Prilozi Ljetopisu Popa Dukljanina I Ranosrednjevjekovne Duklje

Stevo Vuini
PRILOZI PROUAVANJU
LJETOPISA POPA DUKLJANINA
I RANOSREDNJOVJEKOVNE DUKLJE
Biblioteka
POSEBNA IZDANJA
KNJIGA 25
Izdava
FAKULTET ZA
CRNOGORSKI JEZIK
I KNJIEVNOST
CETINJE
Urednik
ADNAN IRGI
Recenzenti
ORE BOROZAN
ALEKSANDAR RADOMAN
Stevo Vuini
PRILOZI
PROUAVANJU
LJETOPISA POPA
DUKLJANINA I
RANOSREDNJO
VJEKOVNE
DUKLJE
Cetinje 2017.
Sadraj
UVOD...............................................................................................................................................11
UPOREDNA ANALIZA LJETOPISA, PREDANJA,
IZVORA I MATERIJALNE DOKUMENTACIJE............................................................. 13
UVOD...............................................................................................................................................13
UTEMELJENJE PREVALITANE POTONJE DUKLJE/ZETE....................................... 15
Granice antike provincije Dalmacije.......................................................................................... 16
Mjesto roenje Dioklecijana..........................................................................................................18
Dioklecijan i Doclea....................................................................................................................... 22
Dioklecijanova reforma 294. godine osnivanje Prevalitane.................................................. 24
Etimologija naziva sklavinije Dioklije.......................................................................................... 25
DOSELJAVANJE SLOVENA I AVARA............................................................................ 31
Prodor Avara i Slovena.................................................................................................................. 31
Integracioni procesi........................................................................................................................ 35
MATERIJALNI DOKAZI DOSELJAVANJA AVARA I SLOVENA................................. 37
UPE I UPANIJE, UPANI I BANOVI......................................................................... 44
upe i upanije............................................................................................................................... 44
Oblikovanje upanija..................................................................................................................... 46
Socijalno raslojavanje u upanijama i etnika integracija u gradovima.................................. 50
O NEKIM TUMAENJIMA LJETOPISA........................................................................ 53
POJMOVI U PREDANJU KOJI SU U VEZI S RAZUMIJEVANJEM
I TUMAENJEM LJETOPISA......................................................................................... 58
Stari narodi...................................................................................................................................... 58
Pojam bana...................................................................................................................................... 65
OSNIVANJE PRVIH SLOVENSKIH DRAVNIH FORMACIJA (IX GLAVA).............. 69
Legendarni Duvanjski sabor i podjela zemlje (IX glava).......................................................... 69
O nekim godinama u vezi sa saborom i hristijanizacijom Slovena......................................... 70
Tumaenje IX glave u vezi sa saborom........................................................................................ 71
O saboru...........................................................................................................................................73
O legendarnom kralju Svetopeleku i osnivanju biskupija
Gornje i Donje Dalmacije (IX glava)................................................................................................................ 76
O NEKIM POVIJESNIM LINOSTIMA, DOGAAJIMA, MJESTIMA
I KRAJEVIMA KOJI SU U VEZI S LJETOPISOM.......................................................... 82
Kralj Pavlimir (glave XXVI i XXVII)........................................................................................... 82
Kralj Silvester (XXXII glava)......................................................................................................... 84
Kralj Tugemir (XXXIII i XXXIV glava)...................................................................................... 85
Kralj Hvalimir ( XXXIII i XXXIV glava).................................................................................... 88
Crkva u kojoj su bile poloene moti Svetoga Vladimira
i u kojoj je sahranjena Kosara (XXXVI glava).................................................................................................88
Kralj Dragimir (XXXVII glava).................................................................................................... 89
O kralju/caru Bodinu, (glava XL i XLI), jednom epitafu (glava XLII)
i pomenu kralja Pavlimira (glava XXVI/XXVII)............................................................................................ 91
Mjesto Gariza (Gorica XLIV glava).......................................................................................... 92
Mauzolej dukljanskih vladara....................................................................................................... 92
Patrovii..........................................................................................................................................93
NEKOLIKE POVEZNICE SA SREDNJOVJEKOVNOM DUKLJOM,
INDIREKTNO I S LJETOPISOM.....................................................................................97
Utemeljenje Podgorice................................................................................................................... 97
edite Zetske episkopije................................................................................................................101
Mjesto roenja i krtenja Simeona Nemanje...............................................................................103
Legende o kraljici Jeleni Anujskoj...............................................................................................104
TETRARHIJA I NARODNO PREDANJE (XXX glava)................................................ 107
ZETA............................................................................................................................... 113
upanija Lusca ( Luka)...............................................................................................................115
upanija Podlugiae (Podluje)....................................................................................................122
upanija Gorsca (Gorska)............................................................................................................125
upanija Cupelich (Koplik).........................................................................................................129
upanija Obliqus (Oblik).............................................................................................................129
upanija Prapratna.......................................................................................................................132
upanija Cermeniza (Crmnica)..................................................................................................135
upanija Budva cum Cuceva (Budva s evom).......................................................................137
upanija Gripuli (Grbalj).............................................................................................................140
TRAVUNIJA................................................................................................................... 141
upanija Ljubomir........................................................................................................................141
upanija Vetanica (Fatnica)........................................................................................................ 142
upanija Rudina............................................................................................................................142
upanija Crusceviza (Kruevica)............................................................................................... 143
upanija Vrmo (Vrm).................................................................................................................. 143
upanija Rissena (Risan)............................................................................................................. 143
upanija Draceviza (Draevica)................................................................................................. 143
upanija Canali (Konavle)...........................................................................................................144
upanija Gernoviza (rnovica).................................................................................................. 144
HUM................................................................................................................................145
upanija Statanija (Ston)............................................................................................................. 146
upanija Papava (Popovo polje).................................................................................................146
upanija Yabsko (aba)............................................................................................................... 147
upanija Luka................................................................................................................................147
upanija Velicca (Velika).............................................................................................................148
upanija Goromita (Gorska).......................................................................................................148
upanija Vecenike (Veeri)........................................................................................................149
upanija Dubrava......................................................................................................................... 149
upanija Debre (Dabar)...............................................................................................................150
PODGORJE.....................................................................................................................150
upanija Onogoste (Onogot).................................................................................................... 151
upanija Moratia (Moraa).........................................................................................................153
upanija Comerniza (Komarnica)............................................................................................. 153
upanija Piva.................................................................................................................................154
upanija Gerico (Gacko).............................................................................................................155
upanija Netusini (Nevesinje).................................................................................................... 155
upanija Guisemo (Gusinje).......................................................................................................155
upanija Com (Kom)...................................................................................................................156
upanija Debreca (Dabar)...........................................................................................................158
upanija Neretva...........................................................................................................................159
upanija Rama..............................................................................................................................159
Zakljuak........................................................................................................................................160
SOCIJALNO-ETNIKA STRUKTURA RANOSREDNJOVJEKOVNE
DUKLJE; POJMOVI I INSTITUCIJE U LJETOPISU.................................................... 173
Uprava obalnih gradova u ranom srednjem vijeku..................................................................173
Slovenske teritorijalne formacije.................................................................................................174
Feudalizacija drutva i proces ukmeivanja..............................................................................175
Porobljavanje i robovi...................................................................................................................180
Razvijeni feudalizam na crnogorskome prostoru.....................................................................184
Etnika struktura zalea primorskih gradova...........................................................................185
Imigracioni i emigracioni procesi...............................................................................................187
Patrovii privilegovana komuna............................................................................ 191
Neka imena.................................................................................................................... 191
Institucije sudije i sabora..............................................................................................192
Pojmovi narod, plemeniti ljudi i ljudi........................................................................ 195
Zakljuak........................................................................................................................196
MATERIJALNI DOKAZI RATNIH SUKOBA NAENI U RIJECI ZETI
ZBIRKA MAEVA NAENA U RIJECI ZETI...................................................197
Mjesto nalaza maeva.................................................................................................. 230
PRILOG PROUAVANJU MJESTA BITKE IZMEU VOJSKI
DUKLJANSKOGA KRALJA DOBROSLAVA
I RAKOGA UPANA VUKANA......................................................................235
Uvod.............................................................................................................................. 235
Granice i oblasti Zete i Dalmacije.............................................................................. 236
Zemljopis prostora na kojem je smjetena antika Duklja..................................... 240
Srednjovjekovne trase puteva izmeu Rake, Zete i Dalmacije............................. 243
Opta razmatranja o razlozima sukoba
dukljanske i rake vojske u Duklji................................................................................................... 244
Materijalni izvori za XLIII glavu Ljetopisa................................................................ 250
Pripremne radnje i tok bitke....................................................................................... 257
Zakljuak....................................................................................................................... 268
RATNA KAMPANJA VIZANTIJE PROTIV DUKLJE
1040. god. ZETSKA OPERACIJA (XXXVIII glava)....................................269
Povijesni izvori.............................................................................................................. 271
Stanovita istraivaa o bici......................................................................................... 272
Analiza izvora i tumaenja.......................................................................................... 275
Narodno predanje i druga edoanstva bitke........................................................... 278
Pripremne radnje i tok bitke....................................................................................... 285
Zakljuak....................................................................................................................... 289
BARSKA BITKA (XXXVIII glava drugi dio)................................................. 291
to pie u izvorima o Barskoj bici.............................................................................. 291
O datumu bitke............................................................................................................. 295
Mjesto bitke................................................................................................................... 297
Analiza izvora i tok bitke............................................................................................. 298
O dva datuma................................................................................................................ 301
Zakljuak....................................................................................................................... 302
ZAKLJUAK..................................................................................................... 303
REGISTAR IMENA...........................................................................................307
DUKLJANSKI/CRNOGORSKI PREDROMANIKI TROLANI PREPLET
fragment s Martinike Gradine (Lontodokla/Dukljanski grad),
izloen u Zaviajnom muzeju u Danilovgradu.
UVOD
Poetkom osamdesetih godina prologa vijeka, tokom jednoga studioznog

iitavanja Ljetopisa Popa Dukljanina, panja mi se usmjerila na nekolike glave, o
kojima sam izrekao sud u prilozima koji slijede. Prva od njih kojom sam se bavio,
etrdeset druga, godinama me okupirala, i to s razlogom, a nakon nje su slijedile
jo neke. Samo u toj jednoj glavi, u nekolike reenice sublimirana je cijela crno
gorska povijest posljednjih osam vjekova, obiljeena unutranjim sukobima, izda
jama zemlje, okupacijama i oslobodilakim ratovima. U njoj je opisan uzrok, tok i
konanica jedne bitke povijesnih razmjera, s poetka XII vijeka, ije se posljedice i u
savremenom dobu snano oeaju. Voena je izmeu pretendenta na dukljanski pri
jesto Koopara i rakoga upana Vukana s jedne, i dukljanskoga kralja Dobroslava
s druge strane. Odigrala se, kako pie, u Duklji na rijeci koja se zove Moraa, dakle,
unutar bedema antike Doclee. Nakon poraza Dobroslavljeva, raka vojska je prvi
put u povijesti, preko njenoga platoa i gazova na Zeti i Morai kroila u Dukljansko
Kraljevstvo, i podvrgla ga ognju i mau. Osam decenija kasnije, oko 1196. godine,
njihovi nasljednici, istim sredstvima su ga ukinuli i integrisali u raku interesnu sfe
ru. Ta dva dogaaja su i u meusobnoj uzrono-posljedinoj vezi, ali i u vezi s nekim
kasnijim nasilnim promjenama politiko-dravne, kulturne i duhovne profilacije
crnogorskoga prostora, iniciranim iz nasljednice onovremene Rake, novovjekovne
Srbije, s traginim posljedicama po zemlju i narod.
Roen sam nadomak ruevina toga antikog grada. U njemu je majkina
rodna kua i imanje. Prva slova sam nauio u etvorogodinjoj osnovnoj koli koja
se nalazi neposredno uz temelje jedne vile urbane. Mi, eca iz Rogama i s Vranikih
Njiva, svake neelje, kad je to vrijeme dozvoljavalo, igrali smo lopte na travnatim
povrinama, pravougaono omeenim temeljima antikih zidova. Ljetnje raspuste
provodili smo ispod junog i istonog odbrambenog zida, na plaama urman i Pod
eljezniki most tako da sam jo od vremena najranijega etinjstva duboko senti
mentalno vezan za taj prostor prepun uruenih zdanja, ograen ouvanim antikim
bedemima, kojega Rogamljani i svi Piperi uopte, nazivaju Dk. Sticajem okolnosti
ta injenica je bila plodonosno prepletena s druge dvije mojim oduevljenim za
nimanjem za arheologiju i ronilaki sport. Sve tri su me snano inspirisale da dam
svoj skromni doprinos rjeavanju jedne velike povijesne enigme vezane za nastanak,
ivot i propast Kraljevstva Duklje.
Od sredine osamdesetih godina prologa vijeka, koristei opremu za pod
vodno ronjenje, vrio sam rekognosciranje korita rijeke Zete u njenom donjem toku,
od izvora Lakovia do ispod junog gradskog bedema. Na tom potezu dio obalnog
zemljita je i u mom vlasnitvu Markova luka, Vulev mlin i livada Jelinica. Naao
sam obilje materijalne dokumentacije koja svjedoi ivot od neolita do kasne antike.
I ne samo ivot, nego i niz sukoba od antikoga vremena, pa sve do Drugoga svjet
skog rata. Ta dokumentacija me obavezala da je objavim i tumaim.
Jedne prilike, u rano proljee 1997. godine, sa suprugom i ecom proetao
sam do Doclee koja, inae uvijek u meni budi prijatna eanja na najraniju mladost i
etinjstvo. Sio sam na jednu kamenu konzolu od bazilike, i sebi postavio dva pitanja,
odluan da na njih odgovorim. Pitao sam se da li su i zato su se poetkom XII vijeka
dukljanska i raka vojska sukobile unutar njenih zidina i da li meu obiljem ratnoga
materijala naenoga u koritu Zete, u neposrednoj blizini poprita bitke, postoje do
kazi koji se mogu povezati s tim sukobom. Odgovor je uslijedio nakon dvije godine
istraivanja i on je dat sa svim objanjenjima u treem i etvrtom prilogu. U prvome
dijelu knjige bavio sam se odjecima toga vremena u predanju, toponimiji, jeziku i
obiajima i njihovim dovoenjem u vezu s pojedinim poglavljima Ljetopisa i s ma
terijalnom dokumentacijom. Oitovao sam se i u vezi osnivanja Podgorice, edita
Zetske episkopije, mjesta roenja Stefana Nemanje i datuma Barske bitke. Taj posao
zahtijevao je napore koji su morali da budu podrani od mojih prijatelja i porodice,
da bi rezultati bili publikovani u ovoj knjizi. Zato sam obavezan da ih pomenem i
iskaem zahvalnost: Dejanu Vuiniu, Vladu Vuiniu, Mladenu Zagaraninu, Mi
leniji Vraar, Marku ulafiu, Veselinu Batu Raduloviu, supruzi Ranki i eci Ruici,
Marku i Petru. Posebnu zahvalnost dugujem Adnanu irgiu i Aleksandru Radoma
nu koji su se poduzeli da knjigu lektoriu i tampaju, i recenzentima oriju Boroza
nu i Aleksandru Radomanu koji su mi pomogli da je uobliim.
Autor
UPOREDNA ANALIZA
LJETOPISA, PREDANJA, IZVORA
I MATERIJALNE DOKUMENTACIJE
Uvod
U ovom radu izvrili smo uporednu analizu Ljetopisa popa Dukljanina,

narodnog predanja, izvora i materijalne dokumentacije i izveli odreene zakljuke.
Panju smo usredsrijedili na utemeljenje Prevalitane potonje Duklje/Zete, poglavlja
Ljetopisa Popa Dukljanina koja su u vezi s osnivanjem slovenskih dravnih forma
cija, podjelom vlasti i teritorija Gornje Dalmacije, banovima i starincima starim
narodima koji su naseljavali taj prostor, a koje pominje i narodno predanje, materi
jalnim dokazima doseljavanja Slovena i Avara, analizom nekih tumaenja te nekim
dogaajima i linostima pomenutim u spisu. A bavili smo se i s nekoliko poveznica
sa srednjovjekovnom Dukljom.
Na temelju predanja sauvanog u etnolokoj grai sakupljanoj krajem
pretprologa (XIX) i poetkom prologa vijeka, i uporedne analize s Ljetopisom i po
vjesnim vrelima, posve utemeljeno moemo rekonstruisati maticu povijesnih zbiva
nja na prostoru Gornje Dalmacije, od vremena kasne antike do savremenoga doba.
Jer narodno je predanje zasnovano na injenicama i preslojeno pukim tumaenjem
pojava i dogaaja i njihovih uzrono-posljedinih veza. To je ivo edoanstvo o
najstarijoj povijesti prostora Gornje Dalmacije. Narodna je mata, polazei od stvar
nih dogaaja, isplela usmenu povijest o vremenu o kojem nema pouzdanih edo
anstava niti pisanih izvora, kojoj je, smatramo, poeljno pokloniti povjerenje kao
izvoru za prouavanje prolosti, u ne manjoj mjeri nego pisanim edoanstvima. Ali,
naravno, s razumnom kritikom distancom. U prilog takvoga gledita ide injenica
da predanje veoma dobro uva eanje na linosti, pojave i dogaaje iz najdublje
starine koji se mogu potvrditi i u pisanim istorijskim izvorima. Potvruje to i pisana
dokumentacija, na koju smo se pozivali u ovoj studiji.
Ljetopis Popa Dukljanina (u daljem tekstu Ljetopis) pisan je u jedno davno
vrijeme, koje je obiljeilo buenje interesa za lokalnu povijest i povijesti irih pro
stora, te ljudi i dogaaja koji su je obiljeili.1 Pisac u njemu pominje mnoge stvarne
i znaajne osobe i dogaaje iz duboke prolosti Crnogoraca, Hrvata, Bonjaka, Srba
i drugih naroda koji s njima imaju neke veze. Spominje i neke druge istorijski po
tvrene narode i dogaaje, ali ga ozbiljno zaokuplja etnogeneza Slovena. Savreno
mu je poznata povijesna geografija ranoga srednjega vijeka. U svoje pripovijedanje
ukljuio je predanje i legende od kojih su neke, upravo preko njega, doprle do nas.
Zabiljeio je legendu o postanku grada Dubrovnika, a spominje i neke toponime
1 Maja Koi, Ljetopis popa Dukljanina jedno od temeljnih djela za izuavanje zametaka etno
lokog razmiljanja u Hrvata, Studia Ethnologica, vol I, Zagreb, 1989, str. 195.
13
Stevo Vuini
koji i danas postoje. Ljetopis je i izvanredna zbirka i starih slovenskih linih imena.2
Na koncu, pripovijedanje Popa Dukljanina moe se potvrditi, i treba mu pokloniti
bar minimum povjerenja kao povijesnom spisu. Nema neopozivo znaajnijih ra
zloga protiv, jer se u uvodu i sam autor obraa itaocima: da neka niko ne pomisli
da je on napisao ma to drugo nego ono to je proitao ili uo od vremenih staraca
kao istinitu pripovijest. Tako je pokazao, za ono vrijeme neuobiajeno odgovoran
odnos prema povijesnim injenicama, naglaavajui intelektualno-moralni otklon
od krivotvorenja povijesne istine kao takve, to implicira da mu je borba za nju bila
znaajan, ako ne i primarni motiv za uinjeni napor. Takoe, pokazao je i odnos
prema autoritetu pisanih izvora i prema iskustvu i znanju potovanih staraca, kao
najvjerodostojnijih uvara narodne predaje i tradicije.3 Na kraju, istakao je i zavidno
vrijedan odnos potovanja prema itaocima/sluaocima, koji bespogovorno vjeru
ju autoritetima, u ono vrijeme rijetkim uenim i pismenim ljudima, te kao takvi
ne poeduju odbrambene mehanizme od krivotvorenja povijesti. Autor je prilikom
opisa uzdran od romantiarskoga zanosa i nije opisao povijest junoslovenskoga
prostora na nain kako bi to, moda, eljeli neki njegovi dananji tumai. Sve pobro
jano ne dozvoljava da se autor i njegovo djelo olako preskau u studijama povijesti
crnogorskog, i uopte junoslovenskog prostora, ili ljetopisac naziva falsifikatorom
s neasnim motivima. Naprotiv, svaka uporedna analiza s narodnim predanjem,
materijalnom dokumentacijom i drugim ranosrednjovjekovnim vrelima, dokazuje
i potvruje da je Ljetopis neupitni povijesni spis, na osnovu koga se moe izvriti
posve utemeljena rekonstrukcija ranosrednjovjekovne crnogorske prolosti.
Ljetopis popa Dukljanina opisuje vrijeme kad su na ruevinama Rimskoga
carstva utemeljene brojne slovenske kneevine i kraljevine4, s potpuno drugaijim
politikim i kulturnim tradicijama koje su Sloveni donijeli u novu domovinu. Na
istoj teritoriji, osim nosilaca vrhovne vlasti, bilo je i podrunih knezova, upana i
raznih drugih velikaa. Svi su oni nastojali da uveaju imanja, podruje jurisdikcije
ili uticaja. Na tom prostoru za prevlast su se borili i Rim i Konstantinopolj, svaki
zbog svojih ekonomskih i politikih interesa, oprenih onom drugom. Tolika suma
divergentnih interesa, lokalnih i globalnih politikih monika kojima je bila premre
ena Dalmacija, komplikuje svako istraivanje ove teme. S milenijumske distance,
nije jednostavno raspraviti sva ta pitanja i izvesti utemeljene zakljuke, zasnovane na
vjerodostojnim i provjerljivim injenicama.
Do XXX glave, to u obimu ini samo treinu spisa, Ljetopis je, u stva
ri, rana povijest Junih Slovena. Sljedeih 17 glava, ili dvije treine, opisuju povijest
Duklje kao njegove okosnice. Taj prvi dio nesumljivo pripada batini svih junoslo
venskih naroda. Napisan je razumljivim jezikom i nesporno zasnovan na nekim i
njenicama. To je u stvari povijest prostora Porfirogenetovih sklavinija iz vremena
2 Isto, str. 198.
3 Isto, str. 198
4 Ivan Ostoji, Benediktinci u Hrvatskoj i ostalim naim krajevima, Split, 1964, sv. II, str. 117.
14
Prilozi prouavanju Ljetopisa Popa Dukljanina i ranosrednjovjekovne Duklje
kad meu Junim Slovenima, kako se vjeruje, nije bilo bitnijih razlika. Posebnosti
svih junoslovenskih naroda nastale su, upravo u procesu mijeanja doseljenih Slo
vena s domicilnim narodima i njihovim kulturama. To je bio proces sloveniziranja
staroedilakog stanovnitva, iji su politiki i kulturni identiteti proishodili jo iz
vremena duboke praistorije. U istorijskoj konanici, novonastali identiteti obliko
vani su uticajima katolicizma, pravoslavlja i islama. Najbolji primjer su dukljanski
Sloveni, koji su se kulturno i politiki oblikovali u interakciji doseljenih Slovena s
ilirskim plemenom Dokleati, u ijem sreditu se nalazila antika Dokleja, kasnije i
Dukljanski grad. To pleme se u jednom duem periodu sloveniziralo, a njegovo ime
preivjelo je u nazivu slovenske sklavinije Duklje, budue kneevine i kraljevine. Sve
do poetka XX vijeka, u Piperima, starom crnogorskom plemenu, jasno su se luili
Luani (slovenski doseljenici) od doseljnih Vlaha iz Lutova i staroedilaca (Bukumi
ra i Mataruga koji s Luanima sainjavu 80% stanovnitva Pipera). O tome i danas
postoji jasna svijest kod njihovih potomaka, iako je od vremena doseljavanja Slovena
prolo skoro etranaest vjekova.
UTEMELJENJE PREVALITANE POTONJE

