Przedruk wzbroniony

Nr. 10. Warszawa, dnia 11 marca 1931 r. Tom LXX.

PRZEGLD TECHNICZNY
TYGODNIK POWICONY SPRAWOM TECHNIKI I PRZEMYSU.
T R E : SOMMAIRE:
P o s t p y w b u d o w i e s i l n i k a o p a l a n e g o py- P r o g r e s realises dans la c o n s t r u c t i o n d e s
e m w g l o w y m , nap, In. dypl. Rud. Pawlikowski, m o t e u r s a u c h a r b o n p u l v e r i s e , p a r M. R .
Zgorzelec.
Pawlikowski, Ingenieur diplome.
R a m y e l i p t y c z n e (c. d.), nap. Dr. St. Brya, Profesor
Politechniki Lwowskiej. L e c a l c u l d e s c a d r e s e l i p t i u e s (suit), p a r M. St-
S t a d j u m h a r t o w a n i a s t a l i , wedug pracy H, J. Brya, Dr,, Professeur a 1'Ecole Politechniue d e L w w .
French'a tumaczy i przerobi In.-metalurg Z. Jasiewicz. L ' e t u d e s u r l a t r e m p e d e 1 ' a c i e r d'apres l e s
Przegld pism technicznych. travaux d e M. H. J . French, p a r M. 2 . Jasiewicz, I n g e -
nieur-metallurgiste.
Bibljografja.
Revue documentaire.
Sprawozdania i Prace Polskiego Komitetu Bibliographie.
Energetycznego. B u l l e t i n d u C o m i t P o l o n a i s d e l'E n e r g i e.

Postpy w budowie silnika

opalanego pyem wglowym,
Napisa In. dypl. Rud. Pawlikowski, Zgorzelec (Niemcy).
Wieloletnia praca pionierska autora artykuu poniszego doprowadzia wkocu do pokonania wielkich
trudnoci i do zrealizowania silnika spalinowego, opalanego pyem wglowym. W ten sposb dawna idea twrcw
wysokoprnego silnika ropowego uzyskaa posta realn, ktra otwiera nowe drogi dla techniki silnikowej.
O silniku In. i?. Pawlikawskiego pismo nasze podawao ju gar wiadomoci na podstawie da-
nych literatury zagranicznej (Przegl. Techn. t. 61 (1929), str. 363-364), przytaczajc niektre szcze-
gy konstrukcyjne jego ustroju wraz z odpowiedniemi rysunkami. Obecnie za mamy mono zaznajomi
czytelnikw ze sprawozdaniem wasnem twrcy silnika Rapa" o wynikach pracy na/nowszego ustroju tej
maszyny, zdajcego si spenia pohadane w nim nadzieje wynalazcy.

J esieni r. ub. pierwsza wielka wytwrnia po- ok. 5000 Kal dolnej wartoci opaowej i kosztuje
za granicami Niemiec zbudowaa i wyprbo- na kopalni 1 fen. = 2,13 grosza, Py z tego wgla
waa pierwszy wasnego wyrobu silnik typu brunatnego spotyka si w bardzo wielkich ilociach
Rupa" na py wglowy.
Ten prosty silnik 4-suwo-
w brykietowniach. Jego
skad chemiczny jest- na-
"wy posiada cylinder o stpujcy:
rednicy 500 mm i skoku tlenu . ok. 19.9S6
toka 720 mm, 166 obr/min, azotu . 0,6,
moc normaln 140 KMUi., siarki . 0,9.
tok chodzony wod, wodoru 4,8,
3-stopniow sprark po- wgla . 55,2.
wietrza wtryskowego i popiou 8,1 .
ma zwyky ustrj sulze-
rowski stojaka w kszta- Temperatura zaponu wy-
cie litery A. Silnik ten nosi 229"C, zawarto czci
pracuje na stanowisku lotnych (bez HO) 43,4%.
prbnem, sprzony z ha- Jeeli dla oznaczenia
mulcem Froude'a (rys. 1), miakoci pyu podzieli-
codzie po 10 14 go- my go na rozmaite wiel-
dzin cigego ruchu, ra- koci ziarn, to na sicie o
zem ju okoo 700 godzin; liczbie
przez ten czas prze- liczbie j oczek pozo-
pracowa ju silnik sze- oczek i na staje
reg razy po 31, 72 i 1 cm^
80 godzin bez przerw. Ja-
ko paliwo, suy rodko- 2532 i 6 665 9.2%
wo - niemiecki wgiel bru- 5070 i 14 510 30,91
natny, o 55% wilgotno- 6315 ' 17 210 2 6'fc
ci, ktry jest suszony i przez sito o
przc-
odrazu na kopalni w i
i chodzi
w suszarkach obrotowych,
ogrzewanych par odlo- 6315 17 210 67,3",,
tow; przytem wilgotno Rys- 1- Silnik Rupa" na stanowisku prbnem. j

jego spada do 10%, za rednie wyniki bada sil-

wgiel rozpada si samoczynnie w proszek, bez nika zestawione s na wykresie rys. 3. Liczbowo
potrzeby mielenia. 1 kg tego wgla brunatnego ma przedstawiaj si one nastpujco:
 194 PRZEGLD TECHNICZNY 1931

Wyn i k i b a d a s i l n i k a. ogldanych przez licznych zwiedzajcych (ok. 300

osb). Nowy wic silnik Rupa 140 KM moe pra-
R o z c h d p-y u
Obci- Spraw- cowa tylko na wglu, bez dodawania oleju
no w kg na w % mocy w Kal na gazowego. Zawr do wprowadzania pyu wglo-
enie fj mech.
KM u. godz. norm. KMu. godz. wego do cylindra, skonstruowany i wykonany
przez wytwrni Kosmos", widzimy na rys 2.
232?; 4 650
Przy jego pomocy rusza nowy silnik odrazu na
Vi norm. 31% 0,93
pyle wglowym, bez adnych pomocniczych urz-
% ,. 50 0,58 145,, 2 900 dze rozruchowych.
3/ 64 0,46 115,, 2 300 Jak dokadnie opanowuje regulator drobne ilo-
ci pyu wglowego, zaczynajc od biegu jaowe-
73., 0,40 100,, 2 000 go a do obcienia maksymalnego, i jak regular-
1,2 ok. 79 0,38 ok. 95,, ok. 1900 nie zachodzi spalanie, wskazuje rys. 4. Cinienie
sprania wynosi, jak i w silniku Diesel'a, 32 atj
w najwikszym wykresie indykatorowym uwidacz-
Z wartoci opaowej wgla przetwarzamy za- nia si cinienie zaponu w wysokoci 46 atn,
tem przy 140 KM U mocy normalnej 631 :2000 ~ rednie cinienie indykowane 11,45 atn, odpo-
31,5% w prac efektywn. 1 K M u i godz. kosz- wiadajce 295 KM;, tak e silnik moe rozwin
tuje, przy podanej cenie wgla, 0,5 fen. = 1,06 maximum ok. 220 KMU., oczywicie tylko
grosza. przez czas krtki, gdy oyska silnika zagrzay-
by si nadmiernie przy tak duem przecieniu,
jako obliczone na moc maksymaln tylko 160
KMU.
Zadziwiajco wysokie maksymalne cinienie
indykowane w wysokoci 11,45 atn uzyskuje si
bez adnego sztucznego zasilania (jedynie przy
uyciu sprania wstpnego powietrza wedug
czsto ju w Europie stosowanego sposobu Biichi-
Winterthur). Objania si to wysok zawartoci
tlenu (ok. 20%) w wglu brunatnym, ktry zawie-
ra zatem w sobie znaczn cz tlenu do spalania
i moe by nazwany wolno spalajcym si prochem
strzelniczym. Rwnie i dugopomienne gatunki
wgla kamiennego posiadaj podobn zawarto
tlenu, wic nadaj si take do silnikw Rupa.
Do smarowania toka potrzeba, wedug dotych-
czasowych pomiarw w ruchu, 4 do 6 gramw na
1 KMUi. godz. wieego oleju tego gatunku, ktre-
Rys. 2, go uywa si do silnikw Diesel'a, jeli olej odpy-
wajcy z cylindra nie jest uywany do ponownego
obiegu. Jednake i tu mona oczyci olej odpy-
Zawr wowy przez odstanie si, podgrzanie, przepuszcza-
zasilajcy nie przez wirwk i filtrowanie, przyczem nie tra-
cylinder ci on prawie swych wasnoci smarnych. W ten
sposb mona zredukowa rozchd oleju wieego
silnika do ok. 1,5 grama na 1 KMU, godz.
pyem Omawiany 7-my silnik Rupa zuy ju do pra-
wglowym. cy do 25 000 kg wgla brunatnego. Jego mikka tu-
leja eliwna ulega przytem zuyciu u gry, ad
strony spalania, o ok. 3,8 mm. Zastpienie tej tulei
now ze stali twardej wydaje si wskazanera
dopiero teraz, skoro gwne zagadnienie zostao
rozwizane wspaniale, mianowicie skoro si oka-
Na indykowan konio-godzin zuywa ten no- zao, e silnik Rupa wykazuje tak sam zupen
wy silnik Rupa 0,275 kg pyu wglowego, co od- niezawodno ruchu w pracy cigej, jak silnik Die-
powiada 1375 Kal, zatem indykowan sprawno sel'a.
termiczna wynosi 631 : 1375 = 46%, a wic jest Okoo 5-ciu tygodni pracowa silnik po 10
bliska zwykych wynikw uzyskiwanych w sil- 14 godzin dziennie na stanowisku prbnem bez
niku Diesel'a. otwierania lub czyszczenia. Nastpnie po podnie-
Opisywany silnik, sidmy zkolei, nie ma wca- sieniu gowicy okazao si, e przestrze robocza
le pompy do oleju gazowego, jak poprzednie 6 jest zupenie pozbawiona jakichkolwiek osadw;
silnikw, wykonanych w oddziale bada wytwr- adnych osadw ula ani popiou nie znaleziono
ni Kosmos" w Zgorzelcu (Grlitz, Niemcy) przez ani na toku, ani na gadzi tulei cylindrowej, ani
wynalazc (autora niniejszego sprawozdania) i w zaworze wydmuchowym, ani na wewntrznej po-
 Nr, 10 PRZEGLD TECHNICZNY 195

wierzchni gowicy, ani wreszcie w dodatkowej ko- w pracy dugotrwaej (72 i 80 godz.), nie wykazuje
morze zaponowej. adnych zanieczyszcze popioem czy ulem, mi-
mo e spalany
Pm-tog w nim wgiel
zawiera 8% po-
piou, i po 5 ty-
godniach pracy
mg by uru-
chomiony po-
nownie bez czy-
szczenia. Roz-
chd smarw
jest o ok. 25%
wikszy ni w
silniku Diesel'a,
co jednake nie
zmienia korzyci
gospodarczych z
zastosowania te-
go silnika, wo-
bec niezmiernie
taniego paliwa.
i.o
W ten sposb
pierwszy silnik
Rupa (o obj-
toci skokowej
141 1), zbudowa-
ny poza wytwr-
ni Kosmos",
gdzie ten ustrj
0,3 powsta pierwot-
gz nie, wykaza si
jako maszyna
napdowa, wy-
twarzajca ener-
Obcienie o[ gj taniej ni
kg pyu wpgl 0,93kg OASkg 0,40k<} 0t3Skg
wszystkie inne
nalMgod2ui 115% 100% 35% znane dotd sil-
31% so \ 64'A 73,5% P9% niki.
Teraz wic roz-
pocznie prawdo-
Rys. 3. Krzywe charakteryzujce prac silnika Rupa. podobnie silnik

W tej ostatniej zachodzi zapon maej czstki

dawki wglowej, wskutek czego nastpuje wdmu-
chiwanie pozostaej dawki do cylindra pod cinie-
niem ok. 90 do 100 atn; dopiero tam spala si py
cakowicie. Ta komora dodatkowa pracuje w nowym
silniku Rupa take bez wdmuchiwania powietrza, a
wic podobnie jak w silniku ropowym bezsprarko-
wym. Atoli dalsze silniki, opracowywane obecnie, o
wikszej mocy, bd wyposaone w sprarki wtry-
skowe, aeby mc wyprbowa wszelkie moliwe
gatunki wgla co do ich zaponu, a m. in. take
i wgle trudno zapalne. Silnik omawiany pracuje Rys. 4. Wykresy indykatorowe silnika Rupa.
od pierwszej chwili z komor wstpn, bez poprze- 0 cyl.i500mm, suw toka 720 tnm, n = 166 obr./min;
cinienie powietrza wtryskowego 58 atn.
dzajcych bada, na wglu brunatnym, wykazaw-
szy odrazu poprawny zapon i bieg. Jak ju wspo- Rupa swj pochd zwyciski przez wiat, tak jak
mniano, daje silnik zupen niezawodno biegu 25 lat temu silnik DieseFa i turbina parowa.
196 PRZEGLD TECHNICZNY 1931

Ramy eliptyczne .
Napisa Stefan Brya,

3. Sia pionowa w dowolnem miejscu rozpory. Z uwagi na (35) jest:

Z rys, 5 czytamy V r '.' ! ,
V
(33) / Mn> [h f y) dx' = [ h J x'dx> + / yx'dx>\A. (36)
~2a
Ale
B P u (34)
2a 'dx'=ju ,
z
(37)
Na lewo od siy P:
No' A sin -')' P 2 Q sin * ' zas

To'=--. A cos V ~

[35] Uwaajc kierunek w prawo od osi ramy jako

dodatni kierunek osi x, otrzymamy
i* u > - * -
X X

zatem

c iJLLU. __!___]. |yx' d*' = bfj/ 1 f-y - cf*'

