhe, domethn n
nj konstruksion ose, n kuptimin m t ngusht, sintagm rasore (shih te Stevanovi:
225
Merima KRIJEZI
159). Shum funksione t rasave, posarisht rasave t drejta, pasqyrohen n sintagma.

Me fjal t tjera, sintaksa e rasave n serbisht dhe n shum gjuh t tjera
indoevropiane pasqyrohet n sintagma (n terminologjin serbe dallohen me emrin
sintagm rasore e n terminologjin e gjuhs shqipe me emrin sintagm parafjalore).
Gjuha shqipe dhe gjuha serbe u takojn dy grupeve t ndryshme t familjes
indoevropiane dhe karakterizohen nga sisteme rasore t ndryshme. Nj shqyrtimi m i
hollsishm i sistemit rasor t ktyre dy gjuhve tregon se ky ndryshim vrehet jo
vetm te numri i rasave1, por edhe te konstruksionet rasore, te kuptimi dhe funksionet
e tyre. Prve divergjencave, dallohen edhe ekuivalencat (barasvlersimet) n kuptimin
e disa konstruksioneve rasore n kto dy gjuh (krahaso M. Stevanovi; Agalliu F.,
Angoni E. et al.). Shum rrall mund t flasim pr prkim t plot t ktyre
konstruksioneve q do t nnkuptonte prkimin e forms rasore t emrit dhe t
parafjals q i paraprin dhe kuptimeve t tyre. N punimin ton jemi prqendruar te
shqyrtimi i kuptimeve t konstruksionit n rrjedhore me parafjaln sipr n gjuhn
shqipe dhe barasvlersit e tij n serbisht2.
Parafjala sipr do t thot n serbisht: nad, iznad, (po)vie, na, varsisht nga
konteksti edhe: po, preko. Konstruksioni n rrjedhore me parafjaln sipr mund t
tregoj:
1. Siprfaqen e nj objekti ose vendi mbi t cilin nj entitet sht mbshtetur,
sht vn, mbi t cilin lviz ose mbi t cilin kryhet nj veprim. Kuptimi i ktij
konstruksioni sht i barasvlershm me kuptimin e konstruksionit n lokativin me
parafjaln na, po, por gjithashtu me kuptimin e konstruksionit n kallzore me
parafjaln na n serbisht, kur me t tregohet vendi. Ja disa shembuj:
a.) Mbajtja e nj ante apo e nj valixheje pune sipr tryezs, do t ishte e
paprshtatshme dhe t krijonte nj lloj barriere midis jush dhe intervistuesit (RM)3. -
Dranje torbe ili aktntane na stolu, bi bilo neprilino i stvorilo bi neku vrstu barijere
izmeu Vas i onih koji obavljaju intervju.
1 Gjuha shqipe ka pes rasa, kurse serbishtja ka shtat. N sistemin rasor t gjuhs serbe sht
prfshir edhe thirrorja, ndrsa n gjuhn shqipe thirrorja sht prjashtuar nga sistemi rasor,
thirrorja ka t njejtn form me emroren n trajtn e pashquar.
2 Duke punuar si pedagoge e gjuhs shqipe n Beograd kam vrejtur se studentt tan, q e
msojn shqipen si gjuh e huaj, ballafaqohen me ca vshtirsi dhe pengesa lidhura me

kuptimet e ktyre parafjalve. Gabimet e tyre n procesin e prkthimit nga serbishtja n shqip
dhe anasjelltas m kan motivuar t shkruaj nj kumtes q mundsisht do tua lehtsoj
prvetsimin e gjuhs shqipe dhe do tu sqaroj disa paqartsi t lidhura me kuptimin e ktyre
parafjalve.
3 Shkurtim pr revistn Mapo. Meqense n punim jan prdorur vetm dy fjali marr nga teksti
i botuar n kt revist, gjat vitit 2012, nuk dshirojm t rndojm punimin me citimin e
linqeve.
226
KONSTRUKSIONI I RRJEDHORES ME PARAFJALN SIPR N GJUHN SHQIPE
DHE NUANCA E TIJ SEMANTIKE TE BARASVLERSIT N SERBISHT
b.) Flija sipr tryezs. - Spavao sam na stolu.

c.) Kur erdha n shtpi kam par vetm vajzn e vogl sipr krevatit (RM). -
Kada sam stigla kui videla sam samo mlau erku na krevetu.
2. Hapsirn mbi nj entitet, ku kryhet nj veprim, por ku nuk ka kontakte me
entitetin (entitetet). Ky konstruksion n rrjedhore n shqip me kuptimin e tij sht
ekuivalent me kuptimin e konstruksionit n gjinore me parafjaln iznad n serbisht:
a.) Fluturonte sipr kokave tona. - Leteo je iznad naih glava (FGJSH 1981: 1756).
b.) Sipr goditjeve ngrihej zri i Profesorit dhe n vesht e mi mbrrinte nj
zhurm e mbytur... -Preko udaraca uzdizao se glas Profesora i do mojih uiju dopirala je
priguena buka... (Kongoli 2003: 41).
c.) Banonin sipr nesh. - Stanovali su iznad nas.
3. Gjendje ose sasi q sht mbi t priturit, normal, t zakonshm:
a.) Sipr mesatares evropiane. - Iznad evropskog proseka.
b.) Sipr planit. - Preko plana (Preko planiranog). (fjal pr fjal- Iznad plana)
(FGJSH 1981: 1756).
c.) Sipr mundsive t saj. - Izvan njenih mogunosti.
4. Vepruesit e nj veprimi, q edhe fizikisht sht mbi objektin. Me kt
konstruksion tregohet nj send, q njkohsisht sht edhe objekti i veprimit ose
vshtrimit (vzhgimit). Ky konstruksion sht i barasvlershm me konstruksionin n
instrumental me parafjaln nad n serbisht. Ja disa shembuj:
a.) Rri gjith ditn sipr librave. - Ceo dan je nad knjigama (FGJSH 1981: 1756).
b.) Pr dit me radh rri ulur sipr atyre letrave t tij dhe nuk del nga zyra. - Ve
danima sedi nad onim svojim papirima i ne izlazi iz kancelarije. (bised.)
Duke br analizn e kuptimeve t konstruksionit n rrjedhore me parafjaln
sipr n gjuhn shqipe dalluam edhe nj prqasje. Kuptimi i konstruksionit me
parafjaln sipr s pari sht tregimi i vendit, m konkret tregimi i siprfaqes mbi t
ciln sht mbshtetur, sht vn nj entitet ose mbi t ciln sht shtrir. Pikrisht
ky kuptim na jep prshtypjen q parafjalt sipr dhe mbi kan kuptimin sinonimik (shih
te Samara: 73, FGJSH 2006:604). Do t thoshim q midis tyre ekziston nj nuanc
shum e vogl semantike q n shumicn e rasteve sht edhe e pakapshme. Do t
krahasojm kto fjali:
1. U shtri mbi rr. 2. U shtri sipr rrs.
T dyja fjalit mund ti prkthejm n serbisht si: Legao je na pesak, e seciln
fjali si:
1. Opruio se na pesku. 2. Opruio se po pesku.
Ose:
3. Sipr tryezs prej druri palos faqet e librit t tejdukshm. - Po drvenom stolu
227
Merima KRIJEZI
slaem stranice providne knjige.

4. Mbi tryez prej druri palos faqet e librit t tejdukshm. - Na drveni sto slaem
stranice providne knjige.
sht interesant fakti q pikrisht shembujt e lartprmendur na japin
prshtypjen q parafjala sipr tregon jo vetm siprfaqen, mbi t ciln nj entitet sht
mbshtetur, sht vn, lviz ose mbi t ciln kryhet nj veprim, por q n disa raste
bhet fjal edhe pr siprfaqen e tr ose pr pjesn shum t madhe t siprfaqes mbi
t ciln entiteti shtrihet. N kt aspekt parafjala sipr e ka barasvlersin n parafjaln
preko dhe po n serbisht.
Pr serbishtfolsit kjo nuanc bhet e dukshme dhe vrehet n procesin e
prkthimit. T dy variantet jan n prputhje me normn letraro-gramatikore dhe jan
ekuivalente me kuptimin e tyre. Shembujt 3 dhe 4 mund t prkthehen edhe si: Po
drvenom stolu slaem stranice providne knjige, por edhe si: Na drveni sto slaem
stranice providne knjige. Se pr cilin variant do t vendos personi q prkthen nj
tekst varet nga zgjedhja e tij personale. Megjithat, gjat prkthimit nga serbishtja n
shqip, nn ndikimin e gjuhs s tij amtare, shumica e serbfolsve me siguri do t
prdor parafjaln mbi n vend t parafjals sipr.
Parafjalt mbi dhe sipr tregojn marrdhnie hapsinore. Duke shikuar sistemin
koordinativ bhet fjal pr pikat q gjenden n boshtin vertikal, mbi nj pik tjetr
referente n hapsir. Megjithat, edhe pse flasim pr parafjal q kan kuptim
sinonimik, kur vjen fjala pr marrdhniet hapsinore parafjala sipr cakton pikn q
sht pozicionuar pak m lart n boshtin vertikal n krahasim me pikn q cakton
parafjala mbi. Parafjala mbi do t thot - na, nad n serbisht, e m pas iznad, ndrsa
parafjala sipr do t thot iznad. Situata konkrete m mir mund t ilustrohet me
grafikun e mposhtm:
sipr (iznad, nad)
mbi (nad, iznad)

sipr (iznad)
n (na) mbi (na)
Grafiku tregon sinonimin midis parafjalve n dhe mbi dhe parafjalve mbi dhe
228
KONSTRUKSIONI I RRJEDHORES ME PARAFJALN SIPR N GJUHN SHQIPE
DHE NUANCA E TIJ SEMANTIKE TE BARASVLERSIT N SERBISHT
sipr. Elementi kopulativ i gjith sistemit prqafson parafjala mbi. Pika m e ult n
hapsir sht caktuar me parafjaln n, ndrsa m e larta me parafjaln sipr. Pr
shembull:
1. Librat jan n tryez. = Librat jan mbi tryez.
2. Zogjt fluturonin mbi kokat tona. = Zogjt fluturonin sipr kokave tona.
3. Banon sipr nesh. (FGJSH 1981: 1756)
Nuk mund t themi: a.) Banonin mbi ne. Vetm: b.) Banonin n katin mbi
banesn ton.
N serbisht sinonimia semantike ekziston midis parafjalve nad dhe iznad, dhe
kjo nuk e prfshin parafjaln na. Parafjala iznad prfaqson parafjaln e parregullt (e
motivuar) q sht e prejardhur nga parafjala nad, dhe kjo do t mund t jet arsyeja
kryesore e sinonimis t kuptimit t tyre4. N sistemin koordinativ e gjuhs serbe
parafjala q cakton pikn m t ult sht parafjala na. Parafjala nad sht pika e
pozicionuar pak m lart, kurse parafjala izanad prfaqson pikn m t lart n sistem.
Pra, grafiku q tregon situatn n serbisht duket kshtu:
iznad (sipr)
nad (mbi) iznad (sipr)
na (n)
Pr shembull:
1.Knjige su na stolu.
2.Knjige su nad stolom. = Knjige su iznad stola.
3.Leteli smo iznad oblaka.
N serbisht nuk mund t themi: Leteli smo nad oblacima. Vetm: b.) Leteli smo
iznad oblaka ose Leteli smo na oblacima.
Prshtypja e prgjithshme sht se n shqip parafjala sipr, ka nj ndryshim
cilsisht t dallueshm nga parafjala mbi, ka perimetr m t madh jo vetm n boshtin
4 M. Stevanovi, Savremeni srpskohrvatski jezik II, Beograd, 1991, f. 424.

229
Merima KRIJEZI
vertikal, por edhe n at horizontal. Duket se kjo vlen edhe pr parafjaln iznad n
serbisht.
Bibliografia:
1. Agalliu Fatmir, Angoni Engjll, Demiraj Shaban, Dhrimo Ali, Hysa Enver,
Lafe Emil, Likaj Ethem (2005). Gramatika e gjuhs shqipe I. Akademia e
Shkencave e Shqipris/Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis, Tiran.
2. Samara, Mio (1999). Parafjalt n shqipn e sotme (Vshtrim leksiko-semantik),
Tiran: Panteon.
3. Stevanovi, Mihajlo (1991). Savremeni srpskohrvatski jezik II. Beograd: Nauna
knjiga.
4. Xhuvani, Aleksandr (1985). Vepra I. Tiran: Akademia e Shkencave e
RPSSH.
1. FGJSH 1981: Fjalor i Gjuhs s Sotme Shqipe, Prishtin, Akademia e
Shkencave t RPSSH/Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis.
2. FGJSH 2006: Fjalor i Gjuhs Shqipe, Tiran, Akademia e Shkencave e
Shqipris/Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis.
Letrsi e vjel:
Kongoli, Fatos (2003). Lkura e qenit, Botimet Toena, Tiran.
230
Ariane EISSEN
UN LECTEUR FRANAIS PEUT-IL COMPRENDRE KADAR ?
Quiconque se penche sur la bibliographie en franais de et sur Kadar relvera

une concentration de titres au tout dbut des annes 1990 lpoque, donc, o
lauteur demande et obtient lasile dans ce pays. Paraissent ce que Robert Elsie appelle
sa trilogie politico-littraire1 (Printemps albanais ; Invitation latelier de lcrivain ; Poids de
la Croix)2, mais aussi deux livres dentretien (Entretiens avec Eric Faye et Dialogue avec
Alain Bosquet)3, et les premires monographies critiques4. Paralllement, les ditions
Fayard publient coup sur coup Le Palais des rves (1990), Le Monstre (1991), La Pyramide
(1992), La Grande Muraille, suivi de Le Firman aveugle, rcits (1993), Clair de lune (1993) et
LOmbre (1994). Cest donc un temps particulirement fort de la rception de Kadar
en France qui associe les uvres, des autobiographies de lauteur et un discours
critique qui tend dominer depuis lors.
Or il est fort possible que nous ayons affaire l lmergence dune
construction discursive qui, tout en assurant Kadar laudience quil mrite sans
conteste, dtourne le lectorat franais (et dautres publics encore) dune
comprhension sensible aux mutations historiques, fine et complexe, de son uvre.
En un mot, la reconnaissance de Kadar nirait pas sans une forme de
mconnaissance.
1 Robert Elsie : Studies in modern Albanian literature and culture, Boulder (Colorado), East
European Monographs ; distribu par : New York, Columbia University Press, 1996, p. 119
( a sort of politico-literary trilogy ).
2 Ismail Kadar : Printemps albanais, Paris, Fayard, 1991 ; Invitation latelier de lcrivain suivi de Le
Poids de la Croix, Paris, Fayard, 1991.

3 Ismail Kadar : Entretiens avec Eric Faye, Paris, Jos Corti, 1991 ; Dialogue avec Alain Bosquet,
Paris, Fayard, 1995.

4 Anne-Marie Mitchell : Un rhapsode albanais : Ismal Kadar, Marseille, Le Temps parallle
ditions, 1990 ; Eric Faye : Ismal Kadar. Promthe porte-feu, Paris, Jos Corti, 1991 ; Fabien
Terpan : Ismal Kadar, Paris, Editions universitaires, 1992 ; Ismal Kadar, gardien de mmoire (actes
du 2e Colloque international francophone du Canton de Payrac, 11 au 13 septembre 1992, organis par
lAssociation des crivains de langue franaise), prsentation dIsmal Kadar par Maurice Druon, sous
la direction de Jacques Augarde, Simone Dreyfus et Edmond Jouve, Paris, Sepeg international,
1993.
231
Ariane EISSEN
Je vou
drais donc cerner les contours de ce discours critique largement partag qui
conditionne les modalits de lecture des lecteurs franais ; puis montrer ce qui prouve
quil faut sortir de cette vulgate interprtative, afin de poser de nouvelles questions
luvre de Kadar en se donnant de nouveaux moyens intellectuels cette fin.
Principaux lments de la rception actuelle de Kadar en France
Kadar a assur en partie lui-mme la rception de son uvre dans Le Poids de la

Croix, o il livre la fois un rcit biographique sur son parcours dcrivain, une image
de son thos dauteur et un art potique. Il prsente ses dbuts comme pote, sous le
signe dune dissidence esthtique qui lui vaut Moscou, en 1959, la fois lestime de
David Samoilov et une mise en garde de celui-ci5; puis il voque son succs de
romancier grce au Gnral de larme morte (1961, puis 1963), avant que les audaces
formelles du Monstre, publi dans le numro de dcembre 1965 de Nntori, nen
interdisent la parution en tant que roman, et que la rvolution culturelle nimpose une
adhsion force aux rgles du ralisme socialiste dans Noces en 1967. Enfin, se serait
mis en place un compromis avec le Guide : protg par la prparation de lHiver de la
grande solitude, Kadar peut crire Les Tambours de la pluie6 et Chronique de la ville de pierre7
et lorsquune premire version de luvre lui vaut une salve de critiques, cest Hoxha
lui-mme qui y mettra fin, comme si le roman devenait pour son auteur un
talisman8 , quil faut toutefois garantir par une deuxime version du roman, Le
Grand Hiver. Le parcours biographique est donc dcrit en termes de ruse, de stratgie,
et a pour corollaire un autoportrait de lauteur en tre double, qui soppose en se
protgeant, et allie sauvegarde et soumission. Cette stratgie, lui permet de poursuivre
son uvre dans une sorte de tension permanente entre ses vritables lans crateurs,
qui le menaient vers lpique, la distance du regard, limpartialit vis--vis des
personnages et des vnements9 , et la ncessit de payer rgulirement un tribut, de
5 Shaban Sinani : Le Dossier Kadar. Suivi de La Vrit des souterrains, Ismal Kadar avec
Stphane Courtois, Paris, Odile Jacob, 2006, p. 159.
6 Ismal Kadar : Les Tambours de la pluie, Paris, Hachette, 1972.
7 Ismal Kadar : Chronique de la ville de pierre, Paris, Hachette, 1973.
8 Lexpression appartient Eric Faye (prface au sixime tome des uvres, Fayard, 1998, p. 12).
Elle ne me semble pas trahir des formulations de Kadar lui-mme, comme celles que lon
trouve page 329 du Poids de la Croix (op. cit.) : Sans le roman Le Grand Hiver, quatre-vingts
pour cent de mon uvre nauraient pu tre crits.
9 Shaban Sinani, Le Dossier Kadar, op. cit., p. 147. Ismal Kadar formule une ide proche dans
Le Poids de la Croix (op. cit., p. 348) propos du Gnral de larme morte et des Tambours de la pluie,
232
donner des gages au rgime. Ce double jeu avec le pouvoir se retrouverait dans
lesthtique des textes, qui usent de loblicit, de lallusion et de lallgorie pour faire
passer des messages dissidents, lvocation de lempire ottoman permettant par
exemple une critique mots couverts des mcanismes doppression du communisme
albanais.
Cet autoportrait (ici rapidement repris, bien sr) prsente le geste crateur
comme relevant de la sphre intime, de la rverie, voire du rve. Il est significatif que
le volume franais du Poids de la Croix souvre sur lInvitation latelier de lcrivain, qui
livre, prcisment, plus dun rcit onirique. Dans son autobiographie, Kadar insiste
sur sa double vie, en quelque sorte : les heures passes dans son bureau, son
domicile, o il est dans son lment, dans le hors temps des visions potiques et du
dialogue avec les grands textes ; et les moments dapparition et de travail dans la
sphre socio-politique, qui sont autant de menaces, pour son uvre voire, selon les
priodes, pour sa personne. Est-ce pour cela que les douze tomes des uvres, parus
chez Fayard entre 1993 et 2004, ne suivent pas lordre chronologique des premires
parutions, organisant ainsi une rception en quelque sorte anhistorique des textes par
le lecteur, avant tout plong dans lunivers imaginaire dune uvre exceptionnelle ?
Il arrive toutefois que ce discours sur soi et sur les textes, qui articule
biographie, autoportrait et incitation lire les uvres sous un angle bien prcis, se
heurte au rel ; et que le lecteur, qui y avait adhr pour commencer, prouve la
ncessit de se dtacher du commentaire de lauteur sur son parcours et sur ses textes.
Ce lecteur10 va alors de dcouvertes en questions !
Des interrogations nouvelles
Si, par rflexe scientifique, on cherche lire les uvres de Kadar dans lordre
de leur parution et dans les ditions dorigine, on se trouve tout dabord face un
mode de circulation et de rception tout fait diffrent de celui qui domine partir
des annes 90. Je rsume ici la communication que jai donne ce sujet Venise en
mai 201111. En 1970, la prface de Robert Escarpit au Gnral de larme morte12,
en faisant valoir son attitude de neutralit et son absence totale de subjectivit vis--vis
des deux protagonistes, pourtant ennemis (un gnral italien et un pacha turc).
10 Qui peut tre une lectrice ! Est-il ncessaire de prciser que les pages que je livre ici sont
nourries dexpriences relles, dinterrogations et de perplexits qui ont t et sont encore

largement les miennes ?
11 Ariane Eissen : La rception dIsmail Kadar en France dans les annes soixante-dix , in
La Scrittura obliqua di Ismail Kadare/Lcriture oblique dIsmal Kadar. Balcanistica e comparatistica,

Venise, Granviale editori, 2012, p. 13-30.
12 Ismail Kadar : Le Gnral de larme morte, Paris, Albin Michel, 1970.
233
Ariane EISSEN
symboliquement date du 28 novembre [1969], instaure habilement un double

clairage sur le roman, en vantant sa stature mondiale autant que sur laustre
langage de son communisme . En 1972, la postface dAleks Buda l'dition Hachette
des Tambours de la pluie propose beaucoup plus nettement un type de lecture
politiquement engag, qui y voit la clbration dune conscience de la lutte [du
peuple albanais] forge dans la lutte (268)et la manifestation dune lutte des
classes (262). Quant lanthologie sur Ismal Kadar et la nouvelle posie albanais, que
procure Michel Mtais pour le compte des ditions P.J. Oswald, en 1973, elle prend
un sens militant par la collection dans laquelle elle parat13 et elle rappelle le double
pige dans lequel lAlbanie a vit de tomber : celui tendu par la Yougoslavie (p. 8) et
celui de la mise au pas par les Sovitiques (ibidem). Autrement dit, ce qui est mis en
avant ici est une rception politise et actualise de luvre de Kadar, loigne de
celle qui prvaudra partir des annes 90 et qui insistera sur latemporalit des valeurs
dfendues par lauteur.
Une image simposera auprs du public occidental pour faire valoir cette
dimension de luvre de Kadar : celle de Promthe14, peut-tre inspire par
lassimilation de Soljenitsyne Promthe que propose le colloque de Cerisy consacr
au dissident sovitique15. Mais l encore, si lon recherche toutes les apparitions de la
figure de Promthe dans luvre de Kadar, et quon les replace dans lordre
chronologique, pour y cerner les prmices de cette image sacrificielle laquelle lauteur
sidentifiera dans Promthe-Trilogie16 , on va de surprise en surprise. Le premier
Promthe quun Franais peut croiser dans luvre de Kadar est lun des noms
de code dun communiste de La Ville du Sud ( le Militant 17), le personnage utilisant
13 Cette collection sintitule Jexige la parole . Sur la ligne ditoriale des ditions P. J. Oswald
et les liens avec la revue Action Potique (qui publia des pomes de Kadar dans un numro de
septembre 1970 consacr au ralisme socialiste), lire Pascal Boulanger : Une Action potique de
1950 aujourdhui, Paris, Flammarion, 1998.
14 Cette figure identificatoire est mise en vedette dans le titre de deux essais : celui dEric Faye
(Ismal Kadar. Promthe porte-feu, Paris, Jos Corti, 1991) et celui de Mariam MRaihi (Ismal
Kadar ou linspiration promthenne, Paris, LHarmattan, 2004).
15 Ornela Todorushi signale ce rapprochement dans sa thse de littrature compare sur La
rception de la littrature albanaise en France : de la vulgate rductrice la rception cratrice (1970-2011) ,

sous la direction de Jean Bessire, Universit Sorbonne Nouvelle-Paris 3, 2014, p. 112 (non
publi).
16 Ismail Kadar : Promthe. Trilogie , in Rcits doutre-tombe, Paris, Stock, 1995. Il sagit
dune version, amplifie dans le premier et le dernier volet, de Prometeu. Trilogji , paru dans
ndrra mashtruese. Tregime dhe novela [Songe trompeur. Rcits et nouvelles], Tirana, Naim
Frashri, 1991.
17 Ismal Kadar : La Ville du Sud, Paris, Publications orientalistes de France, 1985. Aprs une
rdition chez Presses Pocket en 1991, le volume est devenu introuvable.

234
de nombreux pseudonymes pour mieux rester dans la clandestinit. Promthe,

surnom rvolutionnaire : lassociation fait sens. Un partisan se rclame dun rvolt.
Mais la rvolte peut tre ncessaire lintrieur mme du camp rvolutionnaire, afin de
le prmunir contre les dangers du rvisionnisme. Telle est du moins, dans Le Grand
Hiver, lide de Besnik Struga visitant les hauts fourneaux pour y recueillir la voix des
ouvriers lannonce des tensions politiques avec le reste du bloc de lEst. Il sinsurge
contre le blocus des Sovitiques : [] ils esprent russir teindre nos fourneaux.
[] Le feu drob aux dieux. La foudre frappant Promthe18.
A ce stade de la rflexion, on peut tirer deux conclusions. La premire est
quune tude historique de la rception de Kadar fait merger des textes dsormais
oublis du lectorat franais, comme les nouvelles runies sous le titre de La Ville du
Sud. De cet ouvrage, qui nest pas rdit ni entirement repris dans les uvres, on
pourrait mener une analyse visant tablir quil relve de nombreux titres de
lesthtique du ralisme socialiste, ce qui na rien dtonnant, vue sa date de parution,
196719. La deuxime conclusion est que le Franais actuel a tendance lire luvre de
Kadar sur le mode lyrique et non pique : il y voit lexpression dun sujet solitaire, en
proie des rflexions tourmentes, en lutte avec un rel opaque et menaant quil
tente de dchiffrer, en dnonant les ruses et les dtours qui permettent au pouvoir de
susciter un tel monde de terreur et dalination. Ce type dinterprtation convient
parfaitement des romans comme Le Palais des rves, LOmbre ou Clair de lune. Mais,
daprs moi, cette modalit de lecture ne sapplique pas dautres textes, comme Le
Grand Hiver, pour reprendre un exemple dj cit. Et pas non plus, probablement, au
Monstre. Ldition dont nous disposons en France20 prcise quil sagit l dune dition
conforme au manuscrit que Kadar avait en vain cherch faire publier maintes
reprises la suite de linterdiction du livre en 1965 . Admettons. Le lecteur, par
dfinition, ne dispose pas du manuscrit pour vrifier. Mais sil se reporte aux pages de
la version parue dans la revue Nntori, il dcouvre un texte o le personnage de Gent
na pas autant dimportance : celui-ci nest pas encore le chercheur dont les enqutes
mythographiques donnent un tour mtanarratif au roman, et invitent y voir un
autoreprsentation de lauteur. Pour le dire de manire abrupte, la version dont nous
disposons nous loigne dune lecture pique du Monstre et suggre au contraire de le
lire de faon lyrique.
Cette hypothse dun contresens possible du lecteur franais devant certains
textes de Kadar me semble trouver confirmation ici ou l. Notons dabord que
18 Ismail Kadar : Le Grand Hiver, Paris, Fayard, 1987, p. 287.

19 Ismail Kadare : Qyteti i Jugut : tregime dhe reportazhe [La Ville du Sud : rcits et reportages],
Tirana, Naim Frashri, 1967.
20 Ismail Kadar : Le Monstre, Paris, Fayard, 1991.
235
Ariane EISSEN
certains paratextes favorisent cette interprtation contestable, voire fausse. Je songe

aux commentaires dEric Faye qui, toujours propos de Promthe, prcise : Qui
tait Promthe du ct oriental du rideau de fer ? Si les mouvements rvolutionnaires
en lutte pour le pouvoir voyaient en lui le librateur des hommes, les rgimes
communistes nourrissaient envers lui une certaine mfiance, car il incarnait lesprit de
rbellion ; on lui prfrait certainement Spartacus, qui ne libra pas lensemble des
hommes, mais seulement sa propre classe : celle des esclaves 21. Voil qui carte
nettement toute assimilation entre Promthe et le peuple albanais, toute utilisation
communiste de la figure, toute projection pique si lon veut. Et pourtant Pourquoi,
en ce cas, trouve-t-on ces vers dans Mon Parti , un pome de Koha : Grce au
systme des curs unis/ Dont toi, Parti, nous a [sic] munis / Le plus simple des
communistes slve / Sur des centaines de Promthe 22 ? Et surtout, comme lire
avec justesse le texte situ en ouverture dInvitation un concert officiel et autres rcits23
intitul : Promthe. A tous les vrais rvolutionnaires du monde ? Faut-il le lire la
lumire des propos dEric Faye, et dans la perspective de lintimisme de certains
passages de Promthe-trilogie , cest--dire de manire lyrique, en y voyant
lvocation des tortures dun Kadar-Promthe ? Ou faut-il historiciser la lecture, se
rappeler quau dpart le texte faisait partie lui aussi du recueil de La Ville du Sud, et
quon peut parfaitement lire une allgorie du peuple albanais, qui se maintient dans
lardeur des vritables rvolutionnaires, sous les blessures infliges par le Zeus
sovitique ?
On mesure donc quel point les deux conclusions auxquelles je suis
provisoirement arrive sont solidaires : les commentaires actuels de luvre de Kadar
dpendent videmment du corpus et de sa reconstitution au fil des annes, avec lajout
de nouveaux textes et la disparition de certains, non traduits, plus publis ou retouchs
sans que lon puisse toujours savoir comment. Les contresens possibles ou, plus
modestement, les ccits partielles, les pistes interprtatives non repres, dcoulent
bien souvent de cet accs tronqu du lectorat franais aux textes de Kadar. Je pense
notamment sa posie, largement non traduite, et loccasion publie avec des
coupes24. Par exemple, on ne trouve nulle trace en franais du pome Albanie et les
trois Romes dont la connaissance permet pourtant denrichir la lecture du Grand
21 Ismail Kadar : uvres, tome XI, Paris, Fayard, 2002, p. 212.

22 Ismail Kadare : Posies, Tirana, 8 Nntori, 1981, p. 8.
23 Ismal Kadar : Invitation un concert officiel et autres rcits, Paris, Fayard, 1985.
24 Eric Faye note ce point la fin dIsmal Kadar. Promthe porte-feu (op. cit., p. 169) : il arrive
que certains pomes, entre la premire version tablie par Michel Mtais au dbut des annes
1970 et une deuxime publie chez Fayard en 1989, aient t passs travers un tamis dans
lequel lengagement kadaren a t emprisonn.
236
Hiver, o sont orchestrs finement les thmes du pome et le renversement que celui-
ci opre de la prophtie de Philothe25. Je pourrais aussi citer Les Annes soixante
qui invite une lecture pique de Laocoon . Le lecteur franais ne dispose que
dune mdiocre traduction publie dans le volume Posies de 1981, oubli sur les
rayonnages de quelques rares bibliothques !
On laura compris, cest la lecture des textes, sous toutes les formes quils ont
historiquement et culturellement prises, qui mintresse (et devrait intresser plus dun
lecteur passionn de Kadar). Mais cette dmarche de lectrice se heurte plus dun
obstacle, dont certains ne sont pas faciles lever.
Un chantier scientifique
Mettons de ct la difficult de lapprentissage de lalbanais puisquelle na rien

dabsolu et que lapport de lcole des philologues italiens, au premier rang desquels je
nommerai Elio Miracco, encourage persvrer ! En effet, plusieurs travaux montrent
dj tout lintrt quil y a comparer diffrentes versions dune mme uvre26, ou
examiner de prs la lettre et la phrasologie, ou encore prendre en considration les
ractions des critiques de lpoque27.
Encore faudrait-il disposer dun accs tous les textes, en version originale,
dans tous les aspects quils ont pu prendre. Or, ma connaissance, une bibliographie
srieuse et exhaustive des diffrents textes de Kadar en albanais nexiste pas. Je
lappelle vivement de mes vux, si tel est bien le cas (et rclame dtre dtrompe,
dans le cas contraire).
Lenjeu est non seulement de pouvoir lire chaque texte dans la perspective dun
dialogue interne luvre puisquun lment de plus ou de moins, ou rcrit, modifie
la perception des relations de sens lintrieur du corpus et affecte donc la lecture
singulire dun passage ; mais aussi de comprendre plusieurs points capitaux de
lhistoire politique et culturelle.
En effet, par un autre paradoxe, le discours de Kadar sur lui-mme, qui insiste
25 Voir Ariane Eissen : LAlbanie et les trois Romes dans Le Grand Hiver dIsmail Kadar ,
Recherches et Travaux n80, La Chute de lURSS. Une fin dempire, Universit Stendhal. Grenoble 3,
2012, p. 57-71.
26 Elio Miracco : Storia del testo del romanzo Piramida di Ismail Kadare, Grumo Nevano, Oxiana,
1999. Le critique italien y tudie les diffrentes versions publies, en Albanie et en France, de
La Pyramide.
27 Je songe l encore une tude dElio Miracco : Analisi del romanzo Kshtjella di Ismail Kadare,
Rome, Don Guanella, 2007.

237
Ariane EISSEN
sur la prservation de sa libert cratrice28, ne permet pas de saisir son quotidien

dauteur salari par le rgime et soumis des obligations de toutes sortes (runions,
textes de circonstances, mots dordre suivre, inflchissement de la ligne politique,
etc). L aussi, lhistoricisation de la gense dun texte est malaise, mais elle influe
ncessairement sur linterprtation (sans la rduire) et il importe de chercher ltablir.
Bien souvent, la reprsentation que donnent Ismal puis Helena Kadar du moment
o nat un projet littraire ou lide dune traduction, conforte cette ide dun auteur
totalement pris dans son monde intrieur, sans comptes rendre lextrieur. Il me
semble que cette reconstitution biographique doit tre complte car elle biaise laccs
aux textes et ne permet pas dy reprer ce qui sy joue prcisment de lacceptation ET
du refus des injonctions du moment. Par exemple, propos de la traduction du
Gnral de larme morte par Jusuf Vrioni, Helena Kadar parle dune initiative du
traducteur29. Il nest quand mme pas indiffrent de savoir, grce Luan Rama, que
le lendemain de sa sortie de prison, dans un article que [Vrioni] lisait sur le roman Le
Gnral de larme morte, on disait que ce roman mritait dtre traduit30 . Voil qui
claire la dcision de se mettre traduire, et la rception du roman, qui est aussi plus
contraste que ce que dit Kadar31. Autrement inform, le lecteur peut devenir plus
sensible aux aspects du Gnral qui correspondent certaines des attentes collectives du
moment. De mme, Helena Kadar claire la gense des Tambours de la pluie de faon
intimiste, par le hasard dune lecture lors dun sjour familial, tout en rappelant
incidemment le contexte du cinq centime anniversaire de la mort de Skanderbeg32,
alors quil sagit en ralit de penser larticulation des deux aspects de luvre, en tant
que geste partiellement libre dans un contexte mmoriel invitant la clbration
nationale.
Car le fait est l : Kadar a su plaire une succession de publics radicalement
28 Ismail Kadar : Le Poids de la Croix, op. cit., p. 302 (avec cette espce dardeur fbrile quon
met son travail pour oublier le monde alentour ). Helena Kadar affirme dans ses mmoires
que quand il crivait, Is [Kadar] ne pensait jamais la publication (Le temps qui manque.
Mmoires, Paris, Fayard, 2010, p. 161).
29 Helena Kadar : Le temps qui manque, op. cit., p. 223. La version est donc la mme que dans
Dialogue avec Alain Bosquet (Paris, Fayard, 1995, p. 216) o Kadar parle de traduction de son
[Vrioni] propre chef .
30 Luan Rama : Pont entre deux rives, Paris, SDE, 2005, p. 376. Ornela Todorushi prcise dans sa
thse (op. cit., p. 46) que Javer Malo appela de ses vux une traduction du roman dans un
article de Zri i popullit, en date du 29 mars 1964.
31 Kadar prfre ne se souvenir que des critiques, supportables, mme si parfois acerbes
(Le Poids de la Croix, op. cit., p. 304).

32 Helena Kadar : Le temps qui manque, op. cit., p. 249-251. Helena Kadar prsente la naissance
des Tambours de la pluie comme la consquence dun accident domestique, obligeant Kadar
garder la chambre et lui faisant dcouvrir alors de vieilles chroniques ottomanes.
238
diffrents, dabord clivs par les oppositions idologiques de la guerre froide, puis par
le dplacement des horizons dattente, au fur et mesure que soubliait la perspective
utopique. Et il ne suffit pas de dire que limmensit de son talent, indniable au
demeurant, explique elle seule le phnomne. Deux autres lments au moins sont
prendre en compte. Dune part, la transformation de la mme uvre par les yeux de
nouveaux lecteurs, ne lisant par le mme texte, car leurs grilles de lecture, leur
exprience littraire, leurs associations dides ont chang au gr des mutations de la
vie politique, culturelle et littraire. Dautre part, la rcriture des textes par lauteur,
qui naime pas quon lui rappelle la chose, pourtant indniable dans bien des
occasions. Je prendrai lexemple de lessai sur Eschyle, actuellement disponible en
franais sous le titre dEschyle ou le grand perdant (1995) : il succde une version de
1988 intitule Eschyle ou lternel perdant, laquelle nest pas rellement une traduction de
la prface aux tragdies dEschyle, publie chez Naim Frashri en 198633. Il serait
passionnant de cerner, dune version lautre, le dplacement du propos, en fonction
du genre littraire (les contraintes dune prface ne sont pas exactement les mmes
que celles dun essai, forme plus libre) et des publics viss (albanophone ou tranger).
Ce serait matire clairer plusieurs points capitaux en histoire culturelle et en
littrature gnrale et compare ; et lon pourrait aussi examiner la manire dont la
puissance cratrice de Kadar prend la forme dune capacit dadaptation et de
mutation.
Les questions qui me proccupent ne concernent pas au premier chef la

personnalit intellectuelle et politique dIsmal Kadar. Je crois que beaucoup
dnergies passionnelles ont t gaspilles en attaques ou en hagiographies et ce nest
certainement pas mon intention que de prendre le relais. Aucune pulsion de jugement
ne manime, pour toutes sortes de raisons dans lesquelles je nentrerai pas. Le seul
jugement que je mautorise concerne luvre, immense, et qui ma donn lenvie den
comprendre les multiples aspects, dont ceux qui chappent a priori au lecteur
occidental (franais notamment puisque la France est la plaque tournante partir de
laquelle luvre de Kadar prend son essor vers dautres cieux encore).
Envisage dans cette perspective, cest la confrontation de publics diffrents,
dans le temps et dans lespace, avec une uvre elle-mme en mouvement, par lajout
de nouveaux textes, mais aussi par la rcriture et les oblitrations, qui fait question.
Cette question se dveloppe au moins dans trois directions. Elle a dabord trait
lhistoire de la littrature albanaise, aux diffrents stades de son dveloppement, ce
qui sest jou aussi des relations entre les crivains et le pouvoir, sous le rgime
33 Ismail Kadar : Tragjedit e Eskilit , Eskili : Tragjedit, Tirana, Naim Frashri, 1986.
239
Ariane EISSEN
dEnver Hoxha ; ce que nous pouvons nous reprsenter de tous ces points,
maintenant que les repres historiques et idologiques se sont tellement modifis. Un
second pan de la rflexion concerne la vie cratrice de Kadar, telle que les textes
mmes, leurs variantes et leur refonte, permettraient de la reconstituer ; cela
supposerait entre autres que lon comprenne comment luvre se modifie de manire
entrer en contact avec des publics successifs, puisque lauteur volue dans un monde
lui-mme en mutation ; il me parat par exemple simpliste de considrer que
lopposition entre pass communiste et prsent capitaliste se traduirait, au plan de
lcriture, par le passage de la contrainte la libert, comme si les normes pesant sur
les crivains nexistaient pas aussi dans le monde occidental et comme si
lacclimatation une nouvelle donne ntait pas all sans pertes, imaginaires et intimes,
ni sans contradictions. Enfin et cette question invite une ncessaire et salutaire
prudence intellectuelle ! que lisons-nous de luvre de Kadar, que pensons-nous y
trouver, nous qui avons un tout autre horizon dattente que le lectorat premier ?
Pouvons-nous nous dfaire de fausses vidences, faire acte de rflexivit critique,
renouveler nos interprtations, proposer de nouveaux chantiers hermneutiques ? Il y
a donc l matire rflexion, une rflexion qui gagnerait, selon moi, tre mene de
manire collective et croise, entre chercheurs et lecteurs de gnrations et de cultures
diffrentes, notamment.
240
Avdi VISOKA
PRKTHIMET NGA SHQIPJA N FRNGJISHT
Abstrakt
N studimet shqipe nuk ekziston deri m sot nj studim sistematik, e aq m pak

nj Histori e prkthimit ose Histori e prkthimeve, pr prkthimet n shqip dhe nga
shqipja; e n kt kontekst, as nga frngjishtja n shqip dhe vice-versa.
Ky referim pretendon t hap nj diskutim mbi prkthimet nga shqipja n
frngjisht duke u fokusuar n evidentimin, gjendjen dhe receptimin e tyre si dhe
faktort sociolinguistik dhe sociokulturor q e kushtzojn shtrirjen, intensitetin dhe
receptimin e tyre n kulturn dhe letrsin frnge e frankofone. Do t analizohet
statusi i autorve e teksteve shqipe, prkthyesve, prkthimeve dhe botuesve n arealin
frankofon. Objekt shqyrtimi do t jen edhe institucionet kulturore e universitare
(katedrat e prkthimit) dhe asociative (shoqatat e prkthyesve), veprimtarit dhe
rezultatet e tyre. N fund do t merremi edhe me politikat tona t prkthimit dhe
botimit si dhe perspektivn e tyre.
Fjalt qels: prkthim, prkthim letrar, prkthim nga shqipja n frngjisht,
Kadare, Jusuf Vrioni.
_____
Letrsia shqipe sht e pranishme n Franc duke filluar q nga shekulli 19,
ndonse n nj form apo n tjetrn letrsia shqipe aty ishte mjaft e pranishme shum
m hert1. Venerojm me kt rast nj fenomen t veant q rrall ndonj kultur
tjetr mund t krahasohet me shqipen, e q e nxjerr prkthimin n plan t par si nj
gjenerator t rndsishm t krijimit t identitetit kulturor nacional. Prkthimi nga
frngjishtja n shqip nuk ka t bj vetm me prkthimin n shqip t nj vepre t
kulturs frnge por edhe t prkthimit t veprave t vet kulturs shqiptare. Le t
kujtojm me kt rast autor t shumt q veprat e tyre i shkruan n frngjisht apo
njkohsisht n frngjisht dhe shqip, si Pashko Vasa, Sami Frashri, Elena Gjika,
1 Veli Veliu, Ndikime letrare frnge-shqiptare, Vatra, Shkup, 2005, f.18.

241
Avdi VISOKA
Andon Zako ajupi, Faik Konica etj. sepse frngjishtja ishte gjuh e formimit t tyre
intelektual.
Por kur bhet fjal pr prkthimet nga shqipja n gjuht tjera, gjendja ndrron
trsisht. Robert Elsi, njri ndr studiuesit dhe prkthyesit m eminent t letrsis
shqipe konstaton se krahasuar me letrsin n gjuht tjera t Ballkanit, shum pak
shkrime shqipe jan prkthyer n anglisht deri m tash. Ka shum arsye pr kt
gjendje. Letrsia bullgare, serbe, kroate, boshnjake, sllovene dhe maqedone kan pasur
interesimin e disa t pasionuarve dhe ekspertve t studimeve sllave. Letrsia greke
moderne ka qen trajtuar nga shum akademik dhe specialist t studimeve klasike
dhe bizantine, kurse sa i prket letrsis rumune, ajo ka qen prkthyer nga eruditt
dhe t pasionuarit pr gjuht dhe kulturat romane. I njjti konstatim qndron pak a
shum edhe me gjendjen e prkthimeve letrare nga shqipja n frngjisht, ndonse
gjendja sht m e volitshme pr arsyet e cekura tashm.
Tradita e prkthimeve nga shqipja n frngjisht
Prkthimi nga shqipja n frngjisht sht relativisht i vonshm, ndonse si u

konstatua tashm, kultura dhe letrsia shqipe n arealin frankofon n nj form apo n
nj tjetr, sht e pranishme shum m par. Pr prkthimin nga shqipja n frngjisht
mund t flitet vetm n periudhn ndrmjet formimit t shtetit shqiptar e deri te Lufta
e Dyt botrore, q sht periudha e themelimit dhe zhvillimit t institucioneve
kulturore e letrare. Megjithkt ende nuk shnohet ndonj progres n fushn e
prkthimit t letrsis shqipe n gjuht e huaja, rrjedhimisht as n frngjisht. Nj
moment i rndsishm n evoluimin e produksionit prkthimor nga shqipja n
frngjisht sht themelimi i Liceut t Kors m 1917 njrit ndr institucionet m t
larta arsimore n at koh. Ky institucion i dijes gjithsesi pr nga rndsia kulturore e
letare i tejkalon suazat e fushs s prkthimit duke u br vatr e orientimit evropian
t kulturs shqiptare. Nga kjo shkoll doln prkthyesit m eminent shqiptar. N
kt koh ende nuk njihet ndonj prkthyes francez i letrsis shqipe. Vetm
themelimi i shtetit t pavarur shqiptar e shtroi nevojen para institucioneve kulturore e
letrare franceze pr prkthyes t mirfillt nga shqipja n frngjisht dhe vice-versa.
Ndrsa INALCO (Instituti Kombtar pr Gjuht dhe Kulturat Orientale) vetm m
1905 e kishte themeluar katedrn e gjuhs shqipe.
Periudha e evoluimit m t shpejt t prkthimeve nga shqipja n frngjisht
vjen vetm pas Lufts s Dyt Botrore. Kjo periudh zhvillohet paralelisht n dy
endra kulturore pothuaj t pavarura, t shtrnguara nga faktor politik e ideologjik,
n Shqipri dhe Kosov.
Izolimi i Shqipris ndaj bots dhe vendeve fqinje ishte faktori kryesor q
242
gjeneroi kt mosinteresim t t tjerve pr kulturn shqiptare dhe veanrisht pr

letrsis shqipe. Shum pak t huaj lejoheshin q t hynin n Shqipri e edhe m pak
shqiptar lejoheshin t dilnin jasht vendit. N kt periudh ndihet fuqishm ndikimi
fatkeq i politiks dhe i ideologjis mbi kulturn, sidomos mbi letrsin; ky fenomen
nuk e kurseu as fushn e prkthimeve shqipe. E ballafaquar me mosinteresimin e
vazhdueshm dhe kritikn e vendosur t t tjerve pr kulturn e re shqiptare,
Tirana zyrtare vendosi q vet ta bj promovimin e saj. Pas nj izolimi t gjat dhe
pas kritikave t vazhdueshme nga Perndimi, pr ortodoksin marksiste e stalinizmin,
udhheqja shqiptare vendosi, q nj pjes e mir e veprave t realizmit socialist t
prkthehej n gjuhn frnge dhe t propagandohej jasht shtetit, si arritje t vrteta t
nj kulture proletare. Kshtu, nga vitet 70 e n vazhdim, shtpia botuese Naim
Frashri nisi botimin e nj sr shkrimtarve, t cilsuar n at koh si besnik t
partis n edukimin komunist t masave. Shtpia botuese 8 nntori botoi romanin e
Dritro Agollit Commisaire Memo, m 1978, librin e Sotir Andonit Quand on
prennait sa vole, 1973, Au quartier des artisans t shkrimtarit Dalan Shapllo, Recits
dhe Le pont t Anastas Kondos, Les anciennes e Zija els, apo Histoire de la
littrature albanaise, 1980, Anthologie de la poesie albanaise, etj. Krahas tyre u tentua
q t botoheshin veprat e autorve shqiptar n Perndim, veanrisht n Franc.
Talenti i Kadares dhe romanet e tij t para n gjuhn frnge, ishin nj sensacion i
vrtet pr letrsin shqiptare e njkohsisht dhe pr kritikn franceze e frankofone n
trsi.2
Nj ndrmarrje e till, ndonse n thelb e kot dhe pa rezlultat, megjithat i solli
edhe dobi kolaterale kulturs shqipe. N kt koh u botuan studimet dhe
prmbledhjet Chansonnier pique albanais, prkthyer nga Kol Luka dhe Chansonnier des
Preux Albanais, n nj botim t UNESCO-s, njrs prej ndrmarrjeve m serioze t
realizuara deri m sot n kt fush.
Krahas konsolidimit t institucioneve kulturore letrare edhe produksioni
prkthimor hyn n fazn e konsolidimit. Jan dy institucione q patn rndsi
vendimtare pr kt konsolidim: themelimi i Fakultetit t Gjuhve t Huaja n
Universitetin e Tirans dhe themelimi i redaksis s prkthimeve n Shtpin e
Botimeve 8 Nntori n Tiran. Nga ky Hidrocentral Prkthimesh3, si preferon ta
quaj Kokona, doli nj plejad prkthyesish si: Vedat Kokona, Halit Selfo, Edmond
Tupja etj.
Edhe nj her Shqipria del vend paradoksesh. Fokusin e krijimtaris
prkthimore m cilsore nuk duhet krkuar, si mund t krijohet prshtypja, n
2 Luan Rama, Shqipria frankofone, Onufri, Tiran, 2001, ff. 93-94.

3 Vedat Kokona, Mbi prkthimin, me prkthyesin, Botimet Kokona, Tiran, 2003, f.10.
243
Avdi VISOKA
institucionet akademike e publicistike t prmendura m par por npr kampet e

Spaqit dhe Burrelit. Ironikisht kjo shpreh edhe fatin e prkthimit dhe prkthyesit ton
n kt periudh. Prkthyesi yn m eminent Jusuf Vrioni sht shembulli m
ilustrativ i ktij fenomeni fatkeq shqiptar.
N Kosov situata qndron m e nuancuar. Kosova, atbot pjes e Federats
jugosllave; nuk ishte hermetikisht e izoluar sikurse Shqipria por regjimi serb q i
friksohej humbjes s dominimit t tij mbi Kosovn e kishte kthyer at n nj far
getoje t ciln mundohej ta mbante sa m larg kontakteve kulturore e letrare me t
huajt. N kt periudh nuk ka gjurm t prkthimit letrar nga shqipja n gjuh t
huaja, e as atij n frngjisht. Apo ai gjindet n fillet e tij te Anton etta e ndonj tjetri.
Edhe n Kosov jan dy institucione q patn rndsi vendimtare pr
konsolidimin e aktivitetit prkthimor, n kt rast t atij nga shqipja n frngjisht:
themelimi i Fakultetit Filozofik, m von i Filologjis, n Universitetin e Kosovs dhe
themelimi i redaksis s prkthimeve n Shtpin botuese Rilindja n Prishtin. Nga
ktu doln nj brez prkthyesish si: Murat Bejta, Halit Halimi, Sknder Sherifi, etj.
Prve ktyre, n Kosov sht edhe nj institucion tjetr q i dha impuls ksaj
veprimtarie - Shoqata e prkthyesve shqiptar. Ajo ishte e matshme me shoqatat e
ngjashme n Jugosllavi qoft pr repertoarin, qoft pr cilsin e prkthimeve. Duhet
nnvizuar me kt rast se fokusi i prkthimeve nga shqipja n frngjisht ishte drejtuar
m shum nga projekte studimore sesa nga krijimtaria letrare. Duhet nnvizuar me
kt rast botimin e La solitude dune branche4, antologji e poezis shqipe n Kosov, e
botuar njkohsisht edhe n anglisht.
N kt periudh paraqiten edhe prkthyesit francez t cilt prkthimin nga
shqipja n frngjisht e ngrisin n nivelin evropian. Tanim edhe n rrafshin
metodologjik edhe n at cilsor e stilistik prkthimi n shqip e z hapin me
prkthimin evropian e botror. Prkthyesit m t dalluar t ktij brezi jan Alexandre
Zoto, Christian Gut, Christianne Montcot, Anne-Marie Autissier, Odette Marquet,
Isabelle Joudrain-Musa, Andr Clevel, Elisabeth Chabuel etj.
N fillim t viteve 90 me ndryshimet sociale e politike ndryshoi edhe konteksti
kulturor dhe letrar n mbar arealin shqiptar. Q ather peizazhi letrar shqiptar nuk
dominohet m nga doktrina strikte, m shum ideologjike sesa estetike, dhe
pretendohet t realizohet njfar ekuilibri n konfiguracionin letrar postideologjik
shqiptar. Nj er e re filloi n produksionin ton letrar e prkthimor. Kjo sht er e
deprtimeve t shpejta letrare n Shqipri n zgjerimin e gams s prkthimeve q deri
ather ishte shum selektiv. N kt periudh definitivisht kemi proliferacion
prkthimesh. Prkthehet gjithka, gjithqysh dhe nga gjithkush. Nj gj e till
4 La solitude dune branche, Rilindja, Prishtin, 1979, e prkthyer nga Sknder Sherifi.
244
domosdoshmrisht sjell edhe rnie t cilsis s prkthimeve madje kemi prkthime

skandaloze5. Prkundrazi, te produksioni letrar n Kosov sikur hetohet nj stagnim
edhe n rrafshin cilsor edhe n at sasior.
Kohve t fundit vrehet nj prmirsim i dukshm i ktyre tendencave n
Shqipri dhe n Kosov. Themelimi i Katedrave t prkthimit dhe interpretimit para
disa vitesh n Shqipri dhe tash s fundi edhe n Kosov shnon progres t
pakontestueshn n kt drejtim. Edhe aplikimi i teknologjis s sofistikuar
informatike n kto katedra sht indikator i profesionalizimit t avacuar t
veprimtaris s prkthimit n shqip. Poashtu institucionet qeveritare me themelimin e
mimeve letrare, veanrisht t mimit vjetor pr prkthimin, dshmon pr
mbshtetjen institucionale q ka filluar ti jepet ksaj veprimtarie.
Tipologji e prkthimit t letrave shqipe n frngjisht
Robert Elsi me t drejt nxirrte n pah deficitet e materjes letrare n arealin

kulturor ndrkombtare sidomos n at angleze. Frngjishtja me gjith deficite t
caktuara shpesh her ka shrbyer si pist e difuzimit t letrsis shqipe edhe n gjuht
tjera. Letrsia shqipe sht e pranishme n t gjitha mediumet franceze, sidomos n
ato t shkruarat. Letrsia shqipe prezantohet edhe n manifestime t rndsishme
kulturore franceze. Kshtu manifestimi m i rndsishm letrar Les Belles Etrangres
n vitin 1998 iu kushtua trsisht letrsis shqipe; n kt ngjarje t rndsishme
letrare morn pjes mbi njzet shkrimtar elitar shqiptar. Ajo sht e pranishme
edhe n manifestime t prvitshme kulturore ndrkombtare e mesdhetare. Ajo sht
objekt trajtimi edhe n ngjarje t specializuara si Seminaret ndrkombtare apo
konferenca shkencore.
Deficiti kryesor i pranis s letrsis shqipe n frngjisht sht prkthimi i
letrsis ton t tradits. Prkthehen kryesisht autort ton bashkkohor. Przgjedhja
e ktyre autorve sht tejet selektiv dhe kriteret e przgjedhjes s tyre shpesh mund t
jen edhe t dyshimta. Prkthehen kryesisht autor q propozohen nga autort ton
tashm t konfirmuar nga publiku francez por rrall ndodh q mandej kta t fundit t
ribotohen. Prkthehen edhe autor q kan relacione private me prkthyes shqiptar e
sidomos me ata francez por prsri ndodh q lexueshmria e tyre t mos e tejkaloj nj
klub miqsh. Prkthehen edhe autor me iniciativ dhe me shpenzime personale por
rndom botimet e tyre mbesin t pavrejtura nga lexuesi dhe kritika.
Prkthimet nga shqipja n frngjisht n arealin francez do t mund t
klasifikoheshin n katr kategori q e prcaktojn edhe nivelin dhe intensitetin e
5 Edmond Tupja, Kshilla nj prkthyesi t ri, Onufri, 2007, f.78.

245
Avdi VISOKA
receptimit t tyre nga lexuesi dhe kritika franceze:

- veprat e shkrimtarve q jetojn n vendet frankofone dhe veprn e tyre e
shkruajn n frngjisht. Vepra e tyre n t vrtet shtron nj problematik tjetr: at t
situimit t saj ndrmjet letrsis shqipe dhe asaj frankone. T till jan Cizia Zyk,
autor dhjetra romanesh policore, me nj lexueshmri impozante n Franc por
trsisht i panjohur dhe i paprkthyer ende pr publikun shqiptar; Sknder Sherifi,
poet dhe fitues mimesh letrare frankofone, deri von i panjohur dhe i paprkthyer n
Shqipri, dhe ndonj autor tjetr.
- veprat q prkthehen nga botues francez dhe difuzohen prej tyre tek nje
publik i gjer frankofon. Kjo sht kategoria m e rrall dhe receptimi i saj sht m
relevanti tek publiku francez. Prpos kontrats s shtpis botuese Fayard me Ismail
Kadaren pr botimin e prvitshm t nj vepre t tij, rastet tjera jan sporadike kur
shtpit botuese franceze ndrmarrin iniciativa pr prkthimin e ndonj autori
shqiptar: Fatos Kongoli, (Le paum, Le Dragon divoire, Lombre de lautre, Le rve de
Democls, Peau de Chien, Tirana blues, Le bolro dans la villa des vieux), Besnik Mustafaj (La
Tambour de papier, Un t sans retour, Les cigales de la canicule, Le vide, Petite saga carcrale),
Luan Starova (Le temps des chvres, Les livres de mon pre, Le muse de lathisme, Le rivage de
lexile, Le chemin des anguilles).
Jan prkthyer edhe vepra t Dritro Agollit, Bashkim Shehut, Ali Podrimjes,
Sabri Hamitit, Anton Pashkut, Eqrem Bashs, Mimoza Ahmetit, Ylljet Alikajt, Fatos
Arapit, Neshat Tozajt, Rexhep Qosjes, Din Mehmetit, Teki Dervishit, Jusuf Buxhovit,
Sali Bashots, Kasm Trebeshins, Jeton Nezirajt, Ilirian Bezhanit e ndonj tjetr.
Ktu hyjn edhe antologjit: Anthologie de la posie albanaise (Alexandre
Zotos), Anthologie de la prose albanaise (Alexandre Zotos), Kosovo dans la nuit (Anne-
Marie Autissier, Christiane Montcot et Alexandre Zotos) dhe disa antologji tjera m
pak t rndsishme.
- veprat q prkthehen dhe botohen nga botues shqiptar dhe difuzohen prej
tyre tek nj publik frankofon. Kjo ishte kategori tejet e prhapur sidomos n Shqipri
n vitet 70-80 (me lart u dha nj repertoar joshterues i letrsis s realizmit socialist)
por edhe n Kosovn e po asaj periudhe6. Receptimi i saj tek publiku francez varion
mes dy ekstremeve: nga ai i injorimit total e deri tek kontributi i veant (prkthimet e
kngve kreshnike nga Kol Luka) varsisht nga karakteri dhe cilsia e botimit.
- vepra q prkthehen me iniciativ t vet autorve shqiptar, botohen dhe
difuzohen me mjete vetanake. Rndom cilsia e tyre l pr t dshiruar andaj edhe
receptimi i tyre tek publiku francez nuk ka ndonj relevanc.
6 La solitude dune branche, Rilindja, Prishtin, 1979, e prkthyer nga Sknder Sherifi.
246
Niveli dhe intensiteti i receptimit t veprs s tyre tek lexuesi dhe kritika
franceze varion varsisht se pr cilin shkrimtar bhet fjal. Ka t atill q vetm se jan
t regjistruar n repertoarin e librave t prkthyer n frngjisht. Por ka edhe t ktill
q vepra e tyre botohet komplete me prgatitje teknike prestigjioze dhe njkohsisht
edhe si Livre de poche me tirazh mijra ekzemplarsh pr publikun e gjr siq sht
rasti me Ismail Kadaren i cili tashm po trajtohet edhe si shkrimtar frankofon.
Perspektiva dhe ekzigjenca
Pr prezantimin dhe receptimin e nj shkrimtari, po edhe t nj kulture, faktor

kyq sht edhe kualiteti i prkthimit. Ka edhe t till q mendojn se Kadare ka br
kso deprtimesh fal prkthyesit t tij gjenial Jusuf Vrionit. Ky vshtrim i shkurtr i
letrave shqipe t prkthyera n frngjisht nxjerr konstatimin se ky aktivitet i
rndsishm i kulturs shqipe kryesisht ka pas rrjedhn e saj stihike, pa nj strategji t
qlluar, pa planifikim t menduar mir dhe pa mekanizma t duhur pr ta realizuar at.
Przgjedhja, cilsia e autorve dhe veprave, prkthimi dhe botimi i tyre shpesh ln
pr t dshiruar.
Franca zhvillon strategji n fushn e prkthimit dhe politikat e difuzimit t
kulturs i orienton n baz t ktyre strategjive. Kur flitet pr letrsin shqiptare t
prkthyer n frngjisht duhet kuptuar se Franca interesohet pr ata autor q shkojn
konform atyre strategjive. Pr institucionet tona politike e kulturore nuk mund t
thuhet e njjta gj. Prandaj bhet nevoj imediate krijimi i strategjive dhe orientimi i
politikave tona kulturore kah difuzioni i kulturs, letrsis dhe autorve e veprave tona
me vler nacionale npr qendrat e mdha kulturore, pra edhe n sfern frankofone.
Pa prkthimin e monumenteve t kulturs s identitetit shqiptar7 publiku joshqipfols
nuk do t mund t ket qasje n to dhe pr rrjedhoj edhe nuk do ti njoh ato. Dhe
nuk do t ket dialogim t kulturs frankofone me kulturn shqiptare. Deri ather
presin t prkthehen n frngjisht vepra monumentale si Kanuni i Lek Dukagjinit,
Lahuta e Malcs, vepra e Naimit, Mjedjes dhe t shum autorve madhor t kulturs
ton.
7 Sabri Hamiti, Monumentet e kulturs s identitetit shqiptar n Studime letrare, ASHAK,

Prishtin, 2003, f.731-742.
247
Avdi VISOKA
Bibliografi:
1. VELIU Veli, Ndikime letrare frnge-shqiptare, Vatra, Shkup, 2005.

2. VRIONI Jusuf, Mondes effacs: Souvenirs dun Europen, J.-C. Lattes, Paris, 1998
3. KOKONA Vedat, Mbi prkthimin, me prkthyesin, Botimet Kokona, Tiran,
2003
4. HAMITI Sabri, Studime letrare, ASHAK, Prishtin, 2003.
5. TUPJA Edmond, Souvenirs dun traducteur, LHarmattan, Paris, 2003.
6. TUPJA Edmond, Kshilla nj prkthyesi t ri, Onufri, Tiran, 2007
7. RAMA Luan, Shqipria frankofone, Onufri, Tiran, 2001
248
Naser MRASORI
CVAJGU DHE SPASE

MIDIS NDIKIMEVE, DALLIMEVE DHE NGJASHMRIVE
N kuptimin e ngusht t fjals, ndikimet mund t prcaktohen si nj lloj

mekanizmi, sipas t cilit nj vepr krijon nj vepr tjetr. Sipas T. S. Eliotit, nj
shkrimtar mund t marr shtys nga nj shkrimtar tjetr kur mahnitet me veprn e tij.
Ndonjher ndikimi shfaqet edhe si ndjenj e ngjashmris, e kureshtjes ose e
admirimit ndaj ktij shkrimtari.
Sipas t gjitha gjasave, ka mnyra, lloje dhe nivele t ndryshme ndikimesh, duke
nisur q nga imitimi i vetdijshm e deri te ndikimi i pavetdijshm i vargjeve t
lexuara e t rilexuara. Ndikimet mund t shfaqen ndonjher si imitime t fabuls, t
personazheve ose edhe t forms s nj vepre letrare.1
Zakonisht, ndikimet vijn si pasoj e prkthimeve ose e prshtatjeve, por
ndonjher edhe nga leximi i ndonj vepre t paraplqyer n origjinal. Ndonjher
ndikimet mund t shfaqen edhe si ndonj katalizator, sepse shkaktojn ose
shpejtojn lindjen e ndonj dukurie n letrsi, duke sjell edhe novatorizma. Sipas
studiuesve t letrsis s krahasuar Ruso dhe Pishua, studimi sistematik i ndikimeve
dhe i burimeve mbase do t na jepnin mundsi t rishqyrtonim e t modifikonim
pikpamjen ton pr disa shtje letarare. Fati dhe suksesi i nj vepre mund t jet si
kombtar ashtu edhe ndrkombtar. Zakonisht, suksesi i nj vepre n letrsin
kombtare mund t vazhdoj edhe n letrsit e tjera, por duhet t shihet m par se
far jehone ka pasur n vendin e saj, e m pas edhe n vende t tjera.2 Fatin e nj
vepre jasht kufijve t nj vendi mund ta krahasojm me valt n form rrathsh
bashkqendror. Mirpo ka raste kur nj shkrimtar ka m shum lexues jasht, sesa
n vendin e vet, si ndodh me Cvajgun. Kshtu, pr shembull, disa krijues jan t
mendimit se ekzistojn ndikime rastsore dhe ndikime t qllimshme q shrbejn si
frymzim e nxitje pr krijimtari t mtejme ose edhe pr imitim. Studiuesit e letrsis
s krahasuar mendojn se gjurmimi i ndikimeve sht jo vetm dika e lejueshme,
1 Pichois, Cl. dhe Rousseau, A. M.: La Litrature Compare, Paris 1967, prkthyer n gjuhn
kroate nga Jerka Belan dhe botuar n Zagreb m 1973, f. 76
2 Ibid., f. 77-78
249
Naser MRASORI
por edhe e dobishme. Kshtu, ekzistojn studime t rndsishme t ktij lloji, si pr

shembull: Gtja n Franc, nj studim i F. Baldensperzhes, i cili merret me
ndikimin e tr veprs s Gtes n Franc; pastaj edhe studimi i J. M. Kares Gtja
n Angli, ku autori ka studiuar ndikimin e veprs s Gtes n letrsin angleze.
Mirpo, ndonjher mund t studiohet edhe ndikimi i nj vepre letrare n nj ose n
disa letrsi, madje edhe ndikimi i nj gjinie letrare n nj ose n disa letrsi. Sipas
studiuesve t letrsis s krahasuar, Pishua dhe Ruso, asnj letrsi nuk do t kishte
nivelin q ka po t mos kishte kontakte, lidhje dhe ndikime nga letrsit e tjera. N
fillim t dolloj studimi t letrsis s krahasuar q i kushtohet ndikimit t
prgjithshm t nj shkrimtari, t nj vepre, t nj gjinie letrare ose t nj letrsie t
tr n rrafsh t huaj, duhet pasur parasysh, n radh t par, shtja e fatit ose e
prhapjes s veprs s prkthyer n gjuhn prkatse. Meq veprn n origjinal
mund ta lexojn vetm nj grup i caktuar njerzish t nj gjuhe dhe letrsie tjetr,
ather nj libr, n m t shumtn e rasteve, fiton prmes prkthimit. N rrethana t
tilla, nj vepr mund t ket sukses si prkthim kur pritet me dashamirsi, interesim e
respekt jo vetm nga kritika e ekspertve, por edhe nga publiku me shije e kultur
letrare, m n fund edhe nga masa e gjer e lexuesve. Suksesi i nj vepre t prkthyer
shihet nga ribotimet e saj n nj mjedis t ri. N raste t tjera, kur kemi t bjm me
nj dram t prkthyer, suksesi i saj shihet nga numri i shfaqjeve; kur kemi t bjm
me proz ose me poezi t prkthyer, suksesi i tyre shihet nga numri i artikujve, i
recensioneve, i mbresave t lexuesve, si edhe nga mendimet e studiuesve, etj.
Ngandonjher, nj vepr e prkthyer mund t has edhe n reagime negative, ose t
shkaktoj polemika n mjedisin e ri. Mirpo duhet thn se vepra letrare e
prkthyer mund t ushtroj ndikim t drejtprdrejt ose t trthort n krijimtarin e
ndonj shkrimtari ose mund t bhet shkas pr imitime, huazime dhe eksperimentime
nga krijuesit letrar t asaj gjuhe ku sht prkthyer, kurse ndonjher mund t
jet edhe burim frymzimesh t suksesshme. Ve ksaj, ka raste kur edhe suksesi
modest ose i kufizuar i ndonj vepre letrare mund t ket si pasoj huazimet e
vogla t shprehjeve, frazave, mendimeve, aforizmave, situatave, skenave dhe ideve.
N m t shumtn e rasteve, ndikimi del n pah nga huazimet, t cilat mund t jen
huazime n prgjithsi t gjinive letrare, t strukturs artistike, t subjektit, t stilit, t
personazhit, t fabuls, kurse her t tjera mund t jen huazime t tems, t motivit,
t mendimit, t ndjenjs, por ka edhe raste kur vepra e prkthyer bhet model pr
shkrimtarin e ri. Duke dashur qe t meremi kryesisht me ndikimin e veprs s Cvajgut
tek autort tan, n kt kontekst mund t konkludojm se nuk sht aspak e thjesht
dhe se fijet lidhse t tyre duhet t vrehen me kujdes. Fal metods krahasimtare, ne
mund t u referohemi niveleve t ndryeshme t analizs, si n nivel temash dhe
motivesh, teknika stilsistikore, ashtu edhe me thell, n nivel konceptimesh e teorish
250
CVAJGU DHE SPASE MIDIS NDIKIMEVE, DALLIMEVE DHE NGJASHMRIVE
q lidhen me mendimet e tyre mbi personazhet dhe botn e tyre, mbi stilin e t
shkruarit dhe formn krijuese.
Pr kt qllim sht br prpjekje pr nj lexim dhe studim t frutshm t
veprave, n mny q t kemi mundsi t afrohemi sa m mir mendimit dhe kuptimit
t teksteve dhe, nga ana tjetr t njohim piktakimet, t njohim rrugn e tyre, n
mnyr q t dijm t argumentojm dhe t zbulojm dallimet, t prbashktat dhe
ngjashmrit e krijimeve t dy autorve t dy letrsive t ndryeshme.
Shembuj ngjashmrish, ndikimesh dhe dallimesh t veprs s Cvajgut te

shkrimtari shqiptar S. Spase
Pr sa i takon ndikimit t veprave t Cvajgut n letrsin shqipe, kjo tem ose

ky problem do t preket n njfar mase n kt studim, i cili mund t shrbente
si piknisje pr studime m t gjera dhe shteruese n t ardhmen. Ktu e shohim t
udhs t bjm nj prpjekje modeste pr t hetuar disa forma t ndikimit, t
ngjashmris s qllimshme apo t rastsishme, t imitimit e t frymzimit prej
veprash t Cvajgut n krijimet letrare t shkrimtarve shqiptar. Gjat hulumtimit t
ksaj fushe m ka rastisur q t vrej ngjashmri tek disa shkrimtar shqiptar q, n
nj mnyr a n nj tjetr, kan t prbashkta ose edhe kan psuar ndikime nga
jehona e veprs s Cvajgut n kulturn e n letrsin shqipe. Me theks t veant
n kt punim do t trajtohen prmes shembujve, ngjashmri, ndikime dhe dallime n
dy veprat letrare t dy autorve, Cvajgut dhe Spasses.
Letra e nj t panjohure (Stefan Cvajg) - Neta (Sterjo Spasse)
N tregimin me titull Neta t Sterjo Spasses, sipas krahasimeve q kemi

br, del se autori sht ndikuar ose sht frymzuar n njfar mase nga novela e
Cvajgut Letra e nj t panjohure. Kto dy tregime e kan temn pak a shum t
njjt, subjektin po ashtu mjaft t ngjashm, por edhe formn artistike e kan
prafrsisht t njllojt. Edhe n kndvshtrimin e tregimtarit kemi nj ngjashmri t
theksuar.
Kshtu, n fillim t novels s Cvajgut, romancieri R. kthehet hert n mngjes
n Vjen nga nj pushim i shkurtr; duke lexuar gazetn, i kujtohet ditlindja, dita kur
mbush 41 vje; me t arritur n shtpi, shrbtori e njofton se kishin ardhur disa
vizitor q ti uronin ditlindjen, kurse disa t tjer e kishin krkuar n telefon. Ndr
letrat q i kishin ardhur, shkrimtarit i bie n sy nj letr me shkrim dhe adres t
panjohur. Pikrisht kjo letr i zgjoi kureshtjen romancierit, sepse kishte 30 faqe t
shkruara me nxitim dhe me nj prmbajtje mjaft prekse. Pr udi, letra nuk e
251
Naser MRASORI
kishte adresn e drguesit, por kishte, n vend t titullit, kto fjal: Ty q sm ke

njohur kurr. Romancierin e kaploi mdyshja, nuk dinte nse letra i drejtohej atij, apo
ndonj njeriu imagjinar. Pikrisht pr kto arsye iu zgjua kureshtja dhe nisi ta lexonte
letrn. N tregimin Neta t Spasses, nj dit plaku i thinjur Pal Gjinoshi, duke
rregulluar bibliotekn e vet, gjen nj letr t pluhurosur n flett e nj romani t
zverdhur nga koha. E hap letrn me njfar krshrie dhe e kupton se qe shkruar para
shum vjetsh, n vitet e tij rinore. N at ast iu kujtua ngjarja fije e pr pe. Tre
paragraf t shkurtr ia rikujtojn at ngjarje t jets s tij, q kishte ndodhur dy-tri
dit para martess. Pas tri ditsh motra i kishte dhn disa telegrame urimi dhe nj
letr t veant t ardhur me post. Pal Gjinoshit iu duk ather si zarf t rinjsh,
nj letr e zgjedhur, me nga nj vij t kuqe, t verdh e t kaltr anash. Letrs i vinte
nj er e mir parfumi. Nusja e tij e re mbshtet dorn mbi supin e Palit dhe afron
ngadal fytyrn pr ta shikuar
letrn, por nuk kupton asgj. Pali fillon ta lexoj pa z dhe me kureshtje. Sikurse
duket, n kto dy krijime letrare ka ngjashmri t prgjithshme, por edhe dallime t
mdha. T dy kto ngjarje kan qllim e funksion pothuajse t njjt: t trheqin
vmendjen e lexuesit me rrfimin e tregimtarit-autor n vetn e par. Lidhur me
fabulat dhe me strukturn tregimtare mund t thuhet pa pik dyshimi se n t dy
ngjarjet ekziston nj ngjashmri e theksuar, por m tepr kemi dallime e ndryshime, q
jan n mas t madhe. Ndrsa novela e Cvajgut ka 50 faqe, tregimi i Spasses ka 9
faqe; dinamika e zhvillimit t ngjarjeve sht shum m e fuqishme, m e organizuar e
m komplekse n noveln e autorit austriak, kurse n tregimin e Spasses kemi nj
subjekt me nj struktur m t prgjithshme tregimtare dhe t varfr n ngjarje.
Ngjarjet dhe konfliktet, episodet dhe situatat dramatike n noveln e Cvajgut jan t
tendosura, t ngjeshura e tronditse, kurse te Spassja kemi nj rrfim pothuajse n
formn e nj kujtimi t hidhur. sht e vrteta, edhe pse personazhet e dy
autorve kan pak ngjashmri n dashurin fatkeqe dhe n ndrrat e tyre, mes
novels s Cvajgut dhe tregimit t Spasses ka shum dallime sasiore dhe cilsore.
Heroina e panjohur e Cvajgut ndryshon mjaft nga Neta e Spasses, sepse e panjohura e
Cvajgut sht nj heroin me prvoj t pasur jetsore. Ndrkaq, Neta sht tip
romantik e sentimental. Fabula e novels s Cvajgut prbehet nga nj varg i madh
ngjarjesh, ku bartse kryesore e ngjarjeve sht gruaja e panjohur, q disa her kishte
pasur lidhje intime me romancierin R., i cili nuk di asgj pr dashurin e saj,
madje as pr lindjen e nj fmije nga ajo dashuri e uditshme dhe e pashpjegueshme.
Kto i merr vesh nga letra e asaj gruaje t panjohur, personazhit kryesor t novels.
Kurse Neta,sipas autorit nuk prshkruhet n asnj moment q ka pasur lidhje intime
me Pal Gjinoshin, personazhin e tregimit t Spasses. Ai ka qen vetm objekt i
adhurimit n heshtje. N nj mas t madhe kuptohet mjaft mire se jeta e dy
252
personazheve femra n t dy rastet sht e dominuar nga zhgnjimi, mossuksesi n

dashuri, dshtimi, pritja n vzhgim nga dyer dhe dritare, takime t rastsishme,
mosnjohje t dashuris, e sfida t tjera t jets. Aty zhvillohet gjithka kundr do lloj
pritshmerie a logjike t mundshme dhe asnjher nuk arrijn t bjn at q duhet apo
m mire tthemi at q duan. Mund t gjenden edhe mjaft ngjashmeri dhe dallime mes
subjekteve t ktyre dy rrfimeve. Ndrkaq, krijohet prshtypja se ndikimet e novels
s Cvajgut n tregimin e Spasses njjtsohen dhe vrehen m s miri n motivin e
ngjarjes.
M posht po shkpusim disa pjes dhe japim motivin e ardhjes dhe t njohjes nga
novela e Cvajgut:
Dua t ta zbuloj t gjith jetn time, kt jet q n t vrtet filloi at dit kur t njoha ty.
...Kur erdhe ti, un isha 13 vjee dhe banoja n po at shtpi ku ti tani po mban n duar kt letr,
frymn e fundit t jets sime; un banoja n t njjtin korridor, mu prball ders s apartamentit
tnd.3
Ja edhe motivi i ardhjes dhe i njohjes n tregimin Neta t Sterjo Spasses:
Dgjo, se po ti kujtoj t gjitha nj nga nj: a e mban mend ditn e shtatorit t vitit t
kaluar, kur zure shtpin e fqinjs me qira? Ti erdhe i shoqruar nga nj zotri, un isha n dritaren
e shtpis sime. ...Sapo t pash, mu duke mjaft trheqs.4
Pothuajse i njjt sht edhe motivi i prshkrimit t personazhit q
dashuron e panjohura te Cvajgu:
Gjith natn mendova pr ty, pa t njohur akomaT nesrmen erdhe, por, megjithse t
prgjova, st pash dot kjo ma shtoi edhe m tepr kureshtjen. M n fund, ditn e tret, t pash; dhe
u habita, u trondita shum q mushfaqe krejt ndryshe, q nuk i ngjasoje fare asaj ikons s
perndishme! Kisha ndrruar nj plak babaxhan me syze, kurse erdhe ti, ashtu i tri, si je edhe sot,
o ti i pandryshueshm, mbi t cilin vitet prplasen e rrshqasin pa forc! Kishe veshur kostumin e
lezetshm sportiv, bojkafe t hapur dhe, me at ecjen tnde t leht djaloshare, ngjite shkallt, duke i
marr dy e nga dy njhersh. Kapeln e mbaje n dor, dhe un, e mahnitur sa sbhet, ta pash fytyrn
e iltr e t gjall me ata flok t dendur. Vrtet q u tremba e u habita kur t pash aq t ri, plot hir
e t bukur, me at shtat t derdhur, elegant. Dhe a nuk sht udi: q n kt ast t par e ndjeva
fare qart at q un dhe gjith t tjerat ndiejn posarisht dhe mjaft shpesh tek ti: q ti je njfarlloj
njeriu i dyfisht, nj djalosh i zjarrt, i leht, i dhn i tri pas zbavitjeve dhe aventurave dhe
njkohsisht, n artin tnd, nj burr serioz, i patundur, i ndrgjegjshm, i ditur e i msuar sa ska
m!5
N tregimin Neta kemi nj motiv t prshkrimit thuajse t ngjashm:
3 Cvjag, Stefan: Dy novela dhe nj homazh (Letra e nj t panjohure), prkthyer nga Robert
Shvarc dhe botuar nga Shtpia botuese Toena, Tiran 1998, f. 74
4 Spasse, Sterjo: Vepra letrare I, f. 95
5 Cvjag, Stefan: Dy novela dhe nj homazh, f. 78
253
Naser MRASORI
Sapo t pash, mu duke mjaft trheqs: nga fytyra pak i hequr e i holl, i bardh, i vijosur
me dy vetulla t zeza, me dy sy shum deprtues e pak t thell, me nj ball t gjer e me dy buz pak
t trasha. Kur qeshje, t shfaqeshin shum bukur dhmbt e bardh e t dendur, dhe aq t rregullt
dukeshin, sa tjetri kujtonte se ishin rrafshuar me ndonj lim. Mandej kishe nj trup t gjat e
shum t hijshm, mbaje nj kmish t bardh, me nj fjongo si dy pend zogu, nj pallto boj
qielli t mbyllur dhe pantallona t bardha Aq trheqs dhe aq i dashur mu duke, sa sngopesha
duke t par nga flett e dritares.6
Mjaft interesant sht edhe asti i prshndetjes, ku vrehet se ky motiv i
novels s Cvajgut duket se ka ndikuar n mnyr t theksuar te Spase, ky ast te
Cvajgu na paraqitet n kt mnyr :
pa e ditur shkakun, e ndjeva veten t detyruar t t hapja portn dhe kshtu t zura
rrugn, saq pr pak u prplasm me njri-tjetrin. Ti m vshtrove me at shikim t ngroht e t
but q m prpiu dhe q ishte si nj ledhatim; me nnqeshe - po, nuk mund ta them ndryshe:
m nnqeshe, m prkdhele dhe m the me nj z fare t ult e pothuajse t mbl: Shum
faleminderit, zonjush! Kjo ishte e tra, i dashur; dhe q nga ai ast, q kur e ndjeva at vshtrim t
but e prkdhels, u bra jotja ... Pandehja se ajo prkdhelje m prkiste vetm mua, vetm e vetm
mua, dhe n kt ast t par n shpirtin tim, n shpirtin e nj vajze t paarrir, u zgjua dika ... e
quajta veten grua dhe tu dorzova prgjithmon.7
N tregimin Neta kt motiv e kemi pothuajse t njjt:
Ishte nj mngjes shum i kndshm i muajit maj. Un rrija si ngaher te pragu i ports s
jashtme bashk me nnn. Ti dole papandehur nga shtpia e fqinjs, i hodhe syt nga dera jon dhe,
porsa na pe, na the Mirmngjesi! duke vn buzn n gaz; mandej ike tatpjet qytetit.
Megjithq ishte edhe mamaja, kt prshndetje m dukej sikur ma bre vetm mua. Sa t
lumtur e ndieja veten at dit! Mirmngjesi yt m tingllonte gjithnj si fjal hyjnore mu n telat m t
holl t zemrs. Dhe pse jo? Kjo ishte prshndetja e par q m bre mbas kaq kohsh; ky ishte
vshtrimi i par e m trheqs q m hodhe mbas kaq muajsh. Kisha t drejt, pra, ta quaja veten t
lumtur.8
Nj motiv tjetr q prsritet shpesh n raste e trajta t ndryshme sht edhe
motivi i prgjimit, vzhgimit, e i pritjes me tronditje dhe shpres pr tu kthyer
romancieri R. dhe shkrimtari Pal Gjinoshi. Te Cvajgu, motivi dinamik i pritjes
prsritet shpesh q nga fillimi e deri n fund t novels. E panjohura e pret m
shpesh dhe m me ngulm t dashurin e admiruar:
T nesrmen ti erdhe, por, megjithse t prgjova, st pash dot - kjo ma shtoi edhe m tepr

7 Cvajg, Stefan: Dy novela dhe nj homazh, f. 79-80
254
kureshtjen. M n fund, ditn e tret, t pash; dhe u habita, u trondita shum.9

Un t prgjoja ty, prgjoja zakonet e tua, prgjoja njerzit q vinin tek ti, dhe t gjitha kto,
n vend q t ma pak- sonin, ma shtonin edhe m tepr kureshtjen pr ty.10
Por un e mbaj mend fort mir, i dashur, ditn dhe orn kur u bra e tra dhe prgjithmon
pas teje: sapo isha kthyer nga shtitja me nj shoqe shkolle dhe po qndroja me t duke br muhabet
prpara ports. Ather erdhi nj vetur, qndroi dhe prnjhersh ti krceve jasht n at mnyrn
tnde t rrmbyer e t zhdrvjellt, e cila edhe sot m trheq aq shum.11
N tregimin e Spasses kemi po kshtu disa motive t ngjashme:
Aq trheqs dhe aq i dashur mu duke, sa sngopesha duke t par nga flett e dritares.
Mbarove punn e qiras e dole n qytet pa m vn re fare. Isha shum krshrimtare pr ty,
prandaj renda te fqinja pr t marr hollsira.12
Mandej t prgjova tr vitin: flija n dhom, aty prkundrejt, larg teje. Shuaja dritn dhe
mbi nj karrige rrija pran dritares e t shikoja brenda n dhom. Ti ktheheshe n dhom n orn 7
mbas dreke. Kt rregull e mbajte tr vitin.13
Dita-dits vuaja m tepr pr ty; rrija or me radh duke t prgjuar nga dritarja.
Shpeshher ditn, kur nuk ishe ti, hyja n dhomn tnde.14
Motivi i hyrjes n dhom, etja pr t vzhguar nga mbrenda dhe motivi i luleve
sht paraqitur po ashtu n krijimin e t dy autorve, por edhe ky motiv sht m i
shpesht n noveln e Cvajgut sesa n tregimin e Spasses. Pr shembull, te Cvajgu
kemi:
N mngjes u ngrita hert e u prgatita t ikja. M duhej t ndodhesha n pun dhe
sdesha t m gjente atje shrbtori yt. Kur qndrova e veshur prpara teje, ti m more ndr krah e
m vshtrove gjat thell n sy; mos ishte vall nj shkndijz kujtimi t largt n errsir, apo vetm se
t dukesha e bukur, e lumtur, ashtu si isha? Pastaj m puthe n buz. Un u shkputa ngadal nga
prqafimi yt dhe u mata t ikja. Ather ti m pyete: Sdo t marrsh ca lule me vete? T thash po.
Ti more katr trndafilat e bardh nga vazoja prej kristali t kaltr q kishe mbi tryez ... dhe mi
zgjate. Dit me radh i putha pastaj ato lule.15
Rrall, shum rrall m fluturonin mendimet drejt shtpis sate. Vetm nj gj bja gjat
ksaj kohe: gjithmon pr ditlindjen tnde t drgoja nj buqet trndafilash t bardh, si ata q mi
fale ather, pas nats son t par dashurore. Vall, gjat ktyre dhjet-njmbdhjet vjetve, a e ke
pyetur ndonjher veten se kush ti drgonte? A e ke kujtuar at q ia pate dhuruar trndafilat e
9 Cvajg, Stefan: Dy novela dhe nj homazh, fq. 77

10 Ibid., f. 77-79
11 Ibid., f. 79
12 Spasse, Sterjo: Vepra letrare I, f. 95-96

13 Ibid., f. 97
14 Ibid., f. 98
15 Cvajg, Stefan: Dy novela dhe nj homazh, f. 98
255
Naser MRASORI
bardh?16
N dhomn tnde kishte shum pak ndryshime: disa piktura m tepr dhe m shum libra,
aty-ktu ndonj orendi e re, por t gjitha m dukeshin t njohura. Dhe mbi tryez qndronte vazoja
me trndafilat e mi, q ti pata drguar nj dit m par pr ditlindjen tnde ... si kujtim i asaj q ti
nuk e mbaje mend ... e megjithat m vinte mir q prkujdeseshe pr ato lule: sepse kshtu
ekzistonte, pra, rreth teje nj frym e qenies sime, nj arom e dashuris sime...17
Kurse te Spassja, motivi i hyrjes n dhom dhe motivi i luleve paraqitet m
rrall:
Hyja n dhomn tnde, e ndreqja edhe m mir shtratin, vija pak n rregull grumbullin e
librave q mbaje n tryez dhe ikja. Nj dit mu tek q t vija lule, dhe e bra: i mora fqinjs nj
got, e mbusha me lulet m t bukura t kopshtit dhe ti vura mbi tryez. Nuk e di se mbres t
lan lulet e para. Por, sidoqoft, ti kujtoje se ti sillte zonja e shtpis, megjithat un dit pr dit bja
punn time.18
Nj dit u preka shum porsa shkela n dhom: shtratin e kishe ln t pandrequr: araft
ishin t hedhur, nnkresn e kishe luajtur nga vendi dhe n at parregullim t shtratit sikur kishe ln
dika: nj gjurm prmallimi! Nj ndrr e gjall q m doli prpara: t parafytyroja aty, edhe aty
ashtu si doja un ... ather nuk u prmbajta, rrmbeva ca lule nga gota e ti vura nn jastk shum e
prmalluar! Kt gj ti quaje si t duash: marrzi e budallallk, mua aq m bn! Kur i ke gjetur lulet
nn jastk, ndoshta me zemr e ke falnderuar zonjn e shtpis, megjithat, un ndieja knaqsi.19
Motivi i librit paraqitet po kshtu shpesh te novela e Cvajgut, por n disa
raste paraqitet edhe n tregimin Neta t Spasses. Te Cvajgu paraqitet n kt
mnyr:
Qndrova te porta pr ti soditur t gjitha sendet, sepse t gjitha sendet e tua ishin uditrisht
t ndryshme; si ato nuk kisha par kurr ndonjher tjetr: kishte midis tyre idhuj indian, skulptura
italiane, piktura t mdha e t larme, dhe m n fund vinin librat, aq t shumt dhe aq t bukur, sa
smund ti kisha prfytyruar kurr ... ndjeva njfar admirimi mbinjerzor, q mu shtua edhe m
tepr nga ata libra t panumrt.20
Ti ishe pr mua gjithka, e gjith jeta ime. do gj ekzistonte vetm ather kur kishte lidhje
me ty ... ti ma ndryshove t gjith jetn. Un, q n shkoll isha mosprfillse dhe mesatare, tani u
bra prnjhersh e para e klass; lexoja qindra libra ... gjer natn von, sepse e dija q ti i doje
librat.21
Vetm pr ty jetoja ather, i blija t gjith librat e tu; kur dilte emri yt n gazet, pr mua
16 Ibid., f. 98
17 Ibid., f. 104-105
19 Ibid., f. 113
20 Cvajg, Stefan: Dy novela dhe nj homazh, f. 66-67
21 Ibid., f. 81
256
ishte dit feste. A do t ma besosh se un e di prmendsh do rresht t librave t tu - aq shpesh i kam

lexuar?!22
Kurse n tregimin Neta t Spasses kemi nj motiv t ngjashm:
Uleshe pran nj tryeze dhe filloje t lisje volume librash. Ja, sikur t kam n sy: vije librin
prpara dhe nj fletore e nj laps pran tij; mandej mbshtesje kokn mbi njrn dor dhe filloje nga
leximi; or t tra rrije ashtu i krrusur, duke shfletuar librin, e aty-ktu duke shkruar shnime mbi
fletoren q kishe pran.23
... e ndreqja edhe m mir shtratin, vija pak n rregull grumbullin e librave q mbaje n
tryez, dhe ikja.24
Motivi i dashuris haset pothuaj mjaft shpesh dhe sht motiv dinamik, q e
on ngjarjen prpara, natyrisht m shpesh paraqitet n noveln e Cvajgut, por disa
her edhe n tregimin e Spasses.
Cvajgu kt motiv e peshkruan n kt form:
A ke nisur ta kuptosh tani, i dashur, se mrekulli, se fshehtsi joshse ke qen ti pr mua
fmijn? Nj njeri q e nderonin, sepse shkruante libra, sepse ishte i famshm n nj bot tjetr t
madhe, t huaj pr mua! Dhe kt njeri ta zbuloje papritmas si nj burr t ri njzetepesvjear,
elegant e plot hare djaloshare! A duhet t ta them akoma se q nga ajo dit n shtpin ton, n gjith
botn time t varfr fmijrore, sm interesonte gj tjetr ve teje, se un, me tr at kryenesin dhe
me tr at durimin kmbnguls t moshs sime, endesha vetm rreth jets sate, rreth qenies sate.25
Ishte butsia jote ndaj grave ajo q ta bnte vshtrimin aq t mbl e t ngroht pa e ditur as
ti vet. Kurse un, vashza trembdhjetvjeare, nuk e shkoja ndr mend kt. Un isha si e zhytur n
zjarr. Pandehja se kjo prkdhelje m prkiste vetm mua, vetm e vetm mua ... M ishte e
pamundur t prmendja emrin tnd: q n kt ast t par e t vetm ai mu b i shenjt, u b sekreti
im.26
Pasioni im pr ty mbeti po ai: vetm se filloi t rritej me trupin tim, me shqisat e mia t
zgjuara nga dremitja, filloi t bhej m i zjarrt, m trupor, m fmijror. Dhe ajo q smundi ta
prfytyronte ather fmija me vullnetin e saj t shtypur e t pamsuar kur i ra ziles n dern tnde,
tani mu b ideja ime e vetme: t t falesha ty, t t jepesha ty.27
Ndodhi rastsisht q nj kamion, i cili po shkarkohej, na zuri rrugn dhe ti duhej t m
kaloje medoemos fare pran. Padashur m zuri vshtrimi yt i shkujdesur dhe prnjhersh, porsa
e takoi shikimin tim gjith vmendje, u b prsri ai vshtrimi yt i but e prkdhels q e
mbulonte e njkohsisht e zbulonte tjetrin, ai vshtrim q m prfshinte e m trhiqte menjher ... pr
22 Ibid., f. 89
24 Ibid., f. 98
26 Ibid., f. 80
27 Ibid., f. 90
257
Naser MRASORI
her t par zgjoi femrn tek un dhe m msoi t dashuroja.28

Dy muaj t tr prisja do dit ... por jo, prse t tiprshkruaj ato vuajtje skterre
t pritjes e t dshprimit? Un nuk t akuzoj, un t dashuroj, ashtu si je, vetm ashtu si ke qen
gjithmon dhe si je akoma edhe sot.29
Dgjom, i dashur, po t lutem ... sht lutja ime e par dhe e fundit q po t drejtoj ... bma
kt t mir, bje pr mua: pr do ditlindje - q sht nj dit kur njeriu e kujton veten e vet - merr
ca trndafila dhe vri n vazon tnde. Bje, i dashur, bje, ashtu si bjn t tjert nj her n vit, kur
mbajn nj mesh pr nj t vdekur t dashur e t shtrenjt. Por un sbesoj m n Perndin dhe
sdua mesh. Un besoj vetm n ty ... vetm ty t dashuroj dhe vazhdoj t jetoj vetm
brenda teje ... ah, vetm pr nj dit n vit, krejt, krejt e heshtur, ashtu si kam jetuar gjithmon
pran teje ... t lutem, bje kt, i dashur ... sht e para dhe e fundmja lutje q po t drejtoj ... t
falnderoj ... t dashuroj, t dashuroj ... lamtumir!30
Ndrsa te Spassja kemi nj prshkrim afrsisht t ngjashm:
Isha shum krshrimtare pr ty, prandaj renda te fqinja pr t marr hollsira - quhet Pal Gjinoshi
e sht nga fshatrat ... sa trheqs! - Kto m tha fqinja. Nuk e di pse u gzova kur m tregoi emrin
tnd dhe kur m siguroi se zure me qira dhomn e saj. U largova nga ajo duke pshpritur emrin
tnd ... Pal ... Pal. Emr i bukur, emr shum i bukur! Isha br tetmbdhjet vjee dhe kisha par
e njohur shum t rinj t qytetit: m kan dashur shum, por un ... sprfillja asnj, se asnj sm
hynte n zemr. Nuk m interesonin lajkat e tyre ... mirpo pr udi: vshtrimi yt m tronditi e m
ngjethi misht. A thua ndonj enigm po thuret e po ruhet n syt e tu e n t folurit tnd.31
Po! Trondits ka qen asti kur t pash: dashuria nuk t pushtuaka ngadal; ajo qenka
e shpejt si rrufeja e t pushtuaka pa mshir e pa menduar. Nj luft t rrept ndjenjash kisha n
vetvete: asgj sm qetsonte, asgj, po them asgj. Shum her hyja n dhomn time, bja sikur
kndoja ndonj pjes dashurie n proz e poezi, mandej shkoja afr pasqyrs, shikoja fytyrn time:
her qeshja, her vrenjtesha, her zbardhja dhmbt dhe her rrija si zonj e madhe ... kto jan
marrzi, mirpo pr mua ishin ashtu si ishin: veprime fare me mend.32
Nj dit, letrat e shkruara n mbrmje ti gjeta t shprndara pa rregull mbi tryezn e
puns dhe disa kishin rn n dysheme. I mblodha shpejt e shpejt dhe mandej i hodha syt mbi nj
dorshkrim, ku lita kto radh t nnvizuara: Dashuria sht nj iluzion. Q t jet kjo e gjall
prgjithnj, duhet t jet nj iluzion i vijueshm. - Si e shastisur zbrita posht. - Dashuria sqenka e
vrtet, por qenka iluzion! Sa keq! - mendoja pastaj. - Si iluzion qenkan veprimet e mia? Iluzion
qenka dashuria ime? Nga iluzioni dua t hiqem q ta dua kt njeri kaq fort? Oh, kurr se kisha
menduar! As dgjuar dhe as knduar! Virgjili, Dantja, Hygoi, Gtja, oh, nj bot e tr
28 Ibid., f. 92
29 Ibid., f. 99
30 Ibid., f. 119
32 Ibid., f. 97
258
shkrimtarsh e poetsh me z kan shkruar volume pr t lavdruar dashurin, duke e quajtur

si nj gj hyjnore ... - Pali, idili i vetm i jets sime, e rrzon, e poshtron dashurin, e quan iluzion,
gnjeshtr, t paqen! Zot! Do t jet njeri q ska ndjer Dashurin, q se ka besuar, q se ka
kuptuar ... m duhej t besoja, po, ti besoja idilit tim; t besoja se dashuria sht nj iluzion, por jo
dashuria ime, se kjo imja sht e vrtet, sht hyjnore.33
M piklloi lajmi i martess sate! Krejt e zbeht u largova nga fqinja e shkova n
dhomn time. Ksaj here qava shum, sepse e varrosa edhe shpresn e fundit ... asnj ngushllim
nuk gjeja ... katr dit me radh as haja, as pija, as flija. Syt gjithnj i kisha me lot. Thash se
martesa jote m zhduku shpresn e fundit, po nuk m shuajti asnj shkndij t dashuris. Ajo m
vlon keq prbrenda. Martesa jote me nj tjetr nuk qenka aspak gardh pr dashurin time. Por ...
fjalt e dorshkrimit tnd: Dashuria sht nj iluzion, prsri m trondisin shum. Nuk e gjej dot pse
t jet iluzion dashuria ime kundrejt teje. 34
Skam m fuqi t t shkruaj: urg m shkojn lott e dora m dridhet, kurse zemra m rreh
fort. Tani vetm nj gj krkoj prej teje! Nuk dua t m duash, mbase dashuria pr ty sht nj
iluzion, por dua vetm t m kujtosh, t m kesh ndr mend. Vetm kt theror krkoj prej teje.
Edhe kur vitet t t krrusin kurrizin dhe hallet t t zbardhin flokt, t jesh i sigurt se dashuria ime
nuk do t jet shuar, mbasi un t dua jo pr gj tjetr, por pse dua t t dua! Lamtumir prjet!
Kujtom! 35
N epilogun e veprs s Cvajgut paraqitet prsri tregimtari-autor n veten e
tret; pasi lexon letrn, e lshon me dorn q i dridhet, pastaj i ngjallen kujtimet e
ngatrruara, voglushja fqinje, nj vajz, dashnorja n lokalin e vallzimit. Por kujtimet
e tij nuk jan t kthjellta, nganjher i duken si prjetime ndrrash. Mirpo, pa pritur
e pa kujtuar, vshtrimi i tregimtarit, i romancierit R., ngulitet mbi vazon prej kristali t
kaltr q ishte vendosur mbi tryez, ajo ishte e zbrazt n ditlindjen e tij. N at ast
iu drodh shpirti dhe trupi, iu duk se nj er e ftoht fryu nga nj bot tjetr, dhe autori
e mbyll kshtu:
Ai ndjeu nj vdekje, ndjeu dashurin e pavdekshme; n thellsin e shpirtit t tij u shpalos
dika, dhe pa e ndier trupin e vet, por i mbushur plot e prplot me ndjenja t zjarrta, e kujtoi t
Padukshmen, si kujtohen tingujt e nj muzike t largt e t mekur.36
N tregimin Neta t Spasses, tregimtarit-autor i rrokullisen lot nga syt pasi
lexon letrn. Edhe atij i shpalosen kujtime t dashura, dhoma e studimit, shtrati, lulet e
veanrisht Neta, vajza q e kishte dashur aq fort. E shoqja, e cila e kishte vn re
pikllimin dhe ngashrimin e ba- shkshortit, e pyet pr letrn q kishte lexuar.
Kurse Pali i thot:
33 Ibid., f. 99
34 Ibid., f. 101
35 Ibid., f. 102
259
Naser MRASORI
Nj shoqe m paska vdekur! dhe shton i prmalluar:Kujtimi e ngushlloft Netkn e

pafajshme! Kshtu, autori e prfundon tregimin me nj epilog preks e plot fisnikri: Ky
kujtim i prmallshm e mallngjeu shum plakun e thinjur: frkoi syt dhe rnkoi. E liti dhe e liti
shum her me radh letrn e pluhurosur dhe m s fundi pshpriti: - Kushedi se me cilin
do t jet martuar! Kushedi se sa fmij do t ket! Kushedi nse rron ende me iluzionin e
dashuris, Netka kaq e thjesht, kaq shpirtmadhe.37
37 Spasse, Sterjo: Vepra letrare I, f. 102-103

260
Albulena BLAKAJ-GASHI
PROMETEU, HIMN GJENIUT T STURM UND DRANG-UT
Prometeu sht nj ndr poezit m t njohura dhe m t fuqishme t Johann

Wolfgang Goethes. sht shkruar rreth vitit 1774, n kohn e krijimit t himneve t
tjera t njohura t Goethes si Ganimedi dhe Knga e Muhamedit. Prometheu njkohsisht
prbn edhe kulminacionin e krijimeve t tij me rim t lir. E gjith kjo pr shkak se
poezia Prometeu sht e periudhs s Sturm und Drang-ut, me individin q sht n qendr
t nj bote t gjykuar subjektivisht, dhe botkuptimi i tyre pr autoritetin dhe hierarkit shrbejn si
skena pr realizimin e subjektit1, dhe me figura mitologjike t cilat mund t shihen si
prfaqsuese t gjenive t ksaj epoke letrare.
Duke qen se ndr qllimet kryesore t Sturm und Drang-ut, q sht pararends i
Romantizmit gjerman dhe nxits i romantizmit evropian, e botror sht tejkalimi i autoriteteve
tradicionale, lirisht mund t thuhet se kjo poezi bart mesazhin kryesor t tij. Pastaj,
edhe pr sa i prket forms, kjo poezi sht tipike pr Sturm und Drang-un. Ajo sht
prkthyer n shqip nga disa prkthyes t ndryshm, por un, n kt punim do t marr
pr analiz dy prej tyre: at t Robert Shvarc dhe t Sknder Luarasit.
Poezia e Goethes Prometeu sht e prbr nga shtat strofa me gjatsi t
ndryshme dhe e shkruar me vargje me gjatsi t ndryshme, me rim t lir e me numr
jo t barabart rrokjesh. Kjo form e t shkruarit t poezis sht tipike pr Goethen,
sidomos n periudhn e Sturm und Drang, ndrsa si u tha, pikrisht poezia Prometeu
merret si shembull tipik. Forma e saj njkohsisht e v n pah edhe m shum
porosin e poezis. Parregullsit e shumta n form mund t shihen si shprehje e
emocionalitetit, por edhe guximit t heroit. Pr shembull, strofa e par prbhet nga
njmbdhjet vargje n t cilat shpesh prdoret imperativi dhe theksohen premrat
pronor n vetn e par e t dyt. Pastaj, strofat 4, 5 e 6 ku Prometheu i drejtohet
zotrave, jan n form pyetjesh, si dhe do varg fillon me shkronj t madhe.
Pr sa i prket forms, q t dy shqipruesit, i kan mbetur besnik origjinalit,
duke e ndar n shtat strofa, por jo gjithnj ato kan vargje po aq sa strofat n
gjermanisht. P. sh.: prderisa strofa e par n origjinalin gjermanisht ka 11 vargje e te
Luarasi ka 12, ajo te shqiprimi i Shvarcit arrin n 13 vargje. Pastaj do varg me
1 Krahaso: Metzlers Literaturlexikon, Weimar, 1990, Fq. 448.

261
shkronj t madhe e fillon Luarasi, por ksaj skeme nuk i prmbahet Shvarci.
Himni zakonisht sht nj kng q shpreh falnderim dhe lavd, por te kjo
poezi e Goethes kt parim e gjejm t prmbysur, sepse n vend t lavdrimit t
perndive, kemi Prometeun i cili, nga t gjitha perndit greke, sht ai i cili sht m i afrti me
njerzit dhe ngitet kundr perndive2, madje edhe i akuzon, por ajo q e bn kt poezi m
t fuqishme sht ironia q prdor autori e q madje arrin shkalln e talljes s zotrave
nga Prometeu.
Zhvillimi tematik brenda poezis do t mund t prmblidhej kshtu: zemrimi
pr dshtimin e perndive n t tashmen (strofat I dhe II) pr shkak t adhurimit t
tyre n t kaluarn (strofat III-VI) shkakton mosrespektimin e tyre n t tashmen e
rikthyer (strofa VII). Goethe ka prdorur nj gjuh shum ekspresive dhe
kmbngulse n nj dialog t njanshm t Prometeut drejtuar Zeusit. Kt e vrejm
qysh n vargun e par, kur Prometeu i flet Zeusit me nj ton prbuzs, madje i
drejtohet me nj TI rebeluese. Poezia fillon me nj fjali n urdhrore, e cila
hierarkin ekzistuese e kthen me kok posht dhe kryezotin e kthen n pranues t
urdhrave:
Bedecke deinen Himmel, Zeus,
Ai krkon nga zotrat, por para s gjithash nga Zeusi, t largohen nga njerzit.
Kjo ndarje e dy botrave, pra hyjnore e toksore nga njra-tjetra vrehen qysh n
strofn e par. Goethe e arrin ta bj t qart kt prmes prdorimit t premrave
pronor n togfjalshat deinen Himmel dhe meine Erde (strofa I, Vargu 1 dhe V.6),
pra n shqip Qiellin tnd dhe Tokn time. Kt varg n shqip R. Shvarc e ka
prkthyer kshtu:
Mbuloje qiellin tnd, o Zeus,
Edhe ktu, pr shkak t prdorimit t premrit pronor n vetn e dyt, si dhe
urdhrores, n t vrejm po t njjtin mllef q lshohet mbi Zeusin. Ndrsa Luarasi
n vend t fjals Zeus, prdor at Zot dhe shkruan:
Mbuloje qiellin tnd, o Zot,
Zeusi krahasohet me nj fmij, ndrsa Prometeu sht krenar pr
kasollen e tij dhe zjarrin pr t cilin Zeusi ia ka zili dhe i cili mllefin e tij e
shfryen mbi botn si fmija mbi drizat (murrizat):
nd be, dem Knaben gleich,
Der Disteln kpft,
An Eichen dich und Bergeshhn;
2Krahaso: C. Kernyi: Prometheus: Archetypal Image of Human Existence, Bollingen Foundation,

New York, 1963, fq. 3.
262
Kto vargje nga Luarasi jan shqipruar kshtu:

Dhe si fmija,
Q i pret gjembait kokn,
Qllo mbi lisa e maja malesh;
Te Shvarci, kto vargje jan kshtu:
dhe, si ai unaku
q drizat i shkurton,
zbavitu edhe ti
duke shkulur lisa
e kreshta malesh duke rrokullyer-
Te shqiprimi i Luarasit, nga tri vargje t Goethes na dalin tri, dhe prshtatja
sht br shum m mir se sa te Shvarci, sepse te Goethe askund nuk kemi: zbavitje,
shkulje e rrokullima. Goethe shkruan vetm ashtu si unaku dhe e lidh me gjemba a
driza, por e l t hapur pr lexuesin ta prfytyroj veprimin, pa dhn shum
prshkrime a detaje. Shohim pra, se Luarasi edhe pr sa i prket forms, por edhe
kuptimit ka arritur ti prkthej m mir kto vargje.
Pastaj krenarin e Prometeut dhe eprsin e tij ndaj Zeusit e vrejm edhe n
vargjet n vijim kur ai ngritet kundr tij dhe mbron tokn e vet e shtepin- t ciln nuk
ia ndrtuan zotrat, por ai vet. Dhe sigurisht zjarrin e ksaj vatre, pr t cilin e kan
zili!
Mut mir meine Erde
Doch lassen stehn
Und meine Htte, die du nicht gebaut,
Und meinen Herd,
Um dessen Glut
Du mich beneidest.
Ky polaritet i fort i dy botve gjen shprehje edhe n gjuh, prmes prdorimit

shum t shpesht t premrave vetor, vetvetor dhe pronor. Veta e dyt e cila
paraqitet katr her, gjendet prball vets s par e cila prdoret pes her. sht
gjithashtu e rndsishme q premri pronor vetm nj her i atribohet Zeusit (vargu1),
dhe tri her Prometeut (vargu 6, 8 dhe 9).
Kshtu i ka prkthyer Sknder Luarasi kto vargje:
Po dheun tim,
263
Mos ma trazo,
Mos ma trazo kasollen,
Q nuk ma ngrite ti,
As vatrn time,
Pr prushin e s cils
M ke zili.
Ndrsa Shvarc i prktheu n kt mnyr:
por tokn time

dot nuk ma cnon,
dhe as koliben time
q nuk ma ngrite ti,
dhe as vatrn time,
pr prushin e s cils
m ke aq fort zili.
Nse i krahasojm kto shqiprime me vargjet e origjinalit, vrejm se premrat

pronor paraqiten po aq shpesh, ndrsa vrehet qart ironia n vargun q nuk ma
ngrite ti, i cili sht identik n t dyja prkthimet. Ndrsa, sa i prket vargut t gjasht
(te Luarasi), respektivisht t tetit (tek Shvarc), mendoj se prkthimi i Shvarc-it por
tokn time, sht m i qlluar se sa po dheun tim, sepse e bn m t qart at q
dshiron t vj n pah edhe Goethe- ndarjen mes qiellit e toks. Vargu vijues mos
ma trazo sht m i qlluar, sepse tingllon m shum si urdhr a krcnim, se sa dot
nuk ma cnon n dftore. Pastaj me prsritjen e dyfisht t pjess Mos ma trazo
krijon nj rim e cila trheq vmendjen tek fjala e fundit kasollen q i jep edhe m
shum rndsi vargut. N kto vargje n origjinalin n gjermanisht vrejm t jet
prdorur edhe aliteracioni, varg tipik gjermanik, pr t krijuar kontrastin e prmendur
mes toks e qiellit. Goethe prdor: Htte (kasolle) dhe Herd (vatr) kundrejt
Himmel (qiell) dhe Bergeshhn (kreshta/maja malesh). Katr vargjet e fundit t ksaj
strofe jan goxha t ngjajshm, dhe tek t dy shqiprimet trajtat e shkurtra t premrit
krijojn pak a shum t njjtn ndjenj. Pastaj, q t dy prkthyesit te kto vargje kan
krijuar nj rim ABCA me fjalt ti dhe zili q e forcon m shum lidhjen kuptimore
mes tyre. Megjithse, duhet t thuhet se duke i shtuar aq fort vargut t fundit, Shvarci
nuk e forcon, por prkundrazi e zbeh kuptimin.
Edhe strofa tjetr ka intonacion t ngjajshm dhe kt rradh nuk i drejtohet
vetm Zeusit, por t gjith zotrave, t cilve u mvesh cilsi t cilat nuk
korrespondojn me atributet hyjnore. Perndit ktu paraqiten me cilsi gati se
264
njerzore, sepse jan t varur nga t tjert, ushqehen nga shpresat e lutjet e t mjerve,
fmijve e lypsve, prderisa t mjer jan vet Zotrat, madje nuk njeh gj m t mjer
nn kt diell:
Ich kenne nichts rmeres
Unter der Sonn als euch, Gtter!
Ihr nhret kmmerlich
Von Opfersteuern
Und Gebetshauch
Eure Majestt
Und darbtet, wren
Nicht Kinder und Bettler
Hoffnungsvolle Toren.
Kjo strof n versionin e Luarasit tingllon kshtu:
Nuk njoh nn diell asgj

M t mjer se ju, perndira!
Madhrin tuaj
Mezi e ushqeni
Me copra kurbani
Dhe me frym uratash:
Dhe do vdisnit urie
Sikur foshnjat e lypsat
T mos varnin mbi ju
Shpresat e tyre t marra.
Ndrsa n versionin e Shvarcit:
N kt diell nuk njoh vrtet

gj m t mjer se ju, o perndi! Madhshtin tuaj e ushqeni varfrisht
me harae kurbansh
e brblisje lutjesh
dhe do t merrnit fund, sikur
naivt dhe lipsart
t mos ishin aq budallenj
sa t shpresonin jet e mot.
N kto vargje gjejm srish ato q u than msipr, pr Prometeun dhe Sturm
265
und Drang-un. Ai e ndjen veten gati sa zotrat, por jo pr nga madhshtia, sepse si
mund t shohim perndit i prshkruan me arm dhe kmmerlich, por pr nga ndjenja
q bartin figurat e gjenive t ksaj epoke. Te shqiprimi i Luarasit vrejm se ka nj
varg m shum se sa te origjinali, pastaj, prderisa te Goethe foshnjat e lypsart jan t
marr, ashtu si e prkthen edhe Shvarci, Luarasi e bart marrin te shpresat e tyre,
por nuk tingllon keq. Prkundrazi. Mandej, te Luarasi ruhet m mir struktura ritmike
e origjinalit, ndrsa Shvarci prkthen m lirshm, duke shtuar madje fjal si: vrtet n
vargun e par, pastaj fjaln Kinder (fmijt) e ndrron me naivt. Ai madje n fund
shton nj varg t tr: sa t shpresonin jet e mot.
E gjith kjo tallje me zotrat vetm sa forcohet me vargjet e strofat n vijim:
Da ich ein Kind war, Se isha vetm fmij,

Nicht wute, wo aus noch ein, nuk dija nga tia mbaja
Kehrt ich mein verirrtes Auge ktheva sy t prhumbur
Zur Sonne, als wenn drber wr drejt diellit, sikur andej t ishte
Ein Ohr, zu hren meine Klage, nj vesh, ankimin t ma degjoj
Ein Herz wie meins, nj zemr si e imja,
Sich des Bedrngten zu erbarmen. t shtypurin ta mshiroj. (A.B)
Kjo strof n prkthimin e Luarasit sht kshtu:
Kur isha kalama,

Dhe sdija nga tia mbaja,
E ktheva syrin e gabuar
Drejt diellit, sikur tish atje
Nj vesh, q ta dgjonte ankesn time,
Nj zemr, si imja,
Q ndjen mshir pr t shtypurit.
Ndrsa nga Shvarci u shqiprua kshtu:
Kur isha ende fmij

dhe sdija nga tia mbaja,
i ktheja syt e hutuar
nga dielli, a thua se prtej
do gjendej ndonj vesh
ankimin tim pr ta dgjuar,
a ndonj zemr, si e imja,
266
nevojtarin pr ta ndihmuar ...
Vargu i par n origjinalin fillon me Da ich... q ka kuptimin e se; sepse; ngaq

isha..., me t cilin Prometeu e arsyeton veten pr besimin e kot q kishte ke zotrat me
t qenit fmij, ndrsa n asnjrin nga shqiprimet e marra pr analiz nuk e kemi
kt. Q t dy e fillojn me Kur isha.... Pastaj Goethe, besoj ta ket fjaln pr kthimin
e syrit t prhumbur t Prometeut, dhe as syrin e gabuar e as syt. Strofa srish sht e
mbushur me premra pronor, q vjn theksin te njeriu q qndron i vetm, pa
ndihmn e zotrave. Strofa n shqip, sidomos ajo e Luarasit, duke qen se ruan mjaft
mir formn, bart shum mir emocionin, mllefin e heroit. Shvarc n ann tjetr, me
krijimin e rims mes fjalve pr ta dgjuar e pr ta ndihmuar, krijon srish nj lidhje t
pritshme, logjike.
Pasi tregon pr dshprimin e prjetuar nga shpresat e kota q kishte varur tek
ata, zotrat, sa ishte fmij, na bhet i qart largimi q bn folsi, Prometeu, nga
zotrat. Autori i origjinalit n kto strofa, pr t forcuar edhe m shum bindjen e
Prometeu-t se nuk ishin zotrat ato q e ndihmuan Prometeun n rrugn e tij, prdor
nj varg pyetjesh retorike t drejtuara edhe lexuesit e me t cilat na bhet e qart se
nuk ishin zotrat ato q e kishin ndihmuar Prometeun kundr Mllefit t titanve, apo
skllavria:
Kto strofa n origjinal jan kshtu:
Wer half mir

Wider der Titanen bermut?
Wer rettete vom Tode mich,
Von Sklaverei?
Hast du nicht alles selbst vollendet,
Heilig glhend Herz?
Und glhtest jung und gut,
Betrogen, Rettungsdank
Dem Schlafenden da droben?
Ich dich ehren? Wofr?

Hast du die Schmerzen gelindert
Je des Beladenen?
Hast du die Trnen gestillet
Je des Gengsteten?
Hat nicht mich zum Manne geschmiedet
Die allmchtige Zeit
267
Und das ewige Schicksal,

Meine Herrn und deine?
Whntest du etwa,
Ich sollte das Leben hassen,
In Wsten fliehen,
Weil nicht alle
Bltentrume reiften?
N shqiprimin e Sknder Luarasit ato marrin kt form:
Kush m ndihmoi
Kundr titanvet mizor?
Kush m shptoi prej vdekjes mua,
Prej skllavris?
A nuk i bre t gjitha vet
Ti, zemra ime e zjarrt?
Dhe prap, e rrejtur, digjeshe
Me ndjenja miturie e mirnjohjeje
Pr at q fle n qiell?
Un ty t t nderoj? Prse?
Mos i ke zbutur ndonjher dhimbjet
E t brengosurvet?
Mos u ke thar ndonj her lott
T piklluarve?
A nuk m bri burr
Koha e trfuqishme
Dhe fati i amshuar
Zotrit e mi edhe t tut?
Apo mos pandehe
Q do ta urreja jetn
Dhe tarratisesha n shkrettir
Se nuk mu poqn
Gjith ndrrat e lulzuara?
Ndrsa te Shvarci duken kshtu:
Kush m ndihmoi mua

268
hazdisjes s titanve ti bj ball?