DUKLJE I ZETE
Velika seoba naroda dramatino je uticala na demografsku strukturu i

politike prilike centralnoga Balkana. Taj prostor koji je bio u zahvatu rimske provin
cije Dalmacije, poetkom VII vijeka poeli su Avari i slovenska plemena. Po svemu
sudei, unutar nekih 150 godina po doseljavanju, avarsko stanovnitvo je uniteno i
prognato, i slovenski doseljenici su uspostavili punu dominaciju. Nekih dvije stotine
godina trajao je proces njihove socijalne, kulturne i dravno-politike adaptacije na
novu domovinu i njeno okruenje. U konanici toga procesa, na crnogorskome pro
storu, nakon dvije velike pobjede Vojislava nad Vizantijom, 1040. u Zetskoj operaciji
i 1043. godine u Barskoj bici, srednjovjekovna Duklja, tada ve regionalna sila, za
sluila je da papa 1078. godine oslovi Vojislavovoga sina Mihaila kao kralja Slovena.
Na osnovu uporedne analiza Ljetopisa i povjesnih injenica, razvidno je
da su se ne samo Duklja, nego i sve slovenske dravne formacije konstituisale unutar
antikih administrativnih, politikih i plemenskih formacija kojima je bila premre
ena rimska provincija Dalmacija. Slovenska Duklja, u teritorijalnom smislu ima
poveznicu s Prevalitanom, Gornjom Dalmacijom, odnosno Tetrarhijom i na koncu
Zetom, a u dinastikom, ako je suditi na temelju sadrine Ljetopisa, lozu povlai od
prvaka koji su predvodili i doveli Slovene u novu domovinu. O administrativnim
podjelama iz vremena antike, njihovom smislu i tvorcima, oitovaemo se u ovom
poglavlju. Takav pristup u pisanju ovoga priloga je nuan. Postoje uzrono-poslje
15
Stevo Vuini
dine veze izmeu antikih i ranosrednjovjekovnih teritorijalnih formacija koje su

ih preslojile. Granice pomeu njih, od antikih vremena do dana dananjega, pre
slikavaju se manje-vie u istom opsegu, a danas razgraniavaju savremene narode
nastanjene na tim prostorima, u politikom, jezikom i kulturnom smislu.
Granice antike
provincije Dalmacije
Nesporno je da se legendarno slovensko kraljevstvo kralja Svetopeleka (IX

glava Ljetopisa), iz prvih vjekova po doseljavanju, protezalo u okvirima rimskoga
Ilirika, odnosno Dalmacije. Njegove granice je rijeila rimska administracija poet
kom nove ere. Na istoku antiki Ilirik se graniio s Mezijom. Plinije Stariji joj navodi
granice: Pannoniae iungitur provincia quae Moesia appellatur, ad Pontum usque
cum Danuvio decurrens... flumina clara e Dardanis Margus, Pingus, Timachus, ex
Rhodope Oescus, ex Haem o Utus, Asamus, Ieterus.5 Mezija se na popisu provincija
spominje od 14. god. n. e. i dijeli se na Gornju i Donju Meziju. Ptolomej istie da se
prostor Gornje Mezije nalazio izmeu Dunava na everu i arplanine na jugu, te na
zapadu od ua Save do ua Cibrice (centralna Bugarska) u Dunav na istoku. Kad
povuemo zamiljenu liniju izmeu ua Save u Dunav i arplanine ona dodiruje
Ulpijanu (Lipljan) i Lab na Kosovu. Dakle, to i jeste istona granica Dalmacije, od
nosno zapadne Mezije, a u Nemanjino vrijeme istona granica Srbije, koja se nalazila
unutar granica antikoga Ilirika.
Pitanje granica izmeu Panonije i Dalmacije je otvoreno, mada se pret
postavlja da je granica bila povuena paralelno s rijekom Savom, dvadesetak kilo
metara junije, vrhovima prvih brda. Na everu i zapadu graniila se s Norikom i
Istrom. Granini gradovi Poetovio (Ptuj) i Celeia (Celje) jedno vrijeme bili su u No
riku, a potom u Panoniji. Ilirik je poetkom prvoga milenijuma zahvatao podruije
zapadnoga Balkana. U nauci su podijeljena miljenja o vremenu oficijelne uspostave
provincije. Istraivai ga smjetaju izmeu Cezarovog prokonzulata 58. god. p. n.
e., kad je izdvojena ispod jurisdikcije upravitelja Makedonije i 27. god. p. n. e., kad
je predata na upravu Senatu. Provincija je konano definisana u njenim poznatim
granicama, tek nakon sloma Batonovog ustanka, 9. god. n. e.
U Gornjem Iliriku, Plinije Stariji navodi peregrinske zajednice (one koje
nemaju rimsko dravljanstvo) smjetene u tri konventa i to: skardonitanski (Liburni
i Japodi), salonitanski (Delmati, Deuri, Dicioni, Mezeji, Sardeati) i naronitanski (Ke
rauni, Daorsi, Dezitijati, Dokleati, Deretini, Deremisti, Dindari, Glindicioni, Melku
mani, Naresi, Skirtari, Sikuloti, Ardijejci).6 U njemu su: Ozueji, Parteni, Kavi, Hema
si, Astiti i Arinisti. Izmeu Skadra i Ljea pominje: Labeate, Senede, Rudine, Sasaje,
5 Plinije Stariji, Natrualis historiae, III, str.149.
6 Salmedin Mesihovi, Plinijevske peregrinske civitates na prostoru dananje Bosne
i Hercegovine, Vjesnik za arheologiju i povijest dalmatinsku, vol. 104, Split, 2011, str. 25.
16
Grabe, Iliri proprio dicti (pravi Iliri), Taulante i Piraje.7 U Donjem Iliriku peregrin
ske civitates nijesu bile podvrgnute konventima, i on ih nabraja: Sereti, Serapili, Jasi,
Andizeti, Kolapijani, Breuci, Arvijati, Azali, Amantini, Belgi, Katari, Kornataki, Era
visci, Herkunijati, Latovici, Oserijati, Varcijani, Skordisci i Taurisci. Ovo su plemena
koja su slovenski doseljenici zatekli na dalmatinskom (Ilirskom) prostoru, koja su se
u jednom duem procesu slovenizirala, i danas ine jednu od etnikih osnovica svim
narodima koji ive u zahvatu nekadanje rimske provincije Dalmacije.
Granice izmeu Gornje i Donje Dalmacije, kako ih je uspostavio legendar
ni slovenski kralj Svetopelek, nesumnjivo su u vezi s juridikim granicama izmeu
rimskih konventa. Prostor juridikoga zahvata naronitanskog je Gornja, a skradoni
tanskoga i salonitanskoga Donja Dalmacija. Smisao takve podjele prostora izmeu
ta dva konventa, u nauci nije razrijeen, ali je nesporno u ono vrijeme imao poli
tikoga i vojnoga smisla. Mogue, i da su u kulturoloko-narodnonosnome smislu
bili cjeline. Stie se utisak da je u vezi i s graninim prostorom na kome se prostirao
suverenitet Teute i Gencija, zakljuno sa 168. godinom p. n. e. Hvar, kojim je vla
dao Teutin vojskovoa Dimitrije Hvarski,8 nalazio se u graninom pojasu Teutinih
suverenih kompetencija. Na kopnu, nasuprot gradu i ostrvu, nalazile su se najza
padnije i granine Dukljaninove upe Gornje Dalmacije, Velika i Goromita. Kon
cem 10. vijeka, u okvirima Gornje Dalmacije kralj Predimir je zasnovao Tetrarhiju
(etvorovlae). Razlozi podjele Donje Dalmacije na skradonitanski i salonitanski
konvent razumljivi su i oni su vojno-bezbjedonosne naravi. Pod salonitanski kon
vent su podvrgnuti Dalmati, daleko najbrojnije Ilirsko pleme sa 342 dekurije, nosioci
otpora rimskoj imperiji, protiv kojih je Rim vodio 12 ratnih kampanja, da bi ih na
koncu pacifizirao, tek 9. godine. I na krajnjem zapadu, pod skradonitanski konvent
su podvrgnuta plemena koja su obitavala na prostoru alpske klauzure, vane saobra
ajne poveznice Italije s Panonijom i Norikom. U okviru administrativnih reformi,
prostor koji je zahvatao dio istone Crne Gore i everne Albanije, oko 294. godine,
rimski car Dioklecijan je izdvojio iz Dalmacije i nazvao ga Prevalitana. Prethodno je
u literaturi obiljeen kao prostor na kome, po svemu sudei, obitavaju Ilirii proprio
dicti (ba pravi Iliri). I kralj Predimir ga je izdvojio kao jednu od administrativnih je
dinica Tetrarhije, Zetu, koju je dodijelio sinu Hvalimiru (XXX glava Ljetopisa), tako
da je dukljanska kraljevina u osnovi zahvatala prostor Prevalitane, i, u konanom, u
cijelom ili neto manjem obimu, on je dijeljen izmeu Vojislavljevih sinova nakon
njegove smrti. Na njemu se vie od dva milenijuma odigrava velika povijesna drama
sukoba civilizacija i kultura, s dramatinim posljedicama po narode koji ga naselja
vaju. Ne moemo se oteti utisku da je Prevalitana zbog svoje male prostornosti bila
namjerno izdvojena iz Dalmacije kao posljedica osobite carske milosti Dioklecija
na, nesporno politiki i kulturoloki osobena, ali skromne povrine i u prevelikoj
disproporciji u odnosu prema Dalmaciji. Od nje je manja skoro 12 puta. S tim u vezi
7 Plinije, NH III, str. 144.
8 Istorija Crne Gore, tom I, Redakcija za Istoriju Crne Gore, Titograd, 1967, str.106107.
17
Stevo Vuini
je veoma vano i pitanje Dioklecijanovoga porijekla, koje se dovodi u vezu s Dokle

jom, odnosno Dukljom, to bi mogao da bude uzrok njegove milosti. Arheolozi i
povjesniari, skoro nedvojbeno, dre Dokleju njegovim moguim rodnim mjestom
ili mjestom porijekla. Po svemu sudei i srednjovjekovno ime slovenskih dravnih
formacija izvedeno je iz njegova imena (Dioklija i Dioklitija). Na ta pitanja emo se
osvrnuti, temeljei se na povijesnim izvorima, predanju i zakljucima nekih relevan
tinih autora.
Mjesto roenja Dioklecijana
Dioklecijan je bio veliki vladar i reformator koji je pokuavao da uvede

red u Rimskom carstvu, koje je rastrzano haotinim silama nakon konca dinastije
Severa. Roen je kao rob od majke Diokleje u Dokleji (Duklji), rimskome gradu
kod dananje Podgorice, to navode svi nesporni antiki i kasnoantiki izvori. Stupio
je na vladu 20. decembra 284. godine.9 U najstarijem izvoru iz 360. godine (Sextus
Aurelius Victor pravilnije je Anonim, Epitome de Caesaribus, 4, 39) pie: Diocle-
tianus Dalmata, Anulini senatoris libertinus, matre pariter atque oppido nomine Dioc-
lea, quorum vocabulis, donec imperium sumeret, Diocles appellatus, ubi orbis Romani
potentiam cepit, Graium nomen in Romanum morem convertit. U prijevodu: Diokle-
cijan Dalmatinac, osloboenik senatora Anulina, iz grada i od majke Diokleje im je
uzeo vlast u rimskoj dravi, grko ime Diokles promijenio je na rimski nain. Njegovo
ime prije stupanja na prijesto bilo je Caius Valerius Diocles. Diocles je grko teriofor
no ime (onaj koji zaziva Zevsa ). Nakon preuzimanja vlasti promijenio ga
je u Marcus Aurelius Caius Valerius Diocletianus, kako i pie u Epitomi. Dakle, dodao
je sopstvenom i nomen i cognomen slavnoga cara filozofa Marka Aurelija i latini
zirao sopstveno, elei na taj nain da se predstavi njegovim nasljednikom. Bilo bi
logino da je prilikom promjene imena uzeo i praenomen i nomen gentile svog biveg
gospodara Anulina koji su imali gentilacije Cornelius odnosno Annius. Pa bi se dalo
zakljuiti iz drugog dijela imena da mu je gospodar bio Caius Valerius Annulinus,
jer je osloboenik ulazio u iru porodicu bivega gospodara.10 Pitanje je da li je on
osloboen u Duklji ili u nekom drugom mjestu prebivalita reenoga senatora. Ime
Docletius/Diocletius zapravo nema smisla u Duklji, jer su njeni stanovnici Docleates.
Ime njegove majke doputa pretpostavku da je i ona bila rob koja je kao i sin dobila
ime po porijeklu. Stoga je mogua pretpostavka da su i ona i sin potekli iz okoline
Dokleje, a da su za Annuline radili, moda ak i u Rimu. Na koncu, njegovo ime se
tokom vremena do abdikacije mijenjalo na sljedei nain: Docletius/Diocletius > Ca-
ius Valerius Diokles > Marcus Aurelius Caius Valerius Diocletianus > Caius Aurelius
9 Nenad Cambi, Dioklecijanova i Konstantinova politika odabira imena, Rad Hrvatske akademije
znanosti i umjetnosti, Razred za drutvene znanosti, knjiga 40, Zagreb, 2002, str. 31.
10 Isto, str. 35.
18
Valerius Diocletianus > i nakon abdikacije ponovo Caius Valerius Diokles.11 Laktanci
je pie: Hiuc purpuram Diocletianus iniecit suam, qua se exuit et Diocles iterum factus
est.12 U prijevodu: Tom (nasljedniku caru Maksiminu) Dioklecijan obue purpur
kojega je sa sebe skinuo, i opet postade Diocles. Oito da su sva ova preimenovanja
imala politiku pozadinu.
Bilo je, a i danas ima autora koji u korist Splita, pokuavaju da ospore
Duklju kao mjesto njegovoga roenje. U prilogu o Dioklecijanu, F. Buli, otac hr
vatske arheologije, napisao je da se stariji i noviji pisci, domai i vanjski, koji su se
bavili Dioklecijanom, slau manje-vie svi u tome da je bio Dalmatinac. Pa dopisuje
neki hoe da se je rodio u Solinu, ali veina misli da se je rodio u gradu Doclea
(Podgorica u Crnoj Gori), koji je takoer bio u tadanjoj rimskoj pokrajini Dalmatia,
a da je umro u svojoj palai u Spljetu, ne zna se kakovom smu ni u kojoj godini.13
U tom lanku posegao je za svim argumentima da dokae da je, ipak, Split ili ira
okolina mjesto njegova roenja.
Naveli smo da je Anonim ubicirao Dokleju kao mjesto njegovog roe
nja. Kod Jordana (551. g.) itamo Diocletianus Delmata, scribae filius Dioklecijan
Dalmatinac, sin pisara.14 Kod Eutropija Diocletianum imperatorem creavit dalma-
tia oriundum U prijevodu: Uini carem Dioklecijana, porijeklom Dalmatinca.15
U Hronica Gallica (511. g.) pie Hic Dalmata filius scribae obscurissime natis Ovaj
bjee Dalmatinac, sin pisara, veoma niskoga roda.16 Kod Kasidora (519. g.) nalazimo
Diocletianus Dalmata suscepit imperium Dioklecijan Dalmatinac, uze vlast.17 Kod
Teofana (566581. g.) pie Et Diocletianus quidem Salonae patria civitate Dalmatie
privatus agit Dioklecijan ivio je kao privatno lice u svojoj domovini, u Saloni,
gradu Dalmacije.18 Kasnoantiki i srednjovjekovni pisci su samo varirali antike
podatke i nije ih vrijedno pominjati. Ali nijedan od njih nije pomenuo Salonu kao
mjesto roenja, sem Dalmaciju kao domovinu. Da bi se rijeio Dokleje kao rodnoga
mjesta ili mjesta porijekla, Buli je posegao za dokazivanjem da je Diocles grko ime.
Pozvao se na Dioclesa kralja Ferejaca, pa Dioclesa sina Pisistrata, atinskoga tiranina,
pa kneza Etoljana tog imena, Dioclesa retora u vrijeme Avgusta, Dioclesa biskupa u
Makedoniji i naveo je jo nekoliko primjera. Ali to ne porie ni Sextus Aurelius koji
konstatuje da je car, u trenu stupanja na prijesto, grko ime Diocles latinizirao u Di
ocletianus. E. Imamovi istie da se izmeu imena Diocles i Doclea zapaa neznat
no odstupanje. Pretpostavlja da bi to moglo biti i cognomen zaviajnog karaktera
11 Isto, str. 36.
12 Lactancius,o. c. cap. 19, 29, 38, 52.
13 Frano Buli, Car Dioklecijan, Vjesnik hrvatskog arheolokog drutva, kj. XIX (1519), Zagreb,
1920, str. 99.
14 Iordanes, Romana, Mon. Germ. hist. Auct. ant. T.V.1. 38.
15 Eutropius, Breviarium ab Urbe condita,
Mon. Germ. hist. Auct. ant. T II, str. 162.
16 Chronica Gallica, Mon. Germ. hist. Auct. Ant T, IX, P, II, p. 643.
17 Cassiodri senatoris Chronica, Mon. Germ. hist. Auct. Ant. XI, 1. p. 149.
18 Teofanes, Chronographia, Scriptores his. Byz. P. 81.
19
Stevo Vuini
dobijen u vojsci, a mogue da je namjerno uzeto kao melodinije umjesto Diocles i