0
u :a

I) 2

Podstawmy x l = z , x = z-\- \, dx = dz,

to
2 2
f f\ {x I) xdx = jyi -z (z + 1) dz
= /*zj/i z- dz -j- / ' y i z ^ z .
Ale

=
J
Rys. ;5. 2

Na prawo od siy P; '1 _

NQ" = B sin S"; pomidzy si P a szczytem
rozpory E
No" < 0, gdy &" <: 0,

Z ,-; 1
Dla supw Afu =- 0, r 0 = 0, #,/ = A, / //' -z- = -- arc sin z =

Poniewa Mo maleje w czciach stromych roz- = -5- (* 1) Y 2x xi + ~ arc sin (* 1).

pory i jest rwne 0 tam, gdzie ds najbardziej
rni si od dx, przeto w rwnaniu (11) na i? Wic
przyjmiemy ds dx, a warto przyblion i?',
w ten sposb otrzyman, pomnoymy przez sp- .h/l - (x I f xdx= 6 -1J. i/x~{2~~x)[2x2JC-3)+
czynnik zwikszajcy <pj, ktry otrzymamy z po- J r '
rwnania wynikw przyblionych i dokadnych i
dla a = 0 i a = l (rwn. 28). Bdzie wic +\ y a r c s m ( x l)=*F[x). . . (38)

Rl = I Af0' (y -)- A) dx' -f- / Af" (y -j- h) dx" . Zamieniajc w wyraeniu powyszem x na
U . I U .
*) Cig dalszy do str. 98 w zcsz. 5 z r. b. , otrzymamy r ) .
 Nr. 16 PRZEGLD TECHNICZNY 197

Bdzie wic TABELA 3.

u : ci
2
u i i)
>.
f V 1 - (* - I} xdx F
: V.
j
a
4 ' u |
0
!
2,0 i 0 0
zas
0,2 i 1,8 0,18 0,1515

0,4 1,6 i 0,32 0,277

0,5 j 1,5 | 0,375 0,3295

Podstawmy to, jak rwnie i (37), w (36), to
0,6 | 1,4 ' 0,42 0,373
otrzymamy
0,8 | 1,2 0,48 0,433
fMn'(h - A (37) 1.0 | 1,0 0,50 0,452

Zamieniajc w powyszem u na u, A na B, o- Dla u a~v czyli dla - = 1 i dla a = b~ r

trzymamy
jest
l
?'== (0,5 h -f- 0,452 r)r' P, . . . (43)
(W
Poniewa A u'-' f- Bv- = P iw Dla tego przy-
padku znajdziemy do-
za kadn warto R(l.
Wed. rys. 6 jest

y r sin &,
przeto przez dodanie (37) i (38) otrzymamy
x ^= r cos fl",

ds = r d!)-,
Rys. 6.

Pierwiastek wystpujcy w wyraeniu F (x) po- P

21
da zarwno dla :* = jak i dla x~-
siada t
a ' ' a Zatem
sam warto:

4= sin ! r

Argument funkcji cyklicznej X i, zarwno 5-

1 1
dla x = , jak i dla ar = - , posiada t sam war- = r I (h h cos & f r sin 9" r sin fr cosfl )d" '.
to absolutn, ale odwrotny znak, gdy
Ale

R
Jeeli tedy
2'
sin -i, (39)

to 1
X6) a-P, (40)
I sin 0- d * = I cos 9- c?i> = 1,
przyczem i o
1 u u
= (41)
2 a a '
za
sin fr cos 91 c/**" =

Zatem
Splczynniki X i /-, obliczone na podstawie
r 1
wzorw (39), (41) i (42), podaje tabela 3 dla r-
nych wartoci . ?0 = (0,571 /; f 0 , 5 r ) r P ,
!
(44)
 198 PRZEGLD TECHNICZNY 1931

Tabela 4 podaje R(l i Ro' obliczone wedug wzo- krojw oddalonych o ds 1 m na podstawie wy-
p n i XV
TV kresu. Wedug tej tablicy dokadna warto
rw 43 i 44, rnice R -- R' i warto =
W
dla kilku wartoci h : r .
TABELA 4. Std dla
h __h Ro Ro' hB Q R = 954,2 ( 974, 2,O8o),
Ro':r Ro: r
;i
~ rii
a r
/i=:a i? = 3102,2 (3157, 1/74%),
0 0,452 0,500 0,048 0,106 /z = 2a i? = 5250 (5345, 1,81%),
1 0,952 1,071 0,119 0,125 A = 4a # = 9546 (9747, 2,O64).
Rubryka 7 tab. 5 podaje moment belki wolno
2 1,452 1,642 0,190 0,130
podpartej w przekrojach lewej poowy pod obcie-
4 2,452 2,784 0,332 0,135
niem P = 1 w odlegoci u = od lewej podpory,
0,5 A 0,571 A 0.071 A 0.142
dl
r r za rubr. 8wartoci y MQ ds, tudzie M0 ds=463,8,
r
Dla ramy o rozporze prostej, czyli dla 6 __ Q Dla- prawej poowy belki Afop = ^ " A^o, jeeli Mu
i dla u = a, jest
R ' R hP
2
jest tene moment dla u = a, Zatem dla u =

wic bd rwnania na R' jest 3 = 0. M o y ds = 463,8 + \ 477,1 = 702,4 (711, 1,20*).

Przyjmiemy tedy, e dla dowolnego a = TABELA i

1 2 3 4 5 6 7 8
za L y ds Mb yMo ds Mods Mo
l
y Mo' ds

a (45) 1 8 1 7,75 62 7,75 4,125 33

2 7,95 1 7,25 57,5 7,25 4,375 34,8

Warto s przyjmowa bdziemy z tabeli 4 za-
lenie od stosunku h : a. Dla wartoci porednich 3 7,86 1 6,75 53 6,75 4,625 36,4

interpolowa mona linjowo. 4 7,79 1,03 6.25 50 6,44 4,875 39,2

5 7,62 1,03 5,75 45,1 5,93 5,125 40,2

Przykady,
Przykad 1. 6 7,47 1,04 5,25 40,8 5,46 5,375 41,8

7 7,26 1,04 4,75 35,9 4,94 5,625 42,5

u= v = a, i ? ' = (0,5 fi-f 0,452 6) a 2 ,
8 7,01 1,04 4,25 31 4,42 5,875 42,9
2 3
1) a = 16, 6 = 8, h = 0, R'= 0,452.8. 16 = 925m ,
9 6,75 1,05 3,75 26,6 3,94 5,625 40

a = =0,5, e = 0,106, 8 = 0,054, 10 6,41 1,06 3,25 22 3,45 4,875 33

a
s
11 6,05 1,06 2,75 17,6 2,92 4,125 26,5
R = 1,054.925 = 974m ,
12 5,56 1,07 2,25 13,4 2,41 3,375 20
2) a, 6 j. w., h = a,
13 5,00 1,17 1,75 10,2 2,05 2,625 15,4
i?' = (0,5.16 + 0,452-8) 163 = 2973,
14 4,29 1,27 1,25 6,8 1,59 1,875 10,2
8 = 0,125, 3 = 0,0625,
15 3,38 1,47 0.75 3,7 1,10 1,125 5,6
R = 1,0625.2973 = 2048 + 925 = 3157 m 3 ,
16 2,05 3,04 0,25 1,5 0,78 0,375 2,3
3) h = 2a, R' = (0,5.32 + 0,452.8) 163 = 5021 m3,
= 0,130, S = 0,065, 477,1 67,18 463,8
3
R 1,065.5021 = 5345 m , W nawiasach s wartoci obliczone powyej
4)A = 4a, # ' = 4.2048 + 925 = 9117, = 0,135, wzorem (45) i (40) i rnice w procentach, Bd,
5 = 0,0675, R = 1,0675.9117 = 9747 m ,
3 jak widzimy, jest przewanie mniejszy od 2%, a e
a = 0,5 jest w poowie pomidzy a = 0 i a = 1,
5) u =~r, a = 16, 8m, dla ktrych to wartoci bd wzoru (45) znika,
4 przeto bd najwikszy tego wzoru jest wogle
/. = 0,375, X = 0,3292, tylko niewiele wikszy od 2%. Wzr (45) wic
jest wystarczajco dokadny.
R = 1,054.0,3295.162.8 = 711 m 9 . P r z y k a d 2. Dla ramy wedug przykadu 1
Tabela 5 podaje wartoci yMuds i Mvds dla naley znale moment, si osiow i si poprzecz-
a = 16m, 6 = 8 m , u = a obliczone dla 16 prze- n w przekrojach oddalonych od osi ramy o x = 0,
 Nr. 10 PRZEGLD TECHNICZNY 199

x = i x = -_h a dla rnych rodzajw obci- W odlegoci x = - na prawo od wierzchoka:

gi .
eni. W tym celu znajdziemy dla x = _: = 4,5 m Af = 0,362 fm, iV = 0,1261, 0,2199/.
Dla ^ = a (punkt C),
p
= 0,25/, T = 0,0393/.
ii

Dla x = + a (punkt D),

5,2m, N = 0,25 / T ~ + 0,0393 /.
= Mc = Hh = 0,0393.14 = 0,55 m.
= 177300 + 26200 = 203500, a 3
B)
V 203 500 = 4 5 1 , Wed. (33)
Q2 c o
3_
cos = - i ^ _ = = 0,936,
4
A- 4 S Wed. (34)
sin * == i i . _ _ 0,360,
OI

4 = 14 + 5 , 2 = 19,2;
Wed. (40)
dla
a R' = (0,375.14 + 0,3295.6) a 2 P =
= 2 = (5,255 + 1,977) a 2 P 7,232.9-. 0,5 = 293,
2 ' 3
n4= 0,936, R = 1,085 i?' = 318 i m (rwn. 45)
/ 4 = 0,26. 318
= 0,0292* (rwn. 13 i przyk. 1).
1) Ciar skupiony P 500 kg w dowolnem miejscu.
S = 0,
Dla
A) ua. x= 4, Mo = 5-4 =0,125.4,5 = 0,563 ta,
R> = (0,5.14 + 0,452.9). 6 a . 500 =
M = Mo 0,0292.19,2 = 0,563
= ( 7 + 2,712).81.500 = 394/m 3 (rwn. 40),
0,5605 = 0,0025 m.
h\a 14:9 = 1,555. Dla
Wed. tab. 4,
* = (), Mo = B.a = 0,125.9--= 1,125 fm,
e = 0,125 + 0,555. (0,130 0,125) =
M = Ma~ 0,0292.20 = 1,125 0,584 = 0,541 m.
= 0,125 +0,0028 = 0,1278, Dla
fp1 = 1 +0,667.0,1278= 1,085 (rwn. 45), x= - y , Mo = A -j = 0,375.4,5 =1,689,
R = 1,085.394 = 427,5 m\
M = 1,689 0,5605 = 1,1285 m.
H = 4J3 = 0,0393 / m3 (por. przyk. 1). Dla
Moment w wierzchoku, x = 0, x = 0, iV = 0,0292/, T = - B = 0,125/.
w i r , 1 Dla
MuQ = P . 2a = - -.9 == 2,24 /m ,
4 4 Jf+y, ^0 = 0,125.0,36 = 0,045/,
M = Mo H (h + 6) = 2,24 0,0393.20 =
= 2,25 0,786 = 1,464 m. jV = # o _|_ o,936 H = 0,045 + 0,02735 = 0,07235,
TB = B. 0,936 = 0,117,
Sia osiowa
r = T f , + 0,36 H = 0,117+0,0105 = 0,2065/.
N = H = 0,0393/.
Dla
Sia poprzeczna a
* - --.
Na lewo od siy P N'o = A. 0,36, T'o =A.0,936
W odlegoci x = na lewo od wierzchoka: prawo,, P iV 0 "=B.0,36, T(l" =
a
0
= - B. 0,936 .
Mo = 41 PP . - ^ = -^ 0,5.9=1,122 /m, N' = AT0' + H.0,936 a 0,135 + 0,02735 = 0,16235 /
2 2
Af= 1,122-0,0396.19,2= 1,1220,760 = 0,362/m, N" = ~ 0,045 + 0,02735 = 0,01765/,
V = To' 0,36 H = 0,352 0,0105 = 0,3415,
T" = 0,117 0,0105 = 0,1275.
N= NQ-\- 0,0393.0,936 = 0,09 + 0,0368 = 0,12681, Punkt C N = 0,375/, 7 = 0 , 0 2 9 2 / ,
D N 0,l25, f = ~ 0,0292/,
T0 = ~P- 0,936 = 0,234 i, ' Mc = MD = - 0,0292.14 = ~ 0,41 /rr..
di
T= To 0,0393.0,36 = 0,234 0,0141 = 0,2199*. (d. c. n.)
 200 PRZEGLD TECHNICZNY 1931

Studjum hartowania stali.