Kush m shptoi mua
nga vdekja e nga skllavria?
A sishe ti, viganja, e zjarrta zemra ime,
q kurdoher i dole vetes zot
dhe, ashtu e re, e qashtr, e mashtruar,
mirnjohjen ia blatove
atij q flinte atje lart?
Un t t nderoj?! Prse, vall?

mos ia lehtsove, qoft nj her,
barrn t ngarkuarve?
Mos ia shterove, qoft edhe nj her,
Lott t dshpruarve?
A sm farktuan e m bn burre
mbi kudhrn e tyre
koha e gjithpushtetshme
dhe fati i pamort-
zotrit e mi, por edhe t tut?
Mos prisje ti, vall,
q un ta urreja jetn
e t mrgohesha shkrettirave,
pse nuk lshuan bulza
t gjitha ndrrat e mia t bardha?
Luarasi fjaln Bltentrume e prkthen me ndrrat e lulzuara, besoj edhe

pr shkak te fjals blten, pra lulet, ndrsa Shvarci zgjedh ndrrat e bardha.
Megjithse ne asnj nga fjalort e konsultuar nuk gjendet si fjale e veante, kur n
gjermanisht fjala blte- sht pjese e kompozitave, ajo ka kuptimin e dikaje t re, n
lulzim, si mund t jen ndrrat e fmijris apo rinis. Kt e shohim qart edhe te
vargu n origjinal:
Weil nicht alle

Bltentrume reiften?
Q besoj se do t mund t prkthehej:
Se nuk u poqn
269
Gjith ndrrat e rinis?
N gjith poezin, por posaqrisht n strofat e cituara msipr vrejm pra

nj mbisundim t pyetjeve retorike, besa edhe provokative dhe t fjalive urdhrore.
Edhe kjo mund t shihet si karakteristike pr Sturm und Drang-un dhe vnien n pyetje
t gjith rregullave. Pastaj, si u tha, vrehet edhe prdorimi i shpesht i premrit un,
q sht poashtu pr shkak t ndjenjs s subjektivitetit te autort e ksaj priudhe.
Edhe qndrimi i Prometeut, i zotruar nga subjektiviteti, krkesa pr autonomi dhe nj
rebelim kundr Zeusit, mund t shihet si nj refuzim i autoritetit. Nse e shohim kt
n kontekstin historik, Zeusi leht mund t shihet si pasqyrim i autoritetit t sistemit
absolut.
Gjith vrulli q shfaq Prometeu n shprfilljen e perndive apo edhe n
dshirn pr tu krahasuar me ta shkon duke u prshkallzuar, derisa e gjitha arrin
kulminacionin n strofn e fundit, kur Prometeu fiton fuqin e krijimit t njerzve
sipas shmblltyrs s vet:
Hier sitz ich, forme Menschen
Nach meinem Bilde,
Ein Geschlecht, das mir gleich sei,
Zu leiden, zu weinen,
Zu genieen und zu freuen sich,
Und dein nicht zu achten,
Wie ich!
Luarasi:
Ktu rri e krijoj njerz

Pas fytyrs sime,
Nj fis q m nget mua:
T vuaj e t qaj,
T dfrej e t gzohet
Dhe ty t t urrej
Si un!
Shvarci:
Ktu po rri e po krijoj njerz
sipas shmblltyrs sime,
pinjoj, q t m ngjasojn:
t vuajn e t qajn,
270
t shijojn e t ngazllehen -
dhe ty mos t tprfillin,
ashtu si un!
Prometeu formoi njeriun sipas imazhit, shmblltyrs tij, sht prmbajtja e vargut t
52-t t strofs s 7. Kjo do t thot se njeriu i vrtet sht poaq krijues, poaq i
pavarur dhe kritik ndaj t gjith atyre q duan t mbajn at t varur. Dhe, pikrisht
ktu bhet hapi m i rndsishm drejt nj vetdije t re, vet njeriu i prfaqsuar
nga figura mitologjike e Prometeut - merr cilsi krijuese dhe refuzon t gjitha rregullat
ekzistuese. Ktu paraqitet nj element qendror i Sturm und Drang-ut: Forca krijuese q
vetvetiu arrin t prmbush gjithka. N kt himn, kjo manifestohet n Prometeun: ai
nuk u b burr me mbshtetjen e perndive, por me forcn e tij.
Te shqiprimi i Luarasit, vargu i origjinalit gjermanisht Nach meinem Bilde,
sht prkthyer me Pas fytyrs sime, sepse me Bild, ndonjher mund t nnkuptojm
fytyrn, por gjithsesi edhe ather sht fjala pr pamjen, prandaj besoj se m i qlluar
sht prkthimi i Shvarcit sipas shmblltyrs sime, q i bn ktij vargu.
Me Si un- nj varg t shkurtr e t fuqishm, Goethe prfundon kt poezi,
dhe sigurisht jo pa qllim me premrin vetor UN. Fuqia e ktij vargu, konsideroj t
jet edhe n shkurtsin e tij, at t nj urdhri t prer, prandaj mendoj se te
shqiprimi i Shvarcit, me shtimin e fjals ashtu n kt varg, ai vese ia zbeh qllimin
q arrihet shum m mir te Luarasi me: Si un!
Kjo prmbajtje, pra sht tipike pr periudhn e Sturm und Drang-ut q kishte
konceptin e Originalgenie (gjeniut origjinal): njeriu gjenial, shpirti krijues, shkatrron
t gjitha pengesat e kufizimet duke u br kshtu m i fort nga t rnat q i prgatit
fati, dhe sht m e rndsishmja, nuk iu shmanget atyre. Poezia mishron nj shembull t
konceptit t gjeniut dhe kshtu n mnyr eksplicite paraqet qndrimin e pakompromis t letrsis s
asaj kohe3.
Pra, n poezin "Prometeu" t J.V. Goethe, manifestohen elementet
karakteristike t Sturm und Drang-ut. Edhe pr sa i prket prmbajtjes, si u tha
msipr, jo vetm me figurn e Prometeut dhe qndrimit t tij rebel ndaj perndive,
por edhe pr sa i prket forms. Kjo shfaqet n ndrtimin e hapur t poezis, e cila
nuk ka as skem uniforme t rims dhe as struktur uniforme t gjatsis s strofave,
form kjo q e kan ruajtur edhe autort e shqiprimeve.
3Krahaso: Wellbery, David: The Specular Moment, Goethes Early Lyric and the Beginnings of
Romanticism, Stanford, 1996, fq. 290.
271
272
Naim KRYEZIU
ROLI KULTUROR E LETRAR I PRKTHIMIT, SI EDHE DISA

VEORI T MJESHTRIS S PRKTHIMIT T PROZS E T
POEZIS
Ndryshe nga piktori, skulptori e kompozitori n artet figurative e n muzik,

shkrimtari e shpreh botn e vet t brendshme dhe perceptimin e vet t realitetit me
an mjetesh q nuk i njeh do individ e do popull. Kto jan mjete t caktuara t
gjuhs, jan mjete t asaj gjuhe ku shkrimtari harton veprn e vet letrare. Prve ksaj,
ndrsa veprat dhe kryeveprat e muziks, t pikturs e t skulpturs nuk kan kufij
gjuhsor, por edhe n fushn e filmit ka raste kur gjuha nuk sht ndonj penges e
madhe, shkrimtari, poeti ose dramaturgu duhet t jen t vetdijshm lidhur me
pengesat e me kufizimet q paraqesin natyra, lnda dhe karakteristikat e veprs s tyre
pr tu prhapur e pr t qarkulluar n nj hapsir m t gjer lexuesish. Me fjal t
tjera, vepra letrare e do gjinie qoft, sht e detyruar t marr vizn pr t udhtuar
n botn e jashtme.
Pikrisht n kt rast ka dal n shesh gjat shekujve roli tejet i rndsishm i
prkthimit. Ky rol i prkthimit sht rritur krahas zhvillimit t shoqris dhe t
kulturs njerzore. N t njjtn koh, prkthimi sht jo vetm bashkudhtar, por
edhe interpretuesi m kompetent i letrsis e i veprs letrare n shoqri. Me qindra e
me mijra romane, tregime, poezi e drama kan vizituar vende t ndryshme t huaja,
duke u br zakonisht edhe pjestare t kulturs s atyre vendeve fal artit t
prkthimit. Nse vepra letrare sht prkthyer me mjeshtri e me frymzim, ather
ajo ka ndihmuar edhe n begatimin e thesarit t prbashkt kulturor t shoqris
njerzore.
N saje t prkthyesve e t prkthimit ka lindur edhe vet nocioni i letrsis
botrore. Vetm fal nj prkthimi t mirfillt e me vler, nj kryevepr e nj artisti t
madh t fjals bhet me t vrtet vepr e letrsis s prbotshme dhe kalon
ngadhnjimtarisht kufijt e vendeve e t shekujve, qarkullon n hapsir e n koh dhe
ndikon sidomos n rrafshin e jets shoqrore, kulturore, estetike, artistike dhe etike t
njerzimit. S kndejmi rrjedh edhe interesi i t gjith popujve pr t nxitur e pr t
mbshtetur zhvillimin e prkthimit dhe pr t pasur, n saje t tij, jo vetm nj tradit
273
Naim KRYEZIU
m t begat letrare, por edhe horizonte m t gjera letrare dhe artistike. Prkthime t
mirfillta t kryeveprave e t veprave t rndsishme t letrsive t huaja hasen tek t
gjith popujt e kulturuar e t qytetruar n themelet e letrsis s tyre kombtare.
Roli i prkthimit nuk ka t bj vetm me faktin se nprmjet mjeshtris s
prkthyesit sigurohet nj numr shum m i madh lexuesish, prkundrazi, ky rol sht
shum m i rndsishm pr faktin se nj vepr letrare bhet pjes prbrse e nj
mjedisi t ri letrar vetm me an t prkthimit, ka mund t ushtroj edhe ndikim t
dobishm e frytdhns. Me fjal t tjera, mund t thuhet se n njfar mnyre vepra
letrare dhe letrsia jan mallra q e ndryshojn pamjen dhe cilsin e tyre n astin
kur kalojn kufirin gjuhsor, megjithse kmbimet letrare jan m t dobishme e m
frytdhnse kur nuk ngjajn fare me kmbimet tregtare. Nj prkthim i bukur, adekuat
e i mirfillt, i cili siguron ekzistencn e vet dhe pranohet nga kultura e nga lexuesit e
saj, e pasuron thuajse prher traditn e prgjithshme letrare dhe artistike, sepse u jep
mundsi lexuesve t gjejn, t prcaktojn e t njohin aspektet e panjohura t
origjinalit, duke krijuar ksisoj edhe mundsin e ndikimit n kulturn e n letrsin e
vendit prkats. Ka edhe raste kur nj kryevepr ose nj vepr letrare e prkthyer
pritet aq mir nga lexuesit e nj kulture e t nj letrsie tjetr, saq bhet shtys edhe
pr zhvillimin e kulturs e t letrsis n fjal.
N historin e kulturs, t letrsis e t qytetrimit, prkthimi ka luajtur nj rol
t pashoq. Mjafton t prmendim ktu prkthimin e veprs biografike Jet paralele t
Plutarkut, q sht pritur me admirim nga t gjitha qendrat kulturore evropiane t
kohs. Prkthimi i ksaj vepre sht lexuar me shum ndje nga Korneji e nga
Shekspiri. Nj shembull tjetr sht edhe prkthimi i Dhjats s Vjetr e i Dhjats s
Re n gjermanisht nga Martin Luteri, prkthim q u b baz pr zhvillimin e gjuhs
bashkkohore gjermane. Me kt rast duhet prmendur edhe prkthimi i Bibls nga
komisioni i peshkopve e i teologve anglez, i kryesuar nga Lansleti. Sipas
historianve t kulturs angleze, ky prkthim ka ndikuar s teprmi n zhvillimin e
mtejshm t kulturs e t gjuhs angleze. Edhe n fushn e letrsis shqipe mund t
prmendim prshtatjen q ka br Buzuku n veprn e vet Meshari, si edhe
prkthimin e Dhjats s Vjetr e t Dhjats s Re nga Kristoforidhi. Kta kan luajtur
q t dy nj rol t rndsishm n zhvillimin e gjuhs dhe t kulturs shqiptare.
Pothuajse n do vend ka shkrimtar e prkthyes q kan zn nj vend t shquar n
letrsin e tyre vetm n saje t prkthimit, si pr shembull Amioi n Franc, Shlegeli
n Gjermani, Noli n Shqipri, etj.
Sigurisht q n ditt e sotme sht mjaft i dukshm roli i prkthyesve. Sikurse
vn n dukje teoricient e fushs s prkthimit, sot njeriu nuk ka mundsi ti
prvetsoj t gjitha gjuht e letrsive t mdha evropiane, sepse do ti duhej t
msonte afro dhjet gjuh. Edhe specialistt e gjuhsis e t letrsis krahasuese din
274
ROLI KULTUROR E LETRAR I PRKTHIMIT, SI EDHE DISA VEORI T
MJESHTRIS S PRKTHIMIT T PROZS E T POEZIS
zakonisht dy ose tri gjuh, prandaj, si specialistt ashtu edhe lexuesit komunikojn me
veprat letrare t Evrops e t bots kryesisht nprmjet prkthimeve. Sipas
specialistve t ksaj fushe, sot, prball konkurrentve t till, si jan radioja,
televizioni dhe interneti, prkthimi i letrsis sht ngulitur n mendjen e shumics s
lexuesve si mundsia m e mir pr t siguruar nj kultur t gjer e t thell.
Megjithse puna e prkthyesit nuk bie n sy dhe nuk bhet objekt i analizave,
vet prkthyesi ndodhet nganjher prball vshtirsish mjaft t mdha kur merret
me prkthimin e ndonj vepre t nj letrsie me tradit shum t pasur letrare,
estetike, kulturore e filozofike. N raste t tilla, prkthyesi detyrohet t krijoj fjal,
nocione, shprehje e ndrtime t reja gjuhsore. Prball nj sfide t till, zakonisht
prkthyesi i aft arrin ti zgjidh problemet dhe t jap nj prkthim t suksesshm. N
kt mnyr, ai e begaton gjuhn kombtare, letrsin dhe kulturn e vendit t vet.
Pothuaj t gjith ne, n moshn kur dinim vetm gjuhn ton amtare dhe sishim n
gjendje t lexonim vepra n gjuh t huaja, kemi pasur mundsin t lexojm n shqip
vepra e kryevepra t letrsis s huaj vetm fal prkthyesve. Ndr kto vepra mund t
prmendim Robinson Kruzon e Defos, Hamletin e Shekspirit, Rubairat e Kajamit,
Zemrn e De Amiit, Tom Sojerin e Tuenit, ajlld Haroldin e Bajronit, Sonetet e
Petrarks, Komedin hyjnore t Dantes, Don Kishotin e Servantesit, Don Zhuanin e
Molierit, etj.
Pr tr kto arsye mund t thuhet se prkthimi sht mirfilli nj bartje ose
transmetim i frymzuar i nj vepre letraro-artistike n nj gjuh tjetr. Prandaj, t
prkthesh ashtu si duhet e me sukses t plot nj vepr letrare do t thot t shkruash
prsri me frymzim nj vepr n saje t shtysave q merren nga autori i origjinalit.
Natyrisht, kalimi i nj vepre t nj shkrimtari n nj letrsi tjetr nuk sht kurrsesi
ndonj pun aq e thjesht dhe e leht. Nga ana tjetr, prkthimi smund t trajtohet
vetm si nj kopje e origjinalit, pr arsye se Shekspiri i prkthyer sht n njfar
mnyre nj Shekspir i ri, Servantesi i prkthyer sht po ashtu nj Servantes i ri q na
flet shqip, Dantja i prkthyer sht njherazi nj Dante shqiptar, po njsoj edhe Gtja i
prkthyer sht pjes prbrse e letrsis shqipe. N fund mund t themi se
prkthimet i hapin do letrsie portat e kulturs e t qytetrimit botror.
Dihet q nj numr i madh lexuesish njihen me letrsin e huaj dhe sidomos me
kryeveprat e saj vetm nprmjet prkthimeve. Zanafillat e mjaft letrsive kombtare
jan veprat e prkthyera ose t prshtatura. Kshtu, edhe zanafillat e letrsis son
jan t lidhura me prshtatje veprash t huaja. Nj numr jo i vogl prkthyesish, me
veprimtarin e tyre n fushn e kulturs, kan zn nj vend t denj n historin e
letrsis kombtare. N letrsin shqipe kan luajtur nj rol t till Noli, Zavalani,
Caci, Kuteli, Kokona, etj. Ata kan dhn nj ndihmes t madhe edhe n formimin e
275
Naim KRYEZIU
n zhvillimin e gjuhs letrare. Duke u ballafaquar me idet, me dukurit e me

problemet q shpeshher skishin t bnin me problemet e mjedisit ku jetonin, duke u
ballafaquar me kulturn e me gjuhn e huaj, duke krkuar me vmendje e me
prkushtim fjal e shprehje t reja, duke e prshtatur gjuhn e nisjes me gjuhn e
mbrritjes, zakonisht prkthyesit u kan br ball sfidave t shpeshta dhe kan arritur
q, me forcn e dijes e t fjals s tyre, t shqiprojn bukur dhe t shndrrohen
ksisoj n virtuoz t gjuhs kombtare.
Si dihet, arti i prkthimit nuk sht m i ri se arti i krijimtaris origjinale, por
ndrkaq roli i mjeshtris s prkthimit ka qen i njohur qysh n antikitet. Tani, kur
fushat e kulturs sa vijn e po zgjerohen, edhe prkthimi po merr nj rol gjithnj e m
t rndsishm. Veprat dhe kryeveprat e prkthyera, me gjith reagimet, vrejtjet dhe
kritikat e herpashershme, po e zgjerojn horizontin kulturor t njerzve, duke u
dhn mundsi t pasurojn edhe shijen e tyre artistike.
Ndrkaq, ai q ka prkthyer vepra letrare sht i vetdijshm se me far
vshtirsish, sfidash e problemesh ballafaqohet prkthyesi n veprimtarin e vet. Dihet
se gjja themelore q krkohet nga prkthyesi sht q prkthimi i tij t jet besnik
ndaj origjinalit. N m t shumtn e rasteve, prkthyesit dhe kritikt e prkthimit nuk
kan mendime t njjta lidhur me fjaln besnikri, por zakonisht mendohet se, kur
prmbushet nj krkes e till, kur jan prcjell prmbajtja, forma dhe stili i
origjinalit, ather nj vepr n proz mund t quhet si prkthim i pranueshm e
normal. Megjithat, n mjaft raste shtegu ku kalon prkthyesi pr tia dal mban me
sukses misionit t vet, sht i mbushur me pengesa, sepse nuk sht shkelur asnjher
dhe mund t jet plot me peripeci. Gjat veprimtaris s tij, prkthyesi sht i vetmuar,
ndrsa fjalori dhe gramatika nuk i mjaftojn n eksplorimin q bn, prandaj sht i
detyruar t mbshtetet vetm n prvojn, n fantazin, n zgjuarsin, n bagazhin
kulturor e n talentin e tij.
Megjithse ndonjher prmenden rregullat ose parimet e prkthimit,
prkthyesi i veprs letrare nuk mbshtetet n asnj parim t shkruar, ai sht i
vetdijshm se rregullat e shkruara nuk mund ta ndihmojn n do rast pr t hyr n
botn e n thelbin e veprs q prkthen. Me fjal t tjera, prkthimi sht nj
veprimtari e pavarur, dhe suksesi i prkthyesit gjat przgjedhjes s fjalve e t frazave
nuk varet vetm nga njohja e gramatiks dhe e leksikut, por, para s gjithash, edhe nga
aftsia ose zotsia e tij pr ti parashikuar synimet e autorit t origjinalit, nga aftsia e tij
pr tiu prshtatur fryms s veprs letrare, dhe nga dija e nga mjeshtria e tij pr ta
bartur veprn e huaj letrare n gjuhn prkatse. Ksisoj, prkthyesi ka pr detyr t
hyj n thellsi t bots shpirtrore t autorit e t veprs s tij, n mnyr q tia dal
mban pr t gjetur fjalt e sakta, fjalt e prshtatshme gjat procesit t prkthimit.
Kshtu, prve njohjes s profesionit, t cilin e pasuron pareshtur me prvojn
276
e vet, prkthyesi duhet t ket edhe prirje, shkathtsi e aftsi t tjera. N radh t par,
duhet t jet i ndjeshm, t ket intuit t mpreht, t ket fantazi t pasur, t jet
mendjeholl dhe t ket kultur gjuhsore e letrare. Mirpo prkthyesi q nuk ka prirje
t njjtsohet, q ssht n gjendje ta prjetoj prmbajtjen e origjinalit, zor se mund
t jet i aft ti sjell n gjuhn e re formn dhe stilin e veprs q prkthen. Si pasoj,
prkthyesi letrar duhet t ket prirje e prvoj t veant t prkthimit, t jet jo vetm
njohs i gjuhs e i letrsis s origjinalit, por edhe i tradits s vet. sht e ditur se
temat, motivet, idet, fabulat, personazhet dhe vlerat artistike t do vepre letrare,
megjithse mund t ken karakter mbarnjerzor, pothuajse prher jan t
kushtzuara nga koha, nga hapsira e nga gjuha. Prandaj prkthyesit do ti duhet t
prkthej jo vetm fabuln, formn dhe idet e veprs, por shpeshher sht i detyruar
t rikrijoj edhe atmosfern e epoks e t vendit t veprs origjinale.
Ndrkaq, kur prkthen poezi, prkthyesi ballafaqohet me nj numr edhe m t
madh sfidash e peripecish, pr arsye se, sikurse shprehet lidhur me kt Zhukovski,
nj specialist rus i ksaj fushe, prkthyesi i prozs sht rob, kurse prkthyesi i
poezis sht rival. Sado paradoksal t tinglloj ky pohim, ktu ka edhe nj t
vrtet. sht m se e qart dhe dihet prgjithsisht se t prkthesh mir nj poezi do
t thot t krijosh nj poezi t re. Prkthimi i poezis n trsi duhet t jet besnik
ndaj prmbajtjes dhe t ket pak a shum nj form t njjt si origjinali. Prve ksaj,
n prkthimin e poezis duhet t spikat edhe nj cilsi e veant - zri i prkthyesit.
Prkthyesi dhe eseisti i njohur rus Brusov ka dhn kt mendim lidhur me
prkthimin e poezis: sht e pamundur t prcjellsh nj poezi nga nj gjuh n nj
gjuh tjetr, por njherazi sht po aq e pamundur t heqsh dor nga nj ndrr e
till. I pyetur pr kt shtje, poeti i njohur amerikan Frosti sht prgjigjur: Poezia
sht ajo q pson humbjen m t madhe n prkthim.
Dihet se prkthyesi i poezis do t has n m shum vshtirsi sesa prkthyesi
i prozs, sepse ai do t ket pun me formn, me stilin, me numrin e vargjeve, me
vargzimin, me eufonin, me ritmin e me rimat, me figurat e me simbolet, me lojn e
fjalve e t tingujve, etj. Ndrsa prkthyesi i prozs mund ti prmbahet m leht
tekstit t origjinalit dhe ti rikrijoj n njfar mnyre veorit kryesore t veprs s
origjinalit n gjuhn e prkthimit, prkthyesi i poezis nuk ka mundsi q brenda nj
kohe t caktuar ti prkthej t gjitha elementet ose veorit e gjuhs s origjinalit,
sepse forma e poezis sht m e ndrlikuar, kurse shtresat dhe pjest prbrse t saj
jan nj sfid e veant gjat procesit t prkthimit. Megjithat, prkthyesi i poezis
synon, para s gjithash, q poezia e prkthyer prej tij t lr prshtypjen se tingllon si
origjinali, dhe shpreson njherazi q prkthimi i tij t jet adekuat me sistemin e
vlerave estetike t origjinalit.
277
Naim KRYEZIU
Nj poezi quhet se sht prkthyer n mnyr adekuate ather kur prkthyesi

ka pasur fat e sukses pr t prcjell si prmbajtjen ashtu edhe formn e origjinalit,
duke i riprodhuar n gjuhn e vet ashtu si duhet veorit kryesore t origjinalit.
Prandaj prkthyesi i poezis sht i shtrnguar shpeshher t prdor fjal, ndrtime,
togfjalsha, neologjizma, ndonjher edhe elemente gjuhsore q i shkelin normat
gramatikore, vetm e vetm pr t krijuar nj poezi t ngjashme me poezin n
origjinal. Prkthimi estetikisht adekuat dhe i suksesshm siguron nj ekuilibr t
caktuar ndrmjet trsis dhe pjesve prbrse, ndrmjet karakterit t prgjithshm t
poezis dhe nivelit t afris me origjinalin.
N t vrtet, sht dika e pamundur q gjat prkthimit t nj poezie t
riprodhohen saktsisht e besnikrisht t gjitha elementet e saj. Prkthyesi i poezis ia
del mban shpeshher t prkthej n gjuhn e tij vetm ato elemente ose shtresa
poetike q i kupton e mund ti rikrijoj, por duke ndryshuar, sakrifikuar dhe ln
mangt elemente t tjera. Ndrkaq, nse prkthyesi ka prirje poetike ose shkruan edhe
vet poezi, prkthimi i tij mund t dal m adekuat e m besnik. Gjat prkthimit t
vargjeve, poetin e trheq dhe e nxit misioni i tij artistik pr t rikrijuar n gjuhn e vet
at vepr q ka entuziazmuar e magjepsur t tjert n gjuhn e origjinalit. Megjithse
n kt rast prkthyesi paraqitet si rival i autorit t poezis s origjinalit, ka mjaft
dallime midis autorit t poezis s origjinalit dhe prkthyesit t poezis s tij. Prderisa
autori i poezis s origjinalit i ka zgjedhur qysh prej kohsh idet, ndjenjat,
prfytyrimet, imazhet, figurat, formn, vargjet, rimat, ritmin, intonacionin dhe
mesazhin e poezis sipas shijes dhe dshirs s tij, prkthyesi i ksaj poezie ka t drejt
vetm ti prmbahet tekstit poetik t krijuar nga autori i origjinalit. Pr kt arsye,
prkthyesit t poezis i duhet t shfrytzoj t gjitha mundsit dhe potencialin e
letrsis e t gjuhs s vet dhe, nse i ndih fati, t rikrijoj, me talentin q ka, nj vepr
artistike adekuate.
Nj prkthyes i sprovuar i poezis prkujdeset, para s gjithash, t gjej se cilat
jan elementet m kryesore t nj poezie q do t prkthej, sepse kshtu do t arrij
t prkthej edhe elementet e tjera, qofshin ato figura, rima, asonanca ose aliteracione,
n mnyr q n rikrijimin e tij poetik t ket elemente t njjta, t ngjashme, t
prafrta ose edhe t barasvlershme me poezin e origjinalit. Prkthyesi i poezis do t
ket medoemos mjaft dilema n rikrijimin e strukturs semantike t poezis. Por
dilemat e tij do t ken t bjn si me ato elemente t origjinalit q duhet ti sakrifikoj,
ashtu edhe me ato vlera poetike q duhet ti rikrijoj n sistemin gramatikor, stilistikor
e poetik t gjuhs s prkthimit. N m t shumtn e rasteve, prkthyesi i poezis e
kupton se midis poezis s origjinalit dhe poezis s rikrijuar nuk ka vetm mospajtim
leksikor, sepse shpeshher mungon edhe prputhja e metrit, e rimave dhe e tonit.
Masn e vrtet mund ta gjej ai prkthyes q ka talent poetik ose q i njeh shum
278
mir si poezin ashtu edhe artin e poezis. Nse ai sht edhe vet poet, prap ka dy
mundsi: ose t rikrijoj nj poezi me normat, me parimet ose kanunet dhe me format
e poezis s origjinalit, ose t krijoj nj poezi t re, e cila duket gati-gati si poezi
origjinale. Meq prkthimi i poezis sht nj lloj arti kompleks, shum prkthyes q
nuk kan talent n kt fush i shmangen prkthimit t poezis.
Sidoqoft, edhe prkthyesit e rndomt q nuk jan poet, kan t drejt t
prkthejn poezi nse u plqen poezia dhe jan lexues e njohs t mirfillt t saj.
Ktij lloj prkthyesi t poezis nuk i mjafton vetm njohja shum e mir e t dy
gjuhve, ai duhet t njoh thell edhe veorit kryesore t gjinis s poezis, t
poetiks, t tradits letrare t origjinalit, t teoris s letrsis dhe t stilistiks.
Prkthimi filologjik i nj poezie ose i nj cikli poezish krkon nga filologu jo vetm
erudicion, por edhe njohjen e kontekstit e t tradits letrare nga e cila ai e prkthen
poezin. Mirpo prkthimi poetik q sht vetm nj version i interpretuar i origjinalit
nuk mund t mbetet prkthim unik i poezis origjinale, sepse n nj gjuh t huaj
mund t ekzistojn disa versione dhe interpretime t suksesshme t nj poezie
origjinale. Puna sht se filologt, ndonse kan kultur gjuhsore, duke u orvatur ta
prkthejn n mnyr sa m besnike poezin, rrallher kan sukses n prkthimin e
forms dhe t stilit t saj.
Ka raste kur prkthyesi beson se, duke prkthyer vetm kuptimin e nj poezie,
ia ka dal mban detyrs s tij. Mirpo n kt mnyr jo vetm q nuk sht
prkthyer origjinali, por n aspektin e poezis prkthimi ka humbur shum m tepr
nga ka fituar, sepse prkthyesi nuk ka patur parasysh edhe elemente t tjera t
poezis, elemente q kan rndsi pr poezin, si jan, pr shembull, eufonia, figurat,
simbolet, etj., dhe, n vend q t marr nj liri t justifikueshme gjat prkthimit,
mundohet ti mbetet besnik n mnyr t verbr tekstit t origjinalit, duke shpresuar s
n kt mnyr do tu shmanget vshtirsive q i dalin gjat procesit t prkthimit. N
vend q t bj zhvendosje, zvendsime, shndrrime dhe kmbime t anasjella t
figurave ose t leksikut, prkthyesi i poezis prpiqet nganjher t rikrijoj patjetr
leksikun dhe domethnien e fjalve, por n kt rast harron se poezia nuk prbhet
vetm prej fjalve t thjeshta, harron se ajo ka edhe nj struktur emocionale, e cila
duhet t riprodhohet n mnyr dhe form poetike.
Prve ksaj, prkthyesi i afrohet poezis s autorit t origjinalit si me ndjenjat
emocionale poetike, ashtu edhe me gjykimin e vet kritik. Kto elemente kan t njjtn
rndsi, sepse mungesa e donjrit prej tyre do ta linte prkthimin pa veori poetike
dhe artistike. Sikurse dihet, bota poetike e autorit sht m e gjer dhe m e pasur sesa
bota poetike e prkthyesit. Prandaj prkthyesi i poezis duhet t bj mos q t
kuptoj temn, motivin dhe frymzimin e autorit t origjinalit. Bash pr kt arsye,
279
Naim KRYEZIU
poezia q ai synon t prkthej do ti jap mundsi t krijoj nj bot t ngjashme me

botn e autorit t poezis nprmjet imagjinats dhe talentit t vet poetik.
Disa prkthyes kan prirjen q shkon n nj skajshmri tjetr. Ata mendojn se
n veprn poetike q prkthejn duhet t vn vuln e personalitetit t tyre e jo t
autorit t origjinalit. Zakonisht, nj prkthyes-poet i till krijon poezi, por n t vrtet
kjo sht nj poezi ku origjinali luan vetm rolin e burimit dhe bhet pretekst pr nj
frymzim t pavarur. N kt mnyr, origjinali shndrrohet n shtys, kurse ajo q
krijohet n poezin e prkthyer nuk prfshin thelbin e poezis origjinale. Prandaj
duhet q prkthyesi t vendos e t prkthej at poet q e ndien t afrt dhe e
admiron. Nuk duhet harruar se prparsia artistike dhe poetike e veprs s prkthyer
varet trsisht nga prkthyesi, nga vullneti e nga dshira e tij pr t shfrytzuar
mundsit q i ofron origjinali.
Nj ndr dshmit m t sigurta se prkthimi i nj poezie ka dal me sukses,
sht kur at poezi e plqen ai lexues q, edhe pse nuk e njeh origjinalin e saj, ka shije
estetike. Zakonisht, nj poezi e prkthyer mir e bukur l prshtypje t thell te
lexuesi. Kur e prkthen poezin duke br t mundur q numri m i madh i
elementeve, i formave, i figurave dhe i shprehjeve poetike t origjinalit t riprodhohen
edhe n versionin e prkthyer, ather prkthyesi ka arritur t prcjell si iden e
autorit, ashtu edhe imazhet dhe shprehjet figurative. Prve ksaj, kur prkthyesit i
vjen ndoresh t rikrijoj edhe realitetin, atmosfern dhe tonin e poezis s origjinalit,
ather nj poezi e till e prkthyer do t pritet me ngrohtsi e me mirkuptim nga
lexuesi.
Sikurse dihet, ndr prkthyesit letrar t vendeve t ndryshme ka t till q
poezin e prkthejn n proz. Ata q mbshtesin kt teori jan t mendimit se
prkthimi i vargjeve me vargje ekuivalente krkon prkushtim, angazhim dhe dije t
jashtzakonshme, prandaj, meq duhet t sakrifikojn shum n tekstin q prkthejn,
ata paraplqejn t japin vetm kuptimin, prmbajtjen dhe mesazhin e poezis, duke e
prkthyer fjal pr fjal strukturn semantike t poezis origjinale.
280
Dije DEMIRI-FRANGU
MODELE T LETRSIS SHQIPE PR FMIJ
Letrsia pr fmij sht letrsi q u furnizua vazhdimisht nga letrsia popullore. Pr kt

arsyje ajo gjat ishte letrsi me prmbajtje e trajta folklorike. Nga vitet 70-ta, fillon nj rikonceptim i
bots s fmijve.
Modeli i par i krijimit t letrsis shqipe pr fmij sht letrsia popullore, e

udhhequr nga koncepti i etiks dhe psikologjis tradicionale, duke mos integruar
individin, si prfaqsues t t kundrts. Edhe sot kjo letrsi vazhdon t ket prirjen
kryesore kah letrsia popullore. Kontributi i ksaj letrsie, vlera e saj, q n
konkluzionin e par del t jet e reduktuar, meq fokusi i saj sht vetm brenda nj
procesi, q mund t llogaritet si transformues i kodeve jetsore, t njohura, t ngulitura
dhe t izoluara n kolektivitet. Nj kuptim t ri, kjo letrsi do t bart vetm ather
kur nis e merret edhe me rikonceptimin e fenomeneve dhe jets s fmijs, duke
dhn nj shmangie nga letrsia e tradits dhe duke br esenc t veten, tendencn
pr nj letrsi urbane, me kode t reja tematike, si do t shfaqen Deva, Kikaj,
Huruglica, Blushi e m von Dedja e Demolli. Nga trajtat eskluzivisht popullore-
prralla dhe format e tjera gojore, si modele- arketipe, t shfrytzuara shum, nisin e
ngjajn veprat me njra tjetrn, deri n ngatrrim. Nj koh, deri tek vitet e 70-ta kjo
letrsi ishte adaptuar me vijn e saj lineare dhe me vshtirsi doli nga binart e
rndomsis, duke e ruajtur modelin tradicional t shkrimit, duke mos br m shum
se materializimin e ides n form t drejtprdrejt, me pak mundsi t konotimit t
fjalve., duke e ruajtur , thuajse qllimshm njtrajtshmrin e paraqitjes.
N kt mnyr kjo letrsi si shenj identifikuese, me decenia, ruajti ndikimin
oral. Prania e ksaj letrsie brenda letrsis s shkruar pr fmij ishte e fuqishme, pr
t mos thn trsore. Asgj e keqe, poqese kjo letrsi do t integronte mir folklorin.
Gjra t tjera ndrlidhen tek m pas, kur edhe shtohet fuqia e ksaj letrsie me autor
Ymer Shkrelin, Kikajn, Batallin, K.Blushit, A Demollit dhe posarisht poezia e
Devs.
Forma t reja shkrimi, q n nj mas prmbysin letrsin eskluzivisht me baz
prralln dhe me motive idaktike e msimore, jan t ktyre pak emrave t
281
Dije DEMIRI-FRANGU
lartprmendur, sado q paraqiten n t gjitha zhanret, prin poezia. N dy tri romane

t ktyre viteve, prej nj personazhi me karakter t prcaktuar tradicional, fillojm e
hasim karaktere me veori individuale, q jan parasegjithash produkt i rrethanave
shoqrore.
Letrsia shqipe pr fmij prmes ktyre autorve, vrehet se ka provuar t
promovohet si vler serioze disa her, por pr fatkeqsin e saj, disa her edhe ia jan
ndryshuar rrethanat shoqrore dhe kjo serish sht dashur t kthehet n binarte e
realitetit, duke u marr me moralin edhe nacional, me heroizma dhe duke u tkurrur
brenda nj etike krijuese pr t mos prekur shpesh estetikn. Kshtu, nj kontigjent i
mir i veprave sht mjaft modest dhe se mesazhet e ksaj letrsie dalin t praferta ,
pa ndonj shumsi kuptimore, me mundsi te pakta receptive e pa veanti e nuancime
vetijake. Ky kontigjent veprash me format dhe motivet poetike, t uniformuara me
me nj specter t ngusht idesh e vlerash, me influencn e tyre t thjesht estetike,
sht mir t largohen nga lekturat dhe librat shkollor. Mundsin e diferencimit t
artit nga jeta e krijon vetm ndrtimi i ndjenjs estetike, e jo krijimi prfytyrimit,
miteve mbi dramat historike, e tjer t ndrtuara mbi nj sistem kuptimor t
shkputur- shih pr kt fmijt e moshs s re krkojn vepra t autorve pr t
rritur, ku gjuha poetike ka nj prmas tjetr, sepse letrsia nuk do t duhej t ishte
nj prshkrim e shpjegim, nj imazh dhe vetm nj mesazh, por nj ndrtim estetik
ngjarjeve pr krijimin dhe kultivimin e receptuesit.
Nse prqendrohemi n evoluimin e ksaj letrsie, vrehet se ende -psikologjia

e heroit t saj nuk ka br kaprcime, ai ka nj psikologji tradicionale dhe kryesisht
rurale, pak zhvillohen ambiciet e heroit, talentet e veanta - po e zm. Ne nuk e
marrim vesh ka lexon nj hero i romanit, far dhe sa gjuh i flet, far filma shikon,
far gjykimesh ka pr fenomenet e rrethit t vet apo edhe m larg dhe tek e fundit
far shije ka pr ushqim e veshje ose edhe si feston ai. Heronjt nuk shfaqen me
preferenca t veanta pr artet, sportin apo edhe estraden. Erotizmi si pjes e
psikologjis s fmijs mungon, mungon kureshtja pr veten trupin dhe zhvillimin e
vet dhe te t tjert, kureshtja pr dallimet gjinore, opinionet pr shtje n shkoll,
familje, zakonet, kujtimet e tyre, idet, ndryshimet n zhvillimin e tyre etj. Ata nuk i
kan t hapura ndjenjat q jan edhe normale pr mosha t caktuara, si: egoizmi,
smira, xhelozia, inati, urrejtja etj. Disa nga kto atribute m shum n letrsin pr
fmij udetrisht i hasim te personazhet e rritur, sepse heroi fmij sht trsisht i
idealizuar, i izoluar dhe kshtu del t jet nj fmij pa informacion e dije dhe pa
ndonj perspektiv.
Autort pak merren me gjestet, mimikn, lvizjet, shprehit trupore, me
vrapimin, qndrimin dhe t fjeturit, nprmjet t cilave edhe do t mund t tipizonin
282
MODELE T LETRSIS SHQIPE PR FMIJ
n mnyr m t plot personazhet e tyre. Gjuha e trupit (55 pr qind e mesazheve

prcillen prmes gjuhs s trupit) nuk lexohet nga krijuesit tan, ndaj edhe nuk jepet
n kuadr t personalitetit t heroit.
N aspektin e socializmit,ata nuk i rrfehen intimisht njri-tjetrit, jan
optimist, por jo me ide t veanta. N ann tjetr sht dgjuar disa her edhe nga
kritika se sht nj teprim nga autort n idealizimin e fmijve.
Ky diskurs shkrimi- e largon fmijn nga leximi. Ata shohin vrasse n
kompjuter e tv, kurse lexojn nj letrsi sentimentale, idealiste e iluministe- kjo mund
t krijoj konfuzion dhe refuzim nga kjo pjes e letrsis, tematikisht larg fantazis e
projeksioneve t tyre dhe larg realitetit jetsor t tyre.
Teoria receptive mbrthen krijuesin veprn dhe marrsin, kjo treshe sht
njshe, e derisa krijuesi t injoroj nivelin e marrsit, duke u sjell brenda motiveve
stinore e familjare, -brenda flors dhe fauns, pa arritur t krijoj dimensione t reja
imagjinare, sh rreziku i qndrimit bashk t ktyre hallkave n letrsin ton pr
fmij.
283
284
Antonio BELLUSCI
LETRSIA POPULLORE N ARBRORET E GREQIS
1. Krkime etnografike n Elladh
Krkimet etnografike n terren n katundet arbror-arvanit n Elladh

filluan q n n korrik t vitit 1965 1 dhe vazhduan rregullisht pr dizet vjet, duke
botuar do her lndjen e mbledhur katund prkatund e regjistruar me manjetofon,
dhe duke prkthyer tekstet t folmve arbrore dhe n italisht2. Artikuj, intervista dhe
studime jan t botuara n revistat arbreshe Shejzat3, Lidhja4, Zgjimi5 dhe
Katundi Yn6. Duke vajtur n krahinat t Elladhs n Pelloponez7, n Korinthi8,
Eube9, n Atik10,
n Beoci11, n Korinthi12, n Lokrid13, nArgolidh14 kam vizituar personalisht 150
1 A.Bellusci (1965), Viaggio tra gli albanesi di Grecia/Udhtom ndr shqiptaret e Greqis, Zgjimi, 4,
1965, ff.18-20.
2 A.Bellusci (1967), Rilievi sulle comunit albanesi di Grecia/Studime mbi komunitetet shqiptare e
Greqis, Shejzat, 7, 1967, ff.334-350; ID.(1969), Tra i fratelli albanesi della Morea/Midis vllezrve t
Mores, Vatra Jon, 2, 1969, ff.4-7.
3 Shejzat/Le Pleiadi (1957-1974) , e themelluar n Roma nga prof. Ernest Koliqi.
4 Lidhja/LUnione (1980-2014), e themelluar n Cosenza nga A.Bellusci.
5 Zgjimi/Il risveglio (1962-1983), e themelluar n Marri-S.Benedetto Ullano nga adv. Albino
Greco.
6 Katundi Yn/Il nostro paese (1970- ), e themelluar n Civita nga Demetrio Emmanuele.
7 A.Bellusci (1965), Viaggio tra gli albanesi di Grecia/Udhtim n shqiptart e Greqis, Zgjimi, 7, 1965,
f.18-20.
8 A.Bellusci (1970), Pellegrinaggio a Milo con gli arvanites di Corinto, Bollettino Ecclesiastico di
Lungro,8, 1970, f.44-72.

9 A.Bellusci (1985), Gli eredi di Skanderbeg nellEubea/Trashgimtaret t Sknderbeut n Eube, Lidhja,
12, 1985, ff.285-301.

10 A.Bellusci (1989), Intervist me me burrat n Krora-Dervenohorja, Lidhja, 21, 1989, ff.646-647; ID.
(1992), Ricerche e studi tra gli albanesi dellAttica/Krkime midis shqiptarve n Atik, Lidhja, 27, 1992,
ff.896-903; ID.(1984), Schegge di vita arberora/Copza jetess arbrore, Lidhja, 11, 1984, ff.265-267.
11 A.Bellusci (1990), Gli albanesi dItalia tra gli albanesi di Grecia/Shqiptart e Italis midis shqiptarve t
Greqis, Lidhja, 24, 1990, ff.770-773; ID.(1990), Krkime midis shqiptarve t Greqis, Lidhja, 24,
285
Antonio BELLUSCI
katunde dhe m kan knduar knga arbrore dhe treguar prralla, toponime, besime,
fjala turta, gjegjza m shum se 350 burra dhe gra.Emrat e katundve arvanit kan
mrin e ri, q qeveria i ndrroi, dhe mtin e vjeter q edhe sot katundaret thon
arbrisht. Qeveria thot se arbroret-arvanit nuk ekzistojn zyrtarisht n Greqi sepse
nuk jan t njohur si pakic historike te Kushtetuta. Historiani A.Kollia m m thoj
do her.Ne arbror n Greqi jemi shumic jo mpakic. Historia na tregon mir se ne arbror
kemi krokrijuar dhe themelluar shtetin grek15. N revisten Dialogoi, Elefasina ,16 drejtori
dhe themelluesi Jorgo Marougas ka botuar nj prov inventari t katundve arvanit-
arbror, nj katalog me 900 katunde arbror-arvanit n Greqi me nj popullsi me
tri milion arbror17. N vitet e fundit kam shkuar edhe nj her n katundet
arbror-arvanit n Greqi. Dhe kam shnuar se canore u rralluan shum nd
katundet , sepse kan emigruar t gjith n Athin e n qytetet e mdha. Ky fenomen
ndodhet edhe te katundet tan arbresh n Kalabri. Rinia ska pun n katund dhe
shkon n qytetet e veriut.
2. Historia e arbrorve n Greqi
Kam njohur historianin arbror Kosta Biris18 dhe kam bashkpunuar me

historianin Aristidhi Kolljas19 si edhe disa shkrimtar dhe etnolog shum t shquar e
t mbdhenj si Jorgo Haxhisotiriou20, Vangjeli Ljapis21, Gjona Paidousi22, Jani
1990, ff.774-777; ID.(1991), Martesa dhe puna shtpiake n Thesoe-Thiva, Lidhja, 26, 1991, ff.880-
882; ID.(1995), Prralla, vajtime dhe knga n Kseronomi Thivon, Lidhja, 33, 1995, ff.1145-1151.
12 A.Bellusci (1993), Kng dhe tregime n Angjellokastros Korinthias, Lidhja, 30, 1993, ff.1046-1055.
13 A.Bellusci (1996), Zakone, besime, vajtime dhe kng n Muzak Lokrida, Lidhja, 35, 1996,
ff.1217-1239, dhe n Lidhja, 36, 1996, ff.1245-1250.

14 A.Berllusci (1981), Detti e proverbi popolari a/T thna dhe fjal tirta popullore n Krandihi-Argolide,
Lidhja, 2, 1981, ff.8-9; ID.(1983), Canti popolari di/Kng popullore nga Kranidhi-Argolide, Lidhja, 8,
1983, ff.159-161.
15
16 e themelluar n Elefsina nga Jorgo Marougas. Numri i fundit
nr.41/1984 sht i kushtuar arbreshvet dhe ka studime t shkruara me alfabetin e Monastirit.
17
Shih edhe
A.Bellusci, Nga rrnjat arbreshe n rrnjat mm arbrore, Lidhja, 10, 1984, pp.205-217, ku sht
botuar katalogu i plot i katundve arbror n Elladh me numrin e popullsis.
18
19
Antonio Bellusci
20
286
Gjikas23, Jorgo Michas24 dhe Jorgo Gerou25 e Maria Mihail Dede26. Kta njerez
arbror-arvanit, me krenari t madhe dhe me dituri, kan mbledhur material
etnografik n t gjitha fushat dhe kan botuar vepra, q mund t bjn pjes n nj
Antologji Arbrore27. Kto vepra jan n gjuhen greqishte, si edhe disa tekste
popullore arbrore-arvanite. Mbi origjinen dhe historin e arbrorve n Elladh kemi
botime madheshtore t Kosta Biris dhe t Aristidhiy Kollia, q kemi cituar, q na
tregojn lashtsin t ktij populli vlla shqiptar. Ktu shtojm vetm Ioani Kristou
Poulou28 dhe Shkelzen Raa29. N kt studim qllimi yn sht q t njihet dhe t
studiohet m thell historia dhe letrsia e popullsis arbrore n Greqi, sepse t gjith
ne jemi vllezer shqiptar dhe sepse rrnja jon e thell gjndet ende sot n qytrimin
t gadishullit ballkanik. Pr ne arbresh sht dhe qendron themellor Kuvendi I
Lezhes (1444), ku lindi ndrgjegja e kombit shqiptar, filluan luftat e Skenderbeut
kunder pushtimit ottoman dhe filluan ngulimet e para n Itali dhe lindja e mitit t
Sknderbeut t trashguara n rapsodit tona kombtare30.
21
Shihdhe A..Bellusci (1986), Te vatra arbrore lepsiniote-Intervist me V. Ljapis, Lidhja,30, 1986,

ff.401-403, dhe n Lidhja, 16, 1987, ff.443-447.
22
Kjo grua, shum e urt dhe shum guximtare, sht e vetmja q botoj knga arbrore me
alfabetin e Monastirit dhe jo me alfabetin grek. Bukuria e ksaj mbledhje etnografie sht
shum e madhe dhe me domethnie kombtare. E kam njohur dhe kam letra shum t bukura
nga ajo.
23
24
25 Gerou jeton n
Athin. Ai ka qn antar i shoqats kulturore Mark Bocari. N.Saltari, i lindur n Salamina

n vitin 1907, shkruajti dhe Arvanitikes istories kai thrilloi, Ed. Gerou, Athina 1987.
26 Tekste me alfabetin grek.
27 Neve thuhemi arbror, kshtu m than burrat q intervistoja n katundet me origjin
shqiptare.Arvanit na thon grekt dhe ka nj kuptim jo I mir, kshtu m spiegojn. Ne n

Itali thuhemi arbresh, vllezrit tan n Greqi thuhen arbror. Pr kt u prdor fjalen
arbror dhe jo arvanit. Dhe preferoj Elladha e jo Greqi, sepse tekstet gojore na rrjedhin nga
koha dhe nga tokat s Elladhes para formimin e shtetit grek.
28
29 Shkelzen Raa (2004), Shtegtimet dhe ngulimet e shqiptarve n Greqi sgek.XIII-XIV, Prishtin
2004.
30 Tommaso Bellusci (2013), Il sentimento di appartenenza nelle comunit arbreshe alla Lega di lezh,
Lajme, Lungro, nr.2, 2013, pp.69-79; G.De Rada, I canti premilosaici (1833-1835) (a cura di
F.Altimari), Cosenza 2005,
287
Antonio BELLUSCI
3. Letrsia arbrore popullore
N vitin 1994 kam botuar Kerkime dhe studime ndr arbroret e Elladhes31 dhe n
vitin 2004 kam botuar Arbroret-Arvanit - Nj popull I padukshm32. Kto dy vepra t
veanta dhe unike kan qen t mirpritura nga gjith studiuesit albanolog. Dhe
gjnden n Biblioteken kombtare t Tirans si edhe t Prishtins. Ne do t zgjedhmi
disa tekste popullore arbrore33 t botuara nga un n kto dy vepra, dhe do ti
sistemjm sipas disa tematika kryesore. Nuk zgjatemi n analizen e tekstve.
Mendojm se lexuesi sht i aft pr t kuptuar vlersin letrare t tyre. Studiuesi ka
prpara popullin e arbrorve- arvanit n Elladh, q jeton prej shekujve afr neve
por mjerzisht nuk e njiohim fare, sepse pr eshtje politike sht i larguar prej nesh,
dhe jeton si i padukshm, i shkelur, i harruar. Ky popull sht nj pjes e muar t
trupit ton kombtar. Dit e nat duke knduar, kta vllezr na kan dhuruar n
shpirt historin e tyre bashk me kngat e tyre, q lidhen me lindjet, me martesat, me
punat buiqsore dhe blegtorale. Nj popull q punon dhe jeton me knga, q jan nj
hymn pr identitetin e tyre arbrore dhe nj lavdi jetess dhe s ardhmjes. Ndjenja
e fort e tyre e kombsis e rrnjes shqiptare dh errnja e tyre arbrore e lasht
shprehen me kt letrsi popullore gojore, q lartsohet n livelet artististike dhe
shoqrore m t larta. Kjo pasuri letrare lidhet n kontekstin historiko-shoqror-
politik t vitrave 1965-2000, kur tri e pleq mbledhur n korrik dhe n gusht n baret e
katundit na kan knduar dhe trashguar shqip jetesn e tyre e prditshme dhe
zakonet e t parve.
Kjo poezi popullore arbrore sht e veshur me shprehje dhe me veori
gjuhsore, q na vijn nga largsia e shekujve. T gjitha tekstet jan t zbukuruara dhe
t shkelqyera nga leksiku arbror, i qindisur me allegori, iron, metafora, simbole,
krahasime, epiteta dhe figuracione t pathnshme. Muzika popullore gojore, bashk
me gjuhn arbrore, i jep shpirt, levizje, vallzim, bukuri dhe gzim kngve, ku gjith
31 A.Bellusci (1994), Krkime dhe studime ndr arboret e Elladhes, Nga rrnha arbreshe n Itali n
rrnjen mm n Greqi Tekste dhe dokumente, Hryrja nga A.Kolljas dhe Gj.Shkurtaj, Centro Ricerche
G.Castriota, Cosenza, ff.500.
32 A.Bellusci (2004), Arbroret-Arvanit - Nj popull i pafukshm Krkime etnografie n Elladh (1965-
2000), Hyrje nga Agron Xhagolli, Zymer Neziri, Vangjeli Ljapis, Centro Ricerche G.Kastriota,
Frascineto 2004, ff.360.
33 T gjitha tekstet gojore popullore jan t regjistruara dhe t knduara me manjetofon nga
un gjat vitrat e udhtimve-studimore.

288
shoqria sht protagonist. Ktu nuk sht6 e mundur t sjellim dhe tekstin muzikor.
Thanas Moroitis34 ka botuar nj CD me me 26 kng arbrore si dhe t tjer.
Nj rol t rndisishm n ringjalljen kulturore arbrore n vitrat 1976-2000) e
kan mbajtur dhe kto revista:1.Dialogoi(nr.1/1976-Elefsina-nr.441/1984), e
themelluar nga Jorgo Marouga; 2.Besa(nr.1/1983-Atene-nr.34/1995) e themelluar
nga Jorgo Mihas, Vangjeli Ljapi, Aristidhi Kollja, K.Kristou, J.Gerou e N.Souliotis.;
3.Arvanon (nr.1/1998-Athina-nr.8/1999), e themelluar nga Aristidi Kollja35. Esht
me interes t citojm dhe revisten Apollon t vitit 188936.
4. Tekste nga letrsia popullore arbrore
Nga dy botimet tona mbi arbroret-arvanit t Greqis kemi zgjedhur disa

poezi popullore nga shume katunde, dhe i kemi regulluar sipas pesmdhjet tematika.
Pr studimin t ktyre tekstve t shkelqyer duhet nj liber t veant. Te kjo antologji
arbrore kemi lule letrare shum t bukura, q na gzojn dhe na afrojn me zemr
ktyre vllezrve t gjakut ton shqiptar n Greqi.
I Knga arbrore
1. Knga di sa shur ka deti
po sguxonj nga xhanabeti.
3. Knga di sa shur ka via
po i harrova nga agapia.
5. Knga arbrore nuk thom
se kur tz nuk e shpetonj37.
7. Do kndonj se jam i ri
mbllakem e sm do njiri.
34 Po edhe n 1988 kishte botuar t

tjera knga arbrore bashk me knga arbreshe. Dhe Nikos Panourguas dhe t tjer kan
botuar CD me kng arbrore dhe kshtu kto knga u kan prhapur dhe njohur shum.
35 A.Bellusci (2000), Aristidhi Kollja (1955-2000) Nj hero bashkkohor i diaspores arvanite arbrore,
n Lidhja, nr.44-45/2000, ff.1507-1550.

36 A.Bellusci (1996), Nj poem t vitit 1889 n gjuhn arbrore, n Lidhja, Cosenza, nr.35/1996,
ff.1214-1216, dhe n Lidhja, nr.37/1997, ff.1298-1302. Ne kemi br transkriptimin n

alfabetin e Monastirit. Shih dhe
Shih dhe N revisten Apollon sht i botuar ky poem arbror n

alfabetin grek.
37 A.Bellusci (2004), Arbroret-Arvanit - Nj popull i pafukshm Krkime etnografie n Elladh (1965-
2000), Hyrje nga Agron Xhagolli, Zymer Neziri, Vangjeli Ljapis, Centro Ricerche G.Kastriota,
Frascineto 2004, f.153. Agapia (greqisht=gr.):dashuria; via (italisht)=rruga.
289
Antonio BELLUSCI
9. Do kndonj e do kndonj
njera mot vall t rronj38.
11. Thash u i ziu t mos kndonj
smund t shkonj kt qeronj39.
13. Merr meraqe e do kndonj
kng doni u i onj.
15. And i doni pr agp
jam llevend e i z n vrap.
17. Ande i doni pr par
do zgjonj vajzen flle.
19. Merr meraqe e do kndonj
m t bukura do t conj40.
21. Nga do vete, nga do shkonj
do luanj e do kndonj41.
II Besa arbrore
23. Do t mbanj besen
si ai bari vesen.
25. Do t mbanj at mrin
si ai bari mba shin42.
27. Arvanite besal
po m do me tij do vi43.
III Vajza arbrore

29. Moj ti vajz kur t flas
buzen te kesh me gaz44.
38 A.Bellusci (2004), Arbroret-Arvanit, f.67.

39 A.Bellusci (1994), Krkime dhe studime ndr arboret e Elladhes, Nga rrnha arbreshe n Itali n
rrnjen mm n Greqi Tekste dhe dokumente, Hryrja nga A.Kolljas dhe Gj.Shkurtaj, Centro ricerche
G.Castriota, Cosenza, ff.76. Qer (gr.)=koh.
40 Aty, f. 205. Agp (gr.)=dashuri.
41 Aty, f. 209. N vargjet 1-31dftohet fuqia e madhe dhe roli i kngtarve dhe t poetve
popullore.
42 A.Bellusci (2004), Arbroret-Arvanit, f. 145.
43 A.Bellusci (1994), Krkime dhe studime ndr arboret e Elladhes, , f. 207. N vargjet 23-27 shihet
vlersia e Bess sa e madhe sht n arbroret, si edhe disa rregulla e Kanunit t trashguara n
kta troje.
290
31. Lule ti lule jotm

lule itat t ka br45.
33. Mos m rrrih moj mm
me nj cop prrar.
35. U at e dua e dua
e dua e do te marr.
37. Mos m rrrih moj mm
me nj cop dhri.
39. Do te marr moj mm
leje t jet bekrri46.
41. Shkova nj menat and
laheshe n pergul.
43. Laheshe dhe kriheshe
me t tm ziheshe47.
45. Nj vajz e holl e e glat,
nj vajz talihn.
47. Ajo mmuar mend
me nj vasilik48.
49. Kam maraz st mora
ea t t z ga dora.
51. Edhe ga dora t m zsh
m shum unaza do vsh49.
53. Atje posht te nj lis
ja nj vajz dhe qindis.
55. Shkuan virjotet e pan
me Dufeqet u vran50.
57. psove bilza jime
psove mu mareshe.
59. psove mu mareshe
kaq e bukura jeshe51.
61. Moj Marie u b vera
45 A.Bellusci (1994), Krkime dhe studime ndr arboret e Elladhes, , f. 232.

47 A.Bellusci (1994), Krkime dhe studime ndr arboret e Elladhes, , f.70.
48 Aty, f.70. Vasilik (gr)=batzilok.
49 Aty, f. 7.
50 Aty, f. 298. Virjotet=canoret nga Vira.
291
Antonio BELLUSCI
ga e e piva e ca e derdha.
63. Moj Marie u b vali
vate ndmest pithari52.
65. Moj kocidhe e dredhur
sa ta kam bjedhur.
67. Moj kocidhe dragoll
brdha shtron dhe jasht flle53.
69. Moj kocidhe frangoll
thug emi i jo i ne54.
71. Moj kshet e dredhur
di sa ka dredhur.
73. Moj kshet e drangoll,
jasht shtron e brdha flle.
75. Do ta pres kshetet
do ta rrevinj ga sqindet55.
77. Moj e bukura nga trz
Shr Mria t ka brz.
79. Shr Mria sbn njeri
m ka br njmmez si ti56.
81. Pikr dhafna e Llumare
ti je e bukura Mores.
83. Pikr dhafna e lumit
ti je e bukura katundit57.
85. m shtive te hngra
m zdell fare nga zmra?
87. m shtive n fa
m zdell nga mendi ti58?
89. Nd gur shkava e guri humbi
vajza iku ga katundi.
91. Nd gur shkava e guri plasi
vajza iku ga marzi59.

53 Aty, f.61.
54 Aty, f.796. I (gr)=ose.
55 Aty, f.98.
56 Aty, f.61.
57 Aty, f.58. Pikr dhafna (gr)=dafin e tharet dhe e nguret.
58 Aty, f.105. Fa (gr)= ushqim.
292
93. Mma jote e keqe grua

n kuvend mthua?
95. Mma jote e keqe grua
sm l t bnj dua60.
IV Vajz me dhen e dhi

97. Vajz me dhen e dhi
i jan ato i ke n gji?
99. Di boonje me rak
am a z t pi.
101. Jo jo lal zi
se kam plaken ndargali.
103. Jo jo lal zi
edhe plakun me dhi.
105. Se do na xn n shtpi
do na theren si dhi61.
107. Friti era e tundi ullinjt
gru opn se van dhit62.
V Prapa malit lam nj lm

109. Prapa malit kam nj lm
Ia vajz t flm.
111. Nj vakz e mir e e bukur
m jep nj t puthur63.
113. Prapa malit bie bor
vajza m bn me dor64.
115. Nga ai mali rrusheshe
si nj neraidhe dukeshe.
117. Trndafille buqare
sm del nfa mendi fare65.
59 Aty, f.74.
60 Aty, f.75. N vargjet 29-85 nnvizogen vyrtytet e vajzes arbrore, e cila sht e ndershme dhe
puntore.
61 Aty, f.32. Argali (gr)= veku.
62 A.Bellusci (1994), Krkime dhe studime ndr arboret e Elladhes, , f.296. N vargjet 97-107 kemi
jeten blegtorale, ku gjith familja sht e angaxhuar n pun dit e nat.

63 A.Bellusci (2004), Arbroret-Arvanit, f.40,.
293
Antonio BELLUSCI
119. Anthisi driza e malit

oj bri karposqin.
121. Nga ti moi lule sqin
arnisa prindt e tim.
123. Nga ti moj mavromate
arnisa prindt tim66.
125. Prapa malit kam shtpin
merr furken dhe lla t rrim.
127. Vinj po m vrasin
lla po nuk t ngasen67.
VI Gjitoni ktu prrz

129. Gjitni ktu prrz
Ka nj vajz si thllz.
131. E kerkuam e ning na e dhan
le te pjeken e te han68.
133. Moj sa pllasi gjitoneja
pse su bfsha at tha.
135. Moj gjitone moj gjitone
Ti vete e bukurone69.
137. Moj gjitone, moj gjitone
pot do te harroneme.
139. Vre, gjitone, mos u martua
po ia nj mbrma e fl me mua70.
VI I Martesa arbrore
141. Nga vemi nni me vap
vemi t vm stefan.
143. Ku e ka nusja shtpin
t na e thoni se se dim.
66 Aty, f.55. Arnisa /gr)= dergova,

67 A.Bellusci (1994), Krkime dhe studime ndr arboret e Elladhes, , f.291. N varhjet 109-127 kemi
jeten bujqsore dhe blegtorale q mbahet n malet, ku gjnden shum katunde arbrir n
Korinth dhe n Mor.
69 Aty, f.72.
70 Aty, f.79. Gjitonia (gr)= fqinj. Pot (gr) =kurr. Roli i gjitonis(i fqinjis) sht shum i
vlershm n t gjitha marrdhniet shoqrore dhe familjare (vargjet 129-139).

294
145. Dell moj mmzo n der

som di perister.
147. Qaun nj siom di
dell moj mama mu ndavll71.
149. Rrusu mal e bnu dreq
t shoh llullen vjen.
151. Rrusu mal e bnu prrua
t shoh llullen dua72.
153. Vendi u sos kuvendi u sos
vajza sot u stefans.
155. U sos vendi u sos kuvendi
sot u stefans llevendi73.
157. Mos na mba krushk n der
se jemi bnjerez t kershter.
159. Mos nab a krushk, ndavlli
se jemi njerez evgjen.
161. Hapna krushk deren
do marrm pelristeren74.
163. Jma nuses ku je
dell e shtena midhall.
165. Midhallet u bubunjazn
sot djemt u rrevonjazn.
167. Midhallet u bluan
sot djemt u martuan.
169. Dellna krushkez n der
se te sjellm nj perister75.
VIII Zura dhrom e vajta e vajta

171. Zura dhrom e vajta e vajta
t kultova e ndinja e klajta.
173. Dova dhe gjakn st pash
71 Aty, f.65. Stefan (gr)= martesa; perister (gr)= zog i bukur; avll (gr)=kopshti prpara deres
s shtpis.
72 Aty, f.786.
73 Aty, f.102. U sos (gr)= u mbarua; u stefans llevendi (gr)= u martua njtrim i bukur.
74 Aty, f.105. N vargjet 141-169 kemi vjershe q kndohen n martesat ku gjith populli merr
pjes me knga, me vallzime dhe dhe me gzime dhe sakone t lashta.

75 Aty, f.111. Midhall (gr)= bahame; u rrevonjasn (gr)= u martuan.
295
Antonio BELLUSCI
vajta dhe pan grn rash76.

175. Dhromi shkon prapa shtpis
t veshgova n der tavllis77.
177. Shtpia n dhrom t gjer
dhendro livn ka n der.
179. Shtpia n dhrom t ri
tr lule n avll78.
IX Me palo kpucen
181. Me pal kpucen
shkava e ajta vucen.
183. Si e bre kapsar
vuca ish kat e re.
185. ajta vucen moj mm
uj do pim prm79.
187. Llulle moj llulle moj mta llulle
merr vucen e vcemi nd puse.
189. Puset uj nk mban
ku te mbllom atje ku van80.
191. Ea nni katanani
isht mma ga bozdani.
193. Ea nni t dua
isht mma vajtur nd krua81.
195. Gru menat te hera a
t vem lart te pusi i ri.
197. Gru menat u b dit
t vem lart t mjelm dhit82.
X Nd kseneti si do e shkonj i ndari
76 Aty, f.57. Zura dhrom (gr)= u vura n rrug.

77 Aty, f.69. N vargjet 171-179 kemi ndjenja poetike shum t fuqishme, ku rruga e jets ka nj
domthnie t thell.
78 A.Bellusci( 1994), Krkime dhe studime ndr arboret e Elladhes, , f.210. Dendro livn ka (gr)=
lisi tema ka.

79 A.Bellusci (2004), Arbroret-Arvanit, , f. 89. Pal (gr)= e vjeter.
80 Aty, f.58.
81 Aty, f.74.
82 Aty, f.110. N vargjet 181-197 kemi vajzen q shkon e vete n krua ose n pus pr uj.
Poezia sht e plotsuar me allegori dhe me realitet,

296
199. Nd kseneti si do e shkonj i ndari

skam ndonjeri pr parigor.
201. Bie t fll e smund t fll i ndari
krmin e kam po shpirtin ma ke marr ti.
203. T llefteronj t vinj e t t onj
pr t t them ato kam ndr mend.
205. Kur ikenj u ka Helli e vet end shtepi
smund e mbanj llodhesia i ndari u per ti.
207. Sishte njeri kur ngrihem menat
ashtu edhe u shpirti jim t pash.
209. E rash edhe u nd kaim t madh
ashtu edhe u shpirti jim te thash.
211. Ashtu edhe u shpirti jim te thash
un, kale, rash nd kaim t madh83.
XI Koqe koqe kumnbulloqe

213. Koqe koqe kumbulloqe
ju ll me shndet moj shoqe.
215. Koqe koqe li serrgjnd
t ll me shndet moj mm.
217. Koqe koqe lis i that
t ll me shndet moj tat84.
219. Tr van edhe vin
Burri im harroj shtpin85.
XII Vajza arbrore n vek

221. Argali pr patish
Bn t bukura podh.
223. Argalia isht e marr
perpiqet me mitar.
225. Do tpienj sajten
si e shkon vajza diten.
83 Aty, f.131.M ka knduar kt poezi Andrea Fostinis nga Qibadhja Argolidos n 5 shtator
1969, q kish vitra 50. Nd ksenit sht dheu i huaj ku ai kish emigruar. Dhe me kt kng
shpreh deshiren e kthimit n shtpi. Helli (vargu 205) sht katundi Portohjelli Argolidos, afr
detit. Kaim (gr)=hidherim, zmrim.
84 Aty, f.63.
85 Aty, f.101.
297
Antonio BELLUSCI
227. Do tpienj mitaret

si e shkon vajza javen86.
229. Si e shkon vajza diten
Rrka streks me saten.
231. Njera dor e rrvin
jatra timo e prin87.
XIII Vajza arbrore n tkorrat

233. Nd tkorra dhe nd ullinj
tvnj mortja t mmirr.
235. Mala drappi u pruar
mesholla akoma kuar88.
237. Vajza jon vej tue kuar
i ra drapri e e buar.
239. Hapni shok t oem
mos bari ergadhikon89.
241. Nd tkorra skorra fare
sm del ga mendi fare90.
243. Duta pesmbet or
tr me drapr nd dor91.
XIV Vajza arbrore nd vresht

245. Nd vresht nd njkucur
kndon nj zog I bukur.
247. Nd vresht nd njftua
kndon nj streivatua.
249. Nd cresht nd nj edardh
kndon nj zog I bardh.
251. Bd vresht nd nj dhri
kndon nj zog I zi92.
86 Aty, f.102.
87 A.Bellusci (1994), Krkime dhe studime ndr arboret e Elladhes, , f.209. Etimo (gr), me nj her.
N vargjet 221-231 kemi vajzen q punon n vek dhe kndon dhe ien stolit pr martesen.
Veku ish n do shtpi arbrore.
88 A.Bellusci (2004), Arbroret-Arvanit, , f.153.
89 Aty, f.101.
90 Aty, f.145.
91 Aty, f.157. N vargjet 233-243 kemi jeten bujqsore n t korrat dhe n mbledhjen e
ullinjvet ku djali I shpreh dashuri vajzes dhe e nderon.

298
XV Poeti popullor Nikols I. Brodhimas

253. I. Kishem trima shqipetar
n luft ishn tpar.
255. Bocari dhe Xhavellina
mitromara Bubullina.
257. Ndreu Miaulli ai ka Nidra
Suli do e kujtomi n vitra.
259. Nd karjofill edhe nd pal
shqipetaret ishn t par.
261. Kur e hilqen shadrman
dunjaj tuti ik i mban93.
263. II. Ndata miqt e Shqipris

dhe vgjezerit e Arbris.
265. U dergonj tfalla shuma
ktu ka katundi jin.
267. Ka nj shqiptar i ndar
u ka gjegjur all sju ka pare.
269. Tfalla u dergonj me njvlla
u ka ardhur atje lla.
271. Si thojen pr Perendia
papuj im ish ka Prametia.
273. Gramat nk di shum
pr t shkruanj m shum94.
5. Prfundim
Botimet historike, etmografike dhe letrare e arbrovet-arvanit n Greqi n

gjuhen greke dhe botimet t studiuesve t tjer na tregojn vitalitetin dhe kulturen e
92 Aty, f.103. N vargjet 245-251 kemi vreshten ku vajza, si nj bylbyl kndon bukurm dhe
ounon.
93 Nikolaos Joanis Brodhimas, nj burr arbror, lindur n vitin 1944 n katundin Dhidhima
Argolidos, e kam njohur n gusht t vitit 1985 n Dhidhima Argolidos. Erdhi e m nderoi
bashk me dhjet burra arbror dhe m ftoi n dark dhe u vu e m kndoi gjith poezit e tij.
Poezi q dilin nga zemra e tij e thjesht dhe nga shpirti I tij shqiptar.
94 A. Bellusci (2004), Arbroret-Arvanit, , f.119.
299
Antonio BELLUSCI
madhe t ktij populli vlla shqiptar. Me emigrimet e vjetra dhe me emigrimet e rea n
kto vitra na thon se n Greqi jan qindra e qindra mil shqiptar kudo. Kta vllezr
punojn me nder dhe duan t mbajn n zemr dhe duan t trashgojn gjuhen
mtare dhe zakonet e atravet e tyre. Fara e rrnjes shqiptare lulzon tek ne arbresh
n Itali dhe n nj pjes t madhe t gadishullit balkanik. Dhe kjo gjuh dhe kjo
kultur shqiptare nderon Evropen dhe gjith boten.
300
Vebi BEXHETI
LIRIKA DERADIANE DHE AJO E LETRIS GOJORE

ARBRESHE N POEMN KNGT E MILOSAUT
Edhe n kt vit jubilar t 200 vjetorit t lindjes s poetit t madh arbresh,

Jenorim De Rads, vepra, ndr m t rndsishmet e krijimtaris aq t gjithanshme t
tij, Kngt e Milosaut, vjen ashtu, me bukurin e saj t pashoqe poetike, me
freskin, rinin dhe e vitalitetin, si thot Ismail Kadare, por jo m e ndrojtur, me fat
t keq, e belbr dhe nga nj vend i humbur. Kur e kemi parasysh vitin e largt 1963, ky
mendim i shprehur i Kadares n at koh n gazetn Drita, ndoshta ishte i drejt
dhe domethns, edhe nga fakti se ashtu si shum vepra t tjera t letrsis s arb-
reshve t Italis, edhe poema Kngt e Milosaut vinte nga nj vend q pr
Shqiprin e kohs konsiderohej si i humbur. Vendi ku lindi, u rrit e jetoi De Rada,
konsiderohej si i till, ndoshta edhe n munges t njohurive t gjithanshme q kemi
sot pr botn arbreshe, jetn e tyre dhe letrsin q u krijua atje, nga ajo m e vjetra
deri n kt t sotmen. Edhe pjesa e ktij mendimi, se kjo vajz e bukur dhe e freskt
hyri n pallatin e poezis shqipe si e belbr, e ka shpjegimin e vet, sepse e folmja
arbreshe si varianti i vjetr i gjuhs shqipe q e ruajti formn e saj deri n ditt e so-
tme, ishte e pakuptueshme pr lexuesin shqiptar, madje edhe pr disa studiues. Kjo
gjuh mbeti e till edhe sot, por fal studiuesve t shumt t letrsis shqipe, e
sidomos atyre arbresh, q kt gjuh e prdorin n familje dhe n mjedise tjer, dhe
shum t tjerve q e njohn kt t folme, angazhimet e studiuesve t ktij krahu t
letrsis shqipe, nuk kan munguar, q nga koha e botimit. Studiues t huaj, arbresh
dhe t tjer shqiptar, kt vepr e studiuan n aspekte t gjithanshme, edhe pse n
disa raste, lirizmi i veprs si elementi m i fuqishm dhe si prbrs m i rndsishm
(R. Qosja: 108) mbeti nn hijen e analizs s rrafshit t rrfimit epik, apo edhe t kara-
kterit t fragmentarizmit t veprs. sht fakt i pamohueshm se vepra ka edhe
karakter epik, por epizmi i rrfimit t ngjarjes na vjen pa ndonj lidhshmri t
mirfillt, nga fillimi deri n fund, nga se personazhet e veprs prmes gjuhs, dialogut
dhe veprimit, prmes nuancash, tingujsh e emocionesh, veprojn sipas modelit krijues
lirik. Me t drejt Prof. Rexhep Qosja pr fenomenin e karakterit liriko-epik t veprs
shprehet: lirizmi i De Rads n paraqitjen e tij sht pak a shum specifik edhe pr
301
Vebi BEXHETI
shkak se prmbushet n kuadrin e strukturave q jan apo hiqen t jen para se

gjithash epike (Po aty, f. 113)
Edhe pse veprimi i personazheve dhe ndrtimi i ngjarjes s veprs q ka synim
ndriimin dhe bmat e personaliteteve t kohs s Motit t Madh dhe dashurin e
arbreshit pr atdheun e tyre matan detit, elementi epik i veprs, q prmes
ngjarjesh historike tenton ta sjell t kaluarn, n kohn kur u shkrua kjo poem, na
vjen m i zbeht, ndrsa ngjarja, e turbullt e pa ndonj kontinuitet. Kur dihet se
elementi lirik i veprs sht shprehje e karakterit t brendshm shpirtror, e n kt
rast ashtu sht, nuk ka nevoj q pr momentet m t errsuara t ngjarjes, fajin ta
krkojm nga vet autori, i cili n parathnien e veprs s botimit t par e pat sqaruar
se si lindi kjo vepr: Un derdha n t shum mblsi dhe mallngjim, mbi gjith t
vrtetn duke prshkruar kryesisht ngjarje tamam t mija, pa lexuar asgj nat koh
(Jeronim de Rada Vepra Prishtin 1969, f.42). Ky mendim i De Rads q edhe
prputhet me moshn e tij t re, pa ia mohuar edhe talentin e madh dhe gjithsesi edhe
njohurit paraprake t fituara gjat shkollimit, duhej t shrbente si baz e shndosh
pr ti hyr studimit t poems, duke u prqendruar fillimisht n konceptimin aq t
pasur e t sinqert me nuanca ngjyrash, tingujsh dhe emocionesh (Po aty, f.43). Nga
vet fakti se n kt mendim t De Rads pr veprn e vet, nuk prmendet emri i
ndonj shkrimtari t kohs, apo t m hershm dhe i veprave t tyre, q ka mundur t
jet inspirues i drejtprdrejt pr veprn, del se elementi lirik, si shprthim emocional i
bots s tij t brendshme sht bazamenti i tij m fuqishm, mbi t cilin mori shtat kjo
vepr, q edhe sot konsiderohet si m e mira e De Rads. Kt origjinalitet t veprs,
q prmes personazhit t Milosaut, Rins dhe t tjerve, tregon mes tjerash edhe nj t
vrtet historike pr fatin e kombit, n nj far mnyre e paraqet edhe Lamartini, i cili
pasi e kishte lexuar veprn, i shkroi De Rads se poezia ka lindur n brigjet tuaja dhe
po aty duhet t kthehet. Ky mendim, pothuaj sht prmendur n do studim pr
kt vepr, e q jo rastsisht po e prmendim edhe n kt rast, pa i harruar edhe ato
t Hugojt, Mistralit dhe t ndonj tjetri, duhet shikuar edhe n aspektin nntekstual.
Nj vepr q lind n truallin e kombit, si rezultat i frymzimit t nj poeti, q me koh
sht larguar nga gjiri i tij, sht vetm rezultat frymzimi lirik q buron nga thellsia e
shpirtit nostalgjik, mbi t cilin vendoset edhe ngjarja e rrfimit epik. Kjo vepr nga
disa studiues u vlersua si m specifike se t tjerat, edhe nga shkaku se u botua e para,
kur poeti ishte i ri, vetm 22 vjear, nga format e komunikimit t personazheve q
karakterizohen para se gjithash nga lirizmi i fuqishm, si rezultat i ndjenjs s
dashuris ndaj atdheut t largt e t robruar dhe dashuris si prjetim personal ndaj
nj vajze t fshatit. Ky grshetim motivesh q prmes kryepersonazhit Milosau,
prcillet te lexuesi, nuk do ishte i plot, edhe pa grshetimin e lirizmit t poetit De Ra-
da, dhe atij q vjen prmes vargut popullor arbresh. Edhe pse autori nuk e prmend
302
LIRIKA DERADIANE DHE AJO E LETRIS GOJORE ARBRESHE N POEMN
KNGT E MILOSAUT
n fjaln e vet hyrse t veprs, ndikimin dhe frymzimin nga knga popullore, kjo
nnkuptohet kur dihet se De Rada para se ta botoi veprn, u mor me mbledhjen e
ktyre vlerave t mirfillta shpirtrore, q dshmohet edhe me dorshkrimet
paratekstuale t pjesve t veprave q u botuan para Milosaos, bashk me vargjet e
shumta popullore arbreshe, q tanim i kemi n dor, t botuara nga prof. Altimari,
me titull, Kngt e para Milosaut. Bota poetike e De Rads q prmes fuqis lirike t
tij n vepr, sjell edhe ngjarje me ngjyrim epik, nuk do ishte aq me vlera artistike pa
pranin e liriks popullore, vargjet e s cils n disa raste i bn pjes t poems apo ro-
manit lirik n vargje, si shpesh quhet poema Kngt e Milosaut.
Disa nga studiuesit e shumt t ksaj vepre, m tepr merreshin me karakterin
epik dhe narracionin e rrfimit, duke u bazuar n problemin e ndasive klasore dhe
trmetin shkatrrimtar t Shkodrs, prmes t cilit De Rada, si sht thn shpesh,
n mnyr artificiale ka tentuar ti zhduk klasat pr tua mundsuar martesn e
Rins dhe Milosaut. Ky segment, q gjithsesi z nj vend t rndsishm n vepr,
mendoj se nuk meriton aq vmendje, edhe nga shkaku se martesa e dy
kryepersonazhve, para se gjithash, duhej t ishte rezultat i nj dashurie t pastr e t
sinqert, edhe pa trmetin e prfolur aq shum, duhej t realizohej, me gjith
pengesat q vinin nga nna e Milosaut, Zonja e madhe, fundja, nj familje e pasur e
shtress s lart shoqrore, si dukej ajo e Milosaut, princit t Shkodrs, nuk mund ta
kishte shtpin, sa do e madhe t ishte, t vetmen pasuri. Tendenca pr qasje t ktill
pa deprtuar n lirizmin si shenj funksionale e prirjes s tij (R. Qosja: 107.) poetike
nuk i shrben poetit t madh dhe veprs s tij. Edhe dilema se a sht Shkodra e
sotme qyteti n rajonin e t cilit zhbillohen ngjarjet apo, ndonj vend tjetr n jug t
Shqipris, si duket nuk sht me ndonj interes t nj studimit t mirfillt shkencor,
pr ta njohur kt vepr, q n zanafilln e vet si lirike, e t ndrtuar n mjediset e
fshatit t lindjes, Maki. Frymzimet e poetit nuk do e kishin at fuqi gati se magjike e
as mrekullin pr ndrtimin e ngjarjeve e veprimeve t personazheve t vet lirik, n
ambiente t panjohura dhe t pa prjetuara n moshn e fmijris dhe t rinis. sht
e vrtet se vepra ngrthen n vete ngjarje nga koha e Motit t madh dhe i
kushtohet atdheut t braktisur, tanim pr shkaqe t njohura, por sduhet harruar se
zhvillimet e ngjarjeve bhen n vende q emrtohen edhe me emra real sipas imazhit
t fshatit t tij t lindjes dhe t viseve arbreshe prreth (M. Mandala, koha, 25 gusht
2014). Arat e kodrinave t buta me vreshta, elbnaja, e ullinj, jan ambienti i vendlindjes
s tij, ku poeti e kaloi fmijrin. Nostalgjia e studentit t ri pr kt ambient t
ngroht, kur kthehej n pushimet verore nga Napoli, ku studionte, dhe kujtimet q
lidhen me t, jan edhe nj dshmi q e vrtetojn elementin autobiografik t veprs.
Kt ambient idilik, ku nuk mungon edhe ndonj toponim, si bie fjala fshati Mbuzat,
303
Vebi BEXHETI
poeti e prshkruan edhe me vargjet kur flet pr natn e mrekullueshme brenda nj

atmosfere t qet e t kndshme q poetin nuk e le t qet edhe n gjum:
Her e par e u zgjova;

Nga Mbuzati hnza
Mbi det po shklqente.
Pr s dyti kur u zgjova
Njerz e kafsh t prgjumur
Ylli si vshtronte,
Por premtonte sy pr delesh
Net me fate t mbdha.
Pr s treti kur u zgjova
Hna kishte rn,kulloste
Ndonj ka aty ktu,
Kodrave gjysm t bardha.
Pr s katrti u zgjova
Delet tona qen prhapur
Lumenjve t kaltr.
Mua m zu malli katundit.
Me ksisoj prshkrimesh, vepra prshkohet fund e krye. Takimi i Milosaut n

krua me Rinn, dialogu i par ku lindi dashuria e tyre, dhe shum momente tjera t
ngjarjeve nuk zhvillohen n asnj vend tjetr, prve ambienteve arbreshe. N
mjedise t ktilla gjallron jeta, vrehen dridhrimat e shpirtit q fshihen prapa tyre,
ashtu si edhe ajo bot e madhe pasionesh, ndjenjash, veprimesh e fatesh njerzore, q
flasin pr nj poezi q vjen nga shpirti i artistit, pr nj poezi ndjenjash me
manifestime t fuqishme lirike. (J. de Rada, Vepra: 38) Ashtu si shum shkrimtar t
romantizmit shqiptar, edhe De Rada n veprat e veta, e sidomos te Milosau, sht
m tepr poet lirik se sa epik, madje edhe ather kur temat q i trajton jan epike,
shprehet Rexhep Qosja (R.Qosja:108) Rrfimi n poemat e De Rads, me theks m t
madh n Kngt e Milosaut, nuk e tregon botn por Unin. Bota n kto poema n
radh t par sht bot q shihet me syt e zemrs, shton ai.
Edhe prkimet e elementit t kngs popullore arbreshe n kt poem, s pari
duhet shikuar n aspektin e grshetimit t lirizmit t ktij vargu popullor, me at t
poetit De Rada. Prmes ktij harmonizimi, vepra e tij poetike duket m burimore e
autoktone, m e ndjeshme. Personazht lirik t poems dhe ata t poezis gojore
arbreshe, kan ngjashmri n veprimet e tyre, n atmosfern fshatare t dasms, pu-
nimet n vreshta, mbledhjes s ullinjve etj. Edhe n lirikn gojore, ndjenjat e fuqishme
304
LIRIKA DERADIANE DHE AJO E LETRIS GOJORE ARBRESHE N POEMN
KNGT E MILOSAUT
t personazheve q shprehen prmes takimeve, friks se dashuria e tyre do kuptohet

n fshat, droja se prindrit nuk do pajtohen pr martes, prgojimet e ndryshme etj.,
ngjasojn me lirikn e vargut deradian. Edhe dialogu n krua, mes Milosaut dhe Rins
zhvillohet n kt frym:
Vajz a, m jep nj pik uj?
Sa t duash bir bujari
Bij e kujt m je ti vash?
(Kngt e Milosaut)
Si vrehet, kto vargje ngjajn me vargun popullor. Togfjalshin nj pik uj,

me kuptimin e ndajfoljes s sasis (pak)apo, trajtn e shkurtr t premrit vetor m ,
te fjalia: bij e kujt m je ti , shpesh i hasim edhe n kngt popullore. T ktilla fjal
dhe shprehje me ngjyrime lirike, t ngjashme me ato gojore, shtrihen n tr poemn
Kngt e Milosaut. Prmes rrfimit lirik t vargut t autorit, q shpeshher na vjen
me frymn popullore dhe atij q e sjell vet vargu popullor arbresh, De Rada e krijon
shijen e artit t fjals t vet poetike, duke br q lexuesi, para se ta kuptoj, ta shijoj
at. Ktu edhe qndron dallimi i ksaj vepre me t tjerat, me prjashtim t Serafina
Topis , edhe pse jo me aq lirizm t shprehur si te Milosau. Prkimet e vargut t
De Rads me poezin gojore shtrihen n rrafshe tematike, strukturore e gjuhsore
(R.Qosja: 456) madje, shpeshher kto ngjashmri paraqiten si variante me dallime t
padukshme. Knga XXV e botimit t vitit 1847, sht gati se identike me nj kng t
Rapsodive t De Rads, t prshtatura n gjuhn letrare nga Zijadin Kodra m 1957.
N vargjet autoriale t poetit ton, ashtu rrjedhshm dhe me tone lirike prmes meta-
forave t shumta, krahasimit dhe figurave tjera stilistike, ai e paraqet kngn e vajzave,
kushtuar shoqes nuse, n kt rast Rins:
Atje lart, kreshts mbi mal,
atje ish nj shesh i madh
ku na kullotnin thllnzat.
Mu lshua nj petrit,
mori m t bukurn
q nga mesi i shoqeve,
De Rada si nj romantik i madh, me prmas edhe evropiane, prmes subjektit

lirik e prshkruan atmosfern kur n shtpin e dhndrit i kndohet nuses, q e
krahason me thllzn. I tr ky episod i ardhjes s nuses, paraqitet n mnyr poetike,
prmes kuptimit metaforik t petritit q u lshua atje ku kullotnin thllzat pr ta
marr m t bukurn. Ja si duken vargjet e kngs popullore arbreshe, botuar n
305
Vebi BEXHETI
rapsodit e De Rads:
Ktje lart, ktje pr mali

Atje ish nj sheshi madh
tek kullotnjin thllnzat;
mu lshua ktje nj petrit.
M t hijeshmen zgjodhi
me ngrjti pr qielli.
Si shihet, nga kto krahasime t liriks s De Rads dhe t asaj t vargut

popullor, autori i ksaj poem, diti t zgjedh vlerat e larta t poezis popullore pr ti
br, me shum pak ndryshime, pjes e veprs s vet. Vetm poett e mdhenj, si
sht edhe, De Rada kto vlera t rralla t shprehura me gjuh aq t bukur poetike, i
bjn pr vete dhe bashk me krijimin e vet n kt frym, e ndrtojn vargun e bukur
estetik q reflekton aq shum efekte poetike dhe lirike njkohsisht. Prvec prmass
s liriks n artin e ksaj poeme, t nj rndsie t vecant pr veprn jan edhe figurat
artistike, si figura mendimi, rrfimi epik dhe shtrirja e ngjarjeve me prmasn e kohs
dhe hapsurs. (Shih te E. Kabashi: 189)
Bibliografia:
1. Rexhep Qosja, Romantizmi II, Prishtin 1984

2. Jeronim de Rada, Vepra 1969, Prishtin 1969
3. Jeronim de Rada, Kompleti i veprave, Prishtin 1980
4. Emin Kabashi, De Rada, Poetika e poemave, Prishtin 2003
306
I. SESIONI I GJUHSIS
307
308
Rrahman PAARIZI
LEKSIKU MENTAL DHE IDEOLOGJIA N FJALIMET

PARAZGJEDHORE
Ideologjia gjuhsore dhe ideologjia n gjuh jan terma q dallojn nga njri
tjetri. Synim i ktij punimi sht jo ideologjia gjuhsore, por ideologjia n gjuh apo
manifestimet ideologjike n gjuh. Prkatsisht, synimi i ktij punimi sht me nxjerr
ideologjin apo orientimin ideologjik nga gjuha apo nga struktura t saj. Wodak thot
se politik nuk jan vetm partit dhe parlamenti apo lufta dhe paqja politik sht
gjithka, s paku potencialisht. Gjithka sht potencialisht politike. Mirpo, jo
gjithka shikohet politikisht. Shkalla e pjesmarrjes politike ndryshon varsisht nga
ndryshimet sociale dhe politike...
Pr ta nxjerr ideologjin nga gjuha, pr korpus hulumimi sht marr gjuha e
disa politikanve t Kosovs, udhheqsh subjektesh politike garuese n zgjedhjet e
viti 2014. N rastin e par sht krahasuar leksiku mental si pasuri leksikore dhe qasja
n at leksik mental n debatin final zgjedhor pr zgjedhjet lokale ndrmjet dy
kandidatve n balotazh, Isa Mustafa i LDK-s dhe shpend Ahmeti i Lvizjes
Vetvendosje. N rastin e dyt jan marr intervistat e realizuara nga Zri i
Ameriks n shqip, me katr drejtues subjektesh politike. Jan planifikuar pes
subjekte, por njri prej tyre, pr arsye t ndryshme, nuk sht intervistuar nga asnj
medium. Perderisa n debatin e par jan analizuar kryesisht elemnte psikolinguistike,
por edhe disa marker ideologjik n diskursin e tyre politik, n rastin e dyt fokusi
sht zhvendosur te manifestimet ideologjike ne gjuhn e katr subjekteve t
hulumtuara, pasi q n kt rast bhej fjal pr zgjedhje nacionale dhe manifestimet
ideologjike kan qen m t pranishme.
Gjithsesi, nj nga fushat ku politika dhe ideologjia gjen zbatimin sht gjuha, e
cila ndrton nj raport t ndrsjell me politikn e sidomos me ideologjin, duke qen
se pikrisht prmes gjuhs lansohen idet politike, t cilat duke qen produkt i nj
grupimi t caktuar t interesit, domosdo kan prmbajtje ideologjike.
Ajo reflekton strukturat e fuqishme dhe gjuha ka nj impakt
n strukturat e fuqis. Gjuha mund t shihet si indikator i
situats shoqrore, prandaj edhe politike dhe gjuha gjithashtu
309
Rrahman PAARIZI
mund t shihet si nj forc motorike e orientuar kah ndryshimi i

politiks dhe shoqris. Gjuha sht nj faktor q sht n
raport t marrjes dhe dhnies me sistemet politike. Ajo ndikon
n politik dhe njkohsisht ndikohet nga politika. Gjuha mund
t jet instrument pr dhe kundr iluminimit, pr dh kundr
emancipimit, pr dhe kundr demokracis, pr dhe kundr t
drejtave t njeriut. Gjuha mund t prdoret nga regjimet
totalitare dhe mund t prdoret si mjet rezistence kundr atyre
regjimeve (Wodak, 2007, 6:1)
Sipas Van Dijk (1998) dhe Wodak e Weiss (2004), gjuha sht e lidhur
ngushtsisht me bindjet, opinionet dhe idelogjit. Tani, ato bindje varsisht nga shkalla
e konsolidimit t tyre dhe varsisht edhe nga faktor t tjer bhen pjes e leksikut, e
realizimit fonetik, e m pak, e strukturs gramatikore t individit.
Koncepti i ideologjis n gjuh, megjithat nuk mund t definohet leht dhe
qart. Zakonisht ne jemi msuar ti shenjojm si negative ato q i perceptojm si
manifestime ideologjike n gjuhn e individve t caktuar. Ndonjher i shohim edhe
me paragjykim. Pikpamjen se ne kemi t vrtetn dhe ata kan ideologjin Van
Dijk e quan qasje marksiste, duke konstatuar se ideologjia prgjat shekullit 20 sht
prdorur me konotacion negativ si kundrshtim ndaj njohjes a dijes objektive
(2006:728). Por, sidoqoft, ideologjia shihet si e pashkputur nga politika edhe pse
politika nuk sht substrati i vetm ku zhvillohet e rrjedhimisht as fjalimet politike nuk
jan jan manifestimi i vetm i ideologjis n gjuh. Mirpo, a sht diskursi i
politikanve domosdoshmrisht politik. Nse fusha politike sht krejtsisht
ideologjike, ather jan t tilla edhe praktikat politike, e s kndejmi edhe diskursi.
ideologjit politike nuk jan t prfshira vetm n prodhimin
apo t kuptuarit e diskursit politik apo t praktikave t tjera
politike, por edhe riporodhohen nga ato. N njfar mnyre,
diskursi i bn ideologjit t observueshme ,pasi vetm prmes
diskursit ato mund t shprehen dhe formulohen n mnyr
eksplicite.Praktikat e tjera politike i shfaqin ideologjit vetm n
forma implicite, si pr shembull n praktikat e dskriminimit me
baz gjinore, racore apo politike. Vetm prmes diskursit ne
mund t shpegojm se ai dskriminim ndodh sepse ajo sht
femr, sepse ai sht i zi apo sepse ata jan socialist. S
kndejmi prmes diskursit idelogjit politike zotrohen,
shprehen, msohen, propagandohen dhe kontestohen thot Van
Dijk. (Van Dijk, 2006:730-731)
M. Fulcaut thot se diskurset jan elemente taktike apo or q veprojn n
310
LEKSIKU MENTAL DHE IDEOLOGJIA N FJALIMET PARAZGJEDHORE
fushn e raporteve t forcs; mund t ekzistojn diskurse t ndryshme e madje edhe t

kundrta n kuadr t s njjts strategji; ato, ndryshe, qarkullojn pa e ndryshuar
formn e tyre nga nj strategji n tjetrn duke iu kundrvn nj strategjie (Fulcault,
1981:101)
Pr shembull, un prdor shqipen standarde pr ta kundrshtuar vet at dhe
fakti se kjo shqipe standarde q un prdor, mund t funksionoj n mnyr t
prkryer, nuk m bn t heq dor nga strategjia e ndryshimit t saj. Ose, anasjelltas,
mund t mbrohet standardi aktual, duke folur n nj varietet, t afrt ose t largt me
standardin. Apo, nse nj politikan prdor fjaln qytetart n vend t populli, nuk e
bn at automatikisht t djatht apo nse flet pr kontrat kolektive, ai nuk sht
automatikisht i majt, dhe ktu ndrlidhen edhe prmbajtjet sociale dhe kognitive q u
prmendn pak m sipr sipas Van Dijk-ut pr t ndrtuar teorin mbi ideologjin n
gjuh.
Kjo qasje mund t duket skur e kundrshton qasjen time pr t ndrtuar setet
ideologjike t politikanve nga leksiku mental i politikanve dhe jo nga diskursi i tyre,
edhe pse ky i fundt sigurisht q sht tregues m i sigurt, por nuk prjashton leksikun
mental si nj nga treguesit, si nj ndryshore domethnse. Pra, me nxjerr nj orientim
ideologjik nga leksiku mental i nj politikani domethn me i nda dhe seleksionu fjalt
q jan m t zakonshme n perceptimin ton socio-gjuhsor lidhur me prkatsin
ndaj nj ideologjie secifike. Pr shembull, prdorimi i fjals kujtoj edhe kur duhet
prdorur folja mendoj sht tipar dallues i zyrtarve t LDK-s q ndjekin filozofin
rugoviste, meq Ibrahim Rugova, ideologu i ksaj partie dhe lvizjeje t tr, e ka
prdorur vazhdimisht kt fjal (nse e ka prdorur n kuptimin e duhur dhe n
kontekstion e duhur, kjo sht nj shtje q do trajtim tjetr q nuk sht synim i
ktij punimi), prandaj kjo fjal e vetme mund t prbj nj tipar idelogjik. Prdorimi i
-s pr shembull t fala shqiptar, sht tipar i enveristve n Kosov, t cilt
-n e identifikojn me vet standardin e shqipes, me vet Shqiprin komuniste
dhe me vet enverizmin. Made, dikush as q mund ta mendoj faln kombtar pa ,
edhe pse fjala shqiptar n drejtshkrimin aktual t shqipes sht pa . Apo, koht e
fundit jemi dshmitar t futjes n diskursin politik t Kosovs fjala kapje, qoft
edhe si pjes e strukturs kapje e shtetit, kapje e institucioneve etj. Kjo fjal u fut
fillimisht n diskursin e Vetvendosjes pr t kundrshtuar praktikat qeverisse t
qeveris s Hashim Thait. Krijimi i bllokut (edhe kjo fjal ka primesa ideologjike)
kundr Thait dhe tendenca e partive t tjera pr tu afruar me Vetvendosjen, me t
ciln aktualisht kan praktika t njjta politike ka br q t zgjerohet shtrirja e
prdorimit t ksaj fjale edhe nga zyrtart e t gjitha partive anti-PDK
paprjashtimisht.
Krejt kjo u tha pr t arsyetuar qasjen metodologjike pr t nxjerr orientimin
311
Rrahman PAARIZI
ideologjik nga fjalt si t tilla dhe jo vetm nga diskursi si trsi.

Kjo n njfar mnyr sht thn edhe nga Norman Fairclough (1991), kur ai
mbshtet teorin e Althusserit se ideologjia nuk ekziston n ndonj fush misterioze
t ideve, por ka nj ekzistenc materiale, n kuptimin q nj ideologji gjithmon
ekziston si nj aparatus dhe praktik e tij. Me aparatus, Althusser ka menduar pr
aparatin shtetror ideologjik prmes shkolls, religjionit apo ligjit q ai e sheh si pjes e
aparatit represiv shtetror.
Sipas Fairclough (1991), nj numr mendimesh e vendosin ideologin n nj
form t sistemit q potencialisht i nnshtrohet praktiks gjuhsore, qoft si kod, si
struktur, si sistem apo si formacion (grup shprehjesh me marrdhnieve t caktuara
semantike). Nj vendosje alternative pr ideologjin do t mund t ishte edhe vet
ngjarja diskursive. Prandaj, sipas Fairclough ka nj variant tekstual t vendndodhjes s
idelogjis dhe ai sht se ideologjit ndodhen apo jetojn n tekste dhe nuk ka
mundsi q ato t jen t prjashtuara, pasi kuptimet prodhohen prmes intepretimit
t teksteve, ndrsa tekstet jan t hapura pr intepretime t ndryshme. (1991: 118)
Pr m tepr, oolard dhe Schieffelin (1994) mendojn se Ideologjit
gjuhsore veprojn dhe miratojn lidhjet e gjuhs me identitetin personal dhe grupor,
me estetikn, me moralin dhe me epistemologjin (teori e dijes dhe natyrn dhe
gamn e dijes dhe origjinn e saj). Kjo sht e qart po tu kthehemi fjalve tipike t
partive politike q i prmendm m hert.
Woolard dhe Schieffelin thon se Ideologjia gjuhsore/linguistike sht
dfinuar si set i besimeve lidhur me gjuhn e artikuluar nga prdoruesit si
racionalizim apo arsyetim i strukturs dhe prdorimit t perceptuar (oolard,
Schieffelin, 1994) dhe n kt pik bashkohen me Michael Silverstein, ndrsa Shirley
Heath (1977) mendon se ideologjia gjuhsore prbhet nga ide dhe objektiva t qarta
t nj grupi lidhur me rolin e gjuhs n prvojat shoqrore t pjestarve t saj,
prderisa ato ide i kontribuojn shprehjes dhe theksimit t grupit.
N kt punim sht operuar me dy lloje korpusi pr t nxjerr markert
ideologjik nga t cilt mund t ndrtohen setet ideologjike t subjekteve t
hulumtuara, jo me qllim t vendosjes apo rreshtimit t tyre politik a ideologjik, por
pr t par koherencn e manifestimeve ideologjike dhe ndrtimin e strategjive t
komunikimit.
N rastin e par sht marr pr korpus hulumtimi nj debat televiziv n
Radiotelevizionin e Kosovs (RTK), ndrmjet kandidatve n balotazhin pr kryetarin
e Prishtins. sht zgjedhur pikrisht jy debat, meq ishte gara finale ndrmjet tyre,
meq fitorja n Prishtin ishte nj paratregues pr zgjedhjet e prgjithshme q
priteshin vetm disa muaj m pas, meq partit politike (ato q llogarisin pr rezultate
t mira) investojn kudrot e tyre kryesore pikrisht n garat zgjedhore pr kryeqytetin.
312
Debati final ndrmjet Isa Mustafs, kandidat i LDK-s,q veten e proklamon si parti e
djatht dhe Shpend Ahmetit, kandidat i Lvizjes Vetvendosje q vetquhet si qendr
e majt sht mbajtur n RTK, m 11.XI.2013 dhe ka zgjatur 132 minuta, apo 2 or e
12 minuta. T dy subjektet jan ekonomist, por dallon mosha dhe shkollimi i tyre.
Ata kan dshmuar nj potencial pothuajse t barabart gjuhsor dhe kan operuar me
terma t domeneve t caktuara. Gjat 132 minutash, nj pjes t t cilve i ka marr
moderatori, subjektet kan prdorur nj leksik me nga m shum se 8 mij fjal secili.
Isa Mustafa Shpend Ahmeti

Fjal kryesore 8509 8251
Fjal t prsritura 4020 4006
Raporti 67.91%/32.09% 67.32%/32.68%
Leksiku mendor 8509 8251

Raporti 51% 49%
Zgjedhjet 48.2 51.8
Tab 1
Si shihet nga tabela, raporti i pasuris leksikore t demonstruar n kt debat

sht 51:49 pr qind, pothuajse njjt edhe m votat e fituara, por n kahun e kundrt-
prderisa Isa Mustafa ka mbizotruar me pasuri leksikore, kjo nuk sht prkthyer n
vota.
Ne e shohim frekuencn e prdorimit t fjalve t caktuara, sht interesante
se pes fjalt e prdorura m s shpeshti jan formante gramatikore, prkatsisht folje
ndihmse, parafjal, lidhza dhe pjesza. Prderi sa fjala kemi sht prdorur m s
shumti nga Isa Mustafa, kjo fjal sht e fundit n pesshen e fjalve m s shumti t
prdorura nga Shpend Ahmeti, i cili m s shpeshti ka prdorur fjaln nuk, e cila sht
e fundit n pesshen e fjalve m t prdorura nga Isa Mustafa. Arsyet pr kt
renditje t prmbysur t pes fjalve m t prdorura i shoh te fakti q Isa Mustafa e
ka udhhequr pr disa vjet Prishtinn dhe domosdo q ka folur m shum n kohn e
kryer dhe sht detyruar t prdor foljen ndihmse kam, ndrkoh q e njjta
periudh sht kontestuar nga Ahmeti, i cili kt e ka br prmes pjeszs mohuese
nuk. Ideologjikisht, Isa Mustafa i takon nj partie q thirret n institucionalizm dhe
qasje integruese, ndrkoh q Vetvendosje sht partia e cila ka ndjekur nj logjik
prjashtuese nga partive t cilat kan qen n pushtet n nj mnyr a n nj tjetr. N
313
Rrahman PAARIZI
tabeln 3 mund t shihet raporti i 16 fjalve m t prdorura . Tabela tregon se fjalt

dhe, edhe, pr, sht, mund, shum e sidomos Prishtin jan n raportet m t
prafrta sa i prket prdorimit nga t dy folsit. Madje fjala Prishtin del n raportet
52:48 n favor t Isa Mustafs, ashtu sic del edhe raporti i leksikut t prgjithshm
mental me t cilin kan operuar subjektet. Prmendja e Prishtins, i cili ka qen
subjekti pr t cilin garohej, sht nj tregues i rndsishm ideologjik, pasi q t dy
kandidatt kan ndrtuar nga nj set ideologjik, por sht e cuditshme se kjo fjal
llogaritet e katrmbdhjeta n mesin e 16 fjalve m t prdorura nga akcili prej
subjekteve. Kjo e dshmon faktin se gara pr Prishtinn nuk ka qen nj gar pr
Prishtinn, por m shum nj paragar pr Kosovn, pasi q normalisht fjalt
Prishtin, komun, qytetar apo shrbime do t duheshin renditur t parat pr nga
frekuenca e prdorimit. Megjithat, fjala Prishtin, sht emri m s shpeshti i
prdorur pasi fjalt e tjera n nj mnyr a n nj tjetr jan formante trajtformuese
apo fjalformuese.
Prandaj, ideologjit dhe manifestimet e tyre gjuhsore duhen par si prmbajtje
sociale dhe kognitive, pasi q n aspektin social ideologjit u takojn grupeve t
caktuara sociale q prbjn komunitete ideologjike, ndrsa n kuptimin kognitiv
ideologjit ruhen n memorien afatgjat, si nj sistem i veant i besimit, pohon Van
Dijk (2006:79), pr t shtuar se Ideologjit, ashtu si gjuht, jan esencialisht sociale.
Nuk ka ideologji personale apo individuale, por ka prdorime personale apo
individuale t ideologjive, duke i par ideologjit si jo domosdo jan negative, por si
struktura t caktuara t cilat u takojn grupeve, qofshina to shtypse a t shtypura,
qofshin ato t mira a t kqija pr perceptimin e prgjithshm.

Kemi 226 Nuk 259
Per 217 Pr 227
Dhe 206 Dhe 187
Edhe 201 edhe 158
Nuk 145 kemi 132
Tab 2
314
Fjala Isa Mustafa Shpend Ahmeti Raporti

Kemi 226 132 63:37
Pr 217 227 49:51
Dhe 206 187 52:48
Edhe 201 158 56:44
Nuk 145 259 36:64
sht / osht 131/116 (247) 120/97 (217) 53:47
Sepse 96 31 76:24
Nj 75 111 40:60
Un 64 113 36:64
Jan 88 72 55:45
Tash 50 34 60:40
Mund 46 59 44:56
Shum 46 53 46:54
Prishtin 34 31 52:48
Duhet 33 54 38:62
Por 30 66 31:69
49:51
Tab 3
Nj luft krejtsisht e barabart sht zhvilluar ndrmjet dy subjekteve edhe sa i

prket pjesmarrjes s tipave t fjalformimit, sic shihet n tabelat 4 e5.
Statistikat pr mnyrat dhe tipat e fjalformimit n leksikun e Isa Mustafs

Prejardhja 523 fjal
Prejardhje parashtesore 27 fjal
Me prejardhje prapashtesore 484 fjal
Me prejardhje parashteso-prapashtesore 12 fjal
Prngjitje 55 fjal
Kompozim 11 fjal
Nyjzim 16 fjal
Konversion 2 fjal
Mnyrat e prziera 178 fjal
Nyjzim dhe prapshtesim 156 fjal
Kompozim dhe prapshtesim 14 fjal
Nyjzim dhe parashteso- prapashtesim 8 fjal
Tab 4.
315
Rrahman PAARIZI
Statistikat e leksikut t Shpend Ahmetit
Prejardhja 446 fjal

Preardhje parashtesore 22 fjal
Prejardhje prapashtesore 407 fjal
Prejardhje parashteso-prapashtesore 17 fjal
Prngjitja 36 fjal
Kompozim 6 fjal
Nyjzim 14 fjal
Konversion 2 fjal
Mnyrat e prziera 125 fjal
Nyjzim dhe prapashtesim 102 fjal
Kompozim dhe prapshtesim 10 fjal
Nyjzim dhe parashteso-prapashtesim 10 fjal
Nyjzim dhe prngjitje 1 fjal
Prngjitje dhe prapashtesim 2 fjal
Tab5
sht interesant mendoj se konversioni prmes t cilit mund t shprehen

ngjyrime kuptimore a stilistike, si dhe kompozimi marrin pjes shum pak n skemn
e prgjithshme t tipave t fjalformimit me t cilt kan operuar subjektet.
Statistikat e prbashkta
Prejardhje parashtesore 49 fjal
Prejardhje prapashtesore 891 fjal
Prejardhje parashteso-prapashtesorea 29 fjal
Nyjzim dhe prapashtesim 360 fjal
Prngjitje 91 fjalz
Kompozim dhe prapashtesim 24 fjal
Kompozim 17 fjal
Nyjzim 30 fjal
Nyjzim dhe parashteso-prapshtesim 18 fjal
Nyjzim dhe prngjitje 1 fjal
Prngjitje dhe prapshtesim 2 fjal
Konversion 4 fjal
Tab 6.
316
Nj nga variablat psikolinguistike sht edhe shpejtsia e t folurit e cila nuk

varet vetm nga shpejtsia e realizimit fonetik t rezultatit final t prodhimit gjuhsor,
por m shum varet nga faktor t tjer, q nga baza fondamentale e prodhimit
gjuhsor, q sht koncepti mendor, pastaj planifikimi i t folurit, ndrtimi i kornizs
sintaksore, qasja n leksikun mental, przgjedhja e lems, procesimi morfologjik dhe
realizimi fonologjik , pr t ardhur krejt n fund n rezultatin artikulativ q sht
produkt fonetik. Dy subjektet, kan realizuar mesatarisht nj t folur t shpejt q
tejkalon mestaren e shpejtsis s t folurit. N anglisht shpejtsia mesatare e t folurit
sht rreth 150 fjal n minut dhe nj rezultat i njjt ka dal n disa matje q i kemi
br n edicionet e lajmeve n tri televizione t Kosovs. N eidicione t lajmeve ka
rrezik q rezultati t mos jet krejt i sakt pasi q gjuha e realizuar aty nuk sht
prodhim direkt i gjuhs, por sht reprodukim i saj, meq prodhimi real gjuhsopr ka
pasur nj kodim grafik, pra ka dal si rezultat final i shkruar dhe leximi i atij prodhimi
nuk mund t konsiderohet prodhim i gjuhs por riprodhim i saj. Gjithsesi, subjektet e
hulumtuara n kt studim kan reailzuar nj t folur me shpjtsi mesatare prej rreth
173 fjal pr minut (tab.7). Shkalla e lart e prqendrimit dhe motivimi jashtgjuhsor
besojm se ka ndikuar n rritjen e shpejtsis s prdorimit t gjuhs, pasi q subjektet
kan arritur t jen mjaft t prqendruar edhe pr t procesuar gjuhn si t kuptuar,
me nj shpejtsi relativisht t lart.
Shpejtsia n t folur
Isa Mustafa Mesatarisht 170 fjal n minut

Shpend Ahmeti Mesatarisht 175-180 fjal n minut
Tab 7
Ndoshta nj nga variablat e tjera q dalin n kt matje sht operimi i

subjekteve t hulumtuara me lema1 dhe leksema. Kshtu, t dy subjektet e vzhguara
kan nj raport prej 17:83, Tab pr qind t prdorimit t lema dhe leksemave, natyrisht
n favor t leksemave. Leksema n kt rast jan konsideruar t gjitha manifestimet e
trajtformuara dhe t fjalformuara nga nj lem baz prodhuese, por q nuk sht e
barabart me temn si t till. Ky rezultat dshmon se subjektet kan kompetenca t
barabarta gjuhsore.
1 Termi lemw kwtu wshtw pwrdorur nw kuptim tw lemws psikolinguistike, si njwsi mw e

vogwl leksikore e ruajtur nw leksikun mental dhe jo si trajtw pwrfaqwsuese qw wshtw term
praktik dhe konvencional nw morfologji
317
Rrahman PAARIZI
Numri i prgjithshm i fjalve
Gjithsej 5121 4791 52:48

Lema 877 811
(psikolinguistik)
Leksema 4244 3980
Raporti 17:83 17:83
lem/leksem
Tab. 8
Dhe, krejt n fund, por q nuk sht m pak e rndsishme si variabl q

tregon kulturn gjuhsore t dy subjekteve t hulumtuara sht prdorimi i varieteteve
gjuhsore. Nga tabelat 9 e 10 shihet se subjektet e hulumtuara pavarsisht se kan
qen n nj situat formale t realizimit t gjuhs, nuk i kan kushtuar shum rndsi
prdorimi t shqipes standarde. Arsyet pr kt mund t jen nga m t ndryshmet. Pa
paragjykuar renditjen, po prmendim disa nga faktort q mund t ken ndikuar pr
kt raport q shkon n favor t prdorimit t trajtave dialektore ndaj atyre standarde:
moszotrimi i duhur i shqipes standarde, t folurit nn presion, target audienca,
deformalizimi i situats pr shkak t biseds interaktive etj.
- Moszotrimi i duhur i shqipes standarde prgjithshsisht sht nj problem q
prcjell figurat politike t Kosovs, e sidomos profesionet e shkencave
ekzakte, ekonomistt, juristt etj, ndrkoh q t dy subjektet e hulumtuara
jan ekonomist me profesion.
- T folurit nn presion ndikon shum n situata t tilla n disa nga proceset e
prodhimit t gjuhs, e para s gjithash n proceset e strukturimit morfologjik
t fjalve, ku subjektet nuk duan t humbin koh, pasi e din q strukturimi
morfologjik nuk ndikon shum n pruarjen e mesazhit t synuar. Sidomos
ky aspekt humb nga rndsia, kur kandidsatt e kan parasysh audiencn s
cils i drejtohen.
- Audienca e synuar, pra sht nj faktor tjetr po kaq i rndsishm q merr
pjes edhe n dizajnimin e strategjis s komunikimit. N ditn e fundit t
debatit sht mundsia e fundit pr t mobilizuar militantt dhe trupin e
paprcaktuar elektoral apo at q quhet elektoratin gri, i cili trup n shoqri
me shkall zhvillimi sic e ka Kosova, jo gjithmon sht nj elektorat me
318
krkesa t vecanta gjuhsore .