zakljuuje da su, bez daljnjega, ta dva oblika identina.19 Obojica ne dovode u pitanje
Dokleju kao njegovo rodno mjesto. U srednjem vijeku razna djela muenika i hagi
ografije pripisuju mu vie ena i keri. Piu o njegovim sinovima i sinovcima, stricu,
rimskome papi Kaju (285296) i bratu, sveteniku Gabiniju.20 Farlati (16901773)
je naznaio Solin kao mjesto careva roenja, poveden rukopisom Splianina Petra
Nikolinija, koji je umro oko 1701. godine. On je prvi imenovao mjesto Kuk povrh
Kuina, u blizini Splita, kao mjesto Dioklecijanovoga roenja.21 U XIII vijeku o tome
nije znao nita Toma Arhiakon, koji u Hronici samo pominje palatu koju je sa
gradio u Splitu, ne dotiui se mjesta roenja. F. Buli negira Nikolinija i navodi da
seljaci pokazuju selo Libovac kao mjesto njegova roenja. Poziva se na seljake koji su
mu to pripovijedali. Takvih predanja u splitskoj okolini ima sijaset koje je publikovao
u dodatku studije Car Dioklecijan pod imenom Dodatak puke prie o mjestu roenja
cara Dioklecijana i o njegovoj obitelji. Prikupljao ih je 19141915. godine od regruta
koji su dolazili u Split za vojne pozive, a neke su mu pripovijedali svetenici, uitelji i
uenici iz okolnih kola. Uglavnom im je fabula najobinija fantazija i nema razloga
da ih navodim, sem nekolike kao primjer.
Don Ante Mihanovi mu je pripovijedao da je Dioklecijan dolazio u lov
u Vilar, mjesto meu Sitnom i Srinjanima, i da je u tom mjestu imao vilu. U Vi
laru, nalo se rimskih opeka s peatom tvornice Pansiana. Jure Mihanovi mu je
pripovijedao da je Dioklecijan imao svoj perivoj u selu Gatima poljikim, da je
roen u Libovcu, a stanovao u Solinu, dok je u Libovcu stanovao neko od njegove
familije. Nije znao kazati e je taj Libovac, ali je znao da se Dijoklecijan rodio u
njemu. Pripovijedao mu je jo da je na brdu Pliivici, povrh Sitnoga, blizu vrela
Ljuvae, Dioklecijan imao rudnike zlata, a na oblinjem breuljku Sv. Kuzme kov
nicu novca. Osim toga, veli da u Vilaru, potoku obino suhu, koji utie u rjeicu
rnovnicu uz javnu cestu prama Tugarima, dotino Gatima, imao je kavanu na
zemljitu zvanom Mravince, e je otpoivao kad se vraao s puta u Gata.22 Buan
Pave pok. Joze iz sela Mravinaca (...) pripovijedao mu je da se na gomili u Libovcu
via zmija koja mae jezikom i da se uju ekad zvona; da je iz Kuina bio neki
kralj u rodu s obitelji Vidoevi. Iza krunisanja da je ivio samo tri dana i da je
skovao samo tri novca. Blago onomu koji bi naao jedan od ovih novaca, ne bi mu
trebalo vie kopati zemlju! Pria se, pie F. Buli, da je car Dioklecijan bio veliki
sladokusac solinskih pastrva, kojih nije ni danas nestalo, pa ih je dao, bojei se
da mu ih ponestane, navesti u svoju palau kroz jedan konao, e je te rijene ribe
19 Enver Imamovi, Prilog rjeavanju rodnoga mjesta cara Dioklecijana, Istorijski zapisi, knj. 32,
34, Titograd, 1975, str. 506.
20 Coleti, Martyrologium Illyricum, Venetiis, 1819, str. 718.
21 Frano Buli, Car Dioklecijan, Vjesnik hrvatskoga arheolokoga drutva, NS sv. XIX, 19151919,
tisak hrvatske kraljevske tiskare, Zagreb, 1920, str. 128.
22 Ljiljana Marks, Od Dioklecijana do Splita, Ethnologica Dalmatica,
vol. 6. br. 1, listopad 1997, str. 168169.
20
gojio u posebnom ribnjaku. Taj konao je, upravo, vodovod Dioklecijanov. Inae,
predanja o carevom mjestu roenja nema ni u Solinu, ni u Splitu.23
Oito da su splitske legende nastale pod uticajem obrazovanih ljudi koje su
puani matovito uobliili i zasolili predstavama prostoga naroda o ivotu jednoga
cara, i to jo gonitelja hriana. Dok su mjesto roenja u Kuku i Libovcu, izveli na
temelju injenica da se u ta dva mjesta nalaze ostaci izvjesnoga rimskog, odnosno
mletakoga objekta, koji je mogue preslojio objekat starijega postanja. A. Majer je
stanovita da su prie zabiljeene u okolini Splita u kojima je Split naznaen kao Di
oklecijanovo mjesto roenja u osnovi mogle potei od kakvoga uitelja ili upnika.
Na temelju lingvistike analize, zakljuio je, iako se ne moe nepobitno dokazati,
da je Dioklecijan bio rodom iz Duklje; na temelju izvora, to se ne moe iskljuiti.
Dok jai razlozi ne govore ni u prilog miljenju da je bio rodom Solinjanin.24 U pri
log Majerovom stanovitu moe se citirati Toma Arhiakon splitski koji u Hronici,
izmeu ostaloga, o Dioklecijanu pie: A u zemlji Geta, koja se sada zove Srbija ili
Raa, uini da se blizu neke bare sagradi grad, koji je po svom imenu nazvao Duklja.
Sama ta injenica da veina autora ime grada vezuje za Dioklecijana ukazuje da su
povjesniari imali u vidu injenicu da je car bio izvjesnim nitima vezan sa Doklejom.
U narednoj reenici, piui o Splitu, Toma dopisuje: I jer je bio po porijeku Dalma
tinac, zapovijedi, da se sagradi odlinija graevina blizu Solina, poput vrlo utvre
nog grada, kao carsku palau....25 Dakle, Toma ga dri Dalmatincem, ali ne i rodom
Splianinom. Da ne bude spora o prostoru koji je zahvatala onovremena Dalmacija,
on ju je ograniio: Sada je, pak, Dalmacija primorska oblast, koja poinje od Epira,
gdje se nalazi Dra i protee se sve do Kvarnerskog zaliva...26 U njenom zahvatu je
bio prostor dananje Crne Gore, odnosno, onovremene Dokleje. Da je u to vrijeme
bilo ikakva pomena o Splitu i okolini kao rodnome kraju cara Dioklecijana, teko je
vjerovati da bi T. Arhiakon proputio priliku da tu injenicu napomene. I K. Porfi
rogenet pie da je car Dioklecijam mnogo volio zemlju Dalmaciju i da je zato doveo
narod iz Rima koji je u njoj naselio. Pie da je podigao grad Split i u njemu velelepnu
palatu, ak i grad Dokleju koju sada dre Dukljani, podie car Dioklecijan.27 Zato se
Bulievo stanovite moe smatrati veoma nategnutim i nautemeljenim, oito proi
zvodom velike elje da se znameniti car vee rodom za Split, makar kojim nainom.
Povodom Herkuliusove i Galeriusove molbe da ponovo preuzme vlast,
Anonim je stavio Dioklecijanu u usta i sljedee rijei: Utinam Salonae possetis visere
olera nostris manibus instituta, profecto numquam istud temptandum iudicaretis.
Kad biste vieli povre koje sam svojim rukama odgajio u Saloni ne bi vam palo
23 Isto, str. 171.
24 Antun Majer, Duklja i Dioklecijan, Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku, 5659, 1954
1957, str. 9798.
25 Toma Arhiakon, Kronika, Split, 1960, str. 15.
26 Isto, str. 11.
27 Konstantin Porfirogenet, Spis o narodima, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Beo
grad, 2007, tom II, str, 10.
21
Stevo Vuini
na pamet da to od mene traite.28 Te rijei nijesu dokaz da je rodom Salonitanac, ali

ukoliko su istinite onda govore o njemu kao ovjeku obdarenom smislom za humor.
Tako da mirne due moemo konstatovati, da se Duklja kao rodno mjesto rimskoga
cara Dioklecijana ne moe osporiti.
Dioklecijan i Doclea
Zanimljivo je navesti i legende zapisane u okolini Dokleje koje su u vezi

s Dioklecijanom, odnosno carem Dukljanom, kako ga narod toga kraja zove. Da je
Dukljan lokalna varijanata Dioklecijana potvruju to i tri od jedanaest zabiljeenih
legendi. Prva poinje rijeima da je u Podgorici ivio neki car Dukljan, koji je bio
tako silan i moan da nad sobom nije ni Boga poznavao.29 Druga: Car Dukljan,
kome je dvor i grad nov bio meu Zetom i Moraom, nije vjerovao da ima boga na
nebesima, ni da ima sudbe boje. 30 Oito se misli na rimski grad Dokleju koja je sa
graena na sastavcima Zete i Morae. U treoj se pominje da je car Dukljan mnogo
gonio hriane.31 Ta reenica ga najjasnije identifikuje kao rimskoga cara Dioklecija
na, koji je u lokalnom predanju nazivan Dukljanom, to je sporio don F. Buli.
U nauci nema spora da je u lokalnom predanju iz okoline Podgorice Di
oklecijan otjelotvorenje htoninih sila, i da su prie o njemu, uzrono-posljedino
u vezi s njegovom povijesnom ulogom u progonu hriana. Ali je nesporno, da je
u narodnom predanju iz okoline Podgorice ime Dukljan lokalna slovenizirana va
rijanta od latinskoga imena Dioklecijan. Njegova veza s Doklejom i Prevalitanom
se nesporno oituje i kroz narodni naziv za nedovreni akvadukt Cijevna Duklja,
zvani Dukljanov Jaz. Albanci iz Malesije ga zovu Jazi Dukljanit.32 Jedan od naziva za
takozvanu Meu Vuka Manitoga, koja od zapada i evera ograniava Prevalitanu, je
Dukljanova Mea. Zato ne treba isputiti iz vida injenicu da su samo u okolini ova
dva rimska grada, Dokleje i Salone, za koje se vezuju njegovo roenje i posljednje
godine ivota, sauvane legende o Dioklecijanu ili Dukljanu. Spliane je zaduio mo
numentalnom palatom i mauzolejom, danas Katedralom Svetoga Duja, a Dokleju,
koja se nalazi u neposrednoj blizini gradskoga jezgra Podgorice, po svemu sudei
nedovrenim akvaduktom, mogue i nekim objektima javne namjene u Dokleji u
kojoj je roen i utemeljenjem Prevalitane. Tih injenica bili su svjesni i Mitropolit
Vasilije Petrovi i Boidar Vukovi tampar. Mitropolit Vasilije Petrovi pie: Rije
ke Zeta i Moraa sastaju se ispod Vrtograda e se rodio Dioklitijan i e je sagradio
veliki grad, nazvavi ga po svom imenu Dioklitija, tada je ovoj zemlji umjesto Zeta
28 Sextus Aurelius Victor pravilnije je Anonim, Epitome de Caesaribus, 4, 39.

29 Vilina gora, antologija crnogorskih legendi, priredio Radoje Radojevi, Titograd, 1971, str. 40.
30 Isto, str. 46.
31 Isto. Str. 44.
32 Marko Camaj, Onomastika Malesije, Doktorska disertacija, Beograd, 1995, str. 19. (rukopis)
22
dato ime Dioklitijska zemlja.33 Vasilije je oito zapisao odjek predanja iz duboke
starine koji Dioklecijana vezuje za Duklju ili njenu okolinu kao njegovo mjesto roe
nja. tampar Boidar Vukovi Podgorianin potvruje to stanovite u predgovorima
svojih izdanja. U Zborniku za putnike, tampanom u Veneciji, 6. marta 1520. godine,
pie: ...otiavi iz moje otadbine, iz zemlje Dioklitijske, koja je u predjelima make
donskim, iz grada zvanog Podgorica, blizu biveg gradazvanog Dioklitija, koga je
nekada sazidao Dioklecijan car u svoje ime, i doavi u grad Veneciju,. tampar
tog izdanja, jeromonah Pahomije, navodi da je sa ostrva Dioklitijskog jezera. Inae,
Vukovi u predgovorima svih sedam bogoslubenih knjiga navodi da je iz grada
Podgorice, od Dioklitijskih strana ili zemlje.
Nesporno, Dioklecijan je bio zaneen graditeljskom djelatnou koju je
sprovodio, ak brutalno, da je graane prisiljavo da se iseljavaju iz pojednih pred
graa Nikomedije da bi ih preuredio po svojoj mjeri i ukusu. O tome Laktancije oko
318. godine pie: Huc accedebat infinita quaedam cupiditas aedificandi, non minor
provinciarum exactio in exhibendis operariis et artificibus et plaustris, omnia quae
cumque sint fabricandis operibus necessaria. 9 Hic basilicae, hic circus, hic moneta,
hic armorum fabrica, hic uxori domus, hic filiae. Repente magna pars civitatis exci
ditur. Migrabant omnes cum coniugibus ac liberis quasi urbe ab hostibus capta. 10 Et
cum perfecta haec fuerant cum interitu provinciarum, non recte facta sunt, aiebat,
alio modo fiant. Rursus dirui ac mutari necesse erat iterum fortasse casura. Ita sem
per dementabat Nicomediam studens urbi Romae coaequare. 11 Iam illud praetereo,
quam multi perierint possessionum aut opum gratia. Hoc enim usitatum et fere lici
tum consuetudine malorum. 12 Sed in hoc illud fuit praecipuum, quod ubicumque
cultiorem agrum viderat aut ornatius aedificium, iam parata domino calumnia et
poena capitalis, quasi non posset rapere aliena sine sanguine. U prijevodu: Ovome
je bila dodata izvjesna strast za graevinarstvom i zbog toga su neograniena davanja
stizala iz provincija za opremanje, nadnice za radnike i majstore, opremanje koija i
to god je bilo potrebno za posao koji je on odredio (zamislio). Ove javne zgrade,
tamo cirkus, ovamo kovnica novca a tamo pogon za pravljenje ratnih potreptina,
na jednom mjestu mjesto za njegov ivot; na drugom za njegovu erku. Iznenada bi
dao da se porui neki vei dio grada; svi bi se morali iseliti sa enama i ecom kao
da su grad osvojili neprijatelji; a kad su te graevine bile zavrene, na utrb svih pro
vincija, on bi rekao: Nisu kako treba, treba ih uraditi po drugom planu. Tada su one
bivale ruene ili preureivane, za moda neko budue ruenje. Takvim besmislicama
je on konstantno pokuavao da izjednai Nikomediu s gradom Rimom po svojoj
velianstvenosti. Preskoio sam da pomenem koliko ih je mnogo nestalo na raun
svoga bogastva ili imovine; jer su takva zlodjela bila veoma esta, ak toliko esta da
je izgledalo kao da su zakonita. Ali to je bilo zanimljivo u vezi s njim je da kad god
je vidio lijepo drano imanje (zemljite, njive) ili kuu neobine elegancije, tada bi
33 Mitropolit Vasilije Petrovi, Istorija o Crnoj Gori, LZ Obod Pobjeda, Cetinje Titograd, 1985,
str. 3839.
23
Stevo Vuini
vlasnicima bile priivane lane optunice i najstroije kazne; tako da se inilo da je

Dioklecijan pored surove otimaine takoe odgovoran i za prosipanje krvi.34
Izmeu ostalog i njegovom fascinacijom uljepavanja carstva graevinama
koje e pronijeti njegovo ime i nakon smrti moe se objasniti i razlog i smisao grad
nje nedovrenog akvadukta imperijalnih dimenzija Cijevna Dokleja. Stanovita
sam da ga je ekonomski nejaka populacija Dokleje poela graditi koncem IV vijeka i
da ju je u tome omeo prodor Istonih i Zapadnih Gota koji su nasrnuli na Prevalita
nu, u vremenskom okviru od poetka do sredine V vijeka, to je uzrokovalo prekid
gradnje koja se vie nikad nije nastavila. Meutim, dozvoljavamo i mogunost da je
i akvadukt bio iskaz posebne Diklecijanove milosti prema rodnome gradu Dokleji,
pa je iz carske blagajne plaao gradnju koju nije dovrio do konca svoje vlade, 305.
godine. Taj poduhvat je podrazumijevao da se izgradi kameni etani most na putu
Via militaris, kod Stare Zlatice, duine nekih 80 metara, preko koga bi se akvadukt
preveo. Most nije izgraen, mada je Moraa bila premoena sedam kilometara nie
u Botunu, po svemu sudei, drvenim mostom. Nije logino da municipij skromnih
prihoda gradi takav objekat za dravne potrebe, kao most na trasi saobraajnice koja
vezuje Rim i Konstantinopolj, kojim prevodi akvadukt za lokalne potrebe. Vjero
vatnije je da je trebalo da ga gradi carska blagajna, ujedno, i preko njega je bila na
mjerila da prevede i lokalni akvadukt, kao poklon rodnom gradu aktuelnoga cara.
Nakon Dioklecijanove abdikacije njegovi nasljednici nijesu vieli razloga takvome
poslu, obustavili su isplatu za tu namjenu koju municipijalna kasa nije bila u stanju
da nadoknadi u tekuem stoljeu. Takvu pretpostavku temeljimo i na injenici da
je izgradnja toga vodovoda podrazumijevala izgradnju kanala dimenzija 110 x 52
cm, duine 13 kilometara koji bi u Dokleju dovodio do 600 litara vode u sekundi,
to je koliina koja ni priblino nije srazmjerna veliini i potrebama grada. Teko
je pretpostaviti da bi gradska uprava bila spremna da se poduzme poduhvat koji je
neracionalan i za koji nije bilo sredstava u gradskoj kasi. ini nam se da bi se takav
poduhvat mogao delegirati carskoj blagajni, odnosno Dioklecijanu. U tom smislu
dozvoljavamo da je gradnja akvadukta obustavljena nakon abdikacije cara Diokleci
jana, oko 305. godine.
Dioklecijanova reforma
294. godine
Dioklecijanova administrativna reforma za osnovu je imala novu podjelu

utemeljenu u ideji ekonominosti i administrativnoj efikasnosti, koja je istovremeno
i uvaavala osobenosti naroda i prostora. Izdvajanje Prevalitane kao posebne admi
nistrativne jedinice, povrine nekih trinaestak hiljada kvadratnih kilometara, iz Dal
macije, okvirne povrine od oko 150 hiljada kvadratnih kilometara, najvjerovatnije
34 Laktancije, De mortibus persecutorum, 7, (8 12). www.thelatinlibrary.com/lactantius/demort.shtml
24
ukazuje da je ona proizvod carske milosti prema svojoj domovini, mada, nesumnji
vo, utemeljenja u kulturno-politikoj osobenosti toga prostora.
Predanje o osnivanju Prevalitane sauvalo se i u pisanim spomenicima.
Petar I Petrovi u Kratkoj istoriji Crne Gore, u uvodu, pie: Provincija Zeta u stara
vremena zvae se Prevala, dakle, po rijeci Zeti, koja tee od Hercegovine, ne bjee
dobila svoje sadanje ime. Ova se provincija na dvije esti dijeljae, to jest na Donju i
Gornju Zetu po rijeci Morai, koja takoer ide iz Hercegovine, sastavljajui se meu
Spuem i Podgoricom, upada u Zetsko, oli po sadanjem nazvaniju Skadarsko je
zero. Pod imenom Gornje Zete sastojae se u to vrijeme Crna Gora. One su svagda
nerazdvojno imale svoje vladatelje banove, kako pree srpskijeh carah od Nemanjia
doma, tako i po presjeeniju te carske familije... U Ljetopisu, u II glavi, pominje se
prevalitanski grad (Skadar), a u XXVIII Prevalitana kao oblast. Na terenu, u blizini
Rijeke Crnojevia, mogue da je u toponimu Prevala (pare zemljita u doticaju sa
Skadarskim jezerom) i hidronimu Prevalina, preivio naziv ove provincije.
Etimologija naziva Sklavinije i

Kraljevine Duklje/Dioklije/Dioklitije
Nauka nije konano razrijeila uzrono-posljedine veze izmeu imena

plemena (Docleates), grada (Doclea) i cara (Diocletianus u graanstvu Diocles), i dala
zadovoljavajue rjeenje lingvistikih problema nastalih zbog slinosti po glasov
nom liku i razliitih polazita u pitanju motivacione osnove ovih imenica i njihovih
izvedenica. Te probleme jo vie mrse slovenizirane i grcizirane izvedenice kojima
su imenovane sklavinija i kraljevina (Duklja, Dioklija i Dioklitija), jer im nije na za
dovoljavajui nain rijeeno pitanje korijenske osnove, pa se razni autori razliito
oituju, i umjesto da se ta pitanja rjeavaju ona se jo vie uslonjavaju. Da i mi ne bi
smo stvarali zabunu o pitanju uzrono-posljedinih lingvistikih veza izmeu imena
plemena, grada, rimskoga cara i slovenskih dravnih tvorevina, iznijeemo nekoliko
zapaanja koja nijesu takve prirode, a mogue da bi mogla doprinijeti razrjeenju
toga problema.
Ima autora koji dre da je ime plemena izvedeno iz imena grada. Ima ih
koji ime grada vezuju za njegovu topografsku osobenost (smjeten je iznad dvije rije
ke), tumaei da je hidronimskoga karaktera, i da sadri apelativ izveden iz keltskoga
jezika (d + kleu) dvije tekue vode, (d-kleu-a) ue, odnosno (d-kleu-atai) u
znaenju Porjeani ili Slivaljani. Veina autora njegovo ime vee za ilirsko pleme Do
kleate, a ima autora koji ga dovode u vezu s imenom rimskoga cara Dioklecijana, pa
uzrono-posljedino tumae i da je iz njegovoga imena izveden i naziv ranosrednjo
vjekovnih slovenskih dravnih tvorevina na crnogorskome tlu. Majer je stanovita da
je korijen rijei Doclea izveden od starijeg indoevropskog korijena dhoukl, u zna
enju taman, skrovit, crn.35 Prvo stanovite je logiki neodrivo. Duklja (Doclea) je
35 A. Mayer, Die Sprache der alten Illyirier, Wien, 1959, II, str. 41.
25
Stevo Vuini
utemeljena oko 80. godine nove ere, u vrijeme dinastije Flavijevaca. Apian (95165.
god. n. e.) pominje Dokleate koje je Oktavijan savladao 33. godine prije nove ere;
pie s neto vie napora.36 A kod Plinija Starijega (otrovan 79. god. n. e. vulkanskim
gasovima Vezuva) u njegovoj Naturalis historiae pominje se dokleatski sir kao jedan
od osam najkvalitetnijih sireva u Rimskoj imperiji: ..duobus Alpes generibus pabula
sua adprobant: Delmaticae Docleatem mittunt, Ceutronicae Vatusicum...37 U oba
dokumenta ime plemena je hronoloki starije i ta injenica anulira pretpostavku da
ime plemena proishodi iz imena grada. Vezivati njegovo ime za topiku situaciju
koja ga definie kao grad iznad dvije rijeke, Zete i Morae, odnosno grad na uu, pa
shodno toj injenici njegovo ime korijenski dovoditi u vezu s dvije vode, ne ini se
uzrono-posljedino osnovanim. Taj toponim je s jasnom i sigurnom motivacijom.
Izveden je od imena plemena Dokleata, jer naziv grada nije bio osnov za imenovanje
plemena, nego obratno. Ni ire tumaenje toga termina u smislu stanovnika pored
rijeke (Porjeani, Slivaljani) ne odgovara morfologiji plemenske teritorije koja je
dominantno zahvatala brdsko-planinsko podruje, koje je samo proeeno rijekom
Zetom i dubokim neprohodnim kanjonima rijeka Morae, Cijevne i Drima. Stanita
su im bila podnojem brda i u brdima, a stoarstvo glavna poljoprivredna grana.
Pleme Dokleata prostiralo se od izvie Risna, preko Katunske Nahije, cr
nogorskih brda, Malesije i Velike Malesije do duboko u kanjon Drima. Narodno pre
danje o petorici brae (Ozro, Pipo, Vaso, Oto i Kraso), od kojih potiu tri crnogorska
i dva albanska plemena, je narativni odjek toga fakta. Dokleati su zatvarali i titili
prolaz ka Heladi koji vodi od zapada i evera preko Zetsko-Bjelopavlike kotline, a
od Metohije kanjonom Drima i dalje priobalnom albanskom ravnicom ka Epiru. Od
kontinentalnoga zalea su se razgraniavali graninom linijom, na pojednim mje
stima obiljeenom kamenim zidovima, koju narod naziva Mea Vuka Manitoga. Ta
mea polazi od Risna pa pravo na Ostroke grede e savija k istoku i razgraniava
Brda od Zetsko-Bjelopavlike ravnice. To je bila granica izmeu dva svijeta, nauci
nedovoljno jasnih razlika, ali ipak granica, koja se do danas reprodukuje. Razgra
niavala je Dioklecijanovu Prevalitanu i Dalmaciju, a potom Zetu od Hercegovine.
Njome ide i izoglosa koja razdvaja dvoakcenatske od etvoroakcenatskih govora. U
Piperima, na brdu Trijeba, nalazilo im se administrativno sredite, koje je domini
ralo okolnim prostorom, pod kojim su se ukrtale vane saobraajnice koje su pove
zivale Primorje i Panoniju i zaleem Jadrana Konstantinopolj s Rimom. Mislimo da
bi ime ovoga plemena, posljedino i grada Duklje, trebalo vezivati za njihovu ulogu
krajinika i graniara koji su bili predzie helenskoga svijeta u predrimsko vrijeme
ili ga tumaiti u vezi s osobinom terena. Taj prostor, kontrastiran u odnosu na Zet
sko-Bjelopavliko-Skadarsku ravnicu s kojom se podnojem dotie, i jeste brdoviti
kraj (Brda ili Malesija), kako se i danas naziva na temelju oblika terena. Moglo bi se
na osnovu toga pretpostaviti da su ih okolna plemena koja su naseljavala planinsko
36 Appiani Alexandrini, Historia Romana ab Immanuele Bekkero, 1852, str. 433.
37 Plinije Stariji, Naturalis Historiae, tom, XI, gl. XCVII, str. 240.
26
podruje, Zetsku ravnicu i priobalje Skadarskoga jezera, takoe nazivali Branima