Wedug pracy H. J. French'a tumaczy i przerobi Z. Jasiewicz.
sek) przy 720 w zalenoci od powierzchni S cm'
P raca niniejsza jest wynikiem szecioletnich ba-
da, przeprowadzonych przez H. J. Fren-
ch'a wraz z szeregiem wsppracownikw.
Atitor zosta za ni odznaczony w roku 1930 me-
;i
i objtoci prbki W cm :

I XHJ
dalem Howea, t, j . najwikszem odznaczeniem a- gdzie n i C s staemi, zalenemi przy staej tem-
merykaskiem na tem polu. Gwny nacisk w tej
pracy pooono na sposoby chodzenia, ktre peraturze hartowania od rodzaju cieczy hartowni-
ujte w zalenoci matematyczne stanowi mog czej. Naprz, przy temperaturze hartowania 875"
cenne wskazwki dla praktykw hartowniczych, wynosz one:
Do pomiarw uyto galwanometru Einthoven'a, w pynach nie poruszanych n C
skadajcego si z drutu wolframowego o rednicy w razie hartowania w 5% NaOH. . . . 1,84 21,45
hartowania w wodzie 1,75 20,13
okoo 0,008 mm, zawieszonego w silnem polu ma- hartowania w oleju, . . . . . 1,40 11,51
gnetycznem. Odchylenia tego drutu, wywoane prze- hartowania w powietrzu. . . , 1,15 0,91
pywem prdu z ogniwa, przenoszono na film foto-
graficzny, poruszajcy si ze sta szybkoci. Szybko chodzenia przy P20'
Aparatura ta pozwalaa na wyznaczanie pocztku 400 /
hartowania i na pomiar spadku temperatury pod- /
czas hartowania. Hartowanie przeprowadzono na 380
rnych gatunkach stali wglistej oraz niskostopo- /
wej i zauwaono, e zmiany skadu chemicznego 360
T / ii
i

nie wpywaj znacznie na krzywe hartowania, po- 340

niewa ciepo przemiany, zwykle wyeliminowane z
obserwacyj, nie wpywa na wyniki. Spadek tempe- 320 T 'A5 i i
ratury spowodowany hartowaniem mierzono w
rodku i na powierzchni prbki, przyczem w tym 300 fj f j

iri i
i
ostatnim wypadku wiele uwagi powicono przy- 280
mocowaniu ogniwa do powierzchni. Szybko cie-
czy chodzcej w stosunku do prbki hartowanej 26Q / U t
i
regulowano zapomoc zmian szybkoci obrotu na-
czynia hartowniczego. Z obserwacyj poczynionych 240 / i rj 1 i
i

T] 1
11
przy pomiarach w rodku prbki wynika, e tem- 1
peratury, przy ktrych otrzymuje si najwiksz 220
szybko studzenia, s nisze przy chodzeniu wo- 200 1 i

1/
d lub oliw, ni przy chodzeniu w powietrzu, i
~1
/
nie zmieniaj si dostrzegalnie ze zmian rednicy 180 /

prbki. Najszybsze chodzenie w wodzie i oliwie /

/ ,
zachodzi przy okoo 8085% temperatury harto- 160
wania, a bardzo blisko temperatury pocztkowej
140 II
1
(97%) podczas chodzenia w powietrzu.

///'/ /
/
Im wiksz rednic posiadaa prbka, tem 120
wiksze wahania temperatury dostrzegano na po- 100 y
wierzchni prbek hartowanych. Wahania te ska-

///
day si z wikszych mniej regularnych i z drob- 80
nych bardziej regularnych odchyle temperatury
2

i <--
w czasie. Okazao si rwnie, e prbki zanurzo- 60
ne w rozmaitych cieczach chodzcych posiaday - - -
rozmaite wahania temperatury w rnych miej- 40

i
scach powierzchni, co byo przyczyn niejednorod- 20
noci hartowanego materjau. A zatem przy dobo-
rze cieczy hartowniczej nietylko szybko chodze-
nia, ale i jednorodno hartowania odgrywa wan
0
I
r
1/ 12. (3 Iff- 1,5 1,6 tP 1,8 I,9n2
/

rol.
Rys. 1, Krzywe szybkoci stygnicia w zalenoci
Wpyw postaci i wielkoci prbek od wykadnika n, dla rnych wartoci ^
ej

na s t y g n i c i e w r n y c h o r o d k a c h ,
Szybko stygnicia przy 720 jest najwaniej-
szym czynnikiem, okrelajcym zahartowanie"
siali wglistej.
Na podstawie obserwacyj krzywych chodzenia
rodka prbki wyprowadzono wzr empiryczny, o-
krelajcy szybko stygnicia V (w stopniach na
Na wykresie rys. 1 zobrazowano t zaleno
w postaci krzywych dla rnych stosunkw po-
S
wierzchni do objtoci
W od 1 do 5. Jako przy-
kad, wemy kul o rednicy 2 cm; wtedy-^ = 3;
 Nr. 10 PRZEGLD TECHNICZNY 201

przy hartowaniu w wodzie od temperatury 875", 0 57

szybko chodzenia przy 720" wyniesie 138">''sek! tem szybko stygnicia bdzie -fTyT 7 6 = 42"/sek
Wzr powyszy podaje jednak tylko wartoci przy-
(przy 720").
blione i odnosi si do prostszych postaci
geometrycznych. Tak np. prt gwintowany bdzie 2. Szybko stygnicia prta o rednicy
posiada szybkoci chodzenia zblione raczej do
walca gadkie- yn - - 3 1, hartowanego
go (bez uwzgld- od 790 w 5% Na Cl, wynosi 115 '/sek.
(
Znale

r
nienia gwintw). szybko stygnicia prta o rednicy 1,1 cm,
W wielu jednak
wypadkach, na- a dugoci 5 cm U ^ = 4 I, hartowanego od 875"
przykad przy
3 hartowaniu pr- w tej samej cieczy. Na wykresie przeliczenia
tw o przekro- (rys. 3) temperatura 790 odcina na prostej 3 sp-

/ ju prostoktnym,
lub okrgym,
czynik 0,44, temperatura za 875 spczynnik

1 / wzr powyszy
daje w pra-
0,59, zatem szybko stygnicia tego prta - ^ =

ktyce warto- 0,59

ci zadawalaj przy hartowaniu od 875" wyniesie 115
0,44
ce.
= 154"/sek. Na wykresie rys. 1 szybkoci 154
Aby okreli odpowiada na krzywej 3 spczynnik n 1,81.
1 wpyw tempera-
tury hartowania
Spczynnik ten daje w przeciciu z krzyw 4
258"/sek, jako szybko stygnicia przy 720" C.
700 800 900 4000' na szybko sty- Reasumujc powysze, naley podkrel, e tak
gnicia przy 720, wzr, jak i obadwa wykresy podaj szybko styg-
temperatura hartowania oparto si na nicia w rodku prbki, zawodz zatem, gdy prb-
Rys. 2. Wzgldna (w stos. do temp. dwch faktach
875") szybko hartowania przy rnych ka ma posta bardziej skomplikowan, nadaj si
zaobserwowa- za do takich postaci geometrycznych, jak kula,
temperaturach hartowania.
nych: 1) krzywe walec, szecian, czyli do takich postaci uytko-
ny szybkoci stygnicia, w zalenoci od tempera- wych, jak kule, prty i pyty. Bd przy obliczaniu
tury, posiadaj ten sam ksztat (pomijajc prze- lym sposobem nie przekracza 5 r <. Rwnie dla zbyt
miany cieplne) dla prbek o rnej wielkoci i po- duych mas wzr i wykresy powysze zawodz,
staci, hartowanych w danej cieczy od rnych tem- gdy w tych wypadkach wpyw przewodzenia ciep-
peratur; 2) przy danej temperaturze cieczy, maxi- a przez mas metalu daje si coraz silniej odczu-
mum szybkoci studzenia jest wprost proporcjo-
nalne do temperatury hartowania, tak wzgldem
swego pooenia w skali temperatur, jak i swej
wartoci liczbowej. Jako wynikow szeregu bada
zestawiono krzyw na rys. 2, gdzie odcite s to
temperatury hartowania, rzdne za podaj
wzgldn szybko stygnicia w stosunku do szyb-
koci stygnicia przy hartowaniu od 875". Ponie-
wa krzywa na rys. 2 zestawiona zostaa z wyni-
kw otrzymanych przy hartowaniu w wodzie, roz-
tworach wodnych i w olejach, a zawodzi jedynie
przy studzeniu na powietrzu, przeto dla tych o-
rodkw studzenia (woda, roztwory, oleje) zesta-
wiono wykres przeliczenia temperatury hartowa-
nia na rys. 3. Liczby nad prostemi oznaczaj sto-

sunki powierzchni do objtoci [-ar] od do 5.

Aby zilustrowa posugiwanie si obydwoma wy-

kresami (rys. 1 i 3), wystarczy poda kilka przy-
kadw- 720 730 750 S00 BS5 900
850 1000'
1. Prt o rednicy 1,1 cm i dugoci 5 cm Temperatura harttiY/aftb

yy At hartowany od 900" w danym orodku, Rys. 3. Spczynniki przeliczenia temp. hartowania.

posiada szybko stygnicia 76/sek (przy 720"};