- Deformalizimi i situats pr shkak t komunikimit dykahsh interaktiv bhet pr
shkak t prpjekjes s pjesmarrsve n debat pr t grabitur sa m shum
nga koha n dispozicion, me rast duhet br prpjekje q t thuhen ato q
duhen thn dhe t mos lihet pa prgjigje asnj dilem a pyetje e shtruar nga
rivali dhe situata deformalizohet, me rast aktivizohen edhe mekanizmat e
procesimit morfologjik apo leksematizimit t prodhimit gjuhsor.
Gjithashtu, mund t mos bhet krkim i thelluar n leksikun mental, por
krkohen dhe gjenden elementet me frekuenc m t lart prdorimi etj.
Isa Mustafa
Pjesore Paskajore Prcjellore Mohore

Standarde 39 1 5 0
Dialektore 47 8 6 0
Raporti 45:55 11:89 45:55 -
st./dial.
Gjithsej 86 9 11 0
Tab. 9
Shpend Ahmeti
Pjesore Paskajore Prcjellore Mohore

Standarde 21 3 4 1
Dialektore 64 7 7 0
Raporti 25:75 30:70 36:64 100:0
st./dial.
Gjithsej 85 10 11 1
Tab. 10
Dhe, si pr t dshmuar garn e barabart ndrmjet dy subjekteve t

hulumtuara, kandidat n balotazhin pr postin e kryetarit t Prishtins, edhe gara
zgjedhore ka dal me rezultat pothuajse t barabart. Prderisa Isa Mustafa ka
mbizotruar me shkathtsit e tij gjuhsore me nj dallim prej 2 pr qind, Shpend
Ahmeti e ka fituar garn zgjedhore, duke mar 2 pr qind m shum vota sesa Isa
Mustafa.
319
Rrahman PAARIZI
N interes t ktij punimi jan analizuar edhe katr intervista n Zri i

Ameriks, si shpalosje e programeve zgjedhore t prfaqsuesve t katr partive
garuese n zgjedhjet nacionale t vitit 2014, prkatsisht Isa Mustafa (LDK), Albin
Kurti (Vetvendosje), Ramush haradinaj (AAK) dhe Fatmir Limaj (Nisma). sht
planifikuar monitorim dhe analiz edhe e intervists s paralajmruar t Hashim
Thait (PDK), por intervista nuk sht br fare. Intervistat kan pasur nj kohzgjatje
prafrsisht t barabart dhe jan moderuar nga gazetari Besim Abazi, n pajtim me
kodet etike dhe standardet profesionale t Zrit t Ameriks.
Isa Mustafa Albin Kurti Ramush Haradinaj Fatmir Limaj

1381 2000 1109 1277
Tab. 11
Nga tabela 11 mund t shihet se nga sa fjal kan prdorur katr subjektet e
hulumtuara, por fokusimi n kto intervista nuik ka qen t leksiku mendor, por te
shprfaqjet ideologjike t ktij leksiku mendor, sidomos n frekuencn e prdorimit t
disa fjalve q i kemi konsideruar si marker ideologjik.
Fjala m e prdorur sht fjala dhe, ndrkaq e dyta sht fjala pr. N mesin e
15 djalve m s shpeshti t prdorura, kryesisht ka lidhza, prafjal, folje ndihmse,
pra fjal q m shum jan mjete gramatikore sesa njsi leksikore me kuptim t
pavarur apo bartse t kuptimit. Pr shembull te Isa Mustafa n mesin 15 fjalve m
t prdorura nuk ka asnj njsi leksikore me kuptim t mvetsishm, prvec
akronimit LDK, te Albin Kurti, sht prdorur vetm fjala Kosovs (13 her),
Ramush haradinaj e ka prdorur 8 her fjaln vendit,, 7 her fjaln qeveriss dhe 6
her fjaln Kosov, ndrsa Fatmir Limaj e ka prdorur 12 her fjaln qytetar--ve, 18
her fjaln Kosov-s, 10 her emrin e partis s tij (NISMA). Nga ktu del se
Haradinaj dhe Limaj kan qene m konkret n fjalimet e tyre dhe si parti me jo shum
gjasa pr t siguruar shum vota kan operuar me nj set t caktuar ideologjik m t
fokusuar kah atraktimi i qytetarve pr ti votuar si parti me orientime konkrete.
Gjithashtu, Fatmir Limaj dhe Isa Mustafa jan ata q e kan prdorur emrin e partis
s tyre n mesin 15 fjalve m t prdorura, prkatsisht Isa Mustafa e ka prdorur 10
her (LDK), po aq sa edhe Fatmir Limaj emrin Nisma. Kjo tregon pr nj orientim
m t qart ideologjik t ktyre dy subjekteve t hulumtuara.
320
Isa Mustafa Albin Kurti Ramush Haradinaj Fatmir Limaj

1 Dhe 35 Dhe 51 pr 37 Dhe 48
2 Edhe 33 Pr 39 dhe 21 pr 30
3 Kemi 27 sht 26 kemi 17 nj 26
4 Pr 20 Nuk 26 edhe 14 sht 20
5 Nj 19 edhe 22 sht 14 kemi 15
6 sht 14 Nj 19 nj 13 kjo 12
7 Shum 12 Pra 17 pra 11 duke 12
8 Por 16 nuk 9 qytetar 12
Cilat 12
ve
9 Por 10 kosovs 13 por 9 Ndaj 11
10 Nga 10 Kan 12 vendit 8 Kosovs 18
11 Un 10 nga 11 un 8 Nisma 10
12 Ldk 10 qind 11 qen 8 Nuk 9
13 Sepse 8 shum 10 qeveriss 7 ton 8
14 Ashtu 8 jet 10 kosov 6 edhe 7
15 Pasur 8 mund 10 ashtu 5 ajo 6
Tab. 12
Lidhur me markert ideologjik, Albin Kurti del shum m i konsoliduar sesa
rivalt e tij politik (tab.13). Ai, 31 fjalt q i kemi supozuar si marker t mundshm
ideologjik, i ka prdorur 137 her, kundrejt Isa Mustafs q i ka prdorur 97 her,
Fatmir Limajt 91 her dhe Ramush Haradinajt q i ka prdorur 73 her. Fjala m e
prdorur nga Kurti sht fjala shtet me 29 her dhe fjala Serbi me 21 her, ndrkaq
Ramush harainadj e prdor 19 her fjaln qeveri, prderisa Isa Mustafa e prdor 17
fjaln qeveri/qeverisje/qeveritar, po aq sa fatmir Limaj e ka prdorur fjaln qytetar2,
ndrsa fjaln qeveri e ka prdorur 13 her. Kjo tabel nxjerr se Albin Kurti dshmohet
m i konsoliduar n planin ideologjik me nj prqendrim n marker t caktuar,
ndrkoh q t tjert jan m t pakonsoliduar n kt plan. Kurti sht i prqendruar
t fjalt shtet, Serbi dhe dialog, ekonomi e Shqipri q flet pr nj ideologji ambicioze
t orientuar qartsisht dhe me nj qasje agresive kah prmbushja e synimeve.
Shprfaqja ideologjike e subjekteve t tjera thulumtuara sht m relative dhe m e
paprcaktuar. M i liruar nga gjuha e ideologjis del Ramush Haradinaj, ndrkoh q
Limaj e Mustafa tregohen shum t kujdesshm n planin ideologjik, duke ndrtuar
nj strategji t moskonfrontimit, duke u thirru n ligj dhe duke mos qen prjashtues.
2 Dallimet ndwrmjet tab. 12 dhe tab. 13 ekzistojnw pwr shkak se nw tabelwn 12 janw matur
fjalwt ashtu sic kanw qenw, ndwrkaq nw tab.13 janw matur tw gjitha leksemat bashkw.
321
Rrahman PAARIZI
Fjala Isa Mustafa Ramush Fatmir Limaj Albin Kurti

Haradinaj
Abuzim 1 1 0 0
Ardhm-e-ri 6 2 0 1
Barazi 0 0 0 2
Bashkim 1 1 0 3
demokraci 5 0 1 4
Dialog 4 1 1 13
/bisedime
Drejtesi (te 4 1 5 6
drejta)
Ekonomi 4 6 9 9
Evrop 2 1 0 0
Funksion-on- 1 0 0 0
im
Gjyqsor 2 0 1 0
Institucion 1 4 7 1
Integrim 2 2 1 5
Koalicion 1 2 0 0
korrupsion 8 0
Krim 1 0 0 2
Ligj 7 0 10 5
Mision 0 0 0 2
Ndrtim 0 1 1 0
Parti 6 2 1 1
Politik 6 3 8 3
Popull-si 0 0 0 2
Pun-oj-uar 9 2 5 2
Qeveri-tar-sur 17 19 13 8
Qytetar 5 10 17 7
Rrzim 0 0 0 0
Serb-i 3 4 0 21
Shqipri 0 0 0 8
Shtet 7 0 10 29
Tash 1 3 1 3
Uzurpim 1 0 0 0
97 73 91 137
Tab. 13
322
T dhnat e nxjerra nga hulumtimi mbi leksikun mental dhe ideologjin n

gjuhn e politikanve gjat fjalimeve t tyre n fushata zgjedhore pr zgjedhjet lokale
dhe zgjedhjet nacionale japin dshmi t mjaftueshme pr shprfaqjet ideologjike n
gjuhn e prdorur nga ata. Markert ideologjik jan n prouthje edhe m orientimet
e deklarauara ideologjike t ktyre partive politike, sidomos Vetvendosje e LDK,
ndrkoh q shprfaqjet ideologjike t AAK dhe Nisma jan m t vakta dhe n
raport me zhvillimet aktuale n kto dy parti q n kohn e ktyre intervistave kan
kaluar npr nj faz konsolidimi, pa ide t qarta pr t ardhmen e tyre. Duke qen
parti m t vogla poltike, ato nuk ka synuar asnjher realisht q t sigurojn numrin
kritik t votave pr t udhequr qeverin, por nuk e kan prjashtuar veten si letra t
rndsishme e madje vendimtare pr koalicionet paszgjedhore. Ky synim shprfaqet
me orientimin jo mjaft t qart ideologjik dhe mungesn e agresivitetit pr shprfaqjen
e ideologjis prmes gjuhs.
Bibliografia:
1. Fairclough, Norman, Language and Ideology, Trab.Ling.Apl., (17):113-131,

Jan./Jun. 1991,p.118
2. Fulcault, M, History of sexuality, vol. 1, Penguin Books, 1981:101
3. Heath S., SB. (1977). Social history. In Bilingual Education: Current
Perspectives. Vol. 1: Social Science, pp. 53--72. Arlington, VA: Center for
Applied Linguistics
4. Van Dijk, T., Ideology, a multidisiplinary approach, 1998, London, Sage
5. Van Dijk, T., Politics, Ideology and Discourse, 2006, Elsevier
6. Wodak and Weiss , Visions, ideologies and utopias in the discursive
construction of European identities: Organizingm representing and
legitimizing Europe, Communication ideologies, Language discourse and Social
Practice, Frankfurt am Main: Peter Lang, 225:252, 2004
7. Wodak, Ruth Language nd Ideology Language in Ideology, Journal of
Language and Politics, 2007, 6:1
8. Wolard K., Schieffelin, B., Language Ideology, Annual Review of
Anthropology, 1994, 23:55-82
323
324
Anila OMARI
IDEJA KOMBTARE N THEMEL T PRPJEKJEVE PR NJ

GJUH T PRBASHKT LETRARE SHQIPE
Qysh n periudhat e hershme t zhvillimit historik t kombit shqiptar

ekzistonte mes fiseve t ndryshme t shqiptarve ideja e nj etniciteti t prbashkt, t
prkufizuar nga disa faktor si gjuha, doket e institucionet zakonore, t dallueshme
nga ato t popujve t tjer q i rrethonin.1 Kt tipar karakteristik t shqiptarve e ka
vn n dukje edhe studiuesi i njohur i kombeve dhe nacionalizmave Erich
Hobsbawm, i cili e cilson popullin shqiptar si popull me vetdije protonacionale t
padiskutueshme.2 Domethns sht edhe pohimi i Sami Frashrit: Shqiptart, m
tepr se do komp, e duan e e nderojn kombin e mmdhen e tyre.3 Kjo vetdije
etnike u zhvillua edhe n ballafaqim me popujt e tjer fqinj ballkanik, si grekt e
sllavt, dhe arriti nj shkall t lart n periudhn e Sknderbeut, i cili u b faktor
bashkues dhe identifikues i shqiptarve edhe n shekujt pasardhs.
Gjuha ka qen ndr shqiptart m shum se n cilindo popull tjetr t Ballkanit
faktori kryesor identifikues prbashkues (Shnje kombris sht gjuha, thoshte
Sami Frashri4). Megjithat gjuha shqipe pr mijra vjet mbeti n nivelin e gjuhs s
folur, n kushtet e nj tradite shumshekullore universale t prdorimit t gjuhve
ndrkombtare t mesjets, latinishtes e greqishtes, si gjuh komunikimi zyrtar edhe t
formacioneve t para shtetrore arbrore si Principata e Arbrit. Fillimet e shkrimit t
shqipes u prcaktuan nga grshetimi i nj vargu rrethanash historike e kulturore t
jashtme e t brendshme. Shekulli XVI sht shekulli kulmor i Rilindjes evropiane dhe
1 Khs. m gjersisht pr kt shtje R. Memushaj, Faktort identifikues t Kombsis

shqiptare, n: Giorgio Castriota Scanderbeg e lidentit nazionale albanese, a cura di Matteo Mandal,
Palermo, 2009, f. 184-199.
2 E. Hobsbawm, Nationen und Nationalismus. Mythos und Realitt seit 1780, Campus Verlag,
Frankfurt/New York, 2. Auflage 1992, f. 86. Shih edhe R. Memushaj, Faktort identifikues t
Kombsis shqiptare, art. i cit., f. 193.
3 S. Frashri, Shqipria ka qen, sht e do t bhet, n: Vepra 2, Rilindja, Prishtin, 1978,
f. 53-54. (Botuar s pari n Bukuresht, 1899).

4 S. Frashri, Shqipria ka qen, sht e do t bhet, n: Vepra 2, Rilindja, Prishtin,
1978, f. 36. (Botuar s pari n Bukuresht, 1899).
325
Anila OMARI
njkohsisht i lvizjes politiko-fetare t Reformacionit q lkundi pozitat e latinishtes

si gjuh e Shkrimeve t Shenjta t Kishs katolike dhe shnoi fillimin e prkthimeve
biblike n gjuht popullore. Brenda vendit ishin rrethanat e pushtimit osman me
rrezikun e prhapjes s fes s tij q rizgjuan elementet e vetdijes kombtare dhe
nxitn nevojn e ruajtjes s krishtrimit nprmjet propagandimit t fes n gjuhn e
vendit. shtja e ruajtjes s fes ishte e lidhur ngusht me at t trojeve t t parve,
q pr at faz parakombtare t formimit t kombit shqiptar ishin nj koncept i
pandar5. Bjerrja e fes, dhe, bashk me t, edhe e liris, shihej nga elita e arsimuar e
asaj kohe si nj pasoj e padijes, nj plag e prhershme e shoqris shqiptare, dhe
prandaj prpjekjet e tyre u prqendruan n prhapjen e dijes n gjuhn e vendit.
Prpjekjet e autorve t qarkut kulturor katolik verior t shekujve XVI-XVIII pr
lvrimin dhe prhapjen e gjuhs shqipe jan faktor q ndikuan n ngjizjen e vetdijes
kombtare t shqiptarve n periudhn para Rilindjes kombtare. Ktu i gjejm edhe
premisat e ides s mvonshme t nj gjuhe t prbashkt letrare shqipe, e lidhur
ngusht me ngritjen e vetdijes kombtare. Autort e vjetr shkruan n nj gjuh q
nga nj an i kaprcente kufijt nndialektor t t folmeve t tyre t veanta, dhe kjo
u b edhe me vetdije, si na kumton shprehimisht njri prej tyre, Pjetr Bogdani, pr
tu pranuar nga publiku letrar i kohs, por nga ana tjetr edhe n nj baz dialektore
q asokohe prfshinte nj hapsir t gjer nga verilindja n veriperndim, pra ishte
nj lloj koineje veriore e przier me trajta dialektore, si e prcaktoi abej gjuhn e
Mesharit dhe q Desnickaja e zhvilloi m tej me iden e koines gojore
mbidialektore t Veriut, e cila prmbante edhe trajta konservative t afrta me
toskrishten. Krahas zgjerimit t bazs dialektore t veprave t tyre, autort e vjetr
bn dhe nj pun krijuese t jashtzakonshme pr t dhn n shqip idet e
konceptet diturore t gjuhve kulturore me tradit t lasht letrare, duke krijuar n
kt mnyr traditn letrare t qarkut kulturor-fetar t Veriut. Puna e tyre pr
pasurimin e gjuhs letrare nprmjet rigjallrimit t leksikut t vjetr vendas (fjalve
plaka) dhe krijimit t njsive t reja leksikore sht e ngjashme me at t rilindasve.
Veprat e autorve t vjetr nuk patn prhapje t kufizuar vetm n arealin verior t
hapsirs shqiptare. Ato me gjas u njohn edhe n jug t vendit, t paktn pr sa
dim nga dshmit pr Doktrinn e Budit. Kur misionari bazilian Neofit Rodinoi n
vitin 1637 i krkoi Propagands Fide t botoj nj Doktrin t krishter q po
prkthehej n shqip nga prifti Dhimitr pr shkolln e Dhrmiut, ai mori prgjigjen se
Doktrina ishte botuar shqip dhe mund ti drgonte disa kopje nse dshironte. Me
5 Khs. pr konceptin fe e atdhe n shekujt e par t pushtimit osman E. abej,

Pesqindvjetori i shkrimit shqip. Kuvendi kishtar i Matit i vitit 1462 dhe Formula e
Pagzimit, n Studime Gjuhsore VI, Rilindja, Prishtin, 1977, f. 342.
326
IDEJA KOMBTARE N THEMEL T PRPJEKJEVE PR NJ GJUH T
PRBASHKT LETRARE SHQIPE
siguri n kt rast bhej fjal pr Doktrinn e Budit q sapo ishte ribotuar nga
Propaganda n vitin 1636.6
N periudhn e konsolidimit t sundimit osman pas dshtimit t Aleancs s
krishter n luftn me Perandorin osmane (1683-1699) tradita gjuhsore-letrare e
shkrimeve fetare n Veriun katolik t Shqipris bie fash, edhe pse nuk shuhet, gjat
shekullit XVIII, ndrsa gjuha shqipe na dshmohet si gjuh e korrespondencs s
klerikve shqiptar me Papatin.7
N gjysmn e dyt t shek. XVIII, n nj faz zhvillimi ekonomik dhe qetsimi
t trazirave antiosmane q u shoqrua edhe me prhapjen masive t islamizmit n
trojet shqiptare, vetdija kombtare n dukje e fjetur e etnosit shqiptar gjen shprehje
n traditn letrare shqipe t qarkut kulturor ortodoks t Shqipris s Mesme me
qendr n Elbasan. N kt areal u zhvillua edhe kisha ortodokse nn juridiksionin e
Patrikans me qendr n Ohr deri n vitin 1769, kur u zhvendos n Stamboll. Disa
nga klerikt m t shquar t ksaj kishe ishin formuar n Akademin e famshme t
Voskopojs, q frymzohej nga iluminizmi evropian dhe ndikoi n formimin e
identitetit kombtar t popujve t Ballkanit. Pr dy nga emrat m t njohur t dal nga
kjo shkoll, Grigori i Durrsit dhe Teodor Haxhifilipi, ka dshmi se kan luajtur nj
rol t dors s par n lvrimin e letrsis biblike n gjuhn shqipe. Sipas autorit grek
t shek. XVIII, Jorgo Zavira, Grigori prktheu Dhiatn e vjetr dhe Dhiatn e re, me
shkronja shqipe q i shpiku vet, t paktn m se gjysm shekulli para prkthimit t
Dhiats s Re nga Vangjel Meksi e Grigor Gjirokastriti. Dhaskal Todri po ashtu, si
dshmon Hahni, thuhet se ka prkthyer t dy Dhiatat, me nj alfabet t posam, t
shpikur ose t sjell prej tij n Elbasan. Pr fat t keq dorshkrimet e ktyre
prkthimeve kan humbur pa gjurm ose jan shkatrruar, si njofton Hahni pr
shkrimet e Todrit. Megjithat jan ruajtur disa fragmente nga shkrimet e Todrit dhe
sidomos nj dorshkrim anonim elbasanas, ndoshta nga nj Teodor Bogomili, sipas
Shuteriqit. Ajo q ka rndsi t theksohet pr traditn letrare elbasanase sht pohimi i
Hahnit se Dhaskal Todri u mor me krijimin e nj gjuhe letrare t prbashkt pr t dy
6 Shih Dh. Shuteriqi, Tekstet shqipe dhe shkrimi i shqipes n vitet 879-1800, Akademia e Shkencave e
Shqipris, Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis, Tiran, 2005, f. 185 v.
7 P. sh. letra e Gashit (1689), botuar nga Peter Bartl & Martin Camaj, Ein Brief in albanischer
Sprache aus Gashi vom Jahre 1689, n: Zeitschrift fr Balkanologie, nr. 5, 1967, f. 23-33; letra e
fretnve t Pultit (1761), botuar nga Bardhyl Demiraj & Peter Bartl: La lettera dei frati di Pulati
(1761), il suo sfondo storico ed il suo posto nella cultura della scrittura albanese, n:
Nordalbanien LAlbania del Nord. Linguistisch-kulturhistorische Erkundungen in einem
unbekannten Teil Europas (Hrsg. Monica Genesin & Joachim Matzinger) Hamburg 2009, f.
63 79; letrat e Zef Skiroit (ndoshta 1746) botuar nga B. Demiraj, Zef Skiroi n kulturn e shkrimit
shqip t shek. XVIII, n: Studime 12 [2005] 67 97, Prishtin 2006.
327
Anila OMARI
dialektet e shqipes, aq t ndryshm nga njri-tjetri8. Sipas ktij pohimi do t kishim

prpjekjen m t hershme pr nj gjuh t prbashkt letrare shqipe, q do ti
paraprinte me nj shekull ideve t Rilindjes kombtare. Rajko Nachtigall e ka shtyr
m tej kontributin atdhetar t Teodor Haxhifilipit duke hedhur iden se ai ka dashur t
krijoj nj kish kombtare shqiptare, ideja e s cils jetonte ende n Elbasan deri n
kohn kur ai e vizitoi qytetin (1917)9. N kt mnyr ai vendos nj paralelizm mes
veprimtaris s Todrit dhe asaj t Dositej Obradoviit pr sllavt e jugut dhe Adamant
Koraisit pr grekt, t cilt, nn ndikimin e iluminizmit perndimor t shkollave m
progresiste t Gadishullit dhe n nj kontekst kulturor-historik t prbashkt
ballkanik, prdorn gjuhn popullore n letrsi duke u br themeluesit e gjuhve
letrare t popujve t tyre me baz gjuhn e folur.10 Nga fragmentet e shkrimeve t
Todrit t gjetura n manastirin e Shingjonit pran Elbasanit dhe t botuara nga
studiues t ndryshm, si Hahni Geitleri, Pekmezi, Nachtigalli, Lef Nosi, Dh. Shuteriqi,
mund t gjykojm pr dialektin e prdorur nga Todri, i cili sipas Hahnit duket shum i
purifikuar dhe i afruar me toskrishten, n dallim nga disa poezi gegrisht q
gjendeshin n nj fletore tjetr.11 Analiza e gjuhs s Todrit nxjerr n pah bazn
dialektore gego-jugore t Elbasanit, me lidhje t shumta me toskrishten.12 Por kto
prkime me toskrishten duken t jen karakteristika t nj faze m t vjetr t
gegrishtes jugore t Elbasanit sesa nj przierje e vetdijshme me qllim krijimin e nj
gjuhe t prbashkt. Tipare t ngjashme me karakteristika t t dy dialekteve shfaq
edhe gjuha e Dorshkrimit anonim t Elbasanit, e cila paraqet veori m arkaike se
gjuha e Todrit, q nga nj an prkojn me veorit gjuhsore t teksteve t vjetra t
Veriut, dhe nga ana tjetr me tiparet e toskrishtes s vjetr.13
Pavarsisht nse kjo przierje gjuhsore sht br me vetdije ose jo, at e ka
lehtsuar fakti q e folmja e Elbasanit, n fazat m t vjetra, ishte shum m pran
toskrishtes nga sht sot.
Nga ana tjetr kan luajtur rol edhe bashkveprimet ndrdialektore n zonn
ekonomiko-tregtare dhe kulturore, q n shekullin XVIII prfshinte nj hapsir t
8 J. Georg von Hahn, vep. cit., f. 296.

9 R. Nachtigall, Die Frage einer einheitlichen albanischen Schriftsprache, Graz, 1917, f. 15.
10 R. Nahtigal, O elbasanskem pismu, art. i cit., f. 180-181.
11 J. G. von Hahn, vep. cit., f. 298, shn. 1.
12 Shih m hollsisht pr gjuhn e Todhrit Dh. Shuteriqi, Dhaskal Todhri, Buletin i Institutit
t Shkencavet, nr. 4, 1954; A. Omari, Fillesat e ides pr nj gjuh t prbashkt letrare

shqipe, n: Nj rilindje para Rilindjes, Konferenc shkencore albanologjike, Universiteti i
Gjirokastrs Eqrem abej, Gjirokastr, 2014, f. 250-252.
13 Shih m hollsisht pr gjuhn e Anonimit A. Omari, Fillesat e ides pr nj gjuh t
prbashkt letrare shqipe, art. i cit., f. 252-254.

328
pandrprer nga Durrsi e Elbasani n veri e deri n Follorin e Janin n jug14. Me

kto ndikime ndrkrahinore dhe me traditn shkrimore me baz gegrishten e
Elbasanit shpjegohen edhe gegizmat n tekstet shqip t Kavaliotit e t Danil
Voskopojarit apo t Nektar Terpos15. Nj lidhje e autorit t Anonimit t Elbasanit me
Voskopojn na dshmohet nga nj prkim interesant leksikor q vihet re n tekstin e
Anonimit dhe n fjalorin e Teodor Kavaliotit16: sht fjala pr neologjizmin kullots
bari, q se kemi hasur gjkundi tjetr.
Prpjekjet pr shkrimin e shqipes me alfabete t posame n shek. XVIII dhe
pr kthimin e shkrimeve fetare n shqip, me synimin pr tu shkputur nga ndikimet e
huaja dhe pr t afirmuar liturgjin fetare n gjuhn kombtare, natyrisht duhen
konsideruar shfaqje t vetdijes kombtare shqiptare mjaft koh prpara Rilindjes17.
N kt mes nuk sht pa domethnie fakti se alfabeti origjinal pr shqipen q shpiku
Todri shrbeu n shek. XIX n Elbasan si shenj e shqiptarizmit t atyre q e
prdornin, n dallim nga prkrahsit e kishs greke q prdornin shkronjat greke, dhe
si nj krkes pr t afirmuar m mir gjuhn shqipe si nj gjuh e veant dhe
popullin shqiptar si i dalluar nga t tjert18.
U ndalm pak m gjat n traditn shkrimore t shek. XVIII pr t theksuar
faktin se ky shekull nuk ishte shekulli i prgjumjes kombtare, por paraprijsi dhe
ndriuesi i rrugs drejt Rilindjes Kombtare t shekullit XIX. Gjithsesi vetm n kt
shekull u zhvilluan dhe poqn n mnyrn m t plot kushtet ekonomike-shoqrore,
historike, politike e kulturore q bn t mundur ngjizjen e ideologjis kombformuese
shqiptare, q vendoste n plan t par vlerat kombtare mbi partikularizmat krahinore
e fetare. Pr arsye t zhvillimit m t madh ekonomik e kulturor t vendit ku kishin
gjetur streh prej qindra vjetsh, kto kushte u poqn m hert tek arbresht e Italis,
prej t cilve doln edhe disa nga nismtart e Rilindjes kombtare shqiptare. Krahas
me traktatet pr identitetin historik-kulturor, antropologjik e gjuhsor t arbreshve si
popull i ndryshm nga grekt, me t cilt shpesh her i ngatrronin pr shkak t
prkatsis s njjt fetare, ndr dijetart arbresh u artikulua m hert edhe ideja e
nj gjuhe t prbashkt pr t gjith shqiptart. Kjo ide, n fillim pas gjase e kufizuar
pr rrethet letrare arbreshe, duket se kishte zn rrnj q n shekullin XVIII tek
14 Xh. Lloshi, W. Martin-Leake pr shqiptart dhe gjuhn shqipe, studim hyrs n: W.

Martin-Leake, Krkime pr shqiptart dhe pr gjuhn shqipe, vep. cit. f. 68 v.
15 Shih Xh. Lloshi, W. Martin-Leake pr shqiptart dhe gjuhn shqipe, studim hyrs n: W.
Martin-Leake, Krkime pr shqiptart dhe pr gjuhn shqipe, vep. cit. f. 67-71 e vijim.
16 Shih pr fjalorin e Kavaliotit Shuteriqi, Tekstet shqipe, vep. cit., f. 303.
17 Khs. edhe R. Elsie, Dorshkrimi elbasanas i Ungjijve, 1761, dhe lufta pr krijimin e nj
alfabeti shqiptar, Studime, nr. 1, ASHAK, Prishtin, 1994, f. 134.

18 Dh. Shuteriqi, Anonimi i Elbasanit, art. i cit., f.47.
329
Anila OMARI
arbresht intelektual, t cilt me lvrimin e letrsis s tyre e ngritn gjuhn shqipe

jo vetm n rangun e nj gjuhe poetike, me tekstet e Nikoll Brankatit, Nikoll
Filjes, Nikoll Kets, por edhe t nj gjuhe zyrtare, p.sh. me letrat n shqip e
latinisht t Imzot Zef Skiroit drejtuar Paps, apo n tekstet teologjike e doktrinare t
hartuara nga Nikoll Keta. Kto tekste shprfaqin nj gjuh letrare shqipe
mbidialektore, t przier me elemente t toskrishtes, gegrishtes dhe toskrishtes
arbreshe dhe t pastruar nga ndikimet dialektore dhe ato italiane, me tiparet e nj
koineje t komunikimit t shkruar.19 Por n mnyr t vetdijshme dhe t argumentuar
kjo ide u shpreh s pari nga gjuhtari i shquar Dhimitr Kamarda n vitin 1866, kur
shtroi nevojn pr nj gjuh t prbashkt pr t gjith kombin shqiptar, me
perspektivn pr tu br ajo nj dit edhe gjuh letrare20. Kamarda e ka t qart se
gjuha letrare duhet t mbshtetet mbi nj baz dialektore t caktuar, por sa m t gjer
e t kuptueshme pr t dy dialektet e shqipes. Ai mendon se ekziston nj hapsir
gjuhsore qendrore ku takohen e przjehen t dy dialektet e shqipes, hapsir q
shkon nga lumi Shkumbin deri n Vjos, e folmja e s cils do t ishte m e
prshtatshmja pr tu br gjuh e prbashkt21. N t njjtn periudh kohore
flamurtari i Rilindjes kombtare De Rada kishte prpunuar iden e nj gjuhe letrare
pr t gjith arbresht dhe shqiptart, edhe pse e shihte kt gjuh te e folmja e
shkruar e arbrishtes s Kalabris, pra te gjuha q prdorte ai.22 Ai e shihte studimin e
gjuhs si mjet bashkimi t shqiptarve dhe t zgjimit t ndrgjegjes kombtare, prandaj
punoi me ngulm pr promovimin e gjuhs shqipe me botime t ndryshme pr
lashtsin e saj, pr gramatikn dhe alfabetin, me organizime kongresesh gjuhsore e
me ngritjen e katedrs s gjuhs shqipe n Napoli. N themel t ides s vet rilindase
ai kishte krijimin e nj letrsie kombtare shqipe t ciln u mundua ta krijonte vet
duke u nisur nga modelet e poezis popullore dhe duke u prpjekur ta prpunoj kt
gjuh me synimin pr t krijuar nj gjuh letrare.
Jo shum vite m von, n 1877, nj krkes t ngjashme do ta shtroj
mendimtari dhe atdhetari i spikatur pararends i Rilindjes, Zef Jubani, i cili u dallua
edhe n fush t gjuhs me krijimin e nj alfabeti, hartimin e nj gramatike dhe me
mendimet pr nj gjuh letrare t prbashkt. Ai e shtron drejt shtjen e alfabetit t
19 Shih M. Mandal, Introduzione, n: P. Giorgio Guzzetta, Losservanza del rito presso gli
Albanesi dItalia perch giovino a se stessi e a tutta la Chiesa, Palermo, 2007, f. 25.
20 D. Camarda, Appendice al saggio di Grammatologia comparata sulla lingua albanese, Prato, 1866,
Discorso preliminare, f. IV.

21 D.Camarda, po aty, Discorso preliminare, f. V.
22 Shih A. Kostallari, Rreth nj pikpamjeje t Jeronim de Rads pr formimin e gjuhs letrare
t kombit shqiptar, Studime Filologjike, nr. 3, 1981, f. 33-46; J. Kastrati, Studime pr De Radn,
Gjonlekaj Publishing Co., New York, 2003, f. 71, -72.
330
prbashkt pr t gjith shqiptart i cili nuk mund t vlej si i till pa u vendosur nga
nj mbledhje e letrarve shqiptar dhe arbresh.23 Ky alfabet do t shrbej si mjet
q gjuha shqipe t ket letrsin e vet me parime t prshtatshme pr natyrn e saj24.
Mbi kt baz filologt do t mund t dallojn dialektet e ndryshme e t shumta t
shqipes dhe duke i krahasuar, t vlersojn njrin prej tyre si m i prshtatshmi pr t
qen i par. Me kt krkes Jubani shtron nevojn e nj gjuhe t prbashkt letrare
pr t gjith shqiptart dhe n kt shtje, ashtu si n shum t tjera q lidhen me
vizionin e tij pr t ardhmen e kombit shqiptar, sht n pararoj ndr shqiptart e
trojeve kompakte shqiptare.25
Veprimtart e Rilindjes kombtare i prqendruan prpjekjet te prhapja e
letrsis dhe arsimit n gjuhn shqipe si mjetin kryesor pr forcimin e vetdijes
kombtare t shqiptarve. N fjalorin rilindas termat gjuh dhe komb ishin nj binom
i pandar. N kt periudh u artikuluan m qart idet pr nj gjuh letrare pr t
gjith shqiptart. Rilindasi i madh, Sami Frashri, duke vn theksin te ruajtja e gjuhs
amtare si mjeti kryesor i ruajtjes s identitetit kombtar,26 i mshon njkohsisht
shkrimit t gjuhs, si detyra parsore q duhet t kryej nj komb pr t ruajtur
kombsin e tij27. N vizionin e tij pr t ardhmen e kombit shqiptar ai parashikon
edhe nj gjuh t prbashkt, e cila do t krijohet n kryeqytetin e ardhshm t
Shqipris me przierjen e t folmeve t ndryshme t banorve t ardhur nga t katr
ant e vendit dhe do t shrbej si gjuha letrare e gjith Shqipris.28 Samiu, ashtu si
dhe rilindasit e tjer, i shihte si nj komb i vetm shqiptart geg e tosk, madje si nj
nga kombet m t vjetr t Evrops e t bots, dhe pr sa i prket gjuhs, ata flasin
nj gjuh me fort pak t ndruar, t cilt do t ngrihet fare pr safri duke ndrtuar
23 Z. Jubani, letr drejtuar J. De Rads, Trieste, 17 prill 1871, Vepra t zgjedhuna, Tiran, 1966, f.
157 (prkthyer nga J. Kastrati).
24 Z. Jubani, Kundrime mbi gjendjen morale e mbi kulturn intelektuale t popullit shqiptar,
n Vepra t zgjedhuna, vep. cit., f. 79 (prkthyer nga J. Kastrati).

25 Shih A. Omari, Figura t shquara katolike me vizion kombtar n shtje t gjuhs: nga Zef
Jubani te Luigj Gurakuqi, Hylli i Drits, nr. 1-2, Shkodr, 2013, f. 51-59.
26 co komp mbahet me gjuht; ata njers, q harojn a ln gjuhn e tyre e flasin nj tjatr
gjuh, me koh bhen njerzit e atij kombi qi flasin gjuhn e dalin nga kombrie tyre., S.
Frashri, Shqipria ka qen, Vepra 2, vep. cit., f. 36.
27 Shih S. Frashri, Shqipria ka qen, Vepra 2, vep. cit., f. 63. Khs. edhe f. 79: Me par
e ktyre sht gjuha; smunt t ket Shqipri pa Shqiptar, smunt t ket Shqiptar pa gjuh
shqip, smunt t ket gjuh shqip pa shkronja shqipe e pa shkolla, n t cilat t msohet
shqipja.
28 ndnjsit e ti [ktij qyteti] do t jen t mbledhur nga gjith ant e Shqipris, edhe gjuha
q t flitet atje, do t jet e przjer, q t muntnj t quhet gjuh e prgjithime e gjuh

letrarishte e gjith Shqipris, Po ai, po aty, f. 85.
331
Anila OMARI
gjuha.29 Kshtu ai parashikon se me prpunimin e gjuhs n letrsi, ndryshimet

themelore midis dialekteve do t vijn duke u rrudhur, deri n zhdukje.
N periudhn e Lidhjes s Prizrenit, si nj filles formacioni shtetror autonom
shqiptar t krijuar nga ndrgjegja kombtare e shqiptarve, doli si nj nga nevojat m
t ngutshme shtja e nj alfabeti t njsuar pr shkrimin e shqipes, n mnyr q t
zhvillohej letrsia shqipe dhe arsimi kombtar. Kjo nevoj u konkretizua me krijimin
nga Komiteti i Stambollit t Shoqris s t shtypurit shkronja shqip (1879) me kryetar
Sami Frashrin dhe antar figurat kryesore t Lidhjes s Prizrenit. Shoqria mori
prsipr detyrn e drejtimit e t organizimit t prpjekjeve pr t ngritur shkolla shqipe
n gjith vendin dhe pr t zhvilluar me ritme m t shpejta letrsin shqiptare, duke
botuar tekste shkollore, vepra letrare, broshura shkencore e organe periodike shqipe.
Hapi i par q ndrmorn nismtart e Shoqris ishte krijimi i nj alfabeti t
prbashkt, gj q u realizua me miratimin e projektit t Sami Frashrit, i quajtur
alfabetit t Stambollit. Ky alfabet pati prhapje t gjer dhe luajti nj rol t
rndsishm n lvizjen kulturore shqiptare. Nga gjiri i Shoqris s Stambollit doln
edhe shoqata t tjera atdhetare-kulturore si klubet Bashkimi t cilt prpunuan edhe
ata nj alfabet t shqipes q u zbatua krahas me t parin dhe m von u miratua si njri
nga dy alfabetet pr shkrimin e shqipes n Kongresin e Manastirit (1908).
N kt periudh veprimtart e Rilindjes shtruan nevojn edhe t nj gjuhe t
prbashkt. N nj letr q i drejton De Rads bashk me Jani Vreton dhe Naim
Frashrin, Sami Frashri shkruante: Lidhja Shqiptare krkon bashkimin e Shqipris
n nj vilajet autonom. Krahas bashkimit politik Samiu shtronte edhe shtjen e
gjuhs s prbashkt: Nj gjuh shqipe e pandame dhe e njjt na duhet se shum
gjuh e dialekte sjellin ndarje e mrgim. Gjuha shqipe do t bhet e begat, e gjer e
do t shptonj nga t pasurit nevoj me fjal t huaja dhe gjith dialektet do t
gjenden t bashkuara e t przjera.30
Gjith veprimtaria gjuhsore e letrare e rilindasit Konstandin Kristoforidhi
(1827-1895) do t prmbante n mnyr implicite iden e tij pr gjuhn e ardhshme t
prbashkt letrare shqipe. Si njohs i thell i gjuhs amtare si n prhapjen e saj
gjeografike-dialektore ashtu dhe n fazat e vjetra t saj, ai pasqyroi n Fjalorin e tij
(1904) pasuri leksikore nga t gjith dialektet dhe nga tekstet t vjetra t Budit, Bardhit
e Bogdanit, duke vendosur nj gur themeli n kodifikimin e gjuhs letrare shqipe. Pr
t njjtin qllim shrbeu edhe gramatika e tij e gjuhs shqipe (1882) e mbshtetur n
dialektin tosk. Me lvrimin e gjuhs shqipe n t dy dialektet ai dshmoi se mes tyre
29S. Frashri, Vepra 2, vep. cit., f. 47.

30Nj letr e Sami Frashrit mbi Lidhjen e Prizrenit, n Buletin pr shkencat shoqrore,
Tiran, 1954, II, f. 114-116.
332
nuk ka dallime t mdha dhe u prpoq pr afrimin e tyre n shkrim. Ai zhvilloi edhe
nj pun t ngjeshur krijuese pr pasurimin e fjalorit t shqipes me neologjizma t
goditur.31 Cilsimi q prdori ai pr veten si babai i gjuhs shqipe tregon pr
veprimtarin e ndrgjegjshme t tij pr themelimin e nj gjuhe letrare shqipe.
shtjen e gjuhs letrare shqipe do ta trajtonte m pas n mnyr sistematike
Faik Konica n revistn Albania, q n numrin e par t saj m 1897, me rubrikn
Pr themelin e nja gjuhs letrarishtes shqip.
Prfytyrimi i rilindasve pr gjuhn letrare kombtare shqipe ishte krijimi i saj
nga nj przgjedhje e t folmeve t ndryshme krahinore, q do ishte produkt i puns
krijuese t lvruesve t gjuhs. Kt ide e pati nj koh Kamarda, i ndikuar nga procesi
i formimit t gjuhs letrare italiane, i cili prgatiti edhe nj antologji me tekste t
zgjedhura shqipe pr t br t njohur modelet gjuhsore t anve t ndryshme t
hapsirs shqiptare.32 Kamarda ndrmori madje edhe nismn vetjake pr t krijuar nj
gjuh t prbashkt letrare, mbidialektore, me rastin e prkthimit n shqip t nj
studimi t Dora DIstrias, botuar n frngjisht n vitin 186633. Pr kt qllim ai lexoi
e studioi tekstet e vjetra shqipe dhe gjuhn tyre, si dhe gjith ka ishte botuar n shqip
deri n at koh34, dhe prdori at lnd dialektore q i dukej m e mira, m e fismja e
m e pastra shqipe.35 Edhe Faik Konica n fillimet e revists Albania kishte mendimin
se gjuha letrare duhet krijuar me lndn e nndialekteve t ndryshme, sipas disa
rregullave t caktuara.36 Sipas ksaj ideje disa rilindas shkruanin n nj gjuh t przier,
31 Khs. Shaban Demiraj, Historia e gjuhs s shkruar shqipe, Universiteti i Prishtins, Prishtin,
1970, f. 56.
32 Vepra Appendice al saggio de grammatologia comparata sulla lingua albanese, Prato, 1866; khs. idet e
tij pr gjuhn letrare shqipe n Discorso preliminare, f. VIII, XI.

33 Dora DIstria, La nationalit albanaise daprs les chants populaires, n: Revue des deux
mondes, Paris, 1866.

34 D. Camarda, Prkallzim, n: Dora DIstria, Fyltia e Arbnore prej kankat laoshima,
enkthyeme n shkjipe prej D. Camarda, N Livurn, te typografia e P. Vannini e t Birit,

1867, f. X.
35 Shih m hollsisht pr gjuhn letrare t krijuar nga Kamarda A. Omari, Fillesat e ides pr
nj gjuh t prbashkt letrare shqipe, art. i cit., f. 258-260.

36 Pr themelin e nja gjuhs letrarishtes shqip, Albania, nr. 1, 1897, f. 4-5: sht dhe vrtet
q, ve munt Elbasanishtes, as nja nngjuh ka miaft qruari pr me u-lartuem n krye t

tjerave. Andaj duhet t marim pak nga t tra nngjuhrat; dhe jo t marim si t bjer, po
mbas ktyre kanuneve. M von Konica e ndryshoi disa her mendimin e tij mbi formimin
e gjuhs letrare kombtare. Shih edhe Kristina Jorgaqi, hyrje studimore n: Faik Konica, Mendime
gjuhsie, Ombra GVG, Tiran, 2006, f. 16.
333
Anila OMARI
si Jani Vreto37, Samiu dhe Naimi, vet Konica n fillimet e revists Albania, Luigj
Gurakuqi38 etj. Me kalimin e kohs, kur u b e qart se shkrirja e dialekteve n nj nuk
kishte gjasa t ndodhte n nj koh t parashikueshme, veprimtart dhe filologt
pasrilindas ndrruan mendim lidhur me gjuhn e prbashkt t shkrimit dhe u
prqendruan n nj dialekt natyror si baz e gjuhs s shkrimit, n hullin e ides s
Zef Jubanit, t Kamards e t Konics pr gjuhn e mesme ose t Elbasanit e
rrethinave t tij si e folmja m e bukur e m e pastr shqipe dhe njkohsisht si ur
midis dialekteve, ku prziheshin elemente t t dy dialekteve t shqipes.
Megjithse prpjekjet pr krijimin e vullnetshm t nj gjuhe t prbashkt nga
przierja dialektore u treguan t pasuksesshme, prpjekjet e prbashkta afatgjata t
pararendsve t Rilindjes, t vet rilindasve dhe t t gjith shkrimtarve t
mvonshm q u ndikuan nga ideja e nj gjuhe letrare mbidialektore me pjesmarrjen
e t dy kryedialekteve t shqipes, kontribuan n formimin e nj gjuhe letrare t
prpunuar e t pasuruar me lnd gjuhsore nga e gjith hapsira mbarshqiptare. N
fund t fundit, si thot abej, kto qarqe parakombtare, qarku letrar katolik, ai
ortodoks dhe qarku italo-shqiptar, duke kontribuar secili me elementet e veta dhe
pavarsisht nga njri-tjetri, jan derdhur t gjitha n lumin e literaturs nacionale t
shek. XX39.
N nj ndrlidhje e bashkveprim t ngusht shkak-pasoj, shkrimi i gjuhs
shqipe, hapja e shkollave shqipe dhe prhapja e letrsis n gjuhn shqipe nga fundi i
shekullit XIX e fillimi i shek. XX patn nj ndikim t jashtzakonshm n forcimin e
ides kombtare q oi n pavarsimin e Shqipris m 1912.
37 Sh. Demiraj, Historia e gjuhs s shkruar shqipe, Universiteti i Prishtins, 1970, f. 63-66, 68-69v.
Shih edhe O. Myderrizi, shtja e zanores n ortografin ton, Buletin i USHT, nr. 4,
1955, f.220.
38 Idet e tij pr gjuhn letrare Gurakuqi i shpreh n artikullin: Lek Gruda, Pr themelim t nj
gjuhe letrtare, Albania, IX, 12, 132, 217, n Mendimi politik e shoqror i Rilindjes kombtare
shqiptare (prmbledhje artikujsh nga shtypi), prg. nga Zihni Haskaj, vll. I, Universiteti i
Tirans, Instituti i Historis dhe i Gjuhsis, Tiran, 1971, f. 288.
39 E. abej, Pr gjenezn e literaturs shqipe, Hylli i Drits, vjeti XV (1939), nr. 3-7, f. 180.
334
Teuta ABRASHI
GJUHSIA SHQIPTARE DHE IDEOLOGJIA
Gjuha, qoft ajo artefakt apo nj organ i sistemit kognitiv njerzor, nuk mund
t jet indiferente nga rrjedhat shoqrore t nj komuniteti. Kjo m s miri vrehet me
pranin e elementeve leksikore, sidomos n ato shoqri, te t cilat regjimi qeveriss
prdor ideologjin si instrument parsor drejtues. Kto shoqri dallohen ngase klasa e
tyre politike zakonisht me ndrtimin e dogms s vet specifike duke u bazuar n nj
platform t caktuar. Thn ndryshe, ajo prpilon nj grup t parimeve t prcaktuara
nga autoriteti udhheqs, si t vrteta t padiskutueshme. T prpiluara n kt
mnyr, ato medoemos japin nocione t reja. N kt kumtes do t bhet fjal pr
gjuhsin shqiptare n periudhn komuniste, n prqasje me gjuhsin n disa shtete
t bllokut t ashtuquajtur komunist, e sidomos me Gjermanin (e athershme
Lindore), por edhe me ekosllovakin, si njra nga qendrat e gjuhsis strukturaliste
evropiane, e identifikuar me kt epitet edhe para regjimit komunist. Mirpo, n kt
kumtes do t bhet prqasja edhe me Bashkimin Sovjetik si epiqendr e ideologjis
komuniste, sepse si do t shohim, lvizjet ideologjike atje kishin efekte t
drejtprdrejta n shtetet e prmendura, e posarisht se atje platforma ideologjike ishte
ndrtuar shum m par duke e prfshir edhe gjuhsin.
shtja ideologjike n gjuhsi te vendet e tjera t bllokut lindor filloi pas
prfundimit t Lufts s Dyt Botrore, pra pas vitit 1945. T rikujtojm se t gjitha
vendet e bllokut komunist menjher pas lufts ishin politikisht e ushtarakisht shum
kompakte dhe t ndrlidhura ndrmjet tyre. Secila nga kto vende merrnin modelet e
gatshme nga Moska pr ti zbatuar ato n terren. Prandaj, pr t kuptuar se ka ka
ndodhur n at koh, t shohim s pari se ka ishte duke ndodh n Bashkimin
Sovjetik.
N Bashkimin Sovjetik mbizotronte teoria gjuhsore e Nikolai Jakovlevi
Marr-it, nj profesor ky i universitetit t Leningradit (pra, Sant Petrsburgut t sotm)
dhe antar i Akademis t Bashkimit Sovjetik, i lindur n Gruzi, nga nj martes e
przier anglezo-gruziane. Me imigrimin e Trubeskoit, Jakobsonit etj. n Evropn
perndimore pas Revolucionit t Tetorit, Marr-i u b figura m e spikatur e gjuhsis
335
Teuta ABRASHI
sovjetike. Ai e zhvilloi teorin e tij kontroverse t quajtur Teoria Jafitetike1, t

pagzuar sipas figurs biblike t Jafetit dhe n vitet e 20 t shekullit t kaluar arriti t
hapte Institutin Jafetik n Leningrad. N fakt ai e prfitoi prkrahjen e plot t partis,
sepse ai dhe mbshtetsit e tij ia arritn t bindin udhheqsin e athershme sovjetike
se teoria e tij ishte n prputhje me konceptin e marksizmit sovjetik. Pohimi esencial i
Jafitelogjis ishte se strukturat gjuhsore varen nga predispozitat kognitive t
komuniteteve folse n nivele t ndryshme t zhvillimit t tyre socio-ekonomik. Thn
ndryshe, pra n terminologjin marksiste, kjo i bie se gjuha sht komponent e
superstrukturs ideologjike q del drejtprdrejt nga baza ekonomike. Edhe pas vdekjes
s Marr-it m 1934, mbshtetsit e tij ishin aktiv dhe teoria e tij e cila parashihte se t
gjitha gjuht e bots do t prfundonin n nj gjuh t vetme pra, n gjuhn
marksiste ishte e paprekshme. Ata e mbshtetnin kt edhe me shkrimet e Paul
Lafargue-t, nj gazetar marksist, prndryshe dhndri i Marksit, pr grua kishte vajzn e
tij t dyt: Laurn. Ky marksist doli me tez se ndrmjet vitit 1789-1794, pra gjat
revolucionit francez, ndodhi edhe revolucioni gjuhsor dhe pohonte se ka dallim
ndrmjet gjuhs frnge para dhe pas revolucionit, duke kaluar nga gjuha borgjeze n
gjuh popullore. Pr rrethana sovjetike kjo do t thot, nga gjuha borgjeze n gjuh
revolucionare gjegjsisht n gjuhn e proletariatit.
Padyshim se kto rrethana sovjetike lan gjurm edhe n Gjermanin Lindore.
Pr t br zhvillimin progresiv, pra revolucionar t gjuhs gjermane, udhheqsia e
athershme kishin pr qllim t pengonin amerikanizimin e gjuhs gjermano-lindore.
Gjithashtu, ata filluan ta largonin zhargonin nazist, i cili, sipas tyre, ende prdorej n
Gjermanin Perndimore. N kt mnyr, kujtonin ata, do t ndrtohej njkohsisht
edhe baza socialiste e popullit gjerman. Kjo pikpamje oi n t ashtuquajturn tezn
katr-variante t gjuhs gjermane, sipas s cils ekzistonin katr versioneve t
ndryshme gjuhsore kombtare t gjermanve: versioni i Gjermanis Lindore,
Gjermanis Perndimore, Austris dhe Zvicrs. Kjo sidomos insistohej q t
dshmohet te gjuha e masave, pra medieve dhe shkrimeve t tjera zyrtare. Por, kjo
duhej realizuar edhe me an t njsive leksikore. Pr kt arsye u prpilua fjalori
filozofik si nj libr referent i prdorimit t fjalve. Ktu, sa pr ilustrim po jap se
thuhej pr fjaln spontanitet:
Spontaneitt darf nicht mit Selbstttigkeit, Eigeninitiative usw. verwechselt werden.

Selbstttigkeit und Eigeninitiative des sozialistischen Menschen hohen Niveaus ist nur auf
1 His name for this putative language family was Japhetic, after the Biblical figure of Japheth
(http://www.questia.com/magazine/1G1-181856921/stalin-marr-and-the-struggle-for-a-
soviet-linguistics#/)
336
der Grundlage sozialistischer Bewusstheit mglich. Die Spontaneitt ist ein Wesensmerkmal
aller vorsozialistischen Gesellschaftsformationen.
Thn shqip: Spontaniteti nuk guxon t ngatrrohet me vetveprimin dhe vetiniciativn.

Vetveprimi dhe vetiniciativa e njeriut socialist t nj niveli t lart sht i mundshm vetm n baz t
vetdijes s tij socialiste. Kurse, spontaniteti sht nj tipar i t gjitha formacioneve shoqrore
parasocialiste.
Tendenca pr t krijuar gjegjsisht pr t mbrojtur gjuhn vetanake gjermano-

lindore oi deri te themelimi i redaksionit DUDEN n Lajpcig, nj institucion ky
leksikografik i cili tradicionalisht kishte selin e tij n Mannheim t Gjermanis
Perndimore.
Ti qasemi tani Shqipris. Nse kihen parasysh trendt e prgjithshme

komuniste menjher pas Lufts s Dyt Botrore, dhe pikpamja e athershme
marksiste pr gjuhn, ather nuk habit aq shum fakti i dgjimit t zrave pr t
ndrruar gjuhn zyrtare. Dialekti i Shqipris s Mesme konsiderohej si gjuh e
bejlerve, prandaj ajo duhej zvendsuar me nj dialekt progresiv. Sidoqoft, lidhur
me problematikn e standardit nuk po vazhdojm m tutje, por ktu po themi se
ngjashm si n Gjermanin Lindore, edhe n Shqipri filloi deprtimi i fjalve t reja
dhe eliminimi i fjalve t panevojshme t zhargonit bejler.
Mirpo, n fund t viteve t dyzeta kundrshtimi i teoris s Marrit filloi t
bhet i zshm. Nisn edhe reagimet e para publike n gazetn Pravda, n form t
reagimit t lexuesve t saj. Kto reagime kulmuan me reagimin e vet Stalinit n
qershor, korrik dhe gusht t vitit 1950. Ky fakt vetvetiu tregon se sa e fuqishme ka
qen doktrina e Marr-it n at koh, sepse u desh t prdorej autoriteti i vet diktatorit
pr ta rrzuar. Stalini i hidhte posht kalimet revolucionare t gjuhs. Ajo nuk ishte
komponent e superstrukturs dhe at nuk duhej rrnuar dhe ri-ndrtuar. Sipas
reagimit t Stalinit, reagim ky i inskenuar n nj form t intervists, me pyetje t
shkurta dhe prgjigje t detajuara, t formuluara n mnyr shum t thukt, thuhej se
gjuha dhe struktura e saj nuk mund t konsiderohen si nj produkt i nj epoke t
caktuar. Struktura e gjuhs, gramatika e saj dhe fjalori baz i saj, jan produkt i shum
epokave. Ato nuk mund t ndrrohen pr nj koh t shkurt, prandaj pohimi i
Lafraguet nuk sht i sakt. Struktura, gramatika dhe fjalori themelor i saj nuk mund t
ndrrojn pr nj periudh 5 vjeare. Lidhur me kt ai merr shembull gjuht e
Ballkanit, t cilat i rezistuan turqishtes. Nj ndr porosit e ktij shkrimi ishte po ashtu
se qasja marksiste rreth gjuhs nnkupton se kalimi i gjuhs nga kualiteti i vjetr n nj
kualitet t ri nuk bhet nprmjet eksplodimit, duke rrnuar at t mparshmen dhe
337
Teuta ABRASHI
ndrtuar t ren, por teoria marksiste thot se ky kalim bhet duke akumuluar
elementt e kualitetit t ri dhe rnies graduale t elementeve t vjetr.
Shkrimi i Stalinit, i kualifikuar si i moderuar, la hapur dyert pr strukturalizmin.
Ai bri jehon jo vetm n bllokun e shteteve socialiste, por edhe n shtetet e bllokut
perndimor, duke prfshir edhe Amerikn. Si rrjedhoj e ktij ndrrimi t ideologjis
marksiste t gjuhsis filloi deprtimi i strukturalizmit evropian e amerikan n bllokun
e shteteve lindore, duke vazhduar kt deprtim pa ndonj rezistenc qensore deri n
vitet 70ta. Kshtu, n Prag rifilloi shkolla strukturaliste duke zgjeruar teorin
Mateisusit dhe prvetsuar modelin sintaksor t Tesnierit, valencn dhe depedencn,
q mund t dshmohen me punimet e botuara t Dokulil dhe Dane-it m 1958.
N Gjermanin Lindore strukturalizmi gjithashtu filloi t deprtonte. Prve
drits s gjelbr t dhn nga Moska ishin s paku edhe dy arsye t tjera q e
mundsuan kt. E para, n Akademin e Shkencave n Berlin ishte edhe Wolfgang
Steinitz, nj hebre me botkuptime shum t thella komuniste, dhe njkohsisht nj
prfaqsues i gjuhsis moderne, i ndikuar nga Roman Jakobson, me t cilin ishte
takuar gjat kohs s internimit. Ai filloi ti mbledh disa gjuhtar t rinj entuziast, si
jan Manfred Bierwisch, Wolfgang Motsch etj. pr t filluar studimet dhe hulumtimet
n gjuhsin strukturaliste. E dyta, n Gjermanin Perndimore strukturalizmi nuk
kishte deprtuar. Ai mund t ndihej n mnyr sporadike te disa individ, mirpo
prania e tij institucionale mungonte. Kt e dshmojn studimet e shumta, qoft rreth
historis s gjuhsis gjermane, qoft ato rreth studimit t strukturalizmit n Gjermani.
Arsyet pr deprtimin aq t vonshm t strukturalizmit n gjuhsin gjermane jan t
ndryshme dhe lidhen me shum rrethana t cilat piknisje kan fillimin e shekullit t
20. Lufta e Par Botrore e zuri Gjermanin ende nn ndikimin shum t fort t
Junggramatiker, kshtu q Kursi i Gjuhsis i Sosyrit, i botuar s pari m 1916, nuk
deprtoi deri n fund t viteve t 20. Pas prfundimit t ksaj lufte dhe pas
marrveshjes s Versajit, Gjermania dhe gjuha gjermane u izoluan dhe u bojkotuan.
Purizmi dhe Inhaltbezogene Gramatik t Leo Weisgerberit filluan t kan ndikim,
sidomos purizmi i cili gjat kohs naziste ishte shum i theksuar. Weisgerber vazhdoi
t rezistoi strukturalizmin deri n fund t viteve 602. Duke e marr parasysh rivalitetin
ndrmjet Gjermanive, nuk befason fakti se deprtimi i strukturalizmit n Gjermanin
Lindore u stimulua pr t dshmuar supremacin dhe progresivitetin e saj ndaj
Gjermanis Perndimore. Eseu i famshm i Manfred Bierwisch3:
Strukturalismus, Ergebnisse, Methoden, Probleme (Strukturalizmi, rezultatet,
metodat, problemet) u b nj tekst i detyrueshm pr studentt e gjuhsis. Bierwisch
2 Shiko Nachkriegslinguistik, p. 2
3 Im Gesprch mit Manfred Bierwisch p. 3
338
dhe studiuesit e tjer gzonin nj liri relativisht t gjer shkencore. U prvetsua edhe
modeli i omskit, madje ai erdhi edhe n Akademi Shkencore n Berlin. Lidhur me
kt ktu po prmendim Oda Buchholz, e cila n disertacionin e saj rreth rimarrjes s
kundrins n gjuhn shqipe m 1969, prdori modelin e dyt t radhs s gramatiks
s omskit apo si njihet n literatur; modelin e Aspektit. Mirpo, n fillim t viteve
70ta filloi nj kampanj partiake kundr strukturalizmit, e n veanti ndaj
strukturalizmit n gjuhsi4. Shkas i drejtprdrejt i ndrrimit t ktij kursi, ishte
prvetsimi i strukturalizmit nga ana e komunistve francez. Mirpo, ktu po theksoj
se gjenerativizmi dhe strukturalizmi n gjuhsi n Gjermanin Lindore vazhdoi t jet
i pranishm deri n rnien e Murit t Berlinit. Profesort Bierwisch dhe Motsch ani
pse t pensionuar ende vazhdojn aktivitetet e tyre akademike. Madje profesori
Wolfgang Motsch na nderoi me pranin e tij n Konferencn e Gjermanistve t
Evrops Juglindore, t mbajtur n tetor t vitit t kaluar (2013) n Prishtin.
N Shqipri, si duket shkrimi i Stalinit pati gjithashtu ndikim pozitiv. Kshtu
s paku mund t konkludohet trthorazi nga shkrimet e Bahri Becit. N librin e tij
biografik: Nj libr q nuk do t doja ta shkruaja, t botuar nga Instituti i Studimit t
Krimeve dhe Pasojave t Komunizmit, rreth takimit t tij me Androkli Kostallarin, n
ditn e par n Institutin e Historis dhe Gjuhsis, n shtator t 1958, s bashku me
Mehmet elikun, Jani Thomai dhe Menella Totoni, n faqen 24 ai shkruan: I kisha
ndjekur me interes dhe pasion leksionet e tij5 ... E moja shum, kisha msuar prej tij
shum gjra, kisha msuar pr historin e gjuhsis, pr drejtimet kryesore n fushn e
gjuhsis q nga Gramatika e Paninit e deri tek Ferdinand de Sosyri. Pra, n vitet
50-ta ligjrohej edhe Sosyri. Mirpo, n po t njjtin libr, por n periudha t tjera
kohore, Beci shkruan edhe rreth episodeve t hidhura q kan prjetuar prof. Selman
Rizn dhe Eqrem abej, e gjithashtu edhe me rimbrojtjen e doktoraturs s tij nga
Parisi. Ktu po prmendim edhe pohimin e Rami Memushaj, n kumtesn e tij n
Seminarin XXIV, me rast shkruan: Merita pr krijimin e asaj q sht quajtur
shkolla gjuhsore shqiptare, n mund t quhet kshtu, nuk i takon ndikimit t
gjuhsis sovjetike, por brezit t par t gjuhtarve me formim perndimor. Pr sa i
prket teoris gjuhsore nga sht orientuar gjuhsia shqiptare e periudhs n
shqyrtim, nuk mund t flitet pr nj baz teorike t saj. Kemi m shum nj przierje
t metodave tradicionale para-strukturaliste me elemente t veanta t metods
strukturaliste, ndonse Sosyri, Blumfildi dhe Hjelmslevi anatemoheshin. Fakti se
Sosyri n nj periudh m t vonshme u anatemua, trthorazi na bn me dije se
strukturalizmi nuk pati mundsi t shtrihet n gjuhsin shqiptare, s paku jo n nivel
4 Im Gesprch, po aty
5 E ka fjaln pr Androklo Kostallarin
339
Teuta ABRASHI
si ishte n shtetet e tjera t bllokut socialist, duke prfshir edhe Bashkimin Sovjetik
ku madje edhe gjenerativizmi dhe modelet gjenerativiste sintaksore e semantike u
prvetsuan. Ktu, sa pr ilustrim po prmendi botimin e Gjuhsis Strukturaliste t
Sebastijan Shaumjan.
Pra, mund t themi se strukturalizmi n gjuhsi n Shqipri nuk i pati dyert e
hapura pa ndrprer. N Kosov ishte situat tjetr: Sosyri, Martineja u prkthyen q
n vitet 70-ta nga profesor Rexhep Ismajli dhe kto tekste u prdorn nga studentt.
Por ndikimi i ktyre prkthimeve nuk pati efektin e duhur n Shqipri. T sqarohemi:
shum koleg t prof. Rexhep Ismajlit prfituan nga prkthimi, mirpo mungoi
vullneti dhe guximi intelektual t ndrrohet frjtimi i gjuhsis n Shqipri. Kjo vrehet
edhe n debatin rreth prkufizimit t togfjalshit t br ndrmjet Spiro Floqit dhe
Hilmi Aganit. Vrejtjet e profesor Aganit, shum t drejta, strukturaliste dhe
koherente e valide edhe sot6, si pohon edhe Dhima n Seminarin e 24, as q u morn
parasysh nga gjuhtart n Shqipri.
Si prfundim po themi se pr shkak t rrethanave dhe ndikimeve ideologjike
qoft t prgjithshme, pra n nivel t bllokut t shteteve socialiste, qoft specifike, n
nivel t Shqipris, mund t themi se kto ndikime mund t vrehen n struktur dhe
leksik t gjuhs, pr shkak t prvetsimit t standardit t sotm gjuhsor, e q
drejtprdrejt jan pasoj e ndrtimit jo t duhur t bazs s gjuhsis n Shqipri.
6 Prof. Agani qysh n vitet 70 propozoi prfshirjen e elementeve funksionale si jan p. sh.
nyja e shquar e shqipes, nyja e paravendosur t dhe parafjalt t prfshihen n krijimin e
sintagmave dhe madje atyre tu ipet statusi i koks s frazs.
340
Lindita TAHIRI, Vjosa HAMITI
IDEOLOGJIA N TEKSTET E HISTORIS T SHKOLLAVE

FILLORE N KOSOV
Prmbledhje
N kt punim analizohet gjuha e teksteve t historis t shkollave fillore n
Kosov nga kndvshtrimi i linguistiks kritike dhe stilistiks. Studimi prqendrohet
n katr tekste t historis duke e nxjerr n pah kndvshtrimin dhe pozicionimin e
autorve t teksteve, kundruall vlersimeve pr ideologjin e pranishme n to. Analiza
prqendrohet n pranin e moralizimit, vlersimit e gjykimit n gjuhn e ktyre
teksteve dhe ndikimit q mund t bj nj gjuh e till pr t nxitur vlera dhe bindje t
qllimshme ideologjike. Nga rezultati i ksaj analize kritike del se rekomandimet pr
pastrim t historis nga ndikimi i ideologjis, e sidomos pr redaktimin e teksteve
shkollore t historis pr shkak t imazhit t shtrembruar t tjetrit n kto tekste
jan t pabazuara dhe gjenerojn ideologji kufizuese duke ndikuar n mendsin
shoqrore dhe politike dhe duke formsuar imazhin e publikut pr historin si
formulim preskriptiv e t ngurt q pamundson shprehjen e mendimit kritik.
Fjalt els: historia, ideologjia, kritika linguistike, funksioni ndrpersonal,
skema polarizuese
1. Hyrje: tekstet e historis dhe ideologjia
Viteve t fundit n t gjitha vendet shqiptare sht disktuar pr nevojn e

rishikimit t teksteve t historis pr shkak t ndikimeve ideologjike n to, por ky
diskutim ka qn m shum i pranishm n tryeza politike se sa n qarqe akademike.
N kt aktualitet shfaqet nevoja pr analizn kritike t strukturave gjuhsore n
tekstet e historis q ngrthejn ideologji t caktuara, pr t ndikuar n njohurit,
bindjet, vlerat, raportet, dhe identitetet shoqrore t nxnsve/lexuesve t ktyre
teksteve.
N Kosov, ky debat madje mori dhe prmasa ndrhyrjesh shtetrore: ministri
i jashtm turk dhe zyrtar t lart turq u krkuan autoriteteve kosovare n 2011 q t
ndryshojn tekstet shkollore . Krkesa erdhi pas prezantimit t analistit nga Shqipria
341
Olsi Jazexhi n nj konferenc ndrkombtare n Turqi pr imazhin e Tjetrit n

tekstet shkollore t Ballkanit. Dy vite m von ai boton librin Rrfimet e nj kombi
ku analizon imazhin e shqiptarve, turqve, muslimanve dhe t krishterve n librat
shkollore t Kosovs. Prfundimet e tija kryesore jan se kto libra kan karakter
Shqipri-centrik dhe i bjn antart e komuniteteve n Kosov t ndjehen t
poshtruar (2013:149), dhe se turqit trajtohen si armiq dhe sllavt si barbar, (
2013:150). Jazexhi rekomandon q Kosova, meqense sipas tij ka popull t ndryshm
nga ai i Shqipris, duhet t prodhoj tekste t veta msimore.
2. Metodologjia: funksioni ndrpersonal
Metodologjia e hulumtimit t ndrlidhjes mes strukturave gjuhsore n tekst

dhe vlerave shoqrore q i ngrthejn ato, bazohet n modelin e gjuhsis funksionale
t zhvilluar nga M.A.K. Halliday (1973, 1978, 1994 ) t cilin e kan prpunuar Roger
Fowler (1979, 1991,2003), Hodge, Kress dhe Trew (1979), dhe q m shpesh
emrtohet si gjuhsi sistemime funksionale. Ky model e nxjerr n pah rndsin e
karakteristikave formale gjuhsore n prputhje me funksionin specifik q e bartin
kto aspekte gjuhsore dhe n prputhje me efektin dhe vlerat q i transmetojn ato
dh q bjn pjes n makro-funksionet e tekstit. Klasifikimi n tre funksione tek
Halliday, n funksionin ideacional, ndrpersonal dhe tekstual, e kujton klasifikimin e
Bhler-i n po ashtu tre funksione (1934), at shprehs, konativ dhe referues, q
Jakobson-i (1960) e prpunoi duke shtuar edhe tre funksione t tjera, at fatike,
metalinguistik dhe funksionin poetik. Studiues t tjer si Fairclough
(1995,1997,2003,2010), van Dijk (1988, 1998, 2008), van Leeuwen( 2005, 2008), dhe
Wodak (2005, 2009) e zhvilluan m tej bashkpunimin e gjuhsis dhe shkencave
shoqrore, duke u prkufizuar nj vetdijesim kritik pr gjuhn, nj prpjekje pr ta
kuptuar rolin e diskursit n konstruktin dhe transformimin e realitetit.
Tekstet e analizuara jan: Historia 6 nga autort Fehmi Rexhepi e Frashr
Demaj, Historia 7 nga autort Isa Bicaj dhe Arbr Salihu, Historia 8 nga autort Fehmi
Rexhepi e Frashr Demaj dhe Historia 9 me autor Fehmi Rexhepin. Ato analizohen
nga aspekti i funksionit ndrpersonal, pr t cilin Halliday thot se e prmbledh
funksionin shprehs dhe at konativ q faktikisht nuk dallojn brenda sistemit
gjuhsor (1973:48). Ai e prshkruan funksionin ndrpersonal t gjuhs si ndraktiv
dhe njkohsisht personal, meq prmes ktij funksioni arrijn t integrohen grupet
shoqrore dhe t identifikohet individi. Sipas Hallidayt, ky funksion shprfaqet prmes
tipareve t caktuara n sistemin gramatikor t gjuhs, si: regjistri leksik, llojet e
ligjerats dhe modaliteti, prdorimi i vets, i cilsorve dhe prforcuesve, e sidomos
prdorimi i shprehjeve vlersuese dhe komentuese. Edhe pse ai i sheh kto tri
342
IDEOLOGJIA N TEKSTET E HISTORIS T SHKOLLAVE FILLORE N KOSOV
funksione si t ndara vetm relativisht, meqe gjithsesi e prcaktojn reciprokisht njri

tjetrin, megjithat kuptimet ndrpersonale konsiderohen si m t pavarura duke e
marr parasysh se folsi e ka lirin q t shpreh pikpamje dhe role t ndryshme
shoqrore edhe kur bhet fjal pr prmbajtjen e njjt gjuhsore.
3. Rezultatet
Titulli i librit t Jazexhiut, Rrfimet e nj kombi, sugjerohen fiksionalitetin e

historis dhe mungesn e objektivitetit meqense bhet fjal pr rrfim, edhe pse ka
disa dekada q tanim mendimi post-modern e post-strukturalist e ka nxjerr n pah
afrin e historis me letrsin. Kur flet pr ngjashmrit mes letrsis dhe historis,
studiuesi i letrsis Culler (2000) thot se q t ket kuptim, historia duhet ta prdor
modelin e narracionit letrar. Modeli i shpjegimit historik e ndjek logjikn e rrfimit,
logjikn e ndrlidhjes mes nisms, zhvillimit, dhe rezultateve t nj ngjarjeje. Cila sht
logjika e rrfimit n tekstet e historis n Kosov dhe cfar interpretimesh nxit ajo? A
e reprodukon ajo vlersimin polarizues t vetvetes kundruall tjetrit (Van Dijk:1998) si
thot Jazexhi, apo ai vet e prcjell kt skem t gjykimit bardh e zi, kur e prdor
termin politik tanim pothuaj katr dekada t vjetr evropiano-centrik si mbiemr
prshkrues t vendit me nuanca vlersuese negative pr Perndimin, ndrkaq n
kopertina t librit t vet e shnon datn e botimit si Xhumada e dyt 1434 duke ia
kundrvn atributin islam atij evropian/shqiptar?
3.1. Historia e klass s gjasht
Prkundr vrejtjes t Jazexhiut se n kt libr t klass s gjasht n faqen 13

... autort tregojn n mnyr t vazhdueshme q shqiptart jan nga popujt m t
vjetr t bots (f.73), pikrisht n kt faqe thuhet Gjurmt m t hershme t njeriut
jan zbuluar n Afrikn Lindore, n Evrop, n Kin, n Oqeani etj. Gjurm t njeriut
t par jan gjetur edhe n trojet shqiptare (f.13). Si shihet n tekst prdoret lidhza
edhe e jo ndonj prforcues i tipit vetm q do t sugjeronte kuptimin prjashtues
t cilin ia mvesh tekstit Jazexhi. Madje, kur flitet pr prejardhjen e gjuhs shqipe
prdoren folje jo faktike (Hudleston: 2002): Nga dijetart sht menduar se gjuha ilire
rrjedh drejtprdrejt nga pellazgjishtja (f.24) e ndrkaq kur flitet pr prejardhjen e
ilirve toni semantik sht relativizues: Ilirt jan ndr popujt m t vjetr t Ballkanit
(f.24).
Jazexhi qllimisht nuk i prmend shembujt n kt tekst t historis ku pr
nxnsin hapen perspektiva t vlersimit pozitiv ndaj fqinjve si p.sh. Prve
luftrave, popullsit vendase dhe grekt bnin tregti mes vete. Kshtu, marrdhniet
343
tregtare ndikuan n zbutjen e armiqsive midis tyre. (f. 32). Ai veon shembuj t tjer
duke i hequr nga konteksti si: Kolont grek n Iliri gjetn nj kultur t avancuar, t
ciln nuk e kishin takuar m par. Ai madje e zbrthen termin sllavt e jugut duke
u nisur retrospektivisht nga koncepti jugosllav edhe pse flet pr periudha me shekuj
dallim mes vete: Sllavt e jugut q tregohet t jen sllovent, kroatt, serbt,
malazezt, maqedonasit etj. Rrfehen si pushtues t tokave shqiptare, ardhacak q
ndrronin emrat e vendbanimeve ilire, digjnin, plakisnin, shkatrronin, asimilonin
vendet dhe popullsin ilire Cilsimet raciste q i bhen sllavve n kt tekst nuk
jan t ndryshme nga ato q ASHA e Maqedonis i bnte shqiptarve (f.75). Ai pra i
paraqet maqedonasit si viktim dhe si agresor n t njjtin paragraf, pr t sugjeruar
ngjyrimin racist t tekstit t historis s klass s gjasht, ku n fakt prdoret gjuh m
e relativizuar dhe argumentim faktik si sht toponimia: Sllavt e Jugut arritn n
Gadishullin Ilirik (tokat shqiptare), duke ndjekur rrjedhat e lumenjve dhe rrugt e
vjetra tregtare t romakve. Ata ende jetonin si n kohn e bashksis primitive. Ata
kudo q shkuan ua ndrruan emrat vendbanimeve ilire, edhe emrtuan shum vende
me emra t tyre si p.sh. Zadrim (Anadrini), Dibr ( Gremin, Gryk), orovod(uji i
zi) etj. Ardhja e sllavve n Ballkan pati pasoja t mdha t cilat u reflektuan te popujt
e lasht ballkanik. Ata zun pjesn m t madhe t territoreve ilire, duke djegur,
shkatrruar e plakitur vendet dhe popullsin ilire (f.123)
Jazexhi akuzon se nxnsit msojn se para ardhjes s sundimit osman
popullsia shqiptare i prkiste fes s krishter, gj q, sipas tij, sht rrfim i dmshm,
ndrkaq pr fen islame tregohet q u prhap n kushte dhune e pushtimi (f.89), q
dshmon se autori objektivitetin e sheh si przgjedhje t qllimshme. Ndrkaq, n
historin e klass s gjasht, nxnsve u msohet se krishterimi u prhap pas
pushtimeve romake (f.87) dhe n librin e klass s shtat thuhet: Edhe pse t ndar
n tri besime, populli shqiptar sht shquar pr toleranc e harmoni fetare. Gjuha,
traditat dhe zakonet ishin elemente q i bashkonin shqiptart (118). Kjo frym e
hapur e tolerancs nuk ia trheq aspak vmendjen Jazexhiut dhe przgjedhja ashtu si
interpretimi i tij jan tendencioze.
3.2. Historia e klass s shtat
Vrejtjet e Jazexhiut fillojn q nga kapaku i librit, i cili ka nj foto nga Lidhja e
Lezhs. Autori shfaq interpretim gjykues duke thn se N sfond shihet edhe nj
ikon e Shn Mris me Jezu Krishtin e vogl, e cila i jep nj kontekst t krishter
fotografis (f.83). Pr te sht negative q kjo piktur ku shfaqet Sknderbeu, i ngjan
m shum nj pikture kontsh evropian perndimor. Mirpo edhe vet e pranon se
burrat n te jan veshur me fustanella, disa edhe me allma, veshje q jan tipike
344
osmane(f. 83 ). Ndrkaq, kjo kopertin mund t nxis kndvshtrimin e

bashkjetess dhe bashkpunimit kulturor gj q edhe artikulohet qart n tekst:
Sundimi i gjat, pesshekullor, osman, la gjurmt e veta n kulturn e popujve t
Ballkanit [...] T gjitha kto objekte q u ngritn shekuj me radh kan vlern e vet.
Ato jan dshmi e sundimit t gjat osman ktu. Por, jan edhe pjes e kulturs s
popullit ton (f. 131). Madje, n kt tekst, rastet e ralla kur prdoren mbiemra
vlersues negativ pr turqit, jan pikrisht ato kur citohen burime turke: Kronisti
osman Bihishti thot "m1431-1432 ushtria osmane deprtoi n" trojet arbrore. Atje
plakiti,dmtoi e shkatrroi fshatra t" tra dhe grabiti shum djem e vajza t" bukura".( f.60).
Kto fragmente asnjher nuk i prmend Jazexhi n tekstin e vet akuzues q u b
shkak pr nismn e shtetit turk pr t ndryshuar tekstet e historis n shkollat e
Kosovs.
3.3. Historia e klass s tet
Sipas Jazexhiut libri i klass s tet ashtu si edhe tekstet e lartprmendura, jan
shkruar n suazat e historiografis s Tirans dhe mitet q kjo historiografi ka
prodhuar n kohn e komunizmit. Sipas tij edhe n kt tekst shkollor dominon fryma
anti-turke (f. 97). N vazhdim ai paraqet nj vlersim jo faktik q mund t quhet edhe
etiketim ideologjik: [] luftrat q bjn t krishtert e Ballakanit kundr osmanve i
quajn luftra lirimtare pr sa koh q serbt, malazezt, grekt etj luftojn kundr
turqve. Por n rast kur serbt pushtojn qytete q autort i imagjinojn si shqiptare
(Nish, Tivar, Ulqin etj.) lirimtart ballkanas quhen pushtues. (f.97). N tekstin e
klass s tet thuhet: N prill t vitit 1877 Rusia filloi luftn kundr Perandoris
Osmane. Sukseset e ushtris ruse krijuan kushte t favorshme q kryengritsit n
Bosnj e Hercegovin t konsolidonin forcat e tyre. Situatn e shfrytzuan edhe Serbia
e Mali i Zi, t cilat pushtuan mjaft territore kryesisht t banuara me popullsi shqiptare
- Sanxhakun e Nishit, Hotin, Grudn, Tivarin dhe Ulqinin. (f.56).
Jazexhi thot se autort i trajtojn si heronj arvanitt si Bubulina Paskalina dhe
t tjert q morn pjes n luftn greke t pavarsis, por i quajtn shovinist grekt
dhe serbomdhenjt serbt, kur cenohen shqiptart. (f. 97-98) Mirpo n tekstin
shkollor i behet nj prshkrim asaj periudh, ku ndr t tjera prshkruhet edhe roli i
femrave n kt koh: N kt fitore t madhe t grekve rol t rndsishm kan
luajtur edhe shqiptart, sidomos qndresa antiosmane e Ali pash Tepelens. Shum
lufttar shqiptar u gjendn krah pr krah grekve n betejat m t njohura.
Heroizm treguan edhe arvanitasit n Peloponez, n Atik e kudo tjetr. Ata u dalluan
sidomos n luftn detare, t ciln kryesisht e prballuan marinart arvanitas t Hidrs e
t Speces. Edhe femrat arvanitase dhan kontribut t rndsishm. Ndr to u dallua
345
Bubulina Paskalina (1771-1825), e bija e kapedanit t Hidrs, Stavri Pincoit, e cila me

lufttart e vet trima liroi shum qytete greke, ndr t cilat edhe Nafaliosin, q m
von u caktua kryeqytet i prkohshm i Greqis. (f. 59).
M tutje prshkruhen edhe N politikn e jashtme qarqet sunduese greke jan
mbshtetur n programin e "Megali ldes", t shpallur zyrtarisht n vitin 1844. Sipas
programit shovinist grekomadh t "Megali Ides", ekzistonin dy qendra t popullit
grek: Athina, q ishte kryeqytet i Greqis, dhe Stambolli, q konsiderohej kryeqytet i
helenizmit dhe i ortodoksizmit. Mbretria greke prfaqsonte vetm nj pjes t
kombit grek. Ajo e konsideronte veten trashgimtare t shtetit t Aleksandrit - Leks
s Madh e t Perandoris Bizantine. Prandaj, t gjitha viset q prfshiheshin dikur n
kto supershtete duhej t'i takonin Greqis. N Ballkan ajo pretendonte territoret deri
n malin Ballkan, n lindje dhe deri n Shkodr, n perndim. Pr realizimin e ktyre
planeve shoviniste dhe pr krijimin e Greqis s Madhe, sundimtart grek formonin
organizata t fshehta, drgonin eta t armatosura e propagandist t shumt n vise t
tj era t Ballkanit, pra edhe n trojet shqiptare. Veprimtaria e ktyre forcave shoviniste
u solli dme shum t mdha lvizjeve lirimtare t popujve t tjer, n veanti
shqiptarve. (f.60). Jazexhi nxiti propagandn e Shqipris s Madhe ku thot:
Autort tregojn q Rilindja kishte kto synime: lirimi i t gjitha tokave shqiptare
nga zgjedha osmane dhe bashkimi i tyre n nj shtet kombtar shqiptar; mbrojtja e
tokave shqiptare nga rreziku i shteteve fqinje; zhvillimi i arsimit dhe ekonomis s
Shqipris sipas shembullit t vendeve evropiane[...] Rilindasit[...] jan shumica t
krishter [...] dhe e tregojn Lidhjen e Kosovs dhe Rilindjen sikur t ishin pjes e nj
mega-plani kombtar shqiptar. (f.98-99). Teksti shkollor paraqet Rilindsit dhe
planin pr Shqiprin ne kt form: Intelektual e klerik atdhetar iu prkushtuan
zhvillimit t gjuhs, letrsis dhe t arsimit kombtar. N prputhje me kushtet e
brendshme e t jashtme t Shqipris, rilindsit prpunuan programin e Rilindjes
Kombtare. N vija t prgjithshme ai prmbante kto pika kryesore: lirimin nga
zgjedha osmane e t gjitha tokave shqiptare dhe bashkimin e tyre n nj shtet
kombtar shqiptar; mbrojtjen e tokave shqiptare nga rreziku i coptimit ndrmjet
shteteve fqinje; zhvillimin e arsimit e t kulturs n gjuhn amtare dhe prparimin
ekonomik t Shqipris, si pas shembullit t vendeve evropiane. (f.70). Sipas Jazexhi
kapitullin e V te reformat osmane t tanzimatit, trajtohen si lshime q shteti feudal
osman i bnte borgjezis turke (f. 98). Kurse n tekstin shkollor bhet nj prshkrim
i asaj periudhe, me pa ndonj : Tanzimati sht periudha e reformave t moderuara
borgjeze n Perandorin Osmane. Reformat kishin pr qllim t ndalnin shthurjen e
Perandoris dhe t forconin pushtetin e sulltanit. N t njjtn koh reformat ishin
lshim q shteti feudal osman i bnte borgjezis turke e cila ishte n formim e
sipr.(f.54)
346
Jazexhi thekson se miti i t keqes turke e greke dhe heroizmit shqiptar

prforcohet n msimin arsimi dhe kultura shqiptare n fund t shekullit ku autort
srish prpjekjet e intelektualve n metropolet e Perandoris i tregojn si t
ndrlidhura me kryengritjet e muslimanve n Kosov. Ideja q autort krijojn sht
se sundimi i gjate amtare dhe kombtare dhe shumica e popullsis ishte analfabete. (f.
101) Por n tekstin shkollor thuhet: Sundimi i gjat osman n Shqipri kishte ln
pasoja t rnda edhe n fushn e arsimit. Si pasoj e moslejimit t shkollimit t
shqiptarve n gjuhn amtare, shumica e popullsis ishte analfabete. Edhe n
shek.XIX, Porta e Lart nuk e lejonte msimin dhe shkolln shqipe. Ajo dhe Patrikana
e Stambollit e pengonin arsimin shqip. Prandaj, shkrimi e leximi n gjuhn shqipe
msoheshin fshehurazi. Ndrkoh, lejohej q n Shqipri t hapeshin shkolla turke,
greke, serbe etj ., q ishin t veanta pr nxnsit mysliman e t krishter shqiptar.
(f. 81)
3.4. Historia e klass s nnt
Ky tekst shkollor trajton historin kombtare, rajonale dhe historin e

prgjithshme q nga prfundimi i Lufts s par Botrore e deri ne fund t shekullit
XX. (H9; 3). Sipas Jazexhiu n kundrshtim me tekstet e mparshme t historis n
kt tekst Perandoria Osmane nuk shfaqet m si nj nga historit dominuese [...]
zvendsohet me Turqin.[...] Kosova nis t shfaqet paralel me Shqiprin []
(f.107). Turqia prmendet kalimthi n msimin e mbretit Zog [...] dhe pas adoptimit t
Kodit civil shqiptar [...] (f.110). Ai madje vazhdon dhe thot q Kosova nis t shfaqet
paralele me Shqiprin, edhe pse shqiptart vazhdojn t tregohen si nj komb por
tanim i ndar n dy pjes (f.107). Me tutje ai thot se autori i ktij teksti shkollor
harron t prmend q Turqia sht nj na vendet e para q njohi pavarsin e
Kosovs.(f.111). Kjo konsiderohet si kundrthnse dhe manipulim ideologjik. Sipas
tij trajtimi q i bhet historis s Shqipris sht shum idealist, ruhen heronjt e
tradhtart q ka prcaktuar historiografia komuniste n Shqipri ku si shembull
prmend figurat e Avni Rrustemin dhe Esat pash Topanin si dhe Ahmet Zogut, e cila
trajtohet pozitivisht sipas standardeve t sotme t Tirans. (f.107-108). Ky konstatim
prkufizohet si moralizim i prezantuar si fakticitet. Historia e klass s nnt e
shpjegon kt pjes nga perspektiva e rrfyesit: N kohn kur kryengritsit shqiptar
korrnin fitore n Vlor, forcat patriotike t udhhequra nga Bajram Curri prfunduan
me sukses operacionin kundr bandave esadiste q vepronin kundr Qeveris s,
Sylejman Delvins, kurse m 13 qershor 1920 patrioti Avni Rrustemi vrau n Paris
tradhtarin Esat pash Toptanin. (f.47)
347
6. Prfundim: fabrikimi i objektivitetit historik
Prkundr opinionit t krijuar publik rreth ideologjis t pranishme n librat

shkollor t historis n Kosov , megjithat n studimin e autorit Jazexhi pr kto
libra sht pikrisht diskursi i ktij studiuesi q e manifeston ideologjin sidomos n
rrafshin ndrpersonal t tekstit. Diskursi i ktij autori prmban vlersime dhe gjykime
t pambshtetura n tekstet origjinale t prfolura t historis. Ky studiues madje
pretendon dhe censurim t gjuhs s figurshme dhe metaforave q jan shprehsi dhe
kreativitet thelbsor i gjuhs (Lakoff: 1995): ai i quan parull t Rilindasve vargjet e
Pashko Vass feja e shqiptarit sht shqiptaria duke e interpretuar n mnyr t
drejtprdrejt metaforn.
N emr t objektivitetit historik, diskursi i ktij autori prmban skemn e
polarizimit, n prputhje me konceptin e van Dijk (1998) pr shfaqen e vetes
kundruall tjetrit brenda nj skeme kundrshtuese e cila i shrben prkufizimit t
identitetit shoqror t grupit shoqror, interesat e t cilit prfaqsohen n diskursin
prkats. Diskursi i ktij autori pretendon perspektivn e vetme, t drejt dhe
prfundimtare t vlersimit afirmativ t Perandoris otomane, s cils ia kundrv
konotacionet negative t Perndimit si dominim post-kolonialist dhe dominues. Si
thot van Dijk, pavarsisht se a jan t vetdijshm dhe a kan njohuri pr nj
ideologji disa individ m shum apo m pak se t tjert, ideologjia e caktuar ekziston
dhe zbatohet, ashtu si ekziston gramatika.
Bibliografia:
1. Culler, Jonathan (2000): Literary Theory. A very short Introduction. Oxford

University Press
2. Fairclough, Norman (2001): Language and Power. London: Longman.
3. Huddleston, Rodney and K. Pullum, Geoffrey (2002): The Cambridge
Grammar of the English Language. Cambridge University Press
4. Jazexhi, Olsi (2013): Rrfimet e nj kombi. Tiran: Free Media Institute
5. Lakoff,George (1995): Metaphor, Morality and Politics, in Social Research, Vol 62,
no. 2. N.Y: The New School for Social Research
6. M.A. K. Halliday (1973): Explorations in the Functions of Language, Edward
Arnold.
7. Van Dijk (1998): Opinions and Ideologies in the Press, n Approaches to Media
Discourse, ed. Allan Bell dhe Peter Garrett. Blackwell Publishers,
8. Van Dijk, Teun A. (2008): Discourse and Context. Cambridge University Press.
9. Wodak, Ruth. (2009): The Discourse of Politics in Action. London:
Palgrave Macmillan.
348
Sahadete LIMANI-BEQA
POLISEMIA IDEOLOGJIKE E FJALS DEMOKRACI N

DISKURSIN POLITIK N KOSOV
Hyrje
N trajtimet teorike1 rreth gjuhs dhe ideologjis, fjala demokraci merret shpesh
si shembull pr t ilustruar funkcionin e gjuhs n politik. N kto krkime
shkencore fjala demokraci definohet si pjes e leksikut ideologjik dhe radhitet n grupin
e fjalve me vler t lart. Ndr tiparet e ktyre fjalve sht se ato posedojn nj
shumsi semantike, t ciln Dieckman (1975; f.13) e quan polisemi ideologjike. Kjo
shumsi semantike dhe konotacioni pozitiv, t ciln fjalt me vler t lart e kan
marr historikisht, i mundsojn politikanit nj prdorim strategjik duke i theksuar
kuptimet e fjals varsisht nga grupi i audiencs s ligjrimit. Pr shkak t vlers s
lart dhe ngarkess kuptimore pozitive, politikant e prdorin demokracin si
lajtmotiv t angazhimit t tyre politik. Sipas Spie (2006: f.34) gjat prdorimit t
fjalve me vler t lart pr t argumentuar pr cshtje t diskutueshme nga grupi q
flet bhen specifikime t prmbajtjes s kuptimeve t shprfaqura, me qllim t
prdorimit t ktyre fjalve me vler t lart pr konceptet vetanake.
N kt punim do t prezantohen gjetjet e nj krkimi pr funkcionin ideologjik
t fjals demokraci n diskursin politik n Kosov, i cili ka pr baz kt sfond teorik.
Pyetja kryesore krkimore sht: A ka fjala demokraci kuptim polisemik? Nnpyetja
krkimore kryesore sht: A e konceptualizojn grupe politike t caktuara
demokracin n varsi t interesave t tyre politike dhe n varsi t audiencs s cils i
drejtohen? Cilat jan tiparet semantike t fjals demokraci n korpusin e teksteve t
analizuara?
Fjalt kyqe: Gjuha, demokracia, politika, pushteti, demokracia qytetare, demokracia
etnike, polisemia ideologjike, veqorit semantike, fusha kollokative, prozodia semantike,
implikatura, aludimet.
1 Shih: Dieckmann, 1964, 1974; Strassner 1987; Girnth 2002, Burkhardt 2003, Spie 2006.
349
Metodologjia
Pr tiu prgjigjur ktyre pyetjeve sht prdorur Analiza Kritike e Diskursit2.

Krkimi sht i bazuar n nj korpus prej 41 058 fjalsh nga tekste t przgjedhura
nga ligjrimi i politikanve kosovar, i publikuar n gazetat ditore Koha Ditore, Bota Sot
dhe Epoka e Re. Pjes e korpusit jan deklarata t bra t udhheqsve t partive m t
mdha politike n Kosov (LDK, PDK, AAK) n periudhn gjat viteve 1999-2005,
kur Kosova ishte nn administrimin e Misionit t Prkoshm t Kombeve t
Bashkuara (UNMIK). Pr baz jan marr tekste nga ngjarje diskursive, t
przgjedhura n baz t publikut parsor t teksteve. Korpusi sht i ndar n dy
nnkorpuse: Nnkorpusi 1, i cili prfshin tekste nga ngjarje diskursive, t cilat pr
publik kryesor kan zgjedhsin shqiptar t Kosovs, si fjalimet n fushatat zgjedhore
pr zgjedhjet nacionale t vitit 2001 dhe 2004 dhe fjalimet gjat ceremonive me
karakter memorial si 28 Nntori Dita e flamurit shqiptar dhe ditt prkujtimore pr t
rnt. Ndrsa n nnkorpusin 2 bjn pjes tekste t cilat pr adresat primar kan
prfaqsuesit e bashksis ndrkombtare. Kto jan deklarime t bra t politikanve
pr ngjarje diskursive si: bisedimet pr decentralizimin, bisedimet pr Standardet e
UNMIK-ut pr statusin dhe bisedimet pr zgjidhjen e statusit politik t Kosovs.
N fillim do t prqndrohemi n kuptimet e fjals demokraci ashtu siq trajtohen
ato n leksikone t ndryshme, n shkencat politike si dhe n teorit e ndryshme t
demokracis.
Do t vazhdojm me paraqitjen e gjetjeve t analizs rreth veqorive semantike
t fjals demokraci ashtu si ato paraqiten n nnkorpusin 1. Analizs cilsore t
implikaturave dhe aludimeve ju paraprijn analiza sasiore e kollokateve t familjes s
fjalve demokraci demokratik/e. Kjo ka pr qllim t gjendet se cfar kuptimi asociativ
marrin kto fjal n ambientin e tyre kollokativ. M tutje prezentohen analizat sasiore
e cilsore t rasteve t marra si mostr nga nnkorpusi 2 rreth prdorimit t familjes s
fjals demokraci.
Pyetjet konkrete t parashtruara gjat analizs jan: Si perspektivohet
demokracia? Cfar prozodie semantike zhvillohet prmes kollokateve rreth grupit t
fjalve demokraci, demokratik/e n korpusin e teksteve t analizuara dhe cfar vlerash
transportohen prmes saj? Cilave strategji komunikimi ju shrben motivi i ndrtimit t
demokracis? Me cilat motive t tjera ndrlidhet demokracia n diskursin politik?
Prmes cilave veprime t natyrs gjuhsore prmbushet me kuptime t caktuara fjala
2 Analiza Kritike e Diskursit mbron pikpamjen se ideologjit shprehen dhe konstruktohen n

teskte andaj prmes analizs s kategorive gjuhsore sht e mundur t demistifikohen
ideologjit e teksteve. Pr kt krkim si baz e kornizs teorike kan shrbyer modelet e AK t
Norman Fairclough, Teun van Dijk, Gerlinde Mautner dhe Sigfried Jger.
350
POLISEMIA IDEOLOGJIKE E FJALS DEMOKRACI N DISKURSIN POLITIK
N KOSOV
demokraci? Cfar tregojn implikaturat, dhe aludimet? Kto pyetje parashtrohen gjat
analizs s dy nnkorpuse t ndara me qllim q t shohim nse fjala demokraci n t
dy nnkorpuset merr kuptimin e njejt.
Korniza teorike
N trajtimet teorike rreth prdorimit t gjuhs n politik fjala demokraci

merret shpesh si shembull pr t ilustruar funkcionin gjuhsor n politik.3 N kto
krkime shkencore demokracia definohet si pjes e leksikut ideologjik dhe radhitet n
grupin e fjalve me vler t lart.4 Fjalt me vler t lart prshkruajn fenomene
abstrakte t cilat vlersohen pozitivisht, por t cilat nga ana prmbajtsore kan
domethnie t ndryshme Ato nnkuptojn cdo gj pr secilin (Hayakawa 1964:
F.112). Ndr tiparet e ktyre fjalve sht se ato posedojn nj shumsi semantike t
ciln Dieckman e quan polisemi ideologjike5. Kjo shumsi semantike dhe
konotacioni pozitiv t ciln fjalt me vler t lart e kan marr historikisht, i
mundsojn politikanit nj prdorim strategjik duke i theksuar veqorit semantike t
fjals varsisht nga grupi i dgjuesve. Fjalt me vler t lart e kan funkcionin t
shprfaqin realitetin n mnyr t thjeshtzuar me qllim t ndikimit emocional (shih
Girnth 2002:f.52). N ligjrimin politik, politikan apo grupe politike prdorin kto
fjal pr t shrbyer njkohsisht grupe adresatsh me preferenca t ndryshme, pr ti
ln vetes hapsir veprimi dhe n rast nevoje pr t interpretuar m von thniet e
3 Shih. Dieckmann 1964, 1974, 1979, Strassner 1987, Burkhardt 2003, Klein 2002, Girnth
2002, Spie 2006.
4 Fjalt me vler t lart jan nj nnlloj i fjalve paroll. Termi Fjal paroll prdoret shpesh
si sinonim I tyre. Dieckmann (1964:f.79f) p.sh. prdor termin paroll dhe e definon kshtu:
prshkruan nj form t ngjeshur stilistikisht si nj fjal e vetme apo familje fjalsh e cila lviz
vetdijen dhe vullnetin kolektiv, nj tendenc qllim apo program t nj grupi t caktuar
kundr nj grupi tjetr apo m shum grupeve t tjera. Lviz m s shpeshti n nj nivel m t
lart abstrakcioni dhe thjeshtzon realitetin varsisht nga krkesat e veprimit kolektiv; ka pr
detyr t trheq dhe mbledh favorit apo t luftoj dhe t prul kundrshtarin. Sa I prket
funkcionit apelativ, sht e orientuar kah dgjuesi dhe ndikimi I saj sht si rrjedhoj e
kuptimeve me t cilat sht veshur. Girnth (2002) prdor pr kto fjal termin Fajal simbol.
5 Strau/Zifonun (1982/83: S. 68f, cituar n Girnth 2002: f. 52) e definojn diferencn
semantike si diferenc n prdorim t nj fjale e cila sht e varur nga mendimi i grupit, dhe
n secilin rast theksohet nj dimensin semantik. Pr kt Dieckmann prdor termin polisemi
ideologjike (1974:f.13). Sipas tij kjo polisemi mund t shtrihet edhe n rrafshin e kuptimit
prmbajtsor apo edhe n vlersimin e paraftyrimit pr referentin e fjals. Te fjala demokraci
kemi t bjm me nj polisemi semantike n rrafshin kuptimor, prderisa sa i prket vlers s
referentit ajo mbetet e njejt n cdo prdorim. (shih. Dieckmann 1974: f. 213, cituar n
Burkhardt 2003: f. 354).
351
tyre n baz t interesave t tyre, pa u gjykuar nga publiku pr mashtrim (shih Klein
1998: f.386). Sipas Spie (2006: S.34) gjat prdorimit t fjalve me vler t lart pr
t argumentuar pr cshtje t diskutueshme nga grupi q flet bhen specifikime t
prmbajtjes s kuptimeve t shprfaqura, me qllim t prdorimit t ktyre fjalve me
vler t lart pr konceptet vetanake.
Dieckmann (1974:f.70f) niset nga ajo se, mnyrat e ndryshme t prdorimit t
kushtzuar politik t fjals demokraci bazn e kan te etimologjia e konceptit sundim i
popullit. sht ky kuptim, i cili fjals demokraci, gjat zhvillimit t saj i ka dhn
konotacion pozitiv. Me kt fjal nnkuptohet n t gjitha ant sundim i popullit, por
se cili sht subjekti i ktij sundimi, dhe n cfar mnyre do t organizohej ai
politikisht, qndrimet e konceptet pr kt cshtje mbeten gjithmon t ndara. (shih
Burkhardt 2003: f. 356).
Konceptualizimi i demokracis n leksikone dhe diskursin shkencor
Fjalort e ndryshm ende mbeten shum t prgjithshm n prcaktimin e sakt

t kuptimit t demokracis. Gjat shfletimit t fjalorve terminologjik demokracia
shpjegohet si: 1. Parim politik sipas t cilit populli prmes zgjedhjeve t lira merr pjes
n ushtrimin e pushtetit n shtet; 2. sistem qeveriss n t cilin prfaqsuesit e
zgjedhur nga populli e ushtrojn pushtetin. 3. Shtet me kushtetut demokratike, dhe
sitem shtetror me qeverisje demokratike. 4. Parimi i ndrtimit t vullnetit dhe bashk
vendosjes s lir dhe t barabart n grupet shoqrore. 5. Greqisht: Sundim I popullit
si nj form e jets politike, e cila e ka piknisje barazin dhe lirin e t gjith
qytetarve, dhe e cila vullnetin pr t krijuar komunitetin apo shtetin e sheh si
rrjedhoj t vullnetit t popullit. 6
Diskursi shkencor e trajton demokracin jo si term, por si koncept veprimi t

natyrs praktike. N Greqin Antike, n qytetet shtete grekt e lasht praktikonin
vetvendosjen dhe vetqeverisjen e qytetarve prmes prfshirjes s shtresave t gjera
qytetare. Kjo praktik quhej demokraci. Krkuesit nisen nga termi etimologjik i
prgjithshm i demokracis dhe e definojn kt fenomen shkurt dhe qart si
ushtrim i drejtprdrejt ose jo i drejtprdrejt i pushtetit t demosit, pushtet
popullor apo pushtet i shumics (Schmidt 2000: F. 19). Pr m tepr diskursi
shkencor krkon dhe prpiqet t njoh format e praktikimit t ktij lloji t pushtetit n
6 Shih Duden, Universalwrterbuch 2007; Brockhaus Enzyklopdie 1999; dhe Meyers

Lexikon, n:
http://lexikon.meyers.de/issen/Demokratie;jsessionid=4331B4871669F8ABB7DD9D9C69
A01BD1.jvm1
352
N KOSOV
shtetet moderne, duke u nisur dhe pajtuar se demokracia sht forma m e mir edhe
pse jo perfekte e nj sistemi t pushtetit q i shrben realizimit t mirqnies s
prgjithshme.7
Problemi qndron aty se si pajtohet vetvendosja e natyrshme individuale e
njeriut me minimizimin e pushtetit, cfar forme institucionale duhet t marr
demokracia pr t sjellur kto prparsi, pra si t praktikohet sundimi i popullit
(Saage 2005: f.5). Sipas Lipjardt (1984:f2) nj lloj i demokracis ideale nuk ka egzistuar
asnjher pr shkak se sht e vshtir pr tu praktikuar.
Demokracia si thelbi i shtetit modern konstitucional sht demokracia
konstitucionale. Ajo sht nj form e shtetit konstitucional e praktikuar n shtete me
siprfaqe t mdha dhe t vogla, n t cilat pushteti del nga baza e liris dhe barazis
politike e t gjith popullsis, d.m.th nga populli i shtetit (Schmidt 2006: f. 21f). Sipas
Schmidt (po aty) populli sht i definuar politikisht si popull shteti e pr kt arsye
demokrcaia konstitucionale nuk e ka pr baz ndonj prkatsi etnike t caktuar.
Ndrsa Smooha (2001: f.11) sa i prket popullit respektivisht sundimit t popullit
dallon dy kategori t demokracis q praktikohen: Demokracit qytetare, gurthemel i
t cilave sht qytetari apo qytetaria pa marr parasysh dallimet etnike apo fetare; dhe
demokracit etnike n t cilat pjesa qndrore sht kombi etnik. N kategorin e par
hyjn demokracit republikane, multikulturore dhe demokracia konkordive. Kto lloje
t demokracis dallojn nga demokracia etnike pr shkak se t gjith qytetart jan
barts t elementit shtetror. Populli i shtetit n kto demokraci nuk sht etnikisht i
njsuar, por nj bashkim i individve. N modelin e demokracis etnike ka nj komb
etnik brtham dhe grupe t tjera q nuk jan brtham, port dy grupet jan ligjrisht
t barabart. Demokracin etnike Smooha e definon sin vazhdim: Demokracia
etnike kombinon tejzgjatjen e t drejtave civile dhe politike t t gjith banorve
permanent me nj me nj dominim etnik t institucionalizuar t grupit shumic.
Kombi etnik brtham kontrollon shtetin dhe e prdor pr interesa t tij kombtare
pr tu dhn antarve t tij nj status favorizues. Grupeve jo brtham u garantohen
t drejta individuale dhe kolektive dhe u lejohen prpjekjet pr ndryshim, por
trajtohen si qytetar t rendit t dyt dhe t vendosur nn kontroll (Smooha 2001: F.
5).
N demokracit perndimore jan parimet normative t cilat jan t shtrira n

kushtetutat e ktyre vendeve q reflektojn koncepcionet e demokracive perndimore.
Parimet n vazhdim shprehen n strukturat, proceset dhe institucionet dhe kto
7 Shih Schmidt 2000:f 19; Tocqueville 1976: f 276ff.

353
marrin pastaj forma t ndryshme kulturore dhe historike.8 1. Respektimi I t drejtave

t njeriut dhe qytetare, veqanrisht t drejtave t liris dhe barazis; 2. E drejta pr
pjesmarrje t barabart n cshtjet e prbashkta pr shoqrin dhe shtetin; 3.
Sovranitetin e popullit; 4. Ndarjen e pushteteve; 5. Njohjen e pluralitetit dhe t
heterogjenitetit t shoqrive modern si pasoj logjike dhe faktike t t drejtave
individuale; 6. Reprezentativiteti, 7. Parimi I shumics; 7. Vetvendosja kolektive dhe
kufizimi i pushtetit politik .9
Kto parime shrbejn si kritere n baz t t cilave gjykohet nse nj shtet

sht demokratik apo jo. Pr shkak se n kt punim sht domethnse q fusha
semantike e termit demokraci t definohet ashtu siq prdoret n diskursin politik, kto
parime do t shiqohen si tipare semantike t termit t sotm Demokraci dhe do t
prdoren si mas pr t identifikuar tiparet semantike t konceptit t cilat shprfaqen
n ligjrimin e politikanve n Kosov.
Prdorimi i termit Demokraci n ligjrimin politik n Kosov
Politikant kosovar e prdorin demokracin si lajtmotiv t angazhimit t tyre

politik. N korpus prej gjithsejt 41 058 fjalsh, fjala demokraci prdoret 875 her. N
nnkorpusin 1 grupi i fjalve demokraci/a, demokratik/e paraqitet 386 her, ndrsa n
nnkorpusin 2, 489 her. Si n tekstet e nnkorpusit 1, t cilat i adresohen n radh t
par publikut kosovar e poashtu edhe n ato t nnkorpusit 2, t cilat adresat parsor
kan bashksin ndrkombtare, politikant prdorin kt term pr t legjitimuar
pushtetin e tyre. Ky sht vetm nj indikator i cili nuk thot shum pr fushn
kuptimore t ktij grupi t fjalve.
Politikant i konstruktojn realitetet e njjta varsisht nga adresatt e teksteve t
tyre. Se si konceptualizohet demokracia varet nga makrostrategjia, t ciln politikant e
prdorin pr t bindur publikun pr tiu dhn atyre pushtetin politik. Dy jan
strategjit t cilt politikant kosovar i zbatojn prmes ligjrimit politik: 1.
konstruktimi i imazhit t heroit q lufton pr t shptuar kombin dhe 2. t heroit q
bn paqen midis etnis shqiptare e serbe n Kosov. Ky konstruktim bhet prmes
prdorimit t gjuhs. Pr kt arsye pr t nxjerr n pah konceptin e demokracis
sht hulumtuar ambienti gjuhsor i fjals demokraci. Por para se ta bjm kt sht e
nevojshme t prmenden ktu disa tipare t cilat jan hasur gjat analizs s dy
8 Shih Massing 2007: f. 78.

9 Shih Massing po aty dhe Shubert Klein 2008: f 70.
354
N KOSOV
nnkorpuseve.
N fjalime dominon strategjia e politikanit q flet shum por nuk thot
asgj10. T mos thnit asgj n korpus u referohet gjetjeve n vazhdim: 1. Fjala
demokraci prdoret n kuptimin e saj shum t prgjithshm. 2. Paraqitet shum shpesh
si mjet retorik n figurn krahasuese trehapshe liri, barazi, demokraci dhe prdoret
si paroll. 3. Demokracia prdoret n tautologji dhe pr nga prmbajtja nuk thot
shum. 4. Shpesh demokracia nuk sht subjekt pr t ciln flasin politikant, por
prdoret m shpesh si cilsim paushall i veprimeve t tyre pr t aluduar n dicka t
bukur dhe hypostazuar. 5. Jan kategorit gjuhsore t implikaturs dhe aludimeve t
cilat na mundsojn t kuptojm se si e konceptualizojn politikant demokracin.
Konceptualizimi i demokracis n tekstet e fushatave zgjedhore dhe

ditve prkujtimore
Demokracia sistem sundimi i vullnetit t popullit ton
Analiza e fushs kollokative t grupit t fjalve Demokraci-a, demokratik/e.
Fusha kollokative sht analizuar me qllim t gjetjes s treguesve t tipareve t

mundshme, t cilat qojn deri te kuptime t caktuara t konceptit demokraci ashtu
siq shprfaqet n ligjrimin e politikanve11. N nj korpus prej 9864 fjalve, emri
demokraci n t gjitha rasat zgjedhore paraqitet 38 her. Si mbiemr demokratik/e
paraqitet 94 her. Kjo frekuenc reflekton faktin se fjala demokraci si emr paraqitet
shum m rrall se sa si mbiemr. Mund t jet nj indikator se demokracia dhe
demokratizimi trajtohen shum m pak si tema n vetvete, por demokracia paraqitet si
atribut pr dicka tjetr. Pr t shkuar prtej gjetjeve sasiore dhe pr t ndriquar
ambientin e koncepteve jan hulumtuar rreshtat e konkordancs n t cilt paraqitet
grupi i fjalve demokraci, demokratik/e. Rreshti i konkordancs ka prfshir 15 fjal para
dhe 15 fjal prapa fjals demokraci dhe demokratik/e. Kto konkordanca mund t japin
m shum informacion pr shpeshtsin dhe fenomenet mikro semantike p.sh. cfar
cilsohet si demokratik/e.
Si emr fjala demokraci prdoret m s shpeshti menjher pas ose para fjalve
liri, pavarsi, Kosova, populli shqiptar. Kjo fjal shoqrohet edhe nga fjal t tjera si paqe,
10Shih Klein 2002: f.83

11Sipas Mautner (2000), fusha kollokative mund t jet tregues q mund t mirret si piknisje
pr t mbshtetur vzhgimet cilsore empirike n nivelin makroanalitik t diskursit, nn
kndvshtrimin e raporteve tematike m komplekse.
355
luft, humanizm. Gjat prdorimit t fjals demokraci n korpus bie n sy edhe nj veqori
sintaksore. Fjala demokraci prdoret n fjali m s shpeshti si objekt. Sipas
pikpamjeve t autorve t analizs kritike t diskursit mbi tranzitivitetin12 vijm n
prfundim se demokracia nuk vepron apo nuk shpjegohet dhe nuk i mveshen veqori
drejtprdrejt. N t katr herat sa paraqitet fjala si emr ajo shoqrohet me kollokate
si pushtet i popullit, presupozon pluralizmin politik; n Kosov t fitoj .
Fjala demokraci paraqitet m shpesh si mbiemr (94 her). Demokratik/e
cilsohen: Kosova 15 her, Institucionet 14 her, shteti 10 her, zgjedhjet 6 her, parlamenti 5 her;
pushteti 4 her; vlera 4 her; rregulli 3 her; bota 3 her; vlera 4 her; rregull 3 her; t drejta 3 her;
mnyr 2 her; shoqri 2 her; zhvillime 1 her; pjesmarrje 1 her; procese 1 her; modele 2 her;
parime 1 her; gar 1 her; ardhmri 1 her; standarde 3 her; gar 1 her.
Sipas ktyre rezultateve vijm n prfundim se demokracia prdoret m s shumti

n lidhje me fjalt Kosova, shteti, institucionet. Ndrsa siq mund t shihet nga analiza
m e gjer e nnkorpusit 1 kto fjal nuk prdoren n kuptimin neutral t tyre por m
shpesh jan t ngarkuara pozitivisht. T glorifikuara kto fjal shqiptart i asociojn
me luftn pr t qeverisur vet n Kosov. Pr kt arsye kto fjal n kontekstin n t
cilin prdoren, d.m.th n ligjrimin politik q pr adresat ka publikun shqiptar t
Kosovs identifikohen si fjal me vlera t larta. E rrethuar m shum me kto fjal
demokracia merr nj aur semantike pozitive. Por kjo nuk na thot m shum se si vihet
n raport demokracia me fjalt Kosov dhe shtet, e pr kt arsye na duhet t
ndrmarrim nj analiz dhe ta zgjerojm rreshtin konkordues pr t par t thnn n
raport me kontekstin jashtgjuhsor.
Aludimet dhe implikatura
Analiza e aludimeve tregon se veqorit semantike t fjals demokraci n tekstet e

nnkorpusit 1 me frekuenc m t madhe jan: 1. Prfaqsimi, 2. Sovraniteti i popullit;
3. Vetvendosje kolektive; 4. Parimi i shumics; 5. Pranimi i rregullave t lojs; pranimi
i i rregullave paqsore dhe formale t krijimit t vullnetit dhe vendimimeve politike.
Demokracia rrethohet n tekste me nj fjalor t emocionalizuar. Nj shembull

tipik sht teksti n t cilin zgjedhjet nuk konceptualizohen vetm si zbatim i parimit
t pjesmarrjes s barabart n ushtrimin e pushtetit, por pr m tepr ato shihen si
nj fest zyrtare, pr arsye se populli i Kosovs pr her t par zgjedh institucionet
legjitime.
12 Shih Fairclough 1995; Mautner 2000.

356
N KOSOV
<1> Sot kur po bjm promovimin e Programit t LDK-s dhe t deputetve t LDK-s pr
Kuvendin e Kosovs, kemi ndjenjn e fuqishme pr Kosovn ton t dashur. Mbajtja ezgjedhjeve
nacionale 2001 sht nj manifestim solemn pr t gjith Kosovn. sht moment i shprehjes s
vullnetit demokratik t popullit t Kosovs pr t zgjedhur prfaqsuesit e vet legjitim dhe
institucionet legjitime t shtetit t vet: parlamentin, qeverin dhe presidentin e Kosovs. sht akt
solemn, sepse mbahen n Kosovn e lir. (Rugova Ibrahim, LDK, Bota Sot 11102001).
Ky fjalim ndodh n nj kontekst si n vazhdim: sht fjala hyrse e ish kryetarit

t LDK Ibrahim Rugovs pr hapjen e fushats s vitit 2001. Rugova prezanton
programin e partis s tij dhe kandidatt pr zgjedhjet. Fjalimi ndodh n kryeqytet,
adresat primar jan zgjedhsit shqiptar, por prezent n at takim jan edhe
prfaqsues t OSBE-s. N sfond ndgjohet muzik folklorike dhe para fjalimit
transmetohet himni shqiptar.
Kt pargraf e karakterizon strategjia e mobilizimit t masave por edhe
vetvlersimi i Rugovs si nj njeri, i cili lufton pr mbrojtjen e interesave t
shqiptarve n Kosov. Pjes e ksaj strategjie sht n njrn an vlersimi i
zgjedhjeve duke e theksuar tiparin e konceptit t demokracis si vetvendosje
kolektive. N ann tjetr paraqiten n tekst terme n plural t cilat aludojn n
prkatsin grupore. P.sh. Fjalia, kemi ndjenjn e fuqishme pr Kosovn ton t
dashur. Ai flet pr ne dhe pr t gjith Kosovn pr popullin e Kosovs. Kto
cilsime mund t jen si aludime pr shqiptart e Kosovs, kur i analizojm edhe n
raport me t adresuart e ligjrimit dhe t kontekstit historik. Populli i Kosovs nuk
do t kishte kuptim pr serbt sepse ishin shqiptart ata t cilt qysh me 1992
shprehn vullnetin pr t qen popull t nj territor t pavarur. Me kt mund t
argumentohet edhe prdorimi i sintagms deiktike institucione legjitime.
Legjitimiteti n kt kontekst i referohet legjitimitetit t s drejts ndrkombtare t
ktyre institucioneve t cilat legjitimohen nga populli. Vetm n kt kontekst mund t
arsyetohet glorifikimi i mbajtjes s zgjedhjeve si moment pr t festuar. Pr m tepr
n pjesn e fjalis n vazhdim sepse mbahen n Kosovn e lir implikon q edhe kur
Kosova nuk ka qen e lir ka pasur zgjedhje. Kjo implikatur mund t prmbaj si
zgjedhjet q ka organizuar Serbia para lufts n Kosov e poashtu edhe zgjedhjet q
ka organizuar Institucionet paralele t krijuara para lufts nga shqiptart e Kosovs n
vitin 1992.
M tutje n tekst vie n pah kuptimi i demokracis si e drejt pr vetvendosje

kolektive. Vullneti i shqiptarve pr vetvendosje paraqitet si nj cshtje q sht
shprehur edhe me dhjetra vite m par:
357
<2> Themelet e shoqris dhe t shtetit t Kosovs jan vendosur me Deklaratn e

Pavarsis,Kushtetutn e Republiks s Kosovs (1990), me Referendumin pr Pavarsi (1991),me
zgjedhjet presidenciale e parlamentare m 1992 dhe m 1998 zgjedhjet presidenciale e parlamentare
m 1992 dhe m 1998 si dhe jan mbrojtur me rezistencn e popullit t Kosovs, t mbrojtur nga
SHBA-t, NATO, BE dhe bashksia ndrkombtare. (Rugova Ibrahim, LDK,Bota Sot
11102001).
N kt pargraf listohen ngjarjet prmes t cilave shqiptart n Kosov e kan

shprehur kolektivisht vullnetin e tyre pr vetvendosje. Partia t ciln e prfaqson
Rugova n momentin q ai flet ishte organizatore e ktyre ngjarjeve. LDK
identifikohet me kto ngjarje dhe i prdor ato si evidenc pr t ngritur veten, si nj
parti q ka luftuar pr vetvendosjen e shqiptarve n Kosov. Se veqimi i ktyre
ngjarjeve aludon n tiparin e demokracis si vetvendosje e popullit shqiptar n
Kosov mund t argumentohet me kontekstin n t cilin gjen vend fjalimi. Ktu jan
present dy kategori publiku, njri jan shqiptart t cilt kan shprehur vullnetin pr t
pasur pushtetin n Kosov dhe prfaqsues t bashksis ndrkombtare, qllimi I t
cilve I shprehur n dokumente normative ishte ndrtimi o nj shoqrie multietnike.
Duke mos prmendur drejtprdrejt, por duke prdorur si aludim ngjarjet q
nnkuptojn vetvendosjen e shqiptarve Rugova llogarit n nj mirkuptim t
votuesve dhe shmang n t njejtn koh konfliktin me prfaqsuesit e bashksis
ndrkombtare.
Edhe prfaqsues t partive t tjera politike prdorin angazhimin n t kaluarn

pr t koduar llojin e demokracis, t ciln e favorizojn ata. Hashim Thaci kryetar I
Partis Demokratike t Kosovs (PDK) gjithashtu aludon n t kaluarn por m
shum n kryengritjen e armatosur. Ktu nj shembull pr t ilustruar se si Thaci
prdor motivin e lufts si aludim. Ai v n lidhje demokracin pr t ciln do t
punoj vazhdimisht partia e tij me idealin e Adem Jasharit.
<3> Ju siguroj se PDK-ja do t punoj vazhdimisht q ta oj n vend idealin e

Komandantit ton legjendar Adem Jasharit, idealin pr pavarsin e plot dhe demokraci t Kosovs.
Vota pr PDK-n sht vot pr idealin e liris s Kosovs, sht vot pr mosrikthimin kurr t
Serbis n Kosov. Prandaj prcaktohuni. si jeni prcaktuar edhe m hert. pr demokraci, pr liri,
pr pavarsin dhe perndimin, e kjo sht vota pr PDK-n. (Thai Hashim, PDK, Epoka e Re
13112001).
Thaci n kt fjalim shpalos programin e PDK pr zgjedhjet n Sknderaj. T

pranishm jan votues potencial shqiptar, t cilt e kan prjetuar nga afr luftn dhe
358
N KOSOV
n kt mnyr mund t thuhet se m shum u flet emocioneve t votuesve.