(Dokleatima). Na takvo rjeenje upuuju i argonski termini koje, s izvjesnom do
zom pejorativnosti, koristi npr. ovovremeno primorsko ili gradsko (Podgoriani)
stanovnitvo za kontinentalne itelje i doljake. Takoe, i albansko stanovnitvo Ma
lesije itelje brdskoga dijela nazivaju mlack ili mlk (seljaine), a one koji ive u
ravnici fushal (ravniari).38 Analogiju moemo povui i s Mezijom (zemlja uma),
koja je prevedena na slovenski kao umadija umadinci.39 I taj primjer sugerie
da je termin Docleates, u slovensko-albanskoj varijanti, mogue preveden u Brane
odnosno Malisore, kako se vjekovima unazad nazivaju stanovnici tih krajeva. Ova
pretpostavka navodi na tumaenje toponima Doclea kao dokleatske/branske utvr
de ili grada. Nije iskljueno da se prvobitno tako nazivala njihova gradina na brdu
Trijeba, protourbano sredite plemena Dokleata ije je ime, po naem miljenju,
preivjelo u imenu antikoga grada sagraenoga u neposrednoj blizini, na rastojanju
od oko 600 metara. Ne iskljuujemo ni mogunost da je korijen termina Dokleati
u vezi s njihovom ulogom plemena na krajini (Krajinici), mada smo skloniji prvoj
varijanti (Brani).
Majerovo stanovite da je korijen imenice Doclea u vezi s indoevropskim
dhoukl (taman, skrovit, crn) u irem znaenju (tamna brda, crna gora, tamna gora...),
motivaciono moe da izgleda blisko naemu stanovitu, ali ne i semantiki. Jer iroki
prostor od vie Risna do duboko u kanjon Drima, koji pravolinijski po irini see do
40 kilometara, a po duini skoro 150 km, i sainjava 43% crnogorske teritorije, ne
moe biti opisan nekim od ovih pridjeva. To je kraki teren, obiljeen kamenjarom,
proaran vrtaama, krapama, krakim poljima i rijetkim zelenim povrinama na
kome dominira makija, i na njemu ne moe da se razvije vegetacija bujnih i gustih
uma koje bi se mogle opisati kao tamne, skrovite i crne, pa da se stanovnici ime
nom dovedu u vezu s tom osobinom. Dovoenjem tih pridjeva (taman, skrovit, crn)
u direknu vezu s dananjim nazivom Crne Gore ne ini nam se ubjedljivo, jer je
to bio naziv perifernog mikrotoponima ispod Lovena, koji se sticajem povijesnih
okolnosti iz geografskoga transformisao u politiki termin, kojim se tek odnedavno
obiljeava poiroki prostor, u ijem su zahvatu crnogorska Brda i Mala Malesija.
to se tie Dioklecijana, kod Porfirogeneta itamo da je on sagradio Duklju,
to je nekim autorima posluilo kao uvod u zakljuak da su antiki grad i srednjovje
kovne dravne tvorevine na okolnom prostoru dobile ime po njemu:
, ,
,
. U prijevodu: ta vie, i grad Diokliju koji sada dre
Dioklicijani, isti car Dioklecijan podie, zbog ega su stanovnici te zemlje nazvani
38 Marko Camaj, Onomastika Malesije, doktorska disertacija, Filoloki fakultet Univerziteta u Beo
gradu, Beograd, 1995, str. 15. (rukopis)
39 Niko upani, Znaenje nekih starih geografskih i etnikih imena na Balkanskom poluotoku,
Etnolog, 5-6, Ljubljana, 1933, str. 100.
27
Stevo Vuini
Dioklicijanima.40 Kod njega itamo da slovensku arhontiju naziva , a sta

novnike . Srpski vladari, poevi od Vukana, zemlju su nazivali Diokli
tija. U uvodu Oktoiha petoglasnika iz 1537. godine Boidar Vukovi je odtampao:
...ja grijeniBoidar Vukovi, porijeklom iz Dioklitije, koja je u predjelima make
donskim... U Zborniku za putnike tampanom 1520. godine bio je jo precizniji: ...
otiavi iz moje otadbine, iz zemlje Dioklitijske, koja je u predjelima makedonskim,
iz grada zvanog Podgorica, blizu bivega gradazvanog Dioklitija, koga je nekada sa
zidao Dioklecijan car u svoje ime, i doavi u grad Veneciju, a tampar Pahomije
je dodao: ...jeromonah Pahomije, s ostrva Dioklitijskoga jezera.
Dioklecijan je roen oko 180 godina nakon utemeljenja Duklje, pa tre
ba iskljuiti svaku mogunost da je grad nazvan po njemu. Ljetopisac razlikuje
antiku Duklju (Doclea) od Dukljanskoga grada (civitat Dioclitana). Okolno sta
novnitvo Pipera antiku Duklju zove Dk i Duklja, a stanovnitvo ire okoline
Dioklecijana zove Dukljan (car Dukljan). Po njemu je imenovan antiki akvadukt
u Podgorici (Dukljanov jaz), benat na Vranikim njivama (Dukljanovi mlini) i
granica Zete i Hercegovine (Dukljanova mea). Slovensko ime antike Doclee
(Duklja), kako se uje u Piperima, izvedenica je od imena grada. Potvruje to i
izreka koja se uje u Piperima u vrijeme sunih godina: O prokleta dukljanska
zemljo. To je oita asocijacija na dokleatsku zemlju, odnosno zemlju plemena
Dokleata, po kome je i grad dobio ime. Da je zemlja imenovana po Dioklecija
nu (Dukljanu), atribut bi glasio Dukljanova. S druge strane, administracija Rake,
ranosrednjovjekovne dravne formacije u Crnoj Gori naziva Dioklija i Dioklitija.
Oito da ih imenom dovodi u vezu s Dioklecijanom, ali ga koristi u greciziranoj
formi, naslijeenoj od vizantijske administracije.
edite Gornje Dalmacije kasnije Tetrarhije, i unutar njih Luke upe i obla
sti Zete, bilo je na Gradini, u Martiniima (Dukljanski Grad / Lontodokla / civitate
Dioclitana), smjetenoj na vrhu brijega koji dominira okolnim prostorom, s obiljem
vode i plodne zemlje, oslonjenim na brdsko-planinsku povr bogatu ispaom za sto
ku, desetak kilometara zapadno od antike Duklje. U Crkvi Svete Marije na Gradini,
kako pie u Ljetopisu, sahranjen je legendarni slovenski kralj Svetopelek; u njoj je bilo
i edite dukljanskoga biskupa i svih dravnih i upanijskih institucija. Analizom
imena grada (Lontodokla)41, kako itamo kod Porfirogeneta, zakljuujemo da je to
ime sloenica iji je drugi dio (Dokla) transfomisano latinsko ime Doclea izvedeno iz
imena plemena (Docleates). Porfirogenet sredinji grad sklavinije imenuje imenom
izvedenim iz imena plemena, a sklaviniju, po svemu sudei, imenom izvedenim iz
imena cara: Duklja se naziva po gradu u ovoj zemlji koji sazida Dioklecijan, sada je
to pust grad i do danas se zove Dulja. Ime oblasti i grada car navodi kao .
Nije iskljueno da taj oblik car upotrebljava u pogrenom obliku, koji navodi na po
grean zakljuak da je u vezi s rimskim carem. Rije bi mogla biti o greciziranoj for
40 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom II; Beograd, 2007, str. 10.
41Konstantin Porfirogenit, DAI, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Beograd, 2007, str. 64.
28
mi izvornog oblika Doklea, kojem odgovara stari etnik Docleatae. est vjekova prije,
Ptolomej ime oblasti vezuje za ime grada i transkribuje latinsku varijantu (Doclea)
na grki jezik kao . Stoljeima kasnije, vizantijska administracija, izgleda,
njeno ime po zvunosti dovodi u vezu s rimskim carem Dioklecijanom. Reklo bi
se da je izvedeno od osnove Diocles, njegova roenoga imena, kojemu se povratio
nakon abdikacije. Vjerovatno poneena predanjem da je roen u antikoj Duklji i
njegovom vaseljenskom reputacijom svirepoga progonitelja hrianskoga imena. U
tome ju je slijedila lokalna slovenska administracija, ali tek koncem XII vijeka, kako
itamo u Ljetopisu (Dioclitana), kao meunarodno verifikovano ime za taj prostor,
a od XIII vijeka i raka, i lokalni feudalci koji su to ime refleksno upotrebljavali,
istiui njime starinu sopstvene domovine, u neku ruku i porodice, poput vojvode
Boidara Vukovia. Razumno je pretpostaviti i da je autetino slovensko ime irega
prostora (sklavinije) koje je Lontodokla integrisala, bilo izvedeno, kao i ime grada,
iz imena plemena. Na takav zakljuak navodi i D. Milakovi koji meu oblastima
nekadanje Srbije navodi da je i .42 Objanjava da je kod
izvanjaca . Oito, domae ime je Duklja, izvedenica od imena grada, koje je
u vezi s imenom plemena, a stranci je imenuju kao Diokleju, bez sumnje, dovodei
je u vezu s carem Dioklecijanom. Takva praksa u pitanju imenovanja crnogorskoga
prostora se nastavlja sve do vremena vladike Vasilija.
Pop Dukljanin pie, da je nakon dovrene hristijanizacije, legendarni kralj
Svetopelek, naredio hrianima koji govorahu latinskim jezikom, da se svaki vrne u
svoj kraj, i obnovi gradove i naselja to su ih bili poruili pagani. Na platou Martini
ke Gradine nema materijalnih argumenata koji bi mu protivurjeili, pa zakljuuje
mo, da je u ranom srednjem vijeku, na temelju antike tradicije, zasnovana slovenska
Lontodokla (Dukljanski grad). Nije iskljueno da je preslojila manji kasnoantiki
refugijum s poetka V vijeka. Fortifikacija joj je sagraena na mah, i u cijelom obi
mu, to je razvidno na zidnom platnu. Predanja iz Pipera i Bjelopavlia za ovaj ra
nosrednjovjekovni grad i njegovu okolinu vezuju stolicu banske vlasti. Nesporno,
civilna i duhovna vlast prve slovenske dravne formacije na crnogorskom prostoru,
koncentrisala je svoje institucije na Martinikoj Gradini, unutar plemenske terito
rije Dokleata. Transformacija dravnog imena Dioklia u Zeta u zvaninim aktima
korespondira sa seljenjem duhovnih i civilnih insitucija iz Dukljanskoga grada u
gradu Baru, nakon Samuilovih pustoenja Dalmacije, samim koncem X vijeka. Ta
promjena imena je u nespornoj vezi s promjenom topike pozicije dravnoga sre
dita. Prvi naziv (Lontodokla), u neposrednoj je vezi s imenom plemena (Dokleati)
na ijoj je teritoriji bilo edite oblasne administracije (Martinika Gradina), a drugi
s priobaljem Skadarskoga jezera i primorskim pojasem koji su sainjavali teritori
jalnu okosnicu Zete. U protivnom, da je imenovana po caru Dioklecijanu, ne bi se
ime dravne formacije usaglaavalo s imenom teritorije na koju su preseljene insti
42 Dimitrije Milakovi, Istorija Crne Gore, Zadar, 1856, str. 1.
29
Stevo Vuini
tucije, nego bi nastavilo da egzistira u starome obliku. Pa bi se moglo rei da su u

osnovi ranosrednjovjekovne slovenske dravne formacije na crnogorskome prosto
ru imenovane po plemenu Dokleatima na ijoj su teritoriji utemeljene, dok je pod
uticajem crkve, koja je Dioklecijana dijabolizirala, prost narod prihvatio tumaenje
njegova lika kao arhetipa neprijatelja ljudskoga roda (prokleti car Dukljan). S takvim
tumaenjem u neposrednoj i snanoj uzrono-posljedinoj vezi je i ivo predanje da
je Doclea njegov rodni grad. To je vjerovatni razlog zato je jo od vremena velike
seobe naroda, kako pie Porfirogenet, Duklja pust i nenaseljen grad. Izgleda, da su
pod uticajem toga predanja svi gospodari Zetsko-Bjelopavlike ravnice i podgorike
kotline izbjegavali da je reurbanizuju, drei je ukletim mjestom, iako je topiki bila
bez premca najpovoljnija lokacija za urbano utvrenje, zatiena s tri strane vode
nim tokovima a s etvrte snanim bedemima i dvostrukim odbrambenim rovom, do
danas ouvanim. Unutar, u temeljima, bila je urbanistiki rijeena, a urueni antiki
objekti su bili nepresuan majdan dobrog kamena za gradnju.
U konanome, stojimo na stanovitu da je naziv ranosrednjovjekovne kne
evine Duklje, koji je bio u upotrebi unutar slovenskoga svijeta centralnoga Balkana,
sve do njenoga sloma koncem XII vijeka, u vezi s imenom ilirskoga plemena (Doc
leates). Potvruju to izreka iz Pipera, koja pominje dukljansku, odnosno, dokleatsku
zemlju, promjena imena kneevine Duklje u Zetu odmah nakon seljenja dravnih
institucija s Gradine u Bar i naziv Lontodokla za slovensku utvrdu na Martinikoj
gradini. Njen naziv je sloenica, iji je drugi dio Dokla u vezi s latinskim imenom
Doclea izvedenim iz imena plemena (Docleates). To ime je vizantijska administracija
na temelju slinosti po zvunosti, i povedena za injenicom da je rimski car Diokle
cijan roen u Duklji, dovela u vezu s njim. Kasnije, u XIII vijeku, u tome ju je slijedila
Raka i neka ugledna imena iz Podgorice, poev od srednjega pa sve do poetka 19.
vijeka. Mada je plemenska okosnica i tradicija crnogorskih plemena Vasojevia, Pi
pera i Ozrinia i albanskih Hota, na ijoj teritoriji je egzistirala Duklja, proistekla od
ilirskoga plemena Dokleata. U okolnostima raspada Rimske imperije i naseljavanja
Slovena i Avara, Dokleati su se povukli i grupisali u nekolika brdska pribjeita, i
u njima saplemenili u pet plemena, od kojih su tokom vremena tri slovenizirana,
a dva albanizirana, uvajui predanje o zajednikome porijeklu. Nije iskljueno da
je proces dezintegracije plemena i saplemenjavanja u vie manjih poeo jo u anti
ci, uzrokovan interesima lokalne rimske administracije, koja je dobro pamtila otpor
koji su Dokleati pruili Oktavijanovim legijama 33. god. p. n. e. Taj proces je sasvim
sigurno okonan slovenskom administrativnom podjelom na upe. Budva s Cuce
vom (Ozrinii), Luka (Piperi) i Gorska (prostor starih Pipera, odnosno Bratonoia
i Vasojevia te Kua i Hota) su ispresijecale plemensku teritoriju Dokleata na vie
politikih cjelina, koje su silom prilika prekinule socijalnu i politiku komunikaciju
i nastavile da egzistiraju kao samostalne plemenske jedinice. U kasnoj antici i sred
njem vijeku, u taj prostor su penetrirali Sloveni i Vlasi, i u znaajnoj mjeri izmijenili
demografsku strukturu stanovnitva, ali je kulturna, tradicijska i dijelom bioloka
okosnica ostala dokleatska.
30
DOSELJAVANJE AVARA I SLOVENA
Prodor Avara i Slovena na Balkan
Prelaskom Volge 375. godine Huni su pokrenuli veliku seobu naroda.43

Goti i Alani prodiru u Gornju Panoniju. Stoga su vizantijski carevi pokuavali da
se nagode s tim narodima i da im odobre kolonizaciju pod odreenim uslovima.
Ta nagodba se zvala foedus. Carstvo je tim federatima obezbjeivalo zemlju i platu
plemenskim upraviteljima, a oni su se obavezivali da tite i ratuju za interese carstva.
To se i nije pokazalo previe efikasno. Avari su oko 579. godine bili poeli da grade
pontonski most kod Hrtkovaca na Savi istono od Sirmijuma.44 Tu je u savskom
mulju otkriven hrastovi monksil dug 13 metara. Rupe na njegovim ivicama sluile
su za povezivanje u ponton preko koga su se postavljale daske za prijelaz vojske. Po
rfirogenet nabraja oblasti koje su Srbi kolonizovali jer su ostale puste poslije napada
Avara: Srbija, Paganija, Zahumlje, Travunija, Konavli i dodaje da je u ovim zemljama
car Iraklije naselio Srbe i oni bjehu potinjeni caru Romeja. Do 626. godine nije bilo
mogue to naseljavanje, jer nijesu mogli prei preko teritorije avarskoga kaganata u
Panoniji. Te godine je poraen avarski kagan pod Carigradom, a rasulo se dogodilo
od 631. do 632. god., kad su se za kaganski tron borili Bugari i Avari. Ve 635. god.,
nakon bugarskoga poraza, Avari su uvrstili vlast, pa je vjerovatno da su Sloveni u
masama preli Dunav i sili u Primorje i njegovo zalee izmeu 630632. god., kad
je bilo nesreeno stanje u kaganatu. Tokom tih sukoba Slovena s Avarima naseljenim
u Dalmaciji stradalo je staroedilno stanovnitvo.45 Nedugo potom, papa Jovan IV
(640642) poslao je opata Martina iz Dalmacije da otkupljuje zarobljenike iz cijele
Dalmacije i Istre i sakuplja opljakane relikvije. Porfirogenet pie: ...U Hrvatskoj
ive Avari i po njima se vidi da su Avari. Razlozi koji su uslovili da Avari nijesu bili
ozbiljan demografski faktor koji je ostavio iroki genetski trag su magloviti. Neki
misle da su istrijebljeni i pozivaju se na rusku poslovicu: Nestali kao Obri (Avari)
kojima nema traga ni potomstva i spise: Suidin leksikon (oko 1000. godine) u kome
pie da je bugarski kan Krum pobijedio i istrijebio Avare koji su se povukli pred
Francima.46 Drugi izvor im monah Neoker, biograf Karla Velikoga, koji je napisao
da su Franci istrijebili Avare, tako da 886. godine, kad je pisao Karlovu biografiju,
nije bilo pomena od Avara u Panonskoj niziji. U falsifikovanim papskim bulama od
1102. i 1167. pominju se sufragani dubrovake arhiepiskopije i pominje se ...atque
Buduanensem Avarorum.
43 Jovan Kovaevi, Avarski kaganat, SKZ, Beograd, 1977, str. 32.