jaka bdzie szybko stygnicia w tym samym
orodku przy hartowaniu od 760". Na wykresie prze-
liczenia (rys. 3) temperaturze 900" na prostej 4
I odpowiada spczynnik 1,03, temperaturze
7 6 0 \ n a tej samej [prostej spczynnik 0,57, za-
wa i wreszcie ogranicza szybko stygnicia do
wartoci rwnych przewodzeniu ciepa w metalu.
Tak np. przy hartowaniu kuli o rednicy 28,6 cm
szybko stygnicia rodka bya jednakowa w wo-
dzie, jak i w 5% NaOH. Rodzaj stali (zawarto
wgla) nie ma, w myl tego wzoru, wpywu zasad
 202
niczego, gdy zmiany szybkoci wywoane rnic
przewodzenia ciepa lub te pojemnoci cieplnej s
zbyt mae.
rodek prbki stygnie w jednakowych okre-
sach czasu przez jednakowe zakresy temperatur,
wyraonych w procentach zakresu hartowania,
Przyczem pod zakresem hartowania naley rozu-
mie ilo stopni od temperatury hartowania do
temperatury cieczy chodzcej. Wynika std, e
czasy otrzymane dla jednej temperatury hartowa-
nia mona bezporednio zastosowa do innej, jeli
tylko wyrazi si temperatury w procentach zakre-
su studzenia. To prawo mona stosowa, jak wy-
kazuj badania, tylko do temperatur hartowania
powyej 720C.
Czas studzenia wyraa si oglnym wzorem
(WY
T x = y |-rrl , gdzie T jest czasem studzenia od
temperatury hartowania do jakiejkolwiek niszej,
mierzonym w sekundach, x jest opnieniem w se-
kundach; jest to czas pocztkowego spadku tempe-
ratury, rwnego 2% zakresu hartowania, y jest
sta czasu, S powierzchni w cm2, W objtoci
3
w cm , n spczynnikiem, zalenym jedynie od 0-
rodka chodzcego; jego wartoci liczbowe s te
same, co i w poprzedniem rwnaniu.
Wykres na rys, 4 przedstawia zaleno op-
nienia x od spczynnika powierzchniowego
dla powietrza, oliwy i wody; wartoci y podano w
nastpujcej tabeli;
I Zakres
97,2 91,4 80 68,6 57,2 45,7 ! 34,3 28,6
hartw.
w wodzie
2,11 5,99 12 17,39 23.28 29,72
w oliwie 2,84 7,36 17,38 25,57 42.45 66,35 110,8 151,3
na powie-
trzu. . 9.04 62,5 188,8 368 606 921
Cyfry w grnym szeregu podaj tu zakres tem-
peratur, wyraony w % temperatury hartowania.
Czas chodzenia T liczy si od temperatury harto-
wania do temperatury podanej w grnym szeregu
tabeli, dla ktrej naley wstawi do wzoru odpo-
wiednie y. Opnienie x jest to czas liczony od po-
10
8 wodzie ni w 5% NaOH. Owo zaama-
6 "V
H Przy obliczaniu czasu stygnicia od
1 875 do 300200, wpyw masy zazna-
0,8
0,6 , stygnicia powierzchni przedmiotw o
04
02-
0,01
0,05 0,1 0,5
x60" Opnienie w sekundach
Rys. 4.
Zaleno opnienia (x) od stosunku -? dla powietrza, oliwy i wody.
PRZEGLD TECHNICZNY 1931
cztku hartowania i potrzebny na odprowadzenie
ciepa z warstw wewntrznych prbki. Jest ono
tem wiksze, im mniejszy jest stosunek -==- . Dla
przykadu wemy prbk spczynniku po-
wierzchniowym =1, hartowan od 875 w wo-
W
dzie, i obliczmy czas studzenia do 500, czyli
57,2% zakresu temperatury hartowania (20, jako
temperatur wody, opuszczono przy obliczaniu za-
kresu hartowania dla uproszczenia rachunku). Z
wykresu rys. 4 odczytujemy, e x = 0,14X60 =
= 8,4, z" tabeli mamy y = 23,28, czyli T 8,4 =
= 23,28 . 1, wic 7 = 4,9 S 5 sek.
Studzenie powierzchni prbek przy hartowaniu
daje du rozbieno wynikw, wobec niejedna-
kowych warunkw stygnicia. Ju tak drobne zmia-
ny, jak ruch cieczy, spowodowany wprowadzeniem
prbki, wywouje wahanie. Spostrzeono, e z
wyjtkiem chodzenia na. powietrzu wielko
prbki wywouje mae zmiany czasu chodzenia od
temperatury 875" (temperatura hartowania w da-
nym wypadku) do temperatury okoo 600. Zauwa-
ono te przy hartowaniu w wodzie pewn anoma-
lj na kulach o 25 i 12 mm redn.; mianowicie kule
o wikszej rednicy (25 mm) stygy szybciej ni o
mniejszej (12 mm). Przypuszcza naley, e zja-
^tr wisko to zwizane jest z emisj ciepa z powierzch-
ni, ktra zdaje si zalee od masy hartowanego
przedmiotu. Zjawisko to zaobserwowano jedynie na
kulach o rednicach 2512 mm.
22,9 Szybko stygnicia przy 700 podczas harto-
wania w 5% NaOH, na powierzchni kul o redni-
cy 6,5286 mm, wynosi okoo 12 0003 000 na
38,4 43,2| 51,7
sekund, przy hartowaniu za w wodzie pyncej
[1 m/sek] tylko 8 0001 000 na sek. Jednake
temperatura powierzchni nie spada odrazu do tem-
1347 1607 2050 peratury cieczy chodzcej, jak to wynikaoby z
rozwaa teoretycznych. Najszybszy jest ten spa-
dek podczas hartowania w 5%NaOH. Gwatowny
spadek temperatury na powierzchni odbywa si nie
do temperatury cieczy chodzcej, lecz doznaje za-
amania znacznie powyej temperatury wrzenia wo-
dy. Temperatura, przy ktrej odbywa si zaama-
nie gwatownego spadku, wzrasta ze
wzrostem rednicy kulij i jest wysza w
nie gwatownego stygnicia jest bar-
dziej agodne w oliwie i zjawia si ju
przy 500.
czy si wyraniej, dajc wiksze czasy
wikszej masie. Dalej badania wykazay,
e wzrost czasu studzenia poprzez wy-
sokie temperatury (powyej 700), w za-
lenoci od rednicy kuli, jest wikszy
w wolniej studzcych orodkach. Czasy
1 10 20 stygnicia w zakresie temperatur od
875 do 300 wzrastaj, ze wzrostem
rednicy, szybciej w wodzie ni w 5&
NaOH lub w powietrzu, najszybciej za
w oliwie. To stawia znacznie wyej
 Nr. 10 PRZEGLD TECHNICZNY
5% NaOH przy hartowaniu gbokiem duych prbek.
Temperatury odpowiadajce najwikszej szybko-
ci stygnicia s bliskie do temperatury hartowa-
nia przy studzeniu w oliwie i w powietrzu. Przy
studzeniu w wodzie i 5% NaOH (od 875"), tempe-
ratury najwikszego spadku znajduj si w za-
kresie 500700 dla maych rednic, dla wik-
szych zbliaj si do temperatury hartowania.
Oznacza to, e w prbkach o wielkiej masie nie
naley spodziewa si znacznego wzrostu szybko-
ci stygnicia przy okoo 700 przez podnoszenie
temperatury hartowania.
rda rnic szybkoci stygnicia
przy hartowaniu stali.
Na szybko utraty ciepa przez metal wpywa
jego rozpraszalno" (diffusivity); jest to prze-
wodno cieplna, dzielona przez iloczyn ciepa
waciwego i gstoci, Rozpraszalno stali wgli-
stej przy temperaturach pokojowych wynosi 0,10
do 0,17 cm 2 , sek"1 i maleje ze wzrostem temperatu-
ry. Teoretyczne rozwaania wykazuj, e metale
0 wikszej rozpraszalnoci stygn w rodku szyb-
ciej, na powierzchni, za raczej wolniej. Praktyczne
potwierdzenie tego znajdujemy na rys. 5, gdzie
przedstawiono krzywe stygnicia kul miedzianych
(o 10-krotnie wikszej rozpraszalnoci ni stal) i
stalowych o rednicy okoo 38 mm podczas harto-
wania od 875 w wodzie o 20, poruszajcej si z
szybkoci okoo 1 m'sek. Przecicie krzywej styg-
nicia miedzi i stali na powierzchni przy okoo 100
mona czciowo przypisa ciepu przemiany w sta-
li, Rozpraszalno rnych stali wglistych nie r-
ni si znacznie, a wic mona tej rnicy nie bra
w rachub. Zmiany szybkoci studzenia podczas
hartowania nie s zalene w stopniu widocznym od
iloci ciepa przemiany, natomiast stan powierzch-
ni wpywa na nie wybitnie. Stan powierzchni o-
krela ilo tlenkw (wgla) na powierzchni i jej
gadko. Zendra (tlenki), zalenie od gruboci
1 stopnia przyczepnoci, hamuje szybko odpro-
wadzania ciepa, a poniewa zwykle rozoona jest
na powierzchni nierwnomiernie, powoduje lokal-
ne rnice szybkoci stygnicia. Utlenianie prbek
zachodzi nietylko podczas ogrzewania, lecz rwnie
podczas hartowania w cieczy. Okazao si, e zen-
dra lepiej odskakuje przy hartowaniu w wodzie,
anieli przy hartowaniu w oliwie, najlepiej za
przy hartowaniu w 5% NaOH. Najwiksze
szybkoci studzenia otrzyma mona przez ogrze-
wanie prbki w kpieli solnej (CaCL : BaCl ; =
= 1 : 1 ) i hartowanie w 5% NaOH. Podczas o-
grzewania lepiej jednak wytwarza grub warstwy
tlenkw, gdy ta atwiej odpada w cieczy chodz-
cej, o ile nie zachodzi konieczno zachowania wy-
miarw. Z drugiej strony, utlenienie nadgryza po-
wierzchnie, co zmniejsza szybko stygnicia. Ba-
dania bowiem wykazay, e im bardziej chropowa-
ta jest powierzchnia prbki, tem wolniejsze jest
stygnicie, prawdopodobnie wskutek zatrzymywa-
nia si czsteczek pary w porach prbki podczas
hartowania. Odnonie do olejw hartowniczych
spostrzeono, e dodatek (okoo 5%) cikiego ole-
ju o znacznej lepkoci do oleju hartowniczego
zwiksza znacznie szybko stygnicia (skraca czas
203
studzenia od 800" do 600" o 4 0 % ) . Jednake nie-
wyjanione jest, dlaczego takie skrcenie czasu
zauwaono przy hartowaniu prbek chromowych,
a nie spostrzeono przy hartowaniu prbek niko-
1000
12 -16 24- 26
Ctas w sek
Rys. 5. Krzywe stygnicia kul miedzianych i stalowych
podczas hartowania od 875" w wodzie (20), poruszajcej
si z szybkoci 1 m/sek.
wanych. Zawarte w wodzie powietrze, a jeszcze
bardziej bezwodnik wglowy, zmniejszaj szybko
hartowania i zwikszaj wybitnie niejednorodnoc
lokaln hartowania, zwaszcza jeli prbka pokry-
ta jest zendr. Jest to bodaj najczstsza przyczy-
na niepowodzenia przy hartowaniu.
Ruch cieczy chodzcej.
Nietylko ruch cieczy wzgldem prbki podczas
zanurzania, lecz i po zanurzeniu, ma ogromny
wpyw na jednorodno hartowania, zwaszcza przy
maych prbkach i duej szybkoci cieczy. Tylna
cz prbki, t. j , cz prbki nie naraona na bez-
porednie uderzenie prdu cieczy, stygnie wolniej
ni strona przednia, t. j . cz prbki wystawiona,
na bezporednie uderzenie prdu cieczy. Regular-
niejszy rozkad szybkoci stygnicia (mniejsz r-
nic stygnicia przedniej i tylnej czci prbki)
otrzymano przy hartowaniu w 5% NaOH, co zno-
wu podkrela wiksz warto tego ostatniego jako
rodka hartujcego. T rnic szybkoci stygni-
cia uzasadnia si stosowane w praktyce poruszanie
prbki w cieczy wedug podwjnej ptli (opisywa-
nie prbk semki). Jest rzecz prawdopodobn,
e niejednorodnoc hartowania spowodowana nie-
jednostajnoci stygnicia jest czsto przyczyn
powstawania pkni podczas hartowania. Naj
bardziej jednorodne wyniki otrzymano przy harto-
waniu natryskowem. Przy takiem hartowaniu, ro-
dek stygnie szybciej, ni przy hartowaniu w wo-
dzie, natomiast powierzchnia wolniej, ni przy
hartowaniu w 5% NaOH (o ile cinienie wody nie
jest zbyt wielkie). W niszych jednak temperatu-
rach (poniej 300") szybko studzenia jest przy
hartowaniu natryskowem wiksza, ni przy in-
nych rodzajach hartowania. Na kocowy wynik
hartowania natryskowego wpywa cinienie wody;
najwikszy stopie utwardnienia mikkich stali
(0,70,25 SC) uzyskano przy cinieniu okoo
3 kg/cm'. Cinienie to dao w stali o 0,07/<C
wzrost wytrzymaoci od 33 kg'mm* (w stanie do-
 204 PRZEGLD TECHNICZNY 1931

siarczonym) do 78 kg.mnr po zahartowaniu natry- hartowania, W cieczy wic takiej, jak 5% NaOH.
skowem od 940. Hartowanie natryskowe stanowi podwyszenie temperatury w przestrzeni otaczaj-
najlepsz metod zwikszania szybkoci harto- cej prbk nie zmniejsza szybkoci hartowania tak
wania. dalece, jak w wodzie. rodek prbki hartowane)
w wodzie podgrzanej do 8099 styg nieco szyb-
T e m p e r a t u r a o r o d k a c h o d z c e g o . ciej w zakresie 200300", anieli w zakresie 700
Proste rozumowanie wskazuje, e podwysze- 800"; podobnie zachowywa si 5% NaOH pod-
nie temperatury orodka hartujcego obnia szyb- grzany do 99", lecz nie zauwaono tego zjawiska
ko hartowania, Prby jednak hartowania w o- w 5% NaOH podgrzanym do 80. Krzywe stygnicia
rodkach podgrzanych od 20 do 100" wykazay, e powierzchni prbek staway si bardziej nieregu-
obnienie szybkoci hartowania nie zachodzi przy larne przy hartowaniu w cieczach podgrzanych do
temperatur zblionych do punktu
wrzenia. Niebezpieczestwo pkni,

1Ii li
spostrzeganych czsto przy harto-
waniu w cieczach gorcych, tu-
maczy si brakiem jednorodnych

i ///i i
warunkw stygnicia na powierzchni
stali podczas szybkiego studzenia
przy niskich temperaturach (300).
1
os 'ca*
) Co""
Niejednorodno t powoduje powsta-
600 wanie wikszej iloci pary (w cie-
- _ _ 3
Z czach podgrzewanych w porwnaniu
p z cieczami zimnemi) przez co me-
025% C tal styka si naprzemian to z cie-
600 7
cz, to z wytworzon par. Std
T+M wniosek praktyczny: chcc otrzy-
ma szybko hartowania mniejsz
-*
ni w wodzie (o temp. 20), lecz
600 wiksz ni w oliwie, naley raczej
P i 0+5%C stosowa 5% NaOH podgrzany do 60
i -. 80 ni podgrzan wod. Twardo
400 TfM +AJ martensytu C 6365 [Rockwell'a] w
rodku zahartowanej od 875 prbki

n
o O,96co C (prt o 12 mm rednicy,
600 50 mm dugoci) uzyskuje si przez
P i T+A \ 075%C
n zanurzenie w wodzie podgrzanej do
60 albo w 5% NaOH podgrzanym do
^ 400 80 lub te w 5% NaCl podgrzanym do
T+M
70, jakkolwiek mikrobudowa prbki
1 "- -. rni si znacznie. W oglnoci budo-
^600 wa prbki zmienia si ze wzrostem tem-
P j \ OS5%C
peratury cieczy od martensytycznej
400
<v. do troostytowej i sorbitycznej, a na-
wet do ladw perlitu. Przeciwnie,
T+M przy podgrzewaniu oliwy do 100,
ar szybko hartowania cokolwiek wzra-
sta. Niejednorodno, wystpujc
~^-\
600 przy hartowaniu w gorcych cie-
/> i r*>( \ A 425% C czach, mona zmniejszy przez zwik-
szenie szybkoci poruszania przed-
400 \ miotu hartowanego w cieczy. Nie-
T+M IMCt bezpieczestwo odksztace i pkni,
wywoane szybkiem przejciem przez
200 zakres niskich temperatur, mona
0 40 80 420 460 200 240 280 320 zmniejszy przez wyjcie prbki har-
Szybko studzenia przy 720' towanej z cieczy przed osigniciem
Rys. 6. Zaleno temperatur przemian od szybkoci studzenia tych temperatur.
stali o rnych zawartociach wgla.

uyciu oliwy, jako cieczy hartowniczej, natomiast Krytyczna szybko studzenia

jest do znaczne przy uyciu wody podgrzanej od
20 do 60, za najwiksze jest przy podgrzaniu wo-
dy do 6099". Przy podgrzaniu do 80' obnienie
szybkoci hartowania byo mniejsze w 5% NaOH
ni w wodzie. Ma to due znaczenie, gdy naley
uwzgldni, e podczas hartowania warstwy cie-
czy dotykajce powierzchni prbki ogrzewaj si,
co wpywa przynajmniej czciowo na szybko
i u t w a r d n i a n i e stali.
Pod nazw krytycznej szybkoci studzenia na-
ley rozumie t szybko, ktra wywouje w ma-
terjale pozostanie samego martensytu (bez troosty-
tu). Jest to wic szybko, ktra obnia przemian
Ar' do temperatury przemiany Ar" [Ar' i Ar" s
rozszczepionemi przez szybkie studzenie czciami
 Nr. 10 PRZEGLD TECHNICZNY 205

przemiany Ar{]. Okazuje si, e wysoko tempe-
ratury hartowania nie wpywa na pooenie kry
tycznej szybkoci studzenia (przy zaoeniu, n
temperatura hartowania ley powyej temperatury
przemian allotropowych). Podwyszenie tempera-
tury hartowania obnia jedynie temperatur prze-
miany Ar" przy szybkociach powyej krytycznej.
Krytyczna szybko studzenia zmienia si z zawar-
toci wgla w stali, jest najnisza dla stali perli-
tycznej i wzrasta w obie strony w miar wzrostu
i zmniejszania si zawartoci wgla. Rys, 6 poda-
je zaleno przemian od szybkoci studzenia (przy
720") dla stali o rnych zawartociach wgla. Za-
znaczono na nim rozszczepianie si przemiany Ar,
na dwie czci Ar' i Ar"; podobnie podano dla stali
0 0,25%C rozdzielenie przemiany Ar,, na dodatko-
we Ar", o ile szybko studzenia przekroczy pewn
warto. Zaznaczono tam rwnie krytyczn szyb-
ko studzenia (zbieg linij Ar' i Ar").
Jest ona najmniejsza dla stali perlitycz-
nej i wynosi okoo 160/sek. Nie dao 30
si jej natomiast uchwyci w stali o 20
0,25% C przy obecnie stosowanych szybko-
Chlorek sodu (od 10% do stonego) zblia si
swemi waciwociami do NaOH, cho ustpuje mu
pod wzgldem szybkoci studzenia; jest natomiast
bezpieczniejszy w pracy.
Chlorek wapna (520y<) jest podobny do cieczy
wymienionej wyej. Kwas solny (10%) podobny
jest do H,SO, (iOC).
Wglan sodu (10%) daje szybko studzenia
nieco mniejsz ni NaCl i CaCl3.
Mydo, nawet w maych ilociach (roztwr
wodny), daje wbrew innym badaczom mniej-
sze szybkoci ni woda, a co gorsza, powoduje nie-
jednorodno hartowania; uycie jego nie jest wic
wskazane.
Oleje, w odrnieniu od roztworw wodnych,
daj mae szybkoci przy 300350". Olej uywa-
ny w poprzednio opisanych badaniach dawa naj-
wiksz szybko z pord prbowanych: 800/sek
.~ __'
_ _ , ==r ~ Q,25%C
i

ciach stygnicia. Oznaczenia, stosowa- 40

ne na tym wykresie, s nastpu- 50
- - ~

jce: A austenit, M martensyt, T

troostyt, P perlit. Prbki badane 40 /
hartowano od temperatury o 75" wyszej 30
od Ac3 w stalach podeuktoidalnych i o 0,45 %C
75 wyszej od Acl w stalach nad- 20

eutektoidalnych. Zestawionie u gry cie- 40

cze chodzce daj odpowiadajce ich
zakresowi szybkoci stygnicia w rodku 60 /
prtw o 12 mm rednicy. Rys. 7 po- 50
daje zaleno twardoci i szybkoci 0,75XC
stygnicia dla tych samych gatunkw 40
stali. Wida z tego rysunku, e pomia-
30
ry twardoci nie pokrywaj si z wy-
kresami termicznemi hartowania ani te
/

ze strukturami otrzymanemi. Z tych ba-

da ekstrapolowano krytyczn szybko /
studzenia (przy 720) dla stali o 0,25g C;
wynosi ona mianowicie 600/sek. Powy-
ho J
0,95%C

sze warunki zmieni si, jeli zmieni si 40

wielko ziarna, np. wskutek dodatku 30
Mn. Wpyw ten nie zosta jeszcze do-
statecznie zbadany, jakkolwiek otrzyma- 5:20
41