Vetvendsoja kolektive si tipar semantik i termit demokraci, prmes aludimit
mbshtetet n prmendjen e demokracis pr t ciln kishte luftuar Adem Jashari, e
cila njkohsisht implikon demokracin t ciln e propagon Thaci. Demokracia t
ciln e premton PDK barazvlersohet me realizimin e Adem Jasharit. N fjalin e
fundit Thaci prmbledh t dy termet t lirin e Kosovs t ciln ai e konkretizon si liri
nga Serbia. Ky konkretizim ndodh kur ai angazhimin e partis s tij ia atribuon idealit
t liris s Kosovs dhe q Serbia t mos kthehet kurr m n Kosov. Prmes
paralelizmit ai i barazon kto dy atribute. Interpretimi i mundshm i Thacit pr
definicionin e demokracis n kt rast, si vetvendosje e shqiptarve n Kosov
mund t bazohet edhe n aktivitetet e Adem Jasharit. Ai nuk e kishte pranuar
pushtetin shtetror t Serbis dhe e kishte luftuar at. Ai si nismtar kishte marr pjes
n luftn e armatosur t ktij regjimi.
Jo vetm n fushatat zgjedhore, por edhe n ditt prkujtimore krkesat e

shqiptarve pr vetvendosje zvendsohen me fjaln demokraci. T shohim ktu nj
shembull ilustrativ:
<4> Ky flamur u b bashklufttari m besnik i shqiptarve n prpjekje te pareshtura

historike pr liri e demokraci, e kto prpjekje u bartn brez pas brezi dhe erdhn deri te trimat e
UK, t cilt lidhn zinxhirin e prpjekjeve tona historike, duke mbajtur lart kt flamur t
lavdishm. (eku, Agim, Epoka e Re 29112000).
Koncepti demokraci ngrthehet n nj sekuenc, tem e s cils sht

glorifikimi i flamurit shqiptar. Flamuri si simbol i identitetit kombtar cilsohet si
bashklufttar pr demokraci. Lufta pr demokraci n kt kontekst mund t
implikoj luftn e shqiptarve pr vetvendosje dhe bashkim. Sundimi i popullit i
referohet pushtetit t popullit shqiptar n trojet e ku jetojn shqiptart shumic. Kjo i
afrohet konceptit t demokracis etnike sipas Smoohas (shih m lart).
Rrethanat situative n t cilat mbahet fjalimi por edhe ato historike q lidhen
me flamurin mund t merren baz pr dekodifikimin e demokracis n kt paragraf.
sht Dita e flamurit 28.Nntori, data e themelimit t shtetit shqiptar. Shqiptart e
Shqipris dhe t Kosovs kishin luftuar pr themelimin e ktij shteti, megjithse
Kosova nuk ishte njohur ndrkombtarisht si pjes e Shqipris. Sknderbeu nj
autoritet, mbi mitin e t cilit mbshtetet vetdija kombtare e shqiptarve si komb. Me
fjalin trimat e UCK, t cilt lidhn zinxhirin e prpjekjeve tona historike, duke
mbajtur lart kt flamur t lavdishm folsi aludon n luftn e fundit n Kosov.
359
Zingjiri i lidhur asociohet nj proces i prmbyllur. Kt metaforizim mund ta

interpretonim edhe si UCK ka prfunduar luftn pr sundimin e shqiptarve n
territoret e tyre. Prfundimi logjik i nxjerr nga ky paragraf mund t jet se shqiptart
do t ken vet pushtetin n territoret n t cilat ata jetojn. Kshtu shtrohet pyetja
cfar funkcioni kryen termi demokraci dhe metafora q karakterizon gjith kt pjes t
fjalimit. N radh t par kjo metafor shmang konfliktin me bashksin
ndrkombtare. Ideja e nj Shqiprie etnike, q nnkupton bashkimin e Kosovs me
Shqiprin, pr shkak t pasojave politike mbetet tabu. S dyti prmes prdorimit t
ksaj metafore fjalimi merr ngjyrim emocional.
Nj veqori tjetr semantike q e karakterizon fjaln demokraci n nnkorpusin 1
sht prfaqsimi. Fjala demokraci n korpus shfaqet m s shpeshti si mbiemr.
Prfaqsimi shprehet n fjalit e politikanve t cilat kan si referenc institucionet e
kryetarit, kryeministrit, parlamentit. Kto institucione shpesh cilsohen si demokratike.
Kto vihen n lidhje me motive si pavarsia dhe shtetsia. Politikant i vlersojn kto
institucione, duke argumentuar se ato po legjitimohen prmes zgjedhjeve. N zgjedhje
politikant premtojn se kto institucione do t zbatojn vullnetin e populllit t
Kosovs pr pavarsi. Ky sht motivi me t cilin politikant e argumentojn cilsin e
t qnurit demokratik t institucioneve. Tipare t tjera si shteti ligjor, t drejtat e
njeriut, mirqnia paraqiten shum rrall n ligjrim.
Politikant premtojn q kto institucione do t prfaqsojn vullnetin e
popullit, por thniet e tyre pr mnyrn se si do ta bjn kt jan shum t vagullta.
Ata prdorin strategjin e mjegullimit prmes fjalve duke prdorur terme t
pastrholluara e t paqarta. Pavarsia si qllim i institucioneve demokratike shprehet
si nj arritje pa nj kufi kohor t caktuar. N fjalit n t cilat premtohet se
institucionet demokratike do t reflektojn vullnetin pr pavarsi, gjejm folje t cilat
shprehin veprimtari por jo nj veprim t caktuar pr nj koh t caktuar. Koha e
foljeve sht e ardhme, e prdorur si modalitet do t e cila shpreh nj kategorialitet t
fuqishm. N rreshtet konkordive prreth fjals demokraci nuk gjenden ndajfolje
kohe, q con n prfundimin se demokracia si vetvendosje e popullit nuk do t
ndodh n nj koh t caktuar por sht e vazhdueshme. Nj shembull tipik sht
fjalia: do ti zgjedhim organet tona legjitime, duke filluar nga presidenti Qeveria dhe
Parlamenti q do ta qojn Kosovn m tutje n rrugn e liris, pavarsis dhe
demokracis.
Kur flitet pr institucionet ato prdoren t pasuara nga cilsori shtetrore dhe
prmes prcaktimit t detyrs s ktyre institucioneve duke prdorur implikaturn
arritjen e pavarsis. Por asnjher nuk gjejm rrethanor kohe ose mnyre q
shpjegojn se si dhe kur. Institucionet kan veprimtari por jo veprim t njhershm.
360
N KOSOV
Prderisa pavarsisa siq njihet me aktet ndrkombtare sht akt I njhershm dhe jo
rezultat i veprimtaris s vazhdueshme. Przgjedhja e foljeve, t cilat shprehin procese
t prgjithshme i l mundsin zgjedhsit t besoj se pavarsia do t arrihet menjher
pas zgjedhjeve.
Se si grshetohen motivet e pavarsis dhe shtetsis me institucionet
demokratike dhe si realizohet strategjia e mashtrimit prmes fshehjes s deficiteve t
qartsis tregojn shembujt n vazhdim.
<5> Sot Kosova n lirin e merituar, n demokracin e re, po ndrton institucionet

demokratike pr t g jith qytetart e Kosovs, po ngrit themelet e shtetsis s saj. M 17 nntor,
populli i Kosovs do t zgjedh lirshm parlamentin e Kosovs, q do ta udhheq Kosovn drejt paqes
dhe stabilitetit, ekonomis s zhvilluar, demokratizimit, pavarsis dhe integrimit n strukturat
evroatlantike. (Haradinaj Ramush, AAK, Epoka e Re,0410 2004).
<6> Ne krkojm q t votoni pr LDK n, siq keni br deri m tani. LDK-ja duhet t
ket nj shumic absolute pr ti udhhequr institucionet e vendit ton n mnyr efikase n t mir t
shtetit t Kosovs. Vota juaj na jep fuqi dhe ne e mbajm me krenari dhe shum prgjegjsi at, q t
ndrtojm nj Kosov t pavarur, demokratike, paqesore, me mirqenie t plot dhem t pasur pr t g
jith.qytetaret e saj. (Rugova, Ibrahim, LDK, Bota Sot, 14102004).
<7> Ne kemi treguar sesi ndrtohet partia, kemi ndrtuar vet nj parti moderne, n mnyr
q ti hapim perspektiv fitores n zgjedhjet e prgjithshme, t ndrtojm institucione modeme,
demokratike dhe ti demokratizojm ato institucione dhe shoqrin e Kosovs, n mnyr q t fitojm
nj mbshtetje edhe me t fuqishme politike, diplomatike dhe natyrisht edhe pr investime ekonomike
n Kosov, nga bota. (Thai Hashim, PDK, ER 16112001).
N kta tre shembuj vlersohen institucionet q do t dalin nga zgjedhjet. S

pari ato velrsohen si shtetrore, s dyti institucionet do ta ken detyrn pr arritjen e
pavarsis. Kt veprim ata u mveshin institucioneve e jo vetes. Prmes metonimis
shmangin prgjegjsin personale dhe ja mveshin kt prgjegjsi nstitucioneve p.sh.
nuk gjenden n tekste referent t qart si ne si prfaqsues t institucioneve por
subjekte si parlamenti. N t gjith shembujt theksi vihet te institucionet dhe te
pavarsia. Se si dhe kur do t arrihet pavarsia mbetet e pathne, fshihet prmes
petzimit t fjalve. Institucioneve ju vishet nj veprimtari e jo nj veprim. Psh.
Formulimet si Parlamenti do t qoj Kosovn drejt pavarsis; Demokratizimi i
institucioneve pr t marr nj prkrahje politike ndrkombtare m t madhe.
Pavarsia shihet si rezultat i veprimtaris s institucioneve. N praktikn e s drejts
361
ndrkombtare shtetet e kan shpallur mvetsin e tyre qoft si koloni, pjes e nj

federate apo konfederate prmes nj akti ligjor, shpalljen e pavarsi. Shpallja e
pavarsis sht nj veprim i njhershm q nuk shpreh vazhdimsi. Przgjedhja e
foljeve t cilat shprehin procese t prgjithshme, i l mundsin zgjedhsit t besoj se
pavarsia do t ndodh menjher pas zgjedhjeve.
Konceptualizimi i demokracis n nnkorpusin 2 Demokracia qytetare

pranim i pluralitetit t grupeve dhe e drejt e invididit pr
vetvendosje
Analiza e teksteve n nnkorpusin 2 tregon se n krahasim me tekstet e

nnkorpusit 1 ktu demokracia konceptualizohet ndryshe. Ambienti semantik i fjals
demokraci ndryshon nga ambienti i ksaj fjale n nnkorpusin 1. N nnkorpusin 1
grupi i fjalve demokraci dhe demokratik/e rrethohej nga fjal si Kosova, shteti, institucionet.
Ambienti semantik n kt nnkorpus sht indikator pr konceptualizimin e
demokracis si realizim i vullnetit nacional t shqiptarve pr t qeverisur Kosovn,
nj model i demokracis t cilin mund ta fusim n konceptin e demokracis etnike
sipas Smoohas.
Analiza sasiore e teksteve n nnkorpusin 2 prmes softverit concordance pr
fushn kollokative tregoi rezultatet si n vazhdim:
Fusha kollokative e grupit t fjalveDemokraci/a, demokratik/e

N nnkorpusin 2 fjala demokraci paraqitet si emr n nj frekuenc prej 29
hersh ndrsa si mbiemr demokratik/e 89 her. N paraqitjet si emr shpesh
shoqrohet nga nj mbiemr q tregon llojet e dmokracis t cilat duhet t zbatohen
n Kosov. P.sh. demokracia parlamentare 4 her, demokracia qytetare 3 her, demokracia si
pushtet i popullit 2 her, shteti i s drejts, identiteti qytetar. Demokracia paraqitet edhe e
shoqruar me fjalt si vepra, respektimi i t drejtave t njeriut, shteti, identiteti qytetar, shoqria
civile.
Mbiemri demokratik/e paraqitet si atribut pr emrat procese 9 her, Kosov 7 her,
institucione 6 her, vend 4 her; pushtet 4 her; tolerant 3 her; paqsore 3 her, forca 3 her, mundsi
2 her; procedura 2 her; struktura 3 her; qeveria 1 her; qeverisje 1 her, shoqri 2 her; vlera 3
her; pavarsia 1 her; vetqeverisje 1 her; shtet 2 her; sistem 1 her; nivel 1 her; organizim 1her.
Fjalorin me t cilin shoqrohet grupi i fjalve demokracia, demokratik/e mund ta

ndajm n tre regjistra: 1.Termet Kosova, Shteti Qeveria na kujtojn fjalorin e stukturave
t shteteve t pavarura. Kto mund t shpjegohen me definicionin e demokracis si
shtet me kushtetut demokratike, sistem qeveriss demokratik, sovranitet t
362
N KOSOV
popullit. 2. Termet rregull, pushtet, vetqeverisje, zgjedhje, sistem, vend, qeverisje prshkruajn
nj sistem qeveriss. Sistemi qeveriss nuk duhet q patjetr t barazohet me shtetin si
entitet n t drejtn ndrkombtare. Edhe vendet pjes t nj federate, provincat e
komunat qeverisen dhe kan qeveri. Kjo sht nj indikator q tregon se demokracia
ktu prdoret pr t prshkruar nj sistem qeveriss n t cilin pushtetin e ushtrojn
t zgjedhurit nga populli. 3. Termet zhvillim, mnyr, mundsi, shoqri jan terme shum
t prgjithsuara. Kur kto cilsohen si demokratike ather kjo lidhje na l t kuptojm
se me kt nnkuptohet definicioni i demokracis si princip i krijimit t lir dh t
barabart t vullnetit dhe bashkvendimmarrjes n grupet shoqrore.
Analiza e aludimeve dhe implikaturs
Indikatort q ofron fusha kollokative nuk jan t mjaftueshm pr t ardhur

deri te prfundime valide e gjithprfshirse pr konceptualizimin e demokracis n t
gjith diskursin politik-publik t politikinav kosovar. Andaj ishte m se e nevojshme
t studiohen kategorit gjuhsore si aludimet dhe implikaturat, pr t par se si
konceptualizohet demokracia n tekst dhe kontekst t nnkorpusit 2 dhe cilave strategji
u shrben ajo.
Fjala demokraci prdoret m s shumti n katr ngjarje diskursive, n brjen

zyrtare t planit pr zbatimin e strategjis s UNMIK-ut Standardet pr Kosovn (24
her), gjat bisedimeve pr decentralizimin (20 her) dhe n fillim t bisedimeve pr
zgjidhjen e statusit politik t Kosovs (11 her).
N diskutimin pr standardet e UNMIKU-t pr Kosovn dhe bisedimet pr

statusin demokracia vihet n lidhje me njohjen e pluralitetit dhe heterogjenitetit t
grupeve dhe njohjen e t drejts pr vetvendosje t individve. Me kt
nnkuptohet pjesmarrja e Serbve t Kosovs n ushtrimin e pushtetit. N kt
pjes t korpusit paraqitet pr her t par koncepti i demokracis qytetare. N
bisedimet pr decentralizimin theksohet veqoria e demokracis njohja dhe pranimi i
parimit t barazis.
Shembujt n vazhdim tregojn se si prdoret termi demokraci n diskursin pr
standardet. Kto pjes tekstesh jan deklarata t politikanve t bra n nj konferenc
shtypi. Konferenca pr shtyp u organizua ditn kur Institucionet e Prkohshme t
Vetqeverisjes e bn publike fillimin e zbatimit t standardeve t UNMIK-ut. N
kt konferenc morn pjes Ibrahim Rugova, ish Kryetar i Kosovs, Bajram Rexhepi,
363
ish kryeministr i IPVK-s, Hashim Thaqi, kryetar i PDK-s dhe Ramush Haradinaj
kryetar i AAK-s.
<9> Plotsimi i standardeve lidhet drejtprsdrejti me t tashmen dhe t ardhmen e Kosovs

dhe ky moment dshmon prshpejtim t proceseve npr t cilat po kalon Kosova e t cilat kan pr
synim brjen e Kosovs nj vend demokratik sipas standardeve evropiane ku t g jith do t i gzojm
t drejtat e barabarta dhe do t jetojn n paqe dhe prosperitet. (Rexhepi Bajram, Kryeministr,
PDK, KD 11122003).
<10> Dokumenti q e kemi sot para nesh sht nj specifikim i standardeve sipas fushave t
caktuara. Standardet, q bashksia ndrkombtare i krkon nga Kosova, kan pr qllim vlersimin
e t arriturave t Kosovs, para vendosjes s statusit final t Kosovs, q pr ne sht pavarsia, si dhe
prmbushjen e normave pr integrim n Bashkimin Evropian, n NATO dhe n bashksin
ndrkombtare. (Rugova Ibrahim, Kryetar, LDK KD 11122003).
<11> Standardet nuk jan vetm standarde pr statusin, por edhe pr integrimin e Kosovs
n strukturat veriatlantike. Ju e dini se edhe disa vende t tjera t pavarura q kan dal nga ish
Jugosllavia dhe Evropa Juglindore edhe sot jan n fazn e implementimit t ktyre standardeve. Un
jam 100 prqind i sigurt se deri n vitin 2005 nuk do t arrijm ti realizojm, por do t sigurojm
baz solide pr rend demokratik n Kosov, q nnkupton njohjen e realitetit pr ndrkombtart dhe
njohjen e vullnetit t qytetarve pr pavarsin e Kosovs.Mosprmbushja e ktyre stndardeve nuk do
ta zvarris statusin vetm nse t gjith do t angazhohemi pr pavarsi dhe demokratizim t vendit.
(Thai Hashim, PDK, KD 11122003).
Strategjia ligjrimore, e cila ndiqet n kto tekste sht vlersimi pozitiv i

standardeve. Motivi pr kt vlersim sht demokracia, e ndrlidhur me pavarsin,
por edhe integrimi n strukturat perndimore. Demokracia paraqitet ktu si rrjedhoj
e standardeve. Se cfar lloji i demokracis nnkuptohet mund t prndrisim m s miri
duke e par m pr afr shembullin 9. Me shprehjen ta bjm Kosovn nj vend
demokratik me standarde evropiane, n t cilat t gjith do ti gzojn t drejtat e
barabarta dhe jetojn n paqe e mirqnie, shpjegohet koncepti i vendit demokratik, si
nj vend ku t gjith gzojn t drejta t barabarta. Shtrohet pyetja kush jan t gjith.
N kt kontekst flitet pr standardet, nj dokument ligjor i prgatitur enkas pr t
zbatuar t drejtat e grupeve etnike pakic n Kosov dhe jo vetm t shqiptarve.13
Veqoria semantike q e prdor Rexhepi pr t konceptualizuar demokracin sht
njohja e pluralitetit t grupeve.
13 Shih dokumentin Standards for Kosovo.

364
N KOSOV
Edhe Thaci n arsyetimin e tij pr pranimin e standardeve prdor termin

demokraci. Edhe pse ai shprehet se sht skeptik pr zbatimin e standardeve n kt
faz, ai i sheh ato si nj kontribut pr nj rend demokratik. N rendin demokratik ai
prmbledh apo fut shum m shum se Rexhepi, meqense nuk e sqaron, por e l t
nnkuptohet. Edhe pse sintagma rend demokratik sht shum e prgjithshme, n kt
kontekst ku sht prdorur mund t nxirren disa lloj kuptimesh t ksaj sintagme.
Thaci thot se standardet nuk mund t zbatohen 100% deri m 2005, por do t
krijohet nj baz solide pr rend demokratik. Rendi demokratik subsumohet n
standarde sepse i referohet fjals standarde me t ciln ai e fillon fjalin. Dhe nse
standardet n vetvete jan nj realizim i konceptit t demokracis si bashkqeverisje e
grupeve etnike ather Thaci ktu konceptualizon demokracin si njohje e pluralitetit
t grupeve. Pr m tepr q t tre Rugova, Thaci e Rexhepi, flasin pr standardet si
pjes e zbatimit t normave pr integrim n Bashkimin Evropian. Thaci e Rugova
prmendin edhe NATO-n. Paraqitja e standardeve si ndihm apo kontribut pr
integrim n BE dhe NATO, nnkupton pranimin e obligimit pr respektimin e t
drejtave t njeriut dhe zgjidhjen e konflikteve etnike. Si antrisimi n BE e poashtu
edhe n NATO ka parakusht mbrojtjen e t drejtave t njeriut dhe pakicave e poashtu
edhe zgjidhjen e konflikteve n rrug paqsore.14 Vnia n lidhje e standardeve me
integrimin n BE dhe NATO presupozon theksimin e veqoris semantike t
demokracis si Njohje e pluralitetit t grupeve si pasoj e t drejts individuale pr
vetvendosje.
Prdorimi i motivit t integrimit n BE dhe NATO pr vlersimin pozitiv t
standardeve sht n kontekstit ku prdoret m me ndikim, pr arsye se t dy grupet,
t cilave u adresohen politikant n kt rast, si pjestart e bashksis ndrkombtare,
poashtu edhe zgjedhsit e t cilat grupe jan vendosse pr t legjitimuar apo jo
pushtetin e ktyre politikanve, mund t prfitohen m kt motiv. Pr publikun
mesatar integrimi n BE dhe NATO asociohen me mirqenien dhe sigurin e me
shanse pr nj jet m t mir. N at koh ka qen jorealiste t pritet integrimi i
Kosovs dhe BE dhe NATO. Pr publikun e informuar n at koh ishte jorealiste
prdoimi i ktyre dy argumenteve pr t vlersuar pozitivisht standardet para statusit
14 N Planin Veprues pr antarsimin n NATO kto jan kriteret e para t cilat duhet t
plotsoj nj vend kandidat pr antarsim n kt organizat. Shih NATO Membership
Action Plan. NATO Press Release NAC-S (99)66. 24 04. 1999, n:
http://www.nato.int/docu/pr/1999/p99-066e.htm; Edhe kriteret e Kopenhags t BE nga
vendet kandidate pr antarsim krkojn plotsimin e kritereve pr mbrojtjen e t drejtave t
njeriut dhe t drejtave t pakicave. Shih: Bruno 2005 dhe Europischer Rat Kopenhagen 21-22
Juni 1993, Schlussfolgerungen des Vorsitzes. SN180/1/93. S.13. URL:
http://ue.eu.int/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/de/ec/72924.pdf.
365
ishte nj strategji retorike iracionale se sa realiste.15 Politikant prdorin fjalt me vler

t lart demokraci, pavarsi dhe NATO e BE pr t mjegulluar paraqitjen e thelbit dhe
qllimit t zbatimit t dokumentit t standardeve i cili ishte krijimi i nj Kosove
multietnike n kuptimin e pjesmarrjes s grupeve etnike n qeverisjen e vendit.
N bisedimet pr statusin politik t Kosovs theksohet veqoria semantike e
konceptit t demokracis si e drejt e individve pr t vetvendosur. N vend t
konceptit t demokracis, si sundim i popullit etnik, i cili koncept dominon n
korpusin e par q pr publik primar ka zgjedhsin kosovar, n bisedimet pr statusin
dhe n dokumentin final pr zgjidhjen e statusit politik shprfaqet dhe nga politikant
pranohet demokracia si sundim i popullit t shtetit t Kosovs, dhe si pjestar t
popullit t shtetit t Kosovs nuk jan m vetm shqiptart por t gjitha grupet etnike.
N kto bisedime dhe n dokumentin final pr zgjidhjen e statusit i njohur si
propozimi i Ahtisarit16 merret pr baz dhe dominon koncepti i demokracis
qytetare. Pr demokracin qytetare n ardh t par vihet vetvendosja e qytetarve
t Kosovs si individ e jo m t grupeve etnike si Shqiptart apo Serbt.
Shembulli m prfaqsues pr kt koncept t demokracis sht dokumenti t
cilin e kishin nnshkruar prfaqsuesit shqiptar t Kosovs me ndrmjetsuesin e
bisedimeve pr statusin.
N kt dokument shprfaqen qndrimet e delegacionit t Kosovarve edhe sa
i prket zgjdhjes s statusit por edhe rezultatit t ktij procesi. Statusi t cilin e
propozojn ata sht Kosova si shtet i pavarur me nj sistem demokratik, i cili e nxit
krijimin e nj identiteti shtetror qytetar.
Grupi i fjalve demokraci paraqitet n pjesn e dyt t dokumentit ku
prshkruhet sistemi politik i Kosovs si shtet i pavarur. Kt pjes e karakterizon
strategjia e politikave afirmative ndaj grupeve pakic n Kosov. Kjo pjes fuqizon
qndrimin e politikanve, pr ndrtimin e nj sistemi demokratik i cili pasqyron jo
vetm vullnetin e shumics shqiptare, por edhe interesat n radh t par t etnis
serbe.
Termi demokraci barazohet me njohjen e pluralitetit t grupeve shoqrore. Si
sundim i popullit, nuk postulohet vetm sundimi i nj populli etnik, por propozohet
15 Edhe studiuesit dhe politikant ndrkombtar i shihnin kto standarde si shum idealiste
dhe n kontekstin e aktualitetit t athershm n Kosov si t pazbatueshme. Shih
Ingimundarson 2007: f. 98; Raporti HSK 2004: f.6; Bugajski/Hitchner/Williams 2003:f.6ff .
16 Dokumenti ishte derivat i nj rezolute t Kuvendit t Kosovs, e cila i parapriu bisedimeve
pr statusin. Kjo rezolut shprehte prsri vullnetin e shqiptarve t Kosovs pr t jetuar n

nj shtet t pavarur.
Dokumenti me titull: DOKUMENTI I DELEGACIONIT T KOSOVS DORZUAR
KRYENEGOCIATORIT MARTI AHTISARI u publikua n shtypin ditor.
366
N KOSOV
nj sistem demokratik q ka parasysh sundimin e Kosovarve si qytetar t shtetit.

Demokracia prkundr teksteve t nnkorpusit 1 kt nuk vihet m n lidhje me
motive si lufta apo e kaluara, por me motive si t drejtat e njeriut dhe pjesmarrja e
pakicave n qeverisje. N konferencn e par pr shtyp pas takimit n t cilin
delegacioni i Kosovs i kishte drguar kt dokument Ahtisarit, Thaci shpjegon llojin e
demokracis t ciln delegacioni i Kosovs i kishte propozuar atij t ndrtohej n
Kosov:
<12> sht nj fillim i mir, nj fillim i ri dhe i mbar. Delegacioni i Kosovs paraqiti
qndrimet e qarta dhe unike, pr nj status q do ti hap perspektiv evropiane vendit q do ndikonte
edhe n stabilitetin e paqen n rajon. Nj shtet i pavarur dhe sovran q do t ndrtohet demokracia
qytetare n identitet shtetror dhe nj vend i integruar n strukturat evroatlantike.(Thaci Hashim,
PDK, Epoka e Re 23 112005.)
N kt tekst Thaci paraqet qndrimin e delegacionit kosovar. Para se t filloj t

paraqes kt qndrim ai e vlerson at pozitivisht duke e cilsuar si nj propozim q
do t ndikonte edhe n stabilitetin e paqen n rajon. Kto dy aspekte jan t
rndsishme pr komunitetin ndrkombtar njri nga faktort vendimmarrs pr
statusin e Kosovs. Komuniteti ndrkombtar sht ndrmjetsues n bisedimin pr
statusin n mes t serbve dhe shqiptarve t Kosovs. Pas ktij vlersimi Thaci
prezanton konceptin e shtetit demokratik q delegacioni ka propozuar. Pr
demokracin prdor togfjalshin demokraci qytetare me identitet shtetror. N
krahasim m nnkorpusin 1 ai nuk flet m pr demokracin q merr parasysh
vullnetin e popullit por ktu flet pr identitet shtetror. Identieti shtetror
presupozon identitetin e kosovarit, pavarsisht nga prejardhja etnike. Kosova si shtet
nuk do t njeh m grupet etnike, por vetm qytetart. Ky pranim i demokracis
qytetare konkretizohet m tutje prgjat tr dokumentit pr statusin politik.
Si shembull pr ilustrim ktu m posht kemi analizuar disa nga pjest e
dokumentin n t cilat delegacioni shpalos qndrimet e tij pr sistemin demokratik, q
merr parasysh ineteresat e t gjitha grupeve etnike.
<13> 4.1. Shteti i ardhshm demokratik i Kosovs do t jet shtet ligjor n t cilin do t
ken qasje t g jith qytetart e saj. T g jith qytetart e Kosovs kan t drejt t barabart t jetojn
n paqe dhe siguri dhe tu respektohen t drejtat e tyre individuale dhe politike. Kushtetuta e
ardhshme e Kosovs dhe strukturat e Qeveris do tu sigurojn t g jith qytetarve t Kosovs mbrojtje
t plot, pa marr parasysh prkatsin e tyre etnike. Shteti i Kosovs garanton ndrtimin e mtejm
dhe funksionimin e institucioneve demokratike.
367
4.2. Delegacioni i Kosovs zotohet pr organizimin e till t qeverisjes ashtu q t gjith

komunitet e Kosovs t ken pjesmarrje t drejt n Qeveri, si n nivelin lokal ashtu edhe at
qendror. Delegacioni i Kosovs sht i vetdijshm pr rndsin q ka decentralizimi n sigurimin e
ksaj t drejte. Delegacioni i Kosovs dhe institucionet e Kosovs do t hartojn komizn e duhur
ligjore pr reformn e pushtetit lokal. Kosova do t krijoj struktura efikase demokratike t
vetqeverisjes lokale n shrbim t lehtsimit t bashkjetess dhe t komuniteteve t ndryshme pr t
siguruar qasjen e drejt n shrbimet publike. (Bota Sot 25112005).
N kto dy paragrafe shprfaqet qart strategjia pr t vendosur identitetin

qytetar para atij etnik. Demokracia qytetare e prdorur si term n mnyr shum t
prgjithshme n fjalin e par konkretizohet m tutje n paragrafet n vazhdim. N
tr dokumentin flitet pr qytetarin e jo pr popullin. Pastaj sigurimi i t drejtave
qytetare e jo kolektive. Pr vetvendosjen individuale n pjesmarrjen n qeverisje
propozohen forma t ndryshme t pjesmarrjes n pushtet. Delegacioni zotohet pr t
mbrojtur kto t drejta prmes kushtetuts. Njra nga masat pr t siguruar
pjesmarrje t qytetarve t grupeve etnike sht decentralizimi. Ky tekst sht i pari
n korpus n t cilin parashihet identiteti i Kosovs n t ardhmen si shtet jo njetnik.
Megjithat edhe ktu asnjher n mnyr t drejtprdrejt nuk flitet pr shtetin
multietnik. Kosntruktohet nj identitet q sht mbietnik. Politikant n kt
dokument propozojn krijimin e identitetit t Kosovarit si qytetar shteti.
Siq ka treguar analiza e teksteve t tjera deri n kt pik politikant shqiptar
mbronin qndrimin pr ndrtimin e nj demokracie n Kosov q nnkuptonte
sundimin e popullit si kolektiv, q n konceptin e Smoohas sht demokracia etnike,
me t cilin ata edhe kishin marr legjitimitetin nga qytetart pr t ardh n pushtet.
Shteti i Kosovs i propozuar dhe i oktrojuar nga Bahsksia Ndrkombtare parasheh
konceptin e demokracis si realizim i t drejts s individit pr vetqeverisje. 17
17 Grupi i Kontaktit, i cili ishte prgjegjs pr Bisedimet Ndrkombtare pr zgjidhjen e statusit

t Kosovs, kishte mbrojtur qndrimin pr krijimin e nj shteti multietnik. N pjesn e
dokumentit n t ciln Grupi I Kontaktit paraqet parimet e bisdemive thuhet se marrveshja
pr statusin duhet t siguroj multietnicitetin dhe pjesmarrjen e t gjitha grupeve etnike n
strukturat e pushtetit sit nivelit lokal e poashtu edhe t atij qendror. Shih Guiding principles
of the Contact Group for a settlement of the status of Kosovo. URL:
http://www.unosek.org/. Edhe n nj deklarat t br pas nj takim t prfaqsuesve t
nivelit t lart t BE dhe Kshillit t Sigurimit t KB thuhet edhe njher se Ministrat
theksojn rndsin e nj marrveshje pr statusin e Kosovs, e cila promovon nj shoqri
multietnike. Shih Kosovo Contact Group Statement. London,
31.01.2006.URL:http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/060130-
KOSOVO_CONTACT_GROUP_STATEMENT.pdf
368
N KOSOV
Prmbledhje
N kt tekst kemi trajuar polisemin e fjals demokraci dhe prdorimin e saj

nga politikant kosovar pr legjitimimin e pushtetit, para dy grupeve t publikut me
preferenca t ndryshme pr sistemin demokratik q duhej vendosur n Kosov n
periudhn 2001-2005. Kemi ardhur n prfundim se konceptualizimi i demokracis
lviz n varsi nga ngjarja diskursive dhe nga publiku primar t cilit i drejtohen
politikant kosovar pr marrjen dhe ruajtjen e pushtetit. N nnkorpusin 1 i cili pr
adresat ka qytetarin shqiptar t Kosovs fjala demokraci ka tiparin semantik t
vetvendosjes s popullit pr qeverisje. Pra karakteristike pr kt korpus sht
prdorimi i demokracis etnike si koncept. Deri te kto prfundime qojn analiza e
fushs kollokative dhe implikaturs e aludimeve n ngjarje n t cilat shqiptart e
Kosovs kishin shprehur vullnetin e tyre pr t qeverisur me Kosovn. Ata
argumentojn me parimet karakteristike t demokracis t shtrira edhe n modelin e
Smoohas si sovraniteti i popullit, vetvendosje kolektive dhe reprezentim. N
korpusin 2 vihen n rend t par veqorit semantike t demokracis si barazia, trajtimi
i barabart i t gjith individve, njohje e pluralitetit t grupeve, pra demokracia
qytetare. Deri te kto gjetje kemi ardhur duke prdorur kategorit analitike gjuhsore
si fusha kollokative dhe aludimet e implikatura.
Bibliografia:
1. Agani, Fehmi 2002: Demokracia, Kombi, Vetvendosja. Basha,

Eqrem/Ismajli, Rexhep/Maliqi, Shklzen/ Islami, Hivzi (Hrsg.). Prishtin:
Dukagjini.
2. Austin, J. L. 1962: How to do things with words. Oxford: Oxford
University Press.
3. Andersen, Aasmund 2002: Transforming Ethnic Nationalism. The Politics
of Ethno-Nationalistic Sentiment Among the Elite in Kosovo. URL:
http://www.aasmundandersen.net/1nationalism.htm.
4. Bke, Karin / Jung, Mathias/Wengeler, Martin (Hrsg) 1996: ffentlicher
Sprachgebrauch.
5. Praktische, theoretische und historische Perspektiven. Georg Sttzel zum
60.
6. Geburtstag. Opladen: Westdeutscher Verlag 1996. S. 430452.
369
7. Bugajski, Janusz/Hitchner, Bruce R./Williams, Paul 2003: Achieving a

Final Status Settlement for Kosovo. Washington: Center for Strategic and
International Studies.
8. Burkhardt, Armin 2003: Das Parlament und seine Sprache. Studien zu
Theorie und
9. Geschichte parlamentarischer Kommunikation. Tbingen: Max Niemeyer
Verlag.
10. Brockhaus Enzyklopdie 1999: 19. Auf lg., B.26. Deutsches Wrterbuch.
Manheim.
11. Dieckmann, Walther 1979: Politische Sprache/ Mastbe ihrer Bewertung.
In: Ermer Karl Hrg. Loccumer Protokolle 20/1979.
12. Dieckmann, Walther 1974: Sprache in der Politik. Einfhrung in die
Pragmatik und Semantik der politischen Sprache. Heidelberg: Winter.
13. Dieckmann, Walther 1969: Sprache in der Politik. Einfhrung in die
Pragmatik und Semantik der Politischen Sprache. Heidelberg: Carl Winter
Universittsverlag.
14. Duden 2007: Duden Deutsches Universalwrterbuch. 6. berarbeitete Auf
lage.
15. Mannheim, Leipzig, Wien, Zrich: Dudenverlag.
16. Elsie, Robert (2004): Historical Dictionary of Kosova. Lanham.
17. Fairclough, Norman 2003: Analysing Discourse. Textual Analysis for
Social Research. London: Routledge.
18. Fairclough, Norman 2000: New Labour, New Language? London: Routledge.
19. Fairclough, Norman 1992: Discourse and social Change. Cambridge:
Polity Press.
20. Fairclough, Norman 1989: Language and power. London: Longman
21. Fowler, Roger 1991: Language in the news. Discourse and ideology in the
press. London:Routledge.
22. Girnth, Heiko 2002: Sprache und Sprachverwendung in der Politik. Eine
Einfhrung in die linguistische Analyse ffentlich-politischer
Kommunikation. Germanistische Arbeitshefte 39. Tbingen: Max
Niemeyer Verlag.
23. Hayakawa, S.I. 1964: Language in Thought and Action. 2Ed. New York
[u.a.]: Harcourt, Brace & World Inc..
24. Jger, Siegfried 2001: Kritische Diskursanalyse. Eine Einfhrung, aktual.
Neuauf lage.
25. Duisburg: DISS.
370
N KOSOV
26. Januschek, Franz 1986: Arbeit an Sprache. Konzept fr die Empirie einer
politischen Sprachwissenschaft. Opladen: Westdeutscher Verlag.
27. Klein, Joseph 1998: Politische Kommunikation als Sprachstrategie. N:
Jarren, Ottfried/Sarcinelli, Ulrich/Saxer, Ulrich (Hrsg.): Politische
Kommunikation in der demokratischen Gesellschaft. Opladen:
Westdeutscher Verlag. S. 376395.
28. Klein, Joseph 1989: Wortschatz, Wortkampf, Wortfelder in der Politik.
N: Klein, Joseph (Hg.): Politische Semantik , Bedeutungsanalytische und
sprachkritische Beitrge zur politischen Sprachverwendung. Opladen:
Westdeutscher Verlag. S. 350.
29. Khn, Peter 1995: Mehrfachadressierung. Untersuchungen zur
adressatenspezifischen Polyvalenz sprachlichen Handels. N: Henne,
Helmut [u.a.] (Hrsg): Reihe Germanistische Linguistik 154. Tbingen:
Niemyer.
30. Lijphart, Arend 2008: Thinking about democracy. Power sharing and
majority rule in theory and practice. New York: Routledge.
31. Linz, Juan J. /Stepan, Alfred 1996: Problems of democratic transition and
consolidation. Southern Europe, South America, and Post-Communist
Europe. London:Baltimore.
32. Massing, Peter 2007: N: Weieno, Georg/Peter Hufer, Klaus/ Werner
Kuhn, Hans, Massing, Peter (Hrsg.). Wrterbuch Politische Bildung.
Wochenschauverlag.
33. Mautner, Gerlinde 2000: Der britische Europa-Diskurs.
Methodenreflexion und
34. Fallstudien zur Berichterstattung in der Tagespresse. Wien: Passagen
Verlag.
35. Merkel, Wolfgang 2008: Plausible theory, unexpected results. The rapid
democratic consolidation in Central and Eastern Europe. N: Friedrich
Eber Stiftung (Hg.). Internationale Politik und Gesellschaft. Heft 2/2008.
S. 1129.
36. Meyer, Michael/Wodak Ruth (Hrsg.) 2002: Methods of critical discourse
analysis.
37. London: Sage.
38. Partington, Alan 2004: Utterly content in each others company. Semantic
prosody and semantic preference. N: International Journal of
Lingustics.Vol 9(1). S. 131156.
371
39. Saage Richard 2005: Demokratietheorien. Historischer Prozess.

Theoretische Entwicklung. Sozio technische Bedingungen. Eine
Einfhrung. Wiesbaden: Verlag fr Sozialwissenschaften.
40. Strassner, Erich 1987: Ideologie, Sprache, Politik. Grundfragen ihres
Zusammenhangs.Tbingen: Niemeyer.
41. Schmidt, Manfred 2006: Demokratietheorien. Eine Einfhrung. 3.
berarb. U. erweit. Auf l. Wiesbaden: Verlag fr Sozialwissenschaften.
42. Smooha, Sammy 2001: The Model of Ethnic Democracy. European
Center for Minority Issues. Working Paper No.13.
43. Spie, Constanze 2006: Zwischen Hochwert und Stigma Zum
strategischen Potenzial lexikalischer Mittel im Bioethikdiskurs. N: Girnth,
Heiko/Spie, Constanze (Hrsg.): Strategien politischer Kommunikation.
Pragmatische Analysen. Berlin: Schmidt. S. 2745.
44. Tocqueville de, Alexis 1976 (franz.1835/40): ber die Demokratie in
Amerika. Mnchen: Deutscher Taschenbuch Verlag.
45. Van Dijk Teun 1995: Ideological discourse analysis. N: New Courant
(English Dept, University of Helsinki), Vol. 4, Special issue:
Interdisciplinary approaches to Discourse Analysis. Eija Ventola u. Anna
Solin(Hrsg). S. 135161.
46. Van Dijk, Teun 1993a: Principles of critical discourse analysis Dis course
& Society, Vol. 4 (2). London. S. 249283.
47. Van Dijk, Teun 1985: Semantic discourse analysis. N: Van Dijk, Teun
(Hrsg.) Handbook of Discourse Analysis. Vol.4. Discourse Analysis in
society. London: Academic Press. S. 103136.
Dokumente:
1. Guiding principles of the Contact Group for a settlement of the status of

Kosovo. URL: http://www.unosek.org/.
2. Kosovo Contact Group Statement. London, vom 31.01.2006. URL:
http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/060130-
OSOVO_CONTACT_GROUP_STATEMENT.pdf
3. North Atlantic Treaty Organization (NATO): NATO Membership Action
Plan. NATO Press Release NAC-S (99)66. 24 April 1999 URL:
http://www.nato.int/docu/pr/1999/p99-066e.htm
4. Resolution on reconfirmation of political will of Kosovo people for Kosovo
an independent and sovereign state. 17.11.2005. URL:
372
N KOSOV
http://www.assemblykosova.org/common/docs/Resolution.%20english,%2
0version.17.11.05.pdf.
5. United Nations Mission Interim Kosovo (UNMIK): Standards before Status.
URL:
www.unmikonline.org/pub/focuskos/apr02/benchmarks_tablefinal.pdf
6. United Nations Mission Interim Kosovo (UNMIK): Kosovo Standards
Implementation Plan. 31.03.2004. URL:
www.unmikonline.org/pub/misc/KSIP-Eng.pdf
373
374
Sazana APRIQI
GJUHA, GJINIA, IDEOLOGJIA
Tipari kryesor mbase edhe i vetmi q e dallon njeriun nga gjith qeniet e tjera t
gjalla sht gjuha, mjeti prmes t cilit njeriu shndrrohet n qenie shoqrore. Prmes
gjuhs njeriu arrin t kuptoj botn dhe realitetin q e rrethon dhe po prmes gjuhs ai
e analizon dhe e ndrton kt realitet. Gjuha dhe shoqria jan dy sisteme paralele n
raport t prhershm varshmrie me njra tjetrn. Shoqria mund t kuptohet
nprmjet gjuhs e gjuha mund t shrbej si mjet komunikimi mes njerzve, vetm
ather kur ata krahas kompetencs linguistike i din apo i njohin edhe konvencat
shoqrore.
Gjuha funksion prmes koncepteve dhe kategorive. Filozofi gjerman Ernst
Cassirer n librin e tij Gjuha dhe miti1 kur flet pr formimin e koncepteve thot:
Sipas msimeve tradicionale t logjiks, mendja i formon konceptet ashtu q i v s
bashku nj numr t caktuar objektesh q kan cilsi t prbashkta, d.m.th. q
prkojn n disa aspekte t caktuara me njra tjetrn dhe i abstragon dallimet mes tyre,
ksisoj ruhen dhe kujtohen vetm ngjashmrit mes tyre dhe n kt mnyr n
vetdije krijohet ideja e prgjithshme pr nj klas t caktuar objektesh. Kshtu,
koncepti (notio, conceptus) sht ajo ide q prfaqson trsin e atributeve
thelbsore, d.m.th. thelbin e objekteve t caktuara.2 Mirpo, vazhdon ai m tutje:
Formulimi i nj koncepti t prgjithshm sipas t cilit sht e mundur t
grumbullohen objektet, q prgjasojn mes vetes, n nj klas presupozon atribute t
prcaktuara; vetm pr rastet kur ka karakteristika t fiksuara n baz t t cilave gjrat
mund t njihen si t ngjashme apo t pangjashme, q koincidojne ose q nuk
1 Ernst Cassirer, Language and Myth, Dover Publications INC New York 1953
2 Po aty. fq 24.
According to the traditional teachings of logic, the mind forms concepts by taking a certain
number of objects which have common properties, i.e., coincide in certain respects, together in
thought and abstracting from their differences, so that only the similarities are retained and
reflected upon, and in this way a general idea of such-and-such a class of objects is formed in
consciousness . Thus the concept (notio, conceptus) is that idea which represents the totality
of essential properties, i .e., the essence of the objects in question.
375
Sazana APRIQI
koincidojn me njra tjetrn.3

Termet si klasa, gjinia dhe identiteti n sociolinguistik prdoren si
kategori t fiksuara, q ekzistojn prtej gjuhs dhe shprfaqen apo bhen t dukshme,
prmes gjuhs s folur t individit. Pr socio-linguistin, mnyra se si dikush e flet
gjuhn e tregon prkatsin klasore dhe identitetin e individit. Mirpo, sipas kritiks
teorike t shoqris gjuha nuk e tregon identitetin po e ndrton at, respektivisht gjuha
sht njri prej elementeve q e ndrtojn identitetin e individit dhe termet klasa,
identiteti dhe gjinia jan konstruksione t paqndrueshme.
Fjalt koncept dhe kategori prdoren n mnyr shum t lirshme dhe trajtohen sikur
jan t kmbyeshme me njra tjetrn. Thot, Dereck Bickerton n librin Gjuha e
Adamit4, Prmes konceptit, ne, mund t mendojm ndrsa gjithka q mund t bjm me
kategorin sht t prcaktojm nse nj gj e caktuar i takon nj kategorie ose jo. Ktu sht dallimi
n mes ktyre fjalve. Ngjashmria n mes tyre qndron n faktin se t dyja i referohen ndonj lloj
klase n t ciln mund t radhiten dhe klasifikohen gjrat si p.sh. leopardt, tavolinat, gjyshet apo ka
do qoft tjetr. Pr shkak t ksaj ngjashmrie, kategorit dhe konceptet trajtohen si emra t
ndryshm pr t njjtn gj. Po nse nuk arrijm t bjm dallimin mes tyre asnjher nuk do t
kuptojm pse qeniet humane jan t ndryshme nga ato johumane. 5
N kt kuptim mund t diskutohet edhe pr fjalt seks dhe gjini. Derisa fjala
seks tregon kategorizimin biologjik kryesisht t bazuar n rolet reproduktive po edhe
te disa dallime fizike mes meshkujve dhe femrave; gjinia sht koncept prmes t cilit
shpjegohen dhe prcaktohen rolet shoqrore t burrave dhe grave. Megjithse,
diferenca n kuptimin e termave seks dhe gjini nuk sht krejtsisht e prer dhe e qart,
ajo q dihet me siguri sht se trupi i njeriut nuk sht vendi i origjins s natyrshme t
gjinis.
Gjinia sht form e rregullimit shoqror brenda t cilit ndrtohet gjinia e secilit individ,
3 Po aty. Fq 24
The formulation of a general concept presupposes definite properties; only if there are fixed
characteristics by virtue of which things may be recognized as similar or dissimilar, coinciding
or not coinciding, is it possible to collect objects which resemble each other into a class.
4 Dereck Bickerton, Adams Tongue How Humans Made Language How Language Made
Humans, Hill and Wang New York 2009 fq 32

5 Po aty. Fq 205
..concept is something you can "think about" and "think with," whereas with categories, all
you can do is say whether something belongs in them or not. That's the difference. The
similarity is that both terms refer to some kind of class into which things can be sorted-
leopards, or tables, or grandmothers, anything at all. Because of that similarity, categories and
concepts are sometimes treated as different names for the same thing. But if we don't
distinguish between them, we'll never understand why humans differ from nonhumans.
376
konstatojn linguistt (linguistet, fem.) Penelope Eckert dhe Sally McConnell-Ginet,6

Ky rend gjinor ka karakter dikotomik: individt ndahen n pjestar t gjinis
mashkullore dhe n pjestar t gjinis femrore, (dhe nuk l shum hapsir pr
ndonj opsion t tret, megjithse, ndarja bhet sipas parimit t dallimeve biologjike,).
Gjinia, sht pikrisht ky proces i krijimit t dikotomis, q bhet duke i zbehur
ngjashmrit dhe elaboruar dallimet, pastaj ato dallime biologjike q vrtet ekzistojn
theksohen dhe ekzagjerohen shum n shrbim t krijimit t gjinis.7
Simone de Bouvaoir e kishte parasysh pikrisht kt proces kur tha: Gruaja
nuk lindet, ajo krijohet!. E vrteta sht se edhe burri nuk lindet por krijohet. Ky
proces i krijimit sht i gjat dhe i vazhdueshm. Nis q nga momenti kur fmija lind,
mbase edhe m prpara, kur prindrit, farefisi dhe miq t tjer sapo msojn seksin e
fmijs nisin t zgjedhin veshmbathjet apo lodrat q do tia dhurojn, me ngjyra dhe
prmbajtje t ndryshme: t kuqe dhe me lajle lule pr vajzat dhe t kaltra e pa
ornamente pr djemt. Kshtu fmija duke qen i trajtuar sipas modelit gjinor nis t
mendoj pr veten sipas ktyre termave dhe fillon sjelljet brenda kornizave t
prcaktuara gjinore. Ky lloj dallimi apo kjo mnyr e trajtimit prgjat linjave gjinore,
pastaj vazhdon gjat adoleshencs, (si: przgjedhja e profesioneve prkatse), moshs
s pjekuris madje edhe gjat moshs s tret. Filozofia Judith Butler, n librin e saj
Problemi i gjinis8 argumenton se gjinia sht nj konstruksion q konsiderohet se
sht i ndrtuar mbi nj themel t natyrshm q sht seksi, prandaj identiteti gjinor
konsiderohet si nj ndr komponentt m t qndrueshm t identitetit personal. Po,
ky mendim sht thjesht nj iluzion, asgj m shum: gjinia sht stilizimi i
riprsritur i trupit, nj sr veprimesh t riprsritura n kuadr t nj kornize
rregulluese shum t ngurt q me koh krijojn aparencn substanciale, t nj lloji
natyral te qenies. Individi i prsrit n vazhdimsi veprimet q e prcaktojn gjinin
dhe me koh kto duken sikur jan t integruara n natyrn e tij. Sikur identiteti t
ishte i fiksuar dhe i mirqen nuk do t kish ndonj arsye q kto veprime prcaktuese
t prsriteshin me kaq kmbngulsi. Kjo riprsritje e till sipas Butler, sht e
nevojshme n mnyr q t ruhet identiteti gjinor i cili nuk ekziston prtej veprimeve
apo sjelljeve t dallueshme gjinore.
6 Penelope Eckert and Sally McConnell-Ginet, Language and Gender, 2003 Cambridge
University Press Cambridge , New York, Melbourne, Madrid, Cape Town, Singapore, So
Paulo
7 Po aty. Fq.13 Gender is the very process of creating a dichotomy by effacing similarity and
elaborating on difference, and even where there are biological differences, these differences are
exaggerated and extended in the service of constructing gender
8 Judith Butler, Gender Trouble Feminism and Subversion of Identity, Routledge, New
York, London 1990

377
Sazana APRIQI
Sjellja gjinore sht e msuar dhe jo e lindur. Ky konstatim mund t ilustrohet

shum bukur me fenomenin e virgjreshave t prbetuara. Kto gra dhe vajza q pr
arsye t ndryshme objektive apo subjektive, marrin vendimin pr ta ndryshuar gjinin.
Pasi t ken br betimin ato ndryshojn veshjen, prqafojn sjellje t caktuara
burrrore, ndryshojn edhe mnyrn e t folurit, duke marr prsipr rolin shoqror t
burrit. Secila nga kta persona funksionon fare mir si burr social po nuk mund t
funksionoj si burr/mashkull natyral thjesht sepse nuk sht i till. (Shoqria i pranon
si t till pa i stigmatizuar. Pra ndryshimi i gjinis n kto raste sht fare i leht ndrsa
seksi biologjik nuk mund t ndryshohet kaq leht, edhe pse duhet t pranojm se edhe
kjo nuk sht e pamundur.
Gjuha, prbhet nga nj sistem shenjash t strukturuara e gjinia sht e ngulitur
n kt sistem ashtu sikur q sht e ngulitur edhe brenda sistemit t komunikimit,
dhe shfaqet n mnyra t ndryshme. Mund t jet prmbajtje e shenjs linguistike
sikur p.sh. te premrat, ai/ajo, i,e tij/saj; del edhe n leksik sikur te fjalt vajz, djal,
mashkull, femr etj. N mnyr m indirekte del ather, kur fjal t caktuara q
konsiderohen se paraqesin atribute burrrore u referohen grave, kuptohen si lavdrim:
grua burrnesh, trimresh etj. ndrsa kur fjalt q paraqesin atribute femrore u
referohen meshkujve nuk jan lavdrime por mund t jen fyerje prmim apo
zhvleftsim, burr delikat, a sentimental. Fjal t njjta marrin kuptime t ndryshme
varsisht se kujt i referohen. P.sh Nga fjalit: Shpresa sht grua e mir. dhe fjalia
tjetr: Tomori sht burr i mir. Ne nxjerrim domethnie t ndryshme t fjals mir
sepse nxjerrim paralelen nga njohurit e konventave shoqrore, q prcaktojn role t
ndryshme pr Shpresn dhe Tomorin.
Gjinia si kategori gramatikore sikur e imiton dikotomin e rendit gjinor t
shoqris, pavarsisht se n gjuh edhe gjinia asnjanse ka status t barabart me dy
gjinit e tjera. Ky element mbase e mjegullon supremacin mashkullore q ndeshet n
gjuh po njsoj sikur q ekziston edhe n shoqri. Rregullat e prcaktimit se kur nj
emr i takon nj gjinie apo nj tjetre jan kryesisht arbitrare, hiq disa emra q shnojn
frymor, sikur edhe rregullat se kur dhe si mund t prdoren emrat n gjinin
mashkullore apo femrore. Po kaq arbitrare sht edhe rregulla q thot se duhet t
prdoret nj emr n gjinin mashkullore kur prdoret pr t treguar universalen. Si
kur themi: Njeriu sht qenie humane. Nxnsi shkon n shkoll. Studenti mson. Te
shembujt e till konsiderohet gjinia femrore prfshihet. Me nj fjal dihet se gruaja,
nxnsja dhe studentja prfshihen edhe pse nuk jan prmendur. Duke marr
parasysh se bota ka pothuaj numr t barabart t burrave dhe grave arsyeja q na bn
t ndjekim kt rregull sht krejtsisht arbitrare. Po kaq arbitrar sht prdorimi i
premrit vetor ata pr t treguar grupin e przier madje edhe ather kur grupi t cilit i
referohemi mund t ket vetm nj individ t gjinis mashkullore. Kt lloj prdorimi
378
nuk e vrejm edhe n rastet kur u referohemi kafshve. Pik s pari vet fjala kafsh
ekziston vetm n gjinin femrore. Nuk ka nj variant t ksaj fjale n gjinin
mashkullore. Pastaj disa llojeve t caktuara t kafshve u referohemi sipas emrit t
gjinis femrore madje edhe ather kur ekzistojn emrtimet n mashkullore. P.sh.
Macja gjuan miun. Delja sht kafsh e but. Lopa sht kafsh shtpiake. Dhelpra
sht dinake. Disa llojeve t tjera jo: Luani mbret i kafshve. Qeni sht besnik. Kali
sht mik i njeriut. E kshtu me radh. Themi delet, lopt apo pulat etj. Pse ndodh ky
prjashtim nga rregulla? Pse nuk mund t themi: Nxnsja shkon n shkoll, e me kt
t kuptojm se edhe nxnsi prfshihet, ashtu si sht e natyrshme t themi: Macja
gjuan miun, e me kt t kuptojm se edhe daci e gjuan miun po njsoj.
N shek XVI, gramatikant anglez kishin konstatuar se emrat e gjinis
mashkullore duhet t renditen para emrave t gjinis femrore pr arsye se n kt
mnyr duhej respektuar rendin e natyrshm q v burrin para gruas sepse gjinia
mashkullore sht m e denj se ajo femrore. Me nj fjal duhet thn husband and
wife burr e grua apo Zoti dhe Zonja Brown e jo anasjelltas. Ky prcaktim sht
br sipas ideologjis gjinore. Gjinia mashkullore paraqitet si universale, e
prgjithshme, e me ket edhe si neutrale. Nga ana tjetr prgjithsimi i till e mban
gjinin femrore si partikulare n t njjtn koh fsheh prejardhjet mashkullore si
partikulare dhe e ngre at n nivel neutral. Kshtu ndarja hierarkike n gjuh del si
dika e paracaktuar dhe e vetkuptueshme.
Rendi gjinor sht sistemi q prcakton gjithka q ka t bj me gjinin si, t
drejtat, obligimet, lirin, kufizimet, kufijt, mundsit, fuqin dhe vartsin sipas klass
s seksit. Ka mbshtetje nga konvencioni dhe ideologjia, njsoj sikur edhe i mbshtet
ato. Ideologjia gjinore sht trsia e besimeve q udhheq pjesmarrjen e njerzve n
rendin gjinor sipas t cilit ata e shpjegojn dhe arsyetojn kt pjesmarrje. Ideologjia
dominante jo vetm q thot se meshkujt dhe femrat duhet t jen t ndryshm, por
insiston se ata me t vrtet jan t ndryshm.
379
380
Mimoza PRIKU
NDIKIMI I IDEOLOGJIS GJINORE GJAT PROCESIT

T PRKTHIMIT (RASTI I PRKTHIMIT T VIRGINIA WOOLF-
IT N SHQIP)
Abstrakt
Gjuha e letrsis sht br objekt vzhgimesh linguistike duke ndihmuar si n

zbrthimin e materialit gjuhsor, por n t kuptuarit e kontekstit kulturor. Nj ur
lidhse ndrmjet kulturave t ndyshme ka shrbyer edhe prkthimi i letrsis artistike,
prandaj ktij procesi po i kushtohet gjithnj e m tepr vmendje, duke i shtrir
studimet jo thjesht tek autori, por edhe tek puna e prkthyesve, mnyra se si e
prdorin ata pushtetin e gjuhs. Pas viteve 90 n studimet me karakter sociolinguistik
nj vend t rndsishm po z edhe shqyrtimi i identitetit gjinor t prkthyesit dhe
transmetimi i ideologjis gjinore gjat prkthimit. Pr t br nj lloj prqasjeje
gjuhsore t prkthimit, me qllim identifikimin e dallimeve gjinore sht marr n
shqyrtim rasti i prkthimit n gjuhn shqipe i shkrimtares angleze Virginia Woolf, nga
dy prkthyes me identitete gjinore t ndryshme. Qllimi i studimit lidhet me zbulimin
prmes prdorimit t gjuhs t ideologjis gjinore t prkthyesit. Sa e e kapshme bhet
ajo gjuhsisht dhe cilat jan mjetet gjuhsore q e bn t mundur dallimin e ideve,
bindjeve a besimeve t prkthyesit? Si realizohet loja me fjaln nga secili prej tyre?
Kto dallime do t ilustrohen me shembuj konkret dhe prballja do t na ndihmoj t
arrijm n disa rezultate konkrete.
Fjal kye: prkthim, ideologji gjinore, gjuha e letrsisis.
Qllimi i ktij punimi lidhet me zbulimin e disa tipareve gjuhsore q arrijn t

identifikojn identitetin gjinor t prkthyesit, nj knvshtrim i ri t cilit po i kushton
vmendje sot gjuhsia e aplikuar.
Prkthimi ka luajtur q hert nj rol mjaft t rndsishm n historin e
njerzimit. Ai parakupton, si shprehej Roman Jakobson, dy mesazhe t barazvlershm n
dy kode t ndryshme. Me kt gjuhtar prkthimi nisi t vshtrohej edhe si nj produkt
gjuhsor. Pr ne si gjuhtar si fjalprdorues t zakonshm,- shkruante Jakobson,- kuptimi i
381
Mimoza PRIKU
secils shenj sht prkthimi i saj n disa shenja t tjera alternative.1 Pas gjuhtarit rus,
prkthimi u konsiderua si proces edhe nga gjuhtar t tjer, si Eugene Nida etj., i cili
solli n kto studime konceptin dinamik dhe barazvlern funksionale t prkthimit q n
vitin 1964,2 koncepte t cilat u zhvilluan m tej n vitet n vazhdim.
Prkthimi sht nj akt komunikimi i dyfisht i cili nnkupton pra, pranin e dy
kodeve gjuhsore: gjuhn burimore (Source text) dhe gjuhn e prkthimit (Target
text). Sot ai konsiderohet si nj fush ndrdisiplinore, por pa dyshim sht nj proces i
cili lidhet drejtprsdrejti me materien gjuhsore. Nj prkthyes i mir nuk duhet t
mjaftohet vetm me njohjen gramatikore apo pasurin leksikore t dy gjuhve
respektive, por ai duhet t njoh mir rregjistrat e ndyshm gjuhsor t dy kodeve,
stilet, t njoh kulturn e dy vendeve q prfaqsojn kto gjuh etj. N kshillat q
prkthyesi i njohur E. Tupja u jep prkthyesve t rinj shkpusim: prkthyesit i mbetet ta
riformuloj at n gjuhn amtare. Pr kt, ai mobilizon gjith njohurit e kompetencat e veta
gjuhsore d.m.th. rifjalzon at q ka kuptuar deri tani nga fjalzimi i tekstit n gjuh t huaj duke
e shprehur n gjuhn e vet amtare.3
Prgjat shekujve vmendja sht prqendruar m shum drejt besnikris s
tekstit t prkthyer, stilit e gjuhs s zgjedhur sesa prbrsve t tjer. Por, pas viteve
80 t shek. XX, procesi i prkthimi filloi t shihej n nj kndvshtrim t ri, at t
kontekstit kulturor, duke prfshir edhe gjinin e seksualitetin. Ishin studiuesit G. Spivak
and Judith t cilt hapn siparin e ksaj metode t re, q e konsideronte identitetin
gjinor si pjes e identitetit t prgjithshm, s bashku me: kombsin, etnin, klasn
shoqrore, racn, besimin etj. N t vrtet terreni ishte prgatitur m hert n mesin
e viteve 60, ather kur lindi ideologjia gjinore si lvizje n Amerikn Veriore dhe n
Europn Perndimore, si reagim i dominancs s mentalitetit patriarkal e mbizotrimit
t bots mashkullore edhe n fushn prkthimit. Grat prkthyese filluan t ndrtonin
nj network t tyre, me qllim q t arrinin t deprtonin n botn mashkullore dhe t
fitonin t drejtn t hynin n sfera publike.
M par, jo rrall ndodhte q teksti burimor prshtatej kur kalonte n tekstin e
prthyer duke iu nnshtruar si idologjis politike dhe asaj gjinore, e cila sht kt her
sht br objekt studimi. Raste t tilla historia e prkthimit njihte m hert, q gjat
Mesjets n Rom. Me ridimensionimin e konceptit prkthim edhe si proces kulturor,
suaza e studimeve mbi prkthimin erdhi duke u plotsuar. Sipas Sherry Simon, njrs
prej studiueseve bashkkohore t problemeve gjinore t prkthimit: Studimet kulturore
1 Roman Jakobson (1959) 2000. On Linguistic Aspects of Translation. In The Translation

Studies Reader, ed. Lawrence Venuti, 11318. London: Routledge, f.114.
2 Toward a Science of Translating. With Special Reference to Principles and Procedures Involved in Bible
Translating. Leiden: Brill.

3 E. Tupja. Kshilla nj prkthyesi t ri, Onufri. Tiran, 2000, f. 22.
382
NDIKIMI I IDEOLOGJIS GJINORE GJAT PROCESIT T PRKTHIMIT (RASTI I
PRKTHIMIT T VIRGINIA WOOLF-IT N SHQIP)
i solln prkthimit t kuptuarit e komplekitetit t gjinis dhe t kulturs. Kjo na lejon,-sipas saj,- q
ta vendosim lidhjen gjuhsore brenda shum realiteteve post t sotme, si: postrukturalizm,
postkolonizm postmodernizm.4
Sa i takon historis s prkthimit n gjuhn shqipe mund t themi se sht e
hershme dhe lidhet ngusht me historin e shkrimit t ksaj gjuhe dhe sidomos me
prthimin e librave t shenjt. Me epokn e Rilindjes Kombtare u nxit puna edhe pr
prkthimin e letrsis artistike n gjuhn shqipe, t cilat jan dshmi e pasuris dhe e
vitalitetit t ksaj t fundit.5 N Shqipri, sidomos gjat periudhs 1944 -1990 nj
pjes e mir e shkrimtarve t konsideruar modern nuk lejoheshin t prktheheshin,
ndrsa, n tekstet q arritn t deprtonin, megjith punn madhshtore t
prkthyesve, ideologjia edhe ajo gjinore ishte mjaft e dukshme. Nuk lejoheshin fjal q
tregonin seksualitetin.6
Po pas viteve 90 a ndjehet ideologjia gjinore? Po sa sht i pranishm
prkthyesi n tekst dhe si shprehet identiteti i tij, sidomos ai gjinor? Sa dhe si arrin t
kaprcej ai ndrtimet gjinore? Pr kt me qllim sht przgjedhur nj prej
romaneve t shkrimtares s njohur anleze Virginia Woolf , Zonja Dalloway. Ky
roman sht sjell n gjuhn shqipe nga nj prkthyes i gjinis mashkullore. N kt
rast gjuh burimore sht anglishtja, ndrsa si gjuh e pkthimit ka shrbyer shqipja.
Nse i refrohemi gjinis s emrave, si kategori gramatikore mund t themi se
anglishtja karakterizohet nga gjinia natyrore, ndrsa n shqipe gjinia ka prgjithsisht
natyr gramatikore, e cila karakterizohet nga ndarjet mashkullore-femrore-asnjanjse. Kjo
do t thot se prkthyesit nga anglishtja n gjuhn shqipe duhet t zgjedhin gjinin dhe
kjo prbn nj objekt ku mund nisin polemikat gjinore p.sh.
Gjuha origjinale Prkthimi n gjuhn shqipe

she had helped young people, who were Ajo kishte ndihmuar djem t rinj, t cilt e
grateful to her (f. 30) nderonin (f. 43)
4 Sherry Simon, Gender in Translation Cultural identity and the politics of transmission. (1996). London
and New York: Routledge, f. 129.
5 Sh. Rrokaj, Rreth problemeve n fushn e prkthimit dhe kujdesin ndaj tij n shkoll, n
shtje t gjuhs shqipe 2, Tiran, 2009, f. 21.

6 Aurel Plasari kur prkthente G. Markezin n shqip kujtonte: Mrquez-i ishte problem pr at q
redaktort e quanin prdorim i "fjalve t pista". Pr mua t'i hiqje ato ishte jo vetm si t'i hiqje erzat,
beharnat, nj gjelle t mir, por edhe t cnoje nuanca t holla t natyrs s personazheve. Nuk mund t'i
bindja q heqja e termave t till ia vshtirsonte tejmase lexuesit vet t kuptuarit e personazheve me probleme
t ndryshme seksuale. Heqja e tyre do t thoshte madje t'i korrigjoje kta personazhe, duke i br "pa
probleme". (Gazeta shqiptare, 19 prill 2014).
383
Mimoza PRIKU
Po n kt punim m shum do t ndalemi tek disa ndrtime tekstore t cilat mund t

na ndimojn pr t zbuluar identitetin gjinor t prkthyesit.
Sipas Spivak Nse ne mendojm t prkthejm Marianne Moore ose Emily Dickinson,
standardi pr prkthyesin nuk mund t jet dikush q mund t bj nj bised n gjuhn origjinale
(anlishtes n kt rast).7 Pra prkthyesi duhet t njoh stilin e t shkruarit t
shkrimtareve femra, por nga ana tjetr, kur bhet fjal pr dallime gjinore apo
koncepte q lidhen me t, duhet t bjm shum kujdes, sepse ajo far mund t jet
e pranueshme n kulturn e gjuhs burimore, n gjuhn dhe kulturn tjetr mund t
jet e vshtir pr tu pranuar ose krejtsisht e papranueshme.
Gjat leximi t romanit t V. Woolf-it n shqip dhe krahasimit me origjinalin t
bie n sy se prkthyei n disa vende prkthen me konotacione negative kur flitet pr
personazhe femra. Kt gj mund ta dshmojn shembujt e mposhtm:
Nr. N anglisht N gjuhn shqipe Mund t ishte...

1. Nothing that would serve to sishte libr q ta
amuse her and make that dfrente,q t mund ti falte
indescribably dried-up little woman ksaj gruaje t vogl e
look, as Clarissa came in, just for a pabesueshm thatanike, nj
moment cordial; before they settled pamje t mbl, qoft edhe
down for the usual interminable pr nj ast kur Klarisa do
talk of women's ailments (f.8) t hynte. Do t ishte n
vijim llomotitja e
prsritur dhe e strzgjatur
mbi smundjet e grave
(f.14)
2. That grim old housemaid, Ellen Shrbyesja e vjetr duke ankuar, duke
Atkins, went about grindavece, Elen Etkins, mrmritur
grumbling"Suppose any of thoshte duke
the gentlemen had seen?" Indeed she hungritur:- Merreni
did shock people. She was untidy, me mend nj nga zotrinjt
Papa said (f. 28). ta kishte par! Ajo ishte
jo e rregullt, thoshte e shkujdesur
babai (f.40)
3. How many million times she Sa here e kishte pare rrudhte buzt,
7Gayatri Chakravorty Spivak The politics of Translation, In The Translation Studies Reader,
ed. Lawrence Venuti, 11318. London: Routledge, f. 404.
384
had seen her face, and always with kt fytyr, dhe gjithnj me shtrngonte etj.
the same imperceptible contraction! njfar tkurrjeje t
She pursed her lips8 when she paperceptueshme. Fytyra e
looked in the glass (f. 30) saj ngrdheshej e
paknaqur, teksa
vshtronte veten n
paqyr (f 43).
4. How he scolded her! How they Sa e qortonte at. Sa
argued!... (p.6) grindeshin (f.12)
5. "Don't you want to go with them?" -A nuk do t shkoni me shton cilsorin

said Aunt Helenaold Miss ta?,-foli teta Helena,- e e gjor
Parry!she had guessed. (f. 51) gjor zonja plak!- e
kishte fukptuar. (f. 70)
N rastin e par edhe ndrprerja e frazs duket se sht br pr t nxjerr m

n pah ndrtimin me sintagmn llomotitje. N Fjalorin e gjuhs shqipe gjem kt
shpjegim pr kt emr prejfoljor: 1. Flas npr dhmb e mbyturazi, murmurit,
pshprit 2. Flas kot pa prgjegjsi; flas posht e lart, prhap thashetheme 3. Shpifje
(2006:583). N asnj prej rasteve ajo nuk del e zhveshur nga konotacionet,
prkundrazi e prdorur n kuptimet e dyta fraza rndohet. sht ndoshta vendi t
kujtojm fjalt e gjuhtarit A. Dhrimo i cili duke diskutuar pr marredniet e gjuhs
me prkthimin trheq vmendjen se nj nga detyrat kryesore dhe njkohsisht nj
nga vshtirsit m t mdha t prkthyesit sht t gjej fjaln shqipe q i prgjigjet sa
m mir kuptimisht e stilistikisht fjals prkatse t origjinalit, ti prgjigjet pasuris
leksikore t autorit me pasurin e shqipes pa zbehur ngjyrimet, pa dmtuar
prpikmrin e shprehjes.9
N shembullin e dyt prkthyesi i vesh personazheve femra veprime q
zakonisht karakterizojn kafsht, si n rastin e foljes hungroj (nxjerr britm therse e
krcnuese; nxjerr nj z thers e t prvajshm, nxjerr hungrima (qeni, ujku etj.);
2006:396).
Nse i referohemi thnies s studiuesve m ideologjin gjinore t prkthimit
Shprehjet gjuhsore mund t ndryshohen n mnyr q t prshtatet idioma femrore e cila reflekton
8http://www.macmillandictionary.com/
purse your lips: to press your lips together and outwards because you are angry or are thinking.
9 A. Dhrimo, Rreth gjuhs s prkthimeve artistike n Pr shqipen dhe shqiptart, Infbotues,
Tiran, 2008, f. 126.

385
Mimoza PRIKU
eksperiencat femrore;..sidomos ato shprehje t cilat vn shenjn e barazimit mes forcs mashkullore
dhe dobsis femrore,10 logjika e prkthimit mund t lejoj disa modifikime por, kjo nuk
nnkupton q kto shprehje mund t ndryshohen duke marr nuanca negativiteti gjat
procesit t prkthimit, sepse edhe mesazhi dekodohet n mnyr t gabuar.
Interesant sht fakti se nj gj e till nuk vrehet kur flitet pr personazhe t
gjinis mashkullore. N mjaft raste n kto situata prkthimi ka nota positive.
Krahaso:
Nr. N anglisht N gjuhn shqipe

1. And it was cowardly for a man to Ishte e ult pr nj burr
say he would kill himself, but t thoshte se do t vriste veten,
Septimus had fought; he was brave; por kjo qnie njerzore
he was not Septimus now(f.19)- kishte marr pjes n luft
dhe ishte treguar trim, nuk
ishte m Septimusi (f. 28)
2. He was a thorough good sort; a bit ..ktij djali pak t kufizuar,
limited; a bit thick in the head; pak t mefsht, por
yes; but a thorough good sort(f.61) gjithsesi, nj brum t mir
(f.83)
N shembullin e par cowardly a person is not brave to fight or do something

difficult or dangerous that they shuld do11
M domethnse medojm se sht shprehja a bit thick in the head(Of low
intelligence; stupid:hes a bit thick)12e prdorur n stilin joformal t ciln prkthyesi e
zbut n maksimum duke ngritur rregjistrin me mbiemrin thjesht pak i mefsht).
Paraqitja e msiprme sht vetm nj fillim i nj pune q na dshmon se gjuha
sa sht e varur nga proceset gramatikore aq sht e lir n interepretim, gj q e
dshmon m s miri prkthimi. Por, nga ana tjetr ideologjia gjinore gjat prkthimit
me t vrtet zbulon se rrugt e komunikimit jan t hapura dhe shpesh ajo ka luajtur
dhe luan rol pozitiv n zhvillimin dhe emacipimin e shoqrive t ndryshme, por q
nuk duhet abuzuar e keqinterpretuar.
10 Lina Fisher, Theory and Practice of Feminist Translation in the 21st Century in Continuum
Studies in Translation. Translation: Theory and Practice in Dialogue, (2010) Edited by Antoinette
Fawcett, Karla L. Guadarrama Garca and Rebecca Hyde Parker, Continuum International
Publishing Group, f. 74.
11 http://www.macmillandictionary.com/
12 http://www.oxforddictionaries.com/
386
Bibliografia:
1. Akademia e Shkencave t Shqipris, Fjalor i gjuhs shqipe (grup autorsh),

Tiran, 2006.
2. Bermann, S. & Porter, C. (2014) (edit). A Companion to Translation Studies
Wiley Blackwell.
3. Dhrimo, A. (2008). Rreth gjuhs s prkthimeve artistike n Pr shqipen
dhe shqiptart. Tiran: Infbotues.
4. Fawcett, A.& Guadarrama Garca K. L. & Parker R. H. Continuum Studies in
Translation. Translation: Theory and Practice in Dialogue, (2010) Edited by,
Continuum International Publishing Group.
5. Jakobson, Roman (1959). On Linguistic Aspects of Translation. In On
Translation, ed. Reuben A. Brower, 23239. Cambridge, MA: Harvard
University Press.
6. Rrokaj, Sh., (2009). shtje t gjuhs shqipe 2, Tiran: Shkronj pas Shkonje.
7. Simon, Sherry, (1996) Gender in Translation Cultural identity and the politics of
transmission London and New York: Routledge.
8. Tupja, E. (2000) Kshilla nj prkthyesi t ri, Onufri. Tiran.
9. Venuti, Lawrence (1995) The Translators Invisibility. A History of Translation
London and New York: Routledge.
10. Von Flotow, L. (1995) Translating Women of the Eighties: Ethnicity,
Eroticism and Anger, in S. Simon (ed.) Culture in Transit: Translating the
Literature of Quebec, Montreal: Vhicule Press.
11. Venuti, L. (1992) (ed.) Rethinking Translation: Discourse, Subjectivity, Ideology.
London and New York: Routledge.
Burimet:
1. V. Woolf, Zonja Dalloway, Skanderbeg books (prkthyes Dorian Kroqi),

Tiran, 2004.
2. Woolf, V. (1925). Mrs. Dalloway. EBook No.: 0200991h.html, Retrieved
September 10, 2011 from http://gutenberg.net.au
3. http://www.macmillandictionary.com/
4. http://www.oxforddictionaries.com/
387
388
Mimoza GJOKUTAJ, Irida HOTI
SHTJE T TRAJTIMIT GJUHSIS S ZBATUAR PARA DHE

PAS VITEVE 90 N GJUHSIN SHQIPTARE
Abstrakt
Gjuhsia e zbatuar prgjithsisht pranohet si nj fush krkimi ndrdisiplinare

pr studimin e t gjitha aspekteve t gjuhs n prdorim. Gjat gjith historis s
msimdhnies formale ka pasur nj far gjuhsie t zbatuar si njihet sot.
Ndonse si term i shfaqur n SHBA pr t emrtuar nj kurs aplikimi, t
quajtur teori krkimi pr msimin e gjuhs, ky term n Shqipri para viteve 90 sht
trajtuar pak ose aspak e kjo pr arsye m tepr ideologjike. Ndrsa pas viteve 90
gjuhsia e zbatuar ka filluar t lvrohet n disa disiplina gjuhsore, q synojn t
paraqesin zbatime t gjuhs me shqyrtime t thelluara, studime rasti e analiza t
hollsishme.
Zhvillimet e fundit n gjuhsin e zbatuar tregojn q termi paraqet krkime t
sotme prqendruar n analiza gjuhsore t rregullimeve t gjuhs, n prdorimin e
gjuhs amtare dhe n zhvillimet n leksikografi, prkthim dhe stilistik.
Ky kumtim synon pikrisht t paraqes disa shtje t trajtimit t gjuhsis s
zbatuar si fush me objekt t prcaktuar studimi, rrugtimin e ksaj disipline, lvrimin
dhe prfshirjen e saj pas viteve 90 n gjuhsin shqiptare.
Fjal ky: gjuhsi e zbatuar, ideologji, disiplin, gjuhsi shqiptare
1. Gjuhsia e zbatuar si fush krkimi ndrdisiplinare
Gjuhsia e zbatuar prgjithsisht pranohet si nj fush krkimi ndrdisiplinare

pr studimin e t gjitha aspekteve t gjuhs n prdorim. Gjat gjith historis s
msimdhnies formale ka pasur nj far gjuhsie t zbatuar si njihet sot. Termi 'gjuhsi e zbatuar
shfaqet relativisht i prdorur n gjysmn e dyt t shek XX-t, n Britani dhe USA
pr tiu referuar disiplins s re akademike t studimit t msimdhnies dhe nxnies s
gjuhs. Termi sht prdorur m shum pr t mbuluar t gjith pikpamjet e studimit
akademik t msimdhnies s gjuhs dhe t nxnit n shkoll (duke prfshir m
389
shum tema psikologjike se sa gjuhsore si motivim pr msimin e gjuhs). N vitet

80 ky term ka filluar t prdoret pr tiu referuar m gjersisht do fushe t studimit
prtej vet 'gjuhsis. 1 Gjuhsia e aplikuar sht nj fush ndrdisiplinare e lidhur ngusht me
gjuhn dhe e bazuar n gjuh dhe me synimin n nj kuptim m t thell t ndrveprimit gjuhsor
njerzor n kontekste t ndryshme dhe n mnyra eksploruese pr t ndihmuar prmirsimin e cilsis
s rritjes dhe zhvillimit komunikues njerzor. 2
Ndonse si term i shfaqur n vitin 1941 n SHBA pr t emrtuar nj kurs
aplikimi, t quajtur teori krkimi pr msimin e gjuhs, ky term n Shqipri para viteve
90 sht trajtuar pak ose aspak e kjo pr arsye m tepr ideologjike.
2. Prcaktime dhe prkufizime mbi gjuhsin e zbatuar
N botimet e shumta t gjuhsis s zbatuar, studiuesit e prcaktojn at si nj

fush ndrdisiplinare dhe shumdisiplinare, e cila nuk mund t mendohet pa disiplinat
e tjera gjuhsore dhe jogjuhsore, sepse do t ishte e al, pa interes dhe pa dobi tek
prdoruesi i gjuhs. Detyra e gjuhsis s zbatuar sht t ndrmjetsoj mes gjuhsis
dhe prdorimit t gjuhs.
Prkufizimet dhe prcaktimet mbi termin gjuhsi e zbatuar jan nga m t
larmishmit:
- Gjuhsia e aplikuar prfshin: far dim pr gjuhn?, Si msohet?, Si prdoret?. 3
- Gjuhsia e aplikuar ka t bj me lidhjen mes njohurive, teori dhe praktik n fushn e
gjuhs.4
- Gjuhsia e aplikuar nnkupton shum gjra pr shum njerz.5
- Gjuhsia e aplikuar niset m shum nga problemet e bots s vrtet se sa nga eksplorimet
teorike.6
- Gjuhsia e zbatuar sht disiplin akademike q merret me lidhjen e njohurive rreth
gjuhs me vendimmarrjen n botn e vrtet. Detyra e gjuhsis s zbatuar sht t ndrmjetsoj mes
gjuhsis dhe prdorimit t gjuhs. 7
1 Keith Johnson; Helen Johnson, Encyclopedic Dictionary of Applied Linguistics: A Handbook for
Language Teaching, 1999, f.15.
2 Francisco De Gomes, What is applied linguistic? A personal view. Issue of applied linguistics; Vol. 2,
2005, f. 159.
3 Alan Davies, An introduction to applied linguistics. From practice to theory. Edinburgh University,
2007, f. 1.
4 Michael McCarthy, Issues in applied linguistics, Cambridge University Press, 2001, f. 9.
5 Vivian Cook, What is applied linguistics?, in Vivian Cook: Obscure Writing. 2006, f. 5.,
http://homepage.ntlworld.com/vivian.c/Writings//index.htm.
6 William Grabe, Applied linguistics: An emerging discipline for the twenty first century. In B.R Kaplan
(f.3-12), The Oxford handbook of applied linguistics, Oxford University Press, 2001.
390
SHTJE T TRAJTIMIT GJUHSIS S ZBATUAR PARA DHE PAS VITEVE 90 N
GJUHSIN SHQIPTARE
3. Gjuhsia e zbatuar n Shqipri para viteve 90
Gjuha amtare si lnda kryesore n shkoll, ka kaluar prmes proceseve t

vshtira t konceptimit dhe reformimit t saj. Kjo gjendje ka qen s pari si rrjedhoj e
nivelit t ult t krkimeve n kt fush dhe qndrimeve t theksuara tradicionaliste
mbi msimin e gjuhs si gramatik dhe jo si gjuh n prdorim. N vzhgimet e kryera
pr kt qllim kryesisht n programe e tekste shkollore q n titull t emrtimit t tyre
bie n sy termi gramatik dhe jo msim gjuhe. Gramatika ishte kthyer si qllim n
vetvete n tr prmbajtjen shkollore pr dekada t tra. Ndryshimi u ndie shum
von. Vetm rreth viteve 80 doln n pah tekste t gjuhs amtare n t cilat ran n
sy ushtrimet e zhvillimit t t folurit dhe t t shkruarit duke kaprcyer n kt mnyr
krkesat e thekshme t msimit t gramatiks. Aq e rnd ishte kjo gjendje sa edhe sot
e ksaj dite ndihet ende nj lloj dshire e msuesve pr ti kthyer ort e gjuhs n or
gramatike.
Programet e gjuhs shqipe para viteve 90
Vet ndryshimi i shpesht i programeve msimore t gjuhs shqipe, leximit

letrar dhe letrsis sht tregues i paqndrueshmris t prcaktimit qart dhe pastr t
objektit t saj si lnd me karakter t prcaktuar shkencor dhe kombtar, gj e cila
shpesh sht diktuar nga qndrimet e politikbrsve, apo tradicionalistve, t cilt
nga pavetdija apo padija pengonin qartsimin e objektit t t msuarit t gjuhs
amtare n shkoll. Mbyllja e Shqipris bri q edhe vet formimi intelektual i
gjuhtarve t rinj n ato vite t ishte shum i kufizuar si rrjedhoj edhe n
prcaktimin e ktyre objektivave u vu re ky lloj qndrimi i ngusht. Vetm pas viteve
508 nisi nj er e re, kur u kthyen nga studimet e bra n vendet e Evrops, abej,
Domi, Koci etj., t cilt nisn t prcjellin nj vizion t ri pr msimin e gjuhs. Por
7 Guy Cook, Applied linguistic, Oxford introduction to languages study, Series H. G.

Widdowson, Oxford, 2003, f. 20.
8 N vitin 1952 doli ligji mbi arsimin e detyruar 7-vjear. Gjat ksaj periudhe u bn disa
prmirsime t planeve, programeve dhe teksteve msimore si dhe t metodave t msimit. N

vitin 1963 shkolla kaloi n arsim 8- vjear t detyruar, u ripunuan tr planet dhe programet
msimore, duke br ndryshime t ndjeshme n forcimin e brendis ideologjike. N vitin 1985-
1987 u fol pr prmirsimin e prmbajtjes s programeve dhe teksteve shkollore n frymn e
modernizmit shkencor pedagogjik. N vitet 1989-1990 modernizimi shkencor pedagogjik i
lndve kryesore msimore dhe t msuarit aktiv krijues ishin motoja e modernizimit t
shkolls.
(Mimoza Gjokutaj, Didaktika e gjuhs shqipe, SHBLU, Tiran, 2012, f. 235-236)
391
edhe pse t kthyer nga perndimi dhe me nj frym t re ata prcillnin me doza t
kufizuara mentalitetin e ri n prmbajtjen e shkolls dhe kryesisht t msimit t gjuhs
shqipe.
N programet e vitit 1963 m tepr rndsi i kushtohej edukimit t nxnsit me
frymn e moralit komunist, dashurin pr atdheun e punn, pra msimdhnia shihej
n dritn e kuptimit t praktiks s botkuptimit materialist: Nprmjet msimevet t
gjuhs amtare nxnsit e shkolls fillore edukohen n frymn e moralit komunist, kuptojn praktikn
e ndrtimit t socializmit, prvehtsojn, sipas fuqis s tyre kuptimore, elementet e para t
botkuptimit materialist dhe msohen ta duan atdheun e punn.9
Tekstet shkollore dhe antologjike ishin tejet t politizuara. Brenda strukturave
t tyre nxnsve dhe msuesve ju duhej t krkonin dukurit dhe fenomenet letrare
apo gjuhsore.
Po n kto programe parashtrohej edhe rndsia n msimin e gramatiks dhe
msimin e gjuhve t huaja, t cilat lidheshin edhe me edukimin patriotik: Msimet e
gjuhs i bjn nxnsit t aft t kuptojn pasurin dhe varietetin e madh t mjeteve pr t faqur
mendimet dhe ndjenjat e tyre. Ata kuptojn mblsin, forcn dhe ekspresivitetin e gjuhs, gj q
ndihmon edukimin e patriotizmit. N msimet e gjuhs nxnsit duhet t prvetsojn bazat e
gramatiks, t pajisen me njohuri t shndosha leximi t mir, shprehje me goj e me shkrim.
njohja e gjuhs sht nj kusht i domosdoshm paraprak pr studimin me sukses t gjuhve t
huaja.10
Edhe n vitet 70 msimi i gjuhs amtare, nuk i shptoi politiks dhe ideologjis
s kohs.
Tekstet e gjuhs shqipe para viteve 90
Edhe pse flitej pr prmirsime n pasurimin e kurrikuls s ksaj lnde, futjen

e metodologjive e t metodave efektive n msimdhnie dhe rritjen e rezultateve t
nxnsve n t gjitha nivelet e shkollimit, prmes t nxnit efektiv, t msuarit logjik e
krijues, mendimit kritik t lexim-shkrimit etj., realiteti fliste ndryshe.
Shum nga tekstet ishin pa autorsi, tejet t centralizuara t dala nga nj shtpi
botuese tejet e kontrolluar dhe me redaksi me partishmri t lart ku redaktort pjesa
m e madhe e tyre ishin komunist, t cilve nuk iu shkiste asgj jasht moralit.
Shpesh shum prej tyre ishin autor t pjesve letrare apo poetike, por q ia mohonin
vetes autorsin.
N pikpamje t pasuris gjuhsore dhe leksikore q n vitet e hershme pas
9 Programi i shkolls tetvjeare, gjuh shqipe, lexim letrar, klasat V-VIII, Tiran, 1963,f. 3.
10 Programi i shkolls tetvjeare, gjuh shqipe, lexim letrar, klasat V-VIII, Tiran, 1963, f. 3.
392
GJUHSIN SHQIPTARE
lirimit t vendit bie n sy glorifikimi i figurave t rndsishme politike prmes t

cilave prcillej nj lnd gjuhsore leksikore q lidhej me fushn e politiks, lufts,
trimris etj., luan trim guximtar, udhheqs, parti, fitore, brigade, sulm, vullnetar, arm, mbrojtje,
hero, kombtar.
N abetaren e vitit 1946, q n faqe t par nxnsve u shprehej me foto:
Enver Hoxha Hero kombtar, Rroft Enveri yn.
Edhe teksti Leximi 3, i vitit 1985 hapet me Pionier t Enverit 11 apo pjes t
tilla, si: Pr Enver Hoxhn kng thur tr jetn. 12
Pra nxnsve tan u ushqehej ndjenja e ideologjis nprmjet msimit t gjuhs
11 B. Harxhi, E. Bimbashi, I Reso, N. Prifti, Sh, Osmani, Sh. Dhimitruka, Leximi 3, Pr klasn e
3-t t shkolls 8-vjeare, SHBLSH, Tiran, 1985, f. 3.

393
dhe leximit.
Prsa i prket leksikut, nxnsit n abetaren e vitit 1946 nxnsit msonin fjal
t tilla, si:
- emra: luft, mitraloz, pushk, demonstrat, burg, bombardime, barbar, fashist etj.
- folje q shprehnin urrejtje dhe agresivitet: bombardohen, u thyen etj.
Partizant liruan Tirann, Demonstrata e grave t Tirans

Posht fashizmi, posht tradhtart, gjith burgu buiste.
Sa barbar jan fashistt, Po bombardohen shkollat e spitalet.
Ndrkoh q nxnsit tan duhet ta msonin gjuhn amtare me kt leksik

krijohej tek ato nj shprehi e mbushur me revolta e larg bots s tyre fminore e aq
394
GJUHSIN SHQIPTARE
m tepr shprehive me imagjinat e kreativitet.

Aq i dukshm ishte qndrimi konservativ mbi t msuarin e gjuhs sa edhe vet
tekstet e gjuhs shqipe para viteve 90, n titull mbanin termin Gramatik apo
Metodika e Gramatiks13, e cila kufizonte t msuarin e gjuhs, si sht sot, n
prdorim n t gjitha shprehit e saj t lexuarit, t kuptuarit, t folurit e t shkruarit.
Duke iu dhn m tepr prparsi gramatiks, synohej t pasqyrohej:
- rndsia, roli dhe qllimi i t msuarit t gramatiks,
- metodat e t msuarit t gramatiks,
- formimi i nocioneve gramatikore dhe i shprehive gjuhsore t nxnsit,
- analiza gramatikore dhe llojet e analizave etj.
Edhe shembujt konkretizues prmbanin fjal t tilla, si: ushtar, parti, ushtari i
popullit.
P. sh. N librin Metodika e gramatiks, -Pr shkollat pedagogjike dhe pr
msuesit e shkollavet fillore, i vitit 1963 ndeshim kto konkretizime pr shpjegimin e
gramatiks:
Tabela e lakimit t emrit14 Si ndryshon emri n fjali15
Ushtari sht mbrojtsi i atdheut. Ne kemi nj parti t fort.

Detyra e ushtarit sht e shenjt. Nn udhheqjen e partis ne kemi fituar
Ushtarit nuk i trembet syri. lirin.
Ushtarin e do i gjith populli. Ne e duam partin ton t dashur.
Prej ushtarit sigurohet mbrojtja e atdheut.
Po n librin Leximi 3 n rubrikn Msoni, ndeshen msime t tilla si:

Partia komuniste e Shqipris u themelua n Tiran m 8 Nntor 1941. Sot ajo quhet
Parti e Puns e Shqipris. Shoku Enver Hoxha, udhheqsi yn i madh dhe i paharruar, sht
13 Metodika e gramatiks, -Pr shkollat pedagogjike dhe pr msuesit e shkollavet fillore,

Drejtoria e Botimeve Shkollore, Tiran, 1963.
14 Si duhen zhvilluar msimet e gramatiks dhe t orthografis sipas thems dhe qllimit, n Metodika e
gramatiks, -Pr shkollat pedagogjike dhe pr msuesit e shkollavet fillore, Drejtoria e Botimeve
Shkollore, Tiran, 1963., f. 23-24.
15 Si ndryshon emri n fjali, n Metodika e gramatiks, -Pr shkollat pedagogjike dhe pr msuesit e
shkollavet fillore, Drejtoria e Botimeve Shkollore, Tiran, 1963., f. 29.

395
themeluesi i Partis son t dashur. 16

apo
Lenini ishte udhheqsi i Revolucionit t Tetorit dhe shtetit t par socialist n bot.17 n
vend q t jepeshin njohuri t ndryshme gjuhsore, letrare, kulturore etj.
Msuesit e gjuhs para viteve 90
Edhe msuesi si nj praktikues e zbatues, prues i dijeve gjuhsore e letrare

ishte i ndikuar dhe nn trysnin e ideologjizimit i krkohej ngritja e nivelit t tij
ideologjik e politik. Aq e theksuar ishte fryma e politizimit dhe e partishmris sa
msuesit n ditaret e tyre ishin t detyruar q qllimin edukativ ta lidhnin me moralin
komunist. N programin e vitit 1963 thuhej: Pr tia arritur qllimit, sht e domosdoshme q
msuesi t bj prpjekje t pandrprera pr t ngritur nivelin e tij ideologjik e politik, pr tu ushqyer
gjithnj me t rejat e shkencs gjuhsore dhe pr t prsosur vazhdimisht sistemin e tij t puns
pedagogjike e metodike, duke mbajtur qndrim krijues dhe kritik ndaj puns s tij.18
Literatura q ata prdorinin ishte e kufizuar dhe aspak e prshtatshme pr
rritjen e tyre shkencore. Pothuajse mungonin tekste q mund t ndihmonin n
formimin e tyre bashkkohor.
Msimi i gjuhs sipas arteve t gjuhs i ndar n linja dhe nnlinja ishte nj
zhvillim mjaft i von. Pas viteve 85 u qartsuan parime dhe kritere q e drejtonin
msimin e gjuhs shqipe rreth msimit t gjuhs n prdorim, drejt t msuarit me
tema dhe n situata reale komunikimi.
Depolitizimi i teksteve shkollore t gjuhs shqipe dhe letrsis isht nj lvizje
tjetr, e cila nisi pas viteve 90 duke i dhn prmbajtjes s msimit t gjuhs shqipe
hapsira shkencore dhe didaktike, duke ofruar tekste m t prshtatshm pr nxnsit
dhe projekte dhe praktika bashkkohore pr msuesit t cilat nisn t vijn nga
perndimi. Por ende sot pjesa m e madhe e msuesve edhe pse jan prcjell
praktika t reja msimdhnieje jan konfuz dhe larg praktikave q sigurojn sukses n

18 Programi i shkolls tetvjeare, klasat I-IV, Tiran, 1978, f. 5- 6.
396
GJUHSIN SHQIPTARE
msimdhnie dhe t nxn. Rezultatet e Pizs flasin ende pr nivele t ulta t nxnsi
t nxnsve n lexim shkrim. (Piza, 2010)
4. Studime n fushn e gjuhsis s aplikuar n Shqipri pas viteve 90
Pas viteve 90 n sistemin ton arsimor shqiptar kan ndodhur mjaft ndryshime.
Lvizja politike, ekonomike e shoqrore, ndryshimet demokratike, t gjitha kto
ndikuan mjaft edhe n fushn e arsimit. Kto u pasqyruan n fillim n lndt
shoqrore duke synuar ideologjizimin dhe depolitizimin e programeve dhe teksteve
msimore si dhe pasurimin me dijet shkencore e didaktike bashkkohore. Shkolla u
lirua nga tutela dhe ideologjizimi. Pas ksaj periudhe vihet re nj lvrim dhe disa
studime n gjuhsin e zbatuar.19
Dhe pikrisht studimet n Shqipri prfshijn disa fusha si:
- N fushn e leksikografis interes paraqet Fjalori krahasues i termave t
gjuhsis20 i studiuesve Rrokaj, Belluscio.
N Sociolinguistik, botimet: Sociolinguistik, Etnografi e t folurit t shqipes21,
t gjuhtarit Gjovalin Shkurtaj.
- N fushn e didaktiks, librat e studiuesve Mimoza Gjokutaj, Didaktika e
gjuhs shqipe22 dhe Njazi Kazazi Didaktik e gjuhs shqipe.
19 N fjalorin Routledge Dictionary of language and linguistics gjuhsia e zbatuar prkufizohet si

Term q mbulon nndisiplina t ndryshme si edhe disa fusha ndrdisiplinare q prdorin metodat gjuhsore:
pedagogji gjuhsore, psikolinguistik, njohje e gjuhs, njohje e gjuhs s dyt, prkthim, analiz kontrastive,
planifikim gjuhsor, leksikografi, gjuhsi t njehsuar, etnolinguistik, sociolinguistik etj.
(Hadumond Bussmann, (1996). Routledge Dictionary of language and linguistics, Routledge, f. 30.)
20 Ky fjalor sht hartuar n dy pjes dhe jep prkime terminologjike n katr gjuh: shqip,
italisht, frngjisht, anglisht me synimin pr ta lidhur terminologjin shqipe me traditat

gjuhsore t ktyre tri gjuhve t rndsishme. Fjalori paraqitet si normative, n kuptimin q ai
i prmbahet nj tradite gjuhsore t qndrueshme, e cila e ka tashm nj terminologji t
ngulitur.
(Giovanni Belluscio, Shezai Rrokaj, Fjalor krahasues i termave t gjuhwsis, Arbria, Tiran, 2011.)
21 Libri Sociolinguistik pasqyron nj vshtrim t prgjithshm mbi sociolonguistikn si
shkenc dhe problemet kryesore t studimit t gjuhs n kontekstin shoqror, duke ngrthyer
shtje q trajtojn gjenezn e ksaj shkence t re hibride, bashksia shoqrore dhe bashksia
gjuhsore, varieteti gjuhsor, akti gjuhsor, kompetenca komunikative e deri tek gjuht n
kontakt.
(Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistika, ShBLU, Tiran, 1999.)
22 Libri Didaktika e gjuhs shqipe prfshin nj problematik t gjer n lidhje me msimin e
gjuhs shqipe, duke zbrthyer n mnyr shkencore dhe metodike shum parime dhe kritere,
q lidhen me vizionin e sotm kurrikular. Libri trajton probleme t ndryshme t aplikimit t
gjuhs n shkoll shoqruar me parime, koncepte, metoda, teknika e strategji msimdhnieje.
397
- N fushn e fonetiks librat: Fonetika e shqipes standarde e gjuhtarit Rami

Memushaj dhe Fonetik akustike: analiz e sistemit fonologjik e studiueses Aljula Jubani.23
- N Psikolinguistik libri Prftimi i shqipes prmes dialektit dhe standardit (Rasti
i fmijve nga Shkodra)24 i studiueses Rrezarta Draini.
- N fushn e gjuhsis s zbatuar librat: Aspekte t gjuhsis s zbatuar25 e
studiuesit Tomor Plangarica dhe Gjuhsia e zbatuar prmes kurrikuls s gjuhs shqipe, e
studiueses Irida Hoti.
- Botimi Stilistika dhe pragmatika sht i vetmi libr n gjuhn shqipe, q
trajton kto dy fusha studimi. 26
- Vllimi Semiotik e teksti 27,sht nj tjetr botim n gjuhsi t zbatuar.
Ndeshen gjithashtu edhe prmbledhje punimesh n disa fusha gjuhsore, si:
morfologji, sintaks, leksikologji dhe kultur e gjuhs, nga gjuhtart: Tomorr Osmani
(Mimoza Gjokutaj, Didaktik e gjuhs shqipe, Shblu, Tiran, 2009.)

23 Libri i ndar n tre krer: Gjuha shqipe standarde dhe sistemi i njsive fonologjike; Analiza akustike e
sistemit fonologjik t shqipes standarde; Karakteristikat funksionale t sistemit fonologjik t shqipes standarde
prqendrohet n analizn akustike t realizimeve t sistemit fonologjik t variantit standard t
shqipes.
(Aljula Jubani, Sistemi fonologjik i shqipes standarde-Analiz akustike, Tiran , 2011)
24 Libri pasqyron nga njra an, rrugn q ndjek fmija n prftimin gjuhsor, duke par nga
afr kontaktin dialekt-standard ndrsa prfton gjuhn mm, mbshtetur si n teorit

bashkkohore ashtu dhe n vzhgime t drejtprdrejta; dhe, nga ana tjetr, pasqyrohen arritjet
n shkall botrore t shkencs s psikolinguistiks, q e kan bazn tek veprat origjinale t
Noam omskit.
(Rrezarta Dracini, Prftimi i shqipes prmes dialektit dhe standardit, Shkodr, 2013)
25 Autori synon t paraqes disa mnyra interpretimi, t dukurive, problemeve, fakteve t
ndryshme gjuhsore, kndvshtrimin e disa prej formave, metodave dhe teorive t gjuhs.
(Tomor Plangarica, Aspekte t gjuhsis s zbatuar, Sejko, 2002)
26 Pragmatika sht nj deg e re e krkimeve gjuhsore, e cila shqyrton se si prdoret gjuha n
marrdhniet reale t njerzve, duke e prfshir edhe folsin n kt dukuri q sht

karakteristika m thelbsore e njerzimit. N kt vllim jepen disa njohuri themelore
fillestare, si: Lindja dhe prcaktimi i pragmatiks, nocionet themelore dhe parimet e
pragmatiks, dy nivelet e studimit (mikropragmatika dhe makropragmatika), aktet e t folurit,
analiza e biseds dhe pragmatika sociale etj. Pjesa pr stilistikn sht m e plot se pjesa pr
pragmatikn, e ndar n dy pjes: stilistik e prgjithshme dhe stilistik e shprehsis me 15
kapituj.
(Xhevat Lloshi, Pragmatik dhe stilistik, Tiran, 1999.)
27 Libri prpiqet ti prgjigjet n mnyr t qart pyetjes: Si t analizojm nj reklam, nj
artikull gazete, nj prrall, nj tekst letrar, nj program televiziv deri edhe nj objekt konsumi?,
duke na vn n dispozicion mjetet pr t kaluar nga teoria semiotike n praktikn e analizs s
tekstit.
(Maria Pia Pozzato, Semiotika e tekstit, Prktheu: Dhurata Shehri, Tiran, 2005.)
398
GJUHSIN SHQIPTARE
Tradita dhe e sotmja n vshtrimin gjuhsor28, Tef Topalli Krkime gjuhsore29, Shezai
Rrokaj shtje t gjuhs shqipe30 etj.
Kto dhe t tjera botime n gjuhsi t zbatuar synojn t paraqesin zbatime t gjuhs n
disiplinat prkatse, me prurje t reja interesante, duke dhn nj kontribut t vyer nprmjet
trajtimit t problemeve q prfshijn kto disiplina t reja si edhe n shqyrtime t thelluara me
studime rasti e analiza t hollsishme.
Kjo form e trajtimit t gjuhsis s zbatuar, pas viteve 90, (msimi i gjuhs asnjher
nuk ka qen e integruar me disiplina t tjera), para viteve 90 kan qen disiplina t veuara me
objekt t veant studimi, t cilat kan ndrvepruar me njra-tjetrn n mnyr intuitive e jo n
mnyr t planifikuar shkencrisht dhe objektiva t qarta pr kt ndrthurje disiplinash
Megithat ka ende vend pr t eksploruar pr nj grshetim t ktyre shkencave n
fushn e gjuhsis s zbatuar, duke e prshkruar m tej at
Vendi i gjuhsis s zbatuar n gjuhsin shqiptare
Gjuhsia e zbatuar si nj deg e gjuhsis, n t ciln shtja kryesore sht

aplikimi i teorive gjuhsore, metodave dhe gjetjeve pr shpjegimin, sqarimin e
problemeve gjuhsore, t cilat jan ngritur n fusha t tjera po merr nj zhvillim t
vrullshm edhe n Shqipri me botime n fusha t ndryshme gjuhsore.
Bussmann n fjalorin e gjuhs dhe gjuhsis thekson se Dega m e mir e
zhvilluar e gjuhsis s zbatuar sht msimdhnia dhe nxnia e gjuhs s huaj, dhe ndonjher termi
prdoret edhe sikur t jet e prfshir vetm kjo fush... Gjendet nj kufi i pacaktuar mes gjuhsis s
zbatuar dhe degve t tjera ndrdisiplinare t gjuhsis si: sociolinguistika dhe psikolinguistika. Nga
ana tjetr, ndrsa kto deg zhvillojn bazat e tyre teorike, dallimi mes pure e sakt, e
28 Prmbledhje studimesh n fush t gjuhsis q nga alfabeti, historia e shkrimit t shqipes,

deri n vlersime e rivlersime t ngjarjeve gjuhsore, apo autor t ndryshm pr kontributin
e dhn n hartimin e teksteve, n trajtimin e problemeve t shumta t planifikimit a normimit
t gjuhs shqipe.
(Tomorr Osmani Tradita dhe e sotmja n vshtrimin gjuhsor, Shkoder, 2006-)
29 Prmbledhje shkrimesh studimore n dy pjes: me kumtesa pr probleme t ndryshme,
artikuj prkujtimor, analiza veprash gjuhsore e letrare, duke sjell nj shumsi tekstesh t
modeluara sipas krkesave t modelimit t tyre, nga teksti shkencor, publicistik, prshkrues,
argumentues dhe poetik n lm t sintakss, gjuhsis s tekstit, stilistiks etj.
(Tef Topalli Krkime gjuhsore, Enti Botues Poligrafik Gjergj Fishta, Lezh, 2011.)
30Prmbledhje shkrimesh n disa fusha t gjuhs si: morfologji, sintaks, leksikologji dhe
kultur e gjuhs, trajtime q lidhen me shqipen e sotme dhe problemet q ajo ka, si: Prdorimi i
vets s dyt njjs me kuptim prgjithsues; Fjalsi me shm n disa vepra t Kadares; Dy
shtje pr msimdhnien e gjuhs shqipe n shkoll etj. Kto trajtime shoqrohen me
prshkrime e analiza t dhnash.
( Shezai Rrokaj, shtje t gjuhs shqipe, Albatros, Tiran, 2007.)
399
thjesht dhe applied e aplikuar po bhet m e dukshme dhe po hasen shum shpesh
karakteristikat e krkimeve n psikolinguistikn e zbatuar. 31
Prfundim
Sot, gjuhsia e zbatuar sht larguar nga politizimi, ajo po lulzon si shkenc m
vete.
Po shtohet numri i studimeve dhe botimeve n fusha t ndryshme t gjuhsis.
N programet dhe tekstet e para viteve 90 kishte njanshmri t theksuar dhe
politizim, ndrsa pas viteve 90 sistemi arsimor shqiptar u ideologjizua, u depolitizuan
programet dhe tekstet msimore duke u pasuruar me dijet shkencore e didaktike
bashkkohore.
Shkolla u lirua nga tutela dhe ideologjizimi.
Gjuha amtare si lnda kryesore n shkoll, megjithse ka kaluar prmes
proceseve t vshtira t konceptimit dhe reformimit t saj ende gjallon dhe kjo vihet re
qartazi n programet msimore, n tekstet dhe tek vet msuesit. Gjuhsia e zbatuar
krkon nj vmendje t veant nga studiuesit dhe gjuhtart shqiptar sepse studion
gjuhn e gjall, gjuhn n prdorim.
Bibliografia:
1. Belluscio, G., Rrokaj, Rr., (2011). Fjalor krahasues i termave t gjuhsis, Arbria,
Tiran.
2. Bussmann, H., (1996). Routledge Dictionary of language and linguistics, London and
Ne York, Routledge.
3. Cook, G., (2003). Applied linguistic, Oxford introduction to languages study,
Series H. G. Widdowson, Oxford.
4. Cook, V., What is applied linguistics?, in Vivian Cook: Obscure Writing.
2006, f. 5., http://homepage.ntlworld.com/vivian.c/Writings//index.htm.
5. Crystal, D., A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Fourth Edition, Oxford:
Blackwell Publishers, 2001
6. Davies, A., An introduction to applied linguistics. From practice to theory. Edinburgh
University, 2007.
31David Crystal, A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Fourth Edition, Oxford: Blackwell
Publishers, 2001, f. 23.
400
GJUHSIN SHQIPTARE
7. De Gomes, F., What is applied linguistic? A personal vie. Issue of applied linguistics;
Vol. 2, 2005.
8. Dracini, R., Prftimi i shqipes prmes dialektit dhe standardit, Shkoder, 2013
9. -Duhanxhiu, A.; Xhumari, K., Gjuha shqipe, Klasa I, Instituti i Studimeve dhe
Botimeve shkollore, Tiran,1965
10. Grabe,W., Applied linguistics: An emerging discipline for the twenty first century. In
B.R Kaplan, The Oxford handbook of applied linguistics, Oxford University
Press, 2001.
11. Gjokutaj, M.,(2009, 2012). Didaktik e gjuhs shqipe, Shblu, Tiran.
12. Harxhi, B.; Bimbashi, E.; Reso, I.; Prifti, N.; Osmani, Sh.; Dhimitruka, Sh.,
Leximi 3, Pr klasn e 3-t t shkolls 8-vjeare, SHBLSH, Tiran, 1985.
13. Hoti, I., (2013). Gjuhsia e zbatuar prmes kurrikuls s gjuhs shqipe, Shkodr.
14. Johnson, K.; Johnson, H., (1999). Encyclopedic Dictionary of Applied Linguistics: A
Handbook for Language Teaching.
15. Jubani, A., (2011). Sistemi fonologjik i shqipes standarde-Analiz akustike, Shtpia
Botuese Shkronje pas shkronje, Tiran.
16. -Kazazi, Nj.; Garuci, N.; Zhabjaku, N., (2006). Didaktik e gjuhs shqipe, Shblu,
Tiran.
17. Lloshi, Xh., (1999). Pragmatik dhe stilistik, Botimet Toena, Tiran.
18. McCarthy, M., (2001). Issues in applied linguistics, Cambridge University Press.
19. -Memushaj, R., (2010). Fonetika e shqipes standarde, Botimet Toena,Tiran.
20. Metodika e gramatiks, -Pr shkollat pedaogjike dhe pr msuesit e shkollavet
fillore, Drejtoria e Botimeve Shkollore, Tiran, 1963.
21. Osmani, O., (2006). Tradita dhe e sotmja n vshtrimin gjuhsor, Camaj-Pipa,
Shkodr.
22. Plangarica, T., (2002). Aspekte t gjuhsis s zbatuar, Sejko.
23. Pozzato, M., (2005). Semiotika e tekstit, Prktheu: Dhurata Shehri, ShBLU,
Tiran.
24. Programi i shkolls tetvjeare, gjuh shqipe, lexim letrar, klasat V-VIII, Tiran, 1963.
25. Programi i shkolls tetvjeare, klasat I-IV, Tiran, 1978.
26. Richards, J., Schmidt, R., (2002). Longman Dictionary of Language Teaching and
Applied Linguistics.
27. Rrokaj, Sh., (2007). shtje t gjuhs shqipe, Albatros, Tiran.
28. Topalli., (2001). Krkime gjuhsore, Enti Botues Poligrafik Gjergj Fishta,
Lezh.
401
402
Julie KOLGJINI
RE-ORIENTIMI I EKOLOGJIS S GJUHS N KORNIZN

METROLINGUALE BASHKKOHORE: SUGJERIM KRITIK PR
NDRRIMIN E PARADIGMS DREJT ZGJRIMIT, T BAZS S
STANDARDIT T PERBASHKT T SHQIPES
1.0 Hyrje
Gjat disa dekadave t fundit, gjuhtar t ndryshm kan komentuar se nj

mnyr pr t unifikuar shqipen letrare (dmth gjuhn letrare t njsuar GjLNj) sht
prballimi i testit t kohs; ashtu si gjuht e tjera normative t gjalla, ajo duhet t jet e
lejuar q t'u nnshtrohet ndryshimeve gjuhsore evolutive (shih Milroy 2001; Milroy
dhe Milroy 2012). Inkludimi i elementeve t ndryshme q jan prjashtuar gjat
procesit t standardizimit n vitin 1972 n kongresin e drejtshkrimit, do t ndihmonin
kshtu pr nj form m t kultivuar t gjuhs; do ta distanconin GjLNj-n nga natyra
e saj homogjene dhe monocentrike duke i nxjerr n pah praktikat policentrike
gjuhsore t folsve t saj (shih Bajroni 1973, 1976; Milroy 2001).
Duke pasur parasysh zhvillimin e shpejt aktual t medieve t reja ndrlokale
n nj mjedis t de-territorializuar dhe polilingual, nj qasje e shqipes letrare t
unifikuar ekzistuese (GjLNj) drejt integrimit t elementeve t ekologjis gjuhsore t
policentrizmit Gramscian dhe heteroglosis s Bakhtin-it do t ishte m n
sinkronizim me realitetin bashkkohor poliglosik me shum komunitete t folsve t
shqipes n tregun gjuhsor t shekullit t 21-t. Gjithashtu, do t shrbente si shrim i
pjesshm pr situatn aktuale t padrejtsive (dmtimeve) gjuhsore dhe pasiguris,
veanrisht n lidhje me humbjen e rrjedhshmrise s t folurit t disa folsve t
margjinalizuar prej heqjes t s drejts s varieteteve t stigmatizuara t shqipes, duke
shmangur, t paktn deri n nj fare mase, pasojat represive t s kaluars. Nj
pozicionim i till do t lejoj brezin e ri t prdoruesve t gjuhs t ushtroj lirin e vet
n arritjen e vetaranzhimit n normn [gjuhsore] ku identiteti [n]acional dhe gjuha
mund t ken m pak rndsi...se interesat e prbashkta [zhvillimore imediate],
vlerat, dhe mnyrat e jetess (Leppnen et al. 2009:1080). Kjo perspektiv mund t
inkurajoj gardiant e gjuhs me tendencat ortolinguistike q t rifokusojn energjit e
403
Julie KOLGJINI
tyre nga mbshtets t dogmave t ngulitura thell (Del Valle 2014:370) t

ideologjis s standardit t gjuhs q u prqndrua n imponimin gjuhsor dhe
denigrimin, si dhe t politikave t tjera prjashtuese e neglizhuese q lan pas dore
konsiderimin e realitetit t pasur socio-historik t prdoruesve t gjuhs, n nxitjen e
nj regjimi m prfshirs ku folsi sht n qendr t regjimit gjuhsor, q prfshin
diversitetin real, stilet kundr-standarde, regjistrat, dhe repertort, n hapsirn
policentrike t sociolinguistiks aktuale. N vend t prjetsimit t politikave gjuhsore
t vjetruara q insistojn n intolerancen kmbngulese t epokave t shkuara q
(ende) prpiqen q hermetikisht t nnshkruajn gjuhn dhe t parandalojn ndonj
rrjedhje, nder-kontaminim, ndr-gjuhzim, ose codemeshing (przierje kodesh) nga nj
variant n nj tjetr, qasja alternative (n fjale) q mbshtet akomodimin dhe
komunikueshmrin. Gjithashtu, duke pas parasysh prhapjen e sociolekteve
policentrike t cilsive t ndryshme urbane shqipfolese (p.sh. si Tirana, Prishtina,
Shkupi apo Tetova, ndr t tjera), politika e vjetr q i ngjan prpjekjes pr ta kthyer
pasten e dhmbve prsri n tubet sht po aq sfiduese sa dhe e kot. Kshtu,
shum prej prpjekjeve t tanishme t disa gardianve t standardit (GjLNj), duke
prfshir zvendsimin dhe paradigmat e prshtatshmris, mund t jen mjaft t
padobishme, sidomos duke pasur parasysh realitetin aktual metrolingual t shum
prdoruesve t gjuhs shqipe (shih Otsuji dhe Pennycook 2010; Jaworski 2014).
2.0 Ideologjia e gjuhes (standarde) shqipe n kuadr t policentrizmit

gjuhsor dhe heteroglosis
Studiues t shumt kan theksuar, se ideologjia e gjuhs standarde luan nj rol

t konsiderueshm, por shpesh t nnkuptuar, n mnyrn se si shum prdorues e
prceptojn gjuhn, veanrisht n lidhje me politikat e standardizimit dhe
planifikimit, dhe n kt mnyr edhe format (jo) t standardizuara (p.sh. Milroy 2001;
Milroy dhe Milroy 2012; shih gjithashtu Woolard dhe Schieffelin 1994; Woolard,
Schieffelin dhe Kroskrity 1998; Wiley 2014; Armstrong dhe Mackenzie 2013; Ag dhe
Jrgensen 2012; Watts 2010; Heller 2008: Shohamy 2006; Leeman 2005; Cameron
1995). Milroy (2001:531) shpjegon: [S]tandardizimi funksionon duke promovuar
invariance ose uniformitet n strukturn e gjuhs...[dhe] konsiston n imponimin e
uniformitetit mbi nj klas t objektivizuar... Prkufizimi i tij supozon q objektet n
fjal (duke prfshir objektet abstrakte, si sht gjuha) jan, n natyrn e gjrave, jo
uniforme, por t ndryshueshme (variable) (Milroy 2001:531). Kjo ndodh, kur e
ndryshueshmja n thelb, bhet shpesh e pandryshueshme prej politikave t ndryshme
gjuhsore t vndosura. Ideologjia e gjuhs Standarde ka tendenc pr ta pa gjuhn si
nj objekt t fiksuar (krh. proces dinamik) diskret, q prbhet nga idealizim[e] t
404
RE-ORIENTIMI I EKOLOGJIS S GJUHS N KORNIZN METROLINGUALE
BASHKKOHORE: SUGJERIM KRITIK PR NDRRIMIN E PARADIGMS...
qendrueshme sinkronike, finite si zgjidhje e dhan nj here e mire e gjuhs (Milroy

2001:540) dhe promovon invariance, homogjenitet, t folur t kujdesshm, nocione
t rrepta t korrektsis,1 prescriptivizm, gramatikalitet, e shoqruar me fushata pr
prdorim t drejt (Blommaert dhe Verschueren 1998: 128), forma kanonike, me
justifikime dhe apele post-hoc pr sens t prbashkt me pretendimet pr
ligjshmrin2, autenticitetin, pronsin mbi gjuhn amtare (gjuhn e nns; shih
gjithashtu Milroy 2001:532, 533, 535, 536, Silverstein 1996) nn nocionet nj
komb/nj gjuh (standarde) kombtare (Ricento 2000:198), pastrti gjuhsore,
ideologji monoglote gjuhsore (Blommaert 2013:12), pra politik e gjuhs dhe
kulturs homogjene3 (Blommeart 2013:12). Kjo ideologji gjuhsore n mnyr
implicite (dhe n disa raste edhe eksplicite) dekurajon prdorimin e formave t
pasakta (p.sh. jo-standarde), t cilat shpesh shihen si moralisht t gabuara (Milroy
2001:537), nuk pranon t njoh ndryshueshmrin (faktike) t (standardit) (shih
Blommaert dhe Verschueren 1998 pr nj diskutim mbi ideologjin e homogjenitetit
gjuhsor), duke u prpjekur t eleminoj fragmentimin mbrenda standardit. Milroy
thekson, megjithat, n prdorimin praktik nuk mund t ket standardizim t
plot t nj varianti (Milroy 2001:534). Sipas Milroy-t standardizimi sht nj proces
vazhdimisht n zhvillim e sipr n ato gjuh q i nnshtrohen procesit (2001:534), n
vend t gjendjes flegmatike t mbylljes n vetvete. M tej, folsit t cilt kan rn pre
e ideologjis s gjuhs standarde dhe t kulturs shpesh i atribuojn prestigj dukshm
t mbivlersuar asaj. Milroy (2001:532) vren: [P]restigji atribuohet nga qeniet
njerzore t grupeve t caktuara shoqrore pr objekte pajet, t tilla si...variante
gjuhsore, dhe kjo varet nga vlerat q i atribuohen objekteve t tilla. Veshja me prestigj
e varianteve gjuhsore (nga metonimia) sht tregues i prfshirjes n jetn sociale t
folsve. Pra, njerzit ia veshin prestigjin gjuhs; prestigji nuk sht nj element i
1 Jrgensen, Karrebk, Madsen dhe Mller (2011:30) shpjegojn: [T]here is no such thing as
inherently correct language. Correctness is social construction about the characteristics of
specific linguistic features. Correctness has nothing to do with the linguistic characteristics of
features correctness is ascribed to the features by (some) speakers. The notion of correct
language may index specific features in (at least) two different ways[like] native speakers
2 Milroy (2001) shnon: The standard form becomes the legitimate form, and other forms
become, in the popular mind, illegitimateUrban formsalthough probably used by a

majority of the populationwere at the bottom of the pileThese were not dialects at all:
they were seenas vulgar and ignorant attempts to adopt or imitate the standard and were
therefore illegitimate (547).
3 Homogeneism [is] a fundamental non-acceptance of diversity, including where diversity is
seen as a type of societal pollution, often involving intolerant and anti-pluralistic measures
(Blommaert dhe Verschueren 1998:i, 122, 125, 126).
405
Julie KOLGJINI
lindur me gjuhn, por sht nj konstrukt socio-kulturor4 (shih Jrgensen, Karrebk,