44 Isto, str. 49.
45 Isto, str. 81.
46 Isto, str. 99.
31
Stevo Vuini
U trenutku kad su stupili u slubu Vizantije 558. godine, za tu uslugu Avari

su dobijali godinji danak u iznosu od oko 80.000 solida. Od 585. do 600. god. dobi
jaju 100.000, od 600. do 604. god. po 120.000, od 604. do 623. god. izmeu 120.000 i
200.000 solida, a nakon toga vremena 200.000 solida. Solid je teak 4,48 grama. Tako
su, u tom periodu, Avari iznuivali od Vizantije izmeu 358 i 900 kilograma zlata
za godinu. Porfirogenet u toku izlaganja o tome kako su slovenska plemena zauzela
Dalmaciju, navodi kao osvajae samo Avare (I. Beuc dri da se to moe protumaiti
tako da je pisac poistovjetio Avare i Slovene, kao to je to uinio i autor XXIX poglav
lja, a taj nije bio istovjetan onome XXX poglavlja spisa De administrando imperio).
Za sve Avare autor kae da su, nakon osvojenja Salone, ovladali itavom Dalmacijom
i da su se naselili u njoj, jedino im se primorski gradii nijesu pokorili. Nakon stano
vitoga vremena, doseljeni Hrvati uspjeli su jedne Avare pobiti, a preostale prinuditi
na pokornost. Prema XXXI poglavlju Dalmaciju su osvojili takoe prvobitno Avari
(koji se nazivaju u XXIX poglavlju Slovenima).47 Analizirajui tekst XXX poglavlja
Spisa o narodima nije bez znaenja konstatacija njegova autora da Avari i Sloveni,
iako su zavladali itavom Dalmacijom i naselili se u njoj, nijesu zauzeli gradie uz
more, koji se nijesu predali, nego su ostali u vlasti Romeja, jer im je more omogua
valo da ive. Tako je ostalo i kasnije, nakon to su Hrvati pokorili Avare u Dalmaciji,
te sami zavladali tom zemljom.48 Arheoloki nalazi s podruja dalmatinskih Hrvata
na prostoru imeu rijeka Zrmanje i Cetine dokazuju da tokom VII i VIII vijeka
nijesu bili izili iz okvira vojne demokratije. Kontinuitet materijalne kulture vladaju
ih ratnikih slojeva iz avarskoga i slovenskoga razdoblja navodi na zakljuak da je
avarski ratniki vladajui sloj bio postupno sloveniziran, moda ak i prije propasti
kaganata. U Dalmaciji, njezinom dijelu e je poetkom IX stoljea utemeljena rano
srednjovjekovna hrvatska drava, otkriveni su na vie lokaliteta nalazi materijalne
kulture Drugoga avarskog kaganata. Oito da se vlast u Dalmatinskoj Hrvatskoj po
etkom IX stoljea formirala slino kao i u Moravskoj, te Gornjoj i Donjoj Panoniji,
i to kao socijalno preslagivanje na ostacima uruenog sistema vlasti starije dravne
formacije (avarske).49 Sudei prema broju grobova, naselja su bila mala. Jedino do
kazano nasljee ilirsko-rimske kulture predstavljaju naselja smjetena na visokim
breuljcima. No o tipu stambene kue i izgledu naselja ne znamo gotovo nita. Oito
je samo to da se oko naselja nalazi po pravilu voda i plodno polje.50
Slovensko naseljavanje Balkana vrilo se na razliite naine u vidu prodo
ra pojednih plemena u sastavu masovnih migracija, pod vostvom Avara i mirnim
47 Ivan Beuc, Povijest institucija dravne vlasti Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, Zagreb,
1985, str. 4.
48 Isto, str. 7.
49 Tomislav Aralica, Krinica sablje ili paloa Drugog avarskog kaganata iz Nina, Zadar, 2012, str.
182183.
50Ivan Beuc, Povijest institucija dravne vlasti Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, Zagreb,
1985, str. 13.
32
useljavanjem. Varvarsko stanovnitvo je preoblikovalo nekad urbanizovani i kul

51
tivisani prostor, to se vidi po rustifikaciji materijalne batine. Prema Prokopijevim

rijeima, posljedice pljakakih pohoda Avara, Slovena i Huna bile su strahovite.
Provincije su bile popljakane po vie puta, pojedine pokrajine su bile pretvorene
u pustinje, neki gradovi do temelja razoreni, a od drugih je i zadnja para izmamlje
na.52 Papa Grgur pie ilirskim episkopima u maju 591. godine da prime episkope
koji su izagnati iz svojih episkopija. U pismu se navodi da su prilikom neke provale,
malo prije toga datuma, postradali gradovi Risan i Lje.53 Vjerovatno da su stradali
od avarsko-slovenskih odreda koji su, mogue nakon opsade Soluna 586. godine,
poharali albansko i crnogorsko primorje. Nije iskljueno da su se tom prilikom i
naselili na tom teritoriju. Anonimni pisac Miracula II izvjetava da su Avaro-Slove
ni opustoili cijeli Ilirik i navodi provincije poevi od Panonije, pa redom Dakiju,
Dardaniju, Meziju, Prevalis, Rodope, Trakiju i druge gradove i naselja.54 Veliki talas
Slovena i Avara naseljava se prvih godina Iraklijeve vlade (610641). Salonu su po
harali i poruili oko 614. godine, a vizantijska vlast se odrala samo na ostrvima i u
ponekim primorskim gradovima. Ta masa Slovena morala je prei preko Bosne koja
je tih godina vjerovatno trpjela teku poharu, i naseliti se u predjelima pogodnim za
poljoprivredu.
Jovan Kovaevi je ustanovio da su se slovenske upe obrazovale du rim
skih puteva, to se moe potvrditi i u sluaju oblasti Zete i njenih upanija. Inae, naj
stariji slovenski sloj u nekim podrujima Balkana se poklapa s haltatskim naseobi
nama55, u naem sluaju preslojen rimskim, a kasnije i slovenskim kulturnim slojem.
Pitanje da li je Prevalis bio meta prvo avarske ili slovenske kolonizacije nije rijeeno.
Na osnovu avarskih arheolokih tragova zakljuilo bi se da su Avari prvi zauzeli pro
vinciju. Toponimi izvedeni iz termina Obar (Obrovo kod Bijeloga Polja i Avarski
zaliv ispred Budve) nalaze se du magistralnih pravaca i nije iskljueno da su se na
tim mjestima nalazila avarska utvrenja. Na svim tim mjestima je uniten kontinu
itet rimskoga ivota i ivot su organizovale slovenske strukture. Materijalni dokazi
edoe nasilje koje je pratilo avarsku seobu, kojemu se dimenzije ne mogu utvrditi,
ali nema razloga da ne vjerujemo Prokopiju koji govori o strahovitim pustoenji
ma, ruenjima svih gradova i pretvaranju pojednih provincija u pustinje. M. Sui
je stanovita da preslojavanje autohtonoga ilirskog kompleksa poinje s rimskom
dominacijom koja je trajala gotovo est stoljea.56 Asimilacijom tekovina rimske kul
51 Franjo Barii, Proces slovenske kolonizacije istonog Balkana, simpozijum Predslovenski etni-
ki elementi na Balkanu u etnogenezi junih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, knj. XII, Sarajevo,
1968, str. 11.
52 Isto, str. 1213.
53 Isto, str. 23.
54 Vizantijski izvori, I, str. 211212.
55 Bogo Grafenauer, Proces doseljavanja Slovena na zapadni Balkan i u istone Alpe, simpozijum
Predslovenski etniki elementi na Balkanu u etnogenezi junih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja,
knj. XII, Sarajevo, 1968, str. 53.
56 Matre Sui, Etnogeneza Hrvata, Zbornik, Zagreb, 1995, str. 1225.
33
Stevo Vuini
ture i civilizacije poinje proces romanizacije na mnogim poljima. Kulturni habitus

toga kasnoantikog elementa je bio osnovni supstrat u etnikom formiranju Junih
Slavena. Po njemu, sve je to bilo potrebno navesti da bi se potvrdila misao da povi
jest Hrvata ne moe poeti od njihova doseljenja, a da se problem njihova etnikog
oblikovanja ne moe osvijetliti bez uzimanja u obzir onoga to je hrvatsko tlo dalo
kroz stoljea, prije dolaska Slavena i Hrvata. Ona je stvarno zapoela susretom i traj
nom interakcijom antikoga supstrata i slovenskih doljaka, koje su potom preslojili
prahrvatski doseljenici. A to znai ve krajem VI stoljea. M. Sui zakljuuje da sada
imamo i razloga i osnova da barem toliko vjerujemo djelu De administrando impe-
rio, e stoji da su se Hrvati (Sloveni) doselili za vladavine cara Heraklija, a to znai
svakako prije 641. godine, i to zato to nemamo ama ba nikakva razloga posumnja
ti u istinitost te vijesti. Nema razloga da Suievom stanovitu o etnogenezi Hrvata
uputimo bilo kakav prigovor i ne protegnemo ga i na Crnogorce, s tom razlikom to
bismo u tom njegovom kratkom saetku umjesto termina Hrvat/Hrvati upisali preci
Crnogoraca. On odbauje teorije o eksterminacijama predslovenskoga stanovnitva,
organiziranim pustoenjima, o kontinuiranim ruenjima na prostoru doseljenja. Za
problem etnogeneze dri da je od kapitalne vanosti injenica da je avarsko-sloven
sku najezdu preivjelo nekoliko antikih gradova, buduih sredita kulturnih zrae
nja. U Crnoj Gori, izgleda, to su Kotor, Bar, Budva, Sva i Ulcinj. Vano je istai da su
Balkan naselili Sloveni, kako pie i u Nestorovoj hronici, pisanoj oko 1113. godine:
...posle ruenja vavilonske kule razdvojie se narodi oveanstva: ...naselie sinovi
Sima istone strane, a Hamovi june; Jafetovi sinovi nasele zapad i severnu stranu.
Meu sedamdeset i dva naroda bio je i slovenski narod, od plemena Jafetovog, zvan
Norci a i Sloveni. Posle mnogo vremena naselili su Sloveni i Podunavlje gde su sada
Ugarska i Bugarska zemlja. Od tih se Slovena neki izdvojie i uzee novo ime, po
mestu koje naselie. Tako se nasele na reci imenom Morava i prozvae se Moravci,
a drugi se nazvae esi. A isti su Sloveni Beli Hrvati, Srbi i Hobutani... isti Sloveni
odoe i naselie se na Dnjepru i prozvae se Poljani a drugi Derevljani, zato to ive
u umama... neki naselie se uz Dvinu i nazvae se Poloani, rjeice radi to utie u
Dvinu, imenom Polota.57 Tako su i Sloveni doseljeni na Balkansko poluostrvo ime
novani po osobinama prostora ili imenima plemena iju su teritoriju poeli. Reklo
bi se da razlike izmeu doseljenih slovenskih plemena nijesu bile znaajne, nego
ih savremeni istoriari pojaavaju dajui previe znaaja nekim beznaajnostima,
pokuavajui da prodube razlike izmeu junoslovenskih naroda. U arheolokom
smislu Sloveni su se razlikovali od drugih naroda po kulturi koju najbolje prezentuje
oruje, orue i gruba grnaarija raena runo, a dublje u kontinentu, e su vrena
ozbiljna arheoloka istraivanja, i po nainu sahranjivanja i nakitu koji je naen u
grobovima. U to vrijeme Sloveni spaljuju svoje pokojnike i sahranjuju ih u urnama,
ili pepeo direkno polau u zemlju. Vizantijska vlast du jadranske obale slomljena
57 Milica i ore Jankovi, Sloveni u Jugoslovenskom Podunavlju, Katalog izlobe, Muzej grada Be
ograda, Beograd, 1990, str. 10.
34
je u vrijeme Iraklija, i svela se na nekoliko primorskih gradova. Klasne razlike nijesu

osobito vidljive, to potvruje bronzani i srebrni enski nakit naen u podunavskim
grobovima, ali bez nekih osobitih razika u pitanju raskoi. Muki grobni nalazi su
dosta skromni, ali ima nalaza maeva, ekira, kopalja i strelica. Vjerovatno su prve
slovenske protourbane cjeline, nazivane grad, bile prvobitna plemenska sredita sa
graena na kakvom uzvienju ili nadgraena nad kasnoantikim objektima, u koji
ma su stolovali upani i knezovi.
Oito je da je nakon dolaska Slavena dolo do susreta i simbioze izmeu
zateenoga romanskog i novopridologa slovenskog ivlja. Prilike u agraru bile su
bitno izmijenjene u odnosu na one s poetka antike, promijenili su se i proizvod
ni odnosi, organizacija rada, kao to su se promijenile politike i drutvene prilike
uopte. Grad je gotovo potpuno izgubio ulogu vektora proizvodnje, prometa i trgo
vine, porasla je uloga sela, e se stvaraju velika gospodarstva s raznovrsnom proi
zvodnjom, dok u agraru oetno prevladava stoarstvo u odnosu na ratarstvo i druge
privredne grane.58 Kad je rije o etnogenezi, vano je podvui da je postojala dua
avarsko-slavenska zajednica, u koju su Sloveni bili integrisani kao komponenta od
vitalne vanosti u miru i ratu, koji su imali i svoju drutvenu organizaciju, na temelju
koje su bili okupljeni i u proizvodnji i u ratovanju, na elu sa svojim rodovskim prva
cima, koji su ve u toj simbiozi stekli ime upana, kao avarsku titulu.59
Integracioni procesi
U mjestima naseljavanja novodologa stanovnitva tokom vremena dolo

je do jezike, kulturne i socijalne polarizacije izmeu Slovena i Romana i Vlaha u
planinskim izolatima i na katunima.60 e nije dolo do sloma rimske administra
cije, kao u gradovima Dalmacije, kontinuitet se odrao, ali izmijenjen u kataklizmi
rimskoga svijeta. Sloveni su veinom naselili stara ilirska naselja. Zato je M. Sui u
pravu kad kae da je kulturna konfiguracija u predslovensko doba dio nacionalne
povijesti bez koje se ne mogu objasniti poeci nacionalne kulture i etnogeneza. Iliri
u vrijeme Rima nijesu izgubili etnika svojstva, niti su u potpunosti romanizovani.61
Kontinuitet ivota na tom prostoru se pojavljuje u bitnim elementima. Sloveni se
prilagoavaju staroediocima koji su bili kulturno potentniji, i prihvatili su njihov
nain ivota. Primjer su ilirske kamene jednodjelne kue, suvomeno zidane, koje
su preivjele rimsku imperiju i u novim okolnostima prihvaene od slovenskih kolo
nista. Na mnogim lokalitetima su naeni njihovi ostaci koji su odreda dimenzija oko
58 Mate Sui, Etnogeneza Hrvata, Zbornik, Zagreb, 1995, str. 1225.
59 Isto, str. 1225.
60 Dalibor Brozovi, Diskusija, simpozijum Predslovenski etniki elementi na Balkanu u etnogenezi
junih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, kj. XII, Sarajevo, 1968, str. 120.
61 ime Batovi & Olga Otri, Tragovi Ilirske kulturne batine u narodnoj kulturi naeg primor
skog podruja, simpozijum Predslovenski etniki elementi na Balkanu u etnogenezi junih Slovena,
ANUBiH, Posebna izdanja, knj. XII, Sarajevo, 1968, str. 247.
35
Stevo Vuini
5 x 8 m, s glinenim ili zemljanim podom, pokrivene kamenim ploama ili slamom.

Ponekad su zidovi vezani glinovitom zemljom ili utom pjeskuom. Tu su i okrugle,
zaravnjene kape koje se dovode u vezu sa slinim metalnim japodskim kapama i
koni opanci koji se nijesu mijenjali od praistorije i zadrali su oblik kakav vidimo
na prikazima iz doba antike.62 Vunene gae s pojasom koje su suavaju pri glenju
imamo na reljefnim prikazima iz Garduna i Solina.63 I za verige za vjeanje lonca za
kuvanje, uoeno je da se u istom obliku javljaju kod Ilira, i kasnije Slovena i sloveni
ziranih stanovnika.
Nekadanje ilirske optine su postale edita slovenskih upa i zadrala su
istu drutveno-politiku funkciju.64 Ilirska komponenta je nesumnjivo imala veliku
ulogu u konstituisanju crnogorske nacije. Masa autohtonih stanovnika Ilirika bila je
osnovni stratum koji je preslojen doseljenim Slovenima, tako su i jedni i drugi bili
sauesnici u njenome razvoju.
U unutranjosti su bili veliki gradovi Gradetaj, Novigrad i Lontodokla i
vei broj upnih utvrda. Uvidom u Lontodoklu ne moe se zakljuiti nita vie sem
da je bila biskupovo edite, trgovite i administrativni centar upanije, u opozici
ji primorskim gradovima s razvijenom privredom, zanatima, statutima i vezama s
junom Italijom. Meutim, ivot se mogao nastaviti samo u gradovima uz obalu
dovoljno velikima da se odupru orujem eventualnom neprijatelju, ali i dovoljno
malima da se prehranjuju s onoga to je preostalo od njihovih agera. Brojani odnos
staroedilaca i doseljenika nije odigrao kljunu ulogu u stvaranju crnogorskoga na
roda, nego kulturni potencijali romanizovanoga ilirskog stanovnitva i mediteranske
civilizacije koji su preslojili slovenski supstrat do potiranja, da se jedva providi. Gra
nice prostora koji su naselili steene su maevima i kopljima. Za razliku od primorja,
ugledni rodovi su vukli korijene iz slovenske rodovske organizacije, dajui bano
ve i upane, kako i pie u Ljetopisu, dok su u gradovima, po svemu sudei, na vrh
drutvene ljestvice dospjeli rodovi koji su imali korijena u kasnoj antici. Vremenom,
integrativni procesi su se odvijali obostranim uticajima iz unutranjosti su u gra
dove hrlili nii drutveni slojevi vrei slube slugu, kalfi i trgovaca, a iz gradova su
dolazili kulturni, pravni i privredni uticaji kojima je vremenom podlegla plemenska
aristokratija, nalazei u njima pribjeite, i uvrujui svoj naslijeeni status. Raka
provala koncem XII vijeka, unitila je tu ranofeudalnu strukturu, nameui odnose
koji su favorizovali doseljene Vlahe pravoslavne vjeroispovijesti, i presaujui raku
teoloku, pravnu i privrednu praksu na crnogorsko drutvo. Jedan od moguih vi
dova otpora zavojevau, inspirisanom Vizantijom, vjerovatno je i njegovanje kulta
Svetoga Vladimira koji se odrao do danas u podrumijskom kraju, iji je lik jedan od
najljepih iskaza narodnoga bia u cijeloj naoj povijesti.
62 Isto, str. 264.

63 Isto, str. 265.
64 Isto, str. 250.
36
MATERIJALNI DOKAZI
DOSELJAVANJA SLOVENA I AVARA
Na prostoru koji su zahvatale upanije Luka i Podluje sauvano je obilje

materijalnih tragova doseljavanja Avara i Slovena. Istiem da su u Ljetopisu Luka i
Podluje upanije, dakle vii oblici organizacije doseljenih Slovena, a ne upe kao
nii oblici, kako se esto tumai u literaturi, koja izmeu ova dva termina, odnosno
pojma, ne pravi razliku (Chvalimiro dedit Zentae regionem cum civitatibus, et has
iupanias...). Napominjem da je prijevod esto lien drugog dijela reenice (i njihovih
upanija). Materijal svjedoi nasilje koje je pratilo njihove seobe i naen je na gazu
i oko njega u rijeci Zeti, u neposrednoj blizini Dokleje. Pripada ofanzivnom oruju.
Postavlja se pitanje zato u koritu Zete, u neposrednoj blizini antike Dokleje, ima
tako mnogo nalaza ofanzivnoga oruja, meu njima kasnoantikih i ranosrednjo
vjekovnih ekira i u kojem kontekstu ga treba tumaiti? Oito su nalazi posljedica
prometovanja preko gaza i sukoba koji su se odvijali na njemu, u vrijeme kad nije
bilo mostova na Zeti i oblinjoj Morai. Da bi se to pitanje u vezi s bojnim ekirama
razrijeilo treba uzeti u obzir brojne nalaze s dalmatinskoga i sa ireg evropskoga
prostora, koji zahvata i Panonsku niziju. Meu njima ima vrlo rijetkih i unikatnih
primjeraka. Njihovo savreno oblikovanje ih svrstava u oruje, a ne orue.
U Sinjskome polju, na nekoliko lokaliteta u evernoj Dalamciji i sredinjoj
Hrvatskoj pronaeno je vie desetina primjeraka eljeznih ekira iz vremena kasne
antike. Identini oblici su pronaeni i na nalazitima u Kruji i Kasae se Dalmaces u
Albaniji. Primjerci koje emo publikovati u ovom prilogu su istovjetni nalazima s tih
lokacija i potvruju dosadanje stanovite nauke o njihovom datovanju, pa i kultur
noj pripadnosti. Spomenuti nalazi se mogu smjestiti u isti vremenski i kulturni okvir.
Zanimljivo je da su nalazi iz Cetine i Zete naeni na gazovima koji su u oba sluaja
korieni za prijelaz ove dvije rijeke. U naem sluaju to je bio jedan od moguih
gazova preko kojega je vodio put do oblinje Dokleje, i dalje ka unutranjosti, isto
vremeno i ukrsnica vanih saobraajnica. Rijeke, Zeta koja tee od everozapada, i
Moraa od evera, na tom prostoru se sastaju i k Skadarskome jezeru nastavljaju tei
pod imenom Moraa. Svojim duboko ueenim koritima dijele teritoriju Crne Gore
na tri cjeline. Jugozapadnu povr Katunske Nahije s manjim dijelom Bjelopavlia
koja je uklinjena s desne strane donjega toka Morae, ispod Sastavaka, i ravniar
skog toka Zete. everozapadni dio obuhvata Pipere, Bjelopavlie, Rovca i Morau sa
Sinjavinom. Ta planinska povr kaskadno se sputa ka jugu i oslanja na lijevu obalu
ravniarskoga toka rijeke Zete i desnu obalu Morae. everoistona, trea cjelina,
s lijeve strane Morae, obuhvata brdsko-planinsku povr Vasojevia, Bratonoia i
Kua, odekom se sputa u emovsko polje i Zetsku ravnicu do Skadarskoga jezera.
Glavni pravci saobraajnica koje povezuju kontinent s primorjem (via Zenta) i zale
37
Stevo Vuini
em obale Jadrana, Levant sa zapadnim krajevima, ukrtaju se u njegovoj neposred