A
ne wyniki ka przypuszcza, e ze i
wzrostem Mn (poprzednie wyniki odno- i i,2S%C
nosz si do prbek o 0,250,35 Mn) ^50
obnia si szybko krytyczna studzenia, o
1 odwrotnie.
lwa

Uwagi o s t o s o w a n i u
pewnych cieczy chodzcych.
/

0 40 80 420 460 200 240 280 320

NaOH, uywany w rnych st- Szybko studzenia przy 720'
eniach, wchania z powietrza COM, Rys. 7. Zaleno twardoci od szybkoci stygnicia ru. gatunkw stali.
przechodzc
p w wglan,
g i,, cho to
nie powoduje zbyt wielkich zmian jego waci- (przy 720); mia on ciar waciwy 0,862, punkt
woci, przygotowuj go w niektrych fabrykach zaponu 185", zapalnoci 207, absolutn lepko
w iloci rwnej zapasowi tygodniowemu. Krtkie przy 20" 0,421 dyn. sek/cnr, Olej maszynowy da-
,.opnienie" [x] pozwala na hartowanie od ni- wa szybko studzenia 39",sek.
szych temperatur, ni si to stosuje przy hartowa- Kpiele metalowe daj wiksz szybko ni
niu w wodzie. kpiele solne i maj znaczenie przy hartowaniu
Kwas siarkowy (1020%), rzadko uywany z niskostopowej stali narzdziowej.
powodu swych rcych wasnoci, daje mae szyb- Wkocu naley podkreli szczeglnie dwa
koci hartowania (wiksze jednak ni woda). wnioski:
 206 PRZEGLD TECHNICZNY 1931

1) Im wiksza jest szybko studzenia (przy
S wanej w Transactions of the American Society for
720) i im mniejsze jest --, tem wiksza powstaje
przy hartowaniu rnica pomidzy temperatur o-
rodka i powierzchni, wobec czego wiksze jest
niebezpieczestwo odksztace.
2) Twardo przedmiotu hartowanego moe by
tylko przyblion miar jego budowy wewntrzne]
i wasnoci, nie jest jednak sprawdzianem harto-
wania w tem znaczeniu, jakie jej przypisuje si
dotychczas.
Powysza przerbka obszernej pracy, opubliko-
Steel Treating w 1930 r., Vol. XVII Nr. 5 i 6, str.
646727, 798888, obejmuje jedynie wnioski, mo-
gce mie znaczenie praktyczne dla hartownikw,
Opuszczono w niej natomiast niemal cay materja
dowiadczalny. Tablice, krzywe i wzory przeliczo-
no z uwzgldnieniem metrycznego systemu miar.
Rys. 6 i 7 zestawiono z kilku rysunkw pracy ory-
ginalnej.

PRZEGLD PISM TECHNICZNYCH.

BUDOWNICTWO, Bilans energetyczny Polski jest aktywny, wskutek posia-
dania zagbi naftowego i wglowego. Najwikszy nadmiar
Betonowanie zim mostu o trzech ukach jest w wydobyciu wgla, ktre przewysza zapotrzebowanie
elbetowych, o 69%, a poniewa i produkcja ropy przewysza zuycie
W Lansing, Mich., U. S. A., postanowiono wykona w krajowe, mamy 64% nadwyki w produkcji rde energji,
r. 1929/30 most drogowy na rzece Grand River, kosztem co poprawia bilans handlowy Polski o 400 miljonw marek
niem. rocznie.
dol. 425 000. Oglna dugo mostu wynosi 329 mt z czego
na 3 luki przypada 18,6 m, 20,5 m i 27,5 m. Jezdnia ma Zapotrzebowanie energji na 1 mieszkaca i wielko
11,7 m szerokoci, Praca bya obliczona na odpowiedni se- wprowadzonego przez autora spczynnika elektryfikacji"
w tych 13 pastwach przedstawiaj si nastpujco:
zon, ale wskutek katastrofy, jaka si zdarzya na budowie
(zawalenie si dojazdu poudniowego), nastpio opnie- Zapotrzebo-
nie robt, groce przerw na ca zim. Nie chcc jednake wanie energji Spczynnik
do tego dopuci, postanowiono wykona uki elbetowe zi- Kraje na 1 miesz- elektryfikacji
m, w cieplakach. Otoczono wic miejsce budowy drewnia- kaca w <k
w 108 Kal. -0 .
nem obudowaniem, osonitem od gry pap, na cianach
bocznych ptnem aglowem zzewntrz, a wewntrz papie- Niemcy , . . 19,93 14,64
rem smoowym. Wewntrz cieplaka ustawiono grzejniki po- Francja . 14,42 15,10
dobne do chodnic samochodowych, ktre ogrzewano par, Belgja. . . 28.97 12,67
dostarczan z kotw dwu dwigw parowych. Pomieszcze- Polska. . . 5,71 11,45
Czechosowacj 11,05 7,77
nie ogrzewane mierzyo 7000 m 3 ; podzielono je na 4 odcin- Wochy . . 3.60 47,60
ki po 183 m i 3 po 123 m, z ktrych kady uzyska jeden Holandja. . 16,53 12,78
grzejnik, przyczem ciepto wypromieniowane rozdzielano za- Austrja . , 9,48 34,29
pomoc wietrznikw. Rumunja . 3,16 5,70
Wgry . . 5,38 9,66
W wyniku takiego urzdzenia robt, utrzymywano przez Szwajcarja . 10,65 88,27
cay czas pracy temperatur rednio + 18C w pierwszym Jugosawja . 2,23 8,94
odcinku, a +13C w drugim, mimo mrozw, sigajcych Bugarja , . 3,18 1,41
23C. Grzejniki mona byo atwo zawiesza na cianach Jak wida z powyszej tabeli, zapotrzebowanie energji
i przewiesza zalenie od potrzeby. Cae urzdzenie byo ta- na 1 mieszkaca jest w Polsce bardzo mae, natomiast sp-
nie i proste, nie wymagao bowiem wielu rurocigw. Nie by- czynnik elektryfikacji jest wcale dobry; nie jest to oczy-
o zanieczyszczenia powietrza gazami ani dymem, niebezpie- wicie pocieszajce, gdy wiadczy, i stopie uprzemyso-
czestwo poaru byo te minimalne. wienia kraju jest tak may. e niedue zapotrzebowanie na
Tworzywa budowlane utrzymywano w maszynach do 1 mieszkaca jest zaspakajane w stosunku niewiele niszym
mieszania betonu w temperaturze 20, do czego suyy pa- ni w wikszoci krajw, o Wysokiem zapotrzebowaniu
rocigi, zasilane ze starego kota grzejnego. (E n g- N e w s - (i uprzemysowieniu),
R e c. 25 grudnia 1930, str. 1004/5). Prof. A. R,