Madsen dhe Moller 2011: 28).
Ngjashm me gjuh t tjera t standardizuara, GjLNj-ja sht gjithashtu objekt i
diskutimeve t ideologjis s standardit gjuhsor dhe kulturs. N vitin 1972
standardizuesit e GjLNj-s n kongresin e drejtshkrimit, s bashku me kujdestar e
dertar t tjer t ndryshm t gjuhs, triumfalisht u bn avokat t homogjenitetit,
invariances, striktizmit rigoroz ortolinguistik ndaj rregullave t prcaktuara normative,
pr pasoj, eleminues t formave t ndaluara, dhe mbrojts t puritanizmit gjuhsor
duke marr prsipr koston e diversitetit t nj standardi pluricentrik, t ngjashm me
at q Gramsci prfytyroi prtej Adriatikut pr italishten (shih Carlucci 2013; Ives
2004), pr nj standard q prfshin elementet e heteroglosise Bakhtinian-e5, n mnyr
q i hap rrug kodifikimit t praktikave komunikuese n nj atmosfer prfshirse, t
paktn deri n nj mas t konsiderueshme, t fleksibilitetit (pasiv) t dygjuhsis s
reciprocitetit si dhe prpjekjeve t tjera akomoduese n lidhje me varietetet e
ndryshme (letrare) t shkruara dhe t folura t shqipes (shih Bajroni 1973, 1976).
Gramsci ishte pr nj form t gjuhs gjithprfshirse, q gjeneron dhe rezonon me
zrat e prdoruesve t gjuhs e dialekteve t ndryshme (t italishtes); nj standard t
till t prbashkt, pluricentrik q do t lejoj folsit t artikulojn n menyre
koherente idet n vend t nj sistemi monocentrik (unitar) t imponuar (shih Dentith
1994:197, 200). Carlucci shkruan: Prvojat dhe reflektimet e Gramscit lidhur me
diversitetin gjuhsor e pajisn at me vetdijen pr rndsin e puns drejt bashkimit
prmes nj shqyrtimi t kujdesshm t diversitetit - jo nprmjet denigrimit apo
eliminimit shtrngues t tij (200). Pr Gramsci-n ruajtja e sensit t ekologjis
gjuhsore ishte e nj rndsie t vecant pr nj form t unifikuar t gjuhs
(kombtare).
N nj shnim t ngjashm, Bakhtin-i eksploron nocionin e heteroglosis6 (dhe
4 Jrgensen, Karrebk, Madsen dhe Mller (2011:28) skjarojn: The insight of current
sociolinguistics is then that languages as neat packages of features that are closely connected
and exclude other features, are sociocultural constructions that do not represent language use
in the real world very wellRather than being natural objects, comprising readily identifiable
sets of features, dialects, sociolects, registers, varieties, etc. are sociocultural constructions
exactly as languages are.
5 Otsuji dhe Pennycook (2010:252) shkruajn: Heteroglossia, as Bailey (2007, p. 258) reminds
us, encompasses both mono and multilingual forms allowing a level of theorising about the
social nature of language that is not possible within the confines of a focus on code-
switching. Blommaert (2010:12) shpjegon: The intrinsic hybridity of utterances (something,
of course, introduced by Bakhtin a long time ago) is an effect of interactions within a much
larger polycentric system.
6 Hayward shkruan: Postmodern appropriations of Bakhtins work are too diverse to
summarize briefly. In its implication that language carries within itself ideological orientations
406
poliglossis), ose multispeechedness, prfshirjen e gjith t folmeve n prpjekje pr t

prfaqsuar nj form autentike t gjuhs, duke u perqendruar tek stili (shih Dentith
1994:200-203). Hayward-i shkruan: Heteroglossia sht nj koncept q shpreh
ndarjen e shtresave t gjuhs s praktikuar nga folsit e nj gjuhe t vetme (zyrtare apo
kombtare), dhe dinamikn e krijuar nga kryqzimet dhe ndrveprimet e ndryshme t
tyre. Praktikat gjuhsore t tilla prfshijn aktivizimin e gjuhve t ndryshme dhe/ose
varieteteve t ndryshme gjuhsore, shpesh her mbrenda dhe/ose ndrmjet
shprehjeve t t folmeve dhe/ose t shkruara dhe fijet lidhse t gjuhs. Hayward-i
shpjegon se pr Bakhtin-in, heteroglossia drejtohet nga dy forca kundrshtare,
centripetale (n drejtim t vetm prej 'qendrs' duke nnkuptuar nocionin e nj gjuhe
zyrtare apo kombtare), dhe centrifugale (larg nga qendra n drejtim t dialekteve
rajonale, si gjuht e prdorura nga klasa t ndryshme, breza dhe profesione q
prbjn nj komunitet t folsve). Bakhtin-i tenton t theksoj centrifugalitetin...
Koncepti i heteroglosis7 prfshin fokusimin n shumllojshmrin e elementeve
gjuhsore, jo limitim n mnyr rigoroze standarde dhe jo-standarde, por ndrthurjen
ndrmjet tyre (p.sh. duke shku(e), tu(e/j) shkuar), plasticitetin semantik (p.sh. mollatarta,
domate, patllxhan i kuq; dru, pem; taml, qumsht; gjalp, tlyn), si dhe lirimin e formave t
frenuara morfologjike, sidomos t atyre shpesh t stigmatizuara (p.sh. me shku(e), t
shkoj, ndr t tjera). Tjupa thekson, Sipas t kuptuarit Ba[kh]tin-ian t prdorimit t
accreted from previous usage, but also that it can be modified in and by any new speech act,
the concept of heteroglossia enables queer, feminist and post-colonial theories to interrogate
dynamics of power without replicating them, and to elaborate the problems as well as the
possibilities for subjects attempting to assert themselves ideologically and politically.
7 Bailey shnon: Heteroglossia can encompass socially meaningful forms in both bilingual and
monolingual talk; it can account for the multiple meanings and readings of forms that are
possible, depending on ones subject position; and it can connect historical power hierarchies
to the meanings and valences of particular forms in the here-and-now (cituar n Creese dhe
Blackledge 2010:106). Creese dhe Blackledge (2010) shpjegojn: Bailey demonstrated that the
perspective of heteroglossia allows one to distinguish between local functions of particular
codeswitches and their functions in relation to their social, political, and historical contexts, in
ways that formal codeswitching analysis does not. He convincingly argued that the perspective
of heteroglossia explicitly bridges the linguistic and the sociohistorical, enriching analysis of
human interaction p. 269) and is fundamentally about intertextuality, the ways that talk in the
here-and-now draws meanings from past instances of talk (p. 272) (in Creese and Blackledge
2010:106). Bahktin shkruan se language is something that is historically real, a process of
heterglot development, a process teeming with future and former languages, with prim but
moribund aristocratic-languages, with parvenu-languages and with countless pretenders to the
status of language which are all more or less successful, depending on their degree of social
scope and on the ideological area in which they are employed (Baxtin 01943/35] 1981: 356-
57) (cituar n Tjupa 2009:124).
407
Julie KOLGJINI
gjuhs, nj person social, i cili sht gjithashtu nj fols, nuk operon me gjuhn si nj
norm abstrakte rregullash, por me nj numr t praktikave t diskursit t formuar n
trsin e nj kultur dinamike verbale q i prket shoqris n fjal (124). Me fjal t
tjera, prdorimin e gjuhs, duke prfshir edhe sociolektet e ndryshme (p.sh. t folurit
e komuniteteve t ndryshme si n Tiran, Prishtin, Shkup apo Tetov, ndr t tjera),
prfshi ktu edhe aspekte t shumta t komponenteve t ndryshme shoqrore dhe
kontekstuale, t cilat mund t luajn nj rol kryesor n ndikimin apo influencimin e
formave (p.sh. standarde, jo-standarde; formale, informale) q aplikohen nga gjuha e
gjalle e folsve (Jrgensen, Karrebk, Madsen dhe Moller 2011:29)8.
N lidhje me GjLNj-n, qasja policentrike heteroglosike mund t jap nj
standard q sht m shum n prputhje me praktikat gjuhsore aktuale dhe n kt
mnyr t reflektoj ndryshimet gjuhsore dhe natyrn heterogjene t t folurit nga t
gjitha komunitetet (Leeman 2005:38). Nj qasje e till do t harmonizohej me
konceptin e Heller-it (2007:1), i cili n mnyr t qart pozicionohet kundr nocionit
se gjuht jan trsi sistemesh objektivisht t kufizuara, dhe...preferon ta kuptoj
prdorimin e gjuhs si dukuri q folsit trhiqen nga burimet gjuhsore t cilat jan t
organizuara n mnyra t tilla q kan kuptim n rrethana t caktuara shoqrore
(Jrgensen, Karrebk, Madsen dhe Moller 2011:27-28)9. Kto burime gjuhsore
prfshijn shkrirjen e formave hibride (p.sh. varietetet e ndryshme, elementet
divergjente dhe konvergjente gjuhsore, modelet, e kshtu me radh), q rezultojn n
nj shprehje unike t stilit, dmth n shprehje autentike t vehtes. Pr Bakhtin-in, baza
e stilit sht pikrisht diversiteti i t folurit, dhe jo uniteti i nj gjuhe t prbashkt
normative (Dentith 1994:203). Aplikimi i heterglosis Bakhtin-iane lejon q forma
t tilla t hapin mundsin q dikush ti prktheje synimet e veta nga nj sistem
gjuhsor n tjetrin, ti shkrij gjuhn e s vrtets me gjuhn e prditshme, thn
ndryshe un jam vetja' n gjuhn [(ose variantin)] e dikujt tjetr, dhe n gjuhn [(ose
variantin)] tim un jam ai tjetri (Dentith 1994:209). Kjo pikpamje, evoluon
shumtrajtshmrin e perspektivave dhe kndvshtrimeve dinamike (dmth dy zra, dy
8 [L]anguage is something that is historically real, a process of heterglot development, a

process teeming with future and former languages, with prim but moribund aristocratic-
languages, with parvenu-languages and with countless pretenders to the status of language
which are all more or less successful, depending on their degree of social scope and on the
ideological area in which they are employed (Baxtin 01943/35] 1981: 356-57) (cituar n Tjupa
2009:124).
9 Jrgensen, Karrebk, Madsen dhe Mller (2011:28) shnojn: Blommaert (2010: 102)
similarly refers to resources as the level of analysis. He observes that [s]hifting our focus
from languages (primarily an ideological and institutional construct) to resources (the actual
and observable ways of using languages) has important implications for notions such as
competence.
408
kndvshtrime, dy gjuh Dentith 1994:218). Pra, multipliciteti i prespektivave ne

evoluim dhe kendveshtrimeve dinamike ka potencial prues kur kto akte t t folurit
autentik dhe mundsit gjuhsore jan t lejuara. Lemke thekson, megjithat, se
presionet dominuese politike dhe ideologjike...i mbajn gjuht t pastra dhe t
ndara (2002:85); dmth gjuht dhe varietetet jan shpesh t penguara politikisht nga
przierja, ndrthurja, shkrirja (Lemke 2002:85), e q n fakt ilustrohet ekzakt n rastin
e GjLNj-s. Dertart e saj kan tentuar q ta mbyllin hermetikisht standardin, duke e
ruajtur me fanatizm nga ndonj rrjedhje apo prurje t palejuar, si p.sh. nga format jo-
standarde (gegnishte) (shih Creese dhe Blackledge 2010:104, 106)10.
3.0 Gjendja (aktuale) e gjuhs, hibriditeti fluid dhe repertort gjuhsor
Tani le ta marrim n konsiderat realitetin nn efektet e ndryshme t

globalizimit, duke prfshir migrimin e njerzve dhe ideve, n pejsazhin linguistik
aktual (Blummaert dhe Rampton 2011: 3), pr ta analizuar GjLNj-n. Ag dhe
Jrgensen (2012) shpjegojn, se superdiversiteti, i zbuluar nga Steven Vertovec (2007,
2010), prfshin diversifikimin e diversitetit...prej nga popullsia bht gjithnj e m
shum etnikisht dhe gjuhsisht heterogjene...dhe zgjerimi transnacional si dhe
komunikimi ndrkufitar prmes internetit apo fenomene t tjera t reja teknologjike
q kontribuojn n montimin e komunikimit t idev t thjeshta dhe t qarta (527-
528). Ky superdiversitet sjell shfaqjen e rregullave dhe normave si dhe respektimin e
tyre, ashtu si dhe paraqitjen e normave alternative (Blommaert 2013:7), si mund t
vrehet n pejsazhe linguistike t ndryshme, p.sh. n kontinentet Amerikane dhe
Europ, ku nuk bn perjashtim rasti i shqipes n lidhje me kufizimet (m par) t
imponuara t GjLNj-s. Shpesh her format e cunguara shumgjuhsore dhe
repertor gjuhsore hyjn n loj (shih Blommaert 2010:103; Kramsch 2014:300, 305),
ku policentriciteti i mbrendshm...karakterizon sistemet e sociolinguistiks
(Blommaert 2013:11), si shfaqen shpesh n praktikat gjuhsore t shum
prdoruesve t GjLNj-s. Pr shembull, elemente polilinguale t ndryshme mund t
10[T]he teacher avoids, it is argued, cross-contamination, thus making it easier for the child to
acquire a new linguistic system as he/she internalizes a given lessonIt was felt that the
inappropriateness of the concurrent use [of two linguistic systems] was so self-evident that no
research had to be conducted to prove this fact. (p. 4) (Jacobson and Faltis 1990, cituar n
Creese dhe Blackledge 2010: 104).
409
Julie KOLGJINI
hyjn n diskursin, ku polilingualizmi11, i cili prfshin prdoruesit e gjuhs q

aktivizojn fardo karakteristike gjuhsore n dispozicion pr t arritur qllimet e tyre
komunikuese (Ag dhe Jrgensen 2012:528), dhe shfaqja e fenomenit t
shumgjuhsis receptive, dmth kur secili bashkbisedues komunikon n gjuhn e
tij/saj amtare (dhe n rastin e shqipes, variantin e ndryshm mbrendagjuhsor),
duke qen n gjendje t kuptoj bashkbiseduesin. Blommaert (2013) prmend q sot
nga t dhnat e puns n terren, regullisht hasim forma t dendura dhe shum t
paqndrueshme hybride dhe multimodale (8), q inkludojn elemente t ruajtjes s
ekologjis gjuhsore (shih Kramsch dhe Whiteside 2008), duke prfshir peisazhin e
ndryshm virtual gjuhsor t mediave t reja n zhvillim (shih Blommaert 2013, 2014),
ku shpesh sht vrejtur rrjedhshmria semiotike e formave gjuhsore (Kramsch
2014:300), e cila na on n metrolingualizm.
Metrolingualizmi thekson kryqzimet e strukturave gjuhsore, semiotikn,
identitetin, mediat e reja, praktikat lokale gjuhsore policentrike, duke prfshir, ndr
t tjera, peisazhin gjuhsor q manifeston diversitetin, shumllojshmrin, dhe
hibriditetin. Metrolingualizmi12 mund t prkufizohet si mnyra me t ciln njerzit
me prejardhje t ndryshme dhe t przier prdorin, luajn me t dhe negociojn
identitetet prmes gjuhs; nuk supozon lidhjet n mes gjuhs, kulturs, prkatsis
etnike, kombsis ose gjeografis, por krkon t shqyrtoj se si jan prodhuar kto
marrdhnie, rezistencn, sfidat, ose riorganizimin e tyre; fokusi i tij nuk sht n
sistemet e gjuhs, por n gjuht si zhvillim n kontekste t ndrveprimit (Otsuji dhe
Pennycook 2010:246). Nj kndvshtrim i till sht i rndsishm pr gjuhn shqipe,
sidomos duke pas parasysh migracionin e folsve shqiptar. Ndrsa nj fols sht
rritur duke folur gjermanishten zvicerane ose frngjishten standarde n shkoll apo n
pun dhe shqipen n shtpi, nj tjetr fols prdor italishten n komunitetin ku jeton,
dhe shqipen n ambientin familjar. Kur kta fols przihen shpesh kto repertor
divergjent komunikues n mnyrat e t folurit dhe/ose mnyrat e shkrimit, rezultojn
n codemeshing dhe translanguaging, ku nj sistem gjuhsor pson rrjedhje por dhe
infekton t tjert duke i sfid[uar] hierarki dhe hegjemoni t veanta, sado t
prkohshme q mund t jen (Creese dhe Blackledge 2010:104; shih gjithashtu
11 Ngjashm, polylanguaging sht the use of features associated with different languages even
when speakers know only few features associated with (some of) these languages (Jrgensen,
Karrebk, Madsen, and Mller 2011:33, 34; shih gjithashtu Ag dhe Jrgensen 2012).
12 Otsuji dhe Pennycook (2010:245-246) shkruajn: We do not, however, want to limit the
notion of metrolingualism only to the urban[W]e want to avoid an idealization of the urban
metrolingual landscapes set against the assumed narrowness of rural living. This has tow
corollaries: on the one hand, metrolingualism as a practice is not confined to the city; and on
the other, it is intended as a broad, descriptive category for data analysis rather than a term of
cosmopolitan idealism[M]etrolingualism may be rural, mobile, local and fragile.
410
Canagarajah 2011; Li 2011), pra duke penguar kshtupraktikat ortolinguistike

(Otsuji dhe Pennycook 2010:245). Nga perspektiva e metrolingualizmit, folsit nuk
shihen si bastardizues t gjuhve ose dialekteve. Otsuji dhe Pennycook (2010)
shpjegojn, se fokusi nuk sht aq shum n sistemet e gjuhs por n zhvillimin e
tyre n kontekstin e ndrveprimit...Nocioni i metrolingualizmit jep mnyra pr t
lviz prtej kornizave t zakonshme t gjuhs, duke siguruar njohuri mbi praktikat
gjuhore bashkkohore urbane, dhe akomodimin e t dyjave, t fiksuars dhe t
rrjedhshmes n qasjen ndaj prdorimit t gjuhs (240). Jaworski (2014: 139)
shpjegon, metrolingualizmi sht manifestim i shfaqjeve gjuhsore, duke prfshir
edhe ato q shfaqin praktikat policentrike dhe heteroglosike n t cilat forma
gjuhsore t zgjedhura me vet-koshienc indeksojn situata t prsritura t
prdorimit apo kategori t caktuara shoqrore si psh. gjinin apo rajonin. Kto jan
akte metapragmatike q krijojn indeksikalitete kuptimore dhe vlera simbolike t reja
(Rampton, 2009a), q askush nuk i ka dgjuar m par (Jonstone 2009, Silverstein,
2003). Kjo qasje gjuhsore prfshin rikontekstualizimin...ose transplantimin dhe
zhvendosjen e burimeve gjuhsore nga nj sfer n tjetrn, shpesh me sens kreativ
Manipulimi i till i kategorive sociale relativisht fikse sht guri i themelit t prdorimit
metrolingual q synon t sfidoj dhe t destabilizoj atribuime t identiteteve
tradicionale dhe fikse, ideologjit dhe praktikat ortolinguistike (Jaworski 2014 139;
shih gjithashtu Otsuiji dhe Pennycook 2010:249-250). Shprishja dhe turbullimi i
ideologjive dominuese si dhe negocimit t identitetit jan komponentt prbrse t
metrolingualizmit (Jaworski 2014 139). Metrolingualizmi sht i interesuar n
shprishjen e praktikave ortolinguistike n koh dhe hapsir q mund t prfshij
kontekste urbane dhe rurale, elitare ose komunitete minoritare, implikime lokale apo
globale (Otsuji dhe Pennycook 2010:246). Me fjal t tjera, sht strategji
pluralizuese me orientim-hybrid n kuadrin metrolingual prqafues t prodhimit t
mundsive t reja t gjuhs, si nj pron n zhvillim t praktikave t ndryshme
shoqrore, duke refuzuar ideologjit ortolinguistike si nj gj e fiksuar dhe e ngurt
kulturore.
4.0 Mundsia e ri-orientimit t regjimit linguistik t shqipes: sugjerim

kritik pr ndryshimin e paradigms
Gjendja aktuale e gjuhs shqipe prmban shum nga ka u tha n seksionet e

mparshme, p.sh. heteroglosia, codemeshing dhe translanguaging, ndr t tjera, sidomos
411
Julie KOLGJINI
duke pas parasysh realitetin e saj diglosik13 ku GjLNj-ja (apo varianti tosk) gzon
statusin dhe prestigjin e gjuhs s ngritur n krahasim me variantet e stigmatizuara
gege. Aktualisht gjuha shqipe sht duke kaluar npr ndryshime t konsiderueshme
nga posht, nj lloj ndryshimi n baz t fols-motivim-it, ku nj numr i
nndialekteve sht n procesin e rrjedhjes n t, ku nj struktur gjuhsore
bashkohet, apo ndrthuret, me nj tjetr (p.sh. duke shku; tuj shkuar). Przierje t tilla
dialektesh, dmth transferimet ndr-dialektore dhe huamarrja e elementeve gjuhsore
(p.sh. artikuj leksikore dhe karakteristika strukturore) jan rezultat i njohur i
kontakteve dialektore, sidomos kur sistemet gjuhsore kan qen (dhe jan) n situata
t tilla kontakti (intensiv) t konsiderueshm (Lofi 2007:38; krh. ndrhyrjet strukturore).
Gjendja e tanishme e gjuhs shqipe ilustron se si, kur folsit jan n karriken e
shoferit, ajo mund t shfaq karakteristika mjaft fluide dhe dinamike, sidomos n
lidhje me praktikat e tilla gjuhsore pluricentriste dhe heteroglosiste fols-drejtues, ku
elemente urbane, rurale, provinciale, arkaike, kanonike, (jo)ortodoksiste si dhe
elemente inovative jan t endura n repertort14 e tyre gjuhsore. Influenca multi-
dialektore dhe praktika transidiomatike (Blommaert 2013:8), duke prfshir raste t
herpashershme t ideologjis dialektore (Watts 2010), ilustruar me shembullin agjenci
e folsve n zgjedhjen gjuhsore ku kozmopolitizmi gjuhsor (Sonntag 2009) dhe
metrolingualizmi (Otsuji dhe Pennycook 2010; Jaworski 2014) futen n loj.
M tej, perhapja e mediave moderne, peisazhi metrolingual, dhe faktor t tjer
kontribues kan ndikuar dhe n formimin (deri n nj fare mas) e nj brezi (apo m
shum) folsish t cilt i kushtojn rndsi m t vogl identitetit kombtar sesa
13 Ferguson e prcakton diglosin si perfshirse t the coexistence of two varieties of the same
language, [where] a High variety (H)describes the standardized form of the language, and a
Low variety (L)refers to its vernacular form (Lotfi 2007:40). Ambjentet me kontakte
ndrgjuhsore zakonisht zhvillojn mekanizmat e code-switching, code-alteration dhe familjarizimit
pasiv (dmth. broad diglossia e Fasold-it; Lotfi 2007:41, 42, 47). Kur niveli i kompetencs n
variantin (ose gjuhn) tjetr sht i elaboruar, huazimet (dhe przierja ose meshing) e elementeve
mund t konvergjojn, duke prfshir strukturat fonologjike dhe morfosintaktike, sidomos n
rastet e kontakteve intensive (shih Lotfi 2007:47), ku frekuenca e prdorimit mund t luaj rol,
si mund t jet rasti i prdorimit t shpesht t konstrukteve jo-standarde, si p.sh. me
paskajorjen gege (dua me shku(e)) dhe mbikorrigjimet ortografike (p.sh. me <>; <gj> dhe
<xh>; <q> dhe <>).
14 Jrgensen, Karrebk, Madsen dhe Mller (2011:29) shpjegojn: The notions of varieties,
sociolects, dialects, registers, etc. may appear to be useful categories for linguists. They may
indeed be strategic, ideological constructs for power holders, educators, and other gatekeepers
(Jrgensen 2010, Heller 2007). However, what speakers actually use are linguistic features as
semiotic resources, not languages, varieties, or lects (Jrgensen 2004, 2008, Mller 2009). It is
problematic if sociolinguistics habitually treats these constructs as unquestioned facts.
Blommaert & Backus (2011) have proposed the term repertoires for the set of resources
which the individual commands or knows
412
zhvillimit n grupe ndrsociale t prbashkta t prvojave (virtuale), vlerave,

interesave, dhe mnyrave t jetess, si brenda ashtu dhe jasht rrjetit (Leppnen et al.
2009:1080). Prioritetet e tyre jan m pak t orientuara drejt nocionit t kufijve t
kombit-shtet (p.sh. shfaqjen e elementeve me tendenca nacionaliste) sesa lidhja me
fols t tjer me t cilt ata ndajn kuptime t prbashkta n lidhje me nocionet e
ngjashme t de-territorialitetit, komunitetet hibride, dhe praktikat e komunikimit
hibrid, shum prej t cilave realizohen online (nprmes internetit). N kt sens ata
nuk dshirojn t identifikohen me at mentalitet t vjetruar folsish duke jetuar n
kohen post-moderne (p.sh. me ideologjin e komb-shtetit, gjuhve t ngurta standarde
monocentrike, ideologjit monoglote, ndr t tjera), disa fols m par do t donin t
shiheshin me identitet (semiotik) m dinamik dhe fluid, q promovojn farktim t
prhershm n krkesat e dits, ka i lejon ata q t ndihen, deri n nj mas pjestar
kontribues t normimit (Leppnen et al 2009:1080), aq sa sht e mundur n gjuht
statike standarde. Disa mund ta kritikojn nj qasje t till pr mungesn e rregullave
t ngurta dhe t fiksuara; megjithat, n realitet, vendimi se cilat rregulla t ndiqen
sht n dorn e folsve m tepr se t nj pjes t vogl t akademikve n nj
dhom konferencash apo nj kull guri t izoluar, nga njerzit q e prdorin gjuhn
dhe posedojn komunikimin, ndrlingual, dhe kompetencn simbolike (shih Kramsch
2010, 2012, 2014). Nj qasje e till e sfumon preskriptivizmin, por jo normizimin, n
t njjtn koh prqafon diversitetin, n vend t fokusimit n paradigmat e
zvendsimit dhe prshtatshmris. Krijon hapsirn e nevojshme n mnyr q t
rivizatoj horizontin prfundimtar t folsve q t prshtaten n nj bot globale t
rritjes s pasiguris semiotike dhe luftrave simbolike pr pushtet...si nj praktik
adaptive q ndrvepron me ndrmjetsimet e saj kulturore dhe teknologjike, q merr
prgjegjsi pr burimet e ndryshme decentralizuese t dijes dhe inkurajimit pr
zgjedhjet e prcaktuara n mnyr reflektuese (Kramsch 2014:306, 307, 308).
5.0 Prfundim
M pak se pes dekada m pare, afrsisht n kohn kur GjLNj ishte miratuar
nga autoritetet e gjuhs n kongresin e drejtshkrimit dhe kishte filluar q ti prezatohej
masave, Janet Byron-i kishte parashikuar integrimin e formave gjuhsore alternative, t
tilla si alternativa[t] e prjashtuara (t variantit geg), n repertorin e standardit, duke
e perforcuar nocionin se nj standard me koh bhet heterogen, duke iu larguar
gjendjes fillestare (1976:120). Prfshirjet e tilla, n fakt, mundsojm sado pak
prpjekjen pr t prmbushur krkesat e komunikimit njerzor (Byron 1976:120).
Edhe ajo pati parashikuar se elementet e tilla alternative mund t prmbushin
413
Julie KOLGJINI
funksione stilistike (1976:120). Hapja e GjLNj-s mund t kontriboj n ndryshimin

e paradigms, q orientohet drejt kultivimit t gjuhs: M e rndsishmja, megjithat,
sht q ky zhvillim ndoshta paralajmron nj ndryshim t planifikimit t gjuhs
shqipe nga politike n nj qasje t kultivimit gjuhsor (Byron 1976:120). Kjo sht
disi n prputhje me elemente t ndryshme t policentrizmit Gramscian dhe
heteroglosis Bakhtiniane. Procese zhvillimore, q jan t krijuara nga dhe pr folsit,
si aktor aktiv evolues t gjuhs (Milroy 2001:551; shih gjithashtu Lass 1980:120), ku
origjina sociale e ndryshimeve gjuhsore merret n konsiderat (Milroy 2001:553).
Toleranca e vrtet pr nj norm t till t nj procesi eminent q hapet dhe prqafon
diversitin e praktikimit gjuhsor t folsve do t lejoj at q Haugen-i (1966) i
referohet si elaborimi i funksionit (Milroy 2001:534), e q sht i pranishm n
przgjedhjet gjuhsore aktuale t shum prdoruesve t gjuhs shqipe. Nj relaksim i
till i norms do t lejoj q folsit t ken liri imagjinative, e jo detyrim zbatues
(Blommaert 2013:10). Dalja n drit e ktij realiteti thekson vetdijen metalinguistike
(Blommaert dhe Rampton 2011:8; shih gjithashtu Kramsch 2014:301). Kjo na lejon ti
shohim folsit si vektor t ndryshimit (Blommaert 2013:13), - t atij ndryshimi q
tashm po ndodh praktikisht, dhe q prforcon nocionin se sistemet ndryshojn n
mnyr t pakthyeshme (Blommaert 2013:13). Blommaert-i (2013) shpjegon se,
rregullat e vjetra zvendsohen me nj imazh t parazgjedhur t hapjes, dinamikave,
multifiliare dhe zhvillimit jolinear, n mnyr t paparashikuar - ka konsiderohej
devijim dhe form e parregullt, n kt perspektiv kthehet n, form normale (13-
14), ku semiotizimi i hapsirs kthehet n hapsir bashkjetuese natyrale sociale,
kulturore dhe politike (16). Nj qasje e till do t lejoj folsit t marrin pjes n
ekzaminim kritik t strategjive dhe politikave dominuese t kaluara dhe aktuale, si dhe
n propozimin e modeleve alternative (Leeman 2005:35), prfshi kt t propozuar
ktu, heqjn dor nga mitet e degjenerimit prej varianteve t kohs moderne
(Leeman 2005:40). Si shpjegon Sanchez-i, folsit duhet ti vlersojn n mnyr
kritike normimet dominuese, t prcaktojn se kush sht duke u asimiluar dhe kush
sht duke u refuzuar nga procesi i krijimit t ktyre normave, dhe t analizojn
implikimet e procesit t standardizimit (Sanchez 1981:99 qtd. n Leeman 2005:41),
duke prfshir edhe eksplorimin e mekanizmve t nnshtrimit gjuhsor (Leeman
2005:42) duke shfrytzuar fuqin e tyre pr tu pozicionuar n mnyra t ndryshme
(Leeman 2005:43). Prqafimi i elementeve t prirjes metrolinguale hap rrugn pr nj
analiz kritike q t lshoj rrnj, dhe ndoshta edhe t lulzoj n t ardhme.
414
Bibliografia:
1. AG, A. AND J. N. JRGENSEN. 2012. Ideologies, norms, and practices in

youth poly-languaging. International Journal of Bilingualism 17.4.525-539.
2. ANDROUTSOPOULOS, J. 2011. From variation to heteroglossia in the study
of computer-mediated discourse. Digital discourse: Language in the new media,
ed. by C. Thurlow and K. Mroczek, 227-298. New York, NY: Oxford
University Press.
3. ARMSTRONG, NIGEL and IAN E MACKENZIE. 2013. Standardization,
ideology, and linguistics. Basinstoke: Palgrave Macmillan.
4. BLOMMAERT, JAN. 2014. Infrastructure of superdiversity: Conviviality and
language in an Antwerp neighborhood. European Journal of Cultural Studies.
17.431-451.
5. BLOMMAERT, JAN. 2013. Critical language and literary studies, volume 18:
Ethnography, superdiversity and linguistic languages: Chronicles of
complexity. Clevedon, GBR: Channel View Publications.
6. BLOMMAERT, JAN (ED.). 2010. Language, Power and Social Process: Language
Ideological Debates. Munchen: Walter de Gruyter.
7. BLOMMAERT, JAN AND BEN RAMPTON. 2011. Language and
Superdiversity. Language and Superdiversities 13.2.1-21.
8. BLOMMAERT, JAN AND JEF VERSCHUEREN. 1998. Debating diversity:
Analysing the rhetoric of tolerance. London: Routledge.
9. BLOMMAERT, JAN; SIRPA LEPPNEN; PIVI PAHTA; and TIINA RISNEN
(EDS.). 2012. Dangerous multilingualism: Northern perspectives on order, purity and
normality. Houndsmill, GBR: Palgrave Macmillan.
10. BYRON, JANET LEOTHA. 1973. Selection and evaluation of alternatives in
Albanian language standardization. Philadelphia, PA: University of
Pennsylvania dissertation.
11. BYRON, JANET LEOTHA.1976. Selection among alternatives in language
standardization: The case of Albanian. The Haque: Mouton.
12. CAMERON, DEBORAH. 1995. Verbal hygiene. New York: Routledge.
13. CANAGARAJAH, S. 2011. Codemeshing in academic writing: Identifying
teachable strategies of translanging. Modern Language Journal 95.401-417.
14. CARLUCCI, ALESSANDRO. 2013. Gramsci and languages: Unification,
Diversity, and Hegemony. Historical Materialism Book Series, Volume 59.
Leiden, NLD: Brill.
415
Julie KOLGJINI
15. CREESE, ANGELA and ADRIAN BLACKLEDGE. 2010. Translanguaging in

the bilingual classroom: A pedagogy for learning and teaching. The Modern
Language Journal 94.103-115.
16. DEL VALLE, JOS. 2014. The politics of normativity and globalization:
Which Spanish in the classroom? Modern Language Journal 98.358-372.
17. DENTITH, SIMON. 1994. Bakhtinian thought: An introductory reader.
Florence, Ky: Routledge.
18. GARCIA, OFELIA. 2009. Bilingual education in the 21st century: A global
perspective. Oxford: Wiley-Blackwell.
19. HAYWARD, S. 2001. Heteroglossia. In Charles E. Winquist and Victor E.
Taylor (Eds.), Encyclopedia of postmodernism. Retrieved from
http://search.credoreference.com.ezproxy.rit.edu/content/entry/routpost
m/heteroglossia/0
20. HELLER, MONICA. 2008. Language and the nation-state: Challenges to
sociolinguistic theory and practice. Journal of Sociolinguistics 12.4.504-524.
21. IVES, PETER. 2004. Reading Gramsci: Language and Hegemony in
Gramsci. London: Pluto Press.
22. JAWORSKI, ADAM. 2014. Metrolingual art: Multilingualism and
heteroglossia. International Journal of Bilingualism. 18.2.134-158.
23. JRGENSEN, J. NORMAN; MARTHA S. KARREBK; LIAN M. MADSEN;
AND JANUS S. MLLER. 2011. Polylanguaging in superdiversity. Language
and Superdiversities 13.2.23-37.
24. KRAMSCH, CLAIRE. 2014. Teaching foreign languages in an era of
globalization: Introduction. Modern Language Journal 98.1.296-311.
25. KRAMSCH, CLAIRE. 2012. Imposture: A late modern notion in
poststructuralist SLA research. Applied Linguistics 33.5.483-502.
26. KRAMSCH, CLAIRE. 2010. Theorizing translingual/transcultural
competence. In G. Levine & A. Philllips (Eds.) Critical and intercultural theory
and language pedagogy (pp. 15-31). Boston: Heinle Cengage.
27. KRAMSCH, CLAIRE. 2006. From communicative competence to symbolic
competence. Modern Language Journal 90.249-252.
28. KRAMSCH, CLAIRD AND ANNE WHITESIDE. 2008. Language ecology in
multilingual settings: Towards a theory of symbolic competence. Applied
Linguistics 29.4.645-671.
29. LEEMAN, JENNIFER. 2005. Engaging critical pedagogy: Spanish for native
speakers. Foreign Language Annals 38.35-45.
416
30. LEMKE, J. 2002. Language development and identity: Multiple timescales

in the social ecology of learning. Language acquisition and language socialization,
ed. by C. Kramsch, 68-87. London: Continuum.
31. LEPPNEN, SIRPA; ANNE PITKNEN-HUHTA; ARJA PIIRAINEN-MARSH;
TARJA NIKULA; and SAIJA PEUROEN. 2009. Young peoples translocal new
media uses: A multiperspective analysis of language choice and
heteroglossia. Journal of Computer-Mediated Communication 14.1080-1107.
32. LI, WEI. 2011. Moment analysis and translanguaging space: Discursive
construction of identities by multilingual Chinese youth in Britain. Journal
of Pragmatics. 43.1222-1235.
33. LOFTI, SAYAHI. 2007. Diglossia and contact-induces language change.
International Journal of Multilingualism 4.1.38-51.
34. MAKONI, S. and A. PENNYCOOK 2007. Disinventing and reconstituting
langauges. Disinventing and reconstituting languages, ed. by S. Makoni and A.
Pennycook, 1-41. Clevedon: Multlingual Matters.
35. MARTNEZ, GLENN. 2003. Classroom based dialect awareness in heritage
language instruction: A critical applied linguistic approach. Heritage
Language Journal 1.1-14.
36. MILROY, JAMES. 2001. Language ideologies and the consequences of
standardization. Journal of Sociolinguistics 5.4.530-555.
37. MILROY, JAMES and LESLEY MILROY. 2012. Authority in language:
Investigating Standard English (4th ed.). Florence, Ky: Routledge.
38. MLLER, J. S. 2008. Polylingual performance among Turkish-Danes in
late-modern Copenhagen. International Journal of Multilingualism 5.3.217-236.
39. OTSUJI, EMI and ALASTAIR PENNYCOOK. 2010. Metrolingualism: Fixity,
fluidity and language in flux. International Journal of Multilingualism 7.3.240-
254.
40. PENNYCOOK, ALASTAIR. 1998. The right to language: Towards a situated
ethics of language possibilities Language Sciences 20.1.73-87.
41. RICENTO, THOMAS. 2000. Historical and theoretical perspectives in
language policy and planning. Journal of Sociolinguistics 4(2).196-213.
42. RICENTO, THOMAS. 2009. Theoretical perspectives in language policy: An
overview. In Thomas Ricento (Ed.) Introduction to Language Policy: Theory and
Method (pp. 3-9). Hoboken: Wiley-Blackwell.
43. SHOHAMY, E. 2006. Language policy: Hidden agendas and new approaches. New
York: Routledge.
417
Julie KOLGJINI
44. TJUPA, VALERIJ. 2009. Heterglossia. In P. P. Huhn & J. S. Wolf (Eds.),

Narratologia Contributions to narrative theory: Handbook of
narratology (pp. 124-131). Berlin: Walter de Gruyter.
45. WATTS, RICHARD J. 2010. The ideology of dialect in Switzerland. In Jan
Blommaert Language, Power and Social Process: Language Ideological Debates.
Munchen: Walter de Gruyter. 67-103.
46. WILEY, TERRENCE G. 2014. Diversity, super-diversity, and monolingual
language ideology in the United States: Tolerance or intolerance? Review of
Research in Education 2014 38.1.1-32.
47. WOOLARD, KATHRYN A. & BAMBI B. SCHIEFFELIN. 1994. Language
ideology. Annual Review of Anthropology 23.55-82.
48. WOOLARD, KATHRYN A., BAMBI B. SCHIEFFELIN, AND PAUL V.
KROSKRITY (EDS.). 1998. Language ideologies: Practice and theory. New York:
Oxford University Press.
418
Mustafa IBRAHIMI
IDEOLOGJIA DHE PURIZMI SI KONFLIKT GJUHSOR GJAT

PRDORIMIT T VARIETETEVE N TERMINOLOGJIN
KOMPJUTERIKE
Termi ideologjia gjuhsore n kuptim m t gjer ka t bj me nj sistem t

besimeve t prbashkta pr vlerat e varieteteve t ndryshme gjuhsore. N kt
punim do shqyrtojm konfliktin gjuhsor q paraqitet midis purizmit gjuhsor dhe
ideologjis gjuhsore gjat prdorimit t termave t huaja kompjuterike n krahasim
me termat e gjuhs shqipe. Shum shtete t cilt manifestojn identitetin e vet, i japin
rndsi do aspekti gjuhsor, duke prfshir edhe format e reprezentimit grafik,
shikuar nga aspekti sociolinguistik. Emrtimet kompjuterike shqipe shpesh marrin
emrat nga gjuha angleze, me adaptime t ndryshme gjuhsore. N kt punim do t
tregojm tri mnyra, theks t veant do ti kushtojm zvendsimit t fjalve t huaja
me fjal shqipe. Por sa kjo respektohet dhe nga cilat shtresa do t jet tema kryesore e
punimit ton.
Fjal kye: konflikt gjuhsor, ideologjia gjuhsore, purizmi, terme kompjuterike, identiteti,
terminologji
Hyrje
Baza e hulumtimit t ktij punimi do t jen ideologjia gjuhsore, konflikti

gjuhsor dhe purizmi n kuadr t diskutimeve rreth anglicizmave q prdoren n
terminologjin kompjuterike. Prdorimi i ksaj teknologjie e me kt edhe emrtimet e
saja, konsiderohet si kusht kryesor pr funksionimin e nj bashksie shoqrore.
Ndikimi kaq i madh, zanafilln e ka nga vitet 90 t shek.XX, kur teknologjia
kompjuteristike mori hov, duke patur ndikim t veant n gjuht evropiane (Fischer
2008:2), vlersohet se pr do vit krijohen rreth 1000 fjal t reja nga fusha e
teknologjis informative (Munday 2005:61).
Ky ndikim i anglishtes nuk sht karakteristik vetm ndaj gjuhs shqipe, por
anglishtja n mas t njjt ka ndikim edhe ndaj gjuhve tjera botrore, n t cilat po
ashtu analizat jan t prqendruara n fushn leksikore (Gorlach 2003:1). Ky ndikim
419
Mustafa IBRAHIMI
ka vazhduar edhe n fillim t shek.XXI, fal zhvillimit teknologjik q vazhdon edhe

sot me nj intensitet edhe m t madh, duke u vetkuptuar se edhe pas dy dekadash
numri i anglicizmave sht n rritje edhe n Shqipri, Kosov dhe viset tjera
shqipfolse. Shkaku pse ndodh kshtu, gjithsesi prgjigjen e gjejm tek statusi i
anglishtes sot si gjuh globale dhe si lingua franca. Ndikimi i anglishtes, nuk sht i
vogl edhe n fushat tjera, porse n fushn e kompjuteristiks ai sht m i madh
(Hoffmann 2000:10). Domosdoshmria pr njohjen e ktij repertori leksikor
vrtetohet edhe n faktin se me kt terminologji prve folsve t rritur, shrbehen
edhe shum fmij, (Robinson, 2009:3), madje n raste t caktuara edhe fmij nga
mosha tetmbdhjet muajsh (Healy 1998:20). Mirpo, emrtimet kompjuterike n t
shumtn e rasteve nuk jan t rregulluara mir, prej ktu ekzistojn edhe shum
dilema, pasiguri dhe dyshime (Jurko 2005:235), q e bn kjo fush t jet interesante
pr hulumtim, jo vetm nga aspekti leksikologjik n kuadr t kontakteve gjuhsore,
por edhe n aspektin e konflikteve gjuhsore si dhe manifestimeve t ndryshme t
ideologjive gjuhsore.
1. Rreth termit anglicizma
Anglicizmat q prdoren n terminologjin kompjuterike shum rrall

konsiderohen si ndrkombtare, sepse anglishtja shrben si burim i veant nga dalin
t gjitha emrtimet kompjuterike. Anglicizmat prbjn shtresn m t re t
huazimeve t shqipes dhe si t tilla nuk kan trhequr vmendjen e studiuesve nga
fusha e etimologjis. N pjesn hyrse prej m se 100 faqesh t veprs s tij n 7
vllime Studime etimologjike n fush t shqipes, Eqrem abej nuk prmend asnj
fjal me burim nga anglishtja. N gjuhsin shqiptare anglicizmat kan filluar t
trajtohen si t tilla n vitet 80 t shekullit t shkuar. (Lafe 2011:294). Studiuesi Vesel
Nuhiu, n prpjekjen pr t prcaktuar anglicizmat e kodifikuar t prfshir n
Fjalorin drejtshkrimor t gjuhs shqipe (1976) dhe n Fjalorin e gjuhs s sotme
shqipe(1980) ka nxjerr se t dy kta fjalor s bashku prmbajn 160 anglicizma,
ndrsa sipas vzhgimeve t tij n gjuhn e folur e t shkruar prdoren rreth 850
anglicizma. (Nuhiu 1988:88,129). Sipas studiuesit Emil Lafe, nga nj list prej 600
anglicizmash q jan t njohur n nj mas pak a shum t gjer njerzish n Shqipri
dhe n Kosov, do shohim se anglicizmat q lidhen me fushn kompjuterike,
informatike dhe internetit zn vendin e dyt me 77 terma, menjher pas fushs s
sportit me 79 terma. (Lafe 2011:296-297).
2. Purizmi
Kur bhet fjal pr manifestimet e ndryshme t ideologjive gjuhsore, m e

420
IDEOLOGJIA DHE PURIZMI SI KONFLIKT GJUHSOR GJAT PRDORIMIT T
VARIETETEVE N TERMINOLOGJIN KOMPJUTERIKE
rndsishme sht ajo q lidhet me intervenimin e drejtprdrejt gjuhsor n kuadr t

planifikimit gjuhsor, purizmit gjuhsor dhe standardizimit. Purizmi gjuhsor njsoj
sht i lidhur si me shprehjet e gjuhs amtare ashtu edhe me shprehjet e huazuara q
nuk jan t pranuara me normat e standardit, por n nj apo n mnyr tjetr kan
gjetur prdorim t gjer n nj gjuh.
2.1. Purizmi n shtetet e ndryshme t bots dhe tek ne
Purizmi ka pasur nj truall t prshtatshm dhe ka lulzuar sidomos n regjimet

diktatoriale, t cilt me kt kan dashur t krijojn nj sensibilitet pr gjuhn e
popullit t vet. Kshtu Pol Poti, gjat sundimit t tij diktatorial n Kamboxhia, kishte
futur si nj nen kushtetues dnimin me vuajtje fizike pr at q prdorte fjal franceze gjat
shkrimit n gjuhn kmere. Diktatori spanjoll, gjenerali Franko e shpalli jolegale
komunikimin n fardo gjuhe tjetr prve katalonishtes spanjolle, duke ndaluar
gjuht baske, katalonase dhe gale. (Trask 2005:154). Edhe gjat diktaturs n Shqipri
ka pasur nj politik puriste. Interesante sht edhe regjimi kinez i cili ndalon t gjitha
fjalt e huaja.
Te disa popuj purizmi sht m i theksuar, se disa t tjer. Pr pastrtin e
gjuhs nga elementi i huaj si kampione mund t shquhet Franca, e cila me ligjin numr
94-665 detyrohen t gjith q lajmrimet publike, reklamat e me kt edhe fjalt
kompjuterike t jen n gjuhn frnge. Ky ligj sht i njohur edhe si ligji i Toubonit.
Irlandezt pr do shprehje angleze krijojn neologjizm nga gjuha e vet. Purizmi n
gjuhn gjermane sht trajtuar n traktate e botime t veanta dhe vazhdon t
trajtohet edhe sot. Te popujt e Ballkanit, purizmi sht m i theksuar te kroatt, i cili
gjersisht mbshtetet edhe nga qeveria, duke krijuar statusin e religjionit shtetror.
Edhe n gjuhn shqipe purizmi vazhdon t konceptohet si nj shekull m par
pothuajse si n epokn e romantizmit. Megjithat ekzistojn shum gjuhtar q jan
vn n ann e purizmit, duke filluar me rilindsit Naim e Sami Frashri, A.Xhuvani,
E.abej, S.Pepa etj. Dhe kundrshtart e purizmit q nuk jan t pakt, si: Fan Noli,
J.Nokli, Sh.Demiraj, K.Jorgai, A.Vebiu, t cilt mbajn nj tjetr qndrim t
prkundrt ndaj purizmit. (Murati 2011:284-285).
2.2. Anglicizmat n raport me purizmin si form t ideologjis gjuhsore
Procesi i standardizimit dhe prpjekjet puriste jan ngusht t lidhura dhe jan
n kompetenca thelbsore t kulturs gjuhsore. N purizmin gjuhsor mund t
shikojm edhe si nj form e ideologjis gjuhsore, n kuadr t cils vjen deri te
izolimi i gjuhs ndaj huazimeve nga jasht. N kuadr t zhvillimit t purizmit
421
Mustafa IBRAHIMI
gjuhsor, ky izolim sht selektues, sepse n t shumtn e rasteve bhet fjal pr

mnjanimin e elementeve t atyre gjuh t huaja q paraqesin rrezik n kontekst t
gjer sociolinguistik (Weinstein 1989). N situata t tilla lind konflikti gjuhsor, q n
t shumtn e rasteve manifestohet n vetdijen e individit n raport me qndrimet ose
stereotipat ndaj gjuhve t caktuara ose varieteteve gjuhsore, gjegjsisht folsve t
tyre.
Edhe ndikimi i anglishtes ndaj gjuhve tjera, prfshir ktu edhe gjuhn shqipe
sjell deri te reaksionet puriste me intensitete t ndryshme. Interpretimet e anglicizmave
n kuadr t gjuhs shqipe, jo prher gjejm qasje puriste tradicionale, duke ditur se
n proceset e prgjithshme globale, anglishtja luan rol kryesor, andaj edhe shum fjal
nuk mund t prkthehen. Pa marr parasysh se n periudha t caktuara t zhvillimit
historik t gjuhs shqipe ka pasur tendenca purizmi, kryesisht n periudhn e Rilindjes
Kombtare gjat shek. XIX, n kohn e krijimit t identiteteve, si dhe gjat diktaturs
n Shqipri kur ka pasur nj politik puriste. Kjo veprimtari puriste me fjalt e
huazuara nga turqishtja gjat Rilindjes zhvillohej si shenj e urrejtjes ndaj sundimit t
gjat osman, kurse gjat diktaturs si shenj ndaj urrejtjes ideologjike ndaj
imperializmit anglo-amerikan. Fal albanologve t ditur t kohs, si ishte Norbert
Jokli, i kshillonte q ta ndalin kt veprimtari jodobiprurse pr vet ata, duke
theksuar Mos shani gjuhn duke kujtuar se po e pastroni. Puna nuk sht aq n fjalt e huaja
sesa n shpirtin e gjuhs, t cilin duhet ta ruani nga do bastardim. (Murati 2011:274).
3. Format e konfliktit gjuhsor midis anglishtes dhe shqipes
3.1. Format e konfliktit gjuhsor n fushn e leksikut
Format e konfliktit gjuhsor midis anglishtes dhe shqipes, paraqiten m s

shumti n fushn e leksikut. Analiza serioze t ktij konflikti gjuhsor daton nga
gjysma e dyt e shekullit XX. Ky ndikim i anglishtes nuk sht karakteristik vetm ndaj
gjuhs shqipe, por anglishtja n mas t njjt ka ndikim edhe ndaj gjuhve tjera
botrore, n t cilat po ashtu analizat jan prqendruar n fushn leksikore (Gurlach
2003:1). Ky ndikim ka vazhduar edhe n fillim t shek.XXI, fal zhvillimit teknologjik
q vazhdon edhe sot me nj intensitet t madh.
Teoria e konfliktit gjuhsor lindi me zhvillimin e gjuhsis s kontaktit n
pjesn e dyt t shek.XX, zakonisht midis folsit dhe bashksis gjuhsore, e jo midis
vet gjuhve ose varieteteve t tyre gjuhsore. Konfliktet midis gjuhve lindin edhe
pr shkak t kuptimit dhe vlers q folsi ia prshkruan nj forme gjuhsore (Bugarski
1990). Sipas parimeve t gjuhsis s kontaktit, do kontakt gjuhsor prfshin edhe
konfliktin gjuhsor (Strubell 2001:48; Nelde 1991:59; Salverda 2003:130), sidomos n
422
raportin gjuha e shumics n raport me gjuhn e pakics n nj shtet shumkulturor

dhe shumgjuhsor. Por nj situat t till nuk kemi midis anglishtes dhe shqipes,
sepse shqipja nuk sht pakic n nj shtet anglishtfols, prandaj shtohet pyetja a kemi
konflikt gjuhsor, pa kontakt gjuhsor? A bhet ktu fjal pr konflikt gjuhsor serioz,
apo konflikti gjuhsor q sht paraqitur n nj koht t caktuar, i pranishm vetm si
nj mundsi. Prej ktu ky konflikt gjuhsor prmban dimension shoqror, sepse folsi
nuk prdor qndrime apo stereotipa ndaj nj gjuhe t caktuar apo varieteti gjuhsor,
apo ndaj folsve t tyre (McRae 1989).
3.2. Purizmi si tentativa e spastrimit rrnjsor t gjuhs
Purizmi n kuptimin e sotm filologjik sht pastrimi i gjuhs nga fjalt e huaja
me tendenc pr t larguar do huazim nga gjuht e huaja. Purizmi nuk ka qen kur i
theksuar te anglishtfolsit, por folsit e kroatishtes, frngjishtes, gjermanishtes,
islandishtes, turqishtes, finlandishtes, baskishtes, shqipes etj, kan qen m krkues n
veprimtarin e tyre gjuh pastruese nga elementet e huaja. Kshtu francezt edhe
termin e anglishtes computer llogarits e quajn ordinateur, termin software pajisje
programore logiciel, etj. (Trask 2005:154). Si argument i ksaj, shpeshher si
ekuivalent i fjals s huaj, n gjuhn shqipe, por edhe n shum gjuh tjera paraqiten
m tepr fjal, p.sh.: (hardware - pjes metalike / pjes elektronike, software (softuer) -
program / mjete programuese / program kompjuterik (Hysa 1998). Mungesa e
emrtimeve t tilla ndodh pr shkak se jan joekonomik dhe se sht shum vshtir
t formohen fjal t reja, me t cilat termi do t mund t shpjegohej n mnyr m
precize. Megjithat, n t shumtn e rasteve gjat prkthimit t nj huazimi, paraqitet
nj rezistenc e fort. Nj argument tjetr gjat prpjekjes q nj huazim t
zvendsohet me nj fjal burimore sht dshira pr vnien e shprehjeve burimore si
imponim i autoritetit gjuhsor.
Koncepti i ideologjis gjuhsore, n kuptim m t gjer i referohet nj sistemi t
besimit t prbashkt t vlerave t varieteteve t ndryshme gjuhsore. N prputhje
me purizmin gjuhsor, si nj form e ideologjis gjuhsore, e cila n mnyr parsore
manifestohet me mospranimin e elementeve t huaja (n rastin ton anglicizmave),
hulumtimi duhet t tregoj raportin konkret midis prdorimit t anglicizmave dhe
shprehjeve burimore t shqipes, n kuadr t terminologjis kompjuterike. Nj vend t
rndsishm do ti jepet edhe theksit, si nj form e rndsishme t ideologjis
gjuhsore. N vendet t cilt e theksojn identitetin e tyre, kujdesen pr do aspekt,
duke prfshir edhe format e prfaqsimit grafik(Woolard 1998:23). Deri te kjo
vjen, sepse sipas kontekstit sociolinguistik, si norm krijuese nuk merren vetm format
423
Mustafa IBRAHIMI
drejtshkrimore, por edhe simbolet t cilt me veti mbajn kuptime historike, kulturore
dhe politike. N kt mnyr drejtshqiptimi sht ngusht i lidhur me konceptin e
vlerave q i jepen nj shenje t caktuar gjuhsore (Schieffelin i Charlier Doucet 1998:
285), e me kt edhe konceptit t ideologjis gjuhsore. Shkallt e ndryshme e
adaptimit t anglicizmave mund t zbulojn edhe ekzistimin dhe natyrn e ksaj
forme t ideologjis gjuhsore.
Emrtimet shqipe t termeve kompjuterike shpesh krijohen me marrjen e
termave angleze n shkall t ndryshme t adaptimit. Zakonisht gjat huazimeve
leksikore zhvillohet procesi i ndrimit t huazimeve dhe zvendsimi me shprehje
burimore. Numri m i madh i huazimeve (p.sh. firewall, web, multitasking) ose n kufirin
e huazimit (hakerizm, disketa etj.). Gjithashtu duhet theksuar se deri sa m par
emrtimet kompjuterike adaptoheshin n aspektin drejtshkrimor (harduer, softuer) ose
n aspektin morfologjik (aplikim, adresoj ) , sot m s teprmi gjejm emrtime t
paadaptuara angleze (shareware, download, freeware, firewall, desktop), n disa raste edhe me
prdorimin e gabuar t fjalve t huaja.
Megjithat, rezistenca ndaj huazimeve nuk ka ndalur dhe ka qen element
prbrs i zhvillimit t gjuhs shqipe. Si rezultat i ksaj, n kt veprimtari shquhet
emri i Aleksandr Xhuvani, me veprn e tij Pr pastrtin e gjuhs shqipe. (Tiran, 1956).
N vitin 1979 u formua Komisioni i prhershm pr organizimin e puns pr pastrimin dhe
pasurimin e mtejshm t gjuhs letrare shqipe. N revistn Gjuha jon u hap rubrika e re
Fjal shqipe n vend t fjals s huaj. N vitin 1998, Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis i
Tirans, botoi fjalorin Pr pastrtin e gjuhs shqipe. N vitin 1999, ky fjalor sht
botuar edhe n Prishtin Fjal shqipe n vend t fjals s huaj. T gjith kto prpjekje u
botuan pr t dhn nj nxitje t re puns konkrete n fushn e pastrtis s gjuhs,
pr zvendsimin e fjalve t huaja me fjal shqipe.
Pr t vrtetuar sa m mir ndikimin e gjuhs angleze n prdorimin e
emrtimeve kompjuterike shqipe, dhe n baz t rezultateve duhet t jemi n gjendje
t nxjerrim prfundime pr konfliktin gjuhsor dhe ideologjin gjuhsore.
Hulumtimet, midis tjerash duhet t na siguroj informacione pr intensitetin dhe
formn e adaptimeve t tilla, n baz t t cilave mund t sjellim prfundime pr
ekzistimin eventual dhe natyrn e ideologjis s dhn gjuhsore n lidhje me
emrtimet kompjuterike n gjuhn shqipe.
Shkalla e prshtatjes s anglicizmave
Shum shtete t cilt manifestojn identitetin e vet, i japin rndsi do aspekti

gjuhsor, duke prfshir edhe format e reprezentimit grafik, shikuar nga aspekti
sociolinguistik. Emrtimet kompjuterike shqipe shpesh marrin emrat nga gjuha
424
angleze, me adaptime t ndryshme gjuhsore. N ato punime, theks t veant duhet ti

kushtojm zvendsimit t fjalve t huaja me fjal shqipe. Por sa kjo respektohet dhe
nga cilat shtresa duhet t jet tema kryesore e punimeve tona. Ne mund t vijm n t
dhna se:
1) Huazimet nuk shkruhen sipas grafis origjinale, por sipas grafis s shqipes.
P. sh.: kopi pejs (copy past), sr (search)
2) Nj numr t anglicizmash t rinj po shkruhen si n anglisht. P.sh. : copyright,
e-mail, zoom
3) N disa raste prdoret her forma shqipe sipas shqiptimit, her forma e
anglishtes. P.sh. onlajn/online, flesh/flash,
4) N nj numr t vogl rastesh fjala shkruhet si n anglishte dhe shqiptohet si
t ishte nj fjal e shqipes. P.sh.: modem, monitor,
Prfundim
Nga prkufizimet e gjuhtarve, por edhe nga rezultate e fituara mund t

prfundojm se prishja e gjuhs nuk vjen nga ndikimi i gjuhve t huaja, por nga
njohja e keqe t tyre dhe prdorimi i gabuar i tyre. Dihet se nuk ka gjuh n bot pa
huazime, por do gjuh duhet t prpiqet ta ruaje brumin e tyre, duke mos shmangur
do gj q vjen nga jasht, por as duke pranuar n mnyr jokritike do risi.
N botn globale, fjalt e huaja jan t nevojshme pr do kultur, por ato
duhet t prdoren me formn dhe kuptimin e duhur, aty ku ka vend, dhe n masn e
nevojshme.
N kohn e globalizmit apo pushtetit t madh kompjuterik, komunikimi shqip
nuk mund t jet m vetm brenda llojit, por prap kjo nuk do t thot se duhet ti
prbuzim dhe prjashtojm fjalt tona.
Bibliografia:
1. BUGARSKI, Ranko (1990). The social basis of language conflict and

language attitudes. Plurilingua
2. CAKA, NEBI. (2005). Terminologjia e informatiks n gjuhn shqipe dhe
standardizimi i saj n fjalor. N Leksikografia shqipe trashgimi dhe
perspektiv (Konferenc shkencore, Tiran, 3 dhjetor 2004). Tiran.
3. COULMAS, Florian, ur. A Language Policy for the European Community:
425
Mustafa IBRAHIMI
Prospects and Quandries. Berlin New York: Mouton de Gruyter, 5973.

4. FISCHER, Roswitha (2008). Introduction. Studying anglicisms. Fischer,
Roswitha, Hanna Puaczewska, ur. Anglicisms in Europe: Linguistic Diversity in
a Global Context. Newcastleupon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 1
15.
5. GORLACH, Manfred (2003). English Words Abroad. Amsterdam
Philadelphia: John Benjamins Publishing.
6. HEALY, Jane M. (1998). Failure to Connect: How Computers Affect Our
Children's Minds For Better and Worse. New York: Simon & Schuster.
7. HOFFMANN, Charlotte (2000). The spread of English and the growth of
multilingualism with English in Europe. Cenoz, Jasone, Ulrike Jessner, ur.
English in Europe: The Acquisition of a Third Language. Clevedon New York
North York Artarmon: Multilingual Matters, 121.
8. HYSA, Ramazan (1998). Fjalor anglisht-shqip. Tiran.
9. JURKO, Nela (2005). Integracija engleskoga ra_unalnog nazivlja u
talijanskom i hrvatskom jeziku. Stolac, Diana, Nada Ivaneti_, Boris
Pritchard, ur. Jezik u drutvenoj interakciji. Zbornik radova sa savjetovanja
odranoga 16. i 17. svibnja u Opatiji. Zagreb Rijeka: HDPL, 227236.
10. LAFE, Emil. (2011). Rreth fjalve me burim nga anglishtja n shqipen e sotme.
(Konferenc shkencore Java e Albanologjis, Prishtin, 25-29 tetor
2010). Botuar n Albanologji, nr.1/2010, vll.II. Prishtin.
11. McRAE, Kenneth D. (1989). Linguistic conflict: Some theoretical
reflections. Plurilingua (Urban Language Conflict) 7: 120.
12. MUNDAY, Jeremy (2005). E-mail, Emilio or Mensaje de Correo
Electrnico? The Spanish language fight for purity in the new
technologies. Anderman, Gunilla, Margaret Rogers, ur. In and Out of
English: For Better, For Worse? Clevedon Buffalo Toronto: Multilingual
Matters, 5770.
13. MURATI, Qemal. (2011). Pr t ashtuquajturat fjal t huaja dhe purizmin.
(Konferenc shkencore Java e Albanologjis, Prishtin, 25-29 tetor
2010). Botuar n Albanologji, nr.1/2010, vll.II. Prishtin.
14. NELDE, Peter Hans (1991). Language conflicts in multilingual Europe
Prospects for 1993.
15. NUHIU, Vesel. (1988). Reth disa termave me prejardhje nga anglishtja. N
Gjendja e terminologjis shqipe n Jugosllavi. ((Konferenc shkencore,
Prishtin, 28 dhe 29 janar 1988). Prishtin.
16. ROBINSON, Helen Mele (2009). Emergent Computer Literacy: A
Developmental Perspective. London New York: Routledge.
426
17. SALVERDA, Reinier (2003). Conflict linguistics and the case of

multilingualism in London. Plurilingua (Methodology of Conflict Linguistics) 24:
129144.
18. SCHIEFFELIN, Bambi B., Rachelle Charlier Doucet (1998). The real
Haitian Creole: Ideology, metalinguistics, and orthographic choice.
19. STRUBELL, Miquel (2001). Minorities and European language policies.
Plurilingua (Minorities and Language Policy) 22: 4558.
20. TRASK, Robert Lawrenece. (2005). Temelnji lingvistiki pojmovi. kolska
knjiga. Zagreb.
21. WEINSTEIN, Brian (1989). Francophonie: Purism at the international
level.
22. WOOLARD, Kathryn A. (1998). Language ideology as a field of inquiry.
427
428
Haki HYSENAJ
NDIKIMI I IDEOLOGJIS N VARIETETET E SHQIPTUARA T

SHQIPES
Abstrakt
Bindjet, opinionet dhe ideologjit e ndryshme jan t lidhura ngusht edhe me

gjuht. Ato kan ndikim jo vetm n procesin e standardizimit, por edhe n sjelljen
gjuhsore t folsve t tyre. Ky ndikim del edhe n rastin e shqipes.
Punimi nuk merret shtjen e par, d.m.th. me politikat e standardizimit dhe t
planifikimit gjuhsor t shqipes. Synon t pasqyrojm shtjen e dyt, d.m.th. ndikimin
e varietetit t folur t gjuhs s elits politike mbi varietetet e shqiptuara t shqipes
standarde dhe sjelljen gjuhsore t folsve t standardit n ditt e sotme.
Matjet vrtetojn se disa ndryshore t prdorura nga elita politike e kohs i
kan rezistuar pritshmris s mnjanimit nga gjuha e folur standarde. Kjo pr faktin
se kan pasur prestigj ideologjik, pasi q prdoreshin nga qendra t caktuara t elits
politike e t cilat ishin me prejardhje rajonale nga Jugu i Shqipris.
Ky punim vrteton, gjithashtu, se trajtat e tilla me koh jan shtrir edhe te
folsit e tjer, t cilt mund t mos e ken pasur prejardhjen nga Jugu, por mund ti
ken kapur kto forma si shqiptim prestigjioz, gjithnj duke imituar varietetin e gjuhs
s folur t elits politike.
Fjal kye: Ideologji, elit politike, gjuh standarde, gjuh dialektore, varietete
shqiptimore, tinguj, nyjtim dialektor, nyjtim prestigjioz.
Hyrje
Ideologjia prkufizohet si sistem idesh e besimesh t cilat manifestohen n

sjelljen e individit dhe t bashksis shoqrore. Identifikohet m shum si nj veprim
publik q shrben pr realizim t objektivave t nj grupi t caktuar. Nisur nga ky
429
Haki HYSENAJ
prkufizim del se ideologjia ka ndikim n t gjitha realitetet shoqrore. N kt mes

edhe gjuha sht e ndikuar prej saj. Kjo ndodh pr faktin se gjuha sht mjet i
pashmangshm, madje shum i fuqishm pr grupet e caktuara, q synojn
prmbushjen e objektivave t veta, n radh t par politike dhe ideologjike. Kshtu,
Van Dijk (1998) dhe Wodak e Weiss (2004) theksojn se gjuha sht e lidhur ngusht
me ideologjit dhe se varsisht nga shkalla e konsolidimit t tyre, dhe nga faktor t
tjer, ajo bhet pjes e leksikut, e realizimit fonetik e m pak edhe e strukturs
gramatikore t individve, fols t nj gjuhe t caktuar. Ky konstatim prligj tezn ton
se gjuha e folur e elits politike t Shqipris s paslufts pati ndikim n varietetet e
shqiptuara t shqipes standarde, posarisht n fush t fonetiks. Kjo dshmohet me
matjet tona q do t prezantohen n kuadr t ktij punimi.
N ann tjetr, Wolard dhe Schieffelin (1994) shprehen se ideologjit gjuhsore
veprojn dhe miratojn lidhjet e gjuhs me identitetin personal dhe grupor... . Kshtu, gjuha e
elits politike n Shqipri, e cila prhapte nj ideologji t re, gjithsesi se identifikonte
grupin elitar q kishte ndikim n politikat dhe planifikimin gjuhsor t shqipes. Ktij
ndikimi nuk i shptoi as realizimi konkret n variantin e folur.
Megjithat, ideologjia gjuhsore dhe ideologjia n gjuh jan dy koncepte t
ndryshme. Ndonse sht vshtir t bhet nj prerje strikte midis kufijve t tyre, n
kt punim kemi hulumtuar vetm elementet ideologjike n gjuh, t cilat mendojm
se u bn pjes e saj nga prestigji q kishin. Megjithat, ktu nuk jemi marr me
prcaktimin statusit t ktyre elementeve dhe as me paragjykimin nse ato sot
paraqesin grup gabimesh ortoepike ose jo. Vetm kemi br prshkrimin dhe kemi
prcaktuar dendurin e prdorimit e tyre.
Rezultatet e ktij punimi mbshtesin mendimin e Shilery Heath (1977), pas t
cilit del se ideologjia i kontribuon shprehjes dhe theksimit t nj grupi t caktuar.
Kshtu, n kt punim pasqyrohet pikrisht theksimi i elementeve t caktuara t
gjuhs s folur t elits politike dhe ndikimi i tyre mbi varietetet e folura t shqipes
standarde.
Elita politike e Shqipris vinte gati e tra nga Jugu. Gjat dhe pas procesit t
standardizimit t gjuhs, n komunikimin gojor ajo prdori varietetin shqiptimor t
toskrishtes, t przier edhe me elemente e dukuri dialektore t s folmes s vet.
Si do t shihet n kt punim, varieteti shqiptimor i liderve politik t
Shqipris, kryesisht pr shkak t prestigjit q kishte, pati ndikim n varietetet e
shqiptuara t shqipes edhe pas standardizimit. Ky ndikim vrehet edhe sot n gjuhn e
masmedieve elektronike shqiptare.
Situata del m ndryshe jasht kufijve t Shqipris. Ndikimi i varietetit t gjuhs
s folur i elits politike qe i vogl te pjestart e tjer t bashksis, t cilt jetonin pa
kontakte mes vete, ndrkoh q standardin e msonin n distanc.
430
NDIKIMI I IDEOLOGJIS N VARIETETET E SHQIPTUARA T SHQIPES
Rasti i shqipes s folur n Shqipri pasqyron ndikimin e gjuhs s elits.

Ideologjia komuniste prhapej bashk me gjuhn e stilin e ksaj elite. Kjo ideologji
pranohej edhe nga pjestar t tjer t bashksis, pavarsisht prkatsis s tyre
rajonale dhe dialektore.
Si rrjedhoj e ktij procesi varieteti i folur i shqipes standarde edhe sot del i
panormuar trsisht dhe reflekton segmente t caktuara t gjuhs s ish-liderit dhe
elits rreth tij.
Punimi yn provon t vrtetoj se sjellja ideologjike dhe gjuhsore e elits
politike la gjurm n varietetet e shqiptuara t shqipes, pra edhe n varietetin standard.
Sfondi
Pas fitores mbi fashizmin n shtetin shqiptar toskrishtja letrare u b gjuh me

prestigj. Ajo u prcaktua si gjuha zyrtare e arsimit, shkencs, shtypit, indoktrinimit
ideologjik dhe pjess m t madhe t letrsis artistike (Byron, 2012:75).
Elita politike e kohs prdorte kt varietet t shoqruar edhe me elemente t
karakterit m t ngusht dialektor. Kto elemente identifikonin prkatsin rajonale t
elits. Prdorimi i tyre sikur ua fuqizoi prestigjin, prandaj edhe u pranuan n mnyr t
heshtur si trajta t normuara nga folsit e standardit ne Shqipri.
Ideologjia po pranohej bashk me varietetin gjuhsor t protagonistve t saj.
Kjo situat vazhdoi gjat tr periudhs s standardizimit t gjuhs dhe pas saj.
Kjo sjellje gjuhsore nuk ka dyshim s sht derivat i prkimit me prejardhjen
regjionale t elits politike, prandaj varieteti i saj i folur u pranua si t ishte varieteti i
standardizuar. ... variantet e folura jugore, duke qen m afr standardit, por edhe duke pasur
shtytje politike dhe kulturore, jan imponuar si variante me prestigj pr t gjith arealin e shqipes
(Munishi, 2013:159).
N kto rrethana standardi i folur prjetoi zhvillim jo krejt t njjt me
standardin e shkruar. Derisa i pari u prqafua nga t gjith shqiptart i dyti prjetoi
zhvillime t ndryshme. N Shqiprin jugore dhe n vernakularin e Tirans mbisundoi
varieteti shqiptimor i toskrishtes, i przier me elemente tipike t gjuhs s folur t
elits politike. N veri t Shqipris varietetet e shqiptuara nuk arritn t
njjtsoheshin me kt model prfaqsues. Arsyet jan t ndryshme.
Nga ana tjetr, n trevat shqipfolse jasht kufijve t Shqipris, prpjekja pr
realizimin e standardit t folur u b n kundrshtim me traditn e pranimit t
standardit, u b preferenc vetm e grupeve q idealizonin Shqiprin komuniste (Paarizi,
2011:98).
Njjtsimi me ideologjin dhe me varietetin e gjuhs s folur t liderit
shpjegohet m s miri me sjelljen ideologjike e gjuhsore t Ramiz Alis, njeriut q
431
Haki HYSENAJ
ishte nj ndr figurat kye t sistemit e q kishte prejardhje regjionale nga Veriu.
Wiliam Labovi thekson se sjellja gjuhsore ndryshon me shpejtsi, ndrsa
ndryshon pozicioni social i folsit (cituar sipas Byron, 2012:130). Alia del shum
besnik n znien dhe riprodhimin e varietetit t folur t liderit Hoxha. Imitimi q bn
Alia konkretizohet posarisht me przgjedhjen dhe prdorimin e ndryshoreve /e,
ll/l dhe r/rr.
Haugen-i qysh n vitet e 70-ta kishte konstatuar se przgjedhja e nj varianti pr
gjuh t prbashkt sht favorizim i nj grupi njerzish. T przgjedhsh nj variant si
norm, do t thot t favorizosh nj grup njerzish t cilt e flasin kt variant t gjuhs. Kjo u jep
atyre prestigjin si mbarts t norms dhe nj prparsi n garn pr pushtet dhe pozit (cituar sipas
Byron, 2012:77). Toskrishtja ishte gjuh native e elits politike.
Ndrsa, Ismajli konteston przgjedhjen e cilitdo dialekt a varietet pr norm t
standardit kombtar, pasi q, si thot ai przgjedhja mund t mos pranohet nga nj shumic e
madhe dhe, prkundr faktit se mund ti shrbej fare mir grupit q e zgjedh, ai nuk do t arrij t
bhet standard kombtar (Ismajli, 1981:312).
Przgjedhja e nj dialekti pr baz t gjuhs standarde m pas u b edhe
gjenerator i lkundjes s rendit ndikues gjuhsor dhe n raste t caktuara edhe
promotor i procesit t dialektizmi t varietetit standard (shih: Hysenaj, 2012/1:73-
75). Kjo dshmohet me ndryshoret dialektore t gjuhs s elits, t cilat u bn pjes e
diskursit t figurave t shquara politike e kulturore t Shqipris.
M 1972 disa trajta t toskrishtes mbetn jasht norms. Megjithat, elita
politike nuk i mnjanoi nga diskursi publik dhe kshtu ato filluan t inkuadroheshin si
element gjuhsor ideologjik ne gjuh. N kt situat trajtat me zanoren t
theksuar para hundoreve, ato me tingullin i n vend t y-s, me neutralizim n vend
t t zshmve n fund t fjals dhe me elemente t tjera nga gjuha e elits vazhduan
t ruanin prestigjin q kishin edhe n gjuhn standarde dhe pr m shum filluan t
bhen pron e t gjithve.
Kshtu, dialekti me prestigj i prdorur nga elita politike, prkatsisht varieteti i
folur i tij, doli se me koh kishte fituar prestigjin mbi varietetin e standardizuar
prfundimisht n vitin 1972.
N kt mnyr ideologjia e re, q shprfaqej edhe prmes sjelljes gjuhsore t
elits, krijoi parakushte t volitshme pr funksionimin e varieteteve t ndryshme
shqiptimore t shqipes.
Kjo gjendje vrtetohet nga matjet q ua kemi br disa fjalimeve politike t
Enver Hoxhs dhe t Ramiz Alis. Matjet tregojn se varieteti i shqiptuar nga Hoxha,
Alia dhe pjesa tjetr e elits politike n Shqipri mori primatin e t qenit model
shqiptimi edhe pr t tjert.
Pr t vrtetuar kt hipotez kemi analizuar t folurit publik edhe t disa
432
politikanve e intelektualve t tjer, si t Fatos Nanos, Genc Pollos, pastaj t Ismail

Kadares, Blendi Fevziut e Adi Krasts. Krahasimi tregon se n varietetin e tyre
standard kan zn vend trajta t varietetit t gjuhs s elits politike.
Subjektet dhe korpusi
Pr realizimin e ktij hulumtimi kemi przgjedhur 7 subjekte folse. Gjuha e
Enver Hoxhs sht hulumtuar n 10 fjalime t tija publike dhe n nj bashkbisedim
me banort e Bajzz. Kohzgjatja e prgjithshme e materialit t hulumtuar sht
1:08:46 sekonda. Ndrsa, gjuha e Ramiz Alis sht analizuar n dy intervista, n
kohzgjatje 1:62:95 sekonda.
Ndikimin e varietetit t folur t elits politike e kemi hulumtuar n varietetet
shqiptimore t Fatos Nanos e t Genc Pollos, politikan t mvonshm dhe me
prkatsi t ndryshme partiake.
Gjuha e Nanos sht analizuar n nj intervist t tij t vitit 2012, e gjat
1:37:53 sekonda, ndrsa ajo e Genc Pollos n dy intervista, q bashk zgjasin 1:04:43
sekonda.
Duke par ngjashmri t mdha midis varieteteve shqiptimore t ktyre katr
politikanve lista e subjekteve sht zgjeruar edhe me Ismail Kadaren, Blendi Fevziun
dhe Adi Krastn. Pr analizimin e gjuhs s folur t Kadares sht shfrytzuar nj
intervist e vitit 2012, n kohzgjatje 1:05:34 sekonda. Gjuha e Blendi Fevziut sht
analizuar paralelisht me gjuhn e t intervistuarve t tij, ndrsa si mostr pr analizimin
e gjuhs s Adi Krasts sht przgjedhur nj monolog i gjat 02:24 sekonda dhe nj
intervist e vitit 2014 , n kohzgjatje 33:34 sekonda.
Korpusi i ktij punimi ngrthen 10 fjalime, 1 bashkbisedim, 7 intervista dhe 1
monolog. Kohzgjatja e tyre e prgjithshme sht 6:54:29 sekonda.
I gjith korpusi sht vjel nga rrjeti social www.yoytube.com gjat majit dhe
qershorit t vitit 20141.
1. Ndryshoret gjuhsore t hulumtuara
Wiliam Labov (1972) prcakton ndryshoren sociolinguistike si mjetin themelor

pr t prshkruar nj varietet gjuhsor dhe pr t lidhur at varietet me shtresn
shoqrore prkatse. Varieteti prkufizohet si nj trsi njsish gjuhsore me prhapje
shoqrore t ngjashme (Hudson, 2004:33).
Bazuar n kt konstatim si ndryshore pr hulumtim kemi przgjedhur
alternantt fonetik: /e/-//, /y/-/i/, /l/-/ll/, /r-rr/ dhe procesin e
neutralizimit t bashktinglloreve t zshmve n fund t fjals.
1 Shih linqet n fund t punimit.

433
Haki HYSENAJ
Kto ndryshore n toskrishte jan variante alternative e jo konkurrente n

vargun fonematik. Matjet tona tregojn se subjektet e przgjedhura kan prdorur gati
gjithnj alternativat e toskrishtes. Kto trajta dalin edhe sot n varietetin e folur t
shqipes standarde n Shqipri.
Mungesa e nj norme shqiptimore e konsoliduar dhe e sanksionuar nga
planifikuesit e gjuhs i ka hapur rrug imponimit t ndryshoreve shqiptimore t elits
politike q prfaqsonte ideologjin komuniste n shtetin shqiptar.
2. Prvetsimi dhe prdorimi i ndryshoreve
Analiza e gjuhs s folur t subjekteve tona tregon se edhe pas standardizimit

gjuhsor variantet dialektore fonetike t prdorura nga elita politike ruajtn prestigjin e
tyre.
Shqiptimi i e-s s theksuar prpara bashktinglloreve hundore prbn nj nga problemet,
ku norma e drejtshqiptimit nuk paraqitet e njsuar plotsisht. Pr formn e shkruar t gjuhs letrare
me rregullat e drejtshkrimit sht vendosur q fjalt me e t theksuar + bashktingllore hundore, t
cilat diku shqiptohen me e, diku me , t shkruhet me e-thekson Dodi (Dodi, 2004:222).
Jep konstatimin e diskutueshm se norma e drejtshqiptimit mbi bazn e formave me e
po prhapet gjithnj e m shum edhe n toskrishte, n t gjith stilet e prdorimit t
gjuhs ((Dodi, 2004:222). Matjet tona tregojn t kundrtn. Alternativat + n dhe
+ m, n trup t fjals pr folsit jugor t standardit dhe jo vetm t tyre, jan trajta
me prestigj dhe gjithnj jan konkurrente t trajtave t normuara. Nuk kemi gjetur
asnj rast t prdorimit t trajtave standarde e + n dhe e + m te asnjri nga subjektet
tona.
Vibrantet r/rr dalin me nj status t paqart. N rastet kur kta dy tinguj
dallohen vetm nga mnyra e nyjtimit nuk kan ndonj rregullsi prdorimi, prandaj r
dhe rr paraqesin homonime t shumta. Standardizimi i shqipes nuk sht treguar i
efektshm pr t eliminuar paqartsit tradicionale midis ktyre dy tingujve, shprehet Byron
(2012:122). Prdorimi i tingullit i n vend t y-s sht tregues tjetr se dialekti nativ
edhe prkundr standardizimit t gjuhs mund t marr prestigj pr shkak se vishet
me ideologjin e grupit prkats.
Raportet konkurruese midis ansoreve l-ll n kt hulumtim dalin specifike.
Subjektet tona shqiptojn gjithmon tingullin ll n fjalt neolatine t huazuara
relativisht von, shumica e t cilave kan karakter ideologjik. Vetm n gjuhn e
Krasts nuk dalin fjal t ksaj origjine.
Dukuria e fundit e hulumtuar sht neutralizimi i zshmris n fund t fjals.
Ky tipar me prestigj n toskrishte ka ruajtur statusin edhe n ligjrimin standard t
subjekteve tona.
434
3. Rezultatet e matjeve
Pr t konkretizuar pohimet e dhna deri tashti m posht po prezantojm n

form tabelore rezultatet e matjeve q i kemi br n materialin e przgjedhur pr
hulumtim.
Pasqyra e prdorimit t ndryshoreve dialektore n varietetet e folura te 7

subjekteve tona
Variantet dialektore
Subjektet i ll rr
shurdh.
E. Hoxha 30 10 20 13 07
R. Alia 20 06 05 11 10
F. Nano 22 04 01 08 03
G. Pollo 31 03 03 03 03
I. Kadare 28 02 05 01 05
A. Krasta 13 / / 11 08
B. Fevziu 15 05 03 12 07
Gjithsej 159 35 38 59 43
Matjet tregojn se tri nga pes ndryshoret e hulumtuara: , i dhe neutralizimi

dalin trajta me prestigj konstant. Prdoren gjithmon n vend t trajtave t
standardizuara. Numri i varianteve dialektore del i barabart me numrin e fjalve q
prdorin subjektet folse.
Ndryshoret l/ll dhe r/rr reflektojn realitete specifike. E para prdoret vetm
n nj kategori t caktuar fjalsh me prejardhje neolatine, t cilat kryesisht kan
ngjyrim ideologjik, ndrsa e dyta nuk ka rregullsi prdorimi. Subjektet tona i
ngatrrojn diferencat nyjtimore midis ktyre dy tingujve. Ktu kemi t bjm me
prirjen e prgjithshme n shqipe drejt rrafshimit t kundrvnies r/rr.
Trajtat dialektore me para bashktinglloreve nazale dalin rregullisht n
435
Haki HYSENAJ
materialet e hulumtuara. Jan gjithsej 159 raste.

Frekuenca e prdorimit t saj sipas subjekteve folse sht: te Hoxha 30 raste,
te Alia 20, te Nano 22, te Pollo 31, te Kadare 28, te Fevziu 15 dhe te Krasta 13 raste.
Subjektet nuk kan shqiptuar n asnj rast e-n e standardizuar.
Ndryshorja e dyt e hulumtuar sht tingulli i. T gjitha subjektet realizojn
shqiptimet e fjalve me i n vend t y-s standarde. Prjashtim bn Krasta. N gjuhn
e tij nuk kemi gjetur prova t mjaftueshme q do t qartsonin przgjedhjen e tij midis
ktyre ndryshoreve.
sht thn edhe nj her se rasti me ndryshoret l-ll sht pak m specifik. T
gjitha subjektet tona, n prjashtim t Adi Krasts, prdorin gjithmon ll-n n vend
t l-s standarde.
Fjalt m t shpeshta t shqiptuara me ll jan fjalt: llogjik, ideollogji,
psikologji, kllas, komplot, pllan, megaloman, fllot (Hoxha), llogjik, anullim,
Atllantik (Alia), konklluzion, diallog, llogjik (Nano), illuzione (Kadare) dhe
dipllom (Pollo).
N shqipe vibrantet r-rr jan duke e humbur karakterin opozicional. N
toskrishte ky opozicion sht rrafshuar, prandaj n gjuhn e folur t subjekteve tona
kto dy fonema nuk dalin asnjher n raporte kundrvnse.
Ky tingull, q tashm ka fituar prestigj edhe n t folurit standard, duket se nuk
prputhet trsisht me tiparet nyjtimore dhe akustike t rr-s s mirfillt shqipe. Me
nj perceptim t thjesht hetohet se sht m intensiv dhe m sonor se r-ja, por jo aq
as sa rr-ja e shqipes. Ne mendojm se zhdukja e opozicionit midis ktyre dy fonemave
sht duke ndikuar n lindjen e nj varianti t ri tingullor, i cili pr dit e m shum po
plotson zbraztirn e krijuar n sistemin fonetiko-fonologjik t shqipes pas zhdukjes
s ktij opozicioni fonologjik. Shkaqet duhet krkuar te ndikimi i gjuhve t huaja dhe
tek faktort ekstralinguistik.
N gjuhn e subjekteve tona fjalt m t shpeshta me kt vibrante jan:
interrnacionale, interrnim, rregjim, rrini (rini), rritmi (ritmi), interresant, rradio,
rraport, rrezistenc.
Ndryshorja e fundit, shurdhimi n fund t fjals, realizohet n 100 pr qind t
rasteve te t gjitha subjektet. Hulumtimi tregon se kjo dukuri fonetike e ka ruajtur
prestigjin q kishte n toskrishte, prandaj sht normuar,si kemi thn edhe nj her
tjetr, n mnyr t heshtur si dukuri e konsoliduar dhe e standardizuar.
Prfundime
1. Varieteti i folur i gjuhs s elits politike t paslufts, n radh t par i
liderit komunist, Enver Hoxha, ka ln gjurm n varietetet e shqiptuara t shqipes, n
kt mes edhe n varietetin standard.
436
2. Se varieteti i folur i liderit Hoxha sht prhapur bashk me ideologjin

komuniste dshmon varieteti i folur i njrit prej bashkpuntorve m t ngusht t tij,
Ramiz Alia, por edhe i pjestarve t tjer t elits politike dhe kulturore t kohs.
3. Ndikimi i gjuhs s elits politike vrehet edhe sot n varietetin standard
brenda territorit t Shqipris, posarisht n vernakularin e Tirans.
4. Jasht Shqipris, posarisht n Kosov, pr shkak se standardi msohej n
distanc, nuk hetohet se ka ndikuar varieteti i folur i elits n gjuhn e folur standarde.
Ktu m shum shfaqet dukuria e hiperkorrektsiss, e cila manifestohet me
riprodhimin besnik t norms s shkruar edhe n t folurit standard. Megjithat, ky
vlersim mbetet hipotez dhe hipotezat duhen provuar.
5. Przgjedhja e njrit dialekt si norm pr shqipen standarde kombtare dhe
bashk me t edhe ndikimi i gjuhs s elits politike ka br q varieteti i folur i
shqipes standarde t jet ende larg synimit t standardizuesve institucional.
6. Moskonsolidimi i variantit shqiptimor ka krijuar hapsira pr shfaqjen e
varieteteve t ndryshme shqiptimore n shqipen standarde.
7. Elementet dialektore t prdorura nga elita politike, e cila prmes gjuhs
prhapte edhe ideologjin e re komuniste, mbesin n prdorim n varietetin e folur te
shqipes standarde.
8. Prcaktimi i statusit t ktyre ndryshoreve n shqipen e sotme krkon
hulumtim dhe prshkrim t thelluar. Mbetet nj synim pr tu realizuar n t ardhmen.
Linqet:
1. Pr mirqeinien e popullit ton 1948-enver hoxha, n:

https://www.youtube.com/watch?v=A5cHIBhqMvww
2. Fjalim madheshtore i Enverit, 1952, n:
https://www.youtube.com/watch?v=LxyhxKygjP0
3. FJALIM MADHESHTOR I SHOKUT ENVER HOXHA 1961, n:
https://www.youtube.com/watch?v=uKuzRA_0VBQ
4. Enver Hoxha fjalim 1966, n:
https://www.youtube.com/watch?v=7KhxTA6cnxA
https://www.youtube.com/watch?v=7KhxTA6cnxA
6. Enver Hoxha ne Bajz, 1979, n:
https://www.youtube.com/watch?v=pv9Qvco3aE8
7. Mall per shokun Enver Hoxha Kosova 1981 qershor, 2011, n:
https://ww.youtube.com/watch?v=ALqnv-9FngI
437
Haki HYSENAJ

https://www.youtube.com/watch?v=VGJCSbxVog
9. Enver Hoxha-Fjalim,1983, n:
https://www.youtube.com/watch?v=2D0bJkoNBAo
10. Enver Hoxha-Fjalim, 1983, n:
https://www.youtube.com/watch?v=qfYOegjxiRU
11. Enver Hoxha Kongresi III, n:
https://www.youtube.com/watch?v=Cr3_nM4TvLc
12. Opinion-Ramiz Alia (19 tetor 2011,) n:
https://www.youtube.com/watch?v=NEuBHHeNEbg
13. Top story-Intervista e Ramiz Alis 15.10.2009, n:
https://www.youtube.com/watch?v=2fu_k-Idqp0
14. Opinion-FATOS NANO, 20 qershor 2012, n:
https://www.youtube.com/watch?v=jPMf77enX9E
15. Opinion-ikja e Ismajl Kadares! (24 tetor 2014), n:
https://www.youtube.com/watch?v=qzj5xov340M
16. Intervista e mbrmjes, Genc Pollo, n:
https://www.youtube.com/watch?v=CXfLeDJ_jBA
17. Agon Channel-Kontrata-Genc Pollo-2, n:
https://www.youtube.com/watch?v=XH0thxr6gN4
18. Agon Channel-A Krasta Sho-Monologu, n:
https://www.youtube.com/watch?v=phiVK0Wy5tg
19. Agon Channel-akrastaShow-n:
https://www.youtube.com/watch?v=BiNtCKuQtA
Bibliografia:
1. Van Dijk, T., Ideology, a multidisiplinary approach, 1988, Sage.

2. Wodak and Weiss, Comunitacion ideologies, Language discource and Social
Practice, Frankfurt am Main: Peter Lang, 225-252, 2004.
3. Wolard K., Schirffelin, B., Language Ideology, Annual Review of
Anthropology, 1994, 23:55-82.
4. Byron, J., (2012) Perzgjedhje midis alternativash n standardizimin e gjuhs shqipe
dhe shkrime t tjera, Dituria, Tiran.
5. Munishi, Sh., (2013) Probleme t shqipes standarde n Kosov, Zero Print,
Prishtin.
6. Subauius, D., (2011) ritten and Spoken standard, Baltu filologija, Riga.
438
7. Paarizi, R., (2011) Rruga e zhvillimit t shqipes standarde n raport me nevojat e

komunikimit, QSA, Tiran.
8. Labov, W., (2012) cituar sipas J. Byron, Przgjedhje midis alternativash n
standardizimin e gjuhs shqipe dhe shkrime t tjera, Dituria, Tiran.
9. Haguen, (2012) cituar sipas J. Byron, Przgjedhje midis alternativash n
standardizimin e gjuhs shqipe dhe shkrime t tjera, Dituria, Tiran.
10. Ismajli, R., (1981) Gjuh dhe etni, Rilindja, Prishtin.
11. Hysenaj, H., (2012) Shqipja e folur 40 vjet pas standardizimit t gjuhs,
Universiteti i Tirans, Tiran.
12. Hudson, R., (2002) Sociolinguistika, Dituria, Tiran.
13. Dodi, A., ( 2004) Fonetika dhe fonologjia e gjuhs shqipe, ASHSH, Tiran.
439
440
Maklena ABEJ
FJAL T HUAZUARA DHE T FORMUARA ME SHTYS

IDEOLOGJIKE
Ideologjit kryesore q kan mbizotruar n Shqipri qysh prej krijimit t

alfabetit t par shqip nga Naum Veqilharxhi, n mesin e shekullit XIX, kan qen
ideologjia nacionaliste-romantike e Rilindjes Kombtare dhe ideologjia komuniste e
diktaturs s proletariatit. Mbizotrimi i ideologjis nacionaliste-romantike ka zgjatur
rreth nj shekull, deri n vitet 40 t shekullit t kaluar, ndrsa mbizotrimi i ideologjis
komuniste mbulon harkun kohor t gjysms s dyt t shekullit t kaluar. Ndikimi i
ktyre dy ideologjive ka qen i gjithanshm n fusha t ndryshme.
Ideologjia sht nj bashksi idesh q formojn nj vizion normativ, nj mnyr
t caktuar t kndvshtrimit t gjrave ose nj bashksi idesh t propozuara nga klasa
mbizotruese e shoqris pr t gjith antart e saj. Duke qen sisteme t mendimit
abstrakt, t zbatuara pr shtje t rndsishme publike, ideologjit bhen koncepte
qendrore pr lvizjet politike. Termi ideologji lindi gjat debateve t ashpra politike
dhe filozofike n periudhn e Revolucionit Francez. Qysh prej futjes n prdorim t
ktij termi, jan dalluar ideologji q mbizotrojn fal ndikimit t elitave n shoqri, q
i kan prqafuar ato, ose fal adoptimit t tyre prej shteteve t caktuara (shtete
fashiste, shtete komuniste).
N Shqipri, n rastin e ideologjis nacionaliste-romantike ka pasur ndikim t
elitave rilindse, kurse ideologjia komuniste u mor nga shtetet e tjera komuniste, ku ky
sistem ishte kristalizuar tashm (ndikimi i ideologjis fashiste pati jet t shkurtr n
Shqipri dhe, pr m tepr, u soll prej fashistve).
Duke ndikuar n mnyr t gjithanshme, ku m shum e ku m pak, n t gjitha
fushat e veprimtaris njerzore, forcs ndikuese t ideologjis nuk i shpton as gjuha si dukuri
shoqrore... Duke pasur patash funksionet e gjuhs, kjo e fundit shndrrohet n nj prej terreneve me
t prshtatshme pr ndikimin e ideologjis1.
Kshtu, ideologjia nacionaliste-romantike e Rilindjes Kombtare, duke pasur si
qllim nj shkputje t plot politike e kulturore nga Perandoria Osmane, q shqiptart
1 Sh. Munishi, Gjuha dhe ideologjia, Prishtin, 2011.

441
Maklena ABEJ
t ruajn Shqiprin t mos coptohet prej t huajve, t mbajn gjuhn e kombrin e tyre2, synoi t
punonte veanrisht me gjuhn, me shqipen e shkruar dhe at t foluar. E par e
punvet, q duhet t ket kujdes nj komp, q do t ruanj kombrin e ti, thoshte Sami Frashri,
sht t shkruart e gjuhs s ti3. N kt periudh, nj ndr prirjet kryesore n lm t
shqipes ishte zvendsimi i turqizmave dhe i orientalizmave me fjal t reja pr t
spastruar dhe pr t pasuruar fjalorin e shqipes. Kshtu, shkrimtart e Rilindjes,
prvese u dhan kuptime t reja disa fjalve t gjuhs s popullit, krijuan edhe shum
fjal t reja. Nj pjes e mir e ktyre neologjizmave mbetn thjesht krijime me ndikim
ideologjik, pra patn vler t pamuar kombtare, por nuk mundn t hynin n fjalort
e shqipes e t gjenin prdorim t gjer. Nga pikpamja e fjalformimit, kto ishin
kryesisht kompozita (fjal t prbra), si: dhekrkonj pr gjeologji, dheshkronj pr gjeografi,
dhetregonj pr gjeologji, gjithurdhrim pr republik, gjithmsime pr universitet, njeritregonj pr
antropologji, yjvshtronj pr observator etj.; kompozita afiksoide, si: kryeshkronjs pr
kryesekretar etj.; formime me prefikse, si: nnkrye pr nnkryetar, nngastr pr rreth,
pakryesi pr anarki etj.; formime me sufikse, si: gjyqri pr drejtsi, katundri pr bashki,
shkronjs pr sekretar, shkronjtor pr shkrimtar, shkronjtore pr gramatik etj.4
Por disa fjal t reja t krijuara asokohe me shtys ideologjike i bn ball kohs
e hyn n prdorim t gjer. Sot gjenden n t gjith fjalort e gjuhs shqipe. T tilla
jan: dritare, kryeministr, letrri (pr letrsi), disa terma t gramatiks, si: mbiemr,
folje, rrokje, presje etj.5
Ndryshe nga ideologjia nacionaliste-romantike e Rilindjes, ideologjia komuniste
nuk ishte ideologji mbizotruese e elitave, por u importua nga nj numr i kufizuar
individsh q kishin punuar ose kishin studiuar jasht Shqipris. Kshtu, ajo nuk
arriti t bhet ideologji mbizotruese e shoqris n mnyr t natyrshme, por iu
imponua asaj nga Partia Komuniste, e cila mori n dor frenat e shtetit dhe e drejtoi
at pr gjysm shekulli.
N funksion t mbajtjes s pushtetit dhe t forcimit t tij, Partia Komuniste ia
imponoi gjith shoqris njohjen dhe prqafimin e ideologjis komuniste. Gjithashtu,
n gjith veprimtarin e shoqris shqiptare, n t gjitha fushat e shkencs, t letrsis
2 S. Frashri, Shqipria ka qn, sht e do t bhet?, Tiran, 1962 : 68.

3 Po aty, 54.
4 T gjith neologjizmat jan marr nga fjalorthi i veprs: Shqipria ka qn, sht e do t
bhet?, Tiran, 1962. Gjithashtu, prof. Shaban Demiraj, n disa shnime t prmbledhura
rreth gjuhs s ksaj vepre (fq. 99-103) thekson se pr krijimin e fjalve t reja, S.Frashri ka
shfrytzuar pasurimin e fjalve t gjuhs amtare e kuptime t reja, ku fjal t tilla, si krye,
katundar, gastr etj. i ka prdorur edhe me kuptime, q si kishte gjuha e folur. Dhe mbi baz t
tyre ka krijuar edhe fjal t tjera, si: nnkrye, nnkatundar, nngastr etj.
5 Shih: Sh. Demiraj, Disa shnime t prmbledhura rreth gjuhs s veprs s S.Frashrit
Shqipria ka qn, sht e do t bhet?, Tiran, 1962 : 102.

442
FJAL T HUAZUARA DHE T FORMUARA ME SHTYS IDEOLOGJIKE
dhe t artit, ideologjia komuniste u imponua si busulla e tyre. Natyrisht q ktij

imponimi nuk i shptoi dot as gjuha. Ideologjia komuniste ushtroi ndikimin e saj dhe
ndrhyri n gjuh si n drejtim t shtjeve teorike, ashtu edhe n drejtim t disa
shtjeve praktike. Gjat gjysmshekullit t sundimit komunist, u huazuan fjal (duke
iu prshtatur norms drejtshkrimore e gramatikore t shqipes) dhe u krijuan nj sr
fjalsh t reja q ishin n funksion t propagands shtetrore apo t prkufizimit e t
prshkrimit t dukurive t posame. Kto fjal u pasqyruan edhe n fjalort e shqipes
e sidomos n Fjalorin e gjuhs s sotme shqipe, t 1980-s. N fjalort e mparshm,
kryesisht n at t 54-s, nj pjes e mir e fjalve me shtys ideologjike mungojn.
Megjithat, ashtu si t gjitha fjalt q hyjn e veprojn n gjuh pr shkak t ndikimit
t nj ideologjie t caktuar, qoft kjo ideologji e elitave, qoft ideologji e imponuar,
edhe fjalt e huazuara dhe t krijuara gjat periudhs s sundimit komunist nuk arritn
t mbijetonin t gjitha edhe pas rnies s diktaturs s proletariatit. Asokohe u
huazuan (kryesisht nga rusishtja) ose u krijuan fjal dhe togfjalsha ku kto fjal ishin
pjes prbrse e strukturs s togfjalshit, t tilla si: agjitprop, aksionist (frym
aksioniste), ballelik (parti ballelike), emulacion (knd emulacioni, tabel
emulacioni), fletlavdrim, fletrrufe, organizat-baz, plan-detyr, qytet-hero, zbor
etj.6 Nga pikpamja e fjalformimit, shumica e fjalve t krijuara nn ndikimin e
ideologjis komuniste ishin fjal t prbra, pr shkak se vet kjo mnyr fjalformimi
sht mjaft prodhimtare n gjuhn shqipe dhe me prirje n rritje dhe sepse prmes saj
emrtohen nocione komplekse dhe mjaft nocione t reja. Kto fjal gjetn prdorim t
gjer n gjuh pr aq koh sa mbijetoi edhe ideologjia komuniste. M pas, me rnien e
diktaturs, prdorimi i tyre filloi t zbehej dhe sot pothuajse nuk prdoren m, t
paktn n ligjrimin e prditshm, ose prdoren n kontekste t kushtzuara.
Bibliografia:
1. Drejtshkrimi i gjuhs shqipe, 1973
2. Fjalori drejtshkrimor i gjuhs shqipe, 1976
3. Fjalor i gjuhs s sotme shqipe, 1980
4. Fjalor i gjuhs shqipe, 2006
5. S. Frashri, Shqipria ka qn, sht dhe do t bhet, 1962
6. Sh. Munishi, Gjuha dhe ideologjia, Prishtin 2011
6 Shnim: Kto fjal jan vjel nga Drejtshkrimi i gjuhs shqipe, 1973 dhe nga Fjalori i gjuhs
s sotme shqipe, 1980.
443
444
Kledi SHEGANI
VSHTRIM KRAHASUES MBI SEMANTIKN IDEOLOGJIKE T

FJALVE N FJALORT E SHQIPES
Prkufizimi q i bhet fjals ideologji npr fjalor1 dhe roli i tyre n dshmin
e larmishmris gjuhsore dhe jo vetm, me t drejt na bn t vlersojm pushtetin
e fjals dhe t ideve n jetn e nj shoqrie.
Jeta e gjuhs dhe etapat npr t cilat ajo kalon, ndr t tjera pasqyrohen edhe
npr fjalor si mbledhs t lends s par , e cila prpunohet dhe ideon mendimin. E
gjitha kjo si dshmi e asaj ka lviz ne gjuh dhe konsiderohet si prurje, apo me koh
bhet pjes e fondit pasiv. Fjalort jan pasqyr e ndryshimeve politike, shoqrore, q
ndodhin n jetn e nj kombi dhe m s pari reflektohen edhe n gjuh dhe sidomos
n leksikun e saj. Pr t prligjur n fakt at, q ideologjia mund t reflektoj n gjuh,
do t sjellim nj korpus fjalsh dhe vendin q ato kan zn , apo jo npr fjalor.
Pasurimi me fjal dhe kuptime t reja, sipas kontekstit historik dhe kushteve
politiko-shoqrore ,apo futja e termave t ndaluar do t jet objekt i studimit ton ,
duke marr n konsiderat fjalort e viteve 1954,1980 dhe 2002 dhe ndikimin e
ideologjis n fjalt dhe ngarkesn e tyre kuptimore. Ngarkesa me karakter politizues,
leksiku fetar, apo edhe ajo shtres, q lidhej me sistemin komunist dhe interpretimin e
dukurive nn spektrin politik jan pjes e vzhgimit ton, natyrisht pa ln jasht
vmendjes edhe frazeologjin, e cila jo rrall ngjyrosej nga ideologjia dhe merrte
ngarkesa t reja kuptimore, n prshtatje me sistemin politik dhe vlerave t tij t
referimit.
1 (1954) Botkuptim, system pikpamjesh dhe idesh; (1980)Sistem idesh e pikpamjesh

politike, filozofike, juridike, estetike, morale e fetare, q shprehin interesat, qndrimin e
krkesat e nj klase, t nj grupi shoqror, t nj partie, t nj sistemi politiko-shoqror etj., si
pjes e superstrukturs dhe q pasqyrojn, n fund t fundit, marrdhniet ekonomike;
botkuptim. Ideologjia marksiste-leniniste. Ideologjia borgjeze (revizionist, reaksionare,
mesjetare, fetare, mikroborgjeze). Ideologji sunduese. Ideologjia e klass puntore. Shfaqje t
ideologjis s huaj. N fushn e ideologjis. Prvetsoj ideologjin revolucionare. (2002) Sistem
idesh e pikpamjesh politike, filozofike, juridike, estetike, morale e fetare, q shprehin interesat,
qndrimin e krkesat e nj klase, t nj grupi shoqror, t nj partie, t nj sistemi politiko-
shoqror etj
445
Kledi SHEGANI
Duke qen se gjuha sht nj sistem q evoluon, gjithmon sht e lidhur me t

shkuarn dhe t ardhmen. Nse do t bnim nj interpretim ,duke e vendosur sistemin
gjuhsor t shqipes n boshtin e kohs, ather do t na rezultonte se vlera e
ideologjis e ka kurbn e zhvillimit n nivelet maksimale n sistemin komunist dhe sa
vjen dhe zbehet duke shkuar drejt zeros n periudhn e pas viteve 90-t. Gjithsesi ,
sht i padiskutueshm ndikimi i ideologjis n rrjedhn e politikave gjuhsore, gj q,
natyrshm pasqyrohet n pasurin leksikore t gjuhs.
Bashkohemi me mendimin e prof.Rrokajt, sipas t cilit, n disa tipa
ligjrimesh gjuha shqipe, duke dashur ti prshtatej perceptimit t dogms
ideologjike marksiste-leniniste, filloi t ngurtsohej e t kalkohej n nj shtrat t
gjer parafabrikatesh tipike pr shprehjen e nj vetdijeje botkuptimore pr kt
dogm. N terminologjin gjuhsore, kjo mnyr komunikimi sht quajtur edhe
gjuh druri, gjuh e ngurtsuar, e cila prkthen perceptimin e dogms 2.Duke
vazhduar m tej kt arsyetim, prpos ktij interpretimi dhe aspekteve teorike t
marrdhnieve t gjuhs me ideologjin,do t prpiqemi t sjellim disa elemente
konkrete nga krahasimi i shpjegimit t fjalve n fjalor t shqipes, q
identifikojn dy periudha t ndryshme si nga sistemi politik, ashtu edhe nga
konteksti shoqror dhe prvoja gjuhsore.
N studimin ton do t prpiqemi t sjellim disa vzhgime, q kan krijuar
npr fjalor interpretime t cunguara, brenda kornizs politike, duke qen se ato
fjal dhe dukurit, apo elementet, q ato prfaqsonin nuk ishin pjes e jets shqiptare
n at koh, mjafton t prmendim fjal t tilla si: pluralizm,(nuk ekziston n fjalorin e vitit
1954); n fjalorin e vitit 1980 prkufizohet si : nj doktrin idealiste, sistem shtetror borgjezo-
revizionist, pluralizmi revizionist 3; apo fjal t tilla si: demokraci, diktatur, zgjedhje,
kapitalizm, kapital,bllokade, bojkot, borgjezi, agjitacion, bestytni, dualizm, spiun,autarki etj.
N fakt, interpretimi i ideologjive n fjalorin e vitit 1980-t, nuk i shpton dot
kornizs politike.Psh: epiteti borgjez sht i pranishm n cdo prkufizim pr at q
quhej e papranueshme pr shoqrin ton. Kshtu: kozmopolitizmi etiketohet si teori
borgjeze, obskurantizmi si qndrim reaksionar i klerit; opozita , term q i takon vendeve
revizioniste (lufta midis grupeve pr t marr fuqin), simbolizmi si drejtim dekadent
dhe antirealist. Nj korpus i madh fjalsh si: hipotek4, interprelanc5, idealizm6,
2 Sh.Rrokaj Shqipja n epokn e globalizmit dhe identiteti i saj, gazeta Panorama, 13 prill,
2013
3 Shih pr m tepr :Fjalor i Gjuhs se sotme shqipe,Akademia e Shkencave, Tirane, 1980,
f.1508
4 Fjalori, 80 f.684,
5 Fjalori 80 f.726
6 Po aty, f.708
446
VSHTRIM KRAHASUES MBI SEMANTIKN IDEOLOGJIKE T FJALVE N
FJALORT E SHQIPES
kozmopolitizm7, obskurantizm8, imperialist9, reaksion10, simbolizm11,

sindikalizm12, socialdemokraci,13 etj shiheshin dhe prkufizoheshin vetm si dukuri t
shoqrive borgjeze .
Ndrkaq, edhe zoodiaku, apo shenjat e zoodiakut mungojn n fjalort e
shqipes, duke qen se ishin dukuri t panjohura pr shoqrin shqiptare dhe
normalisht nuk kish se si t pasqyroheshin npr fjalor si t till.
Pr tu orientuar m leht do t bjm nj ndarje t thjesht, sipas fushave t
politiks dhe ekonomis (m s shumti kto dy fusha kan koncepte dhe elemente q
identifikohen me nocionet e sistemit) dhe natyrisht, q fjala dhe kuptimi i saj
intepretoheshin n prputhje me kto nocione dhe filli ideologjik prshkonte
semantikn e fjalve dhe frazeologjive q rrjedhin prej tyre. Me ndryshimin e sistemit
dhe ndryshimin e marrdhnieve shoqrore, gjuha u prball me nj zbrazje fjalsh
dhe kuptimesh, q mbetn vetm n formn e shkruar, si dshmi e asaj periudhe q
tashm kish mbaruar nga njra an dhe me nj prurje leksikore ,apo plotsime
semantike q nuk ishin lejuar m par . Pr ta konkretizuar kt ndryshim, do t
sjellim nj shembull t till:
Psh n fjalorin e vitit 54 dhe t vitit 80-t gjejm kt shpjegim pr fjaln AUTARKI
Autarki: n politikn ekonomiko- imperialiste, tizoluarit e ekonomis nacionale duke ua
ruajtur tregun e brendshm monopoleve kapitaliste,pr t prgatitur luft agresive.
N fjalorin e vitit 1980 gjejm kt shpjegim:
AUTARKI f. ek.
Politik ekonomike e shteteve imperialiste, q synon t krijoj nj ekonomi kombtare t
mbyllur, pr t prgatitur luftra pushtuese; gjendja e nj shteti ose synimi pr t'u mbyllur
brenda caqeve t ekonomis s vet pr plotsimin e t gjitha krkesave. Politika e autarkis.
Bie n autarki.
AUTARKIK mb. ek.

Q mbyllet brenda caqeve t ekonomis s vet pr plotsimin e t gjitha krkesave, q
bazohet n autarki. Ekonomi autarkike. Shtet autarkik. Plan autarkik.
7 Po aty, f.878
8 Po aty, f.1305
9 Po aty, f.715
10 Po aty, 1636
11 Po aty, f.1752
12 Po aty, f.1754
13 Po aty, f.1771
447
Kledi SHEGANI
N fjalorin e vitit 2002 thjeshtohet akoma m shum shpjegimi: Politik ekonomike q

synon t krijoj nj ekonomi kombtare t mbyllur, synimi I nj shteti, pr tu mbyllur
Brenda caqeve t ekonomis s vet
N shpjegimin e fjals, n fjalorin e vitit 54 t bie n sy, prdorimi i dy fjalve

prcaktuese: izoluese dhe agresivitet, q ishin brenda natyrs s sistemit komunist.
Nse do t lexojm dhe kuptimin e mbiemrit i/e izoluar do t shohim s n
fjalorin e 54-s sht shpjeguar vetm me nj fjali q e kan izoluar, q sht i
vecuar, ndrsa n fjalorin e sotm gjejm shpjegim m t zgjeruar.
IZOLUAR mb. libr.

1. Q sht veuar; q mbahet i veuar; i shkputur krejtsisht nga vendet e
tjera, q ka mbetur i vetmuar, pa lidhje e marrdhnie me vendet e tjera (pr
vende). Vend i izoluar. Shtpi (dhom) e izoluar. Mbetn t izoluar.
2. tek., elektr. Q sht mbshtjell a sht veshur me lnd jopruese, i
veuar.
Tel i izoluar. Dhom e izoluar dhom e veshur me lnd izoluese q nuk e
pron zrin a ngrohtsin.
Sic vihet re, brenda logjiks s sistemit, shmanget shpjegimi pr vend t

izoluar,dhe jepet dika m e prgjithshme. Madje edhe n shpjegimin e foljes izoloj
mjaftohet me shpjegimin e izolimit t nj personi, apo nj prcjellsi, ndrkoh, q n
fjalorin e vitit 2002 gjejm nj shpjegim m t detajuar
IZOLOJ kal.
1. libr. Veoj; mbaj t veuar dik; e shkput krejtsisht nj vend nga vendet e tjera, bj q
t mbetet i vetmuar, pa lidhje e marrdhnie me vendet e tjera. Izoloi t smurin. I izoloi
dimri. Nuk na izolojn dot.
2. tek., elektr. Vesh a mbshtjell me veues nj prues elektrik; e mbroj dika nga dmtues
t ndryshm me an t nj mbulese a t nj shtrese t paprshkueshme; veoj. Izoloj me
izolant. Izoloi mir.
Pr mbiemrin :agresiv , shpjegimi i t cilit n fjalorin e vitit 54 mjaftohet

vetm me nj fjali, madje edhe shpjegimi i emrit :agresion si sulm me arm i nj shteti
, ose disa shteteve imperialiste nuk kish se si t shmangte prdorimin e mbiemrit
imperialist, kaq identifikues pr nj periudh, n t ciln ndikimi i ideologjis ishte i
pranishm, thuajse n do fush.
448
VSHTRIM KRAHASUES MBI SEMANTIKN IDEOLOGJIKE T FJALVE N
FJALORT E SHQIPES
AGRESION m.
Sulm i armatosur i nj shteti kundr nj shteti tjetr pr t'i pushtuar tokat e pr ta
nnshtruar, pr t shtypur lvizjet demokratike, revolucionare ose nacionallirimtare dhe pr
t vendosur regjime reaksionare; luft e ashpr q bn nj shtet pr t deprtuar me mnyra
t ndryshme n nj shtet tjetr e pr ta dmtuar nga ana ekonomike, politike, ideologjike e
kulturore. Agresion i armatosur. Agresion i hapur. Agresion imperialist. Agresion
ekonomik (ideologjik). Vatr agresioni. Akt agresioni. Burim luftrash e agresioni. Kryejn
(bjn, ndrmarrin) agresione.
Shpjegimet dhe interpretimet e fjalve dhe kuptimeve t tyre, duke qen se

bheshin brenda kornizs ideologjike ishin t kufizuara. Sot, mund t vrejm se disa
fjal nuk prdoren m, duke qen se edhe elementet, q ato emrtojn nuk jan m
pjes e jets son. Kshtu, n morin e fjalve q nuk prdoren prmendim fjaln
stakanovist14, e cila mungon edhe n fjalorin e vitit 1980-t. Gjithashtu, fjal apo
formime t tilla si: zbor, knd emulacioni, fleterrufe, informacion politik, edukim n gjirin e klass
puntore, fshati t rrethoj qytetin; e t tjera fjal si kto, prbjn nj korpus jo t vogl, q
e ka zbehur prdorimin dhe ka mbetur si nj relike q dshmohet e till gjuhsisht.
Pr ta vazhduar m tej, interpretimin e fjalve dhe frazeologjive si :gjith populli
ushtar, T jetojm e punojm si n rrethim , N njrn dor kazmn dhe n tjetrn dor
pushkn, T punojm dhe t jetojm si revolucionar, etj, shohim se ideologjia, edhe me
frazeologjizmat punonte, brenda kornizave t sistemit politik t kohs.
Kshtu pr fjaln mas15 n fjalorin e vitit 1954 gjejm shpjegiminshtresat e
gjera t popullit, n fjalorin e vitit 1980-t16 gjejm: organizat masash, vij masash,
zri i mass, vepr e masave, n gji t masave, shkrirja me masn, e bjn masat, tu
shrbejm masave, etj. N fjalorin e vitit 2002 , nuk ekzistojn shpjegime t tilla.
Fjala fe17 n fjalorin e vitit 1954 shpjegohet si :ide dhe pikpamje t bazuara
n mistik, n besimin se ekzistojn forca dhe qnie q bjn mrekullira. Ky shpjegim
shoqrohet me thnien e Marksit feja sht opiumi i popullit
Po kshtu, fe18 n fjalorin e vitit 1980-t shpjegohet si:besim i verbr se
gjithcka n bot prcaktohet e drejtohet gjoja nga forca t mbinatyrshme hyjnore
N fjalorin e vitit 2002 feja19 sht Besimi n qnien e nj fuqie t
14 Stakanovist- puntor i prparuar i epoks socialiste q di t shfrytzoj teknikat e reja m

shum shih Fjalor i Gjuhs Shqipe, Instituti i Shkencavet, Tirane, 1954, f.504
15 Fjalor i Gjuhs Shqipe, Instituti i Shkencavet, Tirane, 1954, f.293
16 Shih Fjalori i gjuhs s sotme shqipe, Akademia e Shkencave, Tiran, 1980, f.1066
17 Fjalor i Gjuhs Shqipe, Instituti i Shkencavet, Tirane, 1954, f.115
18 Shih Fjalori I gjuhs s sotme shqipe, Akademia e Shkencave, Tiran, 1980, f.458
449
Kledi SHEGANI
mbinatyrshme q ka krijuar, sundon e drejton gjithsin;besimi te Zoti a te nj

perndi.
Mund t themi se dukurit q kemi vrejtur m s shumti jan:
S pari , zbehja ose humbja e kuptimit t nj korpusi fjalsh, q tani prdoren
pak, ose aspak, si elemente t nj ideologjie q e ka prfunduar ndikimin e saj.
S dyti, mjetet e ndryshme gjuhsore, t cilat prdoren n interpretimin
ideologjik te dukurive apo koncepteve, apo dhe n formimin e frazeologjizmave n
kontekste t caktuara shoqrore ndryshojn nga nj epok n tjetrn.
S treti, sektor t till si :politika, ekonomia ,apo edhe feja jan fushat q kan
ndjer m s shumti luhatjet ideologjike n koncepte dhe interpretime brenda
kornizave t sistemit politik.
Si prfundim t ktij vzhgimi modest mbi semantikn ideologjike t fjalve,
mund t themi se gjuha dhe ideologjia kan bashkjetuar dhe bashkvepruar brenda
sistemit politik. Politika i ka prdorur si instrumente pr manipulimin e
informacionit duke shfrytzuar ndikimin ideologjik n ngjyrosjen apo ngjyrosjen
e fjalve dhe t njsive leksikore q formohen . Mjafton pr kt, t shohim korpuset e
fjalve dhe shpjegimet e tyre n kontekste t ndryshme shoqrore dhe gjuhsore, t
dshmuar n fjalort e shqipes.
19 Shih:Fjalori I shqipes s sotme, Akademia e Shkencave t Shqipris, Botimet Toena, f.324

450
Lindit SEJDIU-RUGOVA
IDEOLOGJIA E SHPREHUR NPRMJET MODALITETIT N

STUDIMET PR PASTRTIN E SHQIPES
Qllim parsor i ktij punimi sht q ta hulumtoj tekstin e studimeve t

botuara n vllimin e studimeve Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalve n
gjuhn shqipe, t botuar n vitin 1989, nn dritn e studimeve t analizs s diskursit
dhe t pragmatiks funksionale. Modaliteti si koncept semantik, sintaksor dhe
pragmatik do t vshtrohet si element ideologjik i diskursit, q shpreh subjektivitet,
pavendosmri dhe jofaktualitet, si tipare themelore, t prbashkta, t t gjitha foljeve
modale n t gjitha gjuht. Koncepti teorik i modalitetit do t mbshtetet n terma t
autorve si: Coates, Halliday, Palmer, Nuyts, de Haan, Kaufmann
Bybee & Fleischman, Friedman, Johannesson, Portner, Simpson, Barden, etj.
Pra, nprmjet studimit t analizs s ideologjis n diskurs, studimi do t mtoj t
hulumtoj rolin e modalitetit n prfaqsimin e ideologjive t nnkuptuara si dhe t
paqndrueshmrive ideologjike gjuhsore brenda korpusit t ktij vllimi t botuar nga
Akademia e Shkencave e Republiks s Shqipris.
Ideologjia definohet nga aspekte t shumta dhe n mesin e dhjetra
prkufizimeve do ti veoja disa t shprehura nga Eagleton (1991: 2): nj grumbull
idesh q e karakterizojn nj grup apo klas shoqrore, ide q e legjitimojn nj fuqi
dominante politike, ide false qe ndihmojn n legjitimimin e nj fuqie dominante
politike, mnyr e t menduarit e motivuar nga interesa shoqrore dhe si nj lidhje t
fort midis diskursit dhe fuqis.
Koncepti dhe qllimi i ideologjis n gjuhsin shqiptare jan m t dukshm
dhe m t prekshm n procesin e standardizimit t shqipes dhe nj dukuri e till sht
zhvilluar me qllim t fuqizimit t nj klase politike krahasuar me grupet e tjera
shoqrore, n rastin konkret qarqet gjuhsore toske dhe ideologjia e tyre ndaj
gegrishtes. Paarizi (2011) e konsideron kt proces si nj stigmatizim t
vazhdueshm t dialektit verior, folsit e tij inferior ndaj standardit me baz
toskrishten dhe gerishten e folme q ende vazhdon t nnmohet dhe folsit e saj
shpesher t diferencohen. Ndrkaq, Munishi (2013: 95) thekson se ngarkesa
ideologjike vazhdon ti shpjer gjuhtart shqiptar (me theks n Kostallarin) n
shpjegime teorike kundrthnse dhe jo objektive.
451
Kt dukuri, kryesisht n baza regjionale, m s miri e vrejm nse e

analizojm nj reklam t shprndar npr shtpit tona pr regjistrim t fmijve 6
vjear n shkollat fillore private me moton: A dshironi ta msoni shqipen e Shqipris? T
msoni me msues nga Shqipria, t cilt e flasin gjuhn standarde vetm? Ejani dhe bashkohuni me
ne! Nj reklam e ngjashme e cilsuar si e fsheht (classified), e cila sugjeron se si t
fitohet theksi i huaj n SHBA sht prezantuar si shembull n librin e Barbara
Johnstone-it: Discourse Analysis (2008: 66), dhe sipas saj, disa nga aspektet e ideologjis
prfaqsohen si ide q e shprehin lidhjen midis gjuhs dhe realitetit, si ide q tregojn
se si msohen gjuht, si ide t korrektsis dhe t jokorrktsis gjuhsore, ngjashm
me idet rreth rolit t gjuhs n prcaktimin e identitetit personal, si dhe me idet se
cilat duhet t jen funksionet e gjuhs, cilat jan autoritetet gjuhsore1 si dhe a duhet
apo jo t rregullohet me ligj prdorimi i gjuhs.
Por cili sht roli i modalitetit gjuhsor n kt rreth? A mund ta konceptojm
si ideologjik prfaqsimin modal t trajtave t prdorura gramatikore n artikujt e nj
punimi shkencor si ideologjik? Dhe cilt jan kta autor q karakterizohen me nj
diskurs t till?
Sa i prket modalitetit dhe mundsis s krijimit t nj lidhjeje gjuhsore midis
modalitetit dhe ideologjis, gramatikat e shqipes, prfshir edhe ato t sotmet, nuk na
ofrojn nj bazament t fort mbi t cilin do t mund ta mbshtesnim nj lidhje t
till. Me prjashtim t studimeve t viteve t fundit, kryesisht me karakter kontrastiv,
q jan botuar n Prishtin (Ismajli, 2012, 2013; Hamiti, 2014).
N gjuhsin botrore modaliteti dikur kategorizohej n prgjithsi sipas
kritereve deskripitive me t vetmin qllim: klasifikimin e foljeve dhe shprehjeve
modale. T gjitha kto shpjegime, shpesher me elemente t deskriptivizmit
tradicional, n rrafshin praktik dhe teorik, synonin klasifikimin e strukturave q do t
konsideroheshin modale ose jo. Kto shpjegime e kan ln anash aspektin
funksional t diskursit: pragmatikn funskionale t diskursit!
Lakoff (1972: 229-230) sht ndr t part q prpiqet ta ndryshoj kahjen e
studimeve t tilla duke u prpjekur q ti klasifikoj shprehjet modale dhe ta prcaktoj
prdorimin e tyre n situata t caktuara gjuhsore duke e marr parasysh kontekstin
sintaksor, strukturn logjike si dhe kontekstin e tr thnies, paragjykimet e folsit dhe
t dgjuesit, situatn shoqrore t presupozuar nga pjesmarrsit n situat t
1 N temra t Johnstone-it, citimi i fjalve t nj autoriteti kulturor, pa marr parasysh nse ai

sht gjuhtar ose jo, me qllim t marrjes s prkrahjes s opinionit t gjer rreth nj shtjeje
t caktuar gjuhsore, sht treguesi m i mir i nj ndrhyreje ideologjike! N shum studime
gjuhsore t studiuesve (pseudostudiuesve) shqiptar pr shqipen, Kadareja dhe fjalit e tij pr
shqipen a shqiptart, t prdorura n kontekste krejtsisht t ndryshme nga konteksti q u
mvishet, paraqesin prdorimin tipik t nj ideologjie t till.
452
IDEOLOGJIA E SHPREHUR NPRMJET MODALITETIT N STUDIMET PR
PASTRTIN E SHQIPES
komunikimit si dhe prshtypjen q folsi dshiron tia bj dgjuesit.