noj blizini. Via Zenta silazi preko Meduna u Zetsku ravnicu, nadomak Podgorice,
na dva kilometra od Sastavaka. Osamsto metara iznad njih, na Rogamskom gazu,
Morau je prebrodila saobraajnica koja je u pretpovijesno doba povezivala istone
provincije preko Skadra s Hercegovinom i dalje ka zapadu. Pruala se brdom iznad
lijeve obale Zete. Na nju se vezivala saobraajnica koja je vodila preko Rovaca i Mo
rae duboko u kontinent, i druga preko Pipera ka durmitorskoj povri. Donedavno
su sve tri sluile stoarima za vezu s Podgoricom. U antici, saobraajnica od Levanta
ka zapadu bila je izmjetena s june strane Maloga brda, udaljena etiri kilometra od
Sastavaka, a u tursko i savremeno doba, preko puta Dokleje, na desnu stranu Zete.
Na tom prostoru, neposredno oko Sastavaka, obje rijeke imaju izvjestan broj pliina
(gazova) kojima se odvijao saobraaj. Oni su i uslovili da se ratni materijal nalazio
upravo u njihovoj neposrednoj blizini.
ekire, njih dvadeset tri (23), izraene su od vrlo kvalitetnog gvoa i vrlo
dobro su ouvane. Vode ravniarskih rijeka Dinarskog pojasa kao to su Zeta ili Ce
tina u Dalmaciji ne djeluju agresivno na metalne predmete, ukoliko se na njima ne
uhvati mahovina koja korozivnim dejstvom izluevina degradira metalne i drvene
predmete. Najbolje se ouvaju na pjeskovitom ili kamenitom dnu, na dubinama od
7 i vie metara, na kojima zbog nedostatka svjetlosti ne bujaju alge i mahovine. U
bujiavim i planinskim rijekama, metalni i drveni predmeti za kratko vrijeme ero
zivnim dejstvom ljunka i pijeska budu uniteni. Budui da su ekire imale dvostru
ku namjenu, mogle su sluiti kao orue i oruje. Za odreivanje njihove namjene
vanu ulogu imaju podaci o okolnostima nalaza.65 Primjerci naeni u rijeci Zeti, na
gazu zvanom Pod Milovanovu luku, nesporno su bili u funkciji oruja zaostalog iza
sukoba koji se svojevremeno odvijao na njemu.
Sve bojne ekire iz Zete imaju polumjeseasto raskovano eivo na jed
nom i mali ekiasti etvrtasti zavretak na drugom kraju. Izmeu je, skoro na
svim primjercima, tanki vrat na kojemu je, blie ekiastom zavretku, otvor za dr
ak krunog preeka. Bone strane su im trouglasto raskovane. Dva naa primjer
ka (sl. 23) istovjetna su ekiri naenoj 1963. godine u jednom slovenskom grobu
na antikom lokalitetu kod Zemun polja datovana grobnim nalazima u kasno VIII
i rano IX stoljee. Duina prve ekire (sl. 2) je 20,5 cm, eiva 6 cm, a promjer
otvora za dralo je 2,9 cm. Druga (sl. 3) je duga 19,2 cm, eivo je dugo 5,1 cm a
promjer usadnika je 2,6 cm. Primjerak bojne ekire iz Vojvodine ima sline mjere,
takoe malo povijenu otricu, upravno postavljenu u odnosu na usadnik koji ima
trouglasto raskovane strane.66
65 Janko Beloevi, Materijalna kultura Hrvata 79. stoljea, SNL, Zagreb, 1980, str. 102.
66 Milica i ore Jankovi, Sloveni u jugoslovenskom Podunavlju, Beograd, 1990, Muzej grada Beo
grada, katalog izlobe, str. 93.
38
sl. 1 - sve fotografije ekira uradio Lazar Pejovi. sl. 2
Pet primjeraka izvaenih iz Zete ima analogiju sa ekirom naenom pri

likom istraivanja slovenskog naselja od desetak kua u Mahailovcima kod Kule, na
obali Dunava, naspram Velikog ostrva, koje je datovano izmeu 615. i 680. godine.
Taj primjerak ima dugaak tanki koljenasto povijeni vrat, trouglasto raskovane stra
ne usadnika, blago povijenu usku otricu i ekiasti zavretak kao i primjerci iz Zete
(sl. 48).67
Primjerak na slici 4 dug je 25,3 cm, otrica 5,8 cm a promjer usadnika je
2,6 cm. Druga ekira (sl. 5) duga je 20 cm, otrica 3,6 a usadnik promjera 2,4 cm. Tre
a (sl. 6) duga je 19 cm, otrica 4 cm, a usadnik promjera 1,8 cm. etvrti primjerak
(sl. 7) dug je 22,3 cm, otrica 4,8 cm a usadnik promjera 2,2 cm. Trouglasta strana
usadnika je bila raspukla, pa je vreno zavarivanje kovanjem. Peta bojna ekira (sl.
8) na trouglastim proirenjima takasto je ukraena u obliku estokrake zvijezde i
trostrukim takastim linijama na korijenima vrata i ekiastog zavretka. Duga je
19,5 cm, otrica 4,6 cm a promjer usadnika je 1,9 cm.
sl. 3 sl. 4
sl. 5 sl. 6
67 Isto, str. 101102.
39
Stevo Vuini
Jednom primjerku (sl. 9)

moe se povui analogija sa ekirom
naenom ispod antikoga Tilurijuma
u Sinjskom polju i na lokalitetu Kala
ja Dalamces u evernoj Albaniji, koje
takoe imaju koljenasto povijeni vrat,
trouglasto raskovane bone strane us
sl. 7 adnika, obostrano raskovano tijelo po
lumjeseaste otrice i ekiasti zavre
tak, kao i na primjerak. ekire s koljenasto povijenim vratom imaju naroito
oblikovan vrat kako bi se eivo postavilo u povoljniji odnos prema drku, ime
se uveava silina udarca i poveava ubojita mo ekire. To je nesumnjivo zna
ajan pomak u konstrukciji te vrste oruja, to bi opet trebalo biti svojstveno
razvijenijoj civilizaciji, i s veom tradicijom u proizvodnji ovog oruja.68 Nalaze
takvih ekira iz Vedrina i Trilja u Cetinskoj krajini, i u nekropoli Kalaja Dalamces
u Albaniji, A. Miloevi dovodi u vezu i upozorava na optu slinost s obzirom na
nain oblikovanja ekiastog zavretka i usadnika, istiui injenicu da su pronaeni
uz kasnoantika utvrenja. Datira ih na poetak 6. stoljea, oslanjajui se na dataciju
slinog nalaza iz Nartskih Novaka, prilino pouzdano datiranom u poetak 6. vijeka.
Taj tip ekire je poznat u arheolokoj literaturi. Dosadanji nalazi potiu iz ever
ne Albanije i everne Dalmacije. Po svemu sudei, nai e se na cijelom prostoru
nekadanje Dalmacije do Draa i izgleda da ih njoj treba i atribuirati i imenovati
dalmatinskim ekirama. Vjerujem da e to potvrditi budua istraivanja arheoloki
nedovoljno istraenih podruja Crne Gore i Hercegovine, koja zahvataju meupro
stor izmeu ovih nalazita. Datirani su grobnim nalazima i ostavom kasnoantikog
porijekla, kako smo istakli, u prvu polovinu 6. stoljea.69 Oba primjerka iz Albanije
i Dalmacije naena su ispod kasnoantikih utvrda, to nije sluaj sa primjerkom iz
Zete. Meutim, bez sumnje, u isti vre
menski okvir ih smjetaju, tipoloka i
kulturoloka istovjetnost, kao i injeni
ca da je na primjerak slinih dimenzija,
dug 17,5 cm, otrica 11,7 cm, a usadnik
je promjera 1,5 cm.
Za osam primjeraka (sl. 1018)
mogue je povui paralelu s nalazom iz
Nartskih Novaka datiranom u razdoblje
sl. 8
68 Ante Miloevi, Jo jedan tip kasnoantike bojne sjekire u Dalmaciji, SHP, 18/198, str. 198.
69 Ante Miloevi, Nekoliko primjera kasnoantikih bojnih sjekira iz Sinjskoga polja, Histria An-
tiqua, Pula 14/2006, str. 6667.
40
od 7. do 8. stoljea i Biskupije kod Knina, datovanog u isti period.71 To su ranosred

70
njovjekovne eki-ekire s uskim eivom i trouglasto raskovanim bonim stranama

usadnika. Ovaj tip ima dugaak tanki vrat na kojem je otvor za nasad drke, te na
jednom kraju ekiasti zavretak, a na drugom usko eivo. Dimenzije duine ekire,
irine eiva i promjera usadnika su kako slijedi: (sl. 10) 16,1 x 4,7 cm x 2,5 cm, (sl.
11) 21,7 x 5,3 x 2,6 cm, (sl. 12) 22,1 x 5,4 x 2,9 cm, (sl. 13) 17,5 x 5 x 1,9 cm, (sl. 14)
16,2 x 5,2 x 2,3 cm, (sl. 15) 21,5 x 7,7 x 2,9 cm, (sl. 16) 24,1 x 5,1 x 2,3 cm i (sl. 17)
20,9 x 4,6 x 2,6 cm.
sl. 9 sl. 10
sl. 11 sl. 12
sl. 13 sl. 14
70 Simoni Katica, Skupni nalaz orua i oruja iz Nartskih Novaka, VAM, 15, Zagreb, 1983, str. 257,
tabla 2:1.
71 Maja Petrinec, Groblja od 8. do 11. stoljea na podruju ranosrenjovjekovne Hrvatske, MHAS,
Split, 2009, str. 180/81.
41
Stevo Vuini
sl. 15 sl. 16
Sedam takozvanih bradatih ekira imaju analogiju u nalazima s prostora

kontinentalne Hrvatske i Maarske. Taj tip ima jednostrano raskovano tijelo po
lumjeseastog eiva (brada), na drugom kraju ekiasti zavretak i usadnik bo
no trouglasto raskovan. Hrvatski primjerci su naeni na lokalitetu Velika Gorica72
i Medvedika73, a maarski u avarskim nekropolama irak i Edeltal. Miloevi
konstatuje da veina ovih nalaza potie iz grobova s nekropola koje imaju stanovitu
avarsku komponentu, a datirani su od kraja 7. do kraja 8. stoljea, sem primjerka iz
Medvedike koja je datirana u 8. stoljee i pripada grupi slovenskih bradatih ekira.
Ovaj tip ekire ima paralelu u nalazima iz Velike Morave (eka), datirane od 7. do
9. vijeka i atribuirane slovenskoj populaciji. Dimenzije duine su u rasponu izmeu
15,5 i 20,6 cm, eiva izmeu 7,2 i 11,1 cm i promjera usadnika izmeu 1,9 i 3 santi
metra. Tim redosljedom mjere su sljedee: (sl. 18) 16,8 x 10,6 x 2 cm, (sl. 19) 18,5 x
9 x 2,9 cm, (sl. 20) 15,5 x 7,2 x 1,9 cm, (sl. 21) 20,6 x 12,5 x 2,8 cm, (sl. 22) 16,2 x 9 x
2,5 cm, (sl. 23) 20,4 x 11,1 x 2,9 cm i (sl. 24) 18 x 10,4 x 3 cm.
sl. 17 sl. 18
72 V. Hoffiller, Staro groblje u Velikoj Gorici, VHAD, X, Zagreb, 1908/9, sl. 21.
73 Z. Vinki, Novi ranokarolinki nalazi u Jugoslaviji, VAM, 3, knj. XXI, Zagreb, 1977, T. XVII.
42
Zakljuak
Svi tipovi ekira iz Zete karakteristini su za period seobe naroda i za

stupljeni su u avarskim i avarsko-slovenskim grobovima iz 78. vijeka. Koncen
tracija nalaza slinih ili istovjetnih oblika na prostoru onovremene Dalmacije od
Draa do Istre navodi na pretpostavku da su proizvod neke lokalne radionice. Na
neki nain to potvruju nalazi iz Albanije i Hrvatske. Oba nalazita su sadravala
predmete jasne kasnoantike pripadnosti kao i nalaz iz rijeke Zete. Obilje bojnih
ekira s gaza Pod Milovanovu luku navode na zakljuak da je dolazak Slovena i
Avara pratilo nasilje na prostoru u okolini antike Dokleje, koja je oito bila pred
metom njihovog interesovanja. O prilikama na tom prostoru u vrijeme seobe nije
mogue neto blie kazati, jer je kontekst nalaza nejasan. Bojne ekire su bile ra
zasute po dnu rijeke na prostoru u doticaju s gazom, s njegove obije strane. Nije
ih mogue tipoloki i kulturoloki razluiti na avarske i slovenske, niti ih stratifici
rati hronoloki, jer u takvim okolnostima nije ih mogue dovesti u vezu s drugim
artefaktima, koji bi ih u tom smislu preciznije odredili. Ta injenica bitno utie
na zakljuivanje, koje u ovom sluaju ostaje na nivou naelnih zakljuaka. Iz ta
kvog reda stvari, usuujemo se samo da izvedemo pretpostavku da su sve ekire
posljedica jednog ili vie sukcesivnih sukoba koji su se odigrali u kratkom vre
menskom rastojanju izmeu domicilnog stanovnitva i, najvjerovatnije, zdruenih
avarsko-slovenskih snaga.
43
Stevo Vuini
UPE I UPANIJE, UPANI I BANOVI
U XXX glavi Ljetopisa navodi se da je prostor Gornje Dalmacije kralj Pre

dimir izdijelio na etiri oblasti koje je nazvao Tetrarhijom i dao ih na upravu e
tvorici sinova. Hvalimiru je dodijelio Zetu s gradovima i upanijama Chvalimiro
dedit Zentae regionem cum civitatibus, et has iupanias.74 Na temelju podataka iz Lje-
topisa dalo bi se zakljuiti da bi moda u oblikovanju teritorijalne podjele na upe i
upanije bila vana rimska municipalna teritorijalna organizacija.75 Nesporno je da
je nabrajanje upanija poinjalo Lukom, Ljubomirom, Statanijom i Onogotom
oito najvanijim upanijama Tetrarhije. Njihova sredita Lontodokla, Ljubomir
(Trebinje), Ston i Onogot nalaze se na trasi antikoga puta koji je zaleem Jadrana
povezivao Konstantinopolj i Rim. Dobar primjer je i teritorijalna organizacija hr
vatske biskupije Ludrum, koju ine upe Equitinum, Magnioticum, Salviaticum i
Sarziaticum. Prostorni raspored svake od navedenih upa pokazuje da osnovu unu
tarnje teritorijalne podjele navedene biskupije ine kasnoantiki kastrumi, prema
kojima pojedine od navedenih upa dobivaju i imena, dok njihov topografski raz
mjetaj pokazuje da redovito zauzimaju kraka polja. Osim toga arheoloki podaci s
teritorije zadarske biskupije pokazuju da se u kasnoj antici afirmie vei broj ruralnih
poeda (villa rustica), od kojih neki sigurno imaju funkciju sredita ruralnih hri
anskih zajednica, kao npr. u Galovcu, Biini kod Polae i Korlatu.76 Vanu ulogu u
organizaciji upanijskoga prostora oito su imali pravci antikih cesta. Tako za neke
hrvatske upe o kojima pie Porfirogenet, kao i za neke crnogorske (upa Dobrska),
moemo ustanoviti da su razmjetene uz pravce starih antikih cesta koje povezuju
primorje s unutranjou.77
upe i upanije
Kao administrativna jedinica, upa je imala svoj upski grad (castellum),

to je potvreno u svim zetskim upanijama.78 Indirektno to potvruje i Porfirogenet
reenicom da su u Duklji veliki i naseljeni gradovi Gradetaj, Novigrad i Lontodokla,
dakle postoje i mali gradovi. Inae, upa je administrativna jedinica koja predstavlja
prirodnim granicama zaokruenu cjelinu u kojoj su postojali prirodni uslovi za i
vot (ume, panjaci, vode i obradiva zemlja). Imala je svoj centar vojnoga karaktera
kao utvrdu. Nazive su nosili po imenima rijeka, krajeva ili nekih drugih prirodnih i
74 Eduard Perii, Ljetopis Popa Dukljanina, Conteco, Bar, 1999, str. 63. Prijevod nije cjelovit, jer
nije preveden dio reenice (et has iupanias) i njihove upanije, koji mijenja smisao ove reenice.
75 Franjo Smiljani, Prouavanje upanijskog sustava Sklavinije Hrvatske, Zbornik Etnogeneza Hr-
vata, Zagreb, 1995, str. 180181.
76 Isto, str. 180.
77 Isto, str. 183.
78 Petar Skok, Etimologijski renik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1971, str. 687.
44
drugih obiljeja ili su nastavile ivot pod praistorijskim ili antikim imenima mjesta
i krajeva. U vremenu integracije recentnoga i novodologa stanovnitava, za razliku
od Bosne, Srbije i Hrvatske, u Crnoj Gori, upe su kao takve izgubile smisao posto
janja. Prevladali su kulturni i politiki modeli staroedilakog stanovnitva, duboko
ucijepljenoga u prostor, s dugom tradicijom naina ivota prilagoenoga geograf
skim uslovima, koje su prihvatili slovenski doseljenici. Koncem XII vijeka, nakon
propasti dukljanske drave, slovenizirano vlako i slovensko stanovnitvo nastavilo
je da ivi ivot stoara udruenih u ratnike druine koje su se u srednjem vijeku
saplemenile u niz crnogorskih plemena, nastavljajui ivot na tim istim teritorijama
pod drugim imenima.
Pozivajui se na O. Mandia, F. Smiljani tvrdi da bi upravna struktura
dukljanskih upanija ukazivala na odreenu dvojnost u upravnoj organizaciji unu
tar upanijskoga prostora, a koja se zasniva na odnosu ban upan, odnosno kralj
upan satnik, koja je na primjeru Kliske upanije potvrena. Novija literatura
termin upan upotrebljava za starjeinsku instituciju demokratskoga starosloven
skog drutva, koja je onda odreivala njegove javne poslove. Iz Ljetopisa se moe
razabrati da termin komes oznaava upana, a ban vojvodu.79 Preko njih se iskazi
vala vladarska mo. Bili su direkno podvrgnuti kraljevoj vlasti, kako pie i u Ljetopi-
su. Imali su najvaniji poloaj u organizaciji kraljevske vlasti u Hrvata. Formiranje
novih upanija, zatim njihovo preimenovanje prema teritoriji ili jurisdikciji upske
utvrde, potvruje da je to bila posve druga teritorijalno-upravna organizacija, koja
nije utemeljena na castrumima. Temelj organizacije je u razdiobi zemlje, pa su zato i
nazivi upanija dati u pridjevskoj formi. Uloga upana u podjeli i dodjeli teritorije je
naglaena u Ljetopisu. Kralj je birao upane meu plemenitim ljudima iz istih oblasti
i okruja, i one koji su njemu bili direkno podloni.80 Sintagma iupanus id est comes u
Ljetopisu navodi na zakljuak da je dodjela novih kraljevih dunosti upanima vodila
u transformaciju titule upana u comesa.81 U Hrvatskoj, upani su koncem XII vijeka
vrili slubu banskoga pristava. U to vrijeme, u raznim prilikama vrili su i slubu e
doka, dakle, bili su osobe od javnoga povjerenja.82 U Supetarskom kartularu navodi
se da je est hrvatskih rodova biralo banove rijebom, a ostalih est su bili upani u
upanijama. To odgovara podacima iz DAI (De administrando Imperio). U poglav
lju o sklaviniji Hrvatskoj izriito pie da je zemlja bila podijeljena na 11 upanija i
da njihov ban upravlja Krbavskom, Likom i Gackom upanijom.83 U teritorijalnoj
organizaciji Ljetopisa nalazi se ban, a kako pie, upani da mu nijesu vie podloni,
nego kralju. Na prostoru Hrvatske uoen je sluaj da naseljavanje novih i ureenih
poljoprivrednih prostora podstie organizovanje novih upa na tom prostoru, i da
79 Franjo Smiljani, O poloaju i funkciji, upana u hrvatskim srednjovjekovnim vrelima od 9. do
16. stoljea, Povijesni prilozi, 33, 2007, str. 39.
80 Isto, str. 46.
81 Isto, str. 56.
82 Isto, str. 52.
83 Vizantijski izvori za istoriju Jugoslavije, tom II; Beograd, 2007, str. 33.
45
Stevo Vuini
se njihova teritorija vremenom umanjuje, podjelom na vie upa. U vrijeme stare

hrvatske drave osnovne funkcije upana bile su: sudska, zatim zapovjednika utvrde
i fiskalna. Sudska je funkcija svakako bila najznaajnija, jer je u ranofeudalnom raz
doblju sudovanje bilo najvii izraz dravne vlasti. Vladar je esto bio sudija, no kako
nije mogao sam suditi na itavom podruju, u njegovoj su odsutnosti sudili herceg,
ban ili upan.84 Moe se pretpostaviti da je tako bili i u sluaju sklavinije, kasnije kne
evine Duklje. upan, kao zamjenik bana, sudio je u sporovima unutar upe, a ban
je presuivao sporove koji su se ticali upanije.
Oblikovanje upanija
upanije su oblikovane u vrijeme odmakle slovenizacije crnogorskoga

prostora i uporedna analiza izvora i predanja ukazuje da nijesu pratile zateenu ro
dovsko-plemensku organizaciju. Obuhvatale su vie povezanih upa i gradova na
svom podruju. Raspored upa u zaleu obale pokazuju da nije bilo praznoga pro
stora kojega nijesu premreile. Takav sluaj nije s Podgorjem, ukoliko zbog stoar
skog karaktera tih upanija (to podrazumijeva velike prostore planinskih panjaka)
nijesu zahvatale viestruko vee prostore od obalnih i upanija bliskoga zalea. Pro
stor obalnog pojasa bio je podijeljen izmeu gradskih komuna Kotora, Bara i Ulci
nja, slobodne komune Patrovia i tri upanije Gripuli, Prapratna i Oblik. Topo
grafski raspored pokazuje da one obuhvataju zemljie i predione cjeline, kraka polja
i ire planinske prostore. U pitanju upravne strukture, pojam upana treba vezati za
rodovski sistem, prvih vjekova nakon doseljavanja, a arhonte za uveliko odmakli
proces stvaranja prvih slovenskih drava. U hrvatskoj literaturi nije rijeeno pitanje
da li su pod ingerencijama bana bile upe ili upanije. F. Smiljani je miljenja da su
to bile upanije. Drim da je stanovite ispravno i potvruju ga crnogorska i herce
govaka predanja o banovima na elu upanija.
Sloveni su bili seljaci, koji su ivjeli u lokalnim zajednicama.85 Povremeno
se udruuju u vee jedinice radi rata i pljake. Razliitosti avarskoga i slovenskoga
naina ivota uslovile su etniko razgranienje. Sloveni ive decentralizovano, kod
njih postoje male drutvene razlike. To bi bio razlog rijetkih slovenskih dravnih
tvorevina prije njihovog doseljenja na Balkansko poluostrvo. Posljedica takvoga
naina ivota bila je ovisnost od Avara i kasnije Bugara. Ali, nerijetko su slovenski
ratniki konjanici preuzimali avarsku ili bugarsku tradiciju, dok su, s druge strane,
avarski poljoprivrednici gubili svoj ratniki ugled. Tako su na periferiji avarske dra
ve nastali drutveni organizmi koji su bili obiljeeni slovenskim nainom ivota, ali
dijelom zasnovani na avarskoj tradiciji. Avarska drava utemeljila je okvir za irenje
84 Josip Vrboi, Povjesni pregled razvitka upanijske uprave i samouprave u Hrvatskoj, Pravni fakul
tet, Osijek, pregledni rad primljen 1992, str. 3.
85 Lujo Margeti, Etnogeneza Slovena, Rad Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti, Zagreb, 2005,
str. 92.
46
regionalnih slovenskih saveza, pa je i nakon nestanka avarske vlasti prethodno sta