GOSPODARKA ENERGETYCZNA.
Gospodarka energetyczna w Europie rodkowej.
W zestawieniu bilansu energetycznego 13 pastw Europy
rodkowej, -aoonera przez -wgierskiego in. E. Haideggera,
starsz. radc grniczego 1 ), w referacie na Il-g wiatow
Konferencj Energetyczn, Polska znajduje si na 4-em
miejscu.
*) Dipl.-Ing. Ernst H a i d e g g e r s Die Energiewirtschaft
Mitteleuropas. Odbitka z czasopisma: Die Wasserwirtschaft".
Wiede 1930 r.
KOLEJNICTWO.
Znaczenie gospodarcze lekkich stopw
w kolejnictwie i tramwajnictwie.
Jak wiadomo, uycie lekkich stopw do budowy wago-
nw kolejowych i tramwajowych wywiera duy wpyw na
koszta transportu. Korzyci pynce std s atoli zmniejszane
przez wysokie ceny aluminjum i stopw aluminj owych. Oka-
zuje si jednak, e mimo to zmniejszenie ciaru wagonw
przynosi w ostatecznym wyniku pokane korzyci.
Jak podaje statystyka francuska i in. krajw, zmniej-
szenie ciaru wagonw dziki zastosowaniu lekkich stopw
 Nr. 10
wynosi rednio 26%, w poszczeglnych za wypadkach
jeszcze o wiele wicej. Pociga to za sob znaczne zmniej-
szenie rozchodu prdu, co mogoby by ju decydujcem dla
wyniku gospodarczego. Lecz docza si do tego mono
uycia lejszych i sabszych silnikw i nastawnic, ktre s
zatem tasze. Dalej, z powodu mniejszego ciaru, zmniej-
sza si zuycie k (obrczy) i klockw hamulcowych, a
wic spadaj koszta utrzymania taboru. Zmniejsza si rw-
nie zuycie szyn i zwrotnic, Wreszcie nie bez znaczenia
pozostaje te i cena metalu samego w razie w/cofania wozu
z obiegu.
Mona przeto oczekiwa, e zastosowanie lekkich sto-
pw, odpowiadajcych stawianym wymaganiom konstrukcyj-
nym i ruchowym, bdzie si coraz bardziej rozpowszechnia-
o. (Zft. f, M e t a l l k u n d e , 1931, sfr. 12).
POMIARY FIZYCZNE.
Mierzenie bardzo maych cinie.
Do pomiarw bardzo maych rnic cinienia, a do
10? mm s. rtci, zbudowano nowy przyrzd, skadajcy
si z dwch zbiornikw, poczonych rurk woskowat.
Wprost tej rurki wisi na cienkiej nici kwarcowej migo.
Jeeli zachodzi rnica cinie w obu zbiornikach, to dro-
biny przechodz z jednego z nich do drugiego przez rurk
woskowat, obracajc migo. Wychylenie tego daje miar
rnicy cinie. (Z. f. P h y s. t. 67 (1931), str. 240).
SILNIKI SPALINOWE.
Silnik rotacyjny o tokach przeciwbienych.
Jak wskazuje rys,, silnik posiada 2 przeciwbiene toki,
napdzajce kady swj wa korbowy. Obydwa way sprz-
gnite s z nieruchomem koem zbatem, wobec czego cay
silnik obraca si wokoo swej osi rodkowej i jego szybko
obrotu w stos, do liczby obrotw waw korbowych zaley
od przekadni pomidzy waami korbowemi a waem nie-
ruchomym. Wobec wirowania samego silnika, koo rozp-
dowe jest zbdne.
3[
3 E
p-
3 c
EiiiHiWgW ir;i!!!!HII!IIH MuinfllhifrmtifnFm prmmTT^irmTTtfTyTfmMJ
Rys. 1.
Schemat silnika rotacyjnego o tokach przeciwbienych.
Silnik zasilany jest gazem, dopywajcym przez otwr
wywiercony w wale nieruchomym, wok ktrego silnik wi-
ruje, i sterowany jest za porednictwem ruchu toka. Wo-
PRZEGLD TECHNICZNY 207
bec obracania si caego silnika, jest on chodzony powie-
trzem. Zapalanie odbywa si zapomoc magneta. Energj
odbiera si przez przekadni zbat po stronie wydechu,
Smar wprowadza si przez ciany cylindrw, nastpnie za
trafia do skrzyni korbowej, dziki sile odrodkowej.
Konstruktor tego silnika (A. Roj|er, w Anglji) spodzie-
wa si jego wysokiej sprawnoci przy maej wadze; ma te
nadziej skonstruowa analogicznie silnik typu Diesela, kt-
rego ciar wirujcy nie bdzie wad ustroju, gdy zmniej-
szy ciar koa rozpdowego,
Poniewa wyczenie przekadni pomidzy dwoma wa-
ami korbowemi a wielkiem kotem rodkowem powoduje za-
trzymanie ruchu obrotowego silnika, przeto proste i lekkie
sprzgo przy tem kole moe by uyte do wczania i wy-
czania napdu. Poza tem moliwe jest wczanie kilku
przekadni, o rnych liczbach obrotw, ze swetni sprzga-
mi, i urzeczywistnienie w ten sposb prostego i pozbawio-
nego uderze mechanizmu zmiany iiczby obrotw ( M o t o r
T r a n s p o r t t. 51 (1930), zesz. 1336, 20 padz. oraz M e c h .
E n g g , 1931, zesz. 1).
TECHNIKA CIEPLNA.
Postpy dokonane w r. 1930.
Prace dowiadczalne.
Omawiajc postpy techniki w r. ub., zaznacza czasopi-
smo V D I (zesz. 1 z r, b.), e w niemieckim Reichsanstalt
ustalono dane co do ciepa parowania i objtoci pary na-
syconej do 310 (100,7 at) ), za w Monachijskiem labora-
torjum fizycznem ustalono (prof, Koch) wartoci tymczaso-
u
we ciepa waciwego pary przegrzanej do 370 i 200 at.
=
Amerykaskie Bureau oi Standards ) przeprowadzio rw-
nie szereg pomiarw niemal wszystkich wasnoci pary na-
syconej do 270 (56,1 at), Massachusetts Inst. of Technology
ogosi wyniki nowych pomiarw cinienia nasycenia a do
3
punktu krytycznego ) i wartoci charakterystycznych pary
4
przegrzanej w granicach do 44 at i 330" ).
Wyniki nowszych bada ogosi Keenan ) w swych ta-
belach, niestety w miarach angielskich. Natomiast 2-ga
Midzynar. Konferencja w sprawie tabel wasnoci pary
(Berlin 1930) ogosia nowe tabele ramowe" w miarach
metrycznych, wprowadzajc m. in. po raz pierwszy now
x
kalorj midzynarodow ( = / a 8 a kWh), zalecon przez
poprzedni (londysk) Konferencj tej organizacji"). Sto-
sunek wzajemny ciepa waciwego rozm. gazw (powietrze,
azot, bezwodnik wglowy, para wodna) w temperaturach do
1350" obliczyli Henning i Justi') na podstawie teorji drga
atomw w zespole drobin, przyczem uzyskali dane zgodne
z pomiarami wykonanemi w r. 1905 i 1907 przez Reichsan-
stalt,
~ 1
Wreszcie wspomnie naey o dokonanych w laborato-
rjum firmy Osram badaniach przewodnoci wikszej liczby
tworzyw ogniotrwaych w granicach od 100'1 do 1000",
) T e c h n . M e c h . u. T h e r m o d y n . t. 1 (1930),
str. 173 i 236.
s
) T r a n s . A m. S o c. M e c h . E n g . t. 52 (1930),
wrzes./grudz,
a
) M e c h . E n g g . t. 52 (1930), str. 124.
') I bid, str. 123.
B
) J, H. K e e n a n . Steam Tables and Mollier Dia-
gram. N. York 1930.
7 P r z e g l . T e c h n . i. 69 (1930), str. 632.
) Z. t e c h n . P h y s i k, i 11 (1930), str. 191.
 208 PRZEGLD TECHNICZNY
Koty parowe i paleniska.
Budowa kotw parowych rozwijaa si w r. ub. nadal
pod znakiem wzrostu wydajnoci i zwikszenia niezawod-
noci. Wi si z tem zagadnienia tworzyw, wody zasila-
jcej, krenia wody, regulacji i t. p. Wydajno 500 000
2 zbiornika szlamu czynnego, opisuje suszenie wydobytego
Ka/m h osignito ju nietylko w kotle t. zw. promieniu-
jcym z opalaniem pyem wglowym, lecz take i w kotach
slromorurkowych i sekcyjnych z paleniskiem rusztowem.
Dziedzin nie do zbadan pozostaje wci przenikanie
ciepa, co si odbija na niezupenej pewnoci oblicze pow.
ogrzewanej, zwaszcza przegrzewaczy.
Najwikszy kocio zbudowany obecnie w Niemczech ma
2400 ma pow, ogrzewanej i wydajno dugotrwa 150 tjh
pary.
Co si tyczy cinienia pary, to narazie dominuj wci
koty o cinieniu roboczem 20 do 45 at, a wysze prnoci
stosuje si w nielicznych tylko wypadkach stwierdzenia obli-
czeniem, ie w danych warunkach ruchu opacaj si. Rw-
nie i wzrost temperatur nie posuwa si poza 350450".
Wraz ze wzrostem wielkoci kotw rosn i pola rusz-
tw; najwikszy zbudowany w Niemczech ruszt posuwowy
ma 50 m, ruszty podsuwowe (stoker'y) budowane s do
65 m5, przy nateniu pracy do 1,62,3 . 10" KaLnrh (gdy
niedawno jeszcze granic stanowio natenie 0,71 . 10"
Kal/m5h). Oczywicie zwikszone tak dalece natenie wy-
maga uycia pierwszorzdnego materjau na obmurze ko-
mory spalinowej i intensywnego chodzenia cian jej rura-
mi z obiegajc wod.
Py wglowy nie znajduje ostatnio szerszego zastoso-
wania, gdy koszt jego nie rni si ju tak dalece od ceny
wgla grubszych sortymentw, by si opacaa instalacja
pyowa. Jako czynnik przemawiajcy na korzy pyu, wy-
suwa si natomiast obecnie dua elastyczno pod wzgl-
dem obcienia kotw, opalanych pyem, co ma znaczenie
przy pracy o duych wahaniach obcie. Ale i paleniska
rusztowe nie pozostaj i pod tym wzgldem zbyt daleko w
tyle, zwaszcza przy podwiewie. Dalszy rozwj w tym kie-
runku moe doprowadzi jak przypuszcza autor do te-
go, e stan si zbdnemi drogie instalacje do pokrywania
szczytw obcie, gdy bdzie to mogo by dokonywane
przez znaczne przecienie normalnej instalacji kotowo-sil-
nikowej.
B i b 1 j o g r a f j a.
Podstawy projektowania nowoczesnych odczyszczalni cie-
kw kanaowych. I n . S t e f a n Szempliski,
Prof. na wydz. arch. Akad. Szt. Piknych w Krako-
wie, b. kierownik Bud. M., dziau kanalizacji m. Kra-
kowa. 30 str. in 4. 27 rysunkw w tekcie i 2 tablice,
Krakw 1931 r.
Szczup literatur nasz, zajmujc si urzdzeniami
zdrowotnemi szerszego znaczenia, powikszyo powyej wy-
mienione dzieko. S tu zebrane dane, zamieszczone w spe-
cjalnych dzieach niemieckich dr. in. K. Imhoffa i dr. in,
M. Priissa oraz w ich artykuach, drukowanych przewacie
w ostatnich latach w czasopimie G e s u n d h e i t s - - I n g e -
n i e u r, a take w artykuach dr. Fr. Sierpa, Blunka i in.
Dane te maj suy do okrelenia wielkoci oczyszczalni
wd ciekowych, zalenie od stopnia ich zanieczyszczenia.
Autor najprzd opisuje sposb mechanicznego oczy-
szczania ciekw w osadniku, uwzgldniajc tylko typ g-
bokich studzien emszerskich, podaje proces oczyszczania w
nich, okrela ilo wydzielanego gazu ze szlamu wieego
w gnilni, wpyw temperatury w gnilni na szybko wygni-
cia szlamu i ilo wydzielanego gazu, wpyw mieszania r-
nego wieku szlamu w gnilni na proces gnicia, wyniki zasto-
sowania nagrzewania i mieszania na zawarto gnilni, Na-
stpnie przechodzi do biologicznego oczyszczania ciekw
zapomoc szlamu czynnego, rozpatrujc rozmaite sposoby
przewietrzania ciekw, ktre ju ulegy mechanicznemu
oczyszczeniu (osadzeniu). Wic w krtkoci opisuje baseny
Hurda, Kremera, Imhoffa, Hawortha, Boltona, Kessnera,
Leinera, objaniajc je rysunkami. Dalej okrela wymiary
wygniego szlamu, rozpatruje gnilnie, umieszczone od-
dzielnie od osadnika; przechodzi do ujcia gazu, powstaj-
cego przy gniciu, do okrelenia iloci gazu, niezbdnego do
nagrzewania szlamu w gnilni do 25C, a take do okrele-
nia wielkoci silnika i zuycia gazu z gnilni do poruszania
urzdze mechanicznych.
Powysze stanowi pierwsz cz dzieka. W drugiej
czci autor podaje zastosowanie przytoczonych danych
liczbowych i wykresw do zagadnienia konkretnego za-
projektowanej przez niego oczyszczalni ciekw kanaowych
dla lewobrzenej czci m. Krakowa, o wydajnoci 300 1/sek.
Wody brudne przechodz przez krat i piaskownik, podno-
sz si mechanicznie na osadnik, skadajcy si z 24 studzien
emszerskich dwupitrowych, w ktrych ma si zastosowa
mieszanie szlamu w gnilniach. cieki, pozbawione do 95%
zawiesin, przechodz do basenw systemu Leinera dla wy-
twarzania szlamu czynnego, ktry odprowadza si do trzech
zbiornikw, gdzie szlam opada na dno, a oczyszczona wo-
da wypywa i przelewa si do kolektora; szlam czynny ze
zbiornikw przepompowuje si z powrotem do basenw, ce-
lem zapewnienia cigoci procesu, zbdny za szlam czyn-
ny pompuje si ze zbiornikw do osadnika, gdzie razem ze
szlamem osadowym dostaje si do gnilni i podlega wygni-
ciu, Szlam przegniy w dolnej czci studni wydobywa si
samoczynnie zapomoc rury pod cinieniem supa wody do
rynien, odprowadzajcych go do suszni.
Zaprojektowane przez autora studnie emszerskie maj
okoo 7 m gbokoci (dno ley o 5,5 m poniej naturalnego
poziomu gruntu), znacznie maj by pytsze, ni zwykle si
stosuje (912 m). Osignito to, zakadajc znaczn ilo
mniejszych studzien.
Gaz z gnilni zbiera si pod dnem osadnika w grnych
czciach jego zaama, skd za porednictwem 4 przewo-
dw przechodzi w jedn rur zbiorcz, ktra ma prowadzi
gaz gnilny, nie zuyty na potrzeby oczyszczalni, do gazowni
miejskiej.
Do opisu doczono 2 tablice rysunkw w skali 1 :500
i kosztorys.
Chocia w tytule dzieka jest zapowiedziane, e bd
podane podstawy projektowania nowoczesnych oczyszczal-
ni, lecz, jak to wspomniano powyej, przedstawiono szcze-
gowo tylko osadniki emszerskie, chocia do nowoczesnych
osadnikw zaliczy naley i osadniki paskie z mechanicz-
nem usuwaniem szlamu, jakie zostay wprowadzone przed
trzema laty w Lipsku1) i na ktrych wzoruj si obecnie
budowane osadniki w Norymberdze i Berlinie. Koszt budo-
wy tego rodzaju osadnikw jest znacznie niszy, ni em-
szerskich.
Zwraca uwag uyta przez autora nowa nazwa od-
czyszczalnia, zamiast uywanej dotychczas oczyszczalni,
ktra zupenie dokadnie okrela, do czego ma suy urz-
dzenie. Zdaje si, e i autor nie przywyk jeszcze do utwo-
rzonego przez siebie wyrazu, gdy w tekcie uy tylko dwu-
krotnie sw: odczyszczanie, odczyci, uywajc przy opi-
sach: oczyszczanie, oczyci, oczyszczony i t, p. podug po-
wszechnego mianownictwa. Rwnie recypient, deponje,
sedymentacja lepiej byoby zastpi odbiornikiem, skada-
mi, osadzaniem.
Pomimo tych drobnych usterek, praca prof. Szempli-
skiego zasuguje na zapoznanie z ni szerszego ogu tech-
nikw sanitarnych, interesujcych si spraw oczyszczania
ciekw kanaowych, gdy zebrano w niej wiele ciekawych
danych, rozrzuconych w rocznikach czasopism zagranicz-
nych.
Wydanie jest staranne, druk dobry, na dobrym papie-
rze. Tak, jak i praca in. E. Szenfelda Historja rozwoju me-
tod biologicznego oczyszczania ciekw kanaowych", jest
wydana przez samego autora, przynajmniej tak si domy-
la mona, poniewa wydawca nie jest wymieniony.
la-
Przegld Techniczny" 1931 r., zesz. 2,
iniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiM
i Nr. 9 10
SPRAWOZDANIA I PRACE TOM V I

| POLSKIEGO KOMITETU ENERGETYCZNEGO |

1 B U L L E T I N DCI C O M I T P O L O N / 1 1 5 D EL'E N E R G I E I
= T R E : S O M M A I R E:
3 Uchway 2-ej Wszechwiatowej Resolulions a c c e p t e e s p a r d i-
Konferencji Energetycznej. WARSZflWH verses sections dc la Confe-
rence Mondiale pendent les
s e a n c e s d e B e r l i n , 1930,
a Konferencja Midzynarodowa 11 MflRCfl Le p r o g r a m m u de l a C o n f e r e n c e 3
Wielkich Sieci Elektrycz- Internationale d e s Grands 3
S nych o wysokiem napiciu. 1931 R. Reseaux Electriues. 3
C o m p t e s-r e n d u s d e s s e a n c e s d e 3
3 Spraw.o zdania z posiedze. diverses Commissions. 3
iimiiiiiiiiiiKiiiiiiiiiiiiKiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiii iiiiiimiiiiiiiiiMiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiimiimiiiiiiiimiiiiiiiii

Uchway 2-ej Wszechwiatowej Konferencji

Energetycznej.
Na ostatniem zebraniu plcnarnem Wszech- maitych budowlach, aeby mona byo, zakadajc
wiatowej Konferencji Energetycznej (Berlin 1930} rwn stateczno, porwnywa celowo i ko-
uchwalono nastpujce wnioski, ktre uzyskaj sztowno poszczeglnych budowli.
moc obowizujc dopiero po zatwierdzeniu ich 3) Celem systematycznego przeprowadzenia ob-
przez Midzynarodow Rad Wykonawcz we serwacyj i pomiarw w rnych krajach, naleao-
wrzeniu r. b. i uwzgldnieniu uwag, jakie ewent. by poleci podkomisji Midzynarodowej Komisji
zgosz Komitety Narodowe. W celu przygotowa- Zapr opracowanie wytycznych oraz wybr objek-
nia wnioskw na powysze zebranie Rady Wyko- tw do pomiarw.
nawczej, utworzono podkomisj midzynarodow, Wniosek in. A. G e n t h i a 1 (Francja) jest jed-
ktra w czerwcu r. b. rozway zarwno uchway nobrzmicy z wnioskiem kocowym referatu
podane niej, jak i uwagi Komitetw Narodowych, Midzynar. Komisji Wysokich Zapr co do zgo-
i opracuje sprawozdanie dla Rady Wykonawczej. szonych na Konferencj w Barcelonie referatw
o zaporach:
S e k c j a 13.
Metodyka i zagadnienia techniczno- 1) Jest konieczne, aby inynierowie wszystkich
gospodarcze wyzyskania rde krajw mieli do rozporzdzenia szczegowe dane
e n er g j i wodnej. co do istniejcych i projektowanych zapr,
Wniosek D-ra S c h a f f e r n a k ' a (Austrja) 2) Powinny by, w miar monoci, przeprowa-
dzone w myl pewnego programu midzynarodo-
proponuje utworzenie organizacji do wymiany wy-
nikw bada i wynikajcych z nich spostrzee w wego badania teoretyczne i dowiadczalne co do
caoksztatu niezbadanych jeszcze zagadnie, do-
dziedzinie budownictwa wodnego.
tyczcych techniki wielkich zapr. S to w szcze-
S e k c j a 14. Z a p o r y (Przegrody). glnoci zagadnienia nastpujce:
Wniosek prof, P r o b s f a (Niemcy):
a) Badania wasnoci terenw, na ktrych zakada si
1) Do niezbdnego pogbienia wiedzy w zakre- fundamenty, i sposobw ulepszenia ich wytrzyma-
sie podstaw obliczeniowych i konstrukcyjnych, jak oci i szczelnoci.
rwnie w interesie ekonomicznego projektowana b) Wyznaczanie si zewntrznych, dziaajcych na za-
pory,
zapr, s konieczne i pilne obserwacje i pomiary c) Wyznaczanie dopuszczalnego parcia wody przy pod-
budowli wykonanych i znajdujcych si w stadjum stawie zapory; zwalczanie parcia wody.
budowy. Pomiary budowli powinny by uzupenio- d) Wyznaczanie wymiarw geometrycznych zapory ja-
ne badaniami laboratoryjnemu ko funkcji danych warunkw.
e) Metody oblicze.
2) W szczeglnoci s pilne obserwacje budo- f) Badania materjaw uywanych do budowy zapr,
wli wykonanych co do tworzenia si rys i widocz- w szczeglnoci w zwizku z postpami wasnoci
nych uszkodze, nieszczelnoci, zachodzcych strat rodkw wicych, i badanie uszkodze, na ktre
wody i zjawisk zalenych od parcia wody na mury naraony jest beton w zaporach istniejcych.
i) Wyznaczanie, na podstawie wynikw bada powy-
i szwy fundamentowe, dalej co do wpywu klimatu szych, wartoci granicznych, dopuszczalnych w obli-
i warunkw atmosferycznych. czeniach zapr w zakresie napre normalnych
Poza tem pilne s pomiary budowli wznoszo- (ciskanie i rozciganie) i stycznych. Wyznaczenie
spczynnika pewnoci, w szczeglnoci oglnego
nych co do rozkadu napre normalnych i stycz- spczynnika pewnoci pod wzgldem polizgu.
nych w cianie przegrody, jak rwnie pomidzy
3) Badania dowiadczalne zapr powinny obej-
przegrod a gruntem.
mowa, w moliwie duej liczbie wypadkw, prby
Pomiary powinny pozwala na czynienie wnios-
laboratoryjne na modelach, wykonanych w skali
kw co do wielkoci ewent. parcia wody.
Po tych pomiarach naleaoby zkolei przedsi- zmniejszonej.
4) Caoksztat prac i bada dotyczcych tech-
wzi pomiary temperatury i parcia wody w roz-
 210 30 En SPRAWOZDANIA 1 PRACE P. K. En.
niki zapr powinien by zakoczony wydaniem od-
powiednich publikacyj i przepisw technicznych.
Wniosek prof. S m r e k ' a (Czechosowacja);
Badania naukowe dotyczce zagadnie praktycz-
nych budownictwa wodnego powinny uzyska sze-
rokie poparcie we wszystkich pastwach, a otrzy-
mane wyniki, porwnane z rzeczywistoci, powin-
ny by traktowane nie jako tajemnice urzdowe,
lecz ogaszane szybko, ze wzgldu na ich warto
naukow, praktyczn i ekonomiczn.
S e k c j a 21.
Uziemienie, odgromniki i oddziay-
wanie wzajemne przewodw prdu
silnego i sabego.
Rozbiene zdania co do zakce w dziedzinie
radjofonji wyraziy si w nastpujcych wnioskach;
Wniosek p. B r e d o w'a (Niemcy):
1) Uznaje si konieczno szerokiej Ochrony ra-
djofonji od oddziaywania poredniego (na odle-
go) urzdze elektrycznych wszelkiego rodzaju.
Przyrzdy elektryczne powinny by wyposaone w
urzdzenia chronice od oddziaywania na radjo.
2) Wszystkie kraje zajmujce si radjofonj s
proszone o szybkie i planowe przejrzenie swych
przepisw budowy i obsugi przewodw i urzdze
elektrycznych wszelkiego rodzaju, celem ustalenia,
jakie zmiany byyby potrzebne zgodnie z najnow-
szemi postpami techniki ze wzgldu na ochron
radjofonji.
3) Zmiany przepisw budowy i utrzymania
przewodw i urzdze elektrycznych, jakie uzna-
ne zostan za niezbdne, powinny by jak naj-
wczeniej uznane za obowizujce dla przemysu
krajowego.
Wnioski p. P a s s a v a n t ' a (Niemcy):
1. Korzystanie z eteru jest zasadniczo dostp-
ne dla kadego, Wyjtek stanowi tylko budowa
i eksploatacja urzdze nadawczych o tyle, o ile
jest to w poszczeglnych krajach regulowane przez
prawo. Poza tem uytkowanie eteru nie moe by
ani wzbronione, ani poddane szczeglnym warun-
kom lub przepisom.
2. Do budowy i utrzymania urzdze radjofo-
nicznych naley ustali dokadne wytyczne co do:
a) mocy, liczby i cech stacyj nadawczych;
b) budowy i rodzaju anten odbiorczych;
c) dopuszczalnej najwyszej selekcyjnoci odbiorni-
kw;
d) osony przewodw poczeniowych pomidzy ante-
n a odbiornikiem, samych odbiornikw i przewo-
dw uziemiajcych;
e) rodzaju uziemienia: ewent. co do rodzaju i zastoso-
wania sztucznej ziemi".
Zebranie nie przyczyo si do adnego z tych
wnioskw cakowicie, lecz powzio uchwa nast-
pujc:
Obydwa wnioski naley zoy Radzie Wyko-
nawczej WKEn, jako materja do dalszych prac,
komunikujc, e podzia gosw zebranych by
mniej wicej 60 : 30 na korzy wniosku p. Passa-
vant'a.
S e k c j a 23.
Zagadnienia wiatowe g o s p o d a rk i
energetycznej.
W myl wniosku sprawozdawcy generalnego,
sekcja postanowia zwrci si do Midzynarodo-
1931
wej Rady Wykonawczej WKEn z prob o poczy-
nienie krokw ku zwrceniu jak najwikszej uwagi
na wnioski referatu Nr 287 (Hirshfeld: Research
Relating to Power Deveopment").
Sekcja 24, U s t a w o d a w s t w o wodne.
Postanowiono zoy Radzie Wykonawczej na-
stpujcy wniosek p. Ch. W a n t e r s a w charak-
terze zalecenia:
Stojc na gruncie solidarnoci naukowej, 2-ga
Wszechwiatowa Konferencja Energetyczna powi-
taaby z zadowoleniem, gdyby kraje ssiadujce
ze sob, na danie jednego z nich, przystpoway
do tworzenia mieszanych Komisyj midzynarodo-
wych do badania moliwoci cakowitego wyzyska-
nia takich rzek i potokw, ktrych przepyw mg-
by by z korzyci dla ogu zuytkowany, wzgl.
gdyby kraje godziy si na takie porozumienie po-
midzy niemi w razie zmuszania ich do tego.
Rwnie jako zalecenie przyjto wniosek p.
e r n y'e g o:
Kady Komitet Narodowy powinien wybra jed-
nego lub kilku sprawozdawcw, ktrzyby nawizali
czno z rzeczoznawcami oraz organizacjami sta-
emi i prowadzili w ten sposb czynn wspprac
midzynarodow na polu ustawodawstwa wodnego
i administracji wodnej.
S e k c j a 25.
Ustawodawstwo i oddziaywanie
p a s t w a na g o s p o d a r k gazow
i elektryczn.
Wniosek sprawozdawcy generalnego, przyjty
jednogonie, zwraca uwag na ukazanie si dzie-
a Dr. In. G. Siegel'a ,,Die Elektrizitatsgesetz-
gebung der Kulturlander der Erde", rozesanego
Komitetom Narodowym. W zwizku z tem wniosek
podkrela, e naleaoby, by WKEn zwrcia si do
rzdw krajw biorcych w niej udzia z prob
o zebranie ustaw z dziedziny gospodarki elektrycz-
nej i uczynienie ich dostpnemi dla WKEn.
S e k c j a 32. P r a c e b a d a w c z e .
Powoujc si na uchwa Konferencji czcio-
wej w Bazylei (1926 r,), sekcja uznaje za po-
dane, by czynione byy nadal wysiki ku ustaleniu
jednostajnej formuy na prdko przepywu wody
w kanaach i rurocigach oraz by na nastpnej
Konferencji odbyo si specjalne posiedzenie, po-
wicone tej sprawie.
S e k c j a 33.
Zagadnienia normalizacji i meto-
dyki statystyki.
Wniosek p. A s c h e r'a (Argentyna): WKEn
zwoa fachowcw w zakresie statystyki, celem za-
signicia ich rady co do ujednostajnienia wytycz-
nych dla statystyk midzynarodowych, nadajcych
si do porwnywania pomidzy sob.
Wniosek p. L e i s s e ' g o (Niemcy), reasumuj-
cy dyskusj: Sekcja 33 2-giej WKEn w Berlinie
uwaa za konieczno gospodarcz ujednostajnie-
nie midzynarodowe statystyki elektrycznej. Sek-
cja prosi Midzynarodow Rad Wykonawcz o po-
staranie si, by odpowiednie prace zostay zapo-
cztkowane.
 Nr. 910 SPRAWOZDANIA I PRACE P. K. En.
Wniosek Niemieckiego Komitetu Energetyczne-
go, odczytany przez p. Steuernagla: Poniewa na-
ley oczekiwa, e jednostka pracy, oznaczana ja-
ko kWh, stanie si coraz bardziej jedn z najwa-
niejszych, jeeli nie najwaniejsz, do ktrej bd
;si sprowadzay wszystkie inne jednostki, dla umo-
liwienia porwna, i poniewa oznaczenie kWh
plcze si wci z oznaczeniem kW w pimiennic-
twie nietechnicznem, uchwala si, by Midzy-
narodowa Rada Wykonawcza zwrcia si do Mi-
dzynarodowej Komisji Elektrotechnicznej (IEC) z
prob o rozwaenie, czyby nie udao si wprowa-
dzi krtkiego a niedajcego podstaw do omyek
oznaczenia kWgodziny, ktre to oznaczenie zosta-
oby wprowadzone powszechnie przez IEC.
Wniosek ten odesano do dalszego rozwaenia
.-do Rady Wykonawczej.
Wniosek p. S c h n e i d e r a (Niemcy): Gospo-
darka elektryczna jest nauk tak jeszcze mod,
e wydaje si jeszcze moliwem znormalizowanie
stosowanych w niej poj i znakowa. Wnosi si
o utworzenie komisji, ktraby rozwaya to wane
.zagadnienie, majc na wzgldzie wprowadzenie po-
j i znakowa midzynarodowych na polti gospo-
darki elektrycznej.
Midzynarodowa Konferencja
Wielkich Sieci Elektrycznych*'.
Reieraty zgoszone na VI serj
(18 27. VI. 1931).
Sekcja 1.
Budowa urzdze elektrowni i podstacyj.
3. H. W e i s s (Francja). Sprawozdanie z prac Komi-
itetu bada olejw izolacyjnych.
4. K. D r e w n o w s k i (Polska). Sprawozdanie z prac
Komitetu bada materjaw izolacyjnych (prcz olejw).
5. H. L o h r (Holandja), Sprawozdanie Komitetu usta-
lenia midzynarodowego znaku jakoci.
'7. P. P e r r o c h e t (Szwajcarja). Sprawozdanie Korai-
itetu badania zagadnie, zwizanych z budow i prbami
-wycznikw olejowych,
12. S. A u s t e n S t i g a n t (Anglja). Wykres koowy
(Oglny dla prdw zmiennych jednofazowych.
13. P r o f . O r n s t e i n (Holandja). Badania olejw
transformatorowych.
17. A. S m o u r o f f (Rosja). O zjawisku starzenia si
<olejw transformatorowych (cig dalszy referatu, zgoszone-
g o na sesj r. 1929).
18. E. P e 11 i s s i e r (Francja). O uyciu w transfor-
imatorze mieszanki olejw rnego pochodzenia.
23. A. R o t h (Francja). 0 zagadnieniach zwizanych
;z budow wycznikw olejowych.
28. A. S m o u r o f f (Rosja). Wpyw pl magnetycz-
mych na sztywno dielektryczn.