Palmer n vitin 1986, n librin e tij Mood and Modality, sjell nj klasifikim
pak m ndryshe t modalitetit, duke e prekur edhe aspektin jashtgjuhsor t tij.
Sidoqoft, Palmeri sht i vetdijshm pr faktin se kategorizimi i modalitetit nga
aspekti jashtgjuhsor nuk do t ishte aq i qndrueshm dhe adekuat. Rrjedhimisht, ai
e prcakton subjektivitetin bashk me pavendosmrin dhe jofaktiken si tipare
themelore dhe t prbashkta t modalitetit n t gjitha gjuht. Ndonse ai
njkohsisht shpreh njfar rezerve ndaj subjektivitetit si kriter themelor t
kategorizimit t modalitetit n nj gjuh, me kt kategorizim ai i nxit t tjert pr nj
prfshirje m funksionale dhe pragmatike t diskursit n shpjegimin e koncepteve t
tilla gjuhsore.
Sa i prket pavendosmris si kriter i dyt n kt rrafsh, Dany Badran (2001)
thekson se Coates (1983) i ka dhn nj shtytje t madhe, duke e cilsuar si tiparin
themelor t interpretimit t modalitetit n nj gjuh.
Halliday (1985: 85-86) e karakterizon modalitetin si zgjedhje gjuhsore midis dy
polariteteve, midis po-s dhe jo-s, e cila i kap t gjitha shkallt e pavendosmris
midis ktyre dy ekstremeve. Badran (2002:132) thekson se ndarja q ai i bn
modalitetit n modalizim (qe paraqet vlersimin apo gjykimin e folsit ndaj nj
koncepti) dhe modulim (q paraqet dshirueshmrin e folsit ndaj nj koncepti) e
paraqesin funksionalizmin e studimeve t tij, ndrkaq nndarja e mtejme e ktyre
nocioneve n kategori t shpeshtsis, t propabilitetit, t detyrimit dhe t prirjes apo
preferencs personale si dhe matja e shkalls s shprehjes s ktyre nuancave sipas
nivelit t ult, t mesm apo t lart, n mnyr implicite bn q Halliday ti shmanget
shpjegimit vetm semantik t modalitetit. Rrjedhimisht, interpretimi gjuhsor i
modalitetit q ai e ngrthen n kt teori sht i rndsishm pr qasjen pragmatike t
analizs, t cils ai i paraprin.
Simpsoni (1994:47) e vshtron modalitetin nga aspekti praktik, m pak teorik se
Halliday, dhe e ndan n deontik dhe epistemik, deontiku duke prfshir qndrimin e
folsit ndaj shkalls s obligimit q folsi ia mvesh shprehjes s veprimit t caktuar si
dhe dhe epistemiku, q lidhet me t pasurit ose jo t besimit fols ndaj nj koncepti t
shprehur nga folsi. Ky i fundit, gjithnj sipas Simpsonit, n vetvete ngrthen edhe
sistemin e modalitetit perceptiv q n t vrtet paraqet aftsin e folsit pr ta besuar
ose jo nj koncept t shprehur duke u mbshtetur ose jo n nj perceptim vizuel.
Palmeri (1986:121) e pati definuar tashm saktsisht kt ndarje t Simpsonit
duke e quajtur modalitetin epistemik si modalitet q merret me gjuhn si informacion
dhe at deontik si modalitet qe merret me gjuhn si veprim. E para duke prfshir
nuancat kuptimore si mundsia, probabiliteti, nevoja, siguria, parashikimi, ndrsa e
453
dyta duke prfshir nocionet nga lejimi deri te urdhrimi: detyrimin, obligimin, dhe
insistimin.
Meq duam q modalitetin ta vshtrojm nga aspekti i analizs s diskursit, jo
nga ai puro semantik, dhe meq duam q nprmjet modalitetit ta analizojm
shprehjen e ideologjis n tekste t caktuara, do t ndalemi m gjersisht te lidhja q
krijohet midis interpretimit t modalitetit dhe t ideologjis nprmjet t subjektivitetit
dhe t pavendosmris (Subjectivity dhe Indeterminacy), por duke i marr parasysh
gjithnj edhe elementet e tjera semantike t rndsishme pr nj analiz t till, si jan
realizimet strukturore t modalitetit epistemik, deontik, perceptiv, bulemik,
tentativ,etj. si dhe t shkalls s forcs s modalitetit q shprehet.
N terma t Bardenit (2002:139), shkalla e subjektivitetit lidhet me shkalln e
prfshirjes ose jo t folsit n situat t komunikimit (q ndikon jashtzakonisht shum n
modalitetin e thnies dhe me kt edhe n diskurs, meq efekti i nj prfshirjeje t till
nuk sht gjithmon i lir dhe i vetdijshm e si pasoj edhe mjaft i diskutueshm),
dhe nprmjet t pavendosmris. Barden e prkufizon subjektivitetin si shenj t
prfshirjes s tipit t drguesit dhe shkalls s prfshirjes s tij, t par nga perspektiva
e marrsit. Pra, sipas tij, subjektiviteti lidhet drejtprsdrejti me interpretimin meq
marrsi paraqet shkalln e fundit pr prcaktimin e kuptimit t shprehjes modale. Por,
ka nj sr kufizimesh mbi t cilat nuk kalon dot interpretimi i trajtave modale. Dhe
kjo on drejt pavendosmris s prcaktimit t nj kuptimi modal. Prandaj,
pavendosmria (indeterminacy) konsiderohet e rndsishme n prcaktimin e kuptimit
sipas t cilit sht klasifikuar shprehja modale (epistemike apo deontike), n
prcaktimin e forcs s shprehjes modale (autoriteti i folsit) si dhe t shkalls s
subjektivitetit gjat komunikimit (interferenca ekplicite ose implicite e folsit).
(Barden, 2002: 142-143)
Rrjedhimisht, kur e analizojm modalitetin nga aspekti pragmatik, ne n t
vrtet e krkojm nj vazhdimsi tridimensionale (t ngjashme me orientimet dhe
vlerat e Halliday-it) e q kan t bjn me cilsimet: shkall epistemiko-deontike,
shkall e dobt karshi t forts brenda faktivitetit apo modalitetit si dhe shkall
subjektive karshi asaj objektive, me tendenc t prafrimit t shkalls subjektive ndaj
shkalls s dobt e q jo gjithmon na del e sakt meq do prdorim modal sht
prdorim individual, brenda kontekstit t caktuar: p.sh.: Mendoj se ai do t vij. (epistemik
(mendoj), i kombinuar me modalitet dinamik t siguris (do t vij) - subjektiv; posibilitet
me shkall t lart t faktivitetit: ka shum gjasa q ai t vij), dhe Ai ndoshta vjen me ty.
(epistemik, me shkall m t ult t faktivitetit krahasuar me fjalin paraprake: gjasat
jan 50 me 50!, por objektiv).
Me terma t tilla do t prpiqemi ta mbshtesim edhe analizn ton, duke i
prfshir edhe ato elemente gjuhsore, t rndsishme pr nj interpretim ideologjik t
454
PASTRTIN E SHQIPES
modalitetit. Pra, do t prpiqemi t nxjerrim n pah ndrveprimin midis modalitetit

dhe ideologjis. Pr kt lloj analize jan zgjedhur disa segmente t teksteve t
studimeve t botuara n vllimin e studimeve Studime mbi leksikun dhe mbi
formimin e fjalve n gjuhn shqipe, t botuar n vitin 1989 nga ASHRPSSH. Do t
ndalemi kryesisht te teksti i studimit t Emil Lafes Lufta pr pastrtin e gjuhs n
kohn ton, (Vllimi III, 1989: 243-265).
Shikuar si trsi, nj tekst i till prmban cilsime t shumta q e zvoglojn
neutralitetin dhe paanshmrin shkencore t nj teksti argumentues dhe ekspozitor,
qllim themelor i t cilit supozohet t jet pikrisht vlersimi kritik dhe argumentimi i
sakt i dukuris s pastrtis s shqipes (vet termi metaforik pastrti na del si
ideologjik pr shkak se shpreh pozicion fols, lexuesi mbetet me prshtypje se shqipja
na qenksha e papastr, e ndyt!). Pra, kemi t bjm me tekstin e nj gjuhtari, ndr
autoritetet m t fuqishme politiko-gjuhsore t kohs, prfshirja e t cilit n t gjitha
proceset e standardizimit, t pasurimit apo t varfrimit t shqipes ishte e
padiskutueshme.
N terma t Palmerit, n studimin e Lafes modaliteti na del edhe si gjuh n
funksion, edhe si gjuh n veprim. Arsyetimi i Lafes se gjuha shqipe ishte preokupim
qysh nga Veqilharxhi e deri te Enver Hoxha del si prshkrues, preskriptiv dhe
shum obligues pr lexuesin. Detyra, t ciln Lafe ua cakton gjuhtarve shqiptar, i
pozicionuar pas emrit t nj udhheqsi politik dhe Partis konsiderohet si modalitet i
shkalls s fort subjektive (n terma t Halliday-it, autori shpreh prirje personale t
nivelit t lart) , pastaj kalon n modalitet deontik pr nga qndrimi i folsit ndaj nj
dukurie t till q krkon veprim t menjhershm, pra paraqitet si detyrim ndaj dikujt
q udhheq shtetin dhe ligjin. Nj perspektiv e till folse shtetin dhe ligjin i sheh si
elemente t stabilitetit dhe t rregullsis. Prfshirja e autorit n ngjarjet e kohs si
element i subjektivitetit (duke e cituar drejtprsdrejti fjalimin e shokut Enver t vitit
1962 dhe prdorimi i ligjrats s drejt n kt situat) e bn prezencn e tij n kto
veprimtari m aktive dhe m t afrt me udhheqsin, respektivisht me politikn e
kohs. Theksimi i vendit t mbajtjes s fjalimit, Instituti Pedagogjik i Shkodrs, duke e
potencuar nj qytet t veriut t Shqipris, dialekti i t cilit sht prmbysur n
Kongresin e Drejtshkrimit t vitit 1972, d.m.th. institucionalizimi i nj ngjarjeje
propagandistike brenda nj teksti shkencor, e nxjerr n pah shkalln e lart t
interferencs eksplicite t autorit. T gjitha kto elemente gjuhsore shkojn n favor
t subjektivitetit si tipar ideologjik i modalitetit.
Faktualiteti i veprimit si pjes e modalitetit t zvogluar epistemik n tekst
shprehet gjat prshkrimit t veprimtaris s autorve t vjetr dhe t Rilindsve.
Kshtu, n fjalit (244) :
455
Kjo vij e Rilindjes n qndrimin ndaj fjalve t huaja, ashtu si edhe n tr problemin e
gjuhs letrare, frymzoi n vitet e para t ktij shekulli si edhe pas Shpalljes s Pavarsis, forcat
demokratike t kulturs dhe t shkolls shqipe.. M pas, ky faktivitet zbehet, sepse folja n
t kryern frymzoi e bn marrsin (lexuesin apo dgjuesin) t bindur pr idet e autorit,
por faktiviteti sht falso, sht pseudofaktivitet. Kt falcititet e bjn zgjerimet
tematike t foljeve kryesore: nse folja frymzoi na l prshtypje se nuk kemi modalitet
n nj tekst t caktuar, athere foljet hipotaktike, t varura prej saj dhe nuancimet
kuptimore t prdorura m pas n shprehjet e tipit: demagogji, autoritete kuislinge, jan
tronditur nga rrnjt, mundi ti shptoj, etj. n vazhdim t fjalis, shprehin pasiguri modale
(shih fjalit n vazhdim, fq. 244: Gjuhn e vet amtare populli yn e mbrojti dhe e shptoi duke
luftuar me arm kundr fashizmit pr t fituar lirin ose autoritetet kuislinge krijuan pr
demagogji nj komision pr gjuhn shqipe). Ose refernca direkte q autori u bn Leninit e
Partis vazhdimisht, flet pr nj shkall t lart t nuancimit kuptimor, kryesisht t
prshkruar me shkall t lart deontike t autoritetit fols, por me shkall t ult t
modalitetit epistemik. N rrafsh t faktivitetit, do t mund t konsiderohej shkall e
dobt (d.m.th ka pak faktivitet) dhe me elemente subjektive.
N tipin e fjalis q vazhdon m tutje: Por n kt veprimtari rol vendimtar luajn
edhe disa faktor subjektiv, modaliteti duket t jet faktik nse e kemi parasysh
trajtn foljore luajn rol n t tashmen, por mbiemri subjektiv vetvetiu i jep fjalis forc
t nuancimit epistemik t shkalls s ult.
Fjalit e Lafes q thrasin pr veprim dhe q shprehin vullnetin e tij dhe t
Partis pr uarjen e puns deri n fund jan dshmi t deonticitetit t lart ideologjik
t qllimit, n form propozimesh, e q n strukturn e tyre t thell n t vrtet jan
nj lloj detyrimi ose urdhri pr secilin fols t shqipes. Pjesa e propozimeve q i jep
autori lidhur me hapat q sipas tij duhet ndrmarr pr ta vazhduar rrugn e vrtet
t prparimit n kt fush, sht prplot shprehjesh modale deontike t insistimit
dhe t kshillave pr t ardhmen e prdorimit t gjuhs.
Po qe se e krahasojm kt studim t Lafes me nj studim tjetr t ktij autori
me rastin e shnimit t 30 vjetorit t Kongresit t Drejtshkrimit (Konferenca
shkencore: Shqipja standarde dhe shoqria shqiptare sot, 2001), vrejm se pjesa
hyrse e punimeve t tij prmban m shum faktivitet dhe e shpreh modalitetin n
nivel m t ult krahasuar me tekstin e vitit 1989. Nj dukuri e till vrehet sidomos te
fjalit kryesore brenda periudhave me nnrenditje e q kan t bjn me prshkrimin
kronologjik t ngarjeve, si dhe gjat prdorimit t ligjrats s drejt gjat citimeve q
ai ua bn gjuhtarve t vjetr me qllim t arritjes s nj simpatie te lexuesi Geg (si
shembull mund ta marrim theksimin e fjalve t Justin Rrots krahasuar me fjalimin e
Enver Hoxhs n Shkodr).
Por, jan pikrisht fjalit kushtore t tipit: Kur t dgjojm t thuhet gjithnj e m
456
PASTRTIN E SHQIPES
dendur me br, me pasur, me shkruar, etj. dhe kur kjo form t ket hyr edhe n gjuhn e shkrimit,
nuk do t ket arsye bindse q t mos prfshihet edhe n gramatik, t bhet element i
standardit.ato q shprehin nj dobsim t qndrimit fols t autorit krahasuar me
fjalit ku ai mendon se suksesi i gjuhs standarde sht i jashtzakonshm. Gjuha
ideologjike e artikullit t vitit 1989 vazhdon edhe n at t vitit 2002: derisa n vitet
80t jep sugjerime dhe propozime konkrete t tipit do t, n vitin 2002 kto
propozime bhen urdhra t drejtprdrejta:
Zhvillimi i shqipes nuk mund t lihet jasht vmendjes s nj organizmi q t bashkoj
kompetencn shkencore me fuqin urdhruese (Lafe, 2002: 22).
Por, ndryshe nga artikulli i par, i dyti prfaqson justifikime dhe arsyetime
dualistike si prpjekje t qetsimit t zrave nga veriu pr futjen e paskajores n
standard. Prdorimi i trajtave t modalitetit t ult epistemik t siguris, pra,
jofaktualitetit, si dhe dyshimi q ka autori ndaj rezultatit prfundimtar t ktij procesi
gjuhsor, e dshmon nj gj t till. Pasiguria e tij pr futjen e paskajores n standard
shprehet m s miri nprmjet t modalitetit epistemik me foljen mund. Autori duket
se me foljen modale mund po e parashtron nj objektiv me nj kushtzim shum t
fuqishm subjektiv dhe me nj realizim t pasigurt n t ardhmen.
Po ti krahasojm prfundimet e ktyre dy studimeve t Lafes, vrehet qart se
modaliteti me foljen duhet kalon n modalitet edhe m subjektiv me foljen pritet,
ndrkaq krkesa e drejprdrejt n form t urdhrit kalon n krkes indirekte pr
prkrahje materiale pr jetsimin e dshirave t brezave t mparshm.
Pr mos me u mbet borxh edhe gjuhtarve t tjer q kan shkruar n stilin
ala Partia, dhe vazhdojn ta bjn kt edhe pas vitit 2000, po i paraqesim dy
fragmente nga tekstet e botuara t dy gjuhtarve t mirnjohur shqiptar nga Kosova,
rreth shtjes s paskajores, n mnyr q ta krahasojm diskursin e tyre dhe t
vrejm se cili prej tyre dominohet nga ideologjia e cili jo, natyrisht n terma t
gjuhsis pragmatike dhe funksionale e jo n terma t purizmit dhe ideve t rrnjosura
q nga koha e Partis dhe shokut Enver. N fragmentet e tilla jan hijezuar vetm
shprehjet modale q kan t bjn me arsyetimin e mosprfshirjes t paskajores n
standardin e shqipes dhe me argumentimin jomodal shkencor t mvonshm q i
bhet prfshirjes s saj:
I Teksti i par: N rastin ton nuk mund t bhet fjal pr kurrfar arbitrariteti
apo majoriteti mbi variantin letrar geg; sht vn n peshore cilsia fonetike dhe
gramatikore e t dyja varianteve letrare shqipe dhenjohsi shqiptar i dialekteve t shqipe ska
mundur t mos ta gjente m t pranueshme letrarishten letrare jugore shqipe.
Pse gjykimi i till i Kderiqit pr gjuhn e njsuar shkrimore shqipe t gjej
vend makar edhe te Dardania Sacra?
457
(Ajeti, 2003: 26)
II Teksti i dyt: Paskajorja me+forma e pjesores psore e s kryers sht krijuar para
formimit t mbiemrit t nyjshm, q do t thot se ishte e tr shqipes, ashtu si edhe privativi
pa+forma e pjesores. Prve n disa raste tepr t pakta, ku nuk ishin t zvendsueshme nga njra-
tjetra, lidhorja dhe paskajorja e till ishin variante stilistike, t lira. . E vetmja form e pjesores
q mbeti e barabart n t dy dialektet sht forma e foljeve apofonike n sonante: vjel, mbjell,
dal, marr dhe n ato q prfundonin n n: ln, thn.(Bokshi, 2011:159 -161)
Bibliografia:
1. Badran, D. (2001) 'Ideology through Modality in Discourse Analysis, The

Nottingham Linguistic Circular 16: 47-63.
http://eprints.nottingham.ac.uk/12216/1/275961.pdf
2. Bloomfield, L. (1933) Language, London: Allen & Unwin.
3. Boyde, J. and J. P. Thome (1969) 'The Semantics of Modal Verbs', Journal of
Linguistics 5: 57 - 74.
4. Brown, G. and G. Yule (1983) Discourse Analysis, Cambridge: Cambridge
University Press.
5. Carter, R. and P. Simpson (eds) (1989) Language, Discourse and Literature,
London: Unwin Hyman.
6. Coates, J. (1983) The Semantics of Modal Auxiliaries, London and Canberra:
Croom Helm.
7. De Beaugrande, R. (1991) Linguistic Theory, London and Ne York: Longman.
8. Eagelton, J. (1991) Ideology: An Introduction, London: Verso
9. Fairclough, N. (1995) Critical Discourse Analysis: the Critical Study of Language,
London: Longman.
10. Fowler, R. (1986) Linguistic Criticism, Oxford: Oxford University Press.
11. Halliday, M. A. K. (1973) Explorations in the Functions of Language, London:
Edward Arnold.
12. Halliday, M. A. K. (1978) Language as a Social Semiotic, London: Edward Arnold
13. Halliday M. A. K. and R. Hasan (1985) Language, Context, and Text: Aspects of
14. Language in a Social-Semiotic Perspective, Oxford: Oxford University Press.
15. Klein, W. & Levinson S. (eds.) (2006), Expression of Modality (ECC 1-
Expression of Cognitive Categories), Mouton de Gruyter, Berlin & New
York, 2006
458
PASTRTIN E SHQIPES
16. Lakoff, R. (1972) 'The Pragmatics of Modality', Papers from the Eighth Regional
Meeting of the Chicago Linguistic Society: 229-246.
17. Leech, G. (1974) Semantics, Harmondsworth: Penguin.
18. Levinson, S. C. (1983) Pragmatics, Cambridge: Cambridge University Press
19. Lyons, J. (1977) Semantics (Vol. 2), Cambridge: Cambridge University Press
Mills, S. (1997) Discourse, London: Routledge.
20. Paarizi RR. (2011). Shqipja standarde n parametrat psikolinguistik.
Prishtin: Pen Qendra
21. Munishi Sh. (2013a). Pikpamjt e Androkli Kostallarit pr gjuhn standarde
shqipe. Prishtin: Zero Print
22. Munishi Sh. (2013b). Probleme t shqipes standarde n Kosov. Prishtin:
Zero Print.
23. Palmer, F. R. (1986) Mood and Modality , Cambridge. Cambnridg e Univeristy
Press.
24. Palmer, F. R. (1990) Modality and the English Modals, London and New York:
Longman
25. Perkins, M. R. (1983) Modal Expressions in English, London: Frances Pinter
Publishers.
26. Schiffrin, D. (1994) Approaches to Discourse Analysis, Oxford: Blackwell.
27. Searle, J. (1983) Intentionality, Cambridge: Cambridge University Press.
28. Simpson, P. (1993) Language, Ideology and Point of View, London and New York:
Routledge.
29. Van Dijk, T. A. (ed.) (1985) Handbook of Discourse Analysis, London: Academic
Press.
30. Van Dijk, T. A. (ed.) (1997a) Discourse as Social Interaction, London: Sage
Publications.
459
460
Aleksandr NOVIK, Rusana HRISTOVA-BEJLERI
SHQIPTART E FSHATIT MANDRICA T BULLGARIS:

SHKENCA DHE IDEOLOGJIA
Fshati Mandrica njihet si i vetmi fshat n Bullgari ku akoma flitet shqip. Pr t

folmen e Mandricasve jan br hulumtime fundmentale linguistike nga studiues
bullgar dhe shqiptar q n mes t shekullit t XX. Disa gazetar, shkenctar dhe
student kan shkuar pr ekspedita folklorike, linguistike dhe etnokoreografike gjat
17 viteve t fundit [Kamberi, Idrizi 1997]. Edhe pse duket se do gj sht sqaruar pr
kt t folme dhe pr banort e fshatit, projekti i fundit etnolinguistik bullgaro-rus
realizuar n qershor t vitit 2014 dshmoi se akoma ka shum pr t thn. Dika m
shum, ka vend pr spekulime nga kndvshtrimet greke mbi prejardhjen e
Mandricasve q jan prkthyer e botuar n gjuhn bullgare prtej kufirit dhe
shprndahen aktivisht gjat tubimeve t prbashkta vjetore t banorve t fshatit q u
shprnguln n Greqi m 1913 me ato q kan mbetur n Bullgari.
Kumtesa n fjal ka pr qllim t hedh vshtrim t shkurtr mbi kto rrethana
dhe t paraqes situatn m aktuale sociolinguistike n fshat, e cila shnon nj
dinamik t shpejt.
sht fakt q n shtjen e ruajtjes s identitetit shqiptar n fshatin Mandric ka
katr pika kryesore. S pari, banort e Mandrics kan ruajtur vetdijen etnike d.m.th.
ata e din q jan shqiptar dhe deklarojn q jan shqiptar. S dyti, e folmja e tyre
shqiptare flitet deri n ditt tona pas nj periudhe mjaft t gjat t qendrimit n trojet
bullgare. S treti, traditat kulturore n fushn e festave, riteve, zakoneve etj. trajtohen
nga vendasit si ato shqiptare (pra, refleksimi i vetdijes). S katrti, si nj marker i
rndsishm sht ruajtur kostumi tradicional (n radh t par kostumi i grave)
[Kamberi, Idrizi 1997].
Pr sa i prket vetdijes banort e fshatit e quajn veten shqiptar t Bullgaris.
N narativat q jan inizuar nga autort gjat puns shkencore n terren m 2014 nj
nga temat kryesore t tregimeve sht historia e mrgimit dhe e themelimit t
fshatrave shqiptare n kt zon t Ballkanit [: 2014: ].
Informantt q ruajn dhe kan qejf t ritregojn gojdhnat pr Odisen e vendasve
jan t moshave t ndryshme: t rinjt, t moshs mesatare dhe t moshuarit. Dhe ky
461
fakt sht shum relevant.

Fshatrat shqiptare t ksaj zone kufitare bullgaro-greke jan themeluar, si mund
t konstatojm bindshm, n shekullin XVII, d.m.th. n at koh kur administrata
osmane filloi t qeveriste territoret e shqiptarve n krahinat juglindore t Shqipris
s sotme n mnyr t rrept dhe t egr. Proceset e islamizimit morn frym n nivel
t lart n shekujt XVII-XVIII pr shkak t fitores prfundimtare t Perandoris
Osmane n asimilimin ekonomik dhe kulturor t vendeve t Ballkanit Perndimor. Si
pasoj ishte prhapja e fes s re, rritja e prestigjit t kulturs osmane, gjuhs turke,
mnyrs s jetess, t stilit oriental n artet e zbatuara etj. sht e qart se n shekujt e
para pas zaptimit t Ballkanit (shekujt XIV-XVI) qeveria turke as kishte fuqi as kishte
qllim t asimilonte krejt popullsin e vendeve t robruara. M shum dobi e
shikonte n shfrytzimin ekonomik t territoreve t shqiptarve, serbve, malazezve
etj. Vetm pas fuqizimit t rndit t ri administrata osmane filloi aktivitete t rrepta
kundr popullsis s krishter. N kto aktivitete morn pjes jo vetm funksionaret e
Ports s Lart por edhe feudalt vendas q kishin interesat e veta.
Kto procese t islamizimit kishin vend n t gjitha pjest e trojeve shqiptare,
diku ishin m t buta dhe me pasoja minimale, diku ishin shum t dhunshme dhe
kishin pasoja t dukshme themelore. Krahinat e Shqipris Juglindore (Kora, Devolli,
Kolonja) me popullsi t krishter dhe me traditn e lasht kishtare ortodokse
ndodheshin n epiqendr t proceseve t islamizimit. Organet e administrats vendase
me prkrahjen shtetrore filluan t zbatonin politikn e diskriminimit t t krishterve.
Shum fshatra me tr popullsin ishin dbuar nga fushat n rajonet malore kurse
tokt e tyre ishin propozuar myslimanve t ksaj zone (kshtu pr shembull ndodhi
n fshatin Baban t Devollit n t cilin deri n ditt tona t moshuarit tregojn histori
pr prhapjen e Islamit n shekullin XVII dhe pr ndrrimin e fes me dhun)
(materialet e ekspedits s vitit 2011) [: 2011; : 2011].
N kto rrethana historike nj pjes e popullsis shqiptare t krahins s Kors
ka ikur n rajonet kufitare bullgaro-greke. Ktu n afrsi t rrugs s rndsishme
Sofje-Selanik sht themeluar fshati i Mandrics. N vitet 1912-1913 turqit kan djegur
n kt zon dy fshatra bullgare dhe pjesa e popullsis s Mandrics ka ikur n
teritorin e Greqis s sotme dhe kan themeluar dy fshatra: Mandres (emri tjetr Kota)
dhe Zangliver [: 2014: 20, 25, 92] ku banort edhe n ditt tona
deklarojn q jan shqiptar dhe prfaqsojn shumicn e popullsis n kto
vendbanime. Kshtu n kt zon kufitare jan themeluar 3 fshatrat shqiptare nj prej
t cilve ndodhet n territorin e Bullgaris (t tjerat jan n territorin grek pr shkak t
ngjarjeve t fillimit t shekullit XX) por kto fshatra kan nj zanafill [:
2014: 20, 25, 92]. 7 fshatrat arnaute jan themeluar n teritorin e Turqis s sotme
(kto t dhna tregohen nga informantt tan n Mandric si njohuri nga paraardhsit
462
SHQIPTART E FSHATIT MANDRICA T BULLGARIS: SHKENCA DHE
IDEOLOGJIA
e tyre) [: 2014: 25].

Sipas gojdhns popullore shqiptart e Mandrics kan prejardhje nga fshati
Vithkuq t krahins s Kors. Pr kt sht ruajtur bile edhe nj barcolet.
Tokt e lruara n Vithkuq kan ngjyr t kuqe. Si e dim ne atje n Kor ka shum hekur
n dhe [narrativi i informantes me shkoll t mesme d.m.th. me njohuri gjeografike
A.N.]. Nj hr nj burr shkoi n qytet [me siguri Kor A.N.] dhe u ul n tok ans rrugs
pr t pushuar. Ishte veshur n tirqe t bardha si kishte zakon n kt zon. Kur u ngre nga toka
nuk vuri re se tirqit i ishin ngjyrosur shum. Dhe vazhdoi n qytet. Kur erdhi n pazar t gjith t
pranueshm vun re tirqit e tij t ngjyrosura dhe filluan s qeshuri: Vithet e kuqe! Nga ai rast
fshati i tij e ka emrin Vithkuq. Paraardhsit tan ishin nga ai vend nga Vithkuqi.
[: 2014: 94].
Menjher pas ardhjes n Bullgari n fshatin Mandric jan ndrtuar kishat

ortodokse (kisha e Shn Mitrit dhe kisha e Shn S Dieles) q konsiderohen n ditt
tona si pika kryesore t hapsirs arkitektonike t ksaj zone rurale. Kisha e Shn
Mitrit ndodhet mu n qendr t Mandrics dhe sht objekt kryesor fetar n t cilin
mblidhen gjith fshatart dhe njerzit nga fshati q jetojn n qytete ose jasht shtetit
pr festat e krishtera gjat vitit. N oborrin e kishs jan varrosur priftrinjt dhe
banort e Mandrics q ishin donator t mirfillt t shpenzimeve pr aktivitetet
kishtare ose shoqrore n shekujt XIX-XX.
Kisha tjetr, kisha e Shn S Dieles, ndodhet n varrezat q jan n periferi t
fshatit pak n mal. Kjo kish n formn e baziliks konsiderohet ndr vendasit si kisha
m tradicionale dhe bile m e rndsishme. N kt kish shrbehen meshat gjat
varrimit t bashkatdhetarve. Sipas tradits s fshatit meshkujt dhe femrat rrinin ve a
ve gjat meshave, pr kt arsye hapsira e ndrtess sht organizuar n formn e
baziliks s ndar n tre pjes: pjesa e altarit, pjesa ku rrinin meshkujt, dhe pjesa pr
femra. Rndsi ka q banort e Mandrics e lidhin kt veori t organizimit t jets
kishtare m traditn shqiptare (sht fakt se n prgjithsi ortodokst luten n nj sall
t kishs, mundet sipas rregullave patriarkale n qoshe t ndryshme t hapsirs s
kishs por jo n dhoma t ndryshme si puna e kishs s S Dieles n Mandric). N
kohn moderne ky zakon nuk ekziston m banort e Mandrics, jo t moshuar, jo
t moshs mesatare, jo t rinj luten n nj dhom t kishs ku m par bile edhe pas
Lufts s Dyt Botrore luteshin vetm meshkujt.
Gjja m e rndsishme e cila dallon banort e Mandrics nga fqinjt e tyre
sht gjuha. Mandricasit ruajn t folmen e tyre arkaike dhe e konsiderojn si pasuri t
dukshme t trashgimis s tyre. Kryesorja sht se ata t Mandrics konstatojn
463
faktin q jan shqiptar (shqiptar t Bullgaris) dhe jo grek shqipfols si mund t

gjejm n botime t angazhuara (nga nj an) [ 1972; 1972;
1985-1986; , 1993]. E folmja e shqiptarve t
Mandrics sht arkaike dhe ky fakt ka shpjegim shkencor dhe objektiv: paraardhsit e
mandricasve kan ikur nga trojet shqiptare q n shekullin XVII dhe kan ruajtur
gjuhn e tyre n at form n t ciln ajo ka ekzistuar dhe funksionuar n krahinn e
Kors n at periudh. Pas shprnguljes e folmja e tyre sht ngulitur n form
arkaike dukuri t tilla mund t gjejm n shum vende t bots ku kan pasur vend
mrgime t popullats.
E folmja e shqiptarve t Mandrics sht prshkruar n vitet 1970 1980 nga
gjuhtarja bullgare Bojka Sokollova (libri i saj Die Albanische Mundart von
Mandrica sht botuar n gjermanisht si numr i veant n serin periodike
Balkanologische Verffentlichungen 1 pas shum viteve t studimit) [Sokolova
1983]. Deri n ditt tona ky libr konsiderohet n botn shkencore si prshkrimi m i
prkushtuar i s folmes s Mandrics. Por pas studimeve n terren t linguistes
bullgare Bojka Sokollova kan kaluar shum vite. Bile edhe monografia e Bojks
Sokollova mungon n bibliotekat e Bullgaris, ato disa kopje q jan n disponim t
shkencetarve ndodhen n bibliotekat e Gjermanis, Rusis dhe vendeve t tjera.
Ekspeditat shkencore q ishin organizuar nga specialistt e Universitetit Shn Kliment
Ohridski (Sofje) n vitet e fundit kishin pasur sukses n mbledhjen e materialeve
gjuhsore dialektore por deri sot kto materiale nuk jan transkribuar dhe botuar.
Autort kan shpres t madhe q kjo pun do prfundohet me botimin e materialeve
t inizuara.
Ekspedita jon e vitit 2014 ishte shum e suksesshme nga pikpamja e
mbledhjes s materialeve si etnografike edhe linguistike. Pr t br konkluzione t
sakta shkencore na duhet nj analiz t zellshme dhe kjo pun do t marr jo pak
koh. Tani pr tani mund t themi vetm disa gjra pr tiparet e s folmes s
Mandrics q jan tejet t dukshme pr karakterizimin e sistemit gjuhsor [:
2014: ].
E folmja shqipe e Mandrics sht arkaike nga pikpamja e morfologjis,
leksikut dhe t sintakss [Sokolova 1983]. Sistemi fonetik i s folmes ka psuar ndikim
t fort t bullgarishtes. Megjithat e folmja e Mandrics ka ruajtur tingujt q jan
karakteristik pr zonn e Vithkuqit dhe pr krahinn e Kors n prgjithsi. Ajo
ruan format e fjalformimit q i prkasin sfondit t shqipes s zonave toske t
Shqipris Juglindore. Duke br krahasime me t folmen e shqiptarve t Ukrains
1Balkanologische Verffentlichungen kan dal 1979 1993 n Osteuropa-Institut an der

Freien Universitt Berlin (kryeredaktor Norbert Reiter).
464
IDEOLOGJIA
(fshatrat Zhovtnevoe, Gamovka, Devninskoe, Georgievka) mund t supozojm se ajo

e Mandrics sht m moderne d.m.th. i prket periudhs m t re t zhvillimit dhe
funkcionimit t gjuhs shqipe se sa e folmja e shqipes s Ukrains. Pa tjetr duhet t
prgatitet nj studim krahasimtar t s folmes s Mandrics, s folmes s shqiptarve
t Ukrains dhe t t folmeve t Shqipris Juglindore (ato t fundit jan analizuar n
studime t kolegve tan shqiptar dhe rus, na duhet t prmendim ktu Atlasin
Dialektologjik t Gjuhs Shqipe, botim i prbashkt t Akademis s Shkencave t
Shqipris dhe t Universitetit t Napolit, Itali) [ADGJSH 2007; ADGJSH 2008].
Marker i rndsishm i identitetit shqiptar t fshatit Mandric jan festat e
krishtera q mbledhin pothuajse tr komunitetin shqiptar. Pr festat vijn familjart,
fqinjt, miqt nga qytetet prreth dhe nga vendet e largta. do vit n ver n
Mandric organizohet tubimi i banorve t fshatit dhe t shqiptarve q u shprnguln
n Greqi m 1913 pr shkak t ngjarjeve luftarake. Ky aktivitet konsiderohet si nj nga
m t rndsishmet n jetn shoqrore t fshatit. Pr t marr pjes n kt fest vijn
shqiptart q jetojn n Greqi n fshatra t themeluara pas shprnguljes (n fakt jan 2
fshatra). Mandricasit konsiderojn atdhetart si njerz t afrt q flasin n nj gjuh
dhe nderojn dhe vazhdojn traditat e strgjyshrve.
N kt plan t studimeve tona ka shum rndsi t prmendim edhe kostumin
tradicional t shqiptarve t Mandrics. Deri n ditt tona grat e moshuara ruajn n
syndyqe veshjet e nnave dhe gjysheve t tyre. Prdorimi i materialeve, stofrave,
gajtaneve n prodhimin e veshjeve, prerja e detajve, zbukurimi dekorativ i kostumeve
etj. na dshmojn pr vazhdimsin e tradits n kt fush dhe mund t vrejm
paralele me at t zons s Kors. sht realitet se n ditt tona jan ruajtur vetm
kostumet e grave. Kjo dukuri fiksohet edhe ndr shqiptart e Ukrains dhe arbresht
e Italis (n fakt edhe ndr grupe t ndryshme t popullit shqiptar n Ballkan, dhe kjo
situat shpjegohet me faktin e pjesmarrjes aktive t meshkujve n jetn shoqrore,
me udhtime, me kurbet ashtu m radh dhe me jetn deri diku patriarkale t femrave
q jetonin tr jetn n fshat m par n shtpin e babait dhe m von n at t
burrit). Pr kt arsye veshjet e grave jan ruajtur n kulturn tradicionale shum m
mir se sa ato t burrave.
N vitet e fundit vrejm zhvillim t dukshm t interesit nga ana e shqiptarve
t Mandrics ndaj historis, s folmes, traditave t veta. N kto rrethana jan
aktivizuar gjithashtu prpjekjet e politikanve, shkenctarve t angazhuar, t
injorantve t revizionojn realitetin. Kshtu jan botuar dhe shprndahen falas librat
n t cilt shpjegohet se grupi etnik i shqiptarve t Bullgaris n fakt jan grek
shqipfols [ 1972; 1972; 1985-1986].
sht fakt se n shum studime t sotme faktet dhe dukurit konkrete dhe
465
objektive zvendsohen me falcifikime ideologjike q kan t bjn n radh t par

me politikn dhe interesat e shtresave konkrete dhe jo me realitetin objektiv. Prandaj
shkenca dhe kndvshtrim shkencor duhet t jen t pavarur n studime, n analiz
dhe n prezantim t t dhnave q hulumtohen n terren.
Burimet dhe literatura:
Arkivat:
Arkivi i Muzeut t Antropologjis dhe Etnografis t Akademis s

Shkencave t Rusis:
1. : 2011 .. 2011.
(: , ,
), , .
. . 2011. . -1, . 2.
2049. 123 .
2. : 2011 ..
() 2011 .
. 2011. . -1, . 2. 2050. 11 .
3. : 2014 .. . . I: . .
(
). . 2014. . -1,
. 2. /. 96 .
Arkivi i Departamentit t Europeistiks t Muzeut t Antropologjis dhe

Etnografis t Akademis s Shkencave t Rusis:
: 2014: . . .
. 2014 // . . 2014.
..
Bibliografia:
1. 1972 , . .
. , 1972.
2. ADGJSH 2007 Atlasi dialektologjik i gjuhs shqipe. (Gjinari J., Beci B.,
466
IDEOLOGJIA
Shkurtaj Gj., Gosturani Xh). Vllimi I. Napoli: Universita degli studi di

Napoli lOrientale; Tiran: Akademia e shkencave e Shqipris. 464 f.
3. ADGJSH 2008 Atlasi dialektologjik i gjuhs shqipe. (Gjinari J., Beci B.,
Shkurtaj Gj., Gosturani Xh). Vllimi II. Napoli: Universita degli studi di
Napoli lOrientale; Tiran: Akademia e shkencave e Shqipris. 602 f.
4. Kamberi, Idrizi 1997 Kamberi, Alush; Idrizi Muharrem. Katr shekuj t
pagjunjzuar. (Shqiptart e Mandrics). Tetov: Konica, 1997. 129 f.
5. Sokolova 1983 Sokolova, Bojka. Die Albanische Mundart von Mandrica //
Balkanologische Verffentlichungen. 1983 / VII / Hrsg. von Norbert
Reiter. 232 Seiten.
6. , 1993 ., .
.
. , 1993.
7. 1972 , . . .
- - . , 1972.
8. 1985-1986 , . .
. . - , 4, 1985-
1986.
467
468
Mimoza KORE
NDIKIME IDELOGJIKE N SHTJE T HISTORIS S GJUHS
Abstrakt
N kt punim jemi prpjekur t faktojm raste t ndrhyrjeve ideologjike,

veanrisht atyre nacionaliste n trajtimin e shtjeve t historis s gjuhs. Sado t
shtyra n koh t jen faktet q bhen objekt studimi n kt fush, prsri mungesa e
dokumentacionit, krijimi i trajtave t supozuara, kan br q edhe kjo fush e
studimit t gjuhs, dikur, por edhe sot t mos jet e lir. Kjo disiplin gjuhsore ka
qen shpesh subjekt i nj shumllojshmrie ndikimesh e mendimesh, n shum raste
t drejta, e n disa t tjera, jo shkencore, objektive e t dobishme. Duke qen se n
historin e gjuhs trajtohen shtje madhore si prejardhja e popullit dhe e gjuhs q
flet ai, marrdhniet me gjuht fqinje e t nj areali m t gjer etj, kjo ka br q me
objektin e ksaj disipline t jen t lidhura edhe interesat e nj shoqrie t caktuar, e
cila n shum raste sht ushqyer me mite dhe ideologji.
Historia e gjuhs, pr vet objektin e saj t studimit, sht nj disiplin q
prfshin nj periudh t shtrir nga prehistoria, nga e cila mungojn dshmit e
shkruara, e deri n ditt e sotme. Ajo ngjan si thoshte prof. E. abej si hallkat e nje
zinxhiri t kputur aty-ktu q duhen rindrtuar. Por ky rindrtim krkon objektivitet
shkencor, intuit dhe integritet prej studiuesit. Pikrisht aty ku duhet t ngjiten kto
hallka t padokumentuara q t krijojn vijimsin gjendet edhe shtegu pr ndrhyrje
jo shkencore e t gatuara shpesh me ideologji. Po a ka pasur ndikime prej ideologjive
t ndryshme n shtjet e historis s gjuhs shqipe apo kjo fush studimi ka qen e
mbrojtur prej tyre?
Historia e gjuhs sht pjes e shkencave shoqrore t cilat kan qen
gjithmon nn presionin ideologjik dhe politik t regjimit t kohs, pre e kuturisjeve
antishkencore e diletante ku shpesh sht ndrhyr edhe qllimisht si nga brenda ashtu
edhe nga jasht. Megjithat, ndryshe nga shum fusha, mund t themi se historia e
gjuhs ka qn disi m e mbrojtur, por jo krejtsisht e lir. E themi kt sepse kemi
qen dshmitar t ndryshimeve rrenjsore q psuan shkencat shoqrore pas rnies
s sistemit komunist. U pan me sy kritik, u prmbysn dhe u reformuan shum nga
469
Mimoza KORE
studimet, tekstet, teorit, literatura e prdorur n fushat e shkencave shoqrore, por

nuk pam t ndodhte ndonj ndryshim i thell n studimet e historis s gjuhs
shqipe, veanrisht n thelbin e teorive baz t ksaj fushe. Kjo erdhi pr disa arsye:
S pari, sqarimi i problemeve t ksaj fushe studimi krkon njohuri t gjera dhe
prgatitje filologjike t mir t studiuesit. Kjo ka br q me shtjet e historis s
gjuhs t merren studiues serioz, t cilt t mbshtetur n metoda shkencore rigoroze
kan arritur n prfundime t drejta q nuk lejojn ndrhyrje as nga studiues diletant
e as nga ndikimet ideologjike.
Me problemet themelore t ksaj fushe si ato q kan t bjn me etnogjenezn
e popullit shqiptar, me origjinn e shqipes dhe autoktonin e shqiptarve n trojet e
tyre, me marrdhniet e shqipes me gjuh t tjera gjat shekujve me evolucionin e
sistemit fonetik e gramatikor t shqipes u morn fillimisht alabanolog t huaj,
shkenctar q hapn e shtruan rrug n kt fush studimesh, si G.Von Hahn, N.
Jokli, G. Meyer, H. Pedersen etj e q m tej n t ecn studiues shqiptar po aq t
prgatitur, si A. Xhuvani, I. Ajeti, E. abej, S. Riza, Sh. Demiraj, B. Bokshi, R. Ismajli,
S. Mansaku etj.
S dyti, argumentet e historis s gjuhs u mbshtetn edhe nga studiuesit e
historis dhe t arkeologjis. Edhe n kto fusha, autoriteti shkencor, integriteti
intelektual e qytetar i studiuesve me n krye prof. A. Budn, H. Cekn, K. Frashrin e
t tjer nuk lejuan ndrhyrje ideologjike e politike.
S treti, edhe pse kjo fush e dijes u zhvillua n vendin ton n vitet e diktaturs,
koh gjat s cils dhuna dhe ndrhyrjet politike edhe n shkenc nuk njohn kufi,
prsri historia e gjuhs ishte disi e mbrojtur sepse, si pohon S. Mansaku, vet fusha
e krkimeve, studimi i evolucionit historik t gjuhs, kryesisht n periudhn antike e
mesjetare deri n Rilindje, nuk ka qen afr problemeve aktuale t politiks s dits.
Problemet m themelore t ksaj fushe [...] mund ta bnin studiuesin q t rrshqiste
m shum drejt qndrimeve nacionaliste sesa drejt politizimeve t mirfillta. Do t
duhej nj zell i tepruar politik i studiuesit pr t futur politikn e dits n trajtimin e
evolucionit historik t tingujve t shqipes dhe t kategorive gramatikore t saj.1
Duke i par shtjet e historis s gjuhs sipas rendit kronologjik do t jepnim
m posht ndonje konsiderat t shkurtr pr problemin q po shqyrtojm.
Gjuha shqipe pasi u prcaktua nga F. Boppi si gjuh e familjes i.ev. pr nj
periudh bukur t gjat mbeti jasht vmendjes s studiuesve t huaj, t cilt n
kuadrin e studimeve pr indoevropianishten nuk iu referuan, pr kushedi arsye,
1 S.Mansaku, Objektivitet shkencor dhe qndrim kombtar n veprn e Eqrem abejt, n Studime
filologjike shqiptare Konferenc shkencore 21-22 nntor, organizuar nga Akademia e
Shkencave e Kosovs dhe Akademia e Shkencave e Shqipris 2007, botuar n prmbledhjen
me t njjtin titull, Prishtin, 2008, f.71-72, Kosov.
470
njrs prej gjuhve m t veanta t ksaj familjeje gjuhsore. M 1964 M. Domi, n

artikullin Shqipja dhe struktura e saj gramatikore botuar n Paris m 1966, duke
theksuar se nuk mjafton vetm leksiku, por shqipja ka edhe elemente themelore t
sistemit gramatikor q lidhen me indoevropianishten, vren me shqetsim se: Me
gjith punn e lavdrueshme q sht br n studimin e shqipes dhe rezultatet e
shnuara q jan arritur, nuk mund t thuhet q gjuhsia krahasuese historike i.ev i ka
kushtuar asaj vemendjen e duhur, prkundrazi, shqipja nuk ka gjetur vendin q i takon
si prfaqsuese e vetme e nj grupi gjuhsh; t dhnat e saj jan prdorur pak npr
manualet dhe traktatet prgjithsuese pr gjuht indoevropiane. Ky arsyetim shkon
edhe pas shqetsimit t N. Joklit m par se Gjuha e shqiptarve deri m sot ka
mbetur si nj fmij i gjetur pr gjuhsin i.ev, apo t C. Tagliavinit m von:
Indoevropianistt vazhdojn ta trajtojn shqipen si hirushen e gjuhve i.ev.
Problemi i prejardhjes s shqiptarve dhe t gjuhs s tyre sht nj nga pikat
ku mbizotron ideologjia nacionaliste. Formimi i etnosit shqiptar ose gjeneza e
shqiptarve mbetet nj nga enigmat m joshse t historis s lasht t Ballkanit. N
kt mes vshtir se mund t dalim nga fusha e hipotezave. Kjo u vu re sidomos n
periudhn e Rilindjes gjat s cils krkimi i rrnjve historike u pa edhe si mjeti q i
shtonte madhshti s kaluars dhe fisnikri legjitimitetit t nj populli pr t mbijetuar.
Kjo retorik prmbushte nj mision t caktuar ideologjik2, por e gjykuar nga pozita
nacionaliste ishte mision patriotik, sepse krkonte bashkimin e shqiptarve t cilt
kishin nj komb, por jo nj shtet t tyrin. Formimi i shtetit dhe ndrtimi i kombit
prfaqsojn dy procese t ndryshme, t cilat, n Evrop, shpesh u mbivendosn3.
Ndrsa n Evropn Perndimore formimi i shtetit, prgjithsisht, i parapriu ndrtimit
t kombit, n shumicn e rajoneve t Evrops Qendrore dhe Lindore ndrtimi i
kombit u arrit para formimit te shtetit. N vendet perndimore, populli nn ndikimin
e shtetit dhe t ligjeve t tij, formoi pr shekuj edhe nj ndrgjejgje kombetare, kurse
n vendet e Europs Lindore e veanrisht n Ballkan, shtetet u krijuan si rezultat i
proceseve identifikuese kombetare, i veimit sa te ishte e mundur dallues nga t tjert.
Duke qen se gjuha sht edhe mjeti m identifikues, kombet e shtetet m von, me
ndonj prjashtim, u organizuan sipas parimit t gjuhs kombtare.
Edhe shqiptart krijuan s pari kombin e tyre e pastaj shtetin. Gjat periudhs
s Rilindjes zuri vend ideja se kombi ka n bazn e tij gjuhn kombtare, e cila shihej
si faktor i ngjizjes sociale. Nse do t prpiqeshim ta prcaktonim Epokn e Rilindjes
Kombtare nga pikpamja gjuhsore, besoj se nuk do t gabonim t thoshim se ajo
2D. Egro, Historia dhe ideologjia, Tiran, 2007, f.60

3Urs Altermatt, Language and Nation: Is Switzerland a Model for Europe? NATION AND
NATIONAL IDEOLOGY PAST, PRESENT AND PROSPECTS In the International
Symposium held at the New Europe College, Bucharest, April 6-7, 2001, f. 323v 24
471
Mimoza KORE
sht epoka q e bri gjuhn pjes t pandar t ndrgjegjes kombtare, faktorin m t

rndsishm n lvizjen pr bashkimin dhe pavarsin e vendit dhe pr prparimin
shoqror t tij, sht epoka q dashurin, kujdesin dhe nderimin pr gjuhn, pr
lashtsine, veantin dhe bukurin e saj i ngriti n shkalln e nj kulti t vrtet [...]4.
Ishin intelektualt e ksaj periudhe q propaganduan edhe mitin e lashtsis pr
t mbshtetur aspiratat nacionale. Ideatori i ksaj lvizje t madhe n historin ton,
Sami Frashri n librin e tij Shqipria ka qen, sht dhe do t bhet, botuar
m 1899 n zrin Shqiptart n Kamusul lam vell. I, f. 143-148 pohon se n vazhdn e
msimeve t Hahnit, Boppit, princeshs Dora dIstria, Kamards e De Rads arrihet
n prfundimin: Pa dyshim Pellazgt jan kombi m i vjetr arian i Europs. Ka
shum fakte dhe shum rrfime q na tregojn se Pellazgt q ne na duken si nj
prrall pr faktin q jan nj komb shum i lasht, kan folur kt gjuh q flasim
edhe ne sot e ksaj dite. Emrat e perndive q Pellazgt u faleshin, i ka huazuar
mitologia e grekve dhe romakve, por edhe shum fjal t tjera q historia i ka ruajtur
si emra vendesh etj,.. duken q jan fjal thjesht shqip edhe na tregojn q Pellazgt
kan folur mijra vjet m par t njjtn gjuh q flasim edhe ne sot, pothuajse pa
ndryshime, ose me aq pak ndryshime saq po t dilte ndonj pellazg do t mund t
flisnim me t si flet nj geg me nj tosk.
Edhe Naim Frashri, pr ti mbrujtur shqiptart me iden kombtare, e prdori
kt tez t origjins pellazgjike dhe shkroi ndr t tjera edhe vjershn e njohur
Shqipria, q nis me vargjet: Bota q kur sht zn / Shqipria gjall ka qen /
Pellazg u thoshin m pare / M s fundi shqiptar.
Kjo ideologji romantike q zotroi gjith kt periudh nuk e pengoi ideologun
e madh, Samiun, t arrinte n prfundime shkencore te drejta, t cilat duke i shkputur
nga konteksti pellazgjik jan aktuale: Nuk ka asnj dyshim se ilirt jan vetm etrit e
shqiptarve t sotm dhe m tej: Ndonse ngjarjet q kan ndodhur qysh prej dy
mij vjetve n thelb jan t shkruara, nuk mbahet mend q n viset e Shqipris t
ket ardhur ndonj popull tjetr dhe t jet vendosur aty5
Nga dshmit e profesorve tan, msojm se edhe gjat viteve 50-60 u ringrit
nga udhheqja e kohs shtja e pellazgjishtes, sepse sht i njohur fakti q diktaturat,
historin kombtare e krkojn t pastr, origjinale e pr nga vlerat t mos ket
krahasim me t tjert. Kjo na kujton thnien e studiueses bullgare M. Todorova, Elita
politike komuniste historin e konsideroi si politik t kthyer pas n koh6
4 Seit Mansaku, Probleme t historis s gjuhs shqipe n veprn e Sami Frashrit, PERLA,
Revist shkencore Kulturore tremujore,Viti IX 2004 Nr. 2 (33) fq. 98-104
5
Shih: S. Frashri, vep. cit., f.247.
6 M.Todorova, Historiography of the Countries of Eastern Europe: Bulgaria, American
Historical Review, vol. 97. No. 4, October 1992, p.1109.
472
Gjuhtart nuk u joshn nga kjo tez e cila ka shum t panjohura dhe q m s
shumti mund t jet objekt i helenistiks dhe jo i albanologjis. Profesor E. abej e
kishte dhn prer prgjigjen pr kt shtje gjat analizs s teoris s G. V. Hahnit:
[...]teza e nj prejardhje pellazgjike t ilirve, maqedonasve dhe epirotasve nuk ka
mundur ti qndroj kohs7
Edhe n ditt e sotme sht ringjallur diskutimi pr kt shtje, veanrisht n
shkrime divulgative. Hapja ndaj bots, inferioriteti n disa raste, ka br q shum
pseudostudiues t struken tek e rrnjt e largta e t trillojn gjithfar
bashkprkimesh leksikore. Kurthe t tilla ngre e ashtuquajtura metod
etimologjike, d.m.th. krahasimi i fjalve t shkputura me tingllim t ngjashm, t dy
gjuhve t ndryshme dhe vendosja e lidhjeve gjenetike ndrmjet tyre. Kemi vn re se
kt e nxit edhe fakti i mungess s koherencs n tekstet tona msimore, kur n
ndonj rast (libri i historis kl.VI) historiant flasin pr prejardhjen pellazgjike, kurse
gjuhtart e nisin argumentin nga ilirt.
N studimet tona historike duket se historiant po i rikthehen te ashtuquajturs
tez pellazgjike duke i br koncesion asaj edhe me kthimin n teorin e lidhjes
ballkanike e anatolike. Si vren prof. R. Ismajli Diskutimi ekziston dhe abej ka nj
kontraverz gjysm t heshtur me arkeologt dhe historiant. Edhe Buda q gjithandej
ndjek mendimin e abejt, kur vjen ktu thot se kishte edhe lidhje anatolike8
Sot ka nj prirje t re q vjen kryesisht nga jasht pr t vn prsri n
diskutim si t dyshimt tezn e prejardhjes nga ilirishtja, duke e interpretuar si dogm
t pushtetit, si klishe e plqyer n literaturn divulgative, por edhe n librat shkencor
pr historin apo ata pr historin e gjuhs. Hipoteza e zanafills ilire t shqiptarve
sht shum e plqyer sidomos n Shqipri, ku ajo funksionon si ngjizze e identitetit
dhe ka fituar plotsisht statusin e nj doktrine shtetrore9
Sot, n kushtet e reja politike t krijura n shtetet ku jetojn shqiptar, besojm
se shkenca sht e lir t interpretoj me objektivitet dhe paanshmri faktet e reja
shkencore q do t dilnin n drit n t mir t ksaj shtjeje, por gjer m sot nuk
kemi par ndonj argument q t rrzoj bindshm tezn e prejardhjes ilire, e cila nuk
sht vetm objekt i historis dhe i historis s gjuhs , por edhe i arkeologjis,
etnografis madje edhe i gjenetiks e q n kt pik jan n nj emrues t
prbashkt.
Nj shtje tjetr q duam t trajtojm ktu, sht edhe qndrimi ndaj
7 E.abej, Studime gjuhsore, Prishtin, 1976.

8 R. Ismajli, Diskutime pr prejardhjen e gjuhs shqipe, n Seminari Ndrkombtar pr gjuhn,
letrsin dhe kulturn shqiptare, Prishtin, 32/1, f. 22
9 J. Matzinger, Shqiptart si pasardhs t ilirve nga kndvshtrimi I gjuhsis historike, n
Historia e shqiptarve, prpjekja, Tiran, 2012, f.13

473
Mimoza KORE
huazimeve. Pr qndrimin q kan mbajtuar shqiptart ndaj tyre, veanrisht atyre q

vinin prej turqishtes, sht folur mjaft dhe sht vleresuar si nj qndrim krejtsisht i
prligjur n at koh kur rilindsit e mdhenj po luftonin pr mbrujtjen e ndrgjegjes
son kombtare, madje edhe pse purizmi i tepruar sht kritikuar edhe nga ndonj
albanolog i huaj si N. Jokli10 apo P. Skoku11. Duke ecur n kt vazhd, studimet e
historis s gjuhs shqipe, por edhe t historis n prgjithsi mund t themi se jan
dmtuar kur me t njjtin sy t njerks dhe me po t njjtin qndrim nnvleftsues
jan trajtuar edhe tekstet me alfabet arabo-turk, t cilat n shum raste edhe jan
asgjesuar duke humbur bashk me to mundsia e ndriimit t fakteve historike e
gjuhsore. Kjo ka ndodhur si n Shqipri12, por edhe n Kosov e q si vren I. Ajeti
Kundrejt ksaj trashgimie gjuhtart shqiptar e t huaj pas mendimit ton, kan
mbajtur qndrim n mos prbuzs, indiferent po sigurisht13
Por do t donim t kujtonim se ideologjit nacionaliste q ndeshen n Ballkan
kan anashkaluar qllimisht edhe huazimet q shqipja iu ka dhn gjuhve fqinje. Kt
e kish vrejtur edhe E. abej (Studime gjuhsore, VII, 282) kur thoshte: Nuk mund
t mos thuhet q ka pasur dhe ka edhe sot nj prirje t ngritur vise-vise n nj tradit
q t mos gjykohet ndikimi shqiptar mbi gjuht fqinje n prmasat e drejta
Po kshtu tejet t ideologjizuara, duke kaprcyer t vrtetn objektive e duke
manipuluar rregullat fonetike jan shpjegimet etimologjike t toponimeve, prej disa
gjuhtarve t huaj. Le t prmendim ktu: Scup (=Shkup Maqedoni), Skardos (=
Shar) apo Gardhiqi, Kriekuqi, Hundkuqi14, t cilat ndonj gjuhtar sllav i shpjegon
me sllavishten e jo me shqipen e q me t drejt I. Ajeti ia nnshtron analizs kritike.
Dihet me siguri se bazat pr nj ndikim shumduarsh t shqipes n gjuht e tjera t
10 "Purizma, -fillon Profesor Jokli-, q shihet ndr disa botime shqipe nuk m duket e
arsyeshme. Sidomos mnia kundr fjalve tyrqishte sht shum e prhapur ndr juve. sht' e
vrtet se n t kaluemen keni patur shum arsyena t urrenit do send qi kishte lidhje me
Tyrqin e vjetr. Ishte gj fare e natyrshme q deri sa luftonit pr Pamvarsin t'uej, t quhej si
nj shfaqje patriotizmi lufta kundr do t mbeture t sundimit t huaj. Por tani q keni njzet
e pes vjet jete t pamvarur, tani q me Tyrqin e prtrimun jetoni si miq t mir, sht koha t
bheni pak ma objektiv (Marr nga revista "Prpjekja shqiptare", 1938, nr. 13 (Janar) f. 45-
46. (Jan ruajtur veorit gjuhsore t origjinalit)
11Zgjimi i Kombeve t Balkanit deshi t thot njkohsisht edhe lenje t drejtimit kulturor
oriental, pr t pranuar qytetrimin oksidental, gj q pa tjetr do t prfundonte n rnjen e

prestigjit t gjuhs tyrke. Sa do q pr kto arsye historike do t mund t pritesh se n t tra
gjuht balkanike do t faqeshin tendenca t forta puristike kundra tyrqismi, me gjith at, kjo
nuk ndodhi. Marr nga revista Prpjekja shqiptare 1938, nr. 114-15 (shkurt-Mars) f. 125-
129. (Jan ruajtur veorit gjuhsore t origjinalit).
12 M.Karagjozi Kore, Gjirokastra, vshtrim historik, gjuhsor etnologjik, Tiran, 2014
13 I. Ajeti, Dokumenti m i vjetr n Kosov i shkruar n alfabein arabo-turk n Studime
gjuhsore n fush t shqipes, II, Prishtin, 1985, f. 167.

14 Shih m tej I. Ajeti, Shqiptart dhe gjuha e tyre, n Vepra 3, Prishtin 1998, f. 145-153
474
Ballkanit skan munguar.15

Kto jan disa nga mendimet q do t donim t jepnim pr kt shtje duke e
mbyllur me fjalt e E. abejt q n trajtimin e ktyre shtjeve T jemi objektiv, por
jo indiferent.
Bibliografia:
1. Ajeti, I.: Dokumenti m i vjetr n Kosov i shkruar n alfabein arabo-turk n

Studime gjuhsore n fush t shqipes, II, Prishtin, 1985.
2. Ajeti, Pr historin e marrdhnieve t hershme gjuhsore shqiptare sllave, SF, 4,1972,
Tiran.
3. Altermatt, U.: Language and Nation: Is Switzerland a Model for Europe?
NATION AND NATIONAL IDEOLOGY PAST, PRESENT AND
PROSPECTS In the International Symposium held at the New Europe
College, Bucharest, April 6-7, 2001.
4. abej, E.: Studime gjuhsore, Prishtin, 1976.
5. Egro, D.: Historia dhe ideologjia, Tiran, 2007.
6. Ismajli, R.: Diskutime pr prejardhjen e gjuhs shqipe, n Seminari Ndrkombtar pr
gjuhn, letrsin dhe kulturn shqiptare, Prishtin, 32/1, f. 22.
7. Karagjozi Kore M.:, Gjirokastra, vshtrim historik, gjuhsor etnologjik,
Tiran, 2014
8. Mansaku, S.: Objektivitet shkencor dhe qndrim kombtar n veprn e Eqrem abejt,
n Studime filologjike shqiptare, Konferenc shkencore 21-22 nntor,
organizuar nga Akademia e Shkencave e Kosovs dhe Akademia e
Shkencave e Shqipris 2007, botuar n prmbledhjen me t njjtin titull,
Prishtin, 2008.
9. Mansaku, S.: Probleme t historis s gjuhs shqipe n veprn e Sami Frashrit,
PERLA, Revist shkencore Kulturore tremujore,Viti IX 2004 Nr. 2 (33)
10. Matzinger, J.: Shqiptart si pasardhs t ilirve nga kndvshtrimi i gjuhsis historike,
n Historia e shqiptarve , Prpjekja, Tiran, 2012.
11. Todorova, M.: Historiography of the Countries of Eastern Europe: Bulgaria,
American Historical Review, vol. 97. No. 4, October 1992.
15I. Ajeti, Pr historin e marrdhnieve t hershme gjuhsore shqiptare sllave, SF, 4,1972,
Tiran.
475
476
Idriz METANI
RRETH IDEOLOGJIZIMIT T FJALVE
Ideologjizimi1 i fjalve ose modifikimi i prmbajtjes2 s tyre nga ndrhyrja

subjektive e grupeve politike a shtresave t caktuara shoqrore pr ta prshtatur at n
1 Paraplqejm termin ideologjizim prkundrejt termit politizim q prdoret rndom sot pr t

shenjuar dukurin e modifikimit t karakterit ngjyrimor t prmbajtjes s fjals nga faktor
jashtgjuhsor jo vetm n gjuhsin shqiptare, por edhe n gjuhsin e shum vendeve t
tjera, pr t paktn dy arsye kryesore: s pari, kemi bindjen se n gjuhsin shqiptare politizimi
ka qen m i thell e n prmasa m t mdha n krahasim me politizimin e gjuhsis n vende
t tjera pr shkak t trysnis s fort q ushtronte shteti monist ndaj shkencave shoqrore n
prgjithsi e ndaj gjuhsis n vecanti; s dyti, edhe pse leksikograft serioz dhe objektiv
normalisht nuk duhet ta pranojn ndrhyrjen e nj faktori t jashtm n punt e nj fjalori, pr
fat t keq hartuesit e Fjalorit t gjuhs s sotme shqipe e kan br nj gj t till. Ky fakt i ka
dhn prmasa t gjera politizimit duke e cuar at deri n ideologjizim her-her edhe t
skajshm t leksikografis njgjuhshe shqiptare.
2 Lnda gjuhsore q i nnshtrohet analizs n artikullin ton prfshin nj numr jo t vogl
fjalsh kryesisht nga fusha e ideologjis pr t ciln Fjalori i gjuhs s sotme shqipe (1980) jep
prkufizimin e mposhtm: sistem idesh e pikpamjesh politike, filozofike, juridike, estetike,
morale e fetare, q shprehin interesat, qndrimin e krkesat e nj klase, t nj grupi shoqror, t
nj partie, t nj sistemi politiko-shoqror si pjes e superstrukturs dhe q pasqyrojn, n fund
t fundit, marrdhniet ekonomike (f. 709). Si t tilla mund t prmendim p.sh. agjitrop
organi a seksioni q merrej me punn e agjitacionit e t propogands n komitetet e partis,
n organizatat e masave etj. (f. 13), amerikan ai q zbaton politikn dhe synimet e
imperializmit amerikan (f. 28), anarkosindikalizm rrym mikroborgjeze, oportuniste e
reaksionare n lvizjen sindikaliste, q synon t zbatoj metodat e vijn poltike e ideologjike t
anarkizmit n kt lvizje (f. 32), anglez ai q zbaton politikn dhe synimet e imperializmit
anglez (f. 36), armik2 ai q sht kundr interesave t klass, t partis, t atdheut e t
socializmit dhe q lufton e vepron kundr tyre (f. 53), arqiomarksist antar i nj organizate
antimarksiste, t krijuar n Greqi m 1920, q shtrmbronte marksizm-leninizmin e q
luftonte lvizjen komuniste... (f. 54), bolshevizm teoria dhe taktika e lvizjes revolucionare
proletare pr prmbysjen e kapitalizmit me revolucion dhe pr kalimin n shoqrin
komuniste, q u prpunuan nga V.I. Lenini sipas prvojs s nxjerr nga lufta e klass puntore
ruse e ndrkombtare dhe q u vazhduan m tej nga J.V. Stalini (f. 163), celul2 Organizata
baz e partis komuniste t Shqipris gjat Lufts Nacional-Clirimtare dhe n vitet e para
pasclirimit (f. 216) etj. Po kshtu jan br objekt shqyrtimi edhe fjal t fushave t tjera t
cilat n strukturn e tyre kuptimore mbartin edhe kuptime ideologjike e politike, si p.sh.
bulevard2 dicka q u prshtatet shijeve t kqija mikroborgjeze, fidanishte2 mjedis shoqror
477
Idriz METANI
prputhje me bindjet3, politikn4 dhe me pikpamjet e tyre, sht nj dukuri e

pranishme n etapa a faza t ndryshme historike t zhvillimit t shoqris njerzore,
por ajo spikat m tepr, pra bhet m e dukshme dhe m e prgjithshme, sidomos n
kohn kur n nj vend vendoset nj regjim i vecant politik (totalitar a autokratik)5.
Kshtu ka ndodhur p.sh. n Shqipri q prej vitit 1944 e deri n vitin 1990, kur, si
rezultat i totalitarizmit, ideologjia marksiste-leniniste dhe filozofia e saj sundonin t
gjith jetn e vendit dhe arrinin t deprtonin n do qeliz t shoqris shqiptare t
kohs, duke ideologjizuar gjithcka, pra edhe gjuhsin e deg t veanta t saj si sht
fjala vjen leksikografia6. Mendojm se dshmia m e qart e idelogjizimit t gjuhsis
shqiptare n prgjithsi e t leksikografis shqipe7 n vecanti sht padyshim Fjalori i
gjuhs s sotme shqipe (1980), i hartuar nga nj grup leksikografsh8 me prvoj
ku prgatiten e edukohen t rinjt e t rejat pr t vijuar n t ardhmen at q kan br

paraardhsit e tyre (f. 467), komunikat2 flet e shtypur q nxirrej rregullisht nga organet e
partis komuniste shqiptare gjat lufts nacionallirimtare (f. 857) etj.
3 sht pranuar tashm edhe n gjuhsin shqiptare se faktort jashtgjuhsor ndikojn n
prmbajtjen e fjalve e mund ta zhvillojn at semantikisht me kuptime e ngjyrime t reja (shih

J. Thomai, Formimi i fjalve dhe prejardhja kuptimore n gjuhn shqipe, SF, 1983, 3, f. 78)
4 Nj trajtim t thukt t dukuris s politizimit t leksikut politiko-shoqror e jep studiuesi
Mico Samara n punimin Rreth leksikut politik e shoqror n gjuhn shqipe, Tiran, 2008
5 Shih m gjer pr kt edhe Le discours sur la langue sous les regimes autoritaires (Cahiers de
l ILSL, 17, 2004, f.

6 Leksikografia shqipe, fusha me histori m t hershme n gjuhsin shqiptare, me nj
prodhimtari t pasur e t pandrprer, ka shnuar rezultate t rndsishme, numri fjalorve t

botuar deri tani, sic sht pohuar nga studiues t ndryshm, e kalon shifrn 500, shumica e
tyre jan fjalor dygjuhsh me shqipen si gjuh t par e t dyt, por, krahas arritjeve, para ksaj
dege t gjuhsis shqiptare qndrojn, sigurisht, edhe detyra parsore, t mdha e t vshtira q
lidhen, n radh t par, me rritjen e cilsis shkencore t fjalorve q hartohen e botohen, me
regjistrimin elektronik t fondeve leksikore, sidomos t atyre q ruhen n Kartotekn e leksikut
t shqipes pr t hartuar n t ardhmen nj fjalor t madh disa vllimsh t gjuhs shqipe, por
edhe fjalor t shkrimtarve t vecant, fjalor shkollor a moshor etj. (shih m gjer,
Leksikografia shqipe-trashgimi dhe perspektiv, Tiran, 2005).
Sic dihet, nj nga pasurit m t mdha t gjuhs shqipe sht Kartoteka e leksikut t shqipes, e
cila pret t dixhitalizohet, por ne do t shtonim edhe t tematizohet, d.m.th. pasuria leksikore ,
semantike e frazeologjike q ajo mbart, t grupohet sipas fushave tematike me qllim q spektri
leksikografik i shqipes t ket n t ardhmen e afrt edhe fjalor tematik, t cilt sot pothuajse
i mungojn gjuhs shqipe
7 Edhe n fjalor t gjuhve t tjera kemi vrejtur gjurm t politiks e t ideologjis n fjal
t vecanta (Shih, ndr t tjer: Micro-Robert, 1971; R. Scruton, Dictionary of Political

Thought, 1982; A. Leotti, Dizionario albanese-italiano, 1937). Ky i fundit, sic dihet, sht
mbushur plot me citate e thnie q i thurin lavde regjimit t Musolinit.
8 sht zhvilluar nj diskutim i gjer teorik n gjuhsin e sotme pr qndrimin e
leksikografve ndaj disa fjalve t fushs s ideologjis e t politiks dhe pr mnyrn se si i

kuptojn hartuesit e fjalorit nocionet q kto fjal shnojn, ndrkaq, nga oponenca
leksikografike, sht pohuar se trajtimi leksikografik i disa fjalve me prmbajtje politike e
478
(Androkli Kostallari, Jani Thomai, Xhevat Lloshi, Mico Samara, Josif Kole, Palok
Daka, Pavli Haxhillazi, Hajri Shehu, Ferdinand Leka, Emil Lafe, Kornelja Sima,
Thanas Feka, Beatrice Keta, Agim Hidi) mbi bazn e disa parimeve themelore9, t
konceptuara prej kryeredaktorit t ktij fjalori q i detyrojn, si t thuash hartuesit
dhe redaktort e tij t gjejn mjete gjuhsore pr ta sprkatur kt vepr t
rndsishme10 t leksikografis njgjuhshe shqiptare me pak marksizm-leninizm.
Ky sht edhe qllimi i kumtess son: t vr n dukje, pikspari, mjetet
gjuhsore q kan prdorur hartuesit e fjalorit t vitit 1980, pr t realizuar
ideologjizimin e fjalve n procesin e prkufizimit t tyre.
Dy jan, t paktn, mjetet gjuhsore kryesore q kan prdorur autort e
Fjalorit t gjuhs s sotme shqipe t vitit 1980 pr t modifikuar prmbajtjen e fjalve
e pr tia prshtatur kt prmbajtje, kryesisht, synimeve t politiks s shtetit totalitar:
S pari, shembullsimet a ilustrimet sic quhen rndom n praktikn e hartimit t
fjalorve. Jan t shumta shembullsimet t qmtuara me kujdes n shtypin monist e n
propagagandn komuniste t kohs t pranishme jo vetm n strukturat kuptimore t
fjalve me prmbajtje politiko-ideologjike, por edhe n fjal q nuk kan nj semantik
t till pr ta strpikur fjalorin me pak politik e ideologji marksiste-leniniste. Po
japim m posht disa shembuj: aksion veprimtari e gjall, me pjesmarrjen e masave
punonjse, pr t kryer n mnyr luftarake e me frym revolucionare, brenda nj
kohe t shkurtr, nj detyr t rndsishme politike, shoqrore ose ekonomike
ideologjike pasqyron gjurm, jo vetm t epoks, por edhe t shkolls s leksikografit (J.B.
Migliorini, Che cos e vocabolario, 1961, f. 82; G. Klein, De la langue unitair a la langue
autarcique: le discours sur la langue pendant fascisme en Italie n Le discours sur la langue sous
les regimes autoritairs, I ILSL, 2004, 17, f. 93; A. Kostallari, N rrugn e hartimit t fjalorit
normativ t shqipes, n Buletin pr shkencat shoqrore, 1955, 4, f. 43)
9 Duke folur pr parimet e kriteret e vecanta q do t prcaktojn prfshirjen e nj fjale n
Fjalorin e gjuhs s sotme shqipe (Shih, A. Kostallari, Parimet themelore pr hartimin e

Fjalorit t gjihs s sotme shqipe, Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalve n gjuhn
shqipe, II, f. 3-80), Androkli Kostallari pohon: Prdorimi i qndrueshm i fjals n gjuhn e
sotme zyrtare, n dokumentet kryesore t jets politiko-shoqrore e ekonomike t vendit: n
Kushtetutn e R.P. t Shqipris e n ligjet e shtetit n vendimet e Kongreseve e t
Konferencave t Partis s Puns t Shqipris, si dhe n vendimet e Pleniumeve t K.Q. t
saj, n fjalimet e n veprat e udhheqsve t Partis e t shtetit, n statutet e organizatave
shoqrore, t kooperatvave bujqsore etj. n rregulloret kryesore t Ushtris son Popullore, si
dhe n organet qndrore e krahinore t shtypit(sidomos lidhur me jetn e organizatave e
institucioneve q prfaqsojn). Ktu duhet t prfshihen dhe dokumentet themelor t Lufts
nacional-clirimtare, prdorimi i fjals n veprat e klasikve t marksizm-leninizmit t botuara
nga K.Q. i P.P.SH , f. 18
10 Edhe pse i ideologjizuar, n vlersimin ton Fjalori i gjuhs s sotme shqipe i vitit 1980
mbetet njra nga veprat m t mira t leksikografis shqipe q ka br kodifikimin m sistemor

e m normatif t pasuris fjalsore semantike e frazeologjike t gjuhs s sotme shqipe.
479
Idriz METANI
(aksion politik, ideologjik, me frym revolucionare, me goditje t prqndruar,

kombtar, i rinis, metoda e aksionit, fryma e aksionit, flamuri i aksionit), botkuptim
trsia e pikpamjeve t njeriut pr botn q e rrethon (botkuptim filozofik,
marksist-leninist, socialist, materialist, idealist, komunist, revolucionar, borgjez,
mikroborgjez, fetar, i shndosh, i ri, i ngusht, botkuptime t huaja, t vjetra), akall
fig. njeri gjakpirs e i pangopur (cakejt imperialist), izme fig. sundim i egr i
klasave shfrytzuese; zgjedha e huaj (cizmja e imperializmit), direktiv udhzim q
jepet nga nj organ drejtues pr vijn q duhet ndjekur e duhet zbatuar n nj pun a
n nj veprimtari (direktiv e partis, zbatoj direktivn, lshoj direktivn, zbrthyem
direktivn, n zbatim t direktivs s partis), diversion veprimtari dmprurse q
zhvillon nj shtet armik n nj vend tjetr me an t agjentve t vet a t grupeve t
posacme, duke br sabotime, shkatrrime, vrasje etj., e duke prdorur mjete t
ndryshme propagandistike me qllim q ti dobsoj forcn ushtarake, ekonomike dhe
ti minoj rendin politiko shoqror; veprimtari kriminale e sabotuese e armikut t
klass (diversion ekonomik, ideologjik, politik, kulturor, i imperialistve, i
revizionistve, i organizatave armiqsore, akte diversioni, mjete diversioni), doktrin
teori shkencore ose filozofike; trsia parimeve teorike t nj shkence a t nj dege
t saj (doktrin materiliste, revolucionare, idealiste, reaksionare, filozofike, politike, e
Marksit, e Engelsit), drejtoj fig. i tregoj dikujt rrugn pr t arritur nj qllim, i caktoj
atij piksynimet e afrta e t largta dhe rrugn q duhet t ndjek pr ti arritur ato
(drejtoj popullin, masat, shtetin, revolucionin, luftn, vendin, na drejton partia),
emulacion metod pune dhe veprimi n socializm, e cila synon zhvillimin e
prgjithshm nprmjet prhapjes s prvojs s m t mirve, q nxit inisiativn e
guximshme, vetveprimin dhe shpirtin krijues t masave t gjera punonjse
(emulacioni socialist, forca, fryma, vala e emulacionit, zhvillimi, gjallrimi i
emulacionit, tabela e emulacionit, qendr emulacioni, kndi i emulacionit, nxit
emulacionin, shprthen emulacioni), etik1 shkenca q studion moralin, karakterin
klasor dhe historik t tij, normat e sjelljes s njerzve si nj nga format e ndrgjegjes
shoqrore, detyrat e tyre kundrejt njri-tjetrit, kundrejt, shoqris, atdheut, shtetit etj.
(etika marksiste-leniniste, marksiste, leniniste, materialiste, komuniste, idealiste),
etik2 trsia e normave t sjelljes, morali i nj shoqrie, i nj klase t caktuar a i nj
grupi shoqror (etik proletare, revolucionare, borgjeze), fakultet pjes e nj shkolle
t lart q prfshin nj deg ose disa deg t prafrta t dijes (I gjith fakulteti shkoi
n aksion), fidanishte2 fig. mjedis shoqror ku prgatiten dhe edukohen t rinjt e t
rejat pr t vijuar n t ardhmen at q kan br paraardhsit e tyre (rinia sht
fidanishtja e partis), forc aftsia q ka dikush t ushtroj autoritetin e tij tek t
tjert, t ndikoj mbi ta, ti bind pr dicka etj. ; aftsia q ka dicka pr t vepruar n
mendjet e njerzve, pr ti udhhequr ata n pun e n jet (forc bindse,
480
udhheqse, forca e partis, e proletariatit, e popullit, e ideve t marksizmit, e

shembullit pozitiv, e fjals, e zakoni, e tradits), fundrrin3 fig. llumi i njerzve
(fundrrinat e kapitalizmit), histerik-e2 fig. i shfrenuar, i paprmbajtur, i trbuar
(propagand histerike, thirrjet histerike t imperialistve, fushat histerike kundr
komunizmit), ideologjik-e q ka t bj me ideologjin; q shpreh, prcon e mbron
nj ideologji t caktuar (revolucion ideologjik, cshtje e mpreht ideologjike, boshti
ideologjik, prmbajtje e thell ideologjike, bindje ideologjike, edukim ideologjik, luft
ideologjike, arm ideologjike, pastrti, qartsi, cektsi, ngritje, brumosje, pjekuri,
mprehtsi ideologjike, niveli ideologjik, rrnjt ideologjike, ndikim, agresion ideologjik,
kriz, shthurje ideologjike, n frontin ideologjik) etj.
S dyti, prbrsit kuptimor t vecant, t cilt kan zn vend n makrosistemet e
n mikrosistemet semantike t fjalve jo aq pr t identifikuar realien d.m.th sendin,
frymorin a dukurin q shnojn fjalt, se sa pr t shprehur enkas nj qndrim t
caktuar t karakterit politiko- ideologjik t autorve. Si prbrs t till mund t
prmendim: a) n vendet ku vepron kisha katolike; n t kaluarn edhe n Shqipri (abaci
manastir ose kuvend i pasur katolik, abat prift katolik, i pari i murgjve, titull
kishtar, franceskan murg i nj urdhri reaksionar katolik, jezuit murg i urdhrit
fetar katolik, krezm vaj i shenjt q prdoret n shrbesat fetare katolike,
krezmim rit fetar a ceremonia q bhet n kish kur krezmohet fmija a i rrituri,
krezmoj lyej me krezm n kish fmijen e rritur pr ta br katolik); b) n vendet ku
vepron kisha ortodokse; n t kaluarn edhe n Shqipri (arkimandrit titulli m i lart pr
murgjit dhem kryetart e manastireve, arkidioqez rrth i veprimit kishtar;
juridiksion kishtar m i madh se dioqeza, q sht n drejtimin e nj arkipeshkopi,
dhespot titull fetar n kishn ortodokse ndrmjet priftit e metropolitit, dhjak titull
fetar n kishn ortodokse, grada m e ult fetare n kt kish, kallogre murgesh
ortodokse, kallogjer murg ortodoks) etj.; c) n vendet ku vepron feja myslimane; n t
kaluarn edhe n Shqipri (bektashizm sekt fetar i besimit mysliman, dervish murg
i sektit bektashian q jeton e kryen shrbime fetare n nj teqe, imam hoxh q
drejton lutjet e besimtarve n xhami) etj.; d) n vendet ku vepron kisha (feja) e krishter
(altar2 tryez e gjer n nj t ndar n pjesn lindore t kishs ku bhen shrbesat
m t rndsishme e ku mbahen sendet kryesore q prdor prifti, dioqez
juridiksioni kishtar n t cilin ushtron funksionet e tij nj peshkop a nj prelat tjetr,
katedrale kisha kryesore n nj qytet ku ushtron veprimtarin e vet nj peshkop,
katekizm shtjellim i prmbledhur i dogms s fes s krishter, kish organizat
fetare e klerit t krishter, e cila drejton jetn fetare t besimtarve q prfshin ajo
sipas disa dogmave e riteve t caktuara, krishter i, e (q lidhet me krishtrimin, q i
prket krishtrimit, krishtlindje nj nga festat kryesore t t krishterve,
kryepeshkop titull m i lart se ai i peshkopit, kryepeshkopat dioqeza q
481
Idriz METANI
drejtohet nga nj peshkop, kung pjesa e kishs s krishter n trajt gjysm t

rrumbullakt e me kube ku prifti kryen shrbesat fetare dhe ku mbahet kumbimi,
kungat buka dhe vera e ashtuquajtur e bekuar, kungim rit fetar q bhet zakonisht
n kish, ku prifti u jep besimtarve me lug ver me copa meshe; dh) n vendet ku
vepron feja (devocion ndjenja e besimit t pakufishm tek dogma e nj feje, kler t
gjith ata q kryejn shrbime fetare t nj kulti, klerik ai q kryen shrbime fetare,
haxhi titulli q u jepet besimtarve mysliman a t krishter, haxhillk shtegtimi
q bhet nga besimtart mysliman e t krishter ) etj. N pak fjal t tjera po t
fushs fetare jan prdorur edhe prbrs t till, si: sipas besimeve t kota (kurban2
bagti q therej kur fillonte ndrtimi i nj ndrtese, demon1 qnie mbinjerzore
me fuqi t fsheht, q besohej se kishte n dor fatin e nj njeriu, t nj familjeje, t
nj fisi etj); sipas paragjykimeve fetare (aureol kuror e ndritshme q u pikturohet
prqark kokave t shenjtorve n ikonat pr t treguar shenjtrin e tyre, bekuar i,e
q ka marr bekimin); sipas paragjykimeve dhe ritit fetar ortodoks (ajazm uj i bekuar,
ceremonia e prgatitjes s ujit t bekuar; sipas dogms n shrbesat e krishtera
(alilluja pasthirrm lavdruese q shqiptohet pas disa kngve e lutjeve)
Prvec prbrsve t prmendur m lart, q, sic shihet edhe nga shembujt e
prdorur m sipr (t cilt jan fjal kryesisht t fushs religjioze) kan shrbyer pr
autort e fjalorit t gjuhs shqipe t vitit 1980 pr t shprehur qndrimin afetar t
veprs s tyre, hartuesit e ksaj vepre kan futur n prkufizimet e nj numri jo t
vogl fjalsh t fushave t tjera edhe disa prbrs kuptimor q shprehin gjuhsisht
treguesit e tipareve t realieve q shnjohen prej tyre. Po japim m posht disa
shembuj: abstraksionizm rrym krejt formaliste e subjektiviste n artin e sotm
dekadent, borgjez e revizionist, q nuk i paraqet me vrtetsi qniet e sendet e bots
objektive, agresion sulm i armatosur i nj shteti kundr nj shteti tjetr pr ti
pushtuar tokat e pr ta nnshtruar, pr t shtypur lvizjet demokratike revolucionare
ose nacionalclirimtare dhe pr t vendosur regjime reaksionare... dekantetizm
trsi drejtimesh letrare e artistike, borgjeze e revizioniste q i kundrvihet realizmit e
i vn vetes si qllim kryesor t pasqyroj botn e ngusht t individit... q predikojn
individualizmin borgjez, pesimizmin dhe shthurjen morale pr ti larguar masat
punonjse nga lufta klasore e clirimtare, ekonomizm rrym reaksionare,
oportuniste e revizioniste, sipas s cils klasa puntore n vendet kapitaliste duhet t
luftoj vetm pr reforma ekonomike gjysmake e t pjesshme, vetm pr prmirsimin
e gjendjes s saj ekonomike dhe jo pr t marr pushtetin politik; rrym oportuniste e
revizioniste q mohon raportin e drejt midis ekonomis e politik, q mbivlerson
qllimin ekonomik n revolucion e n ndrtimin e socializmit dhe nnvlerson
revolucionin ideologjik si dhe edukimin ideopolitik t masave, ekzistencializm
rrym filozofike idealiste e epoks s imperializmit, q e paraqit jetn si dicka t kot
482
e shterp, e shkput dhe e vecon njeriun nga shoqria...drejtim reaksionar, idealist e

dekadent n letrsin e artet e epoks s imperializmit, empiriokriticizm rrym
reaksinare, idealiste, subjektive... e cila mohonte qnien objektive t bots materiale...
etj.
Duke e pare n trsi dukurin e ideologjizimit t fjalve e pranishme n
Fjalorin e gjuhs s sotme shqipe t vitit 1980, mund t nxjerrim, t paktn, dy
prfundime m t prgjithshme:
S pari, numri i njsive leksikore (fjalve) dhe i njsive semantike (kuptimeve)
n Fjalorin e vitit 1980, tek t cilat reflektohet jo vetm pikpamja filologjike e
botkuptimi i hartuesve t tij, por edhe qndrime t qarta politiko-ideologjike,
krahasuar me numrin e fjalve e kuptimeve q kjo vepr prmban gjithsej, nuk sht i
madh, ndrkaq, numri i shembullsimeve ose i ilustrimeve t nxjerra prej hartuesve t
fjalorit nga propaganda komuniste e kohs n t ciln ai i botua dhe t futura prej tyre
n strukturn kuptimore t leksemave, nuk mund t themi se sht i vogl, madje nj
pjes e ktyre ilustrimeve, edhe pse fjalori u ripunua, kan mbetur ende n faqet e tij.
S dyti, korpusi i leksemave q jan prekur nga dukuria e politizimit dhe
ideologjizmit prbhet jo vetm prej asosh q kan, si t thuash semantik ideologjike,
por edhe prej mjaft fjalve q nuk e kan nj semantik t till. Mjetet gjuhsore q
jan prdorur nga autort e veprs pr t ciln po flasim pr t ln n prmbajtjen e
fjalve gjurm t kohs jan t ndryshm pr t dy grupet e fjalve q prmendm:
pr fjalt me prmbajtje t njmendt politike e ideologjike jan prdorur kryesisht
prbrsit semantik t posacm, t futur enkas n prkufizimet e fjalve, kurse tek
fjalt q nuk kan semantik ideologjike jan prdorur, shpesh her edhe me tepri,
shembullsimet a ilustrimet, t qmtuara me kujdes, sic e kemi prmendur edhe m
par n kt kumtes, n shtypin e publicistikn e shtetit monist.
483
484
Anila KANANAJ
NDIKIME T IDEOLOGJIS N STUDIMET SINTAKSORE T

SHQIPES
Prmbajtja e termit ideologji sht nj shtje mjaft e diskutueshme sot. Pr kt

sht shkruar jo pak nga gjuhtart, filozoft, psikologt e sociologt (Silverstein,
1979; Milroy & Milroy, 1985; Eagleton, 1991; Simpson, 1994; Woolard, 1998; Irvine &
Gal 2000, Bauman & Briggs, 2003; Pullum, 2004, Saussure & Schulz, 2005 etj.),
prandaj nuk do ta prekim kt problem ktu. Sidoqoft, n prgjithsi, nj ideologji e
caktuar prbhet nga nj sistem idesh, faktesh dhe vlerash pr marrdhniet sociale e
gjuhsore. Sipas filozofit Robert Higgs, ideologjia ka katr aspekte t dallueshme: (a)
kognitiv (strukturon perceptimet e individit, paracakton t kuptuarit e bots sociale);
(b) afektiv (i tregon individit nse ajo q ai sheh sht e mir, e keqe ose moralisht
neutrale); (c) programatik (e shtyn individin t veproj n prputhje me kognicionin
dhe vlersimet e tij; (d) solidar (si antar i prkushtuar i nj grupi politik, individi ndjek
objektiva t prcaktuara sociale) (1987:37). Nj konceptim i till bashkon n nj bosht
si ideologjit politike, ashtu edhe ideologjit gjuhsore, pra t dyja jan shfaqje t t
njjtit fenomen: diktati n gjuh e n shoqri. Kto ideologji bashkveprojn ngusht
me njra-tjetrn, t prdorura fort nga klasa sunduese. Politikant, gjuhtart,
etnograft, gazetart etj. jan grupe q klasa sunduese i fton n hegjemoni me qllim
q ti shrbejn hegjemonis (Register, 2001). Ideologjit gjuhsore nuk mbahen n
kmb vetm nga pjesmarrsit e drejtprdrejt n t, por edhe nga gjuhtart. Kta t
fundit caktojn kufijt gjuhsor dhe i mbshtesin ideologjit n mnyr deskriptive
(Irvine & Gal, 2000: 36). Studimet mbi kto shtje n literaturn e huaj jan t
shumta. Pikrisht ndikimi i ideologjis politike, i grshetuar me at t ideologjis
gjuhsore, n studimet sintaksore t shqipes do t jet objekti i ktij studimi.
Konkretisht, do t merren n studim ideologjia politike n periudhn komuniste-
enveriste dhe ideologjia gjuhsore e preskriptivizmit, si dy dukuri q kan vepruar
paralelisht n koh. Pr m tepr, jan dy dukurit q kan ndikuar m shum n
studimet sintaksore t shqipes n Shqipri. T dyja kto ideologji rekomandojn,
parashkruajn dhe imponojn rregulla, duke ushtruar kshtu diktatin e vet n gjuh
dhe n shoqri. Jo vetm kaq, por n qasjen e studiuesit Koerner (2001) edhe vet
485
Anila KANANAJ
teoria gjuhsore e nj drejtimi t caktuar, p.sh. teoria gjenerativiste, sht nj lloj

ideologjie. Ideologjia, shprehen Joseph & Taylor (1990: 5), sht nj forc e fuqishme,
m e fuqishmja n t gjith kulturn njerzore. Si shihet, lidhja e ideologjis me
gjuhn sht kaq e fort, saq prek do aspekt dhe do shtje t krkimit njerzor.
Pr kt arsye hulumtimi i gjurmve t ideologjis n sintaksn e shqipes ka rndsi t
veant pr shkencn gjuhsore. Ideologjia do t konceptohet n dy dimensione: (1)
Ideologjia si nj sistem konceptual politiko-filozofik i legjitimuar n shrbim t klass
n fuqi; (2) Ideologjia si nj sistem idesh e pikpamjesh gjuhsore t legjitimuara n
shrbim t nj grupi. Ndikime t ideologjis n studimet sintaksore n Shqipri
vrehen n t dyja kto dimensione. Rrjedhimisht, ndikimet e ideologjis n studimet
sintaksore n Shqipri do t shihet n dy aspekte kryesore q kan vepruar e q, deri
n nj far mase, veprojn edhe sot n mnyr paralele: a) ndikime t ideologjis
politike t periudhs komuniste-enveriste n studimet sintaksore t shqipes n
Shqipri, dhe b) ndikime t ideologjis gjuhsore, konkretisht t preskriptivizmit n
studimet sintaksore t shqipes n Shqipri.
1. Ndikime t ideologjis politike t periudhs komuniste-enveriste n

studimet sintaksore t shqipes n Shqipri
Komunizmi enverist si nj ideologji sunduese n shoqrin shqiptare t

periudhs s paslirimit sht studiuar jo pak, porse n aspektin gjuhsor nuk jan
ndrmarr studime q t shqyrtojn nse ka pasur ndikime n studimet sintaksore t
gjuhs shqipe, dhe nse po, deri n mas kan deprtuar ato. Por fillimisht t
sqarojm kuptimin me t cilin do t prdoret ky term n kt studim. Dihet q teorit
politiko-ekonomike t Karl Marksit dhe Frederik Engelsit u prpunuan nga ndjeksit e
tyre dhe u bn baza e sistemit komunist. E ashtuquajtura ideologji marksiste q u
zbatua n sistemin komunist pas viteve 60 n Shqipri, ndryshon shum nga idet
origjinale t Marksit dhe Engelsit. Pr t identifikuar pikrisht kt ideologji politike,
filozofike e sociale q u zbatua n periudhn e socializmit enverist n Shqipri, do t
prdoret termin komunizm enverist.
Pr sa i prket studimeve sintaksore, pjesa m e madhe e gjuhtarve n
Shqipri mtojn se komunizmi enverist nuk ka pasur ndikime t rndsishme n
sintaks. Sigurisht, pohohet nga t gjith se ishte detyrim i kohs q shembujt t ishin
t politizuar. Gjithashtu, nj sr autorsh perndimor nuk lejohej t citoheshin.
Sidoqoft, kto nuk lidhen aq me ann prmbajtjesore t studimeve sintaksore
shqiptare t periudhs n studim. Por a sht kjo panorama e plot e gjendjes s
studimeve sintaksore n periudhn n fjal n Shqipri? Pr t krijuar nj ide mbi kt
shtje, po citoj nga Marksizmi dhe probleme t gjuhsis i J. V. Stalinit, botuar s pari n
486
NDIKIME T IDEOLOGJIS N STUDIMET SINTAKSORE T SHQIPES
gazetn Pravda, Mosk, n 1950:

Gramatika (morfologjia, sintaksa) sht koleksion i rregullave q drejtojn modifikimin e
fjalve dhe kombinimin e tyre n fjali. Vetm fal gramatiks, gjuha investon mendimet njerzore n
nj shtres materiale gjuhsore (1972: 22).
Pranimi i formalizmit n gjuh prbn nj gabim serioz dhe konceptet gjuhsore formaliste
konsiderohen si njolla q duhen pastruar nga gjuhsia marksiste (1972: 40).
Citimi i msiprm tregon se Stalini sht shprehur n mnyr t drejtprdrejt
pr shtje thelbsore t gramatiks, si sht konceptimi dhe prkufizimi i saj. Po
ashtu, ai ka dhn udhzime t qarta edhe pr qasjet shkencore ndaj saj. N
kndvshtrimin e ofruar nga ai qasja formaliste n sintaks jo vetm q sht e
ndaluar, por konsiderohet njoll q duhet pastruar. Lufta kundr ksaj qasjeje nuk
ka si t shprehet m mir. Pr m tepr, ajo q ka shum rndsi n kt artikull t
botuar t Stalinit, sht fakti q mtohet pr nj gjuhsi marksiste, tiparet dhe konturet e
s cils jan dhn nga udhheqsi kryesor i marksizmit komunist. Shum prej
sintaksologve shqiptar m t njohur dhe m me ndikim n gjuhsin shqiptare
studiuan dhe u formuan n Rusi. Puna e tyre tregon se orientimi i sintakss shqiptare
t ksaj kohe ka ardhur nga gjuhsia ruse. Po e ilustrojm me nj shembull t marr
nga nj artikull t S. Floqit, i cili sht vlersuar pr bazat shkencore. Shnojm q n
krye se shembulli sht przgjedhur n mnyr redondante, pa pasur qllimin pr tu
prqendruar tek autori, por vetm pr t ravijzuar disa tipare t studimeve sintaksore
t periudhs s komunizmit enverist.
Artikulli Rreth modeleve t fjalis n shqipen e sotme letrare hapet nga autori me kto
fjal: Gjuhsia marksiste shtron para studiuesit krkesn e hulumtimit t fakteve
gjuhsore jo n mnyr t veuar, por n lidhjet e tyre dialektike, n lidhjet e tyre sistemore
(1978: 1). N krye t krijohet prshtypja e nj slogani rutin, i detyrueshm n botimin
e punimeve shkencore t kohs. Porse n prfundimet e artikullit autori shnon:
Rryma t caktuara t gjuhsis s sotme nuk jan n gjendje t japin n mnyr t
knaqshme vlern semantike t fjalive t nj modeli t caktuar, sidomos sepse baza e tyre
teorike metodologjike alon pr shkak t ideologjis e t botkuptimit idealist me ngjyrime nga m
t ndryshmet. Pa nj hetim paraprak pr prcaktimin e nocioneve e t termave
themelore t semantiks n baz t materializmit dialektik nuk do t jet e mundur t
jepet nj prshkrim i sakt dhe i hollsishm i semantiks s modeleve t fjalis.
...sht detyr e gjuhsis marksiste n prgjithsi, dhe e gjuhsis marksiste shqiptare n veanti,
t sqaroj shtjet e ndryshme t ktij problemi.... (1978: 50) (theksimi me shkronja
korsive A. K.).
Ky paragraf e bn t qart se nuk flitet thjesht pr nj formul t detyrueshme
hapjeje t artikujve, por pr bindje e botkuptim t autorit. Vihet re se gjuhtari shtron
disa probleme themelore pr shkencn e gjuhsis, t cilat detyrimisht prfshijn edhe
487
Anila KANANAJ
disiplinn e sintakss. S pari, ai shtron nevojn e hulumtimeve n kuadr t gjuhsis

marksiste n prgjithsi dhe m specifikisht, t gjuhsis marksiste shqiptare. M tej
diskutohet shtja e qasjes teoriko-shkencore n gjuhsi, e cila, n prputhje me
udhzimet e Stalinit, duhet t jet marksiste dhe joidealiste. Detyrimisht, kategorit
sintaksore duhen konceptuar sipas kriterit dialektik, q do t thot se ato shihen jo
vetm n kundrvnie me njra-tjetrn, por edhe se prania e njrs kategori
nnkupton pranin e tjetrs, dhe e kundrta, mosprania e njrs kategori nnkupton
mospranin e tjetrs. Ky sht nj kriter q ka pasur ndikim rrnjsor n konceptimin
dhe n trajtimin e kategorive sintaksore t shqipes n gramatologjin e ksaj periudhe.
Gjithashtu, krkesa pr t studiuar faktet gjuhsore n sistem sht tipar i njohur i
Kursit t gjuhsis s prgjithshme t Sosyrit, por kt ndrthurje t tipareve t komunizmit
enverist me ato t gjuhsis sosyriane (e jo vetm), do ta shqyrtojm m n detaje m
posht gjat studimit.
Jan pikrisht konceptet e lartprmendura ato q prbjn thelbin e trajtimit t
kategorive sintaksore n sintaksn e Akademis s Shkencave, e cila sht vepra m e
cituar dhe e msuar n auditort shqiptar edhe sot e ksaj dite. N prgjithsi, pjesa
drrmuese e sintaksave shqipe t botuara m pas, n thelb nuk ndryshojn prej
Sintakss s Akademis. Pr kt arsye, tiparet e gjuhsis komuniste enveriste dhe
mnyra e reflektimit t tyre n studimet sintaksore shqiptare do t shqyrtohen m
hollsisht n vijim, jo vetm sepse kan ndikuar thellsisht, por edhe sepse ende
vazhdojn t ndikojn dhe t jen frym mbizotruese n studimet sintaksore
shqiptare t botuara e t msuara n universitetet tona.
1.1. Reflektimi i tipareve t ideologjis komuniste-enveriste n studimet

sintaksore shqiptare n Shqipri
Tipari kryesor i gjuhsis komuniste-enveriste sht vshtrimi i gjuhsis pak a

shum me t njjtn qasje ideologjike me t cilin u trajtua organizimi social i shoqris.
Konkretisht, n studimet sintaksore n Shqipri, q n krye t hers, bie n sy
prdorimi i sloganeve politike, ilustrimi i teoris sintaksore me shembuj t politizuar,
moscitimi i literaturs bashkkohore formaliste dhe jo rrall, referim eksplicit ndaj
materializmit dialektik. Gjithashtu, ligjet e procesit t gjenerimit t gjuhs
konsiderohen vetm ligje sociologjike. M specifikisht, n sintaksn shqipe gjuha
shihet vetm si produkt shoqror. Gramatika universale, koncept i Laibnicit i
vazhduar nga shkolla sosyriane dhe i rimarr e i prpunuar nga gramatika gjenerative,
nuk pranohet, pr arsye se prbn shfaqje t idealizmit dhe formalizmit n gjuh.
Sipas materializmit dialektik, ideologjia, shenja dhe komunikimi nuk mund t
ndahen nga realiteti material; aspekti fizik dhe kuptimor i shenjs jan t pandashm
488
dhe nuk mund t studiohen t veuar nga njri-tjetri (Volosinov, 1929). Parimi i
unitetit t kundrvnies binare sht gjithmon n veprim. Ashtu si forma me
prmbajtjen, edhe gjuha me mendimin shihen n unitet dialektik. Ato nuk abstragohen
nga njra-tjetra. Rrjedhojat dhe pasojat e ktij kndvshtrimi n sintaksn e shqipes
jan t shumta. Po prmendim vetm disa.
a) N vitet e sundimit t komunizmit enverist n Shqipri, nj akuz, zyrtare ose
jo zyrtare, pr pikpamje t huaja n gjuhsi, apo pr t qenit kundr zbatimit t
filozofis marksiste n gjuh, kishte pasoja t rnda pr jetn e gjuhtarit dhe t
familjes s tij. Pr ilustrim, sjellim n kujtes fatin e gjuhtarit t mirnjohur Selman
Riza, i cili n vitet gjashtdhjet u prjashtua zyrtarisht prej veprimtaris krkimore-
shkencore dhe prfundoi ciceron n muzeun e Beratit, pikrisht me kto akuza. N
nj klim t till frike dhe terrori t diktaturs komuniste-enveriste, sht e
kuptueshme q kategorit e zbrazta sintaksore (gjurmt si nj form e elipss, pro etj.) nuk
do t pranoheshin n gramatologjin gjuhsore t pasditeve 60t n Shqipri, edhe
pr faktin se ishin kritikuar si shfaqje e idealizmit dhe formalizmit n gjuh. Pr m
tepr, nuk mund t mohohet fakti q nj pjes e gjuhtarve, ashtu si dhe shumica e
popullit shqiptar, ishin t indoktrinuar nga ideologjia politike e periudhs pr t ciln
po flasim.
Pr hir t s vrtets, duhet prmendur edhe ndikimi i madh i drejtimit gjuhsor
m me ndikim t periudhs s marr n studim, konkretisht i gjuhsis strukturaliste.
Gjuhsia strukturaliste nuk erdhi n variantin sosyrian n gjuhsin shqiptare n
Shqipri, por nprmjet interpretimeve filozofike e ideologjike t gjuhtarve rus t
prkthyer n Shqipri e t shum gjuhtarve nga Shqipria q kishin studiuar n Rusi.
Pra, mospranimi i kategorive t zbrazta n sintaks lidhet me faktor t
ideologjis politike t sistemit n fuqi, por edhe t ideologjis gjuhsore t periudhs
s marr n shqyrtim. Sidoqoft, vlen t shnohet se n prgjithsi teoria sintaksore n
Shqipri n kt periudh ka mangsi t mdha, gj q shpjegohet edhe me faktor t
tjer jo ideologjik.
b) Parimet e lidhjes dialektike t gjuhs me mendimin, si dhe t kundrvnies
binare, t materializmit dialektik shfaqet t zbatuara me prpikri n sintaksn e
shqipes n interpretimin e gjymtyrve kryesore t fjalis si kryefjal, si kallzues, apo
thjesht si kryegjymtyr. N prputhje me parimet e materializmit dialektik, kategorit e
kryefjals dhe t kallzuesit n sintaksn shqipe shihen n kundrvnie me njra-
tjetrn. Jasht ksaj kundrvnieje nuk pranohet as kryefjal, as kallzues, por vetm
gjymtyr kryesore (kryegjymtyr) (Totoni, 1981: 109). T shohim, p.sh., fjalit q kan
t shprehur fonetikisht vetm foljen:
Po shkoj.
Do t nisem q tani.
489
Anila KANANAJ
Sm flihet.
(Sintaksa e Akademis, 1996: 110,114).
Interpretimi sintaksor i dhn n Sintaksn e Akademis pr kto fjali sht q

ato nuk kan kallzues, megjithse kryefjala apo subjekti i veprimit nnkuptohen leht.
Kto fjali kan vetm kryegjymtyr. Ky parim prbn thelbin e teoris s strukturs
sintaksore t fjalive n shqipe (fjali njkryegjymtyrshe dhe dykryegjymtyrshe, me
nntipat prkats t tyre).
c) Parimi i unitetit dialektik & mospranimi i ideales (kategorive t zbrazta) n
gjuh e detyron gjuhtarin M. Totoni t pranoj si kallzues edhe pjes t
pandryshueshme t ligjrats (pjesza, pasthirrma, onomatope) n fjalit q kan
kryefjal t realizuar fonetikisht, por nuk kan nj kallzues t shprehur fonetikisht. P.
sh.:
N kt koh trr telefoni!

Zagart ham ham!
Ne po se po.
(E njeh ti at djal?) Po. Ah! tha Prela.
(Sintaksa e Akademis, 1996: 173, 197)
N kuadr t parimit t unitetit dialektik dhe t mospranimit t kallzuesit t

eliptuar/ nnkuptuar, autori ka vetm dy mundsi: 1) t pranoj q n kto fjali nuk ka
as kryefjal, as kallzues, por vetm nj kryegjymtyr t realizuar me emr n rasn
emrore; 2) ti interpretoj fjalit me kryefjal dhe kallzues, por kallzuesi n kt rast
do t jet nj onomatope (trr, ham-ham), pjesz (po, po se po) apo pasthirrm (ah). Autori
ka zgjedhur qndrimin e dyt, duke prdorur argumentin se onomatopet, pjeszat
dhe pasthirrmat jan kallzues, pasi transmetojn iden e nj veprimi ose shprehin nj
vlersim subjektiv-emocional t kryefjals (Totoni, 1978: 77)1. N fakt jemi t
mendimit se veprimi ose vlersimi subjektiv-emocional i kryefjals shprehet nga folja e
eliptuar, e cila n disa prej fjalive t msiprme nnkuptohet edhe pa kontekst:
N kt koh trr ia bri telefoni!
1 Nj trajtim i till mund t mendohej se e ka burimin n punn e Vilhelm Wundt-it, sipas t

cilit, nj pasthirrm mund t barazohet me fjalin, pasi ajo mund t shpreh predikatin logjik.
Megjithat, duke marr parasysh se Totoni ka shkruar mjaft n punn e vet mbi zbatimin e
parimit t unitetit dialektik si parim baz pr identifikimin e gjymtyrve kryesore t fjalis, si
dhe duke vlersuar faktin q ai e ka kritikuar fort ndikimin e drejtimit logjik n gjuhsin
shqiptare, jemi t prirur t mendojm se nuk kemi t bjm me ndikim nga Wundt-i.
490
Zagart lehnin ham-ham!

E njeh ti at djal? Po, e njoh.
Absurditeti i ktij trajtimi rritet edhe m po t sjellim kujtes se, n prgjithsi,

kallzuesit e shprehur me forma t pashtjelluara foljore nuk pranohen, megjithse jan
mirfilli folje2.
d) Rolet tematike (theta), t cilat zn vend me rndsi n teorin gjuhsore
perndimore q me punimet e Gruber 1965, Fillmore 1968, nuk kan gjetur vend n
studimet sintaksore shqiptare n Shqipri pr motivin e thjesht se prfaqsojn nj
mjet formal t paraqitjes s strukturs argumentore sintaksore3. Mospranimi i ksaj
teorie n sintaksn e gjymtyrve t dyta t fjalis n gjuhn shqipe, ka sjell vshtirsi
t mdha n prkufizimin, prcaktimin dhe dallimin e ktyre kategorive nga njra-
tjetra. Rrethanort dallohen me vshtirsi nga kundrinort me parafjal dhe shpesh
merren si t till (Kananaj, 2009, 2012a, 2012b). Mjaft problematik paraqiten edhe
prcaktort kallzuesor, kategoria e t cilve nga disa studiues madje as nuk pranohet
(Kananaj, 2012a, 2012b).
e) Tipar tjetr q sht vn n dukje nga studiuesit pr studimet sintaksore
shqiptare t periudhs s komunizmit enverist, por edhe m pas, sht ndikimi i
gjuhsis strukturaliste evropiane, prfshi pararendsin e saj, Sosyrin. Si shpjegohet
kjo? Kursi i gjuhsis s prgjithshme Sosyrit jo vetm q njihej mir, por pati ndikim t
madh te gjuhtart e rinj rus. Sidoqoft, disa prej ideve sosyriane u kundrshtuan nga
strukturalizmi evropian, por edhe nga materializmi komunist, i cili orientonte
gjuhsin ruse. Kjo bri q n studimet e gjuhtarve t rinj rus t shihej nj
ndrthurje e koncepteve sosyriane me ato marksiste e strukturaliste. T njjtat
karakteristika t ndrthurjes s tipareve t gjuhsis marksiste, sosyriane e
strukturaliste vrehen edhe n sintaksn shqipe, gj q u vu n dukje edhe m lart.
Pas ksaj paraqitjeje, natyrshm shtrohet pyetja: A njihej sintaksa formale nga
2 N Sintaksn e Akademis pranohet se kallzuesi foljor mund t shprehet me nj form

foljore t pashtjelluar pran nj kryefjale t realizuar fonetikisht, si n shembullin: Ai erdhi pa
dal dielli (1995: 179). Sidoqoft, rastet e realizimit t formave t pashtjelluara me kryefjal
eksplicite jan t rralla dhe nuk prbjn modelin e prgjithshm t realizimit strukturor t tyre.
Pr m tepr, ky qndrim nuk prkrahet nga t gjith sintaksologt n Shqipri.
3 Sipas Butt (2005), teoria e roleve tematike, t cilat njihen ndryshe si rolet Kraka, n t
vrtet i ka fillesat n shek. VI P.K. n gramatikn e par pr nj gjuh njerzore, shkruar

nga Pnini pr gjuhn sanskrite. Gramatika e Pninit kaloi n heshtje pr 2500 vjet, pasi tradita
gjuhsore e filozofike perndimore, t paktn deri n shek. XIX, sht bazuar ekskluzivisht n
trashgimin greko-romake. Koncepti i rasave semantike erdhi n vmendjen e gjuhtarve
perndimor me analizn semantike t rasave nga Blake (1930), por mori zhvillim t vrtet n
punimet e gjuhtarve Grubber dhe Fillmore.
491
Anila KANANAJ
gjuhtart shqiptar? N biseda personale, disa sintaksolog e gjuhtar q kan

punuar n Institutin e Gjuhsis, Tiran, n periudhn e komunizmit enverist, kan
pohuar se e kan njohur gjuhsin formale, madje e kan vlersuar dhe jan prpjekur
t prfitojn prej saj4. Nj argument n mbshtetje t ktij pohimi vjen nga ekzistenca
n Institutin e Gjuhsis, Tiran, e disertacionit Thorie et mthode en syntaxe (Teori dhe
metod n sintaks), t gjuhtarit rumun Sorin Stati, botim i Akademis RSR, Bukuresht
(1967)5. N kt disertacion t prkthyer n gjuhn shqipe trajtohen shtje t
gjuhsis s prgjithshme dhe hulumtohet e citohet gjersisht sintaksa bashkkohore
formale. Sjellim gjithashtu n vmendjen ton se shum prej gjuhtarve dhe
sintaksologve m t mir shqiptar studiuan n Rusi. Por edhe pr ata q nuk kishin
studiuar n Rusi, gjuha dhe literatura ruse njihej mir. Ndonj gjuhtar tjetr ka
pohuar se Sosyri, Blumfildi dhe Hjelmslevi anatemoheshin6. Kto argumente tregojn
se sintaksa formale njihej nga gjuhtart n Shqipri, por mospranimi i gjuhsis
formale mund t ket qen rezultat i nj sr faktorve. Konkretisht: a) rezultat i
friks s ndshkimit nga diktatura komuniste-enveriste, b) rezultat i indoktrinimit nga
ideologjia komuniste-enveriste, dhe c) deri diku edhe rezultat i ndikimit t
strukturalizmit gjuhsor q lindi n at periudh.
2. Ndikime t ideologjis gjuhsore t preskriptivizmit n studimet

sintaksore t shqipes n Shqipri
Shkenca nuk e prjashton ideologjin. Ideologjia ka nj ekzistenc gjuhsore

dhe gjuha ka nj ekzistenc ideologjike (Foucault, 1972:186). Midis shum ideologjive
gjuhsore q kan trhequr vmendjen e studiuesve bashkkohor t gjuhs, sht
edhe preskriptivizmi. N gjuhsin e huaj, duke filluar nga mesi i shekullit t kaluar,
studimet dhe punimet gjuhsore nuk mendohen preskriptiviste, madje preskriptivizmi
nuk mendohet m si objekt studimi i gjuhtarve. Shum gjuhtar t njohur i kan
analizuar me thellsi t metat e preskriptivizmit dhe i kan mshuar fort faktit se
gjuhsia bashkkohore duhet t jet deskriptiviste (Milroy & Milroy, 1985: 1-17;
Pinker, 1994: 370-403; Pullum, 2004). N kontekstin shqiptar, ideologjia
preskriptiviste ka luajtur dhe vazhdon t luaj rol t rndsishm n standardizimin e
gjuhs shqipe, pr t ciln sht luftuar, madje sht derdhur gjak, nga shum msues,
gjuhtar e patriot shqiptar. N kt situat kaq specifike pr gjuhn dhe popullin
shqiptar, sht e kuptueshme q preskriptivizmi sht br ideologjia gjuhsore
4 Prmendim ktu gjuhtar si R. Prnaska, S. Mansaku, A. Duro etj.