novnitvo slovenizirano. Avari su vjerovatno i podupirali nastanak vojnikih elita u
Slovena, ako je to njima bilo u interesu. Taj je proces osobito uoljiv na perifernim
podrujima avarske drave, pa se, osobito nakon 625. god., osnovni problem tih po
druja sastoji u utvrivanju omjera avarske prevlasti nad regionalnim slovenskim
grupacijama.86 Prokopije87 (III, 14, 2230) o Slovenima pie: Sklavinima i Antima
ne upravlja jedan ovjek, ve od starine ive u demokraciji. Zbog toga zajedniki
odluuju o dobru i zlu. Takoer imaju (sc. Sklavini i Anti) takorei u svemu iste na
zore. Vjeruju u jedinog Boga Gromovnika i gospodara svega, pa mu rtvuju goveda
i ostale ivotinje. Ne znaju ni za snagu sudbine niti joj pridaju ikakav odluujui
utjecaj na ljude. Kada se nau u ivotnoj opasnosti, zbog bolesti ili rata, radi spasa
obeavaju svome Bogu podnijeti rtvu zahvale. To ine i ako su se spasili pa vjeruju
da su tom rtvom otkupili svoj ivot. Potuju takoer i rijeke, nimfe i ostala boan
stva, pa svima njima podnose rtve, te tom prigodom putem proroanstava ispituju
budunost. Meusobno su vrlo odvojeni, ive u siromanim kolibama, te esto mije
njaju prebivalite. Kada idu u boj, najee to ine pjeice, nosei pri tome samo tit
i koplje. Ne nose oklope. Neki nemaju ak ni koulje ni kaputa, ve nose samo gae
kojima pokrivaju spolne organe. Oba plemena govore barbarskim jezikom, a ne ra
zlikuju se ni u vanjtini. Svi su neobino veliki i snani. Boja kose nije ni posve bijela,
ni svjetla, ni tamna, ve crvenkasta. Nain ivota im je isto tako grub i primitivan kao
u Masageta, a slino su kao oni prljavi. Ipak oni nisu nimalo loi i zloesti. U svojoj
jednostavnosti slijede hunske obiaje. Ovim Prokopijevim rijeima se mogu opisati
i slovenski naseljenici Duklje, iz prvih vjekova po doseljavanju.
Topografski raspored Porfirogenetovih upanija pokazuje da treba razli
kovati dvije skupine upanija.88 Jednu skupinu ine upanije jugoistono od rijeke
Krke: Knin, Pset, Cetina, Imota, Pliva i Paratalasija. Teritorija upanije Cetina pokri
va podruje upe Equitinum, upanije Pliva teritoriju parohije Salviaticum, upanije
Knin teritoriju upe Magnioticum, upanije Imota upe Novense i biskupije Sarzen
terensis, dok ostaje sporno podruje upanija Pset i Paratalasije. Za upaniju Pset
pretpostavlja se da je bila ukljuena u podruje biskupije Ludrum, dok je podruje
Paratalasije pokrivalo vie odvojenih hrianskih zajednica, na primjer podruje
biskupije Reditticuma, hriansku zajednicu na podruju dananjega Katelansko
ga zaljeva i podruje Poljica kao dio teritorija biskupije Mucrum. F. Smiljani dalje
navodi, da prostorni razmjetaj navedenih upanija pokazuje da se one osnivaju ve
im dijelom u okviru teritorija koje je obuhvatala salonitanska metropolija. Na kraju
zakljuuje da u vezi s tim valja naglasiti jo jednu injenicu, a ta je da se navedena
86 Isto, str. 93.

87 Isto, str. 132133.
88 Franjo Smiljani, Prouavanje upanijskog sustava Sklavinije Hrvatske, Zbornik Etnogeneza Hr-
vata, Zagreb, 1995, str. 182.
47
Stevo Vuini
metropolija osniva na podruju koje je pripadalo salonitanskome konventu, to sudi

prije svega na temelju injenice to se veina navedenih upa (Equitinum, Salvia
ticum, Magnioticum, Novense) prostorno smjeta u okviru zajednica koje su bile
ukljuene u taj konvent.
Porfirogenitove upe su vladarske teritorijalno-administrativne jedinice,
vojni i poreski okruzi, po svemu sudei i zasebne crkvene teritorijalno-administrativne
jedinice. Prvih decenija slovenska plemena su ivjela istovjetnim nainom, imajui iste
obiaje i bila su slobodna, ne dozvoljavajui da budu porobljena i da se njima vlada.
A ona koja su pokrtena, ukoliko je to do njih stajalo, uvala su sklonost prema sta
rim slobodama.89 upanije su imale vanu ulogu u distribuciji i uvrivanju banske i
kraljevske vlasti.90 To je vrijeme formiranja jednoga organizovanog drutva i privrede
usmjerene na iskoriavanje svih dobara i ubrzanu urbanizaciju. U to vrijeme pojavlju
ju se prvi kmetovi, vojna i zemljina aristokratija. Cilj stvaranja upanijskoga sistema
je da uklopi ljude u kolektivne obaveze i ti procesi su u vezi s raanjem feudalnoga
sistema. Dakle, upanije su vii nivoi teritorijalne organizacije koji prethode centralizo
vanoj dravi s kraljem na elu,91 dok su upe nii nivoi teritorijalne organizacije na elu
s upanima, bez posebne vrste politiko-privredne veze s okruenjem.
U obje Dalamcije, Gornjoj i Donjoj, prostor je bio popunjen upanijama.
Ali, nesumnjivo je, da su u cijeloj provinciji bile duboko ukorijenjene plemenske
tradicije od predantikih vremena, to potvruje kasnija plemenska organizacija
na tlu Crne Gore. Mogue i da su upanije zahvatale prostore pojedinih plemena
o emu nemamo podataka u pisanim izvorima i predanju. Meutim, konfiguracija
tla je odigrala kljunu ulogu u odreivanju teritorije i granica upanije na prostoru
primorske Hrvatske. Po svemu sudei, slina situacija je bila i u Gornjoj Dalmaciji,
ali s razlikom da je oito voeno i rauna o fiskalnim i privrednim potencijalima
jedne takve teritorije. Pojedine upanije se formiraju na teritorijama kasnoantikih
crkveno-teritorijalnih jedinica. U njihovom formiranju vanu ulogu imaju antike
ceste koje povezuju primorje i unutranjost, uz koje su zasnovane. Naseljavanje ve
ureenih i privredno eksploatisanih prostora po kasnoantikom modelu podstie
osnivanje upa i kasnije upanija.92 U unutranjosti Crne Gore i Hercegovine, vee
agrarne mogunosti davalo je Nevesinjsko, Gacko i Trebinjsko polje, koja su bila
uklopljena unutar pojednih upanija (Netusini, Gerico i Ljubomir). Tu je ratarstvo
sporedno zanimanje, a stoarstvo glavno, kojem pogoduju brojne livade i panjaci.
Dalje u unutranjosti, do Peteri i rijeke Lima, prostiru se guste ume. Stoarstvo je
glavna grana zanimanja; jedino je ono moglo donekle osigurati egzistencijski mi
nimum, s obzirom na to to u ranome srednjem vijeku ume u takvoj udaljenosti
89 Lav VI, Taktika, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Tom I, Beograd, 2007, str. 259260.
90 Franjo Smiljani, O postanku i razvoju upanijskog sustava na teritoriju skalivnije Hrvatske,
Glasje VIX, Zadar, 1998, str. 15.
91 Isto, str. 1415.
92 Isto, str. 11.
48
od mora nijesu mogle postati izvor privreivanja. Junodalmatinski pojas ima samo
jednu karakteristiku veoma uzak i isprekidan plodni obalni pojas i proeno ma
len postotak obradive zemlje, a tamo e se pojavljuje, stvaraju se naseobine, tako da
su im agrarne mogunosti malene. Stoarstvo, a jo vie ribarstvo i trgovina, bile
su glavne privredne grane na crnogorskoj obali. U Humu se pojavljuju samo uske
zone plodne zemlje, ali glavno ekonomsko znaenje imaju polja uz Trebinjicu, te
Dabarsko i Nevesinjsko u Visokoj Hercegovini. Poljoprivredom se moe obuhvatiti
vie od polovine produktivnih povrina, ali od toga otpada oko 60% na slabe krake
panjake. Nikiko i Gacko polje, s prostranim livadama, omoguavalo je uzgoj kru
pne stoke, a polja s dosta vlage pogodovala su obradi zemlje. Taj pojas je i prometno
bio najpristupaniji, te cestama povezan s primorskim gradovima Risnom, Kotorom
i Dubrovnikom a na kontinentalnoj strani preko Peteri s Panonijom.
U svome osnovu upanije nemaju antroponime, nego se nazivaju po terito
riju Moraa, Piva, Gorska i dr. Ta injenica navodi na zakljuak da je ne treba vezivati
za plemensko-rodovsku organizaciju. Ljetopis Popa Dukljanina ukazuje da je osnivanje
upanija u direknoj svezi s centralizacijom vlasti u rukama kralja. Kralj je birao banove
izmeu svojih roaka, a upane i satnike iz reda rodovske aristokratije. Ako povuemo
paralelu sa stanjem u Hrvatskoj, u kojoj, po Supetarskom kartularu, dunost upana
vre pripadnici 12 hrvatskih plemena, poimenice nabrojanih, s najveim stepenom
vjerovatnoe moemo pretpostaviti da i na prostoru Gornje Dalmacije postoji rodov
ska aristokratija koja se lagano uzdie u budue feudalno plemstvo. Arheoloka isko
pavanja na teritoriji Bribira i Knina pokazala su da se na teritoriji tih upanija nalazio
cijeli niz utvrenja koji pokrivaju cijelu upaniju. F. Smiljani dri da su to bila sredita
lokalne aristokratije koji su na sebe preuzeli neke upanijske nadlenosti.
U Ljetopisu se indirektno jasno razlikuju upa i upanija. U XXX glavi dat
je opis podjele zemlje koju je izvrio kralj Predimir. Sinu Hvalimiru dao je oblast
Zete s gradovima i upanijama, meu kojima nabraja i upaniju Oblik. A u XXXVI
glavi pominje se upan onoga, odnosno neimenovanoga mjesta u toj upaniji, koji
je za Samuilov raun izvrio akt izdaje. Opis nedvosmisleno upuuje na zakljuak
da je on bio upan oko 990. godine sa editem u utvrdi u koju se bio sklonio knez
Vladimir s narodom. Pretpostaviti je da je ta upa bila uklopljena unutar upanije
koja je zahvatala prostor ulcinjskoga zalea i Skadarske ravnice, ukljuujui i Pla
ninu Oblik, istono od Skadra. Po svemu sudei, ta upanija, zahvatala je prostor
dananjih Anamala u zaleu Ulcinja, s desne strane Bojane, i Skadarsku ravnicu do
mora, omeenu od istoka Drimom, s lijeve strane Bojane. U povelji Dese, kneza
Duklje, Travunije i Zahumlja, iz 1151. godine, kojom poklanja otok Mljet Manastiru
Svete Marije od Pulsana na brdu Garganu, u Apuliji, pominje se kao edok upan
Grabea.93 U XXX glavi Ljetopisa pomenut je i Radigrad, upan upanije Onogota,
sin neimenovanoga rakog upana, koga je na tu funkciju postavio kralj Predimir,
93 Monumenta Montenegrina, priredio Vojislav D. Nikevi, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica,
2001, str. 343.
49
Stevo Vuini
kako pie, u vrijeme smrti bugarskoga cara Petra, dakle, oko 970. godine. Oito, da
je u to vrijeme na crnogorskome, odnosno gornjodalmatinskome prostoru, jo te
kao proces transformacije upa u upanije, jer se pojavljuju i jedan i drugi oblik
administrativne organizacije, nii i vii oblik. Vii oblici, dakle upanije, okosnice
su centralizovane slovenske drave, koja je utemeljena nekih osam decenija kasnije,
a nakon velikih pobjeda Vojislava nad Vizantijom u Zetskoj operaciji i Barskoj bici
(1040/1043. godine).
Socijalno raslojavanje u upanijama i etnika

integracija u gradovima
U analizi nastanka klasne strukture u Dalmaciji I. Beuc tvrdi da rodov

sko-plemenska teorija o postanku feudalne klase uzima u obzir starjeinski sloj ure
enja drutva koje je prethodilo drutvenom sistemu vojne demokratije, a ne uzima
u obzir postanak i razvoj vojne aristokratije za sebe, nakon osvajanja i konanog
zauzimanja vizantijske Dalmacije.94 Ona iskljuuje i proces ekonomske i politike di
ferencijacije te stvaranja klasnoga drutva i napokon proces formiranja takvoga dr
avnog ureenja u kojem e, pored vladara i njegovih funkcionera, vlasnici zemlje na
kojoj ive slobodne i zavisne osobe zadobiti pravo za vrenje nekih funkcija dravne
vlasti. Dakle, ne uzima opte zakone druvenoga razvoja, a niti posebni razvoj vlada
juega sloja i uticaj feudalizma. I. Beuc dalje veli, da teorija o drutvenom dualizmu
Hrvata-feudalaca i Slavena-kmetova ne uzima u obzir povijesna vrela koja govore o
tome da su Hrvati nakon doseljenja ivjeli u vojno-demokratskom ureenju, u be
sklasnom drutvu koje nije bilo narueno postojanjem serva te bogatih i siromanih
suplemenika, jer je postojao jo i irok sloj slobodnih osoba koje nijesu imale domi
nikalnu vlast, ali koje su zajedno upravljale drutvom onako kako u vizantijskom
izvoru stoji: ivjeli su u demokratiji nemajui svog arhonta nego starce upane.95
Podruje upe i stanovnitvo na njemu bilo je podreeno jednom upravno-admini
strativnom sreditu, utvrdi u kojoj je stolovao upan. Najvanije funkcije upana bile
su sudske, fiskalne i zapovjednika utvrde. Pomonici, prema Ljetopisu, bili su satnici
koji su, vjerovatno, operativno komandovali odbranom utvrde, pomagali upanu u
vrenju sudske i komandne funkcije. Treba pretpostaviti da je upan upravljao ad
ministrativnom aparatom i privredom na svom podruju. On je, vjerovatno, u ime
kralja vrio sudsku, fiskalnu (ubiranje poreza) i zapovjedniku funkciju u tvravi
(gradu). Prema Ljetopisu satnici su vrili ubiranje prihoda i sudili sa upanima, vje
rovatno da su i komandovali posadom. Slabljenjem centralne vlasti, vjerovatno da je
upanska vlast postala nasljednom i dolazila je u poed upanovoga bratstva. Tako je
utemeljena slovenska feudalna elita na elu s kraljem ili duxom. Dakle, nesporno je
94 Ivan Beuc, Povijest institucija dravne vlasti kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, Zagreb,
1985, str. 39.
95 Isto, str. 4041.
50
da su upe i upanije bilo narodne odbrambene organizacije, ali i privredne cjeline,

koje su u autarhinoj privredi omoguavale samostalan privredni ivot. To vai i za
Crnogorsko primorje, koje je naslijedilo rimske institucije i njihovu klasnu podjelu.
U Zeti, Humu i Zahumlju je bila organizovana gusta administrativna mrea, pa bi
nas to moglo uputiti na zakljuak da su to zahtijevali ekonomski i drutveni interesi
vladajue klase, a to pretpostavlja veu drutvenu diferencijaciju i jae klasne suprot
nosti, pa, prema tome, drutvenu strukturu koja bi sliila onoj u evernodalmatin
skim i srednjodalmatinskim regijama, o kojima je pisao I. Beuc. Drei se Ljetopisa,
dalo bi se zakljuiti da je odnos prema vladaru poivao na plaanju poreza. Njegov
naziv u IX vijeku bio je na latinskom dux i podrazumijevao je kneza ili upana, a u XI
vijeku, kad je Mihailo okrunjen, rex. Vladarska funkcija nije uvijek sticana primoge
niturom, jer se esto dogaa da prelazi na brata ili sinovce. U sluaju Tetrarhije (XXX
gl. Ljetopisa), oito da je ban bio vladarev namjesnik za odreenu upaniju za razliku
od srednjovjekovne Hrvatske u kojoj je ban vladarev zamjenik, kojemu je maarska
vladarska kua drala da ga moe oeniti.
U obalnim gradovima socijalna diferencijacija bila je dovrena u antiko
i kasnoantiko vrijeme i takvima su ih zatekli doseljeni Sloveni. Zasnovani na an
tikoj tradiciji, modifikovanoj u kasnom srednjem vijeku, uvali su svoje slobode i
prava od nasrtljivih lokalnih feudalaca. ivot u njima, tvrdi I. Beuc, bio je regulisan
sukladno vremenu ranoga feudalizma s jasnom podjelom na nobile, serve i graane,
stanovnike i ancile. Nobili i graani su raspolagali kuama i imovinom, a stanovnici
su samo stanovali u gradu vrei razne slube po ugovoru. To su bile privilegovane
naseobine koje su nastavile ivot iz antike i na antikim pravnim i kulturnim teko
vinama. Kralj, ban ili upan nije mogao da vri bilo kakve akte vlasti na teritoriji tih
gradova koji su se vladali po svojim statutima. Do XV vijeka na elu gradske uprave
bio je gradski sudija ili naelnik. to se Kotora, Skadra, Budve, Svaa i Ulcinja tie, u
vrijeme vizantijske vlasti vjerovatno su bili podreeni vizantijskom strategu Dalma
cije, od poetka XI vijeka sa stolicom u Dubrovniku. Proces ulaska slovenske feudal
ne elite unutar gradskog patricijata i preuzimanje vlasti u gradovima dogodilo se u
Duklji nekoliko desetljea nakon Barske bitke. Vojislav je sahranjen u Prapratni kod
Bara u Kapeli Svetoga Andrije. Njegovi nasljednici, Mihailo i Bodin, u Manastiru
Svetih Sra i Vakha, a Radoslav u Manastiru Svetog Petra od Polja kod Trebinja. Tek
je Grubia sahranjen u Crkvi Svetoga ora u Baru.
Proces etnike integracije Slovena i Romana, unutar urbanih aglome
racija s Crnogorskoga primorja, edoi jedan dokument iz 1124. godine, koji je
iitan s kserografije teksta iz Pontifikala kotorske biskupije. U njemu se pominje
biskup Urzacije i knez Mele, vijee od dvanaest plemia, potom katepan Bucinas,
pomonik upravnika vizantijske teme.96 Nesporna su slovenska imena etvorice
plemia imenovanih kao Vito Dobraca (Vita Dabrazze), Trifon Domjanjin (Tryfon
96 Jovan Martinovi, Kotorske listine, Matica, Cetinje Podgorica, zima 2010, str. 282.
51
Stevo Vuini
de Domana), Vitalis Dersa (Vitalis de Grasana Derza) i Gojislav Dersa (Gayslaus

Derze). U drugom dokumentu od 19. juna 1166. godine o posveti novih oltara
Katedrale Svetoga Tripuna koji su objavili Farlati i Smiiklas, uz sve pobrojane
biskupe koji su uestvovali u posveenju, pominje se i duks Dalmacije i Dioklije
kir Izanak, koji je, takoe, prisutvovao inu posveenja, dok je kotorski knez bio
Vita (priore Vita), a vizantijski car Emanuel Komnin (...triumphatore Hemanuhele,
duce exsistente Dalmatie atque Dioclie kir Izanacio...). Sudei po imenu, knez je,
mogue, bio slovenskoga porijekla.97
Analizom XXX glave Ljetopisa razvidno je da su gradovi Sva, Skadar, Ul
cinj, Bar i Kotor bili van mree upanija kojima je bila premreena teritorija dananje
Crne Gore. Nejasan je povjesni kontekst u kome su ovi gradovi ostvarili autonomni
status u ranom srednjem vijeku. Mogue, kao prekojadranski posrednici s razvijenim
italijanskim centrima i deponenti znanja, vjetina i tradicije od starine. Sva je osno
van vjerovatno sredinom VI vijeka i moe se povezati s Justinijanovom graditeljskom
djelatnou. Nalazi keramike, koja se moe datirati od VII do IX vijeka, naene na
utvrenju Sva, ukazuju na prisustvo Slovena i zajedniki ivot s Romanima u gradu.98
Taj materijal arheoloki dokumentuje proces stapanja domicilnoga romanizovanoga i
romanskoga stanovnitva sa doseljenim Slovenima. Zapoet je najkasnije u VII a za
vren u IX stoljeu.99 A na temelju analize materijala iz grobnih cjelina i grobnica, na
prostoru od Ljea do Stona, moe se izvesti zakljuak da je stanovnitvo bilo etniki
raznorodno.
97 Isto, str. 286.