41. E. W i l c z e k (Wgry). O budowie i warunkach
jpracy turboprdnic o duej liczbie obrotw.
44. E. M a s s o n (Francja), Zmienno opornoci ole-
jjw izolacyjnych w zalenoci od rafinowania oraz od stop-
mia starzenia si.
47. V. G 1 a z u n o w, N. M i r o 1 u b o w, G. S a w i c-
Iki i A. C z e r n y s z e w (Rosja). Ochrona zwojw transfor-
imatora na Wysokiem napiciu od zjawisk rezonansu.
48. A. C z e r n y s z e w . O przyczynach niektrych
wypadkw przebicia powierzchni w wycznikach olejo-
wych.
50. B r u c e (W. Brytanja). Bilans energji w wyczni-
Ikah olejowych.
55. L. B a r b i l l i o n (Francja), Oddziaywanie zmian
tobienia sieci na zespoy prdotwrcze w elektrowniach.
D .Por. Spr. i Prace PKEn 1931, ssesz. 7 8, str, 28.
21131 En
Sekcja 2,
Budowa, izolacja i utrzymanie Hnji,
1. R. v. C a u w e n b e r g h e (Belgja). Sprawozdanie
z prac Komitetu bada izolatorw: j budowie, prbach i
wypadkach w pracy izolatorw,
6. G. J. F. B a k k e r (Holandja}. Sprawozdanie z prac
Komitetu bada kabli do wysokich napi.
14. M. J o s s e (Francja). Obliczenie oddziaywania
elektromagnetycznego prdw zwarcia na odczniki i po-
czenia w podstacjach transfomatorowych.
15. A. O, A u s t i n (Stany Zjedn.) O izolacji niekt-
rych linij wysokiego napicia.
19. A. M o n t a n d ou (Marokko), O izolacji linij wy-
sokiego napicia, pooonych na brzegu morza.
21. G, S i l v a (Wochy), O obliczeniu mechanicznem
Hnji o napiciu 220 000 V.
24. K. D r e w n o w s k i (Polska). O dowiadczalnem
wyznaczaniu rozkadu pola elektrostatycznego na izolato-
rach.
29. J. S k o w r o s k i (Polska), Badania porwnaw-
cze nad porowatoci porcelany, pochodzcej z rnych
krajw.
31. T. J. L i 111 e (Stany Zjedn.). O budowie i stoso-
waniu przewodw wewntrz pustych w linjach wysokiego
napicia,
35. L. P o i t r i n a l (Francja). Kable jednobiegunowe
do bardzo wysokiego napicia: badania, mufy czeniowe i
mufy kocowe.
37. H. W. Y o u n g (Stany Zjedn.) Nowy typ podsta-
cyj pod goem niebem.
38. P h . S p o r n (Stany Zjedn.). Budowa i ukad wy-
cznikw: wpyw na budow i eksploatacj sieci elek-
trycznych.
39. P. F e r r i e r (Francja). Wahania mechaniczne
przewodw napowietrznych i ich oddziaywanie na sup.
42. L a n g t o n & N. E. P. H a r r i s (W. Brytanja). Do-
kadny tytu podany bdzie pniej.
49. G. S i l v a i S o l a r i (Wochy). Dokadny tytu
bdzie podany pniej.
51. P r o f . L a m b (W. Brytanja). O budowie funda-
mentw pod supy.
53. W. R o s e n t a l (Polska). Zwisy cigien rozpi-
tych.
54. G. V i e 1 (Francja). Program techniczny budowy
sieci na 400 000 Volt.
Sekcja 3.
Eksploatacja, wsppraca i ochrona sieci.
2. A. d e V i n u e s a (Hiszpanja). Sprawozdanie z prac
Komitetu bada przepi.
8. C. B u d e a n u (Rumunja). Sprawozdanie z prac Ko-
mitetu bada zagadnienia mocy urojonej.
9. A, R o n c a l d i e r (Wochy). Sprawozdanie z prac
Komitetu do badania zagadnie wsppracy rwnolegej elek-
trowni.
10. U. d e 1 B u o n o (Wochy). Sprawozdanie z prac
Komitetu do badania zagadnie uziemienia punktu ze-
rowego.
11. A . S m o u r o f f (Rosja). Stateczno dynamiczna
sieci pracujcych rwnolegle.
16. M. B a r r e r e (Francja). O eksploatacji sieci o na-
piciu 120 000 V towarzystw Energie lectriue Rhne-Ju-
ra" i Compagnie bourguignonne de Transport d'Energie".
20, P. R i e u n i e r (Francja). Poczenie sieci przez
ujednostajnienie czstotliwoci. Dowiadczania 7. okrgu pa-
ryskiego (dokoczenie referatw z r. 1927 i 1929).
22, Ch. F o r t e s u e (Stany Zjedn.) Badania nad
przepiciami i dziaaniem piorunw.
25. C h. D a u z r e (Francja). O lokalizacii piorunw w
pewnych okolicach,
26. H. N o r i n d e r (Szwecja), Badania nad przepi-
ciami, wywoanemi przez uderzenie pioruna.
27. E. T, N o r r i s (Anglja). O przepiciach i odgrom-
nikach.
30. J. F a l l o u (Francja). Opis rozdzielni Union
d'Electricite".
32. P r o f . J. C. v a n S t a v e r e n (Holandja). O opor-
noci urzdze uziemienia punktu zerowego,
33. P r o f . J. C. v a n S t a v e r c n (Holaudja). Nowe
laboratorjum owietleniowe Vereenigung van Directeuren
van Electriciteitsbedrijyen in Nederland".
 212 32 En SPRAWOZDANIA I PRACE P. K. En.
34. X . . . (..)- Refeiat o wskazwkach, ustalonych
przez Midzynarodowy Instytut Komunikacyj Telefonicz-
nych na due odlegoci, dotyczcych ochrony urzdze pr-
du sabego od dziaania prdw silnych.
36. O p p e g a a r d (Norwegja). Czy system Thury
mgby by stosowany przy przenoszeniu energji na due
odlegoci?
40. E. W i l c z e k (Wgry). O ulepszeniu spczynni-
ka mocy.
43. P r o f , d r . J, R e z n i e k (Czechosowacja). Roz-
waanie niektrych zagadnie, wynikajcych z wadliwego
dziaania transformatorw olejowych w sieciach wysokie-
go napicia.
45. W. W. L e w i s (Stany Zjedn.). Wynik piciolet-
nich studjw nad dziaaniem piorunw na linje elektryczne.
46. W. J a n i c k i (Szwajcarja). Stan obecny i warun-
ki rozwoju pomiarw na odlego, w szczeglnoci sumo-
wania wskaza na odlego. Donioso tej sprawy dla
elektrowni.
52. J. L a b o u r e t (Belgja). Ochrona selektywna linij
i podstacyj w sieci kablowej o napiciu 30 000V z punktem
zerowym uziemionym.
56. F. W. P e c k (Stany Zjedn.) Postpy w poznaniu
zjawisk, zwizanych z dziaaniem pioruna.
57. K. B. M a c E a c h r o n (Stany Zjedn.). Zjawiska
przejciowe sztuczne w Hnjach elektrycznych. Rozwaanie
wynikw osignitych przy odgromnikach.
58. R. M. S p u r c k (Stany Zjedn.). Stosowanie samo-
czynnych wycznikw olejowych w duych urzdzeniach
rozdzielczych.
Sprawozdania z posiedze.
KOMISJA GOSPODARKI ELEKTRYCZNEJ.
Protok posiedzenia z dnia 30 stycznia 1931 r.
Obecni pp.! Altenberg, Czaplicki, Forbert, Hoffmann,
Hubert, Nowicki, Sokolnicki, Stefanowski i Straszewski.
Na wniosek p. Prof. Sokolnickiego wybrano sekreta-
rzem Komisji p. in. Altenberga
Przewodniczcy Prof. Sokolnicki odczytuje sprawozda-
nie z pierwszego posiedzenia Komisji, wydrukowane w ze-
szycie Przegldu Technicznego" z 15.XI.1930, poczem po-
daje do wiadomoci, e do Komisji zostali powoani nast-
pujcy dalsi czonkowie: pp. Gayczak Kazimierz, Herbich,
Ossowski i Rauch.
Po zoeniu sprawozdania ze swej audjencji u-Pana Mi-
nistra Robt Publicznych, gdzie byy poruszone rwnie
sprawy, czce si z pracami Komisji, przewodniczcy po-
daje tematy, do ktrych opracowania Komisja przystpi
w najbliszym czasie;
1) Rozszerzenie projektu elektryfikacji Polski przez
opracowanie rozdziau produkcji na elektrownie cieplne
i wodne, wzgldnie przez inny rozpyw pracy i mocy w sie-
ci najwyszego napicia, ktraby suya wicej do wyrw-
nania i rezerwy ni do przesyania (zasada sieci angiel-
skiej).
2) Koszt porwnawczy przesyania gazu i prdu.
3) Warunki racjonalnego opalania gazem pod kotami
wielkich elektrowni.
4) Zaopatrzenie w energj mieszka jednoizbowych.
Z kolei przystpiono do waciwego przedmiotu obrad,
mianowicie do sprawy klauzuli zmiennoci taryfy w zale-
noci od robocizny w uprawnieniach rzdowych.
Z powodu nieogaszania cen robocizny przez Gwny
Urzd Statystyczny, elektrownie uprawnione nie mogy do-
td korzysta z klauzuli, zawartej w uprawnieniach, i Mi-
nisterstwo samo, uwaajc ten stan za niezdrowy, zwrcio
si do Komisji Gosp. Elektr. o wypowiedzenie opinji, co ma
si bra za podstaw zmiennoci robocizny, wzgldnie w ja-
kim duchu klauzul robocizny naleaoby zmieni. Minister-
stwo proponuje elektrowniom, majcym klauzul robocizny
w swoich uprawnieniach, zgodzi si na podwyszenie udzia-
Wydawca: Spka z o. odp. Przegld Techniczny",
1431
u w zalenoci od wgla z 25 na 35%, przy rwnoczesnem
skasowaniu zalenoci od robocizny, ktra to zmiana obo-
wizywaaby do r, 1935. W nowych uprawnieniach Mini-
sterstwo proponuje nie umieszcza wcale zalenoci od r o -
bocizny, nie dajc rekompensaty ani w wglu, ani w walucie,,
tak, e zostaaby tylko 40%-owa zaleno od waluty i.
25%-owa od wgla.
W dyskusji radca N o w i c k i zwraca uwag, e do-
td niema adnych cyfr, na ktrych monaby oprze zmien-
no robocizny, i przestrzega przed jej stosowaniem w samej
elektrowni, bo to moe by przez robotnikw le zrozumiane,.
I n . H o f f m a n n stawia nastpujce tezy odnonie:
do omawianej sprawy:
1) Niema adnych podstaw teoretycznych, eby formuka-.
zmiennoci nie zawieraa caych 100% zmiennoci;
2) . W aden sposb nie mona w formuce zmiennoci usu-
n wspczynnika robocizny;
3) Wskanik cen materjaw detalicznych byby podany;
4) Cena wgla jest zbyt sztuczna, by jej wpyw podnosi
ponad 25%.
5) Brakujce 10% w formuce zmiennoci naleaoby prze-
sun na podatki i wiadczenia spoeczne.
In. A l t e n b e r g podaje jako podstaw do oblicze-
nia robocizny takie publikacje, jak Izby Pracodawcw"
w Borysawiu, wskaniki cen hurtowych towarw lub kosz-
tw utrzymania. Procenty zmiennoci nie powinny w adnym
razie spa poniej dotd przyznanych 90%.
In. S t r a s z e w s k i podaje, jako dalszy miernik,
pace metalowcw, jak rwnie wysuwa zmienno frachtw
kolejowych.
I n . H u b e r t analizuje szczegowo elementy kosz-
tw wytwarzania prdu, zwraca uwag na wskanik podat-
kowy, wskanik cen detalicznych, przestrzega przed zupe-
nem skreleniem czynnika robocizny i uwaa za wskazane>
rniczkowanie procentw zmiennoci dla rozmaitych typw
elektrowni.
In. Czaplicki zwraca uwag, e w Gwnym
Urzdzie Statystycznym zaczy si nowe studja nad koszta-
mi utrzymania rodziny robotniczej, i sdzi, e na tej pod-
stawie naley si spodziewa po pewnym czasie regularnej
publikacji miarodajnych dla robocizny cyfr, tak e tem sa-
mem kwestja, bdca przedmiotem dyskusji, automatycznie^
zostanie zlikwidowana.
Na wniosek In. S t r a s z e w s k i e g o , postanowiono
powierzy In. Altenbergowi opracowanie referatu, ktryby
da wyczerpujcy substrat do powzicia wnioskw. Referat
ten naleaoby przed najbliszem posiedzeniem poda dc*
wiadomoci czonkw komisji.
Przed zamkniciem posiedzenia radca N o w i c k i ob-
szerzenie uzasadnia stanowisko Ministerstwa Robt Publicz-
nych i oponuje przeciwko niektrym twierdzeniom wypowie*-
dzianym w dyskusji.
Jako gwny argument wysuwa mwca, e przez nie^-
stosowanie formuy robocizny przez kilka lat elektrownie-
przyzwyczaiy si ju do tego. Zreszt elektrownie nawet
nie wyzyskiway tych moliwoci podwyek taryf, ktre im>
przysugiway, uwaajc, e z cen prdu nie mona i do-
wolnie w gr. To si odnosi do Pruszkowa, a rwnie do>
odzi, gdzie pomimo wprowadzenia wskanika kosztw
utrzymania regularnie notowanego taryfa ustalia si nat
90 gr, i elektrownia nie wyzyskaa przysugujcej jej dal-
szej podwyki do z, 1.10. Nieuwzgldnienie 10% w klauzuli
zmiennoci ma swoje rdo w fakcie, e taryfy prdu nig-
dzie nie dochodz do zotego parytetu przedwojenego.
Mwca sdzi, e propozycja Ministerstwa zrekompen-
sowania starych zobowiza przez podwyszenie klauzuli
wglowej na 35% przy skreleniu zalenoci od robocizny,
a przez ustalenie na przyszo nowej klauzuli, bez uwzgld-
nienia cen robocizny, lecz przy wprowadzeniu zalenoci wr
40% od waluty i w 25% od cen wgla, znajdzie poparcie Ko-
misji i umoliwi zakoczenie konfliktu, ktry si cignie o d
kilku lat.
Na wniosek in. S t r a s z e w s k i e g o , odroczono d a l -
szy cig dyskusji do najbliszego posiedzenia, ktre zostanie
zwoane po rozesaniu referatu p. in. Altenberga.
Redaktor odp. In. Czesaw Mikulskii.