5 Kt disertacion t prkthyer n shqipe e kam konsultuar personalisht.
6 R. Memushaj, Seminari 24, vll. 1, f. 284.
492
sunduese e pesdhjet viteve t fundit. Prmendim gjithashtu domosdoshmrin e

preskriptivizmit n hartimin e teksteve msimore t t gjitha niveleve t arsimit
shqiptar, si dhe n procesin e msimdhnies dhe t msimnxnies s gjuhs shqipe n
shkoll. Sidoqoft, krahas anve pozitive t ideologjis preskriptiviste, zbatimi
shabllon dhe uarja n ekstrem e preskriptivizmit kan nxjerr n pah disa mangsi,
pr t cilat do t flitet n vijim.
a) Preskriptivizmi dhe shumkuptimsia strukturore

Dihet q funksioni i preskriptivizmit sht normativizimi i gjuhs, veanrisht
n ligjrimin e shkruar. Nga dy a m shum forma a struktura gjuhsore paralele me t
njjtin kuptim, zakonisht mund t ngrihet n norm njra. Kshtu, n rastin e
ndrtimeve emr jofoljor + emr me parafjal q shpreh nj karakteristik cilsore + emr n
gjinore, p.sh. trualli me kasht i kolibes, emri me parafjal, sipas Totonit (1981, 1983:72),
qndron para emrit n gjinore. Rendi i anasjellt mund t shkaktoj dykuptimsi,
prandaj, sipas autorit, duhet shmangur. Po e ilustrojm me dy shembuj t autorit:
(a) aeroplant prej letre t Pacit

(b) shtpit pa oborr t Nafors
(Totoni, 1981)
N shembullin (a) emri n gjinore strukturalisht mund t prcaktoj prbrsin

e par t sintagms (aeroplant), prbrsin e dyt (letra), ose t dy prbrsit
njkohsisht (aeroplant, letra). Pra kemi kto interpretime: (1) aeroplant jan t
Pacit, (2) letra sht e Pacit, (3) t dyja, edhe aeroplant, edhe letra jan t Pacit. E
njjta analiz mund t bhet edhe pr shembullin e dyt. Konkretisht, (1) shtpit
mund t jen t Nafors, (2) oborri mund t jet i Nafors, (3) edhe shtpit, edhe
oborri mund t jen t Nafors.
N t tilla raste, rregullat preskriptive sugjerojn mnjanimin e prdorimit t
strukturave t shumkuptimta dhe t paqarta: N gjuhn e prpunuar duhet t ket nj
struktur t qart t till q t mos lejoj dykuptimsi. ... sht detyra jon ti shoshitim t gjitha
lvizjet q bhen n strukturn e gjuhs, si pasoj e veprimit t faktorve t brendshm ose e ndikimit
t faktorve t jashtm, t ndihmojm t gjitha ato lvizje q prsosin strukturn, dhe t frenojm e ti
shmangim ato q e ndrlikojn dhe e bjn t paqart at (Totoni, 1983: 74).
A mund t konsiderohet i zgjidhur problemi i shumkuptimsis strukturore
me an t mnjanimit t ndrtimeve t shumkuptimta? Nse mendohet kshtu, cili
nga prbrsit duhet mnjanuar dhe far kriteresh duhen prdorur pr kt? Kto
pyetje presin prgjigje nga sintaksologt preskriptivist. sht m e rndsishmja, a
ka gjetur vend n ligjrimin e shkruar ose t folur t shqipes ky lloj rekomandimi?
493
Anila KANANAJ
Vzhgimet tregojn q jo. Ligjrimi i folur e i shkruar sht i mbushur me struktura t

shumkuptimta. Pr ta konkretizuar, t marrim nj shembull t freskt nga televizioni:
Ai u hodh nga ura me litar.
Kjo fjali mund t interpretohet n disa mnyra, prkatsisht:
a) Ai u hodh me litar.
b) Ai u hodh nga ura, e cila ishte me litar.
c) Edhe hedhja u b me litar, edhe ura ishte me litar.
N kontekstin real, ishte e qart q fjalia kishte kuptimin (b), d.m.th., ai u hodh
nga nj ur e cila ishte me litar. Shembuj si ky mund t sillen shum. Ligjrimi, i
shkruar ose i folur, sht i lidhur ngusht me kontekstin situativ, i cili bn edhe
procesin e sqarimit. Ky fakt tregon se ligjrimi mund ta toleroj shumkuptimsin m
shum nga sa mendohet nga preskriptivistt. Ather prse duhen sajuar rregulla pr
t shmangur shumkuptimsin n ligjrimin gjuhsor? Rregullat preskriptive t ksaj
natyre e ngurtsojn gjuhn dhe humbasin fuqin dhe zhdrvjelltsin sintaksore t
asaj.
b) Preskriptivizmi dhe rendi i prbrsve sintaksor

N sintaksat dhe studimet gramatikore t shqipes sht shkruar se rendi
normativ i fjalve n fjalin dftore n gjuhn shqipe sht kryefjal folje kundrin.
Nisur nga kjo, msuesit e gjuhs shqipe e imponojn kt rregull jo vetm ligjrimin e
shkruar, por edhe n ligjrimin e folur, me an t kriterit pedagogjik t prgjigjes me
fjali t plot. Nxnsit duhet t prgjigjen me fjalin e formulizuar kryefjal + folje +
kundrin. P.sh.:
far po bn nxnsi?
Prgjigjja Po lexon do t korrigjohej nga msuesi menjher si prgjigje jo e

sakt. Prgjigje e sakt do t pranohej vetm Nxnsi po lexon librin. Moskuptimi i
faktit q rregullat preskriptive i drejtohen n radh t par gjuhs s shkruar, ka uar
n situata si kjo, ku rregullat standardizuese ohen n ekstrem nga msuesit. Vese nj
ngurtsim i till i gjuhs dmton fuqin dhe zhdrvjelltsin sintaksore t shqipes,
madje aq shum, sa e nxjerr shqipen jasht natyrs s saj.
494
c) Preskriptivizmi, korrektsia, gramatikaliteti dhe pranueshmria

Ideja se gjuha msohet n shkoll, sht mjaft e prhapur. Kur shqiptart
shkruajn apo shqiptojn fjali jogramatikore, kjo i atribuohet gjithmon mangsive
t krijuara n msimin e gjuhs shqipe n shkoll. Gramatika, sipas ideologjis
preskriptiviste t standardizimit, mendohet si nj sr rregullash q i imponohen
prdorimit t gjuhs, bazuar n parimin e korrektsis. N prgjithsi, kto rregulla
prqendrohen n prforcimin e strukturave sintaksore korrekte, prkundrejt ndalimit
t atyre strukturave sintaksore q jan prshkruar si jokorrekte. T marrim, p.sh., nj
fols t shqipes q thot:
Kam me dal sot.

Kam punu shum sot.
Kto fjali jan ndrtime jokorrekte n shqipen standarde, pasi standardi nuk e
prmban infinitivin geg dhe pjesoren e shkurtuar. Rrjedhimisht, fjalit e
sapoprmendura konsiderohen jogramatikore. Pr shum fols amtar t shqipes, kto
struktura jan pjes e gramatiks s tyre, t prvetsuar qysh n fmijri. N t vrtet,
t gjith folsit amtar kan njohuri t brendshme pr gjuhn shqipe, gj q u
mundson t prdorin dhe kuptojn gjuhn. sht pikrisht kjo njohuri e brendshme
q e mundson folsin t gjykoj nse nj ndrtim i caktuar sintaksor sht i
mundshm n gjuhn shqipe apo jo. Deri n kohn q fmija hyn n shkoll, e ka
prvetsuar gramatikn n mnyr t till, saq ajo q ai di pr gramatikn e shqipes,
sht shum m e madhe nga ajo q nuk di, me gjith ndonj pasaktsi t vogl n
performanc. Pra, ideja se gjuha msohet n shkoll nuk sht mbshtetet fort me
argumente. Fmijt msojn t shkruajn e t lexojn standardin n shkoll, msojn
gjithashtu nj sr rregullash preskriptiviste pr strukturat korrekte e jokorrekte n
shqipen standarde. Pranueshmria dhe gramatikaliteti jan dy gjra q nuk duhet t
ngatrrohen me zbatimin e rregullave preskriptiviste pr standardin. Kshtu, fjalit e
msiprme jan t pranueshme pr nj grup shqipfolsish dhe t papranueshme pr
disa t tjer, n varsi t gramatiks s dialektit t tyre. Ato fjali jan plotsisht
gramatikore, d.m.th. jan pjes e sistemit gramatikor q folsit amtar t shqipes kan
prvetsuar qysh n fmijri, por jan jokorrekte n shqipen standarde. Dallimi i
parimit preskriptiv t korrektsis nga pranueshmria e gramatikaliteti, ka rndsi jo
vetm pr njohjen dhe msimin e gjuhs shqipe, por edhe q t shmanget stigmatizimi
i drejtprdrejt, shpesh i vetdijshm, i strukturave gramatikore t varianteve t
shqipes jostandarde.
495
Anila KANANAJ
d) Preskriptivizmi dhe gramatikat msimore

Tekstet msimore, universitare ose parauniversitare, prshkruajn kryesisht
shqipen standarde. N tekste universitare mungon prshkrimi dhe studimi i
strukturave sintaksore tipike t varianteve jostandarde t shqipes, megjithse kto
struktura t shqipes mund ti gjesh t prshkruara e t analizuara n literaturn e huaj
bashkkohore. Pjesa m e madhe e studentve dhe msuesve t gjuhs shqipe i
konsiderojn jogramatikore strukturat sintaksore t varianteve t shqipes jostandarde.
Studimi i strukturave sintaksore jostandarde n gramatikat shqipe nuk e dmton
procesin e prvetsimit t shqipes standarde, prkundrazi. Sintaksa e shqipes
standarde nuk mund t msohet me efikasitet derisa msuesi t ket nj koncept t
qart pr ndryshimet sistematike midis variantit standard dhe dialekteve t gjuhs
shqipe q flasin nxnsit e tij. Studimet e thelluara sintaksore pr variantet e tjera t
shqipes ndihmojn pr t kuptuar m mir se far sht gjuha standarde, far roli
dhe funksioni ka ajo. Pr m tepr, nisur nga karakteri arbitrar i shenjs, nuk ka arsye
pr t menduar se struktura t caktuara gjuhsore jan superiore dhe si t tilla
prbjn nj objekt me vler studimi pr gramatikat e shqipes, ndrsa disa struktura t
tjera jan inferiore, prandaj nuk mund t prfshihen n to. Teoria sintaksore
bashkkohore krkon q t prshkruhen dhe t analizohen strukturat sintaksore t
ligjrimit t shkruar e t folur t gjith varianteve t gjuhs shqipe, jo vetm t
standardit. Kjo shtron nevojn e hartimit t nj sintakse t re t shqipes, e cila t jet
trsisht deskriptive dhe t studioj n mnyr sa m prfaqsuese jo vetm strukturat
e shqipes standarde, por edhe t varianteve t tjera t shqipes jostandarde.
N mbyllje, theksoj prsri se kritikat e msiprme ndaj preskriptivizmit nuk
duhen interpretuar si kritika ndaj gramatiks n prgjithsi dhe si kundrvnie ndaj
msimit t shqipes standarde. Preskriptivizmi sht i nevojshm pr msimdhnien
dhe msimnxnien e gjuhs shqipe n shkoll, por zbatimi i verbr dhe n mnyr
jokritike i rregullave dhe parimeve preskriptive n gjuh, sidomos kur kto rregulla i
imponohen gjuhs s folur, sjell m shum dme sesa dobi.
Prfundime
Nga ky studim arrijm n prfundimin se studimet sintaksore shqiptare n
Shqipri kan ndikime t forta nga ideologjia, e cila shfaqet shfaqet n dy forma m
prfaqsuese: 1) ideologjia politike, dhe 2) ideologjit gjuhsore. Ideologjia politike q
ka vepruar n Shqipri pas viteve t lirimit sht ajo e komunizmit enverist. Ajo ka
pasur ndikime n studimet sintaksore n dy forma: a) nprmjet indoktrinimit, dhe b)
duke ushtruar dhun e terror. Ideologjia gjuhsore ndikon n studimet sintaksore me
an t disa formave: a) nprmjet strukturalizmit gjuhsor, b) nprmjet
preskriptivizmit, dhe c) nprmjet planifikimit gjuhsor (ideologjia e standardizimit).
496
T gjitha kto ideologji jo vetm q kan ndikuar fort, por kan vepruar paralelisht
dhe n mnyr t grshetuar me njra-tjetrn n studimet sintaksore t shqipes n
Shqipri. Fatkeqsisht, ndikimi i tyre nuk mund t konsiderohet pjes e s shkuars,
pasi ai vazhdon edhe sot.
Shkenca e sintakss bashkkohore i konsideron kto ideologji tashm t
kaprcyera, prandaj sht momenti q studimet shkencore sintaksore shqipe t
lirohen nga kto ideologji. Kjo shtron nevojn e hartimit t nj sintakse t re t
gjuhs shqipe, e cila duhet t reflektoj arritjet e teoris sintaksore bashkkohore.
Gjithashtu, kjo sintaks duhet t jet trsisht deskriptive dhe t prshkruaj e
analizoj n mnyr sa m prfaqsuese variantet e shqipes, ndr t cilat standardi
sht vetm njri.
Bibliografia:
1. Akademia e Shkencave e Shqipris. 1996. Gramatika e gjuhs shqipe II. Tiran.

2. Bauman, Richard and Charles L. Briggs. 2003. Voices of Modernity: Language
ideology and the politics of inequality. Cambridge: Cambridge University Press.
3. Blake, Frank R. 1930. A Semantic Analysis of Case. In: Curme Volume of
Linguistic Studies. Ed. by J. T. Hatfield, W. Leopold, A. J. Friedrich
Zieglschmid.
4. Butt, Miriam. 2005. Theories of Case. Cambridge: Cambridge University Press.
5. Eagleton, Terry. 1991. Ideology: An introduction. London & New York: Verso.
6. Fillmore, Charles J. (1968). The Case for Case. In Emmon Bach, and Robert
T. Harms (eds.), Universals in Linguistic Theory, 1-88. New York: Holt, Rinehart
and Winston.
7. Floqi, Spiro. 1978. Rreth modeleve t fjalis n shqipen e sotme letrare,
Studime Filologjike 4: 25-52.
8. Foucault, Michel. 1972. The Archaeology of Knowledge (translated from the
French by A. M. Sheridan Smith). London: Routledge.
9. Gruber, Jeffrey. 1965. Studies in lexical relations. Ph.D Dissertation,
Massachusetts Institute of Technology.
10. Higgs, Robert. 1987. Crisis and Leviathan. Oxford: Oxford University Press.
11. Irvine, Judith T. & Susan Gal. 2000. Language ideology and linguistic
differentiation. In P. V. Kroskrity (ed.), Regimes of language: Ideologies, polities,
and identities, 35-84. Santa Fe: School of American Research Press.
497
Anila KANANAJ
12. Joseph, D. John & Taylor, J. Talbot. 2014. Introduction: Ideology, Science
and Language. In: Ideology of language. Ideologies of Language (RLE Linguistics A:
General Linguistics) (Routledge Library Editions: Linguistics), pp. 1-6.
13. Kananaj, Anila. 2008. shtje t rrethanorit n gjuhn shqipe, Studime filologjike
1-2: 127- 137.
14. Kananaj, Anila. 2009. Teoria e roleve tematike dhe probleme q lidhen me t
n gjuhn shqipe. Studime Filologjike 3-4: 111-126.
15. Kananaj, Anila. 2012 (a). Mbi konstruktet predikative t shqipes standarde.
N Theoretical and Empirical Studies in Albanian Syntax (Studime teorike dhe
empirike n fushn e sintakss s shqipes), 75-92, Mnchen: Lincom Europa.
16. Kananaj, Anila. 2012 (b). Funksionet e rrethanorit n gjuhn shqipe. Disertacion,
Universiteti i Tirans.
17. Koerner, E. F. K. Linguistics and Ideology in 19-th and 20-th century studies
of language. In: Dirven, Ren, Bruce Hawkins and Esra Sandikcioglu (eds.),
Language and Ideology: Volume 1: Theoretical cognitive approaches. 2001. vi, pp. 253
276.
18. Mar-Molinero, Clare & Patrick Stevenson (eds.). 2006. Language ideologies,
policies, and practices: language and the future of Europe. Houndmills: Palgrave
Macmillan.
19. Milroy, James & Lesley Milroy. 1985. Authority in Language: Investigating
Language Prescription and Standardisation. Third edition. 2002. Taylor & Francis
e-Library.
20. Pinker, Stephen. 1994. The language instinct. Harmondsworth: Penguin.
21. Pullum, Geoffrey K. 2004. Ideology, Power and Lingusitic Theory. Presented
in a special session at the Convention of the Modern Language Association,
Philadelphia, Pennsylvania, December 2004. Revised draft paper, 12 pages,
available in two-up form (prints on 6 sides, landscape mode): PDF version
people.ucsc.edu/~pullum/MLA2004.pdf
22. Register, Brian. 2001. Class, hegemony and ideology: A libertarian approach.
Paper on Premises of PostObjectivism website:
http://folk.uio.no/thomas/po/classhegemonyideologylib.html, hapur m
20 nntor 2014.
23. Saussure, Louis De & Peter Schulz (eds.), Manipulation and ideologies in the
twentieth century. Amsterdam: Benjamins, 2005.
24. Schieffelin, Bambi B., Kathryn A. Woolard & Paul V. Kroskrity. 1998.
Language Ideologies: Practice and Theory. Oxford: Oxford University Press.
498
25. Silverstein, Michael. 1979. Language structure and linguistic ideology. In R.

Cline, W. Hanks, and C. Hofbauer (eds.), The Elements: A Parasession on
Linguistic Units and Levels, 193-247. Chicago: Chicago Linguistic Society.
26. Simpson, Paul. 1994. Language, ideology, and point of view. London: Routledge.
27. Stalin, Josif V. (1950). Marxism and problems of linguistics. Peking: Foreign
Languages Press, 1972.
28. Stati, Sorin. 1967. Thorie et mthode en syntaxe. Disertacion. Akademia e RSR,
Bukuresht. Prkthyer n gjuhn shqipe nga Fija.
29. Totoni, Menella. 1981. shtje t gjymtyrve t fjalis. Studime Filologjike 3:
109-115.
30. Totoni, Menella. 1981. Rendi i prcaktorve t nj gjymtyre. Msuesi. Qershor,
10.
31. Totoni, Menella. 1983. Rreth rendit dhe trajts s gjymtyrve plotsuese.
Gjuha jon 2: 71-74.
32. Totoni, Menella. 1978. Kallzuesi n shqipen e sotme letrare. Studime
Filologjike 1: 55-83.
33. Volosinov, Valentin N. (1929). Marxism and the philosophy of language.
Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1973.
34. Wodak, Ruth (ed.). 1989. Language, power, and ideology; Studies in political
discourse (Series in Critical Theory, volume 7). Amsterdam and Philadelphia:
John Benjamins Publishing Company.
35. Woolard, Kathrine A. 1998. Introduction: Language ideology as a field of
inquiry. In Bambi Schieffelin, Kathryn Woolard, and Paul Kroskrity (eds.),
Language Ideologies: Practice and Theory, 3-47. Oxford: Oxford University Pre
499
500
Bardh RUGOVA
IDEOLOGJIA E PRESKRIPTIVIZMIT N GJUHN SHQIPE
Synim i ktij hulumtimi sht q, duke e pasur parasysh se preskriptivizmi sht

ideologji m vete, t hetoj ndikimin e tij n gjuhsin shqiptare, si rast t veant
studimi.
Ky sht nj metastudim, i cili i bn analiz diskursit t prdorur n shkrimet e
gjuhtarve preskriptiv shqiptar t viteve tetdhjet.
Hulumtimi mton t nxjerr prgjigjet e pyetjeve:
- Cili ka qen grupi prfitues?
- Cilat kan qen synimet prapa ksaj ideologjie?
- Cilt mekanizma jan shfrytzuar? dhe
Mirpo, para ksaj le ta shqyrtojm nocionin ideologji dhe ta shprfaqim
ideologjin e ktij punimi.
Foucault (1975) heq dor nga termi ideologji dhe e zvendson me diskurs,
duke theksuar se gjuha e prdorur pr komunikim mes njerzish ka funksione t
ndryshme dhe se nuk mund t prcaktohet nse nj thnie sht ideologjike ose jo,
duke e kundruar jasht kontekstit t prgjithshm. Autor t tjer (Althusser 1971,
Johnstone 2008, Eagleton 1991) jan dakord pr ta hedhur posht argumentin
epistemik, n favor t atij politik e social. T gjith kta autor ofrojn prkufizime t
ndryshme t ideologjis, por po prpiqemi ti gjejm t prbashktat e secilit:
Ideologjia prfshin nj varg nocionesh, nga t cilat mund t kundrohen ndjekja
e diskurseve t caktuara n favor t nj grupi shoqror, kryesisht pr qllime pushteti a
prestigji. S kndejmi, pr t pasur ideologji, duhet t ket nj grup shoqror prfitues
dhe nj diskurs t orientuar drejt ktij synimi.
N kuptim m t gjer, autor postmodern e kan prmendur edhe ideologjin
e shkencs, si nj form shoqrore q mton status prestigji kundruall mnyrave t
tjera t jets. Fayeraband (2011) pohon se pjes thelbsore t ideologjis s shkencs
jan krijuar mbi bazn e prgjithsimeve superficiale. Ai shton se teoristt imponojn
tirani konceptesh dhe kujton se eksperimentet subjektive e bjn jetn t kuptimt.
Koncepti, si e shohim, madhron epokn pluraliste, n t ciln edhe argumentet
shkencore shihen si kuazinarrativa q garojn me t gjitha t tjerat pr tu pranuar. Pra,
dalin, pak a shum si kritik ndaj vijs s demarkacionit dhe konceptit vetm
501
Bardh RUGOVA
deduktivist t shkencs n kndvshtrimin poperian t shprehura n pjesn e par t

shekullit XX (Popper 1997, 2005).
Njhersh sht anarki epistemiologjike q v secilin drejtim si pushtet t
mundshm: pushteti i artit, i dijes, i s bukurs
Ky studim synon nj knd m t ngusht, n t cilin diskursi i orientuar
mbshtetet ose n besim ose n kontekstualizim t fakteve empirike.
Preskiptivizmi n gjuhsi, sipas Pullumit (2004, 2006), sht ideologji m vete
si nj prirje pr tiu shmangur studimit, n favor t normzimit. Sipas tij,
preskriptivizmi lidhet me ideologjin konservatore q mton ruajtjen e nj tradite t
caktuar, n dm t zhvillimit, ndrsa ideologt preskriptivist e marrin si t mirqen
punn deskriptive (ose si t panevojshme mjafton q nj klas e caktuar ta
konsideroj korrekte nj form). N kt kuadr, bhet edhe ngatrrimi i nocioneve
gramatik vs variant.
Sa pr ilustrim:
Trajta: Doli me punue sht gramatikore dhe sht e shqipes, por sht nj
variant gjuhsor.
Trajta: Ia dha librin atyre, sht jogramatikore.
N rastin e shqipes, krahas ksaj ideologjie, preskriptivizmi ka mbartur edhe
ideologji t tjera, pasojat e t cilave vazhdojn ende.
Pr ndikimin e ideologjis s preskriptivizmit kemi raportuar edhe m par. M
2012, kemi raportuar pr diskursin e kumtesave pr shqipen standarde n konferencat
e ndryshme shkencore, prfshir Seminarin dhe kemi arritur t nxjerrim prfundimin
se pos gjuhs subjektive, shmangies s hulumtimit konkret, pjesa m e madhe e
punimeve t prezentuara jan, n t vrtet, vrejtje preskriptive, t cilat i trajtojn
shmangiet nga norma, kryesisht si mostra rasti, pa matje dhe pa mtim q kto
shmangie ti shfrytzojn pr prshkrim gjuhsor.
N kt metastudim (Rugova 2013), duke hulumtuar 51 artikuj t ndryshm,
kemi nxjerr prfundimin se 38 sosh kan trajtim preskriptiv dhe e synojn
mbrojtjen, pastrimin, ruajtjen, e gjuhs.
N nj punim tjetr, (Rugova 2009), kur kemi shqyrtuar konceptin e gjuhs s
popullit, kemi argumentuar se mekanizmat pr kthimin n gjuhn e fshatit, pr
ngurrosjen e shprehjeve t caktuara popullore dhe fushata pr zvendsimin e fjals s
huaj me fjal shqipe, kan br rrafshim diskursesh, duke prdorur gjuhn e njjt n
t gjitha situatat e komunikimit psh. Nj artikull gazete me gjuh prrallash dhe
pamundsi komunikimi pr disa fusha t reja, t jets shkencore, politike
prgjithsisht t jets urbane, bashkkohore.
Nocioni i ruajtjes s shqipes letrare sht par si pjes e mekanizmave t
njjtsimit shoqror dhe t konformizmit intelektual t kohs. Norma e Kongresit t
502
Drejtshkrimit ka shrbyer si nj nga mjetet pr standardizimin dhe uniformitetin e

sjelljes shoqrore.
sht sanksionuar me Vendimin nr 50 Mbi masat pr zbatimin e drejtshkrimit
t njsuar t gjuhs shqipe, t dats 8. 3. 1974, nnshkruar nga Mehmet Shehu.
Partia e Puns dhe pushteti popullor, duke e muar gjuhn amtare si nj thesar
t pazvendsueshm, si shprehje e fuqishme t kulturs son kombtare e t shpirtit
krijues t popullit, jan kujdesur vazhdimisht pr zhvillimin, pasurimin dhe lulzimin e
saj. Kongresi i Drejtshkirmit t Gjuhs Shqipe, q u mblodh n nntor t vitit 1972, si
forumi m i lart shkencor gjithkombtar, pas nj diskutimi e analize shkencore t
gjer e t thelluar, miratoi rezolutn ku prcaktohen parimet dhe vijat themelore pr
hartimin e drejtshkrimit t gjihs shqipe n trajt prfundimtare, thuhet aty.
N vendim, n 7 pika, krkohet zbatimi i detyrueshm i norms dhe krkohet
ndihm e institucioneve shkencore pr kt.
1. Rezoluta e Kongresit t Drejtshkrimit t prkrahet nga t gjitha organet
shtetrore dhe Drejtshkrimi i gjuhps shqipe, i hartuar n baz t ksaj
rezolute, si drejtshkrimi i par i njsuar n historin e gjuhs son letrare
kombtare, t zbatohet detyrimisht n t gjith veprimtarin arsimore e
botuese, si edhe n gjith veprimtarin tjetr shtetrore e shoqrore.
Krahas ksaj, ndrhyrja n punn krkimore t gjuhtarve u shpreh me
vendimin nr. 82, pr organizimin e puns pr pastrimin dhe pasurimin e
mtejshm t gjuhs letrare shqipe. N mesin e pes pikave t ktij vendimi, ktu
thuhet: Akademia e Shkencave, ministrit dhe institucionet e tjera krkimore-
shkencore, Universiteti i Tirans dhe t gjitha shkollat e vendit ton t prfshijn
kryerjen e detyrave q u dalin n kt fush n planet e tyre vjetore dhe t
ngarkojn pr kt njerzit m t aft e m t prgatitur.
Ky studim mton t nxjerr n pah kt ideologji brenda shqipes. Pr kt
studim jan nxjerr qndrimet e disa autorve preskriptivist m me ndikim t asaj
kohe. Pr nevoja praktike, t gjitha jan nga i njjti vllim. Jan mendime t prsritura
gjithandej, por kto jan vjel nga vllimi Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e
fjalve n gjuhn shqipe. Shembujt dhe autort jan zgjedhur sipas peshs s tyre dhe
namit.
1. Kostallari (1989:11): Politika gjuhsore e Partis son, e shoqris s re

shqiptare, duke i lidhur n nj fill t vetm t kaluarn, t sotmen dhe t
ardhmen, i ka uar shum m prpara idet e Rilindjes dhe u sht
prgjigjur e u prgjigjet tre (sic) qllimeve themelore a. t lehtsoj e t
forcoj funksionin komunikues t gjuhs shqipe si tipar dallues a si mjet
503
Bardh RUGOVA
prparimi pr gjith kombin dhe ta ngrej e ta mbaj kt gjuh n shkalln

e kulturs botrore bashkkohore; b. ti ruaj gjithnj t gjalla lidhjet e
gjuhs letrare me gjuhn popullore; c. t ruaj e t zhvilloj m tej traditat
kombtare t gjuhs letrare dhe vetqenien e origjinalitetin e saj, si
shprehse e kulturs s lasht e t re, origjinale t popullit shqiptar dhe e
njsis s tij shpirtrore, si forc aktive pr kt njsi. Kjo politik
gjuhsore, q mishron dshirat m t zjarrta t popullit ton, ka vepruar jo
n rrug thjesht administrative, por nprmjet shkencs gjuhsore (sic),
shkolls, botimeve, radiotelevizionit, teatrit, kinematogarfis etj.
Dialektet e shqipes n kohn ton jan kategori mbeturinore n rrugn e

shuarjes (ibid.)
Kshtu zgjidhja e problemit t gjuhs son letrare kombtare u pranua jo

vetm nga shkenca gjuhsore, por edhe nga shoqria (Kostallari 1989:12).
Si mund t vrejm ktu, Kostallari e prcakton qart Politikn gjuhsore t

Partis son si detyr q duhet arritur e realizuar. E prmend nocionin e njsimit,
pra uniformitetin shoqror q qe prioritet i ksaj politike. N kto mendime, qartazi
preskriptive, sepse jepet nj lloj udhzimi a urdhri i sjelljes dhe i veprimit, tregohet
pr mbshtetjen q i jep shkenca politiks gjuhsore t parties, tok me mekanizmat
e tjer: shkolla, televizioni, madje edhe teatri e kinematografia. Pra, autori e sheh
shkencn n funksion t nj dikaje e jo n funksionin e saj t krkimit t s vrtets.
Mendimi se dialektet e shqipes jan kategori mbeturinore q duhen zhdukur e jep
nocionin e uniformitetit social si prioritet politik t Partis dhe e ndalon krkimin
deskriptiv linguistik q sht edhe baza e studimit shkencor gjuhsor.
N ann tjetr, shkenca mund t prkufizohet (Wilson 1998) si veprimtari e
sistemuar q e ndrton dhe e organizon dijen n form t shpjegimeve t testueshme
dhe t parashikimeve pr botn. Pra, sht deskriptive.
Autort kryesor (Popper 2005, Pigliucci 2009) t metods shkencore e shohin
n formn e t mbshteturit n fakt dhe n qndrim kritik, duke vrejtur se nj
shkenctar, studiues nuk njeh autoritet. Pra, shkenca nuk sht n funksion t dikujt,
pos krkimit t s vrtets dakull.
Sa pr diskutim, vrejm ktu shkrarjen tre dhe tri, te tre qllimeve. N shqipen
sht e gramatikalizuar kundrvnia gjinore tre dhe tri, si sht rasti me dy dhe /dy:/,
me rast kundrvnia mbshtetet n kuantitetin vokalik.
504
Ta shohim autorin tjetr.

2. Jani Thomai: Shtypi yn popullor sht vepr e Partis dhe e shokut Enver
Hoxha. Shoku Enver ka prcaktuar edhe tiparet themelore t shtypit ton
q i ka rrnjosur n t thell partia, si partishmria e lart, parimorsia dhe
vrtetsia, papajtueshmria me armiqt, shpirti luftarak e sulmues, karakteri
popullor masiv e tj. Me kto e me llojet e shkrimeve jan prcaktuar edhe
krkesat pr gjuhn e stilin n shtyp q formojn nj sistem t plot e
shkencor (sic) e i prgjigjen politiks s prgjithshme gjuhsore t Partis
dhe evolucionit t gjuhs letrare kombtare n trsi. (Thomai 1989:200)
Srish e kemi Partin si prfituese dhe srish shkencn n funksion t saj. Nj

faqe m pas Thomai ofron edhe prkufizimin e totalitarizmit, mbshtetur n
konceptet e Leninit (1902), sipas t cilit shtypi nuk duhet t jet vetm agjitator, por
edhe organizator. Ky koncept, thjesht, sht bartur edhe n gjuhsi, me rast, si e
shohim nga ky paragraf, gjuhtart rreken t organizojn synimet e partis.
3. Xhevat Lloshi: Temelimi i PPSH-s m 1941 prbn nj ngjarje me rndsi

vemdimtare pr gjith historin e popullit ton. Pr her t par n Shqipri
kishim nj parti t vrtet politike, t organizuar dhe me nj ideologji e
program t qart. Gjuha shqipe u vu prball krkess pr t prpunuar nj
sistem leksikor q t shprehte sakt nocionet e ksaj ideologjie (Lloshi
1989:2016)
M duket se as nuk ka nevoj t diskutohet m gjat. Lloshi ka ditur t

prkufizoj, kshtu q nuk kemi as far t shtojm m shum. E thn tro: Kemi
partin me ideologji t qart dhe kemi gjuhn shqipe t vn prball krkess pr t
prpunuar nj sistem leksikor q do t shprehte sakt nocionet e ksaj ideologjie.
Orveliane.
4. Emil Lafe (1989): Kujdesi dhe vmendja q i kan kushtuar vazhdimisht

Partia dhe shoku Enver zhvillimit t gjuh letrare, kan qen nj ndihm e madhe e
drejtprdrejt edhe pr punn pr pastrtin e gjuhs. Kt shtje shoku Enver e ka
vlersuar si nj detyr me rndsi t veant pr zhvillimin e ntejshm t kulturs
son kombtare socialiste Nga ky msim i shokut Enver gjuhsia jon normative ka
nxjerr detyra t rndsishme pr veprimtarin e saj teorike dhe praktike (Lafe
1989:245)
Po ashtu, e thn qart: Nga ky msim i shokut Enver gjuhsia jon normative
505
Bardh RUGOVA
ka nxjerr detyra t rndsishme pr veprimtarin e saj teorike dhe praktike. Sintagma

gjuhsia jon normative, tregon se gjuhsia do t jet preskriptive dhe se nuk ka
nevoj studimi fare despriptiv (prshkrues).
Vrejm, po ashtu, sintagmn kultura jon kombtare socialiste, si nj term
karakteristik.
Vrejm, po ashtu, si kemi treguar m par (Rugova 2013) se ajo q ka
ndodhur, ka qen pastrim por jo pasurim i gjuhs. Gjuhsia preskriptive ka punuar n
favor t varfrimit.
Si dshmon leximi i ktyre katr autorve, ktu kishte nj grup, i cili kishte nj
program dhe i cili e krkonte mbshtetjen e shkencs, ndrsa shkenca po i
prgjigjej, duke preskriptuar receta pr zbatimin e ktij programi. Kjo realizohet jo
vetm n forma agjitacioni, por organizimi t gjithmbarshm.
Prfundime:
- Grupi prfitues i ksaj ideologjie preskriptive n gjuhsi sht Partia e Puns

me politikn e saj shoqrore;
- Synim i ksaj ideologjie del t jet zbatimi i koncepteve t partis pr
uniformitet shoqror, prfshir uniformitetin gjuhsor;
- Mekanizm kryesor i ksaj ideologjie uniformiste n fushn e gjuhsis del
gjuhsia preskriptive, si koncept udhzues, normzues; kundrimi i norms si variant i
vetm i drejt i gjuhs dhe tabuizimi e stigmatizimi i do varianti tjetr. T
prmendurit se shkenca jon sht n shrbim t pushtetit e dshmon kt.
Bibliografia:
1. Althusser Louis, 2006 [1971]. Lenin and philosophy and other essays. Delhi:
Aakhar Books
2. Eagleton Terry. 1991. Ideology: An Introduction. London, New York: Verso
Books
3. Focault Michel. 2010 [1975]. Disiplin dhe ndshkim: lindja e burgut. Tiran:
Odeon
4. Johnstone Barbara. 2008. Discourse Analysis. Singapore: Blackwell
5. Kostallari Androkli. 1989. Gjuha letrare kombtare shqipe dhe epoka jon.
In: Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalve n gjuhn shqipe III (ed.
Androkli Kostallari), 7 - 40. Tiran: ASHRSH
506
6. Lafe Emil. 1989. Lufta pr pastrtin e gjuhs n kohn ton. In: Studime
mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalve n gjuhn shqipe III (ed. Androkli
Kostallari), 243 - 268. Tiran: ASHRSH
7. Lenin Vladimir Ilich. 1967 [1902]. Collected Works vol 5. Moskow: Progress
Publishers
8. Lloshi Xhevat. 1989. Zhvillimi i leksikut politik-shoqror n gjuhn shqipe
pas lirimit. In: Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalve n gjuhn shqipe
III (ed. Androkli Kostallari), 215 - 224. Tiran: ASHRSH
9. Pigliucci Massimo. 2009. Nonsense on Stilts: How to tell Science from Bunk.
Chicago, London: University of Chicago Press
10. Popper Karl. 1997. Science: Problems, Aims, Responsibilities. IN: The
Myth of the framework: in defence of science and rationality. New York: Routledge
11. Popper Karl. 2005. The Logic of Scientific Discovery. London, New York:
Routledge
12. Pullum Geoffrey. 2004.Adverbs & demons: Just how good is the former
English teacher's English? In: Secrets of Angels and Demons: An Unauthorized
Guide to the Best-Selling Novel, (ed. Dan Burstein and Arne de Keijzer), 366-
370. New York: CDS Books.
13. Pullum Geoffrey. 2006. Ideology, Power and Linguistic Theory.
http://people.ucsc.edu/~pullum/MLA2004.pdf (S fundi kundruar m 10
gusht 2014)
14. Rugova Bardh. 2009. Gjuha e gazetave. Prishtin: KOHA
15. Rugova Bardh. 2013. Gjuha e kumtesave pr shqipen standarde. In:
Studime 19 (ed. Rexhep Ismajli), 53 60). Prishtin: ASHAK
16. Thomai Jani. 1989. Tipare e prirje t gjuhs s shtypit n kohn ton. In:
Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalve n gjuhn shqipe III (ed. Androkli
Kostallari), 199 214. Tiran: ASHRSH
17. Wilson Edward. 1998. Consilience: The Unity of Knowledge. New York: Vintage
Books
507
508
Aljula JUBANI-BENGU
STUDIMET FONOLOGJIKE N SHQIPRI, N KORNIZAT E

IDEOLOGJIS MATERIALISTE
Prkufizimi i kuptimit t termit ideologji sht mjaft i thjesht, po tu

referohemi fjalorve t shumt dhe jo vetm gjuhsor Nj ideologji mund t jet
thjesht nj kompleks idesh, nj prej kompleksesh t tilla t shumta konceptuale n
historin e shoqris. Nga ana tjetr, ajo mund t shpjer drejt nj procesi m t gjer,
jo vetm pr njohjen dhe shenjimin e gjithkaje na rrethon, mbi ka jemi e far sht
shoqria jon, por edhe duke przgjedhur si parsore disa ide n mendsin e nj
grupi t caktuar shoqror apo edhe m gjer. Ky proces shpie n krijimin dhe
mbizotrimin e nj ideologjie t caktuar deri n shndrrimin e saj si t vetme dhe t
njsuar. Pikrisht ky model, duket se ka mbizoteruar edhe n shoqrin shqiptare t
pas Lufts s Dyt Botrore, ku ideologjia marksiste gjeti zbatim n do fush t dijes
dhe t rregullimit t jets sociale.
Pr Marksin, synimi ishte ndryshimi i bots, jo thjesht prshkrimi i saj. Duket se
ideologjia marksiste e materialiste, jo vetm si filozofi dhe baz e sistemit politik
kushtzoi edhe studimet gjuhsore, si t shkollave t mdha teorike, ashtu edhe t
krkimeve gjuhsore mbi shqipen n Shqipri. Kjo ideologji drejtohej jo vetm drejt
studimit, por edhe drejt identifikimit dhe orientimit t prparsive n krkimet
gjuhsore duke vlersuar rolin e tyre n shoqri, lidhur kjo ngusht me marrdhnien e
ndrsjellt gjuh-shoqri.
Si pararends dhe ndjeks t saj u dalluan gjuhtart e Shkolls s Prags. N
fundin e viteve 60, Havrnek shkruante, duke iu kthyer synimeve m t hershme t
funksionalizmit se: q gjuha standarde t bhet nj subjekt me t drejta t plota pr krkimet
studimore, duhej t ndrroheshin parimet metodologjike baz t krkimeve gjuhsore. Ishte e nevojshme
t shkonin drejt nj perspektive funksionaliste, nj perspektive q t prcaktonte detyrat e gjuhs, n
prgjithsi dhe n shprehjet konkrete gjuhsore dhe se me far qllimesh e n far situatash ne
prdorim nj gjuh standarde (cit. sipas Bermel).
509
Aljula JUBANI-BENGU
Kshtu, po ti referohemi situats s studimeve n Shqiprin politike t para

viteve 90, duket se ato u orientuan nga preskriptivizmi dhe vshtrimi i gjuhs, ashtu
si shkruante Stalini: Historia na thot se gjuht nacionale nuk jan gjuh klase, por t
gjith popullit, jan t prbashkta pr antart e nj kombi dhe unike pr at
komb Natyrisht kishte edhe dialekte, idioma lokale, por gjuha unike dhe e
prbashkt e klanit ose e popullit sundonte mbi to dhe i nnshtronte..
(Stalin,1951:11).
Shum koh para se t kishim nj shkenc marksiste t gjuhs, funksionalistt
kishin theksuar nevojn pr t marr n konsiderat funksionet e gjuhs n shoqri,
por artikulli i Stalinit u dha atyre mundsin ta inkuadronin teorin e tyre n trendin
politik t kohs. Stalinizmi u shfrytzua edhe pr t riparaqitur idet strukturaliste, t
cilat mund t vshtroheshin t mbshtetura n ligjet e natyrs, duke qen kshtu si
shkencore, por edhe marksiste, n mnyr t pashmangshme. Kjo prshatetej mjaft
mir edhe me prirjen pr kultivimin e gjuhs, bazuar n perspektivn e gjuhsis
strukturaliste, edhe kur kjo gj favorizonte variantin e elits s shoqris, si ka vn re
edhe Bermel (2007: 126).
sht me interes t veant t shohim sesi kjo prirje vrehet n studimet e asaj
periudhe. Kshtu, nse u kthehemi ktyre studimeve n koh, sht e vshtir t
gjejm botime t fushs s sociolinguistike, jo vetm pse kjo sht nj disiplin
relativisht e re, por edhe pse variantet sociale t gjuhs shkonin kundr ksaj
ideologjie. N nj shoqri ku klasat shkonin drejt asgjsimit, edhe studimet mbi
veorit gjuhsore t tyre nuk mund t gjenin mbshtetje. Mjaft t prmendim se
ndrsa n artikullin e Stalinit pr gjuhn, edhe kur citohet Marksi n lidhje me gjuhn e
borgjezis, saktsohet se Marksi duhet t ket dashur t thot se borgjezt e kan ndyr
gjuhn unike nacionale me leksikun e tyre prej tregtari, se ata kan nj zhargon t tyre prej tregtari.
(Stalin, 1951:13) N nj prej pohimeve t Stalinit sqarohet se ndryshe nga dialektet
lokale, dialektet e klasave, q do t ishte m mir t quheshin zhargone, nuk u
shrbejn masave popullore, po nj shtrese t lart dhe t ngusht shoqrore.
Studimet fonologjike mbi shqipen kan filluar q n dhjetvjeart e par t
shekullit t kaluar. Shpesh, autort e tyre i kan trajtuar kto probleme n kuadr t
gramatikave pr msimin e shqipes nga t huajt. Mund t prmendim ktu analizat e
sistemit fonologjik t Solano-s, Fiedler-it, ndrkoh q kemi studime si ai i Lowman-it
(1932), Cimochovski-t (1960), Bevington-it (1974), i cili boton pikrisht Albanian
Phonology, Newmark-ut (1984), Hamp-it (1993), Belluscio etj. N Shqipri, para
viteve 90, kemi studime te fonetiks dhe t fonologjis nga Gjinari, Dodit, Becit,
Boriit, Gogs etj., q sjellin kontribute t rndsishme n analizn t sistemit
fonologjik t shqipes.
Duke ndjekur shkolln e studimeve gjenerative, n vitin 1974, Bevington-i botoi
510
STUDIMET FONOLOGJIKE N SHQIPRI, N KORNIZAT E IDEOLOGJIS
MATERIALISTE
Albanian Phonology. N kt fonologji, sistemi i tipareve i prdorur sht, n thelb,

ai i propozuar nga Chomsky dhe Halle, me disa modifikime, q vet autori i sheh si t
diskutueshme. Ky prbn edhe nj nga studimet me t plota fonologjike mbi shqipen,
me mjaft risi, disa q ndihmohen pikrisht nga paraqitja e tipareve binare dhe sitemit
gjenerativ n prgjithsi, ndryshe nga ai funksionalist dhe t tjera vijn edhe pr shkak
t njohjes s mir konsultave t thelluara q autori ka kryer me studiues t shumt.
Megjithat, dhe pse studimet fonetike dhe fonologjike prtej kufijve t
Shqipris kishin marr rrug t reja krkimesh, edhe pse kishim fal Bevingtonit, nj
fonologji gjenerative, t botuar q n vitin 1974, maketi i fonetiks dhe i fonologjis i
botuar n vitin 1983, nga Dodi dhe Gjinari, nuk mund ti pasqyronte kto krkime
gjuhsore, q tejkalonin kornizat e ideologjis materialiste.
Kshtu, edhe pse ndahen m vete tri degt q merren me tingullin dhe fonetika
funksionale apo fonologjia, q studion fonemn, besojm se n mnyr t qllimshme,
autort bjn prshkrimin fonologjik t sistemit fonemor t shqipes, por i shmangen
dhnies s prkufizimit t fonems. Natyrisht, dhnia e prkufizimit t nj njsie
ideale, jomateriale do t binte ndesh me iden staliniste se gjuha nuk sht nj
superstruktur.
Nj nga kundrshtit e Stalinit ndaj Marrit, ishte pikrisht pohimi i s pari i
Marrit se gjuha sht nj superstruktur e bazs. Pr t sqaruar terminologjin, termi
super struktur prfshin gjithka q nuk lidhet drejtprdrejt me prodhimin, kurse
baza lidhet drejtprdrejt me prodhimin e t mirave materiale.
N kt kuadr, kuptohet m mir edhe pse Bevingtoni nuk prmendet n asnj
citim n studimet e kohs. Mjaft t kemi parasysh se si zbatues i teoris gjenerative,
studimi i tij shkon prtej, n prpjekjen pr t zbuluar strukturn e thell, e cila
modifikohet nprmjet rregullave fonologjike, pr tu shfaqur n formn e saj
prfundimtare n strukturn siprfaqsore. Natyrisht, ve kesaj, nj arsye e
rndsishme mbetet pamundsia pr t cituar gjuhtart e huaj, veanrisht t vendeve
imperialiste, ashtu si u veprua edhe me Hamp-in, krejtsisht i ln jasht
vemendjes pr kohn, pavarsisht kontributit madhor q ai ka dhn n studimet
albanologjike.
Nse kodifikimi i ortografis sht nj shtje gjuhtarsh q zbatojn nj
teori fonologjike t caktuar, bindja e qeverive dhe publikut t gjer pr t prdorur nj
spelling sistem sht thelbsisht nj akt politik. Ideologjia, jo fonologjia, bhet
faktori ky i nj ortografie (Sebba, 1998:19). Ortografia, si paraqitja m e dukshme e
normave t nj gjuhe t shkruar, shpesh bhet aspekti m i kundrshtuar i
standardizimit. Pr shum prdorues, pavarsisht gjithkaje prreth, gjuha sht
gjuha standarde e shkruar dhe vetm ajo. Ky qndrim shfaqet, veanrisht
511
Aljula JUBANI-BENGU
problematik, n vende si Shqipria e periudhs s diktaturs, s cils i prshtatet mjaft

mir shprehja q shkruante nj shkrimtare disidente eke vendlindja ime e mbyllur
hermetikisht. Shumsia shkonte drejt zhbrjes dhe gjithka orientohej vetm drejt nj
mundsie: ideologjike, kulturore, gjuhsore etj. Nj shoqri q shfaqej gjithmon e m
shum e varfruar n ekonomi, mendsi, potencial human, ide, njsi e forma
gjuhsore.
Duket se nisur nga e njjta baz ideologjike, preskriptivizmi shtyhet deri n at
pik sa, n manualin e fonetiks, nj nga krert sht pikrisht drejtshkrimi. Kjo
praktik duket pak e prdorur n tekstet dhe manualet e fonetiks, jasht Shqipris
dhe gjendet larg objektit t studimeve fonetike. Edhe m e uditshme duket pr
shqipen, e cila nuk kishte nj norm drejtshqiptimore t kodifikuar. Ndoshta, pr hir
t nj praktike botuese t krijuar para viteve 90, gjejm vijimin e saj edhe n tekstet e
fonetiks dhe t fonologjis t pas viteve 90.
Pr tiu rikthyer argumentit t drejtshkrimit dhe lidhjes s tij me fonetikn e
fonologjin, duhet t kujtojm se ortografia e shqipes sht prcaktuar si e organizuar,
duke pasur parim baz at fonetik. N t vrtet, do t ishte shum e vshtir nse do
t ishte kshtu, madje q me prcaktimin e alfabetit t shqipes dhe me lajmet e
Komisis Letrare t Shkodrs, gjithmon e m shum, shkrimi orientohet drejt
parimitnj fonem nj grafem. N kt mnyr, mund t themi se drejtshkrimi
yn sht morfofonemor, q do t thot se ka nj baz fonologjike, por lidhet me
format e fjalve, pr t ruajtur trajtn e morfemave. Arsyeja pse nuk sqarohet si duhet
ky parim duhet t lidhet pikrisht me pamundsin e theksimit t vlers s natyr
fonologjike t ktij parimi baz dhe dallimit me at fonetik.
N fakt, autort e manualit, t vetdijshm pr dallimin mes ktyre parimeve,
prpiqen t sqarojn dhe t prligjin kt zgjedhje, jan shprehur mendime se m e drejt
do t ishte q ai t quhej jo parim fonetik, por parim fonematik ose fonemor. .termi parim
fonetik sht prdorur ktu me kuptim t gjer, duke e kuptuar fonologjin si nj nga aspektet e
studimit t ans tingullore t gjuhs dhe jo si nj shkenc m vete. Nga kjo pikpamje, ortogramet
fonetike, po t vshtrohen fonologjikisht, jan fonemore, sepse fonemat jepen me shkronjat
gjegjse(Gjinari, Dodi, 1984:171).
sht e kuptueshme, pr do studiues, se drejtshkrimi nuk mund t ket parim
themelor parimin fonetik, pasi do t ishte nj ngarkes jashtzakonshme, nse do t
paraqiteshin t gjith tingujt si shqiptohen ata. Nevoja pr kt sqarim, prpjekja pr
t justifikuar nj przgjedhje termash, q ndrkoh mund t interpretohet si ngatrrim
konceptesh, ndoshta dshmon edhe zotrimin mjaft t mir t argumentit, nga ana e
studiuesve shqiptar, po aq sa edhe pamundsin e tyre pr t realizuar studimin sipas
parametrave t duhur shkencor.
512
STUDIMET FONOLOGJIKE N SHQIPRI, N KORNIZAT E IDEOLOGJIS
MATERIALISTE
Bibliografia:
1. Bermel, N. [2007] Linguistic authority, Language and Ideology, Mouton de

Gruyter
2. Berlin New York
3. Bevington, G. L. (1974) Albanian phonology, Harrasovitz, Mnchen
4. Dodi, A. J. Gjinari [1983] Fonetika dhe gramatika e gjuhs letrare shqipe,
Fonetika, Tiran
5. Stalin, J. [1951] Mbi shtjen e marksizmit n gjuhsi, SHBSH Naim
Frashri, Tiran
6. Sebba, M. [1998] Phonology meets ideology: the meaning of orthographic
practices in British Creole, Language Problems and Language Planning, 22(1),
Department of Linguistics and Modern English Language, Lancaster
University, England
513
514
Bade BAJRAMI
ROLI I GJUHS N T KUPTUARIT E IDEOLOGJIS S

DISKURSEVE
Rezyme
Qllimi sht t tregohet se roli i gjuhs sht qensor n t kuptuarit e

ideologjis s fshehur n nj diskurs: nj analiz adekuate t elementeve gjuhsor,
madje para analizs diskursive (faredoqoft) mund t zbuloj kt ideologji. Gjat
ktij punimi do t vm n pah karakteristika semiotike dhe gjuhsore t diskursit t
analizuar pr t cilin do t tregojm se ato kontribuojn n t kuptuarit e ideologjis s
folsit. Do t tregojm se, nse arrijm t bjm hipoteza mbi ideologjin e folsit
duke dgjuar diskursin e tij, kjo sht me nj an fal vlerave q marrin fjalt e plota
q ai prdor n diskurs ku dalin ato, dhe nga ana tjetr fal konektorve ( t quajtur
m hert fjal t zbrazta ) t cilt detyrojn distribucionin e vlerave. Ky punim do t
tregoj edhe se vlera ideologjike e veant e fjalve n diskurs nuk sht thjesht vler
diskursive: ajo imponohet nga karakteristikat e fjalve n gjuh.
Hyrje
Ajo q do t na interesoj sht t formulohen hipoteza mbi mnyrn se si

elementet gjuhsore t diskurseve mundsojne t identifikohet ideologjia e fshehur n
nj diskurs. Ideja n t ciln jemi mbeshtetur sht ajo se diskurset zbulojn
ideologjin e folsit. Kjo ide mund t konsiderohet si nj banalitet madje si dika q
sht evidente. Jemi mbshtetur n t ashtuquajturn Shkolln franceze t analizs s
diskursit.
Pr t shqyrtuar mnyrn se si ideologjia e nj folsi manifestohet n diskursin e
tij duhet fillimisht t prgjigjemi n pyetjen q ka t bj me raportin n mes t asaj
q sht gjuhsore dhe asaj ideologjike. Pyetja q na shtrohet sht se si sht e
mundur t identifikohet ideologjia n nj diskurs ? N ka diskursi, objekt q ka nj
materialitet gjuhsor mundson t arrihet te ideologjia, te nj sistem pikpamjesh dhe
besimesh, objekt pa materialitet t prekshm?
515
Bade BAJRAMI
Prgjigjia q propozojm mbshtetet n konceptet qendrore t Semantiks s

Pikpamjeve1. Fal ktij nocioni, mund t formulojm nj definicion diskursiv t
konceptit t ideologjis: ideologjia e nj folsi i prgjigjet pikpamjeve t
domosdoshme pr t kuptuar diskursin e tij, pikpamjeve q bashkbiseduesit duhet
t pranojn pr t ndrtuar nj kuptim enonimeve t diskursit t tij. Me nj definicion
t till, kuptohet leht interesimi i shkenctarve t analizs s diskursit pr elementet
gjuhsore: me t kuptuarit e thjesht (interpretimit) t nj diskursi, kuptojm gjithashtu
edhe ideologjin e atij q e mban.
Por modeli i komunikimit i Jakobsonit i frymzuar nga nj model matematik
duket i paprshtatshm pr t paraqitur komunikimin gjuhsor sepse ai redukton
komunikimin n nj proces thjesht t transmisionit, gjuhn n nj kod dhe
domethnien dhe interpretimin n procese t kodimit dhe t dekodimit. Raccah2
propozon nj model t ri n t cilin komunikimi gjuhsor prshkruhet si nj proces i
manipulimit. Ky model na mundson t kthehemi te shtja e ideologjis n diskurset
dhe t tregojm se n ka gjuha kontribuon n t kuptuarit e ideologjis se fshehur t
nj diskursi. Ideja e formuluar nga Raccah sht se pr t kuptuar nj diskurs jemi t
detyruar t pranojm pikpamje3. Pikpamjet n fjal imponohen nga vet elementet
gjuhsore. Do t shohim mnyren se si tipat e ndryshme t fjalve detyrojn
interpretimin e enonimeve.
1. Ideologji dhe marrveshje e fsheht
Esht pothuajse banale t thuhet se diskurset q na rrethojn, q dgjojm do

dit, shkaktojn reagime. Kshtu, nj reklam e thjesht shikuar n televizion apo
gjetiu mund t shkaktoj efekte t ndryshme, duke u nisur nga nj ndjenj
konformitetit e deri te ajo e dshprimit. Pyetja q shtrohet dhe pr t ciln krkojm
prgjigje sht ajo t dihet pse ky palet reaksionesh ? ka sht shkaktar n kto
diskurse t efekteve t shkaktuara? Pr tu prgjijur n kto pyetje, kemi rimarr nj
shembull, cituar nga Raccah4. Fjala sht pr enonimin (e prshtatur t Lakoffit5).
(1) Xhoni sht republikan, por ai sht i ndershm
Folsi i nj enonimi t till paraqitet si dikush q ka nj opinion, nj far
1 Shih RACCAH, Pierre-Yves, Une smantique du point de vue : de lintersubjectivit

ladhsion, 2005
2 Po aty
3 Shih RACCAH, Pierre-Yves, Lexique et idologie 2002.
4 Shih RACCAH, Pierre-Yves , Une smantique du point de vue : de lintersubjectivit
ladhsion, 2005
5 LAKOFF, George, , Presuppositions and relative well-formedness In. D. D,1971, f. 67
516
ROLI I GJUHS N T KUPTUARIT E IDEOLOGJIS S DISKURSEVE
ideologjie t veant lidhur me republikant. Q bashkbiseduesi t ndrtoj nj

kuptim pr kt enonim, ai sht i detyruar t pranoj s paku prkohsisht-
pikpamjen subjektive t folsit lidhur me republikant. Nse krkojm t dim se pr
far arsye nj enonim i till do t mund t shkaktonte reagime pozitive apo negative,
arrijm te ideja se sht, me nj an, pr shkak t ideologjis s fshehur n enonimet,
dhe nga ana tjetr pr shkak t faktit se ideologjia n fjal paraqitet si e ndar. Nse nj
dgjues ka reagime pozitive para ktij enonimi, kjo sht sepse ai e ndan me t vrtet
ideologjin n fjal, ai e njeh vetn aty. Nse reagimet jan negative , kjo ndodh sepse
dgjuesi nuk ndan ideologjin n fjal, por enonimi e detyron t pranoj edhe
pikpamjet jo t ndara. E vetmja mnyr pr tiu distancuar sht t shprehim gjendjen
shpirtrore t krijuar dhe t kundrshtojm, jo n at q sht thn por n pikpamjet
e prdorura n enonim.
Nj nga fenomenet komunikative q na bn t preferojm modelin e
manipulimit nga ai i transmisionit sht ai se nj marrveshje e fsheht ideologjike
sht e domosdoshme pr t kuptuar nj diskurs. Domosdoshmria e marrveshjes s
fsheht ideologjike n t kuptuarit do t na mundsoj t karakterizojm m mir
definicionin diskursiv t ideologjis si pikpamje e domosdoshme q duhet pranuar
pr t kuptuar nj diskurs.
2. Ideologjia n diskurs: shembull i dy analizave
Duke ndjekur konceptin manipulues t komunikimit, kur themi se nj diskurs

zbulon ideologjin e folsit t tij, themi se diskurset detyrojn t pranojm disa
pikpamje q t jen t interpretueshme. shtja q shqyrtojm n vazhdim ka t bj
me tipa elementesh gjuhsor t ndryshm t diskurseve dhe mnyrn se si secili
kontribuon n adoptimin e tyre. Veanrisht n dy lloje elementesh gjuhsore q
mundsojn t bhen hipoteza mbi ideologjin e folsit q mban nj diskurs:
elementet e leksikut dhe elementet e nyjtimit t diskursit. Pra t themi se nj diskurs
zbulon ideologjin e folsit do t thot gjithashtu se diskursi mundson t shtrohen
disa hipoteza mbi nj trsi besimesh t atij q i mban. Do t shqyrtojm tani dy tekste
autentike pr t cilat do t komentojm interpretimet e mundshme n mnyr q t
shkojm gjer te prshkrimet semantike q ato supozojn.
2.1. Analiza e par: leksik dhe ideologji
Po paraqesim ktu disa dallime t nxjerra n dy shkrime lidhur me t njjtin

libr dhe tregojm se kto dallime jan shenja t qndrimit ideologjik ndaj ideologjis
517
Bade BAJRAMI
s autorit t librit q prezentojn. Libri n fjal quhet Kurban i Edi Rams6 (n

vijim ER), njri shkruhet nga Fatos Lubonja7 (n vijim FL), tjetri nga Nerimane
Kamberi8 (n vijim NK). Edhe nj lexim siprfaqsor mundson t vrehet se autort
kan qndrime t kundrta, se ata konsiderojn librin n dy mnyra t ndryshme.
Objekti i ksaj analize nuk sht t sqarohet n detaje mnyra se si krijohet kjo
prshtypje, por t ilustrojm idet q i paraqitem duke nnvizuar disa elemente
tekstuale q mund t konsiderojm si burim i ktij efekti.
Q nga titulli i artikullit t par dhe lloji i shkrimit t dyt (promovim) vrehet
qendrimi i kundrt i dy autorve. Me promovim t librit (shkrimi i NK) mund t
avansojm hipotezn se diskursi do t prkrah kryesisht veprn e ER dhe rrjedhimisht
ideologjin e tij, kurse me titullin Memuaristika si operacion plastik, FL shnon
qndrimin e tij n mnyr m radikale. Edhe ktu mund t avansojm hipotezn se efekti i
marrjes se qndrimit t titullit t dyt do t shkaktohet nga kookurrenca e nj fjale q
shpie te nj ideologji negative meqense operacion plastik bhet pr t mbuluar apo
korrigjuar t metat trupore - edhe ktu do t bjm hipotezn se autori prdor nj
vepr letrare, memuart pr t br lidhjen me ngjarje historike ose private n t cilat
ka marr pjes ose ka qen dshmitar i tyre.
N t dy shkrimet kemi nj aludim pr at q ka br ER si kryetar i bashkis
lidhur me ndrtimin e vendit dhe prsri vrehet, nj kundrvnje n mes t
qndrimeve q kan t dy autort lidhur me idet e ER: NK arsyeton veprimet
ideologjike t ER duke e paraqitur si kryers t nj vepre titaneske, kurse FL i dnon
sjelljet e tij duke e akuzuar pr shkatrrimin e Tirans. Roli q ka luajtur ER n
ngjarjen e cituar, sjellja dhe ideologjia e ER shihen n dy mnyra t ndryshme nga NK
dhe FL: e para, thjesht prmes metafors s politikanit q theret pr nj ideal kurse shprehja
shpalos gnjeshtrn. se ktij artisti dhe intelektuali iu lutn q t kryente sakrificn e t brit
politikan, q ai e pranoi vetm e vetm pr tu br mir shqiptarve , prdorur nga FL, e
paraqet me sjellje t dnueshme.
Megjithat, edhe sikur t ishim t prirur, duke veshtruar kto dy pasuse, t
konkludojm se dallimi i perceptuar i gjykimit n mes t dy shkrimeve shkaktohet
nga kto shprehje, nuk mund ta pohojm. Pr t vrejtur se kto shprehje nuk kan
vler negative apo pozitive n absolutin, mjafton t ndrtohen sintagma t tjera duke u
nisur nga kto dy shprehje n fjal. Esht leht t tregohet se mund t prdorim
shprehjen shkatrrimin q i shkaktoi Tirans n nj kontekst ku ajo do t tregonte nj
qndrim t favorshm lidhur me veprimin e prshkruar: N sintagmn iden e
6 RAMA, Edi, Kurban, Dudaj, 2011

7 Artikull i botuar n web faqen http://www.peshkupauje.com/2011/11/memuaristika-si-
operacion-plastik
8 Promovimi i librit Kurban n Preshev m 29 janar 2012 .
518
rrejshme, e trilluar t shkatrrimit q i shkaktoi Tirans akti i prshkruar do t paraqitej

n mnyr positive, do t kuptonim se folsi ka nj gjykim pozitiv ndaj sjelljes se X
dhe se ndan ideologjin e tij. Me t njjtn mnyr kto gjra q do t tregohen aik .,
e prdorur nga ER dhe e rimarr nga NK, nuk sht n vetvete nj shprehje q
zmadhon rndsin e aktit t emruar ose q fajson personin akti i t cilit
prshkruhet me kt mnyr. Do t mjaftonte p.sh. t ndrfutet n thnien e NK
fjala kinse q qndrimi ideologjk q ia mveshim t largohet nga ai i ER dhe t
afrohet ngai ai i FL : Kto gjra t cilat do t tregohen kinse aik
Edhe pse ideologjia e dy autorve t artikujve nuk mund tu mvishet vetem
foljeve q prshkruajn veprimin e ER , megjithat na duket se prdorimi i dy
sintagmave tregohen aik dhe shpalos gnjeshtrn kan nj rol vendimtar n
efektin e kuptimit. Ideja q duam t mbrojm ktu sht se dallimi i qndrimit q
perceptojm duke lexuar t dy artikujt , lidhet me shprehjet e nxjerra : gjykimi i vlers
q perceptojm pas ktyre dy shprehjeve n t dy tekstet vjen nga vendi i tyre n
diskurs dhe lidhjes me rrethin gjuhsor. Duke shqyrtuar m mir kto rrethe gjuhsore ,
vrejm se n tekstin e FL, arsyeja e hyrjes s ER n politik paraqitet si nj gnjeshtr
ku ai e ka br kt sacrifice kinse tu bnte mir shqiptarve kurse te NK politikani
theret, flijohet pr n ideal. I njjti period i historis, e njjta ideologji, i njjti veprim
prshkruhet nga FL me fjaln shkatrrim , t cils FL ia prforcon vlern negative
duke ia shtuar pjesoren shkaktuar, dhe q kt veprim ER, sipas FL duhet t na
heq nga pamja. Konotacioni i shprehjeve t analizuara, konotacioni negativ i shpalos
genjeshtrn dhe konotacioni pozitiv i politikani theret pr nj ideal rrjedhin nga vendi i
ktyre shprehjeve n diskurs: vzhgimi i dy teksteve mundson t karakterizohet
konotacioni i fjalve.
T rezumojm at q kto pasuse dhe mendimet tona lidhur me to na tregojn.
Na duket e arsyetuar t pohojm se t dy raportuesit e librit shprehin, n mnyr
eksplicite, qndrimin e tyre ndaj ideve t autorit t librit. Na duket e arsyeshme t
pohojm se qndrimi i tyre sht i kundrt: NK pranon idet e ER, FL nuk i pranon.
M saktsisht ky i fundit akuzon ER pr gnjeshtra.
Nse pranojm kto pohime, rrjedh se t dy autort e artikujve kan
identifikuar ideologjin e autorit t librit, dhe kt duke u nisur nga diskursi i ktij t
fundit. Nse gjykimet e tyre jan t kundrta (ose t ndryshme), kjo sht sepse ata
vet e kuptojn diskursin e ER duke pranuar qndrime ideologjike t ndryshme, sepse
kan pikpamje t ndryshme. Dhe rrjedhimisht, m n fund, se ne, si lexues t
shkrimeve , duke lexuar t dy diskurset, kemi mundur t identifikojm s paku
kundrvnien ideologjike t dy autorve duke u nisur nga diskurset e tyre. Pra ktu
jemi n nj situat n t ciln dy fols flasin pr nj referent t vetm dhe t njjt
(librin pr t cilin raportojn) n dy mnyra t ndryshme. Ajo q u mundson t
519
Bade BAJRAMI
shprehin qndrimin e tyre, nuk sht referenti, sendet pr t cilat flasin, por mnyra se
si i paraqesin.
N analizn e siprme, jemi marr me elemente t leksikut t prdorur nga
autort e artikujve. Jemi prpjekur t tregojm se dallimi i gjykimit ndaj ER q del n
krahasimin ton, shkaktohet, pjesrisht, nga shprehjet qe NK dhe FL prdorin pr t
prshkruar shkrimin, idet, sjelljet e ER . Kto shprehje paraqesin ER nga dy
pikepamje t kundrta, nga dy qndrime ideologjike t kundrta. Mbetet t dihet nse
sht fjala ktu pr nj fenomen t shkaktuar nga gjuha ose nga diskursi, pyetje n t
ciln do t prpiqemi t prgjigjemi pasi t kemi shqyrtuar mnyrn se si artikulimi i
nj diskursi mundson t identifikohet ideologjia e folsit t tij.
2.2. Analiza e dyt: artikulim dhe ideologji
Sipas paragrafeve t mparshem, do t mund t mendojm q fakti se diskurset

dhe enonimet zbulojn ideologjine e folsve do t shkaktohej vetm nga veori t
prdorimit t gjuhve, sepse sht fjala thjesht pr nj dukuri pragmatike, diskurzive
ose enonuese. Ne vijim do t prpiqemi t tregojm se kto elemente ideologjike t
diskurseve detyrohen nga elemente gjuhsore.
N paragrafet paraprake, kemi analizuar vlern konotative t sintagmave
shpalos gnjeshtrn dhe tregohen aik.. dhe ia kemi mveshur nj rol vendimtar n
identifikimin e gjykimit t atij q i perdor, por vetm n rapport me kontekstin e tyre
n t cilin kemi treguar shprehje qart negative si shkatrrim apo positive si
titaneske.
2.3. Deiktikt ideologjik
Vlera ideologjke e disa shprehjeve nuk sht rezultat i artikulimit t tyre me

kontekstin, ato paraqesin njfar pavarsie kontekstuale dhe nga kjo, ato funksionojn
si deiktik ideologjik: ato drejtojn interpretimin e diskursit nga fakti se jan
ideologjikisht t shnuara n nivelin leksikor. Raccah9 prshkruan kt fenomen si nj
mini program argumentativ. Kjo shenj q mund t konsiderohet si nj firmosje
ideologjike, tregon pikpamjet e referencs, ato q sht e domosdoshme t pranohen,
edhe prkohsisht , q t mund t ndrtohet nj kuptim pr enonimin n fjal10.
T themi se i ndershm n shembullin 1 t siprshnuar ka nj vler
ideologjike pavarsisht nga konteksti i saj nuk do t thot se duke modifikuar
9 Shih RACCAH, Pierre-Yves, 2002, Lexique et idologie.

10 Po aty, f. 242
520
kontekstin n t cilin gjendet, nuk modifikohet ideologjia e fshehur e enonimit.

Prkundrazi, nse zvendsojm, fjaln republikan me demokrat n shembullin
1:
2. Xhoni sht demokrat, por ai sht i ndershm
do te prftojm nj enonim folsi i t cilit do t kishte n ideologji, besime
plotsisht t ndryshme nga ato t folsit t 1. Megjithat, nse ideologjia e folsit t
fjalis 2 nuk sht e njjt me at t 1, mnyra se si rindrtojm kt ideologji sht e
njjta: fal konektorit por dhe mbiemrit i ndershm kuptojm ideologjin e
folsit.
Nse zvendsojm konektorin me nj tjetr, ose nse zvendsojm
republikan me nj tjetr mbiemr, ashtu si e bm, ideologjia e folsit ndryshon.
Tash, pr t treguar se fjala e gjuhs sht ideologjike, duhet treguar se vlera pozitive e
fjals i ndershm nuk ndryshon, cili do qoft konteksti. Pr tu bindur, mjafton t
krijohet nj kontekst n t cilin vlera e fjals do t duhej t ishte negative, sikur te
shembulli 3, dhe t vrejm se ajo shtron probleme interpretimi:
(3)?? Xhoni sht vrass, por ai sht i ndershm.
Me t vrtet, mund t supozojm se pr do shqipfoles ky enonim do t

dukej i painterpretueshem. Ne shembullin 3, segmenti ai sht i ndershm do t duhej
t interpretohej si nj argument n favor t nj far prfundimi dhe si nj argument
m i fort se Xhoni eshte vrases. Ajo q shtron problem, sht t gjendet nj
prfundim i till, dmth nj pikpamje e synuar nga t dy segmentet. uditshmria e
shembulit 3 sqarohet nse pranojm se nj pikpamje e till do t duhej t ishte
prnjher negative, pr shkak t vlers negative t vrass dhe pozitive , pr shkak
t vlers pozitive t i ndershm.
2.4. Deiktikt ideologjik n t dy diskurset
Disa nga shprehjet e prdorura nga t dy autort e prmendur pr raportimin

e librit t cituar, dhe pr t cilt kemi analizuar disa pasuse , kan nj funksionim
analog me at t mbiemrit i ndershm: ato shrbejn si tregues t ideologjis s
folsit, si deiktik ideologjik. Kshtu sintagma shpalos gnjeshtrn prdorur nga
FL n artikullin e cituar e udhheq interpretimin ton me vlern e saj negative. Esht
po kjo sintagm q na ndihmon t kuptojm se pikpamja nga e cila FL prshkruan
idet e ER sht negative. Veoria e ksaj sintagme qndron n faktin se vlera e saj
negative mbetet e njjt n do kontekst, ajo udhheq pra interpretimin ton me
vlern e saj negative.
521
Bade BAJRAMI
Prfundim
N kt punim e kemi afruar konceptin e ideologjis nga ai i pikpamjeve.

Kemi par se vlera ideologjike e veant e fjalve n diskurs nuk sht nj vler e
mirfillt diskursive: ajo detyrohet nga karakteristikat e fjalve n gjuh. Po ashtu,
mnyra se si konektort mundsojn t identifikohet vlera ideologjike e fjalve n
diskurs shte e shnuar n gjuh. Prshkrimet n gjuh jan domosdo rezultat i nj
argumentimi i cili shpie t formulohen hipoteza (lidhur me gjuhn) q kan pr synim
t sqarojn efektet e fjalve mbi interpretimin e diskurseve.
Bibliografia:
1. ALTHUSSER, Louis, 1970, Idologie et Appareils Idologiques dtat

(Notes pour une recherche) , La Pense, n 151, mai-juin 1970., pp. 3-38.
2. ANSCOMBRE, Jean-Claude, 1983, Pour autant, pourtant (et comment) :
petites causes, grands effets, Cahiers de linguistique franaise, n 5, pp. 37-84.
3. BENVENISTE, mile, 1966, Problmes de linguistique gnrale, 1, 2,Paris,
Gallimard, Coll. tel.
4. DUBOIS, Jean et al., 1994[2002], Dictionnaire de linguistique et des sciences du
langage, Paris,Larousse.
5. DUBOIS, Jean, SUMPF,Joseph, 1969, Problmes de lanalyse du
discours , Langages, n 13, pp. 3-7.
6. FUCHS, Catherine PCHEUX, Michel, 1975, Mises au point et
perspectives propos de lanalyse automatique du discours , Langages, n
37, pp. 7-81.
7. LAKOFF, George, 1971, Presuppositions and relative well-formedness
In. D. D.
8. MAINGUENEAU, Dominique, 1995, Prsentation , Les analyses du
discours en France, Langages, n 117. pp. 5-11.
9. MOUNIN, Georges, 1972[1997], La smantique, Paris, Payot et Rivages, Coll.
Petite Bibliothque Payot.
10. RACCAH, Pierre-Yves, 2002, Lexique et idologie. Les points de vue qui
sexpriment avant quon ait parl , in. Les Facettes du dire. Hommage
Oswald Ducrot, Carel Marion (dir), Paris, Kim, pp. 242-268.
11. RACCAH, Pierre-Yves, 2005, Une smantique du point de vue : de
lintersubjectivit ladhsion , Lnonciation identitaire : entre lindividuel
522
et le collectif, n spcial sous la dir. de Danielle Forget, Discours social / Social

Discourse, Nouvelle srie, Vol. XXI., pp. 205-242.
12. RAMA, Edi, Kurban, Dudaj, 2011
13. http://www.presheva.com/lajme/11864-edi-rama-sot-viziton-
presheven.html
14. http://www.peshkupauje.com/2011/11/memuaristika-si-operacion-plastik
523
524
Milote SADIKU
RRETH PRDORIMIT T METAFORAVE N DISKURSIN

POLITIK N GAZETAT E PRDITSHME T KOSOVS
1. Hyrje
Duke u bazuar n shembujt e nxjerr nga tekstet e gazetave ditore t Kosovs

(nga versionet e tyre elektronike), qllim i ktij punimi sht q t hulumtoj se cilat
mjete gjuhsore e posarisht cilat metafora e karakterizojn diskursin politik shqiptar
n Kosov. Do t hulumtohet se cila metaforik sht prdorur n diskursin politik
gjat fushats zgjedhore parlamentare 2014 n Kosov rreth tems s korrupsionit, si
dhe cilt tipa t metaforave sa i prket ksaj teme prdoren m s shpeshti dhe si
ndikojn ata te lexuesit. Pasi q leksiku militar sht i ngarkuar me ideologji, nj
rndsi m e madhe n kt punim do ti kushtohet prdorimit t metaforiks s lufts
n diskursin politik.
Analiza e metaforave n kt punim bazohet n qasjen kognitive-gjuhsore t
metaforave t krijuar nga Lakoff/Johnson (1980;62008). Sipas tyre, metafora ka nj rol
qendror pr t menduarit ton, dhe me kt edhe pr gjuhn ton. Metaforat jan
bartse t emocioneve dhe kognicioneve.
Korpusi pr kt punim sht nxjerr nga artikujt e gazetave ditore Zri dhe
Koha Ditore, nga versionet e tyre elektronike, prej periudhs 01.05.2014 deri m
25.06.2014. Jan hulumtuar tekstet nga arkiva e ktyre gazetave, t cilat pr kt
hapsir kohore ishin n dispozicion n internet. sht krkuar n baz t fjalve
kye, si p.sh. luftoj dhe korrupsion, pr ta verifikuar shpeshtsin e prdorimit t
shprehjes metaforike (do t) luftoj korrupsionin. Shprehjet metaforike do t jepen n
korpus ashtu si prdoren n tekstin e gazets, ndrsa n shembujt e paraqitur ktu do
t theksohen me shkrim kursiv.
Analiza e ktij korpusi ka treguar q metaforat q prdoren m s shpeshti jan:
metaforat e smundjeve (p.sh. korrupsioni si kancer, si dergj, si endemi) dhe metaforat e
lufts (p.sh. lufton korrupsionin etj.).
525
Milote SADIKU
2. Metaforat n Linguistikn Kognitive
Metafora sht nj fenomen pr t cilin njerzit kan shfaqur interesim qysh

para 2000 vjetve. Q nga Aristoteli n retorikn antike ajo sht trajtuar si nj
fenomen i qart gjuhsor, si nj mjet stilistik-retorik. Mirpo n hulumtimet me
karakter kognitiv metafora nuk sht vetm nj dukuri gjuhsore, pra si element
zbukurues (Becker 2014:199), por prskaj dimensionit t saj gjuhsor ajo e shfaq
edhe dimensionin e saj kognitiv, d.m.th. trajtohet si nj shprehje e aftsis themelore
kognitive t njeriut (Becker 2014:199). N fillim t viteve t 80-ta t shekullit t
kaluar metafora u b objekt hulumtimi i studimeve kognitive-psikologjike e sidomos
n studimet e gjuhtarit Georg Lakoff dhe filozofit t gjuhsis Mark Johnson, t cilt
vun bazn e teoris konceptuale t metafors me librin Metaphors We Live By
(1980). Sipas teoris konceptuale t metafors, metafora ka nj rol qendror pr t
menduarit ton, dhe me kt edhe pr gjuhn ton. Sistemi yn i prditshm
konceptual, n baz t t cilit ne mendojm dhe veprojm, n thelb dhe parimisht
sht metaforik, theksojn Lakoff/ Johnson (62008:11). Lakoff/Johnson pohojn q
metaforat jan bartse t emocioneve dhe kognicioneve. Funksioni kryesor i
metaforave sht q raportet abstrakte dhe komplekse ti bjn m t kuptueshme si
gjuhsisht ashtu edhe nga aspekti kognitiv. Metaforat paraqesin nj lidhje sistematike
n mes t nj rrafshi m t pakuptueshm, t ashtuquajturs fushs s qllimit
(Zielbereich) t metafors, dhe t nj rrafshi tjetr, t ashtuquajturs fushs burimore
(Herkunftsbereich) t metafors. Sipas Lakoff/Johnson, thelbi i metafors sht q
ne me an t saj mund ta kuptojm nj gj apo nj ngjarje prmes koncepteve t nj
gjje apo ngjarjeje tjetr (62008:13).
Ktu sht e rndsishme t theksohet se teoria konceptuale e metaforave nga
shum gjuhtar nuk pranohet si shum e sakt, sidomos pr shkak t dobsive t saj
teorike dhe metodike (krh. edhe Schwarz-Friesel 2014:57). Dallohen dy lloje t
metaforave: metaforat konceptuale dhe shprehjet metaforike (krh. Spencer 2014:112).
Metaforat konceptuale (si p.sh. KORRUPSIONI SHT LUFT1) na mundsojn
q me an t projeksionit metaforik konceptet m abstrakte ti kuptojm m leht
prmes koncepteve m pak abstrakte (apo konkrete) (krh. Burger 2010:89-91; Drewer
2003:6). Metaforat konceptuale mund t mos i vrejm drejtprdrejt n diskurs, ato
m shum shrbejn si baz pr shprehjet metaforike (Spencer 2014:113). Ndrsa
shprehjet metaforike jan metaforat q i shohim, q i gjejm drejtprdrejt n tekst, si
p.sh. Qeveria [...] do t luftoj korrupsionin [...]. (zri.info 03.06.2014).
1T shkruarit me shkronja t mdha i prgjigjet nj konvencioni t shkrimit q karakterizon

metaforikn konceptuale.
526
RRETH PRDORIMIT T METAFORAVE N DISKURSIN POLITIK N GAZETAT
E PRDITSHME T KOSOVS
3. Analiza e metaforave n diskursin politik
Diskursi politik m shum se do diskurs tjetr sht jashtzakonisht ideologjik

(krh. van Dijk 2002:15). Sipas Van Dijk, ideologjia sht besim themelor i prbashkt
pr pjestart e nj grupi. Ai thekson q koncepti i ideologjis prdoret shpesh n
media dhe n shkencat sociale, por sht koncept mjaft i paqart, i cili zakonisht
prdoret me kuptim negativ dhe i referohet ideve t gabuara t pjestarve t partive
t tjera: we have the truth, and they have ideologies2 (van Dijk 2006:728). Ndrsa
diskursin politik ai e definon thjesht si diskurs t politikanve, t cilin e prdorin
politikant gjat aktiviteteve t tyre politike n institucione, si n qeveri, parlament,
apo gjat fushats elektorale (krh. Van Dijk 2002:20). Diskursi politik i legjitimon idet
dhe veprimet politike t nj grupi, por edhe i kritikon ant negative t grupeve t tjera.
N diskursin politik posarisht gjat fushats elektorale mund t tematizohen
aspekte t ndryshme nga jeta e prbashkt sociale dhe prodhuesi i ktij diskursi
qllimisht zgjedh leksemat e caktuara pr t arritur efektin e duhur te lexuesit.
Metaforat prdoren shpesh n komunikimin publik, me synimin q ti transmetohen
recipientit (lexuesit) qndrimet dhe vlersimet e autorit/gazetarit: metaphors powerfully
shape how we reason about social issues (Thibodeau/Boroditsky 2011)3. Pra prdorimi i
metaforave n diskursin politik ka pr qllim q t arrij nj efekt emocionues tek
lexuesi. Schwarz-Friesel (2014:57) thekson q desiderat i hulumtimeve kognitive mbi
metaforat sht q t analizohen funksionet e metaforave, pra aftsia e tyre pr t
ndikuar te recipientt/lexuesit, pr t par nse metaforat ndikojn n formimin e
mendimeve t tyre. Analiza e metaforave sht njra ndr metodat q jan prdorur
m s shpeshti n analizn e diskursit n politik (Spencer 2014:112). Sipas Spencer,
rezultatet e ksaj metode njihen edhe n Marrdhniet Ndrkombtare, ku jan
analizuar tema t ndryshme n politikn ndrkombtare, si p.sh. rreth Integrimit
Evropian, rreth politiks s migrimit e t siguris, etj.
Dihet q ndikimi i mediave n opinionin publik sht mjaft i madh, sidomos
kur bhet fjal pr tema t rndsishme politike si korrupsioni. Roli i mediave sht q
ngjarjet ditore t shoqris ti interpretoj dhe pas publikimit t tyre ta bj t mundur
q lexuesit t ken qasje n to. N nj numr t madh t artikujve n gazetat e
prditshme n Kosov sht raportuar vazhdimisht pr korrupsionin, pr shkak se
pritet nj prfshirje m emocionuese e lexuesit kur dihet q korrupsioni paraqet nj
krcnim pr shoqrin ton. Temn e korrupsionit e kan prekur kryesisht partit
2 ne e kemi t vrtetn, dhe ata i kan ideologjit

3 Cituar nga Schwarz-Friesel (2014:55).
527
Milote SADIKU
politike opozitare gjat fushats s tyre elektorale, pasi q korrupsioni shihet si nj

ndr shkaktart e ngecjes s zhvillimit t shoqris son. Edhe n fushatn elektorale
t zgjedhjeve parlamentare t vitit 2014 politikant tan n refren kan folur pr temn
e korrupsionit, si nj strategji pr ti fituar zgjedhjet.
N diskursin e partive tona politike jan identifikuar kto metafora konceptuale:
KORRUPSIONI SHT SMUNDJE; KORRUPSIONI SHT LUFT;
KORRUPSIONI SHT ORGANIZM I GJALL; KORRUPSIONI SHT
NJ GJENDJE E VSHTIR.
3.1. Metaforat e smundjes:
KORRUPSIONI SHT KANCER

Me an t metafors KORRUPSIONI SHT KANCER, potencohet fuqia
krcnuese dhe e rrezikut e ksaj dukurie ndaj shoqris ton. Kjo metafor e
smundjes haset shpesh n artikujt e hulumtuar t gazetave. Fuqia emocionuese sht
shum e madhe, pasi q me kt rast aktivizohen komponentt konceptual si i
rrezikshm gjegjsisht vdekjeprurs pr organizmin e sulmuar, prhapet shpejt,
vshtir i kontrollueshm, i pashpres, deprimues (krh. Schwarz-Friesel 2014:61).
(1) Pr BE-n dhe NATO-n vlen: Kush dshiron t ndaloj prhapjen e
mtejme t strukturave kriminale, duhet t ket kurs t qart. Ne duhet dhe do ta
mbrojm veten dhe t tjert nga kanceri politik i korrupsionit dhe krimit. [...]". (zri.info
24.05.2014)
(2) Zvends-presidenti amerikan Joe Biden, ka thn sot se korrupsioni sht

kancer dhe nj krcnim pr sigurin kombtare t secilit vend. (zri.info 21.05.2014)
(3) Shkaqet pse nuk duhet t vazhdohet kjo keqqeverisje jan t shumta, por m
kryesorja sht se kjo qeveri e ka smur Kosovn me kancer e qe, n terma politik,
sht korrupsioni. [...] (zri.info 16.05.2014)
(4) Kshtu t paktn vlersojn analistt kosovar, sipas t cilve, korrupsioni n

Kosov po konsiderohet si dukuri shum normale, prandaj ata vlersojn se kjo dukuri po
shndrrohet n kancer pr shoqrin kosovare. Sipas analistve, prgjegjsia pr
dshtimin n luftimin e korrupsionit duhet ta bartin pushtetart dhe institucionet q jan
formuar me qllim t luftimit t ksaj dukurie. (zri.info 15.06.2014)
(5) Pr BE-n dhe NATO-n vlen: Kush dshiron t ndaloj prhapjen e

mtejme t strukturave kriminale, duhet t ket kurs t qart. Ne duhet dhe do ta
528
mbrojm veten dhe t tjert nga kanceri politik i korrupsionit dhe i krimit... (koha.net
30.05.2014)
(6) Disa here kam thn se kancer i vendit sht korrupsioni. Korrupsioni sht kancer,
kancer sepse slejon me u zhvillu shndetshm asnj pore e jets. (koha.net 15.05.2014)
Shprehjet metaforike n shembujt (1) - (6) e krijojn nj relacion specifik n

mes t konceptit1 (KORRUPSIONIT) dhe konceptit2 (KANCERIT), q interpretohet
si koncepti1 sht konceptit2 sa i prket veorive Z (krh. Schwarz-Friesel 2014:55).
N kta shembuj theksohet q korrupsioni sht br nj dukuri normale e cila po
shndrrohet n nj smundje serioze, t rrezikshme t shoqris kosovare gjegjsisht
t vendit ton, q slejon t zhvillohet shndetshm asnj pore e jets, nga e cila
duhet t mbrohemi me masa te duhura. Pra, kjo metafor fokuson plagn e shoqris
dhe institucioneve tona.
KORRUPSIONI SHT DERGJ

(7) Nuk kemi llogari q Republika e Kosovs t dergjet edhe m tutje nga ky
korrupsion i cili na v neve npr lista t frikshme nga organizata ndrkombtare, t
pllakosemi me kt mjerim q prbhet prej varfris dhe papunsis s madhe.
(koha.net.31.05.2014)
KORRUPSIONI SHT PLAG VDEKJEPRURSE

(8) Vota juaj duhet t jet pr nj Parlament q sjell nj qeveri, e cila lufton pa
kompromis korrupsionin, kt plag vdekjeprurse pr demokracin n Kosov. (zri.info
06.06.2014)
Konceptualizimi i korrupsionit si nj smundje e rnd, q e bn shtetin ton t

dergjet nga kjo smundje, apo si plag vdekjeprurse, lidhet drejtprdrejt me prvojn e
njerzve: Frika nga nj smundje q e rrezikon jetn e njeriut projektohet n frikn
nga korrupsioni4. Sipas Schwarz-Friesel (2014:62), kur shprehjet n diskursin politik
lidhen me gjra t njohura dhe t ditura nga jeta dhe nga bota emocionale e
recipientve/ lexuesve, ather ato kan funksion persuasiv5, pra e zgjojn vmendjen
e recipientve/ lexuesve t tekstit dhe arrijn efekt emocionues te lexuesi.
4 Pr metaforat q e konceptualizojn terrorizmin n media para dhe pas sulmeve terrorriste n

SHBA m 9.11.2001 Schwarz-Friesel/Kromminga (Ed.) (2014): Metaphern der Gewalt.
5 Sipas Bumann (2008:519), fjala persuasiv vjen nga lat. persuadere <bind>. T folurit persuasiv
karakterizohet me prdorimin efektiv t mjeteve t caktuara gjuhsore dhe ka pr qllim q t

529
Milote SADIKU
KORRUPSIONI SHT ENDEMI

(9) Sfida e 8 qershorit, bhet mes dy partive kryesore, LDK, e themeluar nga
Ibrahim Rugova e president i par i vendit, dhe PDK e kryeministrit n ikje Thai, por
n nj vend ku korrupsioni sht endemik, kush sht outsider rrezikon t jet gjilpra e
vrtet e peshores. (zri.info 07.06.2014)
Intensifikimi i ndjenjs s rrezikimit apo krcnimit nga korrupsioni mund t

arrihet edhe prmes metafors s endemis, smundje kjo infektive q paraqitet
vazhdimisht n nj regjion a te nj popull. N kt rast aktivizohet koncepti i rrezikut
t lart nga infeksioni, i cili prhapet shpejt dhe i cili vshtir vihet nn kontroll.
3.2. Metaforika e lufts: KORRUPSIONI SHT LUFT
Fusha semantike e lufts njihet si nj burim mjaft produktiv i metafors. Fushat

semantike lufta dhe politika e ndajn me njra tjetrn leksikun e prbashkt, si
leksemat fitues, humbs, kundrshtar, aleat apo pushtues, si n kryetitullin e gazets Zri
t dats 22.06.2014 Drenica dhe Dukagjini pushtojn Kuvendin. N tr korpusin e
hulumtuar, i cili prbhet prej 64 artikujve (24 nga koha.net dhe 40 nga zri.info),
dominojn metaforat nga rrafshi konceptual i LUFTS. Shprehjet metaforike n
artikujt e hulumtuar si luft kundr/ndaj korrupsionit, e lufton korrupsionin,
beteja kundr korrupsionit e projektojn rrafshin e burimit lufta te rrafshi i qllimit
korrupsioni, pra tiparet e konceptit konkret LUFTA barten te koncepti abstrakt
KORRUPSIONI.
(10) Fatkeqsisht prpjekjet pr luftimin e korrupsionit nuk kan qen shum
serioze dhe rrjedhimisht beteja jo shum e ashpr kundr korrupsionit nuk ka mjaftuar
pr zvoglimin e pranis se korrupsionit pr t cilin ekziston nj perceptim i madh edhe
te bizneset. (zri.info 15.06.2014)
N korpusin e hulumtuar i hasim dendur shembujt n t cilt prdoren leksema

t ngjashme si n shembullin (10). Me prdorimin e leksemave luftim e betej n
shembullin (10) hyjn n diskurs tiparet e qarta nga koncepti i LUFTS. Autori
qllimisht i ka zgjedhur kto mjete gjuhsore pr ta sulmuar korrupsionin, kt dukuri
t keqe t shoqris son q n t shumtn e rasteve n korpusin ton barazohet me
krimin e organizuar, apo si cilsohet n njrin prej artikujve: [...] korrupsioni n Kosov
bind t adresuarin (lexuesin) lidhur me nj mendim t caktuar. (m gjersisht rreth kuptimit t

fjals persuasiv shih Bumann, Hadumond (2008): Lexikon der Sprachwissenschaft. Stuttgart.
Faqe 519.)
530
mbetet njri prej problemeve m shqetsuese n shoqrin kosovare (koha.net 05.06.2014). Sipas
Spencer (2014:115), arsyeja pse prdoret shpesh metaforika e lufts sht se lufta sht
nj dukuri lehtsisht e kapshme, e njohur pr secilin. Lufta sht nj situat e
jashtzakonshme q krkon mobilizimin e t gjithve pr t korrur fitore ndaj armikut.
Prmes metafors s lufts, e cila projektohet te koncepti abstrakt KORRUPSIONI,
problemi bhet i qart, duke u reduktuar deri aty sa t mposhtet armiku dhe t fitohet
lufta (Spencer 2014:115). Krh. shembullin (11):
(11) [...], ndrkaq Lvizja Vetvendosje do t sjell drejtsi e luft korrupsionit
(koha.net 02.06.2014)
N shembullin (11), si dhe n shembujt n vijim, armiku sht korrupsioni, t
cilit partit politike gjat fushats elektorale i shpallin luft pr tu liruar nga ai:
(12) Lidhja Demokratike e Kosovs (LDK) do t fitoj bindshm zgjedhjet e 8

qershorit dhe do ta qeveris vendin n mandatin e ardhshm, gjat t cilit Kosova do t
lirohet plotsisht nga krimi i organizuar e korrupsioni, [...] (koha.net 01.06.2014)
(13) Gjyqsia, sundimi i ligjit, lufta kundr korrupsionit, kishin karakterizuar

fushatn e partive politike n zgjedhjet parlamentare t vitit 2010. [...] , korrupsioni n
Kosov mbetet njri prej problemeve m shqetsuese n shoqrin kosovare.
Fushata e zgjedhjeve t vitit 2010 u karakterizua nga premtimet e partive politike,
sidomos nga partia n pushtet PDK-s, pr reformimin e sistemit gjyqsor, luftn ndaj
korrupsionit dhe prmirsimin e gjendjes s qeverisje n Kosov, kto realisht edhe pas
katr viteve mbesin sfidat kryesore t Kosovs. (koha.net 05.06.2014)
(14) Kurse deputeti i legjislaturs s fundit Glauk Konjufca ka thn se Lvizja

Vetvendosje sht e vendosur ti shpall luft krimit e korrupsionit. (koha.net 02.06.2014)
(15) Deputetja e kandidaturs s fundit Albulena Haxhiu tha se Lvizja

Vetvendosje zotohet pr luft kundr korrupsionit dhe se do t krkoj ligjin pr
konfiskimin e pasuris s pajustifikueshme dhe ligjin anti-korrupsion. (koha.net
01.06.2014)
(16) [...], q n Kosov t luftohet korrupsioni e krimi i organizuar dhe kt thot se

do ta bj me shtimin e numrit t prokurorve, q do t punojn n Prokurorin
Speciale. (zri.info 07.06.2014)
531
Milote SADIKU
KORRUPSIONI SHT ORGANIZM I GJALL
N diskurs haset edhe metafora konceptuale KORRUPSIONI SHT

ORGANIZM I GJALL. Korrupsioni metaforizohet si nj bim q rritet dhe
lulzon, si n nj titull t gazets Zri: Mimozs i lulzon korrupsioni. Pra, korrupsioni
nnkuptohet si nj fenomen natyror.
(17) sht vetm elektoral, sepse Thai q shtat vjet e ka drejtuar Qeverin e
Kosovs dhe ai nuk ka mundur ta bj nj gj t till, prkundrazi n baz t raporteve
ndrkombtare krimi dhe korrupsioni kan lulzuar. (zri.info 03.06.2014)
KORRUPSIONI SI NJ GJENDJE E RND
Mjaft e shpesht sht edhe kjo metaforik konceptuale, sipas s cils

korrupsioni konceptualizohet si nj gjendje e vshtir, pa rrugdalje, n t ciln zhyten
partit tona politike apo antart e tyre. Ata t cilt jan zhytur n korrupsion jan
mashtrues, abuzues, me imazh t keq.
(18) Ju lus q vota e juaj ksaj here mos t shkoj n llogari t atyre partive q
jan t zhytura n krim e korrupsion. Mos e jepni votn te ata q tr kohn e mashtruan
qytetarin. (koha.net 01.06.2014)
(19) Me burra dhe gra t zhytur n krim e korrupsion, me imazh gjithnj n rnie,
partit, sidomos kto q e provuan pushtetin qendror, [...] (koha.net 01.06.2014)
(20) Nse nj kast politike, e cila pr dy mandate rresht abuzoi arkn e shtetit,
duke u zhytur n korrupsion grryes, [...](koha.net 30.05.2014)
(21) Se qeveria Thaqi ishte e zhytur n korrupsion sht e qart pr t gjith.

(zri.info 19.06.2014)
(22) [...], porse t gjith ata 46 mij maturant bashk me prindrit e tyre e
bashk me shoqrin kosovare, e cila edhe m tej po zhytet n llumin e korruptimit t
gjithkaje. (koha.net 18.06.2014)
Llum-i n kt kontekst (shemb. 22) i aktivizon tiparet semantike ujra t

turbullta, balt e papastrt, fundrrin, n t ciln zhytesh, me t cilat tipare
karakterizohet korrupsioni.
532
4. Prfundim
Qllim i ktij punimi ishte q t paraqes se cilt tipa t metaforave sa i prket

tems s korrupsionit prdoren m s shpeshti n diskursin politik dhe si ndikojn ata
te marrsit. Metaforat jan mjete t rndsishme gjuhsore prdorimi i t cilave e
lehtson t kuptuarit e emocioneve, ideologjive a fenomeneve e proceseve m
abstrakte dhe m vshtir t kuptueshme. Funksioni i tyre n diskursin e prditshm
dhe gazetaresk sht q t arrijn nj efekt emocionues te marrsi/lexuesi. Prdorimi i
metaforave n diskursin politik lidhur me dukurin e korrupsionit shrben pr
prforcimin e ndjenjs s rrezikut dhe kanosjes nga kjo dukuri e rrezikshme q e ka
kapluar vendin ton.
N kt punim jan analizuar metaforat e diskursit t korrupsionit n artikujt e
gazetave ditore n Kosov. Korpusi prbhet prej 64 artikujve, 24 nga koha.net dhe 40
nga zri.info. Analiza e ktij korpusi ka treguar q metaforat konceptuale q prdoren
n diskursin e korrupsionit jan: Korrupsioni si smundje, korrupsioni si luft,
korrupsioni si organizm i gjall dhe korrupsioni si gjendje e vshtir. Metaforat e
rrafshit konceptual LUFT dominojn n korpusin e hulumtuar, sidomos n diskursin
e partive opozitare, dhe nga kjo rezulton q partit politike opozitare n Kosov jan
parti luftuese gjegjsisht parti q i shpallin luft korrupsionit. Kjo metafor
konceptuale ndikon q masat militare, juridike e politike t ndrmarra kundr
korrupsionit t na duken si reaksione t prshtatshme.
Bibliografia:
1. Becker, Mathias J. (2014): Gewaltmetaphern im franzsischen

Prsidentenschaftswahlkampf 2011/12. N: Schwarz-Friesel, M./Kromminga,
J. (Ed.): Metaphern der Gewalt. Konzeptualisierungen von Terrorismus in
den Medien vor und nach 9/11. Tbingen. Fq. 197-214.
2. Burger, Harald (2010): Phraseologie. Eine Einfhrung am Beispiel des Deutschen.
Berlin.
3. Bumann, Hadumond (2008): Lexikon der Sprachwissenschaft. Stuttgart.
4. Drewer, Petra (2003): Kognitive Metapher als Werkzeug des Denkens. Zur Rolle
der Analogie bei der Gewinnung und Vermittlung wissenschaftlicher Erkenntnisse.
Tbingen.
5. Lakoff, G. / Johnson, M. (2008): Leben in Metaphern, Konstruktion und
Gebrauch von Sprachbildern. Heidelberg.
533
Milote SADIKU
6. Schwarz-Friesel, M./ Kromminga, J. (Ed.): Metaphern der Gewalt.

Konzeptualisierungen von Terrorismus in den Medien vor und nach 9/11.
Tbingen.
7. Schwarz-Friesel, Monika (2014): Hydra, Krake, Krebsgeschwr, Sumpf, Killer-
GmbH, Franchise-Unternehmen und Nebenwolke. Perspektivierung und Evaluierung
von islamistischen terrorismus durch Metaphern im deutschen Pressediskurs nach 9/11.
N: Schwarz-Friesel, M./Kromminga, J. (Ed.): Metaphern der Gewalt.
Tbingen. Fq. 51-74.
8. Spencer, Alexander (2014): Bilder der Gewalt: 9/11 in der Boulevardpresse. N:
Schwarz-Friesel, M./Kromminga, J. (Ed.): Metaphern der Gewalt.
Tbingen. Fq. 111-127.
9. Van Dijk, T. A. (2002): Political discourse and Ideology. N: Lorda, C. U./
Ribas, M. (Eds.): Anlisi del discurs poltic. (pp.). Barcelona. Fq. 15-34.
10. Van Dijk, T. A. (2006): Politics, ideology, and discourse. N: Brown, K.(Ed):
The Encyclopedia of language and linguistics. Vol. 9 Oxford ; New York.
Fq. 728-740.
534
Xhavit BEQIRI
ARSHI PIPA PR POLITIKN E GJUHS N SHQIPRIN

SOCIALISTE
N studimet pr shqipen standarde dhe procesin e formimit t saj, Arshi Pipa,

pa dyshim, sht kundrshtari m i rrept i ktij procesi. Qndrimin e vet kundr
standardit t shqipes Pipa e ka pohuar vazhdimisht, po n mnyr t veant kt e ka
br n librin Politika e Gjuhs n Shqiprin Socialiste. Gjuha e Njsuar Letrare
(GjNjL), shkruante Pipa, sht nj przierje marriste, e prgatitur sipas recets s
Stalinit. I tr tehu i kritiks ndaj GjNjL-s dhe atyre q ishin n krye t procesit q e
prodhoi at (GjNjL-n), n pikpamjen e Pips, del t jet rezultat i vullnetit t kasts
sunduese n Shqiprin socialiste dhe i ideologjis s saj.
Geg e tosk, lehtsi kuptimi e shprfytyrim dialekti
N kt tekst, un do t prpiqem t interpretoj qndrimin e Pips pr GjNjL-

n pikrisht duke u mbshtetur n librin e siprcekur t tij. Meqense n kohn kur
debatohej dhe vendosej eshtja e standardizimit t gjuhs shqipe, Pipa ndodhej n
burg, pr shkak se kish fye regjimin socialist, libri u shkrua vjete m von, n
mrgim (anglisht), n vitet 60, kur ai, pas detyrimesh profesionale si italianist,
riktheu vmendjen kah kultura shqiptare, m tepr kah letrsia, sesa gjuha. Vet Pipa
tregon se ishte b i ndieshm pr punt e gjuhs n Shqipni prej shkrimesh q
shprndanin mrgimtart kroat lidh me eshtjen e gjuhs kroate1. Sado q shkaku, i
cili e bn Pipn t ndieshm pr punt e gjuhs n Shqipni, sht pak i pazkont,
sepse buron nga nj vend e nga nj gjuh tjetr, kjo nuk ia humb aspak vlern dhe
rndsin ktij studimi t tij.
Libri Politika e Gjuhs n Shqiprin Socialiste/ Politika e Gjuhs n
Shqipnin Socialiste u prkthye nga anglishtja edhe gegrisht, edhe toskrisht nga
studiuesi Primo Shllaku, i cili n Parathanie shkruan: Arshi Pipa na vjen si nj model.
Mbas tij, na shqiptart, nuk e kemi m alibin e mospasjes ka me zgjedh. Mbas tij na
1 Arshi Pipa, Politika e Gjuhs n Shqipnin Socialiste, Botimet Princi, Tiran, 2010, fq. 23.
535
Xhavit BEQIRI
i kemi modelet, mundsin e zgjedhjes dhe rezultatet e zgjedhjeve.2

N ish-federatn jugosllave gjuha kroate isht vn n pozit inferiore ndaj
serbishtes. Cilsori (gjuh) serbokroate sugjeronte rolin dytsor t kroatishtes n raport
me gjuhn serbe. M 1967 nj grup intelektualsh kroat, n mesin e t cilve kishte
edhe antar partie, botuan nj manifest, nprmjet t cilit krkonin q edhe
kroatishtja t njihej si gjuh m vete, si sllovenishtja dhe maqedonishtja, t cilat e
kishin statusin e gjuhs s dallueshme nga serbishtja. M 1971, rikujton Pipa, qeveria
federale goditi udhheqsit e ksaj lvizjeje nacionaliste me argumentin se seperatizmi
gjuhsor t on te seperatizmi politik.
Tani shqipja sht, sikurse serbokroatishjta, nj gjuh me dy dialekte,
Gegrishten (n Veri) dhe Toskrishten (n Jug), situat q i prgjigjet dialektit
Shtokavia (Jekavian) dhe atij Kaikavian. Ndryshimet mes t dy dialekteve jan t
krahasueshme me ata mes gegerishtes dhe toskrishtes, vese ndryshimet mes dy
dialekteve shqiptar, jan m s shumti strukturor, ndrsa ata mes dy dialekteve
sllavojugor, jan kryesisht leksikor3, vren Arshi Pipa. Analogji n kt krahasim ai
gjen edhe te formimi kulturor i folsve t ktyre dy ifte dialektesh: Serbt jan t
orientuar nga Lindja, pasi feja e tyre sht ortodoksia lindore, por edhe shkrimi i tyre
sht cirilik; ndrsa kroatt jan katolik roman e n prdorim kan shkronjat latine.
Gegt, q jan m s shumti mysliman e katolik (ortodoks jan pak e aspak), jan
po ashtu t orientuar nga Perndimi, pasi t gjith katolikt shqiptar jan vetm geg,
kurse toskt, t cilt jan ose mysliman, ose ortodoks, jan t orientuar nga Lindja,
sepse bashksia ortodokse sht m s shumti toske4.
M tej, pasi rikujton se kroatt ishin pjes e Hungaris, komb katolik, pothuajse
prej fillimeve t shekullit XII deri n vitin 1918, ndrsa serbt ishin raja e Perandoris
Otomane prej vitit 1938, deri n gjysmn e par t shek. XIX, Pipa pohon se ndarja
krahinore mes gegve e toskve pasqyron m shum ndryshime kulturore sesa
politike, dhe kjo z fill me ndarjen e Perandoris romake n dy pjes, n at t Lindjes
dhe n at t Perndimit.
Pas ksaj ndarje, Shqipria i prkiste politikisht Lindjes, kurse kishtarisht
Roms. Dhe kur m 1054 ndodhi Skizma mes Roms e Konstantinopolit, Shqipria e
Veriut mbeti nn jurisdiksionin e Roms. Ndryshimet m t mdha dialektore q
ekzistonin edhe para Skizms dhe q shnojn edhe dokumentet m t vjetra t
shkrimit shqip (shek. XV), dgjohen ende sot e gjith ditn. Gegt e toskt, lehtsisht
e kuptojn njri-tjetrin, por asnjri se flet dialektin e tjetrit pa e shprftyruar sado
2 Parathania e librit Politika e Gjuhs n Shqipnin Socialiste, e shkruar nga Primo Shllaku, fq. 18.
3 A. Pipa, vep. e cit., fq. 14.
536
ARSHI PIPA PR POLITIKN E GJUHS N SHQIPRIN SOCIALISTE
pak5.
Komisia Letrare e Shkodrs - zelli patriotik dominoi mbi rreptsin

shkencore
Arshi Pipa, n mnyr kronologjike, ka analizuar aktet m t rndsishme t

historikut t shqipes, q nga Kongresi i Manastirit (1908) dhe Komisia letrare e
Shkodrs (1916) deri te Kongresi i Drejtshkrimit i Tirans (1972). Kshtu, Kongresin
e Manastirit (1908) Pipa e cilsoin si nj dat t rndsishme n historin e gjuhsis
shqiptare, sepse vuri bazat pr nj alfabet t prbashkt. Por, po ashtu, ai vren se
problemi i nj gjuh t prbashkt letrare, u la pr m von pr shkak t vshtirsive
q paraqiteshin lidhur me ndryshimet e mdha fonologjike mes dy dialekteve.
Sa i prket Komisis letrare (me antar si Gjergj Pekmezi, Aleksandr
Xhuvani, Luigj Gurakuqi, Gjergj Fishta dhe Ndre Mjeda), A. Pipa vlerson se
Komisia ishte e mirkualifikuar pr nj hulumtim shkencor rreth shtjes s nj gjuhe
letrare t prbashkt.
Vendimi i Komisis ishte t adoptoj idiomn gego-jugore t Elbasanit me
disa prmirsime, si baz pr konvergimin e t dy dialekteve. Ky konvergim duhet t
ishte i shkallshkallshm, rezultat i nj kompromisi t arsyeshm, si ai i arritur prej
Kongresit t Alfabetit (Mjeda, Fishta, Gurakuqi dhe Soti Peci, kishin qen edhe
antar t Kongresit t Alfabetit). Kshtu, pra, vendimet e Komisis patn karakter
tendenc tregues, sesa ndonj natyr normative. Fare pak norma u cilsuan: 1)
ruajtja e atje ku sht etimologjikisht e duhur dhe ku dgjohet n toskrishte, qoft
n pozicion t brendshm: Mria, kndoj (Lat. cano), qoft n pozicion fundor: vash,
puntor, ran (folja bie); 2) heqja e shenjave diakritik pr zanoret e gjata; 3) prdorim
i kufizuar i shenjes diakretike t hundakes () mbi hundoret gege n emra q mbarojn
me (z), (h), (p); 4) prdorimi i diftongjeve t pamanoftongjizuar ue, ie, ye, dhe 5)
prdorimi i paasimiluar i grupeve t bashktinglloreve mb, nd, ngj6, pohon Pipa.
Sipas tij, t pesta kto norma, jan lshime ndaj dialektit tosk, i cili e ruan (n
gerrisht bie); nuk shnon zanoret e gjata dhe hundoret, t cilat pothuajse jan
zhdukur n toskrisht (gegrishtja i ka mbajtur ato); ruan diftongjet ua, ie, ye (t cilat
gegrishtja i monoftongjizon); dhe nuk asimilon (si ndodh me gegrishten) grupet
bashktinglllore mb, nd, ngj. Komisia letrare e Shkodrs, vijon Pipa po aty, n pjesn e
saj drmuese e prbr prej antarsh geg, u ndje e detyruar pr ti br kto lshime
t rndsishme toskrishtes, pr hatr t afrimit t dialekteve, far shpresohej, se do
5 Po. aty
537
Xhavit BEQIRI
t onte te nj shqipe e prbashkt letrare.

Parimi kryesor i Komisis ishte ai fonetik, q do t thot se grafema e nj fjale
duhet t prputhet me shqiptimin e saj. Ky parim funksionon mir pr toskt, kurse
pr gegt jo, t cilt (a) nuk i shqiptojn fundore, por shpesh edhe t ndrmjetme:
Mria, kndoj, vsh, puntr, rn; (b) jo vetm ka zanore t gjata, por kompenson pr
bjerrjen e nj duke zgjat zanoren n rrokjen paraardhse; (c) nazalizon nj seri
zanoresh q n toskrisht dgjohen si gojore; (d) i ka bjerr diftongjet ue, ie, ye, t cilt
n toskrisht ruhen (ua, ie, ye); dhe (e) i asimilon grupet bashktingllore mb, nd, ngj n
m, n, nj ()7, shkruan Pipa.
Gjithashtu, Pipa mendon q (citoj) me kto lshime q bri Komisia letrare, n
fakt e shkatrroi parimin themelor t projektit t saj reformues. Me fjal t tjera, zelli
patriotik dominoi mbi rreptsin shkencore. Rrjedhoj e ksaj qe se, ndrsa
shkrimtart gegojugor (shumica prej Elbasani dhe t udhhequr nga Xhuvani)
zbatuan rregullat e Komisis Letrare, shkrimtart shkodran (Fishta e Mjeda ndr ta,
se Gurakuqi iu prmbajt rregullave) vazhduan ti shnojn zanoret e gjata me shenjn
diakritike //, ndrsa prgjithsisht iu prmbajtn rregullave t vendosura prej
Komisis Letrare8.
Tendenca letrare e Elbasanit, vijon po aty Arshi Pipa, fitoi terren n zyrat e
shtetit dhe n shkolla (sidomos fillore Xhuvani pr koh t gjat ishte sekretar i
prgjithshm i Ministris s Arsimit), kurse tendenca letrare e Shkodrs preku
letrsin, fal prestigjit t shkrimtarve t saj madhor (Fishta, Mjeda, Koliqi, Migjeni).
ShNjL, przierje teorish kundrthnse
Gjat viteve 1920 -1930, madje edhe gjat pushtimit t Shqipris prej Italis
dhe Gjermanis (1939-1944), situata gjuhsore mbeti pothuajse e njjt. Ndrkoh q
nuk pati ndonj prpjekje pr afrimin e dialekteve, shqipja shkruhej sa n dialektin
geg, aq edhe n at tosk. Mirpo, situata ndryshoi menjher, sapo e morn
pushtetin n dor komunistt: toskrishtja u b gjuh zyrtare e partis dhe e shtetit9.
M 1952, Lidhja e Shkrimtarve (e Shqipris, v. j.) vendosi q botimet t dilnin
vetm toskrisht. Ggrishtja letrare, thot Pipa po aty, u ngushta vetm n sfern e letrsis
artistike, e cila vazhdoi t lejohej, ndrsa vazhdonte t humbte terren. Shpejt dialekti tosk e mundi
dialektin geg.
Ndrsa t shkruarit n variantin geg mbeti privilegj vetm i shkrimtarve t

8 Po aty.
9 Po aty.
538
Kosovs dhe viseve t tjera n ish-Jugoslavi, revolucioni kulturor shqiptar (1966-

1969), i zhduku edhe gjurmt e fundit t gegrishtes. Madje, Pipa mendon se nuk
sht aspak e rastit, q vepra vendimtare q do t caktonte at far do t quhej gjuh
letrare e njsuar, Rregullat e drejtshkrimit t shqipes (1968) u botua pikrisht n kohn e
kulmit t ktij revolucioni maoist.
Sa i prket pozicionit t studiuesve nga Kosova, dhe studiuesve t tjer
shqiptar n ish-federat, t cilt, n Konferencn e Prishtins (1968) vendosn t
prqafonin gjuhn zyrtare shqipe, Arshi Pipa thekson: Kt, kosovart e bn pr t
theksuar kombsin e tyre shqiptare n form proteste kundr refuzimit t Federats
Jugosllave pr ti dhn Kosovs statusin e republiks10. Madje, duke e pranuar
ShNjL-n, nn parulln nj komb, nj gjuh letrare, Pipa thot se ata u prnjsuan
me stalinizmin shqiptar, duke i rn ndesh kshtu Jugosllavis, e njohur pr vijn e saj
politike antistaliniste. Si t mos i mjaftonte q i gjuan n thes studiuesit nga Kosova e
Maqedonia n kampin stalinist, Pipa bn nj hap m tutje, duke akuzuar: Ata nuk
arritn pr t kuptuar, se gjuha e pron ideologjin n at mnyr q lumi bart dheun
prej brigjeve t veta, ideologji q n Shqiprin staliniste ishte prdor edhe pr t
ilustruar deri rregullat gramatikore11.
Nj prgjithsim i till sht i pavend, sepse ti akuzosh n bllok t gjith
studiuesit e Kosovs pr stalinizm sht nj gaf e rnd, aq m tepr kur pikrisht
n Prishtin, madje pr dekada t tra, studimet albanologjike njohn nj hapje dhe
ndrkomunikim t vrullshm dhe cilsor me dijet dhe shkollat e ndryshme evropiane
t kohs, t cilat pr studiuesit nga Shqipria, pr shkak t vetizolimit t saj, ishin t
paaritshme. Edhe shembulli q ka zgjedhur Pipa pr t evidentuar moszotrimin e
standardit nga kosovart (nj intervist e dr. H. Bajramit, drejtor i Arkivit t Kosovs,
gazeta Rilindja, 17 prill 1988) sht i paqlluar, sepse n secilin vend t bots, mund
t gjesh pa fije vshtirsie nj funksionar shtetror a nj doktor shkence q se njeh
standardin e gjuh s tij.
Kt ilustrim t pagoditur t Pips e ka potencuar edhe Rexhep Ismajli, i cili
mendon se n frymn e vrejtjes q bnte A. Pipa pr gjuhn e H. Bajramit, mund t
bhen diskutime t gjera lidhur me gjuhn e prdorur n Kosov. E vrteta, duke qen
shqiptart e Jugosllavis prgjithsisht n nj nivel tjetr zhvillimi n raport me t
tjert n at shtet, edhe standardi gjuhsor n prdorimet publike, kulturore e letrare
detyrimisht ishte tjetr12.
Edhe sugjerimi i A. Pips q kosovart duhet t ndiqnin shembullin e Pjetr

11 Po aty.
12 Rexhep Ismajli, Gjuh standarde dhe histori identitetesh, Akademia e Shkencave e Shqipris,
Tiran, 2005, fq. 227.

539
Xhavit BEQIRI
Bogdanit, duke prshtatur pr vete nj gjuh me mbshtetje n t folmen e

Shkodrs, duket i pazbatueshm, pasi q distanca kohore e ka br t veten, ndaj
gjuha e Bogdanit smund t jet model i gjuhs s kosovarve, sepse, vshtruar edhe
nga aspekti sociolinguistik, gjuha, mbi t gjitha, sht mjet komunikimi. Vshtir t
mendosh q dy milion shqiptar t Kosovs (dhe t viseve t tjera t ish-federats)
mund t dresohen leht, sa ti prshtaten atij varianti q propozon Pipa.
Sidoqoft, mllefin e madh Pipa e ka ndaj mnyrs se si u realizua eliminimi i
gegrishtes letrare n procesin e ShNJL-s dhe ndaj Androkli Kostallarit.
Komunizmi shqiptar, sht m s shumti dukuri e jugut shqiptar. Dhe kshtu
ndodhi, q lirimi i vendit prej pushtuesit t huaj mbaroi me ngadhnjimin e Jugut mbi
Veriun antikomunist. Imponimi i toskrishtes mbi gegrishten, ishte pasqyrim i
hegjemonis politiko-ushtarake, pasi ngadhnjmitart, jo rrall, u kan imponuar
gjuhn e vet t mundurve13, shkruan Pipa, pr t cilin GjNjL-ja sht nj przierje
marriste, e prgatitur sipas recets s Stalinit.
Marrizmi ishte nj drejtim ideologjik e metodologjik, q e sundoi linguistikn
sovjetike q n vitet e para pas t revolucionit bolshevik (1917). Krijues i ktij drejtimi
ishte Nikola Jakovljevi Marri (1867 -1934), i cili n vitin 1924 u deklarua si mbrojts
i marksizmit n lingusitik14. N thelb t bindjeve t Marrit qndron teza se nuk
ekzistojn gjuht e kombeve, por vetm e gjuht e klasave shoqrore. Marri insistonte
se gjuht n evolucionin e tyre ecin npr stadiume t caktuara zhvillimi, nga shkalla
e ult e zhvllimit kah e larta, ndrsa ekziston, pra, nj rend i qart hierarkik ndrmjet
gjuhve: duke marr parasysh shkalln e arritur t zhvillimit, disa jan t rangut t lart
e disa t ult15.
Pipa beson se fati e deshi mir Xhuvanin, q e shptoi prej poshtrimit t
nnshkrimit pr sanksionimin e GjNjL-s. Kur u shtrua pr diskutim Drejtshkrimi i
gjuhs shqipe (1951) q propozonte t dy variantet (gegrisht edhe toskrisht), i hartuar
prej Xhuvanit, Cipos e abejt n dy konferencat e thirrura prej Partis, me qllim t
promovimit t prirjes njvariantshe (toskrishtes), Xhuvani e mbroji dyvariantshin
duke cituar Stalinin: Marksizmi nuk pranon shprthime t gjuhs, si dhe duke
argumentuar se gegrishtja, si dihet mir, sht shkruar prej autorsh t famshm
prej kohsh t vjetra, ka nj letrsi t gjer, flitet prej nj pjese t madhe t popullit dhe
nuk sht e leht t hidhet tutje si rrob e vjetr, ose t ohet n muze, si jan
shprehur disa16.

14 Milka Iviq, Drejtimet n linguistik, Rilindja, Prishtin, 1977, fq. 117.
15 M. Iviq, vep. e cit., fq. 116.
16 Aleksandr Xhuvani, Mbi gjuhn letrare kombtare shqipe, Buletin pr shkencat shoqrore
(Instituti i Shkencave), IV, 1952, fq. 70.

540
Vrulli i Kostallarit pr t br ndryshime t prnjhershme e shpie at

pavetdijshm n teorin stadiale t Marrit, n teorin e shprthimit t papritur n
zhvillimin e gjuhs, q bie ndesh me msimet e Stalinit, i cili sugjeronte se zhvillimi
i gjuhs duhet t ishte si nj shuarje e ngadalshme elementve t cilsis s vjetr, s
bashku me grumbullimin e ngadalshm t elementve t cilsis s re17.
Stalini kshillonte se nevojitej nj periudhe kohore pr kalimin nga gjendja
e cilsis s vjetr, n gjendjen e cilsis s re, nga gjuha e mundur, n gjuhn
ngadhnjimtare. Ktu, plotsisht me t drejt, Arshi Pipa vren lajthitjen, apo m mir
me than hilen e A. Kostallarit, i cili, n njrn an himnizon Stalinin, ndrsa, n ann
tjetr, shtyn prpara me hov tipik marrist prmbysjen e gegrishtes letrare pr nj
periudh q nuk zgjati m shum se pes-gjasht vjet. E, vet Stalini, babai shpirtror
e ideologjik i Kostallarit, nj koh kaq t shkurtr pr ndryshimet/przierjet n gjuh e
cilsonte si nj periudh qesharakisht e shkurtr pr eleminimin e nj gjuhe
ekzistuese dhe ndrtimin e nj gjuhe t re kombtare18.
S kndejmi, ske si t mos pohosh se Kostallari nuk ndoqi n mnyr besnike
asnjrin drejtim, por mori sa nga marrizmi, sa nga stalinizmi, varsisht ka i shkonte
prshtati n rrethana t caktuara. Ndaj, ai del jo ve stalinist, po edhe marrist. Pr m
tepr, nj makiavelist, i cili pr t arritur qllimin, pr t kryer detyrn nuk zgjedh
mjete. Ndaj, Pipa vlerson se ShNJL sht nj przierje e paparimt dy teorish
kundrthnse, nj przierje q sht marriste n thelb, por e gatuar sipas nj recete
staliniane.
17 Sipas A. Pipa, vep. e cit., fq. 184.

18 Sipas A. Pipa, vep. e cit, fq. 184.
541
542
Naser PAJAZITI
NDIKIMI IDEOLOGJIK N SHTJE T DREJTSHKRIMIT E T

SHPJEGIMIT T TERMAVE RELIGJIOZ
Abstratkt
N kt kumtes kemi trajtuar trajtuar ndikimin q ka ushtruar ideologjia

komuniste n shtjen e drejtshkrimit e t shpjegimit kuptimor t termave religjioz n
fjalort drejtshkrimor dhe shpjegues t gjuhs shqipe. Ktu kemi prmbledh terma e
fjal q u takojn konfesioneve t ndryshme fetare, pasqyrimi i t cilave npr veprat e
prmendura sht br drejtprdrejt nn ndikimin e ideologjis marksiste t kohs.
Duke e vn n pah kt t met metodologjike t ktyre veprave, autori i ksaj
kumtese e shtron t nevojshme q gabimet e tilla t korrigjohen dhe edhe kto fjal e
terma t trajtohen njlloj me fjalt dhe termat e tjer t cilsdo fush.
Fjalt kye: idelologjia, feja, leksiku, fjalort, drejshtshkrimi, shpjegimi.
Pasi gjuha standarde sht produkt i nj ndrhyrje t drejtprdrejt dhe t

paramenduar nga ana e shoqris, sht e natyrshme q t pasqyroj zhvillimin socio-
ekonomik dhe socio-kulturor t asaj shoqri ku krijohet standardi. Me rastin e
standardizimit shqipes ndikuan drejtprdrejt jo vetm marrdhniet kulturor-
ekonomike, por thellsisht edhe ato politike. Me ardhjen Partis Komuniste n
Shqiprin e paslufts, kur do gj shihej n frymn e atmosfers partiake, ktij
ndikimi nuk i ka shptuar as gjuha n t gjitha rrafshet e saj. Pra, zhvillimet e
prgjithshme politike n shoqrin shqiptare jan reflektuar thell edhe n probleme
gjuhsore, ndrsa ne ktu do t kufizohemi vetm n ndikimin q ka pasur ideologjia
komuniste n shtje t drejtshkrimit e t shpjegimit t termave religjioz, ku do t trajtojm
ndikimin q ka ushtruar ideologjia komuniste n shtjen e drejtshkrimit e t
shpjegimit kuptimor t termave religjioz n fjalort drejtshkrimor dhe shpjegues t
gjuhs shqipe, duke prfshir n t terma e fjal q u takojn konfesioneve t
ndryshme, pasqyrimi i t cilave npr veprat e prmendura sht br drejtprdrejt
nn ndikimin e ideologjis marksiste t kohs.
Termat religjioz, krahas termave t fushave t tjera, prbjn nj kategori t
543
Naser PAJAZITI
veant t leksikut special dhe si fush sht me interes t gjer pr leksikografin e

gjuhs shqipe (Hna, 1995:304). Kta terma jan emrtime t nocioneve, sendeve,
dukurive, shrbesave kryesore q kryhen gjat veprimtarive fetare etj.
Feja n Shqipri sht ndaluar me ligj m 1967. Shqipria u shpall vend ateist,
prandaj ndalimi i fes n Shqipri sht reflektuar drejtprdrejt edhe n shtje
gjuhsore, n mnyr t veant ajo q ka t bj me terminologjin q lidhet fushn e
religjionit, si n aspekti e caktimit t rregullave t drejtshkrimit, po n mnyr t
veant n shpjegimin e fjalve t ksaj sfere n frymn ateiste.
Ndikimi ideologjik n trajtimin e disa fjalve t paslufts n Shqipri e n
veanti fjalori i 1980-s shpreh me theksimin e karakteristiks s tyre fetare, por edhe
me formula e parafrazime q, n njfar shkalle, i paraqitnin ato si t vjetruara, madje
edhe si jasht norms letrare (Thomai, 1995: 313). Karakterizimi me shkurtesn fe.
(fjal ose shprehje fetare), e cila prmban nj vlersim objektiv n sistemin e
prgjithshm t karakterizimit t fjalve sipas fushave t prdorimit, sipas vlerave
stilistike etj., ka brenda edhe nj vlersim sipas kontekstit politiko-ideologjik t kohs,
lidhur me gjykimin pr fen n prgjithsi, e kjo prforcohet ndonjher edhe me
kufizimin kohor nprmjet shkurtess vjet. (Fjal a shprehje e vjetruar).
Kjo vrehet edhe sa i prket aspektit sasior t prfshirjes s ktij leksiku n
fjalort e gjuhs shqipe.
Fjalori shpjegues, i cili u botua n vitin 1980 n Tiran dhe pastaj u ribotua n
Prishtin n vitin 1981, po edhe ai i vitit 1984, i botuar n Tiran, n gjuhn standarde
shnon epokn e terrorit, t tmerrit, t diktaturs komuniste - ateiste, sepse shanin,
fyenin, akuzonin, luftonin, mallkonin jo vetm fen, por edhe Kishn e Xhamin,
Hoxhn e Priftin, Bibln e Kuranin, madje edhe Zotin, Perndin, kurse e lavdronin
Partin1...!!!
Nga analizat e bra nga ana sasiore del se n Fjalori i gjuhs shqipe (1954) jan
pasqyruar 600 terma fetar, kurse n Fjalorin e gjuhs shqipe (1980) jan pasqyruar rreth
400 terma. Ktu vihet re nj dukuri interesante: n Fjalori i gjuhs shqipe (1954),
megjithse i tipit t vogl, jan pasqyruar m shum termat fetar se sa n fjalorin e
Fjalorin e gjuhs shqipe (1980) (Hna, 305) q sht i tipit t mesm. Kjo shpjegohet, pa
dyshim me ndikimin e faktorve jashtgjuhsor. Dihet se n vitet 70, kur u hartua
Fjalori i gjuhs s sotme shqipe, feja n Shqipri tashm ishte ndaluar. Kjo rrethan
1 http://www.mesoislamin.com/index.php/ballina/burimet-islame/fjalori-dhe-
terminologjia/item/261-terminologjia-islame-ne-gjuhen-shqipe
544
NDIKIMI IDEOLOGJIK N SHTJE T DREJTSHKRIMIT E T SHPJEGIMIT T
TERMAVE RELIGJIOZ
ndikoi si n sasin e fjalve t bots fetare q u prfshin n fjalor, ashtu edhe n

shpjegimin e vlersimin e tyre ideologjik.
Nse bhet nj krahasim ndrmjet fjalorve t vitit 1954 dhe atij t vitit 1980
shihet qart se fjalori i vitit 1954, edhe pse i tipit t vogl, ka t prfaqsuar m mir
terminologjin q lidhet m religjionin. Pra, u tha se fjalori i 54-s ka m shum fjal
nga kjo sfer se ai i 81-ts. (Thomai, 1995: 312). Kjo lidhet edhe me faktin se feja n
Shqipri, n vitet 50, kur u hartua fjalori ende nuk ishte e ndaluar, ndrsa ajo u ndalua
m von.
N kta fjalor gjejm formulime pr fjal nga sfera e religjionit, parafrazime
si: besimi i verbr, gjoja nga forca t mbinatyrshme; sht i papajtueshm me
botkuptimin shkencor, materialist; botkuptim idealist e reaksionar; armik i betuar i
prparimit e i shkencs, prdoret nga klasat sunduese pr t mashtruar e pr t
nnshtruar masat punonjse; feja sht opium pr popullin, sipas parafytyrimeve fetare
e mistike, e trilluar nga fet e ndryshme, gjoja ka krijuar botn, vendet e ashtuquajtura
t shenjta (n Mek a n Jerusalem); sipas besimeve t kota, libr q prmban
dogmat e fes myslimane dhe legjenda t ndryshme mitike; gjoja pr t'i pastruar nga
mkatet t shenjta; gjoja shpreh vullnetin hyjnor dhe parathot at q do t ngjas
m von (sipas besimeve mistike fetare) e shum formulime t tjera. Pr mnyrn e
interpretimit ideologjik t leksikut religjioz n fjalorin e vitit 1980 po japim disa
shembuj t ndryshm.
FE f. Besimi i verbr se gjithka n bot prcaktohet e drejtohet gjoja nga
forca t mbinatyrshme, hyjnore, i cili ka lindur qysh n koh shum t hershme dhe
sht i papajtueshm me botkuptimin shkencor, materialist; trsi dogmash q japin
nj botkuptim fund e krye idealist e reaksionar, i cili sht armik i betuar i prparimit
e i shkencs, dhe prdoret nga klasat sunduese pr t mashtruar e pr t nnshtruar
masat punonjse; besimi te zoti. Feja e krishter (ortodokse, katolike, myslimane).
Origjina (prhapja) e fes. Lufta kundr fes. Ndrroi fen. Mohoj (luftoj) fen. Feja
sht opium pr popullin.
ZOT I m. fet. Sipas parafytyrimeve fetare e mistike: qenia m e lart e
mbinatyrshme, e trilluar nga fet e ndryshme, e cila gjoja ka krijuar botn, qndron
mbi t dhe drejton gjithka; perndi. S'ka zot. Nuk i lutemi me zotit.
AVDES m. fet. Riti i larjes s duarve, t fytyrs e t kmbve, q bjn
myslimant para lutjeve n prputhje me dogmn fetare (n vendet ku vepron feja
myslimane). Uji i avdesit. Merrnin avdes. Hoqn dor nga avdesi.
HAJMALI f. vjet. Send i vogl, q e mbanin njerzit me vete ose q u varej
kafshve, sepse, sipas besimeve t kota, gjoja kishte fuqi t'i shronte nga smundjet, t'i
mbronte nga rreziqet e fatkeqsit, t'u sillte mbarsi etj. Varnin hajmali. E mbante si
545
Naser PAJAZITI
hajmali. Hoxht bnin hajmali. I hoqn hajmalit

KURAN m. fet. Libr q prmban dogmat e fes myslimane dhe legjenda t
ndryshme mitike. Suret e kuranit.
XHENET m. 1. fet., vjet. Sipas dogms s fes myslimane dhe prfytyrimeve
mistike: vend shum i bukur, ku gjoja jetojn n lumturi shpirtrat e t vdekurve q nuk
kan br mkate n t gjall; kund. xhehenem. Xheneti e xhehenemi shkojn bashk.
S'ka xhenet n at jet.
2. fig. bised. Vend i bukur dhe i begat, vend ku mund t jetoj njeriu i lumtur, parajs.
Xhenet mbi dhe. E bn xhenet. 3. prd. mb. bised. Q sht vet i qeshur, i gzuar e
gojmbl dhe q u sjell gzim edhe t tjerve. sht djal (njeri) xhenet. Ka marr nj
grua xhenet.
KURBAN m. 1.fet. Bagti q theret pr bajram a pr dit fetare t shnuara t
myslimanve (n vendet ku vepron feja myslimane).
2. vjet. Bagti q therej kur fillonte ndrtimi i nj shtpie, duke kujtuar, sipas besimeve
t kota, se kjo do t sillte mbarsi. Kurbani i themeleve.
3. fig. bised. Fli, theror pr nj ideal t lart; viktim n nj fatkeqsi natyrore (nga
prmbytja, nga trmeti etj.). Shkoi kurban iku kot, vdiq kot. T'u bfsha kurban! prk. i
thuhet me dashuri zakonisht nj fmije. Kurban nna (motra ...)! prk. t'u bft nna
(motra) kurban! * M'u bft kurban mallk. prdoret kur shprehim mosplqim pr at
q bn a q thot dikush, duke i dshiruar t psoj nj t keqe; m marrt t keqen!
Dashi i kurbanit ai, t cilit i ngarkohet faji i t tjerve, ai q vuan a ndshkohet pr
fajin e t tjerve. Shkoi si dash kurbani shkoi kot, pa faj, shkoi humbur.
MURG m. fet. Antar i nj urdhri fetar, q rri n nj manastir e bn nj jet
prej asketi (n vendet ku vepron feja). Murg katolik (budist). Urdhr murgjish. Jetonte
si murg.
2. fig. keq. Njeri i vetmuar, q bn nj jet t mbyllur; njeri i shkputur nga jeta e
gjall.
3. prd. mb. fig. (zakon. prpara emrit) bised. I mjer, i shkret, i zi. Murgu baba!
Murgu plak! Murgu ai! E psoi murgu djal! * Murgu i nats mit. plak shpirtkeq q
besohej se jetonte duke bredhur natn pr t dnuar njerzit, pr t br dme etj.
(sipas bestytnive).
KUNGIM m. fet. 1. Veprimi sipas kuptimeve t foljeve KUNGOJ,
KUNGOHEM. Dita e kungimit. 2. Rit fetar q bhet zakonisht n kish, ku prifti u
jep besimtarve me lug vere me copa meshe ose oste, gjoja pr t'i pastruar nga
mkatet; buka dhe vera q u jep prifti besimtarve ortodoks gjat ktij riti (n vendet
ku vepron feja e krishter). Kupa e kungimit. Mori kungimin.
KRISHTLINDJE f. kryes. fet. Nj nga festat kryesore t t krishterve, e cila,
sipas dogmave t fes, njihet si dita e lindjes s Krishtit dhe bie m 25 dhjetor (n
546
NDIKIMI IDEOLOGJIK N SHTJE T DREJTSHKRIMIT E T SHPJEGIMIT T
TERMAVE RELIGJIOZ
vendet ku vepron feja e krishter). Nuk i festojm m krishtlindjet.

APOSTULL m. 1. fet. Secili nga dymbdhjet nxnsit e Krishtit, q
predikuan dogmat e tij sipas mitologjis s krishter; libr fetar, ku tregohet
veprimtaria e tyre. Veprat e apostujve.
2. fig. libr. Mbrojts dhe prhaps i zjarrt i nj ideje, i nj doktrine etj. Apostull i liris
(i s vrtets). Apostull i ides kombtare.
HAXHI m. fet. Titull q u jepet besimtarve mysliman ose t krishter, t
cilt shtegtojn n vendet e ashtuquajtura t shenjta (n Mek a n Jerusalem); ai q
ka shtegtuar n vendet e ashtuquajtura t shenjta dhe ka marr kt titull (n vendet
ku vepron feja). U b haxhi.
HAXHILLK m. fet. Shtegtim q bhet nga besimtart mysliman e t
krishter n vendet e ashtuquajtura t shenjta (n Mek a n Jerusalem); lutja fetare
q bhet me kt rast (n vendet ku vepron feja). Shkoi pr haxhillk. U kthye nga
haxhillku.
PROFET m.1. fet. I drguar i perndis, q vjen t prhap nj fe, q gjoja
shpreh vullnetin hyjnor dhe parathot at q do t ngjas m von (sipas besimeve
mistike fetare).
2. fig. Ai q parathot a paralajmron dika q do t ndodh n t ardhmen.
PROFETIK mb. libr. 1. fet. Q ka t bj me profetin si i drguar i perndis
(sipas besimeve mistike fetare).
2. Q parashikon dhe paralajmron dika q do t ndodh n t ardhmen; q ka
natyrn a karakterin e nj profecie. Fjal profetike.
Fryma ateiste n Shqiprin komuniste nuk ka ln pa u reflektuar edhe n
vendosjen e rregullave t drejtshkrimit t gjuhs shqipe. N Drejtshkrimin e gjuhs
shqipe, faqe 153 thuhet:
Shkruhen me shkronj t madhe pjest prbrse t emrtime,ve t festave
kombtare e ndrkombtare: 28 Nntori, 29 Nntori, 11 Janari, 8 Marsi ose Tet Marsi, 1
Maji ose Nj Maji, 24 Maji, 7 Qershori,10 Korriku, 7 Nntori, 8 Nntori ose Tet Nntori, Dita
e Aviacionit, Dita e Msuesit, Dita Ndrkombtare e Gruas, Viti i Ri etj. (Drejtshkrimi,
1973: 153-154)
Ndrsa m posht jepet shpjegimi ku thuhet:
Emrat e festave fetare shkruhen me shkronj t vogl: bajrami, krshndellat,
nata e mir, pashkt, e premtja e zez, ramazan, ujt e bekuar etj.
Ndrsa n faqen 146 (Drejtshkrimi, 1973: 146) thuhet: Shkruhen me
shkronj t madhe emrat e prvem t bots mitologjike e fetare, si edhe ata t
figurave e t tregimeve popullore: Adami, Apoloni, Buda, Eva, Muhameti etj. (por
shkruhen me shkronj t vogl emrat e prgjithshm t sferave t msiprme si allah,
547
Naser PAJAZITI
engjll, perndi etj.

Pr fund mund t themi se pasqyrim i terminologjis fetare n fjalort e
gjuhs shqipe dhe e shpjegimi, parafrazimi q i bhet ktij leksiku, kryekreje n frymn
ateiste, tregon m s miri gjendjen e Shqipris s asaj kohe dhe ndikimin q ka pasur
ideologjia komuniste n krijimin e standardit t shqipes dhe n vendosjen e rregullave
t ktij standardi.
Duke i pasur parasysh kt t met metodologjike t ktyre veprave sht e
nevojshme q gabimet e tilla t korrigjohen dhe kto fjal e terma t trajtohen njlloj
me fjalt dhe termat e tjer t cilsdo fush, ashtu q terminologjia nga fusha e
religjionit n fjalort tan t gjej vend t merituar, ndrsa fjalt e shprehjet e ksaj
sfere t trajtohen e t shpjegohen ashtu si n t gjith fjalort e popujve t civilizuar t
bots.
Bibliografia:
1. Grup autorsh (1981) Fjalori i gjuhs s sotme shqipe, Rilindja, Prishtin.

2. Grup autorsh (1984) Fjalori i gjuhs s sotme shqipe, ASHSH, Tiran.
3. Thomai, Jani (1995) Terminologjia Islame n leksikografin shqiptare, Feja, kultura
dhe tradita n Islame ndr shqiptar, Prishtin.
4. Pasho, Hna (1995)Termat fetar n sistemin e termave t pasqyruar n fjalort
shpjegues t shqipes, Feja, kultura dhe tradita n Islame ndr shqiptar,
Prishtin.
5. Grup autorsh (1973) Drejtshkrimi i gjuh shqipe, ASHSH, Tiran.
6. http://www.mesoislamin.com/index.php/ballina/burimet-islame/fjalori-
dhe-terminologjia/item/261-terminologjia-islame-ne-gjuhen-shqipe.
548
Elda RESMJA MOLLA
ROLI I KISHS KATOLIKE N HISTORIN KULTURORE E

GJUHSORE T SHEKUJVE XVI-XVIII
Abstrakt
Gjat punimit synohet t hidhet drit mbi rolin dhe kontributet e Kishs
Katolike n zhvillimin kulturor gjat shekujve XVI-XVIII. Kishte kaluar nj shekull
nga pushtimi osman duke sjell ndryshime n ekonomi, kultur dhe fe. Popullsia
shqiptare dhe sidomos ajo e krishter prballej me nj kultur t re, at islame, e cila
gjithnj e m shum po fitonte terren. Prball ksaj situate institucionet e larta fetare
filluan t reagonin dhe t ndrmerrnin reforma pr t mbrojtur besimin e krishter. Si
dihet, gjat ksaj kohe zhvillimi kulturor e arsimor n Shqipri kryhej nn sundimin
ideologjik fetar. Edhe pse tri besimet fetare u shrbenin ineresave t tyre, prsri roli
q luajtn n zhvillimin kulturor t vendit qe i madh. N shekullin XVI, n vitin 1555
kemi librin e par shqip, i cili do t pasohej nga libra t tjer, duke i hapur rrugn
letrsis s vjetr shqipe, me prmbajtje fetare. Kjo u arrit fal lejimit t prdorimit t
shqipes n librat dhe shrbesat fetare, botimin e veprave shkencore e fetare.
Gjithashtu sht pr tu prmendur dhe hapja e disa shkollave pr shkollimin e klerit
katolik, ku msohej shqipja. T gjitha kto qen prpjekje serioze pr t ruajtur e
mbrojtur jo vetm fen, por dhe zakonet, gjuhn, duke u shndrruar n penges pr
politikat asimiluese t pushtimit osman.
Fjalt kye: asimilim, botime, ideologji, kleri shqiptar, tekste tw vjetra.
"Katolikt shqiptar jan shkak q u mbajt gjall gjer m sot kombsia

jon." Faik Konica.
Shekujt IX-XV karakterizohen nga luftrat dhe konflikte t vazhdueshme, t

cilat kishin ngadalsuar duke i uar deri n shkatrrim dhe ato pak arritje t brishta
ekonomike, shoqrore, kulturore e fetare. Kjo periudh prkon me fuqizimin e
shteteve teokratike ortodokse dhe mbizotrimin e politikave prkatse. sht koha
kur si gjuh kishtare, mbizotronte gjuha greke e m pas ajo sllave e vjetr. Si
549
Elda RESMJA MOLLA
shprehet dhe studiuesi R.Ismajli, gjuha e ortodoksis si gjuh e shenjt u shndrrua

njkohsisht n gjuh me simbolik etnike (me von nacionale). Duke pasur
monopolin e gjuhs s shenjt, greqishtja dhe sllavishtja u bn mjeti m i
prshtatshm pr sundimet e kohs, pr t zn n grack popujt aloglotik. Kjo
dukuri lidhet me faktin se, si rezultat i pushtimeve t gjata, humbjeve t mdha t
vlerave materiale, dhe ato pak shkrime q mund t ekzistonin u zhdukn1. Kjo pr
faktin se ato qen thjesht dorshkrime, t shkruara n pak kopje, duke qen se
shtypshkronja e Gutenbergut u shpik vetm n vitin 1440. E pra, n kto kushte nuk
mund t bhej fjal pr shkrime e aq m pak t ruheshin kto shkrime apo dhe t flitej
pr letrsi n gjuht vendase.
Si pr t mos mjaftuar kjo gjendje e rnd e kulturs shqiptare, n mes t
shekullit XV Shqipria u pushtua nga perandoria osmane, duke ndrprer zhvillimin e
brisht t arritur me vshtirsi. Megjithat, ktu mund t ndrhyhet duke shprehur nj
qndrim t kohve t fundit t studiuesve, t ndryshm nga ai i mbajtur tradicionalisht
n tekste msimore, lidhur me kt shtje. Sipas tyre zhvillimi kulturor ishte
ndrprer shum koh para pushtimit osman, pikrisht gjat periudhs s pushtimit
bizantin q i paraprin atij osman. Kjo sht nj nga shtjet q meriton vmendje dhe
diskutim.
Nisur nga rrethanat jo t favorshme kishtare, n kohn kur n Shqipri
sundonte nj klim e rnd politike kulturore e fetare, kur katolicizmi rrezikohej
seriozisht dhe nga islamizmi, feja e pushtuesve t rinj, kthimi i katolikve shqiptar n
ortodoks slav e grek, gjendja e rrnuar e kishave, mungesa e klerikve t arsimuar, e
vetmja rrug pr t dal nga kjo situat qe procesi i shqiptarizimit t Kishs Katolike.
Aty rreth shekullit XVI ra n sy tendenca e Vatikanit pr ndryshime t rrnjsishme t
veprimtaris fetare dhe ideologjike n botn shqiptare, duke ndrmarr nj varg
masash e reformash, t cilat do t ndryshonin jetn kulturore e shoqrore t
shqiptarve. Kleri Katolik ndryshe nga besimet e tjera, ndoqi rrugn e tolerancs, gj
q nuk oi n penges t zhvillimit t kulturs s kultivuar, por prkundrazi dha nj
kontribut t muar n kt fush. Si pohohet me t drejt nga studiuesit, Kisha
Katolike ishte e lidhur ngusht me traditn kombtare, dinte t respektonte ritet dhe
zakonet e shqiptarve.
Lvrimi i shqipes dhe botimi i teksteve n gjuhn shqipe.
N kto koh propagandimi i fes katolike n Shqipri ishte ln n dor t
1 Historia e letrsis shqipe, Tiran, 1959, f.181. Aty M.Domi shkruan: U dogjn biblioteka,
dorshkrime dhe akte. Me kto u zhdukn dhe momentet e shkrimit shqip t shekullit XIV-XV e m
prpara
550
ROLI I KISHS KATOLIKE N HISTORIN KULTURORE E GJUHSORE T
SHEKUJVE XVI-XVIII
klerikve t huaj t cilt nuk njihnin shqipen duke krijuar nj klim jo t favorshme.
Jan t njohura nga studime2 mbi kt periudh, grindjet midis klerikve vendas dhe t
huaj lidhur mbi kt shtje. Mosmarrveshjet vinin pik s pari pikrisht nga fakti se
ishin vet besimtart q krkonin klerik shqiptar pr kryerjen e riteve t ndryshme
fetare.
Hap i rndsishm n kt drejtim dhe q lidhej drejtprdrejt me kulturn
shqiptare ishte zvendsimi i latinishtes me gjuht kombtare, dukuri q ndodhi dhe
n shum vende t tjera t Ballkanit Gjuha vendase shihej si mjet i rndsishm pr
prhapjen e fes. N Shqipri kisha lejoi prdorimin e gjuhs shqipe n shrbesa dhe
botimin e librave fetar dhe shkencor. Kshtu t part q shkruan gjuhn shqipe
qen priftrinjt katolik, zotrues t kulturs perndimore. Si rezultat, dhe shkrimet e
shqipes s shekullit XVI XVIII qen me karakter fetar ose didaktik. U prkthyen
vepra me prmbajtje fetare, n funksion t ushtrimit t fes dhe riteve t saj, sidomos
katekizma nga italishja ose latinishtja. Kjo letrsi u zhvillua kryesisht n Shqiprin e
Veriut, duke ndihmuar n lvrimin dhe pasurimin e gjuhs letrare n baz t
gegrishtes veriore.
Prpjekjet e para pr kryerjen e riteve dhe predikimeve fetare n gjuhn shqipe i
prkasin shekullit XV, m sakt viti 1462. N qarkoren e kryepeshkopit t Durrsit,
Pal Engjlli, gjejm fjalin: Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit dhe kjo do
t prdorej n rastet kur nuk ishte i mundur pagzimi i fmijve n kish. Ky sht
dokumenti i par n gjuhn shqipe.
Ngjarja kryesore n historin kulturore e gjuhsore do ti prkas mesit t
shekullit XVI, koh kur z fill letrsia e vjetr shqipe. Nismtari i ksaj epoke t
ndritur sht prifti shqiptar Gjon Buzuku, i cili shkruan Mesharin, librin e par t
shkruar n gjuhn shqipe. At Gjon Buzuku n parathnien e Mesharit t tij thot se
e ka shkruar kt vepr n shqip nga dashnia pr gjuhn ton. Ky libr dhe t tjer
q e pasuan, nuk ishin thjesht libra me prmbajtje fetare, por n to vrehet dhe
dashuria dhe interesimi pr vendin e t parve. Me t drejt abej thekson: Veprat e
t gjith autorve t vjetr jan fryt i dy faktorve: i vullnetit t autoritetit kishtar dhe i
dshirs pr ti ardhur n ndihm atdheut 3
Por shekulli pasardhs do t ishte m i mbar lidhur me veprimtarin e klerit
katolik. Vepra e Buzukut do t ndiqej nga libra t tjer, kryesisht prkthime tekstesh
fetare, shkruar po nga klerik shqiptar, t cilt s bashku do t krijonin traditn e
shkrimit t librave n gjuhn shqipe. Autori i par sht Pjetr Budi, i cili brenda nj
2 I.Zamputi, Relacione mbi gjendjen e ShqiprisVeriore dh e t Mesme n shek. XVII, vllimi I, f. 17-35
3 Eqrem abej, Gjon Buzuku, n Studime gjuhsore, VI, Prishtin,1977, f.25.
551
Elda RESMJA MOLLA
kohe t shkurtr boton tre librat e tij: Doktrina e Krshten, Rituali Roman dhe
Pasqyra e tRrfyemit. M tej tradita e shkrimit t shqipes vijon me Frang Bardhin
dhe fjalorin e tij latinisht- shqip. Shekulli XVII vazhdon t jet i begat me botime dhe
kt her vjen eta e profetve e klerikut vendas Pjetr Bogdanit, libr q njohu
disa botime dhe kjo fal prmbajtjes jo vetm fetare, por dhe shkencore. N historin
e shkrimit t shqipes gjat shekullit XVIII, ndonse vrehet zbehje e veprimtaris
fetare, vend t rndsishm z botimi shqip e latinisht i akteve t mbledhjes s klerit
katolik shqiptar, i njohur si Kuvendi i Arbnit (1706).4 Teksti i Kuvendit t Arbnit,
pr rndsin q pati u ribotua disa her duke njohur disa botime t mvona, si n
gjuhn shqipe ashtu dhe n at latine. Sipas disa dokumenteve q prmend Malaj,
arkipeshkvi i Tivarit ka krkuar nj her 200 kopje n gjuhn shqipe dhe 150 n
gjuhn latine dhe nj her tjetr 200 kopje n gjuhn latine, 200 n gjuhn shqipe.
Dokumentet prmendin nj krkes pr librat shqiptar si dhe studentt e Shn Pjetrit
n Montorio dhe t Shn Bonaventurs n Isola t Roms.5
Botimet shqip n shekullin XVIII vijojn me veprn e Franesko da Lees
Vzhgime gramatikore pr gjuhn shqipe(1716) dhe katekizmin e prkthyer nga Gjon
Nikoll Kazazi,Prmbledhje e shkurtr e doktrins s krishter, botuar n Rom 1743. Vitit
1746 i prkasin Pes letra shqip t Jozef Skiroit, Arqipeshkv i Durrsit dhe Vikar
Apostolik i Himars n Arbri.
Ndoshta me t drejt studiues t shumt konsiderojn veprn Cuneus
prophetarum t Bogdanit, si vepra m e plot e shqipes s shekullit XVII duke
kontribuar ndjeshm n konsolidimin dhe stabilizimin e shkrimit t shqipes. Pr kt
arsye, me Bogdanin, studiuesit vendosin kufirin e ndarjes s historis s shkrimit
shqip. Sipas Rizs6, autort m t vjetr dhe q ndihmuan n lvrimin e shqipes jan:
Gjon Buzuku, Pjetr Budi, Lek Matrnga, Frang Bardhi dhe Pjetr Bogdani, pra me
vitin 1685.
4 S. Mansaku, n Kuvendi i Arbnit n historin kulturore e gjuhsore shqiptare, Kuvendi i Arbnit

300-vjetori, Lezh, 2007, f.106, tekstin e Kuvendit t Arbnit e sheh si nj hallk t
rndsishme t historis kulturore dhe gjuhsore q lidh fundin e mesjets shqiptare me
fillimet e Rilindjes Kombtare. I t njjtit mendim duket se sht dhe studiuesi
K.Topalli, i cili e konsideron kt tekst si ur lidhse ndrmjet shqipes s vjetr dhe s re. Sh.
Demiraj4 pohon, se prkthyesi i tekstit t Kuvendit sht ndikuar shum nga gjuha e
shkrimtarve t Veriut t shekullit XVII, si nga gjuha e Budit dhe veanrisht nga ajo e
Bogdanit. Pr nj ndikim t till t fuqishm, sipas Demirajt, dshmojn prdorimi i t njjtit
alfabet, shenjimi i zanoreve t gjata me t njjtn mnyr, d.m.th me dyfishimin e shkronjave
etj.
5 Malaj, Vinenc P: Kuvendi i Arbnit, Concilio NazionaleAlbanese del 1703. Botimi i dyt.
Ulqin -Tuz, 1999. Prkthim nga Tonin Zadeja, f. 155

6 S.Riza, Pes autort m t vjetr t shqipes, Tiran 1966
552
SHEKUJVE XVI-XVIII
Sipas R.Ismajlit7 ky kufi duhet t shtyhet duke prfshir dhe veprat Kuvendi i
Arbnit (1706), Osservazioni grammaticali della lingua albanese e da Lecces (1716),
Dorshkrimi i Grottaferrats (1710), Doktrina e Krshten e Gjon Kazazit (1743) dhe
mbase edhe n botimin e dyt t Kuvendit t Arbnit (1868) t botuar nga
Engjll Radoja8. M tej Ismajli vijon me arsyet q e ojn at n kt prfundim.
Sipas Ismajlit:
1. Shkrimi i shqipes ka kryesisht t njtin funksion n t gjitha tekstet.

2. Alfabeti baz, madje dhe plotsimet, n kod jan t njjta n t gjitha kto
tekste;
3. E gjith kjo tradit zhvillohet n kontinuitet, prandaj dhe grafia e ortografia
vjen gjithnj duke u prsosur;
4. Gjuha e ktyre teksteve sht kryesisht gegrishtja;
5. Kto tekste shrbenin ose n praktikn fetare, ose n msimin e shqipes pr
kto qllime;
T gjith kta autor t vjetr i bashkonte formimi kulturor latin- italian, duke
qen se shumica qen priftrinj dhe kishin studiuar n Itali. N themel t veprave t
tyre qndron alfabeti latin mbshtetur n grafin italiane dhe nj numr i
konsiderueshm t fjalve me burim latin e italian, sidomos t natyrs fetare. Por, ajo
q sht m e rndsishmja dhe q i bashkon sht fakti se tekstet e vjetra, nuk i
shrbejn vetm historis s gjuhs, por mbi t gjitha historis s popullit shqiptar.
Disa studiues, duke paraqitur versionin e tyre ideologjik mendojn se gjuha dhe
kultura shqipe do t kishte humbur nse nuk do t ishte lvruar gjat shekujve XVI-
XVII, nga autort e vjetr t Veriut.
Pr fat t keq, veprimtaria e Kishs katolike n Shqipri nuk ishte e shtrir
kudo, megjithat librat shqip dhe msimi i shqipes vijoi vrullshm fal interesimit t
Klerit Katolik, dhe tek Arbresht e Italis, t cilt hapn shkolla. Mjafton t
prmendim Kolegjin Shn Adriano, n Shn Demetrio Corone, n Kalabri, duke
luajtur rol n msimin e shqipes si dhe n n prhapjen e kulturs shqiptare. Figura t
shquara t arbreshve t Italis gjat shekullit XVIII jan Jul Variboba (1724-1788),
me veprn Gjella e Shn Mris virgjr, Nikoll Brankati, Nikoll Filia, Nikoll
Keta, Nil Katalani, Teodor Kavalioti etj.
Si prfundim, mund t themi se gjith veprat e letrsis s shkruar, duke
7 R.Ismajli, Gjuha shqipe e Kuvendit t Arbnit (1706), Prishtin, 1985. f.73-74

8 Bhet fjal pr botimin e dyt t Kuvendit t Arbnit.
553
Elda RESMJA MOLLA
prjashtuar prodhimin letrar t humanistve, kishin prmbajtje t theksuar fetare, pasi

e gjth kjo letrsi u zhvillua n kohn kur kleri kishte n dor zhvillimin e kulturs dhe
t arsimit. Pavarsisht rrethanave jo t favorshme, mund t themi se Shqipria, n
shekujt XV XVIII, njohu nj shkall t caktuar zhvillimi kulturor, dhe pse kryhej
nn ndikimin e klerit.
Shkollat e para n gjuhn shqipe u hapn nga klerikt katolik
Njkohsisht, nj hap tjetr i ndrmarr nga kleri n dobi t zhvillimit t

kulturs shqiptare, ishte dhe hapja e shkollave, ku pr nevojat e predikimit,
klerikve t ardhshm u msohej dhe gjuha shqipe. Shkolla e par shqiptare sht
themeluar m 1584 nga klerik katolik n Stubll (afr Gjilanit- fshat i Malsis s
Karadakut) i njohur si Kolegji i Shn Luks n Kosov. Nj shkoll e till u ngrit n
Kurbin t Krujs me krkes t nj prelati t asaj kohe, Gjon Koleshi, i cili kur ishte
n Rom n 1625, u shkruante eprorve t tij se do t duhej t ngrihej nj shkoll n
Shqipri, q t msonin shkrim e kndim. Pas shum mundimesh e pengesash shkolla
shqipe e Kurbinit u hap n vitin 1632 nga Gjon Koleshi.
Rrethit t Lezhs i prkasin dy nga shkollat e para t shqipes. N erekun e
dyt t shekullit XVII erdhi n Shqipri nj ekip misionarsh franeskan q ngriti n
1638 n fshatin Pedhan, afr lumit Mat, nj shkoll fillore pr fmij nga 8-10 vje.
Nj vit m von n Blinisht, Zadrim, nga priftrinjt e Troshanit u ngrit nj shkoll e
mesmegymnasiumku msonin rreth 50 nxns. Msimet zhvilloheshin n gjuhn e
vendit (vernacula lingua). Pr kto shkolla flitet dhe n aktet e Kuvendit t Arbnit, t
botuara n 1706 n Rom n nj tekst t vetm, ku ai u rekomandohet shkollave t
Kurbinit e t Lezhs, sigurisht edhe pr msimin e latinishtes me an t shqipes. N
vitin 1698 At Filip Shkodra hap shkoll n familjen Kamsi, n Shkoder.
N vitin 1622 u krijua institucioni De Propaganda Fide n Rom. Pr prgatitjen e
klerikve shqiptar u ngritn kolegje si ai i Fermos (1633), shkolla e Montorinos n
Rom etj. Fat i madh pr kombin dhe kulturn shqiptare qe dhe ardhja n krye t
Kishs Katolike e Pap Klementi XI, origjina e t cilit ishte nga nj familje e njohur
n Itali, - familja e Albanve, me origjin shqiptare.9 Nuk sht e rastit q pikrisht
gjat ksaj kohe, papa themelon Kolegjin Arbresh n Shn Demetrio Korone t
Kalabris, hap katedrn e gjuhs shqipe n kuvendin e Shn Bartolomeut n Rom,
ku ka dhn msim Franesko Maria da Lee, autori i gramatiks s par shqipe, v
9 Pr m shum mbi origjinn dhe veprimtarin e paps Klementi XI shih Vincenz Malaj,
vep.cit. f. 41-43. Nj tjetr libr me rndsi, me t dhna t rndishme, rreth Paps dhe
Kuvendit t Arbnit, sht dhe ai i Engjll Sedajt, Papa Shqiptar Klementi XI Albani dhe
Kuvendi i Arbnit. Prishtin. 1988.
554
SHEKUJVE XVI-XVIII
kontakte t ngushta me Gjergj Guxetn, arbreshin e njohur siilian t kohs dhe

themeluesin e kolegjit arbresh t Palermos.10
Kontribut drejt marrdhnieve t mira dhe mirkuptimit midis

shqiptarve.
Pr vlera kombtare t rndsishme t veprimtaris s klerit katolik dshmojn

dhe marrdhniet e e tij me popullsin vendase. Kleri katolik gjithmon ka ndihmuar
dhe sht treguar e kujdesshme n realizimin e bashkpunimit dhe bashkimit t
shqiptarve, veanrisht n marrdhniet e katolikve me shqiptart mysliman.
Harmonia dhe bashkjetesa mes shqiptarsh qofshin me besime t ndryshme, gj q
karakterizon dhe sot e ksaj dite popullin shqiptar, ka ekzistuar dhe ather, duke u
shndrruar n faktor stabiliteti n vend. Sipas kryepeshkopit t Arbnit, Mark Skura11
Skizmatikt grekjan m kundrshtar t katolikve se sa myslimant, ata shiheshin si
armiq dhe veprimtaria e klerit katolik nuk prputhej me politikat asimiluese t klerit
ortodoks. Apo si shkruan dhe misionari Italian Kerubino n 1638: shqiptart
festojn me njri-tjetrin ndr morte, ndr kremtime dhe kur bjn dasma12
Vizitort apostolik, peshkopt, misionart si njohs t thell t jets s
popullit shqiptar, zakoneve, mnyrn e jetess apo t veshjes, besimit t tyre, veseve
apo dhe vyrtyteve t tij dinin ti prshtateshin realitetit shqiptar. Historiani Kasem
Bioku13 shkruan: Klerikt katolik treguan toleranc ndaj rasteve t formimit t
familjeve me antar t besimeve t ndryshme, kur besimtart ndrthurnin ritet
kishtare me ritet e vjetra pagane. Por jo vetm kaq. Ka pasur gjithashtu raste kur
klerikt kan banuar n shtpit e myslimanve shqiptar, kur myslimant kan
ndihmuar materialisht Kishn Katolike si dhe kur t krishtert kan ndihmuar
materialisht pr ngritjen e monumenteve t kultit islamik. Marrdhnie t mira ka
pasur dhe ndrmjet drejtuesve vendor shqiptar dhe t krishterve, t cilt gzonin
m shum t drejta. Nj shembull i mir n kt rast sht Vinenc Zmajevi, prifti
dhe intelektuali kroat q drejtoi punimet e Kuvendit t Arbnit, ngjarjes m t shnuar
n historin kishtare. Si njohs i miri i realitetit shqiptar ky ka ndihmuar n zgjidhjen
11 I.Zamputi, Relacione mbi gjendjen e ShqiprisVeriore dh e t Mesme n shek. XVII, vllimi I, f. 235.
12 I.Zamputi,vep.cit.II,f. 107.
13 K.Bioku, Fryma shqiptare e kishs katolike, Kuvendi i Arbnit-300 vjetori. Prmbledhje e
kumtesave t mbajtura me rsatin e 300 vjetorit t mbajtjes s Kuvendit t arbnit, ngjarje me

rndsi n historin kishtare t Kishs Katolike Lezh, 2007, f. 44, 46
555
Elda RESMJA MOLLA
e konflikteve dhe problemeve t shumta t kohs.14

Me t drejt Ismajli shkruan15: Kleri shqiptar, sado i pakt n numr q ishte
dhe sado i pashkolluar q ishte, nuk e ndante funksionin dhe detyrn e tij si prift nga
detyrimet e tjera sociale e kombtare t popullit, po prkundrazi, t gjith veprimtarin
e tij e prshkont eme elemente t tilla. Ai do t merrej n radh t par me shtje
sociale e ideologjike t drejtuara nga nevojat dhe interest e popullsis s vendit.
Binomi fe dhe atdh qe n themel t gjith veprimtaris s klerit shqiptar.
Atdhetarizmi dshmohet qart n prpjekjet pr lvrimin e gjuhs shqipe, botimin e
teksteve n kt gjuh duke krijuar traditn e shkrimit, e cila do t ndiqej dhe nga
autor t mvonshm, n ndihmesn e dhn pr zhvillimin e kulturs dhe arsimit n
Shqipri, n mbrojtjen e traditave t popullit shqiptar. T gjitha kto vlera i njihen
klerikve shqiptar t kohs, veprimtaria dhe kontributi i t cilve duhet vlersuar
maksimalisht, duke nxjerr n drit studime e dokumente t reja.
Bibliografia:
1. Buzuku, Gjon: Meshari i I. II Tiran, 1968

2. abej, Eqrem: Studime gjuhsore III,IV,VI , Prishtin, 1976. 1977.
3. Fida, Artan: Rreth gramatiks s F. Maria Da Lees, Studime albanologjike,
2000/1.
4. Historia e letrsis shqiptare,I,1959
5. Historia e letrsis shqiptare, I,1971
6. Historia e letrsis shqiptare, 1983
7. Ismajli, Rexhep: Gjuha shqipe e Kuvendit t Arbnit (1706), Prishtin, 1985.
8. Kuvendi i Arbnit 1703. Prishtin 2004 (Prmbledhje t kumtesave t
konferencs s Mynihut, 2003
9. Kuvendi i Arbnit 300 vjetori, Lezh, 2007 (Prmbledhje t kumtesave n
Lezh, 2003).
10. Malaj, Vinenc P: Kuvendi i Arbnit, Concilio Nazionale Albanese del 1703. Botimi
i dyt, Ulqin -Tuz, 1999. Prkthim i Tonin Zades.
11. Selman Riza: Pes autort m t vjetr t gjuhs shqipe, Tiran, 1966
12. Sedaj. Engjll: Papa Shqiptar Klementi XI Albani dhe Kuvend i Arbnit.
Prishtin, 1988
14 Pr m shum mbi jetn dhe veprimtarin e tij n Shqipri, shih Rexhep Ismajli, vep.cit. dhe
V. Malaj, vep.cit.
15 Vep. cit. f.25
556
SHEKUJVE XVI-XVIII
13. Zamputi, Injac: T dhana t reja mbi gjendjen ekonomike shoqnore e politike t
vendit ton n shekullin e XVII t, BUSHSH, Tiran, 1957, nr.1
Relacione mbi gjendjen e Shqipris Veriore dhe t Mesme n shek. XVII, vllimi I.
557
558
Sadije REXHEPI
GJUHA N SHRBIM T IDEOLOGJIS
Gjuha e do populli luan rol vendimtar n emancipimin e tij arsimor, edukativ,

kulturor, shkencor dhe n prgjithsi civilizues. Gjuha mund t konceptohet si mjet
komunikimi i shoqris pr t shkmbyer informata t ndryshme, t cilat i transmeton
shoqria. Krijimi i nj strukture shoqrore, i nj jete t prbashkt shoqrore nuk sht
e mundur pa gjuh. Sipas Schmidt-it (1972: 91) vetm n baz t informacionit,
komunikimit dhe veprimit intersubjektiv mund t lindin dhe t prkrahen struktura
shoqrore rekurrente, prkohsisht t qndrueshme dhe refleksive.1 Gjuha dhe
shoqria e kushtzojn njra tjetrn. Ato gjithnj na shfaqen n nj simbioz. Gjuha
sht n shrbim t ideologjis, si mjet pr realizimin e misionit t saj. Sipas van Dijk
(1998) gjuha sht e lidhur ngusht me bindjet, idet dhe ideologjit. Ideologjia sht
trsi e ideve, pikpamjeve, bindjeve shoqrore, n baz t t cilave njerzit i
prcaktojn besimet dhe veprimet e tyre. Ideologjia si ide, si teori sht harku politik,
program veprues i shtress udhheqse t nj shoqrie. E tr veprimtaria politike
qoft ajo e rrfim-referimit, e vendimmarrjes ose e dialogimit shprehet prmes gjuhs.
Gjuha nuk sht statike, ajo nuk duhet t shihet si nj trsi e pandryshueshme, por si
nj pjes prbrse e nj realiteti komunikues gjuhsor, e cila i prshtatet gjendjes
aktuale t nj shoqrie, e cila ndryshon s bashku me zhvillimin e shoqris.
Shtrohet pyetja se si bhet gjuha e ideologjizuar. Gjuha shrben pr komunikim
dhe sht instrument i grupeve t caktuara pr t prhapur ideologjit e tyre. Grupet
shoqrore jan grupe t cilat e kan ndjenjn ne dhe t tjert, me t cilat shnohen bazat
pr emocionalitet t prbashkt. Grupet e caktuara komunikojn me pjestart e
grupit me gjuhn, me t ciln i diferencon t tjert q nuk bjn pjes n at grup. Kjo
e bn gjuhn gjuh ideologjike. Me gjuh automatikisht barten normat shoqrore t
nj shoqrie, individi pa e vrejtur i merr idet e nj shoqrie dhe i fut n njohurit e
tij t prgjithshme. Kt e thekson Van Dijk (1998), sipas t cilit pavarsisht se a jan
t vetdijshm dhe a dijn pr ideologji, te disa individ m shum e disa m pak,
1Krh. Schmidt, SJ. 1972, 91 f, cit. n Erich Straner, Ideologie - SPRACHE - Politik.
Grundfragen ihres Zusammenhangs, Tbingen, 1987, 16
559
Sadije REXHEPI
ideologjia e caktuar ekziston.

Gjuha sht nj instrument pr ushtrimin e pushtetit. Kjo bhet prmes
normave t parashtruara q ofrohen si modele t sjelljes. (Straner 1997: 20 ) N kt
mnyr do grup i shoqris ndrton nj prdorim specifik t gjuhs, sepse n mnyr
t veant barten norma t ndryshme pr gjra t njjta. Kshtu, gjuha jo vetm q
ndihmon zhvillimin e nj shoqrie me normat dhe rregullat e saj, por ajo mbshtet
dhe shprndan n t njjtn koh kto standarde.
do njohuri dhe prvoj sht e varur nga gjuha, sepse gjuha sht mjeti me t
ciln ne e shprehim mendimin ton pr botn. Njerzit n komunikim t ndrsjell
mund t shkmbejn njohuri n bot vetm me ndihmn e mjeteve gjuhsore, kshtu
q gjuha e bn realitetin rreth s cils ne kuptohemi. Por, shpesh bhet pyetja se a
ekziston lidhja e ideologjis me t vrtetn. Gjuha ndonjher nuk ndikohet dhe
nuk ndryshon vetm nga e vrteta, por ajo shpesh bhet vet fuqi pr ndryshimin e s
vrtets. Ideologjia prkufizohet edhe si vetdije e gabuar, q e mbulon apo e fsheh
t vrtetn. N kt kuptim koncepti ideologji ka kuptim negativ, por nuk sht e
thn q ideologjit t jen patjetr negative, por sistemeve politike q do tu
referohem ktu iu mbizotron nj ideologji negative, sunduese. Gjuha sht e lidhur
edhe me njohurit paraprake. Pa njohuri t prgjithshme nuk mund t dijm pr nj
shtje se a sht e vrtet apo jo. Pra, gjuha sht ajo q na tregon vrtetsin apo jo
pr nj shtje, sepse ajo sht e lidhur me njohurit e mparshme, pikpamjet
kulturore, pritjet.
Linguisti Paul Kroskrity (2010, 2005) thekson q ideologjit nga nj tem
margjinale bhen tema kryesore. Brenda gjuhsis s aplikuar Kroskrity (2005: 4)2
insiston q ideologjit duhet t shihen gjithmon si t shumfishta, n t cilat veprojn
njkohsisht dimensione t ndryshme. Pr t shtjelluar kto dimensione ai propozon
katr rrafshe q e mbulojn njra tjetrn:
1. Ideologjit gjuhsore paraqesin pikpamje mbi gjuhn dhe diskursin, t cilat
jan t konstruktuara n interes t nj grupi t caktuar shoqror ose
kulturor. ka duket brenda nj grupi t jet e vrtet, moralisht e drejt,
estetike, shpesh sht e lidhur me interesat politike-ekonomike. Gjuha
shrben si fush, mbi t ciln ndiqen, mbrohen dhe legjitimohen vlerat dhe
interesat.
2. Ideologjit gjuhsore mund t konceptohen si t shumfishta, sepse edhe
brenda nj grupi sociokulturor pjestar t ndryshm shoqror, si klas,
gjini, ose elita mund t sjellin pespektiva t ndryshme mbi gjuhn, t cilat
shpesh bhen indikator pr pjesmarrsit e grupit.
2 Kroskrity, Paul (2005:4) cit. n Busch, Brigitta: Mehrsprachigkeit. (2013: 84), Wien
560
3. Deri n ciln shkall ideologjit gjuhsore jan t qarta varet n njrn an

nga secili pjestar i grupit, n ann tjetr varet nga vendi, n t ciln
prodhohen dhe komentohen ideologjit. Sa m e diskutueshme t jet
ideologjia gjuhsore, aq m shum hyn n vetdije, ndrsa t tillat, t cilat n
mas t madhe jan t padiskutueshme, neutrale dhe dominuese, vijn n
shprehje para s gjithash n praktikat e brendshme gjuhsore. M shum se
sa n hapsirat familjare, ku ideologjit gjuhsore prodhohen si implicite, n
institucione si gjykata ose shkolla, ku gjuha bhet mjet i sjelljes, kto hyjn
n vetdije jo vetm n mnyr implicite, por pa u vrejtur edhe n at
eksplicite. (krh. po aty cit. f. 85)
4. Ideologjit gjuhsore ndrmjetsojn n mes t strukturave shoqrore dhe
mnyrs s t folurit. Me ndihmn e ideologjive folsit i lidhin prvojat e
tyre sociokulturore me resurset e gjuhs dhe t diskursit pr t kuptuar dhe
prmbushur lidhjet shoqrore, duke prodhuar nj udhzues indeksikal
(deiktik) n mes t formave t caktuara dhe llojeve t caktuara t prdorimit
t gjuhs. (po aty f. 86).
Pra, kto jan disa dimensione q ka nj gjuh e ideologjizuar.
Gjuhn ideologjike e gjejm n mnyr t thksuar n botn politike, ngase
gjuha shpie n strategjit politike dhe ky edhe sht objekti i nj ideologjie; pr t
prhapur idet e tyre n shoqri, pr ushtrimin e pushtetit. N veanti n t gjitha
sistemet shoqrore, t kaluara dhe t tashme gjuha sht n shrbim t shtresave
sunduese. Ku vjen n loj fuqia, ideologjia i cakton rregullat e lojs. Gjuha sht pr
kt instrumeti kryesor.
Ideologjit m ekstreme t shek. XX si ishte ideologjia fashiste italiane e
udhhequr nga Musolini, e cila propagandonte madhshtin e popullit italian dhe t
drejtn e tij pr pushtimin e territoreve dhe popujve prrreth e m gjer, ideologjia e
nacionalsocializmit gjerman e udhhequr nga Hitleri, e cila frymzimin e kishte n
madhshtin dhe fuqin e popullit gjerman dhe n idet Niiane q m i fuqishmi
duhet t triumfoj, por edhe n teorin e Darvinit mbi seleksionimin natyror dhe
shum intelektualve e filozofve gjerman si Gte, Hegeli, etj. q propagandonin
nevojn e kthimit t namit e t madhshtis s racs ariane, pastaj ajo e komunizmit
sovjetik e prir nga Lenini e Stalini, e cila propagandonte diktaturn e proletariatit, e
cila rrshqiste gjithnj e m tepr n diktatur ndaj proletariatit, dhe s fundi ideologjia
fashizoide e nacionalizmit serb e udhhequr nga Millosheviqi, i cili vendin e shndrroi
n aren konfliktesh ndrnacionale, ku Serbia hartoi programin e saj me nj gjuh t
sofistikuar t ideologjis nacionalshoveniste, e prdornin gjuhn ideologjike pr t
arritur qllimet e tyre. N Shqiprin komuniste ishte ndrtuar nj sistem piramide i
komanduar nga lart, q n mnyr strikte e kontrollonte jetn shoqrore q
561
Sadije REXHEPI
obligativisht duhet t funksiononte n frymn e ideologjis. Nuk lejohej asnj liri e

mendimit ndryshe. T gjitha fushat e jets ishin vn nn kontrollin ideologjik.
Mendimet ndryshe denoheshin n mnyr drakonike dhe ato u bn tabu. Kjo i
bllokoi t gjitha forcat krijuese dhe Shqipria mbeti oaza m e pazhvilluar e Evrops
gjat kohs s socializmit dogmatik. T gjitha kto sisteme armn m t fuqishme pr
fuqizimin e pushtetit t tyre e kishin gjuhn e ideologjizuar, gjuhn e manipulimit
kolektiv t masave. Duke prezantuar parajsn, ato popujve iu dhuruan ferrin. E arrinin
kt prmes nj sistemi t sofistikuar informativ duke prjashtuar do mendim e ide
ndryshe, me qllim q individi si subjekt t shndrrohet n objekt manipulimi kolektiv.
Drejtprdrejt n prhapjen e gjuhs ideologjike ndikojn mediat, n t cilat
gjejm nj prdorim shum t madh t saj. Me ndryshimet n botn politike,
ideologjike, por edhe ekonomike n shoqri futen n prdorim edhe fjal apo shprehje
t reja ideologjike, pra paraqiten ndryshime n leksik. Kto shprehje ideologjike mund
t prdoren n nj periudh t caktuar, sidomos n media, aq shum, saq sapo ta
ndgjojm nj shprehje t till, menjher i referohemi nj periudhe t caktuar qoft
politike apo ekonomike. Por, jo vetm q mund t paraqiten fjal apo shprehje
ideologjike, por n nj periudh t caktuar n gjuh mund t paraqiten edhe
ndryshime stilistike. Kto ndryshime m s shumti dalin nga diskurset e strukturs
superiore dhe me prsritjen e tyre, ato gjejn nj prdorim m t gjer jo vetm n
media, por edhe n literatur n prgjithsi. Pra, ideologjia sht e lidhur ngusht me
nj grup shoqror, me kohn dhe me vendin ku prdoret ajo dhe mnyra m e leht
pr prhapjen e saj n mas jan mediat, p.sh. me Murin e Berlinit menjher i
referohemi kohs kur ka qen muri, i referohemi vendit, por edhe sistemit politik n
at vend dhe n at koh. Njsoj sht edhe nse ndgjojme di pr nj person t
caktuar, si p.sh. pr kohn e Enverit apo xhaxhit Enver, apo pr kohn e Hitlerit.
Nse bhet nj analiz e diskursit t gjuhs politike Ekkehard (2010) paraqet tri
grupe shprehjesh ideologjike. Paraqiten pothuaj t njjtat shprehje, pra jan fjalt kyqe
q prdoren n ato diskurse, si p.sh. qndrueshmria, stabiliteti, etj.
Fjalt udhheqse (prijse) jan shprehje me karakter integrues dhe me efekt
propagandues, t cilat prdoren nga vepruesit politik pr t fituar mundsisht sa m
shum ithtar pr shtje, ide ose qndrime t vlersuara pozitive, si p.sh liri, t ardhme
t sigurt, barazi shoqrore, etj.
N ann tjetr prdoren edhe shprehje stigmatizuese pr t ulur pikpamjet dhe
veprimtarit politike t t tjerve prmes emrtimeve pejorative dhe pr t ngritur
grupin e vet politik. (po aty) Me kto shprehje q prdoren n diskursin e tyre,
mundohen ta bindin opinionin se pala tjetr q nuk bn pjes n grupin e tyre ka nj
qllim negativ, si p.sh. politika n kurriz t t dobtit. Kjo e mbshtet faktin q n fushn
e diskursit gjuha e ideologjizuar ka shprehje t veanta dominuese pozitive, por edhe
562
stigmatizuese, t cilat kan karakter integrues dhe propagandues.

Gjuhn ideologjike mund ta gjejm edhe n fjalor t ndryshm, p.sh. raste
ekstreme kemi gjat nacionalsocializmit n Gjermani, ku n vitin 1933 doln shum
fjalor si ishin Das ABC des Nationalsozialismus apo Politisches ABC des neuen
Reiches. Edhe n fjalorin Stilduden3 t vitit 1934 ose 1938 mund t gjinden shum
shembuj t nacinalsocializmit, prmes t cilit bhej propagand, p.sh. po ta krkojm
fjaln takim gjejm spjegimin nj takim Hitlerian - "Treffen - ein T. der Hitlerjugend"
(545), ose nse krkojm fjaln kmish ndr t tjera gjejm kmisha ngjyr kafe e
nacinalsocialistve - "Hemd - das braune Hemd der Nationalsozialisten" (234), nse
krkojm fjaln e kaft gjejm kmisha e kaft esht veshja ushtarake e nacinalsocialistve -
"braun - das braune Hemd ist das Ehrenkleid der Nationalsozialisten" (234), apo te
lidh (vermhlen) gjejm fjalin Nacionalsocializmi e lidh nacionalizmin dhe socializmin -
"vermhlen - der Nationalsozialismus hat Nationalismus und Sozialismus miteinander
vermhlt" (596). Fjala ndgjoj shpjegohet ndr t tjera me shembullin nga brohoritjet e
kuptoj q Fhrer-i ka ardhur hren - aus dem Jubel hre ich, da der Fhrer
eingetroffen ist" (248), apo te fjala festoj gjejm Fhrer-i u festua furishm - "feiern - der
Fhrer wurde strmisch gefeiert" (161), ndrsa n fjalorin e vitit 1956 kjo fjal u
zhvesh nga nacizmi ose u literarizua n: poeti u festua furishm -"der Dichter wurde
strmisch gefeiert". (shih Kohlmayer, 2014: 4) Nacizmi shihet edhe te shjegimi i fjals
i huaj, i cili n Stilduden sht identifikoj dik si t huaj t bezdisshm - "Auslnder" lautet:
"jemand als lstigen Auslnder ausweisen"(57).
N fjalor, si element ideologjik sht edhe urdhrorja, si p.sh. te folja gedenken
(mbaj mend, kujtohu) gjejm thirrje n formn mbaj mend q je gjerman - "gedenken -
Gedenke, da du ein Deutscher bist! (188).
Si indentifikues t solidaritetit jan edhe shembujt me ne dhe nderoj, si Fhrer-i
yn i nderuar - "verehren - unser verehrter Fhrer" (586). (po aty f. 5).
Edhe n gjuhn shqipe n fjalorin e gjuhs s sotme shqipe t vitit 1980 t
akademis s shkencave t RSP t Shqipris kemi po ashtu shpjegime t fjalve me
ngjyrime ideologjike, p.sh. nse krkojm fjaln urdhr prve tjerash gjejm edhe
shpjegimet si Urdhri Ylli Partizan. Urdhri Pr mbrojtjen e Atdheut Socialist. Urdhri
Flamuri i Kuq i Puns (f. 2091). Te fjala prijs/e-ja kemi shembullin prijsja jon Partia e
Puns. (f. 1546). Te fjala parti vetm shnohen shkurt shembujt si Parti politike. Parti
borgjeze. Parti demokratike (konservatore, republikane). Parti fashiste. Parti revizioniste (1372),
3 Der Groe Duden. Stilwrterbuch der deutschen Sprache. Eine Sammlung der richtigen und der
gebruchlichen Ausdrcke und Redewendungen, bearbeitet in den Fachschriftleitungen des
Bibliographischen Instituts unter Mitwirkung von Dr. Otto Basler. Bibliographisches Institut
AG.: Leipzig 1934.
Der Groe Duden. Stilwrterbuch der deutschen Sprache. (...) 2.,3., verbesserte Auflage. Leipzig 1938.
563
Sadije REXHEPI
ndrsa pr partin komuniste jepen me dhjetra rreshta sqarime. Apo fjala puntor,-i n
njrn an ka kt shpjegim: 1. n shoqrin scialiste: ai q bn vazhdimisht pun drejtprdrejt n
prodhim (n industri, n ndrtim, n transport, n shprndarje e n shrbime t ndryshme, ku prdoret
fuqia e krahut dhe prona i prket gjith popullit) dhe sht pjestar i klass puntore, e cila prbn
forcn udhheqse t diktaturs s proletariatit shqiptar. Ndrsa n ann tjetr 2. N vendet
kapitaliste e revizioniste: ai q punon me mditje dhe shfrytzohet e shtypet nga borgjezia, ai q sht i
zhveshur nga pronsia mbi mjetet e prodhimit dhe q nuk zotron asgj tjetr ve fuqis s tij t
krahut, t ciln sht i detyruar tia shes kapitalistit pr t siguruar mjetet e jetess; proletar. p.sh.
puntor me mditje. Grevat e puntorve. Pronari pushoi puntort nga puna. (f. 1517). Pr fjaln
shok prve tjerash kemi edhe shpjegimin ideologjik: Antar i Partis s Puns s
Shqipris, antar i organizatave t masave n Republikn Popullore Socialiste t Shqipris, antar i
nj partie a i nj organizate marksiste-leniniste; pjestar i nj kolektivi punonjs n Republikn
Popullore Socialiste t Shqipris a shtetas i saj;[...] fjal q prdorim prpara emrave t prgjithshm
a t veant t punonjsve, kur flasim zyrtarisht pr ta. Shoku Enver. [...] Shokt e partive
komuniste-leniniste. Shoku oficer! Shoku ushtar! (f. 1883). Po ashtu te fjala xhaxha gjejm
ndr t tjera edhe shembullin Xhaxhi Enver. (f. 2197)
Ktu shihet q edhe n sqarimin e fjalve t thjeshta, t rastsishme, pa krkuar
me qllim fjal me predispozita ideologjike, kemi shpjegime me elemente ideologjike,
dhe pasi fjalori me shpjegimet e tij sht nj pasqyr e kodifikimit t nj gjuhe mund t
ket ndikim t madh n shoqri.
Edhe n literatur shkollore e universitare mund t gjejm shum shembuj t
prdorimit t gjuhs ideologjike. Si shembull mund t marrim sitemin komunist n
Shqipri, ku gjat asaj kohe jan ndrruar edhe planprogramet dhe metodat e msimit
dhe kan br shum q t prhapet sa m shum ideologjia e tyre komuniste edhe
ndr nxns e student, por edhe sot gjat shpjegimit t historis s asaj kohe hasim
n shprehje apo fjal ideologjike q i prshtateshin atij sistemi. Pr ilustrim ktu mirret
libri i historis s klass s 10-t, n t ciln prshkruhen edhe ideologjit marksiste-
leniniste t Bashkimit sovjetik, ideologjit nacionalsocialiste t Hitlerit, por edhe
ideologjit komuniste t Enver Hoxhs. Nse ndalemi pak te prdorimi i gjuhs
ideologjike gjat prshkrimit t sistemit komunist n Shqipri, hasim n shprehjet si
p.sh. masat pr shpronsimin e qytetarve vendas dhe kthimit t mjeteve t prodhimit n pron
shtetrore socialiste. N vitet 1945-46 u zbatua reforma agrare. Formalisht toka iu dha
fshatarve me tapi, por vetm n prdorim, sepse pronari i vrtet i saj ishte shteti. (f.
185) Pr zhvillimin e fshatit u ndoq modeli sovjetik i kolkozeve (kooperativa kolektive).
Kooperativat bujqsore u krijuan prmes kolektivizmit t ekonomis private. Kolektivizmi n
buqsi oi n likuidimin e prons private n fshat dhe vendosjen e marrdhnieve t
ekonomis s centralizuar socialiste.
Ktu theksohet po ashtu q botimi i teksteve pr studime univesitare, si
564
Historia e Shqipris dhe Historia e letrsis shqipe ishin prpjekja e par pr t

dhn n baz metodologjin marksiste-leniniste, nj paraqitje t historis politike,
shoqrore e kulturore t vendit. (f. 187) N vitet e 60-ta ishte arritur mjaft mir n
fushn e arsimit, por sipas udhheqjes s PPSH shkolla ende nuk i kryente si duhet
funksionet e saj edukative n kuptimin e formimit t nxnsve me ideologjin
socialiste. Ishte kjo arsyeja q n Kongresin e saj t Pest (1966), krahas t tjerash, u
dha orientimi pr revolucionarizimin e mtejshm t shkolls. N kt kuadr u shpall luft
dhe konsiderohen t vjetruara e konservatore shum nga metodat dhe format pedagogjike t
shkolls s mparshme. Gjithashtu u rishikuan dokumentacionet shkollore, programet
dhe tekstet, me synim spastrimin e tyre nga pikpamjet e huaja pr ideologjin marksiste-
leniniste. (f. 187) Sipas ksaj reforme, n shkoll do ti jepej prparsi ans ideologjike,
formimit dhe edukimit t gjithanshm ideologjik e politik t nxnsve, studentve
dhe gjith punonjsve q msonin n shkoll. Prve ksaj, n programet shkollore u
futn edhe puna prodhuese dhe edukimi ushtarak. N kt mnyr, rritej vllimi i lndve
politike dhe formimit ideologjik e ushtarak n dm t njohurive nga shkencat e tjera.
(f.188)
N kt koh edhe letrsia dhe artet duhej t prshkoheshin krejtsisht nga
ideologjia marksiste-leniniste dhe nga nj frym e shndosh kombtare. (f. 189) Shprehja
shfaqje t huaja moderniste prdorej pr shum vepra q hidheshin, sepse ato
konsideroheshin si t pavlefshme pr sistemin.
Prfundime
Gjuha dhe ideologjia kan marrdhnie reciproke. do njohuri dhe prvoj

sht e varur nga gjuha, sepse gjuha sht mjeti me t ciln ne e shprehim mendimin
ton pr botn. Njerzit n komunikim t ndrsjell mund t shkmbejn njohuri n
bot vetm me ndihmn e mjeteve gjuhsore, kshtu q gjuha e bn realitetin rreth s
cils ne kuptohemi. Gjuha ideologjike ka nj prdorim t gjer dhe paraqiten forma t
ndryshme, t cilat ndikojn n prhapjen e saj. N diskurs t do sistemi ideologjik
gjejm fjalt kyqe, shprehjet udhheqse dhe ato stigmatizuese, t cilat jan t
dukshme, t cilat jan t konstruktuara n interes t nj grupi t caktuar shoqror ose
kulturor, me t cilat edhe mund t identifikohet nj grup i shoqris, nj vend apo nj
sistem politik, p.sh. edhe pr Gjermanin edhe pr Shqiprin jan shprehjet e
caktuara q jan ndgjuar apo edhe pas shum vitesh i ndgjojm dhe menjher i
referohemi kohs s nacionalsocializmit, prkatsisht socializmit, pra, jan shprehje
karakteristike pr at koh, pr at vend dhe at sistem politik.
Prve veprave t ndryshme artistike, shkencore, letrare, shkollore, fjalorve etj.
rol t rndsishm n prhapjen e ideologjive politike luajn edhe mediat, t cilat n
565
Sadije REXHEPI
sisteme t ndryshme manipulative, si ishin ato t shek. XX, t cilat u theksuan m

lart, ishin t cenzuruara dhe aty kritikat nuk zinin vend, por shndrroheshin thjesht
n tabu. Ktu roli i mediave nuk mund t ishte kritikues, por vetm propagandues.
Krejt n fund mund t theksohet edhe nj her, q gjuha ideologjike, prmes
mediave, veprave t ndryshme, fjalimeve propagandistike, institucioneve q e
propagandojn krijon gjuhn specifike n rrafshin e diskursit dhe at e gjejm n koh
t ndryshme, n vende t ndryshme, n shtresa t ndryshme t shoqris, por edhe n
sisteme t ndryshme politike dhe kjo nuk sht statike, por me ndryshimet n shoqri
ndryshon edhe ajo.
Bibliografia:
1. Busch, Brigitta: Mehrsprachigkeit. Wien, 2013

2. Der Groe Duden. Stilwrterbuch der deutschen Sprache. Eine Sammlung
der richtigen und der gebruchlichen Ausdrcke und Redewendungen,
bearbeitet in den Fachschriftleitungen des Bibliographischen Instituts unter
Mitwirkung von Dr. Otto Basler. Bibliographisches Institut AG.: Leipzig
1934.
3. Der Groe Duden. Stilwrterbuch der deutschen Sprache. (...) 2.,3.,
verbesserte Auflage. Leipzig 1938.
4. Der Groe Duden. Band 2. Stilwrterbuch der deutschen Sprache. Vierte
Auflage, neu bearbeitet von Paul Grebe und Gerhart Streitberg mit der
Fachschriftleitung des Bibliographischen Instituts. Mannheim 1956
5. Felder, Ekkehard: Ideologie und Sprache. Erschienen in: Online-Dossier zum
Thema Sprache und Politik der Bundeszentrale fr politische Bildung.
Online-Publikation:
http://www.bpb.de/themen/I6N3HM,0,Sprache_und_Politik.html
6. Felder, Ekkehard, Diskursanalyse von politischer Sprache:
http://www.bpb.de/politik/grundfragen/sprache-und-
politik/42740/diskursanalyse?p=all, publikuar m 15.10.2010
7. Haensel, Carl/ Strahl, Richard: Politisches ABC des neuen Reichs: Schlag-
und Stichwrterbuch fr den deutschen Volksgenossen, Engelhorn, Stuttgart
1933
8. Kohlmayer, Rainer: Ideologie im Wrterbuch: Kontinuitten und
Wandlungen im STILDUDEN von 1934 bis 1963, prpunuar m 26.06.2014
e publikuar online: http://www.rainer-
kohlmayer.de/downloads/files/ideo_wb.pdf
566
9. Munishi, Shkumbin: Gjuha dhe ideologjia, Filologji 18, UP, Prishtin 2011
10. Rosten, Curt: Das ABC des Nationalsozialismus, Schmidt, 1933
11. Rexhepi, Fehmi, Demaj, Frashr: Historia 10, Libri shkollor, Botimi I gjasht
I korrigjuar, Prishtin 2013
12. Schmitz-Berning, Cornelia: Sprache und Sprachlenkung im
Nationalsozialismus e publikuar nga Bundeszentrale fr politische Bildung
(bpb), Bonn 2010, e publikuar online:
http://www.bpb.de/politik/grundfragen/sprache-und-
politik/42752/sprache-zur-ns-zeit?p=all,
13. Straner, Erich: Ideologie - SPRACHE - Politik. Grundfragen ihres
Zusammenhangs. Tbingen, 1987
14. Van Dijk, Teun A.: Political discourse and ideology, e publikuar online:
http://englishdepartmentcocody.n.e.f.unblog.fr/files/2010/11/politicaldisco
urseandideology.pdf
15. Van Dijk, Teun A.: Ideology and discourse analysis, n Journal of Political
Ideologies (2006), 11(2), 115-140 n internet:
http://www.discourses.org/OldArticles/Ideology%20and%20discourse%20a
nalysis.pdf
16. Van Dijk, Teun A.: Ideology: A multidisciplinary approach. London,
England UK, Sage Publications, 1998
567
568
Zamira SHKRELI
IDEOLOGJIZIMI N TEKSTET E GJUHS SHQIPE PARA

VITEVE 90
Ashtu sikurse do institucion tjetr shtetror i para viteve 90, edhe sistemi
arsimor nuk i shptoi dot ideologjis. Kt e dshmon edhe ky citat i shkputur nga
librat e atyre viteve:
Formimi i brezit t ri me botkuptimim marksist-leninist revolucionar, me dashurin e thell
pr Partin dhe shokun Enver Hoxha, me patrotizmin socialist dhe internacionalizmin proletar, me
tiparet dhe virtytet moralo-politike komuniste, prbjn nj fush t rndsishme t vecant n punn
edukative t shkolls 1
Nga rreshtat e msiprm kuptojm q edhe shkolla si do sfer tjetr e jets n
at koh ishte e veshur me ideologjizm e nuk mund t shkputej n asnnjfar
mnyre nga kjo e fundit.
Po me librat shkollor far ndodhte? Edhe ato nuk i kishin shptuar rryms s
kohs. Ishin veshur kmb e krye me ideologjizm.
Tekstet e gjuhs shqipe, pr vet qllimin e tyre, si tekste t mirfillt q
shrbejn pr formim gjuhsor, kan pasqyruar ecurin e zhvillimit e t pasurimit
strukturor e funksional t shqipes gjithnj n prshtatje me moshn.
Por periudha e para viteve 90 karakterizohej nga nj dukuri e veant,
imponimi ideologjik edhe prmes teksteve shkollore, sepse marrja e njohurive nuk
konceptohej dot pa futjen e ideologjizmit. Prandaj, dhe ne u nxitm nga ky fakt, pr t
shfletuar faqet e ktyre librave, duke marr shkas edhe nga tema bosht e ktij
seminari, q sot kujton ideogjizmin e atyre viteve t pasqyruar kudo, n shkoll
shoqri e do gj q kishte t bnte me jetn.
Analiza q jemi munduar ti bjm ktyre teksteve pas n periudhe t gjat, t
harruar n raftet e bibliotekave, t mbuluar nga pluhuri i kohs, do t mbshtetet m
tepr tek shembujt q transmetojn ideoligjizmin e asaj kohe, pa ln mnjan edhe
pasqyrn e organizimit t ktyre t fundit. Autort e ktyre teksteve q i prkasin vitit
1983 si ribotim i pest nga botimi i par i botimit, 1978 jan gjuhtart B. Beci dhe E.
Hysa, T. Llogami, N. Sallaku, t cilt punuan nga klasa 2-4. Kto tekste jan
1 Musa Kraja, Probleme t forcimit t puns edukative n shkoll,SHBLSH, Tiran, 1981, f.5
569
Zamira SHKRELI
ndrthurur mjaft bukur e kuptueshm pr moshn. Ata prmbajn n programin e

tyre gramatik t ndrthurur me drejtshkrim, ku nj pjes t madhe tek gramatika e z
morfologjia, pra, prvetsimi i njohurive gramatikore, me rregulla e prkufizime, dhe
me vrejtje drejtshkrimore, si kusht i domosdoshm i msimit t drejtshkrimit n
klasat prkatse. Gjat ktyre viteve t para t shkollimit i kushtohet rndsi t nxnit
e pjesve t ligjrats, e m pas preken disiplina t tjera t gjuhs q shtjellohen m
pak.
Por, ajo q m tepr bie n sy, n tekstet e gjuhs q n arsimimin fillor t asaj
kohe, ishte fryma ideologjike q hasej n thuajse do faqe t librit t gjuhs. Pra,
fmijt edukoheshin q hert me ideologjin e Partis n pushtet t atyre viteve.
Tekstet e gjuhs prmbajn pjes t tilla, q tek nxnsit t mund t edukohet
dashuria pr Partin, shokun Enver, atdheun. Gjithashtu ndeshim edhe fjal e grupe
fjalsh t prsritura pothuajse n do faqe t librave t klasave 2-3-4, n copza me
njohuri nga natyra, vjersha, prralla, aktivitete t ndryshme t fmijve n prshtatje
me moshn dhe aftsit prceptuese t tyre, si: klasn puntore, fshatarsin, vullnetart,
kooperativistt etj.
Brumosja e fmijve e t rinjve, q prmblidhej n at periudh me fjaln brezi i
ri, me dashurin pr Partin, shokun Enver, marksism-leninizmin ndeshet mjaft qart
edhe n libra t kohs, n t cilin theksohen fjalt e E. Hoxhs drejtuar ktij brezit n
Kongresin e 7:
Roli edukues i shkolls pr formimin e gjithansh m komunist t brezit t ri, do t
forcohet sa m shum q rinia t prfshihen n luftn klasore pr zhvillimin e revolucionit dhe pr
zgjidhjen e problemeve konkrete t ndrtimit socialist t vendit2.
Fokusi i kumtit ton sht nj analiz e librit t Gjuhs Shqipe 2, pr t
kuptuar sesi transmetoheshin njohuri gjuhsore ndrthurur me ato idologjike. Tema e
par e librit lidhet me gramatikn fjalin ku vendin kryesor, por pa ln mnjan edhe
drejtshkrimin, pika, pikpyetja, prdorimi i shkronjs s madhe, t gjitha kto t pasqyruara
me dialogje t shkurtr t prshtatur pr moshn dhe me prkufizimet prkatse, pr
elementet gjuhsor t prmendura m lart. Gjithashtu teksti prmban ushtrimet
prkatse pr gjithsecilin element gjuhsor, n mnyr q t vegjlit t dijn t punojn
me shembujt e librit.
Po si pasqyrohet ideogjizmi n kt libr? Pothuajse n do pjes t re t libri hasen
fjal e shprehje q t bjn t mendosh, se pa to nuk mund t jetohej n kt vend.
Msimi 2 n libr, ka t bj me fjalt q tregojn njerz, kafsh e sende.
Pjesza e trajtuar n libr prmban fjaln kooperativs fq.8 , fjal aq e hapur dhe e
2 Musa Kraja, Probleme t forcimit t puns edukative n shkoll, SHBLSH, Tiran, 1981,
f.5.
570
IDEOLOGJIZIMI N TEKSTET E GJUHS SHQIPE PARA VITEVE 90
njohur pr kohn.
M pas ndeshim n nj pjes diktimi grupin e fjalve po aq t prdorur n at
kohe - strvitje ushtarake- f. 10. q konsiderohej si njohje e fmijve me fjalt q kan
msuar gjat prvetsimit t abetares.
Fjal e shprehje t shkputura nga ushtrime apo pjes t librit msimor t bjn
t mendosh sesa e vshtir ka qen puna e hartuesve, msuesve por jo m pak edhe e
nxnsve. - Shptimi takohet me partizant, yllin , partizan, luftoj pr liri, luftoj me guxim,
luftoj kundr armikut. f.13
Tek diktimi ndeshim : Nxnsit punuan pa u lodhur arat e kooperativs- f.19.
Organizimi i orve msimore n lndn e gjuhs shqipe ishte konceptuar n mnyr t
till q nxnsi t njihej me lendn e re me konceptet e reja gjuhsore, ti vendoste ato
n praktik mbi bazn e ushtrimeve por t ushtrohej edhe me diktim, duke prftuar
fjal e shprehje t padgjuara n mnyr q t praktikonte edhe drejtshkrimin e fjalve
mbi bazn e rregullave q mson.
Nxnsit njiheshin me pjest e ligjrats dhe kategorit gramatikore t tyre si:
Emri - emra njerzish dhe qytetesh (q prcaktojn emrat e prvecm q fmijt do ti
ndeshin n temat e mvonshme ) - duke u ndrthurur me drejtshkrimin, m pas
kalonin tek kategorit gramatikore gjinia dhe numri.
Organizimi i librit pasohej m tej me foljen dhe drejtshkrim e tyre q n klasn
e dyt njihej vetm me kohn, por autort kishin menduar t bnin edhe lidhjen e
emrit me foljen.
Mbiemri gjinia dhe numri si kategori gramatikore dhe n fund t tekstit jan
vendosur numrort dhe drejtshkrimi i tyre. Ky ishte n mnyr t prmbledhur
organizimi i librit t klass s dyt.
Prkufizimet q shoqrojn do msim t gramatiks dhe drejtshkrimi bjn q
nxnsit t njihen me rregullat drejtshkrimore t gjuhs shqipe, dhe t prftojn
njohurit gjuhsore t moshs.
Por, ajo q na intereson jan shembujt e prdorur n libr t cilt jan t
shpesht e me fjal t prsritura pjes pas pjese, por gjithnj fjal q kan t bjn me
ideologjizmin e kohs q pr moshn q ne po trajtojm, mendoj se nuk i hynte n
pun, por ishte krkes e kohs pr hartuesit e teksteve. Tekstet ishin hartuar n
mnyr t till q nprmjet drejtshkrimit t arrihej prvetsimi i norms letrare t
asaj kohe, shqipja standart sot. N lidhje me normn letrare t asaj kohe q arrihej
prmes prvetsimit t gjuhs shkruhej: N fushn e shkolls, ngulitja e norms letrare
prbn nj krkes aktuale t rndsishme, q e shton forcimin e boshtit ideologjik, jo vetm duke u
nisur nga pikpamja politike e ideologjike, por edhe nga zgjidhja e detyrave t karakterit praktik,
571
Zamira SHKRELI
q shtroi revolucionarizimi i mtejshm i shkolls.3

Shembujt fillojn e bhen t pranishnm nga njri msim tek tjetri duke
prmbushur kshtu synimet e kohs. Ushtrimet dhe diktimet ishin t pasur me fjal e
shprehje si p.sh
Ushtrim i 6 fq. 34 shkpusim fjalin: Ata kan ardhur pr t punuar n
kombinatin metalurgjik eliku i Partis.
Diktim- fq.37 Partizant luftuan trimrisht.
Ushtrimi 1 fq.41 ndeshim fjalt e shprehjet - Muzeut t Lufts, -dshmori,
Batalioni yn u bashkua me brigadn fq 42. Pra, prmes ktyre shembujve mbaheshin
gjall kujtimet e lufts dhe ushqehej tek ky popull q n fmijri t hershme prgatitja
pr luft me armikun q n t vrtet nuk ekzistonte.
Kjo tabel paraqet disa shembuj t shkputur nga tekstet:
Fjal Shprehje Fjali

Kooperativistt xhaxhi Enverit ush.5. Luftoja pr lirin e atdheut tim/ ush. 4 - fq. 45
Fq. 51 fq.71.
Partizant fq.64 popullit e Partis Iliri nj pionier nga malsia, ishte n klasn e dyt./
ush.5- fq.80. ush.6 fq.45
vullnetarve Shoku komandant Atdheu yn sht i bukur- fq. 47
ush.5- fq.120 ush.5- fq.120
eliku i Partis fq.34 Gjyshi po lexon gazetn Zri i popullit . fq.49.
Po lexoj nj vjersh pr Partin. / ush. 7, fq.65
Prve grupeve t fjaleve e fjalive kushtuar Partis e xhaxhit Enver ndeshim

edhe vjersha me tematika t tilla:
Nj varg t ri po thur un sot
E vargje pa mbarim do t thur cdo mot.
Pr ty o e shtrenjta nn Parti,
Gjithnj do t shkruaj plot dashuri. / ush.7 fq. 120
Vjersh tjetr shkputur nga libri e cila i kushtohet prsri Partis dhe t
mirave q i sillte ajo popullit shqiptar t atyre viteve:
Shkuan koht e zymta t pishs
T territ t tymit t zi,
3Antonefa, Msuesit dhe norma letrare, Akademia e Shkencave e RP t Shqipris,

Norma Letrare Kombtare dhe Kultura e gjuhs, Tiran 1973, f.274.
572
Sot drita e bardh e Partis

U fut n cdo fshat e shtpi / ush.2-fq. 128.
Fmijt ushqeheshin dashje pa dashje nprmjet librit t gjuhs me
atdhedashurin, por pa ln mnjan edhe dashurin pr Partin e Enverin. Mosha e
fmijve q prballeshin me kt tekst shkollor ishte jo m e madhe se 7-8 vje, por
ideologjia hidhte rrnj hert tek ky popull, q u rrit e u ushqye me dashurin pr dije
e arsim, por asnjher nuk lan mnjan elementet ideologjike t kohs, q ishin t
paevitueshm n asnj moment, n jetn e do njeriu sado i vogl n mosh t ishte ai.
Libri Gjuha 3 ishte i konceptuar me struktur pothuajse t njjt me librin e
klass s dyt por, normalisht njohurit zgjeroheshin dhe vshtirsoheshin gjithnj n
prshtatje me moshn.
Ky libr hapet me rubrikn: Ndarja e fjaleve n rrokje cdoher duke u
ndrthurur me drejtshkrimin.
Q n msimin e par vrehen ndikimi ideologjik i pasqyruar n libr prmes
nj vjershe:
Sa i bukur dhe i begatshm sht vendi yn!
Partia na mson ta duam dhe ta mbrojm.
Nprmjet ksaj vjershe t shkurtr pr Partin fmijt msonin ndarjen e
fjalve n fund t rreshtit dhe rregullat prkatse.
Teksti pasohej me prsritje t elementeve gramatikor q fmijt kishin msuar
n klasn e dyt, dallimin e pjesve t ligjrats emra- mbiemra folje.
Kndvshtruar nga pikpamja gjuhsore fmijt prmes tekstit kalonin nga nj
disiplin e gjuhs n tjetrn, duke u ndrthurur me mjaft kujdes e vmendje nga
hartuesit e librave, t cilt duhet t ishin mjaft t vmendshm sa t mos kalonin pa
prmendur fjalt magjike, t cilat i ndeshim n mjaft ushtrime e tekste t shkurtra.
Njohurit e fmijve zgjerohen me nj disiplin tjetr gjuhsore, fonetikn duke
njohur rrokjen e theksuar dhe zanoren e theksuar.
N ushtrimin e mposhtm, vjersha pr fatosa spikat pr ndrthurje mjaft t
goditur t prftimit t dijeve gjuhsore t grshetuara me mjaft mjeshtri me ideologji.
Fatosat, q n at periudh prfshiheshin fmijt e moshs nga 6 8 vje, ishin brezi i
par shkollor q ushqeheshin prve dijes edhe me dashurin pr Partin.
N kopshtin e shkolls fatosat e vegjl
Me krah t leht barrat po shkulin
Fatosat n skuadr vajzat me lopata
Punojn si blet djemt belin ngulin Ush.4 fq. 9
M pas gjat shfletimit t librit t gjuhs ndeshemi me nj fjal tjetr mjaft e
njohur dhe e prdorur n at koh pr fmijt e ciklit 8-vjecar. Pra bhet fjal pr
pioniert.
573
Zamira SHKRELI
Udhheqsja e pionierve,Flutura, u dha revistn Fatosi. Usht.3- fq.9

Gjat kalimit n dor t ktyre librave shkollor vrejtm se ishte e pamundur
q njri nga 9 ushtrimet e prfshira pr prvetsimin e emrave t prgjithshm e t
prvecm t mos ken fjal e shprehje q kan t bjn me elementete paevitueshme
t kohs.
Si p.sh. Ush1. fq.15
Kooperativistt dhe punonjs nga qyteti jan shprndar npr ar pr t mbledhur bukn e re.
.
Tek rubrika drejtshkrim ndeshemi q n ushtrimin e par me fjalt: Parti, ushtri,
liri etj.
Ndrsa ush.3, po n t njjtn faqe prfshihet i gjithi nga rryma e kohs, pra
haset prdorimi i padiskutueshm i fjalve, duke u vn kshtu si qllim i puns s
fmijve t moshs 8 vjec, q n fakt duhet t msonin trajtn e shquar t emrave
femrore, t ngulitnin gjithashtu edhe fjal e shprehje t tilla, q duhet t ishin patjetr
pjes e leksikut t tyre.
Ushtrimi vazhdon me vendosjen n trajtn e shquar t emrave n kllapa dhe nj
prej tyre sht pikrisht emri (Parti). Shembulli:
N ball t lufts pr lirimin e vendit ishte Partia. Kjo fjali ndiqet nga nj tjetr fraz
mjaft domethnse pr kohn . Tani ajo udhheq popullin pr ndrtimin e socializmit. fq. 18
Hartimet e ktyre teksteve ishin aq t vshtira, sa q nga prcjellja e faqeve t
ktij libri vrejtm se 1 n 20 faqe i mungonin fjalt e arta t kohs. Pra, 19 prej tyre
kishin brenda tyre ideologji, nj faqe jo. Edhe metodistt e kohs shpreheshin kshtu
n lidhje me prmirsimet e librave shkollor: Prmirsimet e tyre t herpashershme, sipas
msimeve t Partis pr shkolln, krahas ans m t ngritur ideoshkencore e metodike, kan sjell n
to nj gjuh m t pasur, m t pastr e m t prpunuar, mbshtetur n normat e shqipes s sotme.4
Por, megjithat problemet e prvetsimit t gjuhs zinin vendin q u takonte n
ato vite, duke iu dhn rndsia e duhur nga studiues t kohs q theksonin: Elementet
e gjuhs q takon fmija n shkolln vijn duke u shtuar nga viti n vit: shtohen fjal t panjohura ,
shprehje t reja, terma t veant sipas disiplinave t ndryshme msimore5
Por, qllimi yn vazhdon t jet pasqyrimi i shembujve me prmbatje
ideologjike , q nuk sht aspak e vshtir vjelja e tyre. Sapo hedh syt nga njra faqe
n tjetrn faktet nuk mungojn si p.sh paragrafi i fundit i tekstit n t cilin fmijt
duhet t dallojn mbiemrat e nyjshm nga ato t panyjshn jepet nj fjali e till: I kndoi
Partis s dashur, q na solli kto dit kaq t bukura. fq .20.
4 S.Pepa, N.Goga, Disa vrejtje pr tekstet e gjuhs shqipe dhe leximit letrar, Gjuha jon,
Tiran, 2/1989,f.60.
5 Kol Koci, Probleme t msimit t gjuhs shqipe, Sh.B.L.Sh. Tiran, 1987, f.105.
574
Jemi munduar t pasqyrojm fjalt e shprehjet q prmbanin ato flet libri, duke
nxjerr n pah, ato t cilat m tepr t vrasin veshin sot, se n at koh ishin br pjes
e domodoshme e jets.
Element tjetr mjaft i rndsishm q vihet re sht edhe ruajtja atdheut nga
armiqt.
Kjo ndeshet n shum shembuj t librit si p.sh n diktim II- fq. 47.
Populli yn sht trim puntor e liridashs.Vendi yn sht i paprekshm dhe i
pathyeshm.Kushdo q do t guxoj t prek sadopak kufijt tan , do t shkatrrohet.
Shembulli tjetr po me t njjtn tematik mbrojta e kufijve nga armiku:
Petriti sht kufitar i zgjuar, i shkatht e trim. Edhe Genci e Agroni jan kufitar t zgjuar,
t shkatht dhe trima. Ata ruajn kufijt e atdheut. Fq.50
Po ashtu, lufta e popullit shqiptar sht edhe kjo nj pjes e pandashme, duke
ushqyer kshtu dashurin pr atdheun por pa harruar Partin. Shembujt e librit
mbajn t gjall edhe kujtimet e lufts Nacionalclirimtare, duke u mbshtetur gjithnj
tek lidhjet e lufts me Partin, si :
Megjithse ishte 13-vjecar, ai kishte trup t zhvilluardhe ishte mjaft i fort. T dy me Palin
po ecnin n nj rrugic t errt. Makina e shkrimit u duhej patjetr shokve t Partis. Fq.
Partizant marshonin drejt vendit t caktuar. Me ta ishte dhe Beni partizani i vogl.N kok
mbanin kapelen me yll t kuq . Kur po arrinin, ata pan shum armiq n lugin. U dha shenja e
sulmit. Partizant luftuan si luan. N krye t cets printe komandanti. Beni luftonte pran tij.
Ush. 1- fq.82
Duke qn gjithnj n t njjtn linj, ushtrimi 10 nprmjet krkess i v
detyr nxnsve, prshkrimin e ngjarjeve t lufts, t ciln mendoj se ata e kishin jo
shum t vshtir ta prshkruanin nga trajtesat e teprta q prmbanin tekstet e tyre :
Dhe krkesa e librit sht kjo:
Tregoni nj ngjarje nga Lufta Antifashiste Nacionalclirimtare.
Po prve lufts nacionalclirimtare , nuk duhej harruar dhe kontributi i Partis
, n mnyr q t plotsonin krkesat e librit.
Ky element gjendet edhe n copz diktimi n t ciln jepen momente t
shkurtra t lufts, n mnyr q fmijt t kishin informacionin e duhur pr kohn q
se kishin jetuar dot.
Un banoja n nj shtpi t ult, q ishte e futur thell n nj rrugic.Policia fashiste m
krkonte. N kt shtpi rrija disa or t dits. Pastaj diljai veshur me pantallona t hekurosura , me
kapele e syze dielli, qt mos m njihnin spiunt.Shkoja n shtpin e Mitit dhe shkruanim artikuje
vjersha pr gazetat e Partis.
Sikurse e cilsuam edhe m lart vjershat ishin pjes e pandashme e librit por,
pjesa m e madhe e tyre i kushtoheshin Partis dhe Enverit .Nga vargjet e vjeshs s
mposhtme do t vrejm se si autort e tyre kan ndrthurur mjaft bukur interesat e
575
Zamira SHKRELI
moshs fminore me fjalt e kohs t cilat nuk duheshin harruar.Vargjet transmetojn

tek t vegjlit dashurin e madhe pr aktort e kohs si p.sh. Ush.1-fq.59.
Un fatose jam akoma ndaj msoj, punoj, kalitem
Kto duar jan t njom bij besnike q t rritem.
Por me ato kam qndisur Un e vogl jam akoma,
yllin e ndritur t Partis. Kto duar jan t njoma,
Ty, Parti, sa shum t dua! Por kjo zemr rreh prher
Nn e diell je pr mua, pr Partin, xhaxhin Enver.
Ajo ka na trhoqi vmendjen tek lexonin vjershn ishte fakti q nga 46
leksema q prmbanin vargjet e saj, 6 prej tyre ishin ideologji. Pra, kaq shum
deprtonte kjo ideologji sa n nj vjersh pr fmij duhej t prsriteshin 6 her fjalt
Parti, Enver.
Rubrika fjal e shprehje ishte mjaft e hasur n tekst dhe kishte si qllim
pasurimin e leksikut t fmijve me fjal e shprehje t reja, duke i ndar ato edhe n
pjest e ligjrats q kishin msuar n mnyr q t forcojn dijet .
Por, ajo ka vihet re, zakonisht n kt rubrik t tekteve e gjuhs sht prania
e fjalve t prsritura nga njri ushtrim tek tjetri, difekt q kuptohet qart se vinte si
detyr e kohs q hartuesit e tekteve kishin n pasqyrimin medoemos t fjalve e
grupeve t tilla fjalsh. Por, par me syrin e sotm ky fenomen ulte nivelin e tekstit
duke e rnduar at me prsritje t herpashershme t fjalve.
Sintagmat e prdorura nga njra klase tek tjetra zgjerohen, duke arritur kshtu
edhe qllimin kryesor q duhet t kishin n rrall t par librat e gjuhs, transmetimin
e njohurive gjuhsore tek fmijt. Kta zgjeronin njohurit duke gjetur gjithnj n libr
pothuajse t njtat fjal apo shprehje por t prshtatura me moshn. Pra ky qllim,
deprtimi i ideologjis, duhej arritur nprmjet shembujve t till, vjel nga librat e kl.
2-4.
Pra, tani i kemi sjell kto fjal si pjes e t tre teksteve s bashku par nga nj
nivel n tjetrin sesi zgjerohen ato.
kooperativ- kooperativist- kooperativiste-kooperativn e tyre- kryetare e kooperativs.
M pas vazhdojm me: Parti- nn Parti- eliku i Partis- msimet e Partis-Partis s
dashur- shokve t Partis Partin e popullin- nn udhheqjen e Partis- Partia Komuniste.
Pionier- pionier i dalluar- pionier nga malsia-udhheqsja e pionierve- pioniert e qytetit
ton.
Enver- Xhaxhi Enver- shoku Enver-Parti Enver- shoku Enver Hoxha.
Kto fakte tregojn q hartuesit e teksteve ishin t detyruar t prdornin t
njjtit shembuj, pr marrjen dhe zgjerimin e njohurive gjuhsore tek fmijt.
Udhzimet e Partis dhe xhaxhit Enver, duhet t ishin t ngulitur thell n
mendjen e fmijve dhe kto e shprehin qart shembuj t tjer t shkputur nga libri i
576
gjuhs 3:
Ne do t msojm si na kshillon xhaxhi Enveri. Kurr s do t mungojm n shkoll. Do t
bjm gjith detyrat q na ngarkojn.Klasa jon do t shklqej nga pastrtia. Ne do t shtrojm me
kalldrm edhe nj cop rrug. Diktim I, fq.75.
Edhe gjuhtart kan qen t detyruar t paktn t shkruajn se futja e ksaj
ideologjie sht pozitive pr shoqrin shqiptare.
Prandaj, n harmoni me at q pasqyronin tekstet duhet t ishin edhe mendimet
e studiuesve t mdhenj t gjuhs shqipe si ishte Xhuvani, i cili n nj artikull
kushtuar shtjeve t gjuhs n shkolla, vrehen notat ideologjike n mbyllje t
artikullit: Qysh se u mkmb Pushteti Popullor , qysh u shpall Republika jon popullore, nji frym
e re hyni n arsimin e kulturn ton; arsimi e kultura jon, idealistike n koh t kalueme, u ban
nacionale nga forma e socialiste nga mbrendia. Tue ndjek kt drejtim t mbar shkolla jon po
bahet palestra e edukats dhe e kulturs s gjith popullit.6
Prshendetjet e xhaxhit Enver transmetoheshin n do fest e pr do
mosh.N nj pjes t shkputur nga libri jepet mesazhi drejtuar pionierve me rastin
e vitit t Ri.
Prshndetjen e xhaxhi Enverit, drejtuar pionierve me rastin e Vitit t Ri e lexuan t
gjith. Ne, pasi lexuam fjalt e ngrohta t xhaxhi Enverit, premtuam se do t punojm edhe m
shum pr t dal me prfundime t shklqyera. At e lexoi edhe Lindita e vogl. Fjalt e xhaxhi
Enverit ia mbushn zemrn me gzim. Fq. 126
Msimet e fundit t librit t gjuhs 3 prmbajn brenda vetes nj disiplin tjetr
t gjuhs, at t sintakss. Kryefjala dhe kallzuesi jan pasqyruar n libr, bashk me
pjest plotsuese t tyre. Edhe n faqet e fundit t librit nuk mungojn shembujt .
Ne do t shkpusim vetm pak prej tyre duke menduar se qllimi i ksaj teme
po arrihet. Shembujt jan t shumt, por po japim vetm 2-3 tipik
Pas clirimit, Partia u dha tok fshatarve. M von, ata bashkuan tokat dhe formuan
kooperativn e tyre. Ush.2- fq.128
Heroina e Puns Socialiste ishte nj grua e re , e fort dhe e qeshur. Kishte veshur rroba pune
thjeshta....Ush.4- fq.141.
Libri Gjuha 4
Tek libri gjuha 4 njohurit gjuhsore fillojn e vshtirsohen. Fjalt ,shprehjet e
fjalit jan m t zgjeruara. N dallim nga librat q trajtuam m lart ktu ndeshim dy
lloje ushtrimesh me shkrim e me goj, prvecse pjesve teorike q trajton teksti. Pra
struktura ruan pothuajse t njjtn form me tekstet e lartprmendura , por me
6A. Xhuvani, Mbi disa cshtje t gjuhs n shkollat tona, Vepra II, Akademia e Shkencave e
RPSSh, Tiran, 1990, f.325.
577
Zamira SHKRELI
ndryshime t vogla. Edhe ktu nuk mungojn pjest me prmbatje ideologjike,

kuptohet t prshtatshme pr moshn. Marrim nj shembull t shkputur q n faqet
e para:
Pioniert e qytetit ton morn nj nism revolucionare. Ush. 2-fq. 9
...Pr Partin e popullin duhet t japim edhe jetn. Ush. 1-fq. 20
...U ktheva se nuk mu duk njeri i keq, pastaj ajo ishte lagje e varfr dhe t gjith ishin me
Partin. Ush.3-fq.20.
- E ka shkruar Partia Komuniste, - i thash dhe ia lexova.
- Edhe un jam me Partin- dhe m ra krahve me dashuri. Ush.4-fq.20
Tre shembujt q lartprmendm jan shkputur nga tre ushtrime t
njpasnjshm, pra vetm n nj flet t librit, fjala Parti hasej n cdo ushtrim q
fmijt duhej t zgjidhnin gjat nj ore msimi gjuh shqipe. Ky fakt tregon se sa m
tepr rritej mosha e fmijve, aq m shum duhej t dgjonin e t dinin pr Partin.
Edhe nqs emri Parti nuk prmendej kishte mjaft fjal e shprehje t cilat ishin pjes e
pandashme e ktyre teksteve si kolektiv ushtarak, shtab, t cilat t conin direkt e tek
ideologjizmat e kohs.
Ti rilinde kur rilindi Shqipria. Ti rilinde nga rrebeshi i lufts, nga gjaku u dshmorve q
ran pr lirin e atdheut , nga djersa e puntorve q po t ndrtojn nn udhheqjen e Partis.
Diktim- fq.48.
Ky fragment sht shkputur nga nj pjes diktimi, ku nxnsit duhej t
provonin dijet e tyre n lidhje me fjalt e grupet e fjalve q kishin msuar. Ky ishte
edhe qllimi i diktimit, por domosdoshmri duhej t isht edhe fjala Parti q fmijt e
asaj kohe e kishin msuar prmendsh, dhe nuk besoj se gabonin n shkrimin e saj.
Nj element tjetr mjaft i rndsishm ishte ylli me pes cepa , t cilit i ishin
kushtuar vjersha t shumta e nj ndr to sht kjo vjersh e shkputur nga libri:
Sot Majlinda e vogl ngrihet lapidari
Lule mban n dor lart te nj kodrin
Prmbi lapidar ylli me pes cepa
Do ti vr kuror. Se i vettin. Ush. 3 fq. 57
Nj fjali tjetr e shkputur nga ushtrimet e tekstit:
...Sepse n krye t popullit dhe t Partis prin gjithnj flamurtari i ditve t stuhishme dhe
prijsi i ditve t lumtura, shoku Enver Hoxha. Ush.5-fq82.
Mendoj, se sdo t kishte fjali m t goditur pr t mbyllur krkimin npr faqet
e librit, prandaj edhe vendosm q me lozhet q i drejtoheshin prijsit t kohs ti
japim fund shembujve t bollshm, q na u ofruan faqet e ktyre teksteve. Si
prfundim shpreh mirnjohjen time pr hartuesit e ktyre librave shkollor, q prve
aparatit shkencor q ishte trajtuar me mjaft kujdes e profesionalizm, duhet t
tregonin kujdes edhe pr ideologjizmat e prdorur n tekst. Gjithashtu nuk mund t l
578
pa prmendur edhe sakrificn e pashoq t brezave t tr shqiptarsh, t cilt me

dshir apo pa dshir u ushqyen me kto terma e formula , q sot zor se ti beson ky
brez i ri, e as i on ndr mend e i kupton. Megjithat kjo ishte jeta q duhej t jetoi
populli shqiptar pr dekada t tra., dhe kto ishin fjalt e fjalit q duhej t dgjonte ai
n do ast te jets s tij.
Bibliografia:
1. efa A., Msuesit dhe norma letrare, Akademia e Shkencave e RP t

Shqipris, Norma Letrare Kombtare dhe Kultura e gjuhs, Tiran 1973.
2. Koci K., Probleme t msimit t gjuhs shqipe, Sh.B.L.Sh. Tiran, 1987.
3. Kraja M., Probleme t forcimit t puns edukative n shkoll, SHBLSH, Tiran,
1981.
4. Pepa S., Goga N., Disa vrejtje pr tekstet e gjuhs shqipe dhe leximit letrar,
Gjuha jon, Tiran, 2/1989.
5. Xhuvani, A., Mbi disa shtje t gjuhs n shkollat tona, Vepra II, Akademia e
Shkencave e RPSSh, Tiran, 1990.
Tekse msimor t shfrytzuar:

1. Gjuha shqipe 2, B. Beci E. Hysa, Shtpia Botuese e Librit Shkollor, Tiran,
Rishtypje, 1985.
2. Gjuha shqipe 3, B. Beci, T. Llogani, Shtypshkropnja Mihal Duro, Tiran,
Riboti i V, 1983.
3. Gjuha Shqipe 4, B. Beci, N. Sallaku, Rishtypje, 1985.
579
580
PRMBAJTJA
Sedat KUI, dekan i Fakultetit t Filologjis

FJALA PRSHNDETSE N HAPJEN E PUNIMEVE
T SEMINARIT XXXIII NDRKOMBTAR PR GJUHN,
LETRSIN DHE KULTURN SHQIPTARE .............................................................. 7
LIGJRATA ........................................................................................................ 9
Dalina KALLULLI
ASPEKTE T SINTAKSS S SHQIPES DHE RNDSIA E TYRE PR
GJUHSIN TEORIKE ..................................................................................................... 11
Shkumbin MUNISHI
ZHDUKJA E DYGJUHSIS SHQIP-SERBISHT N KOSOV .......................... 25
Francesco ALTIMARI
NAPOLI, VATR E RNDSISHME E RILINDJES ARBRESHE DHE
SHQIPTARE (SHEK. XVIII-XIX) .................................................................................... 59
REFERIME ....................................................................................................... 91
Isak SHEMA
KULTURA LETRARE BASHKKOHORE .................................................................. 93
Muhamet HAMITI
ARDHJA DHE IKJA E BARBARVE N LETRSIN E CAVAFY-T, J.M.
COETZEE-S DHE HAMITIT ......................................................................................... 103
Arben HOXHA
EPISTEMOLOGJIA LETRARE DHE ETIKA: TIPOLOGJIA E RAPORTIT T
TYRE ...................................................................................................................................... 115
Anna KAPITANOVA
581
NEVOJA PR NJ GJUH T NJSUAR PIKNISJA E BASHKIMIT
KOMBTAR TE SHQIPTART .................................................................................... 121
Aleksandr NOVIK
PERSONAZHET MITOLOGJIKE NDR SHQIPTART E DEVOLLIT:
PARALELE ME TRADITN E SHQIPTARVE T UKRAINS
(EKSPEDITAT 2011-2014) ............................................................................................... 125
Martin SUROVK
AUTOBIOGRAFIA SHQIP E JAN URBAN JARNIKUT ........................................ 131
Denis ERMOLIN
DUKE E LEXUAR QYTETIN SI LIBR: GJUHA E HARTAVE DHE
IDENTITETI........................................................................................................................ 141
Iliaz REXHA
SHTRIRJA DHE SLLAVIZIMI I VLLAZRIVE ALBANE MESJETARE,
BURMAZI DHE MATARUGA N AREALIN E TREKNDSHIT T
KUFIJVE T BOSNJS E HERCEGOVINS, MALIT T ZI DHE SERBIS
(SIPAS DY DEFTERVE T SANXHAKUT T HERCEGOVINS T SHEK.
XV) .......................................................................................................................................... 147
Isa MEMSHI
GJUHA ARABE DHE KODET E MDHA, ME THEKS T VEANT
KURANI ............................................................................................................................... 157
Arsim CANOLLI
ANTROPOLOGJIKE MBI KANUNIN ........................................................................ 167
Arian KRASNIQI
TEATRI N KOSOV DHE DRAMA SHQIPE SOT .............................................. 177

PIETRIFICATA T ANTON NIK BERISHS ..................................................... 185
Anton PANEV
582
GJUHA SHQIPE DHE IDENTITETI SHQIPTAR N FILLIM T SHEKULLIT
XX SIPAS BURIMEVE BULLGARE ............................................................................. 197
Sala AHMETAJ
FUNKSIONI SINTAKSOR .............................................................................................. 205
Flutura ITAKU
MOTIVIMI I TERMAVE T GRAMATIKS TRADICIONALE ......................... 213
Hava QYQALLA
PJESORJA (PARTICIPI), TEZAT RRETH TIPAVE T PJESOREVE I.E. N
SHQIPEN E LASHT (PROTOSHQIPEN) DHE RUAJTJES S GJURMVE
N SHQIPEN E SOTME.................................................................................................. 221
Merima KRIJEZI
KONSTRUKSIONI I RRJEDHORES ME PARAFJALN SIPR N GJUHN
SHQIPE DHE NUANCA E TIJ SEMANTIKE TE BARASVLERSIT N
SERBISHT ............................................................................................................................. 225
Ariane EISSEN
UN LECTEUR FRANAIS PEUT-IL COMPRENDRE KADAR ? .................... 231
Avdi VISOKA
PRKTHIMET NGA SHQIPJA N FRNGJISHT .................................................. 241
Naser MRASORI
CVAJGU DHE SPASE
MIDIS NDIKIMEVE, DALLIMEVE DHE NGJASHMRIVE ........................ 249
PROMETEU, HIMN GJENIUT T STURM UND DRANG-UT .......................... 261
Naim KRYEZIU
MJESHTRIS S PRKTHIMIT T PROZS E T POEZIS ........................ 273
583
Dije DEMIRI-FRANGU
MODELE T LETRSIS SHQIPE PR FMIJ ................................................... 281
Antonio BELLUSCI
LETRSIA POPULLORE N ARBRORET E GREQIS .................................... 285
Vebi BEXHETI
LIRIKA DERADIANE DHE AJO E LETRIS GOJORE ARBRESHE N
POEMN KNGT E MILOSAUT.......................................................................... 301
I. SESIONI I GJUHSIS ..............................................................................307
Rrahman PAARIZI
.................................................................................................................................................. 309
Anila OMARI
PRBASHKT LETRARE SHQIPE.............................................................................. 325
Teuta ABRASHI
GJUHSIA SHQIPTARE DHE IDEOLOGJIA .......................................................... 335

IDEOLOGJIA N TEKSTET E HISTORIS T SHKOLLAVE FILLORE N
KOSOV ............................................................................................................................... 341
POLISEMIA IDEOLOGJIKE E FJALS DEMOKRACI N DISKURSIN
POLITIK N KOSOV .................................................................................................... 349
Sazana APRIQI
GJUHA, GJINIA, IDEOLOGJIA .................................................................................... 375
Mimoza PRIKU
NDIKIMI I IDEOLOGJIS GJINORE GJAT PROCESIT T PRKTHIMIT
(RASTI I PRKTHIMIT T VIRGINIA WOOLF-IT N SHQIP) ........................ 381
584
SHTJE T TRAJTIMIT GJUHSIS S ZBATUAR PARA DHE PAS
VITEVE 90 N GJUHSIN SHQIPTARE .............................................................. 389
Julie KOLGJINI
RE-ORIENTIMI I EKOLOGJIS S GJUHS N KORNIZN
METROLINGUALE BASHKKOHORE: SUGJERIM KRITIK PR
NDRRIMIN E PARADIGMS DREJT ZGJRIMIT, T BAZS S
STANDARDIT T PERBASHKT T SHQIPES..................................................... 403
Mustafa IBRAHIMI
IDEOLOGJIA DHE PURIZMI SI KONFLIKT GJUHSOR GJAT
PRDORIMIT T VARIETETEVE N TERMINOLOGJIN KOMPJUTERIKE
.................................................................................................................................................. 419
Haki HYSENAJ
.................................................................................................................................................. 429
Maklena ABEJ
FJAL T HUAZUARA DHE T FORMUARA ME SHTYS IDEOLOGJIKE
.................................................................................................................................................. 441
Kledi SHEGANI
VSHTRIM KRAHASUES MBI SEMANTIKN IDEOLOGJIKE T FJALVE
N FJALORT E SHQIPES ............................................................................................ 445
IDEOLOGJIA E SHPREHUR NPRMJET MODALITETIT N STUDIMET
PR PASTRTIN E SHQIPES ................................................................................. 451

IDEOLOGJIA ...................................................................................................................... 461
Mimoza KORE
NDIKIME IDELOGJIKE N SHTJE T HISTORIS S GJUHS ............. 469
585
Idriz METANI
RRETH IDEOLOGJIZIMIT T FJALVE ................................................................. 477
Anila KANANAJ
NDIKIME T IDEOLOGJIS N STUDIMET SINTAKSORE T SHQIPES 485
Bardh RUGOVA
IDEOLOGJIA E PRESKRIPTIVIZMIT N GJUHN SHQIPE........................... 501
Aljula JUBANI-BENGU
STUDIMET FONOLOGJIKE N SHQIPRI, N KORNIZAT E
IDEOLOGJIS MATERIALISTE .................................................................................. 509
Bade BAJRAMI
ROLI I GJUHS N T KUPTUARIT E IDEOLOGJIS S DISKURSEVE .. 515
Milote SADIKU
RRETH PRDORIMIT T METAFORAVE N DISKURSIN POLITIK N
GAZETAT E PRDITSHME T KOSOVS ............................................................. 525
Xhavit BEQIRI
ARSHI PIPA PR POLITIKN E GJUHS N SHQIPRIN SOCIALISTE . 535
Naser PAJAZITI
ROLI I KISHS KATOLIKE N HISTORIN KULTURORE E GJUHSORE
T SHEKUJVE XVI-XVIII .............................................................................................. 549
Sadije REXHEPI
GJUHA N SHRBIM T IDEOLOGJIS ................................................................ 559
Zamira SHKRELI
IDEOLOGJIZIMI N TEKSTET E GJUHS SHQIPE PARA VITEVE 90 ..... 569
586
Katalogimi n botim (CIP)
Biblioteka Kombtare e Kosovs Pjetr Bogdani
811.18(063)
821.18(063)
008(=18)(063)
Seminari XXXIII ndrkombtar pr gjuhn, letrsin dhe

kulturn shqiptare = The XXXIII internacional seminar for
albanian language, literature and culture : Prishtin, 18-
30.08.2014 / kryeredaktor Bardh Rugova. Prishtin ;
Tiran : Universiteti i Prishtins Hasan Prishtina :
Fakulteti i Filologjis ; Universiteti i Tirans : Fakulteti
Histori-Filologji, 2015. libra. ; 24 cm.
[Libri] 1. 586 f.
1.Rugova, Bardh
ISBN 978-9951-00-173-1
ISBN 978-9951-00-174-8
587
588

Seminari XXXIII 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Seminari XXXIII 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERSITETI I PRISHTINS

SEMINARI XXXIII NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN

Materialet e punimeve t Seminarit XXXIII Ndrkombtar pr Gjuhn,

FAKULTETI HISTORI-FILOLOGJI TIRAN

SEMINARI XXXII NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN DHE

THE XXXIII INTERNATIONAL SEMINAR FOR ALBANIAN LANGUAGE,

SEMINARI XXXIII NDRKOMBTAR PR GJUHN, LETRSIN DHE

THE XXXIII INTERNATIONAL SEMINAR FOR ALBANIAN LANGUAGE,

Kryeredaktor: Bardh Rugova

Redaksia: Bardh Rugova (Prishtin), Nysret Krasniqi (Prishtin), Rrahman Paarizi

Drejtor: Bardh Rugova

Bashkdrejtor: Aljula Jubani

Sekretar: Nysret Krasniqi

Bashksekretar: Persida Asllani

Sekretar profesional: Blert Ismajli

Drejtor nderi: Akademik Idriz Ajeti

Prgjegjse pr kurset e gjuhs: Sala Ahmetaj

Redaktor teknik: Besfort Krasniqi

Botues: Fakulteti i Filologjis, Prishtin

FJALA PRSHNDETSE N HAPJEN E PUNIMEVE T

I nderuari drejtor nderi i Seminarit, akademik Idriz Ajeti,

ASPEKTE T SINTAKSS S SHQIPES DHE RNDSIA E TYRE

1. Hyrje: Gjuhsia teorike dhe themelet e saj

Gjuhsia teorike sht e lidhur pandashmrisht me gjuhtarin amerikan Noam

nj teori e gramatiks universale i prgjigjet pyetjes: cilat jan karakteristikat e

Prmendja e msueshmris s gjuhs on n synimin q ka lidhje me t,

2. Problemi i trajtave t shkurtra n gjuhsin teorike

shtja kryesore e modelimit t trajtave t shkurtra ka t bj me shpjegimin e

N gjuhsin gjenerative, nj ndr analizat e para t ktij fenomeni sht e

5Sipas nj konvencioni t njohur, shenja * n kt artikull prdoret pr t sinjalizuar fjalit jo-

n at parafoljor. Fakti q (ndryshe nga shqipja dhe gjuh t tjera) t dubluarit e

(2) Rumanisht: Il vad pe Ion.

(3) Spanjisht: Lo veo a Juan.

Si shihet n shembujt e lartprmendur n (2) dhe (3), si n rumanisht ashtu

6 Studimet e hershme gjenerative (dhe jo-gjenerative) e prshkruanin fenomenin e dublimit

(4) a. (E) pash Jonin / filmin.

(5) ieva: Njchi zi-n-w-lum-a alenje.

Sigurisht trajtimi i trajtave t shkurtra si elemente prshtatjeje vetore sht m se

trajtn e pashquar) e dobson argumentimin se Prgjithsimi i Kejnit ka lidhje me

(6) a. (E) botoi librin.

Sidoqoft, paradigma n (6) bn t qart faktin se t dubluarit e kundrins nga

(7) a. I fola vajzs.

Pra, roli i elementit morfo-sintaksor D sht ky pr egzistencn e fenomenit t

8 Dobrovie-Sorin (1994) duke u prpjekur ta ruaj Prgjithsimin e Kejnit pr rumanishten, ku

Si dihet, duke filluar nga Lopaov (1978), shprehur n mnyr informale,

(8) A: far bri Ana? B: Ana (*e) lexoi librin.

(9) A: far lexoi Ana? B: Ana (*e) lexoi librin.

(10) A: Kush e lexoi librin? B: Ana *(e) lexoi librin.

(11) A: far bri Ana me librin? B: Ana *(e) lexoi librin.

sht e rndsishme t vihet re se shquarsia e emrit q shpreh kundrinorin n

(12) K/cfar (*e) pe?

N t kundrt, kundrina e nj pyetjeje mbi kryefjaln, q sht pjes e asaj q

(13) Kush *(e) pa femijn?

E rndsishme sht gjithashtu t vihet re se dublimi i nj kundrine t shprehur

(14) a. Do ta pija me knaqsi nj birr.

Prmendja e faktit se dublimi i kundrins s drejt nga trajtat e shkurtra nuk

lidhur me shquarsin, si pr shembull diferencimi (individuation) apo t qnit

Gjuha shqipe, ashtu si dhe pr shembull latinishtja dhe greqishtja, ka dy

(16) Zgjedhimi vepror Zgjedhimi jovepror

Kto dy zgjedhime t ndryshme prdoren pr t shprehur kategorin e diatezs

(17) a. Armiku shkatrroi qytetin. diateza veprore

(18) a. Lava fmijn. diateza veprore

(19) a. E hodha kockn n plehra. diateza veprore

N veanti, shqipja, ashtu si dhe gjuh t tjera q e kan kt ndryshim