98 Emina Zeevi, Rezultati istraivanja srednjovekovnog Svaa, Glasnik srpskog arheolokog dru-
tva, Beograd.
99 ore Jankovi, Srpsko pomorje od 7. do 10. stoljea, Srpsko arheoloko drutvo, Posebna izdanja
5, Beograd, 2007, str. 80.
52
O NEKIM TUMAENJIMA LJETOPISA
Povjesniari o Ljetopisu imaju razliita, ponekad suprostavljena stanovita,

ali mu u osnovi osporavaju da je ljetopis, zato to dogaaji i linosti nijesu i datumski
identifikovani. Dodatno, etiketiraju ga da je falsifikat uraen iz razliitih motiva. Ne
treba smetnuti s uma da on ima i hronoloke oslonce koji ukazuju da je pisan bar s
uvjerenjem da mu je fabula zasnovana na povijesnim faktima. Povijesniari koji ga
osporavaju s tog stanovita, ili ga oglaavaju najobinijim fasifikatom u slubi lokal
nih interesa Dukljansko-Barske arcibiskupije, odnosno izvjesnih velikaa, pa ak i
Dubrovnika, izgleda da svoje stavove ne temelje na injenicama, nego se povode za
autoritetima koji su ga izmeu dva svjetska rata, na temelju povrnih analiza, kao
takvoga diskvalifikovali.
U prvoj glavi Ljetopisa, dolazak Gota vezuje se za vrijeme vlade konstan
tinopoljskoga cara Anastazija (491518) i rimskoga pape Gelazija (492496). Po
krtavanje Junih Slovena i Duvanjski sabor vezuju se za Konstantinov (irilov)
kratkotrajni boravak u slovenskoj kraljevini oko 867. godine, a u njegovom prolazu
za Rim. U dvadesetosmoj glavi autor Ljetopisa bitku protiv neimenovanoga prevali
tanskog bana i stupanje na prijesto kralja Predimira vezao je za smrt bugarskog cara
Petra (umro 969. god.). Vladavinu sina kralja Tugemira i njegovih unuka, Petrisla
va, oca Svetoga Vladimira, i njegove brae Dragimira i Miroslava, vezuje za vrijeme
vlade cara Samuila (krunisan za cara 997., a vladao od 976. do 1014. god.). Ubistvo
Vladimirovo vezuje za vladavinu cara Vladislava (vladao od 1015. do 1018. god.).
Te injenice pisac je morao da crpi iz dokumentacije koja mu je mogla biti pri ruci.
U svakom sluaju, nije nam namjera da ovim prilogom polemiemo s au
torima koji su se njime bavili, ve emo se baviti temom definisanom naslovom. Ui
emo u polemiku samo o nekim pitanjima, da prilog ne bismo uinili teko razumlji
vim za itaoca, koji se u tekstu prenatrpanom injenicama, protivargumentima
i citatima ne bi mogao snai. Takav je, na alost, bio sluaj sa svim dosadanjim
raspravama, koje su mahom razumljive samo jednom uskom krugu ljudi od nauke
to nama nije cilj. Naprotiv.
U ovom poglavlju raspraviemo i neka pitanja koja se tiu tumaenja
Ljetopisa. Dokumentovano emo ukazati na pogrena tumaenja Ljetopisa i u vezi
s Ljetopisom u iievom izdanju, kojima je kontaminirao svu literaturu o njemu;
nekritiki je citiran, a njegova stanovita bespogovorno su prihvatana. Ove ne
emo ulaziti u dublje rasprave, iz ve navedenih razloga. Mislimo, da e nam i
budua arheoloka i istoriografska istraivanja dalmatinskoga prostora, u mnogo
emu dati za pravo.
Neprihvatljiva je intervencija F. iia u drugoj glavi u kojoj se pominje
Ostroilo, koji je poslije tekih ratova zasio u Prevalitani.100 Sina Svevlada je poslao
100 Ferdinand ii, Ljetopis Popa Dukljanina, Beograd Zagreb, 1928, str. 295.
53
Stevo Vuini
da podjarmi krajeve s one strane planina, dakle kontinentalno zalee, a on sam se,
s neto vojske, zadrao u prevalitanskome gradu. Meutim, ii, a slijedili su ga i
neki kasniji prevodioci, taj dio reenice u kome se pominje Prevalitana urbs (Pre
valitanski grad), kako pie u originalu oba rukopisa, vatikanskome i beogradskome,
transkribovali su kao Prevalitana regio (oblast Prevalitane). Dukljanin dalje pie da je
konstantinopoljski car, saznavi da je uz Ostroila neto malo vojske, poslao na njega
trupe kojima se on, kao ovjek hrabrog duha, suprostavio. U boju je postradao, a
vojska mu se razbjeala. Kad je to uo sin Svevlad, vratio se i nastavio da vlada, umje
sto oca, teritorijom Pomorja i Zagorja. Dukljaninova tvrdnja je sasvim utemeljena.
Razumljiva je odluka Ostroila da s neto malo vojske poine u utvrenju, prevalitan
skome gradu, koji mu je pruao bezbjednost i zaklon svake vrste. Uostalom, zato bi
logoravao u prevalitanskoj regiji, pod otvorenim nebom, izloen moguim napadi
ma s raznih strana i rizikovao bezbjednost. Od antikih vremena prevalitanski grad
je Skadar, koji se, kao utvrenje, za takvu situaciju vie nego preporuivao. Zato ova
iieva intervencija, osim to je jeziki nekorektna, nije bila ni logina ni umjesna,
i nije ni jedina te vrste.
Ozbiljan prigovor trpi i iieva ispravka naziva mjesta sahrane Vladimi
rova oca Petrislava. U vatikanskom rukopisu, posljednja reenica XXXV glave glasi:
Sepultus est in ecclesia sancte Mariae, in loco qui dicitur Gaseni. Jasno pie da je Pe
trislav sahranjen u crkvi Svete Marije u mjestu Gaseni. Meutim, F. ii je prepravio
toponim Gasena u Krajina, koju je oznaio kao mjesto njegove sahrane. Vjerovatno
na onovremenim austrougarskim vojnim kartama razmjere 1:100.000, koje je mo
gao da konsultuje, selo Kasena nije bilo upisano, ali jeste Krajina, kao oblast u okviru
koje se ovo mjesto nalazi, pa je zakljuio da je to greka prepisivaa, povodei se za
davnanjom pretpostavkom, da je Crkva Svete Marije u Krajini, zapravo Vladimirov
mauzolej. Takvo logiciranje jo uvijek ne daje elemente da se izvede zakljuak da je
njegovo tijelo pohranjeno u ovoj crkvi. U Opisu Skadarskoga sandakata Marjana
Bolice iz 1614. godine, selo Kasina je upisano kao prvo po redu, kako pie, poev od
Skadarskog jezera (ponte di Scuttari), na trasi koja vodi obalom jezera ka Crmnici.
Slijede Sirochi (iroka), Zogagni, (Zoganj), Arbanassi (Arbne), Osterossi (Ostros),
Costagna (Kotanji), Limane (Liman), Pincule (Pinii), Sextan (estani), Crigniza
(Krnjice) i Seoza (Seoca), i jo neka izmeu pobrojanih.101 Redosljed nabrajnja mje
sta u Krajini ukazuje da se Gazeni ili Kasena ili Kasina nalazi na skadarskom rtu, na
glavi od Bojane, na desnoj obali, preko puta Skadarske tvrave. Obuhvaena su sva
sela u Krajini koja je opisana kao posebna cjelina, jasno je ograniavajui s istoka
rijekom Bojanom, odnosno Zadrimom ili Zabojanom ravnica ispod Skadra, od
evera jezerom, od juga vrhovima Rumije, Lisinje i Taraboa i od zapada Crmnicom,
opisanom, takoe, kao posebnom cjelinom. Nedvosmisleno se moe zakljuiti da se
mjesto Gazeni nalazi na samoj istonoj granici prostora Krajine.
101 Pavel Apolonovi Rovinski, Crna Gora u prolosti i sadanjosti, tom I, Izdavaki centar Cetinje,
Cetinje, 1993, str. 575576.
54
Na Koronelijevoj mapi, iz druge polovine XVII vijeka, na jednom mjestu

pojavljuju se svi elementi koje pominje Pop Dukljanin u vezi sa sahranom Petrisla
va burg Scutari, Sveta Marija, i dodue, ne Gazena nego Kasena. I danas glavna i
najdua ulica, duga oko 5 kilometara, koja prosijeca podnoje Taraboa i zavrava na
samom izlazu Bojane iz jezera, s njene desne strane, nosi naziv Kazena. Na topograf
skoj karti Boke Kotorske i Crne Gore Lodovika Furlaneta iz 1785. godine, takoe,
upisano je mjesto Kasena na glavi od Bojane, s desne strane, preko puta Skadarske
tvrave.102 Upisana je i na karti jednog dijela Crne Gore, iz 1790. godine.103
sl. 24 Ieak Koronelijeve karte na kojoj je upisana Crkva S. Marie i Kasena
U nekolika izdanja Ljetopisa, ukljuujui i E. Periia, koji sam koristio u

ovome prilogu, u IX glavi, u pitanju granica Rake (Srbije) koje su na istoku defini
sane latinskim sintagmemom Lupiam et Lab, termin Lab je prevoen kao Labeatsko
ili Skadarsko jezero. A. Radoman nam je sugerisao rjeenje ove nelogine geografije
uzrokovane loim prijevodom, a koji itaoce dovodi u zabludu da su se onovremene
granice Srbije protezale do Skadarskoga jezera. Utvrdio je da se, na ovome mjestu na
kojem se u tim prijevodima pominje Lapija i Labeatsko jezero, u vatikanskom ruko
pisu nalazi sintagma Lupiam et Lab, odnosno Lupian et Lab u beogradskom ruko
pisu. Veina istoriara ii, Mijukovi, Perii i drugi, povodei se za Orbinijem,
rije Lab doveli su u vezu s Labeatus palus (Labeatsko ili Skadarsko jezero). Meu
tim, citirani oblici u oba rukopisa nedvosmisleno upuuju na Ulpijanu, odnosno Li
pljan, rimski municipij kod Pritine, i rjeicu Lab na Kosovu. Pominje ih Nemanja u
Hilandarskoj povelji 1199. godine, kao i Sava Nemanji u Studenikom tipiku 1217.
102 Jefto Milovi, Istorijsko-geografski atlas Crne Gore od XVI do XX vijeka, str. 47.
103 Isto. str. 5859.
55
Stevo Vuini
godine kao uporine take istonog limesa Rake, to potvruje da je prijevod pogre
an. Dakle, Ljetopis istonu granicu Rake jasno fiksira na liniji Lipljan Lab.104 Ta
linija, po pravcu ever jug, dijeli Kosovo na pola. U antici to je bila granica izmeu
rimskih provincija Ilirkuma i Mezije.
U srpskoj i hrvatskoj nauci preovladava miljenje da je Ljetopis pisan s
ciljem da opravda stanovite Dukljansko-Barske nadbiskupije u pitanju njenih in
gerencija koje joj je dovodila u pitanje Dubrovaka biskupija. Takav zakljuak je ne
osnovan jer se ljetopisac ne bavi crkvenom nego politikom istorijom. Inae, jedni
autori dre da je pisan s hrvatskom dravno-politikom tendencijom, a drugi srp
skom. Zato emo navesti miljenja najveih autoriteta za ovo pitanje o motivacijama
Popa Dukljanina za pisanje Ljetopisa.
F. ii navodi da je Ljetopis koncipiran u drugoj polovini XII vijeka, kad su
Barani pokuavali da povrate arhiepiskopiju izgubljenu 1142. godine. Nepune dvije
decenije prije, 24. januara 1124. godine, papa Kalist II priznao je Iliju za nadbiskupa
barskog. Tu bulu neki autori smatraju falsifikatom, ali bez obrazloenja. Oito je da
takva stanovita nijesu naunoga karaktera. Prva reenica u njoj glasi: Potovanome
bratu Iliji, svete Dukljanske i Barske crkve nadbiskupu, naom rukom posveenom,
vjeni u Hristu pozdrav... Isti autor tvrdi da se Barani, mada ni Dubrovani, nijesu
libili da falsifikuju papske bule kojima su protestovali u papskoj kancelariji, ak ih i
podnosili pred papom. To je, po njemu, raeno s tendencijom da dokau da je Barska
biskupija osnovana u vrijeme kad i Salonitanska, dozvolom Rima i Konstantinopolja,
u drevno vrijeme, kada su Sloveni primili hrianstvo, a njima vladao kralj Svetopelek.
Nesporno je da je Barska crkva nastavlja Dukljanske, zasnovane od sta
rine, kao i Salonitanska, i da je njena glava nadbiskup. Zato nije jasan iiev motiv
da izvodi zakljuke koji su u opreci s injenicama. Njenu starinu potvruje Nikola
Ranjina koji pie: Godine Hristove 980. bi prvi nadbiskup u Dubrovniku... izbje
gavi iz Duklje koja je tada bila poruena. Kau da je ovaj Ivan sastavio pasiju sve
tih muenika Laurencija, Petra i Andrije i da je ivio u Raguzi 28 godina.105 Neto
ire o tome dogaaju izvjetava i J. Lukarevi. U Dubrovakim Analima pie: Ma
pubblicata la cosa, la Repubblica lo persuase a ser marsi nella nuova, e nella pi
sicura Diocesi di Ragusa. Del chegli restando contento, il Pontefice Romao ad
istanza del Senato Raguseo lo conserst al govern della Chiesa di Ragusa, la quale
al lora primieramente ebbe questo titolo dellArcive-scovo, e Giovanni and ad
abitare presso al Castello a Santi Appostoli, overa il Duomo; e acciocch potesse
menar la vita, conforme alla fua condizio negli furono assegnate lentrate sopra i
livelli delle case, e delli terreni lavorati.106 U prijevodu: No kako se stvar obznani,
Republika ga je nagovorila da ostane u novoj i sigurnoj biskupiji Dubrovakoj. On
104 Aleksandar Radoman, napomena u fusnoti na str. 104. knjige Vojislava P. Nikevia, Istorija
crnogorske knjievnosti od poetaka pismenosti da XIII vijeka, Cetinje, 2009.
105 Nikolo di Ragnina, Annali di Ragusa, Monumenta SHSM, Scriptores, vol. 1/1883, str. 202.
106 Copioso ristretto de gli annali di Ravsa di Giacomo di Pietro Lvccari, Venetia, 1605.
56
zadovoljno ostade, a od Rimskoga Pontifeksa na prijedlog Senata grada Dubrovni

ka dobi da vlada Dubrovakom crkvom, koja tada dobi nadbiskupsku titulu, a Ivan
da ivi u dvorcu Svetih Apostola pored Katedrale; I da bi mogao da ivi u skladu sa
svojim inom mimo prihoda od domainstava i obradivog zemljita dodijeljeni su
mu dodatni prihodi.107 Tada je prvi put dubrovaka crkva postigla nadbiskupsku
ast, i na taj nain je u Dubrovana postalo metropolitsko dostojanstvo oko 990.
godine, konstatuje na kraju ovoga poglavlja I. Lukarevi.
Samuilova kampanja je bila u periodu izmeu konca 986. i 989. godine,
nakon njegove pobjede nad vizantijskim carem Vasilijem II kod Trajanovih vrata,
17. avgusta 986. godine.108 Nakon neuspjene opsade Sofije, Vasilijeve trupe su se
povukle i u klancu, poznatom kao Trajanova vrata, u Trakiji bile potuene do nogu.
Stanovite nekih istoriara da je Samuilo poveo kampanju poslije tekoga poraza
kod rijeke Sprehej, tokom njegove kampanje 996/997. godine na Peloponez i Korint,
kad je bio i ranjen i jedva spasio glavu i sina, ne djeluje ubjedljivo. Jer, upravo je tih
godina Vasilije II bio na vrhuncu moi i teko da bi se Samuilo usudio da pokrene
ratnu kampanju daleko od matine zemlje, na teritoriji koja je bila pod vizantijskom
kontrolom. Oito, Samuilovu ratnu kampanju treba vezati za period izmeu konca
986. i konca 989. godine, to potvruje i Lukarevi.
J. Rasti nas o istome dogaaju slino obavjetava. Pie da je u vrijeme
Samuilove kampanje po Dalmaciji, kojom prilikom je do temelja poruio Duklju,
dukljanski nadbiskup Ivan kriom pobjegao i sklonio se u Dubrovnik. Republika ga
ubijedi da tu i ostane, i poalje molbu papi, budui da je Dukljanska crkva sruena
i nema nade da se obnovi, da njegova svetost papa Benedikt VII potvrdi novoga
nadbiskupa epidaurskoga i da to dostojanstvo prenese na dukljanskoga nadbiskupa
Ivana. Papa je odobrio molbu i zadovoljio Republiku.109 Ta injenica da je Ivan bio
dukljanski arcibiskup koncem X vijeka ide u prilog istraivaima koji se dre stano
vita, kao to pie u Ljetopisu, da su u vrijeme legendarnoga slovenskog kralja Sve
topeleka ustanovljene dvije nadbiskupije, Splitska za Donju i Dukljanska za Gornju
Dalmaciju. I Marin Bici to potvruje 1610. godine: Bar je postao plemeniti grad
kada je u njemu preneena nadbiskupija koja je bila u Diokleji, prije nego je ovaj
grad razruen od varvara, slino kao i Split prijenosom nadbiskupije iz Solina.110
Zato je neutemeljena tvrdnja visokopotovanoga autoriteta za Ljetopis, F. iia, koji
piscu atribuira namjeru da njime dokazuje Dubrovanima da im arcibiskupska ast
proishodi od Ivana nadbiskupa Duklje, to je injenica, i to je njima bilo poznato,
a on je neosnovano negira. I ne samo on, nego tu injenicu negiraju i neki drugi
107 Preveo Bojan Bojovi.
108 Aleksandar Atanasovski, Makedonija i Crna Gora vo sredniot vek, od vojna do romantina ljubov,
(rukopis), str. 47.
109 Chronica Ragusina Junii Resti ab origine urbis usque ad annum 1451, Monumenta SHSM XXV,
Scriptores, vol. I/1893, str. 30.
110 Marin Bici, Iskuenja na putu po crnogorskom pomorju, Albaniji i Srbiji 1610. godine, Optinski
arhiv Budva i biblioteka Anali Budve, Budva, 1985, str. 27.
57
Stevo Vuini
junoslovenski autoriteti za ranosrednjovjekovni period, koji su izrekli sline sudove

o motivima ljetopisca da napie Ljetopis. Tako i M. Medini misli isto da je Ljetopis
nastao oko 1180. godine u vrijeme najeih borbi Dubrovake i Barske biskupije,
kad su se splitski nadbiskup Rajnerije i barski Grgur dogovarali za podjelu Dubro
vake biskupije. Pa je, tvrdi, ljetopisac, u IX glavi Ljetopisa, u stvari izdeklamovao
dogovorene teritorijalne podjele i biskupije.Ti pregovori su se vodili u Baru 1177.
godine. Zato on misli da su bili poznati Dukljaninu, kao i Vibertova bula i lane bule
Aleksandra II i Kaliksta II. V. Moin ima slino stanovite. Pie da je bulom 1089.
godine Bar promaknut u arcibiskupiju. Smatra da je taj dogaaj ostao u eanju svih
Barana, te je prema tome katalog iz IX glave Ljetopisa u stvari pomaknut u legen
darnu prolost, a takmac, Dubrovaka biskupija, namjerno degradirana. Po njemu,
pisanju Ljetopisa pristupilo se odmah nakon ukinua biskupije, 1042. godine, s na
mjerom da se dokae prvijenstvo Dukljanske crkve. Zakljuio je da su ba tada, par
godina nakom traginog dogaaja za nju, mogli da postanu istodobno i spomenute
papske bule i Dukljaninovo djelo u udnom obliku ljetopisa bez hronologije, koji u
tom momentu i za navedenu svrhu nije bio vaan. S Moinom emo zavriti, da ne bi
prilog opteretili neutemeljenim pretpostavkama i drugih tumaa Ljetopisa.
POJMOVI KOJI SU U VEZI S RAZUMIJEVANJEM

I TUMAENJEM LJETOPISA
Za ovaj prilog od znaaja je da prethodno raspravimo smisao nekih poj

mova koji se javljaju u Ljetopisu i narodnim predanjima zabiljeenim u dinarskome
pojasu da bismo mogli da izvedemo neke zakljuke o vezi Ljetopisa i predanja i po
sljedica sloma dukljanske drave koncem 12. vijeka. To su pojmovi koji su u vezi sa
starim narodima koji su svojevremeno naseljavali nae prostore, i ranosrednjovje
kovnom upravnom strukturom, odnosno banovima.
Stari narodi Starinci
Budui da na crnogorskom terenu uporno preivljavaju arhaini ele

menti u narodnom ivotu i da se tradicija osobito njeguje, trebalo bi da su preda
nja o starom stanovnitnu u Crnoj Gori znatno blia povijesnoj stvarnosti nego u
drugim krajevima.
Pojmovi Grk i grki u Cucama se upotrebljavaju za imenovanje nekog sta
roga naroda, i po svemu sudei da je taj izraz ostao u narodu jo iz onoga vremena
kada je izjednaavano hrianstvo s grkom vjerom.111 Filipovi je miljenja da su se
111 Vlajko Palavestra, Glasnik Zemaljskog muzeja BiH, tom XX/XXI, Etnologija, Sarajevo, 1966, str. 6.
58
u narodu, za razliku od Latina, pripadnici istone ili pravoslavne crkve zvali Grcima,
jer je to hrianstvo dolo s te strane i bogosluenje je bilo ponege na grki nain i
ponekad na grkom jeziku. Vuk pie da u narodnoj svijesti grko ivi kao neto pra
staro, hronoloki daleko i nepoznato, iako on tim terminom oznaava pravoslavne
crkve i vjeru. Kako pokazuju neki motivi s Peljeca, u narodnoj tradiciji o starom
stanovnitvu osobito pada u oi stoarski karakter tih Grka o kojima pripovijedaju
da im je teklo mlijeko niz drvene tomroke.112 Na osnovu injenica proizilazi da se
terminima Grk i Grci u narodnoj tradiciji dinarskog podruja oznaava nekadanje
stanovnitvo tih krajeva, koje je bilo razliite starine: starobalkansko (predsloven
sko), srednjovjekovno stanovnitvo pravoslavne vjere, te konano pravoslavno sta
novnitvo doseljeno u zapadne krajeve u 16, 17, i 18. vijeku. Stoarski karakter toga
stanovnitva prisutan je u svim periodima, o emu govore i predanja.113 U svakom
sluaju, termin Grk ne oznaava etnike Grke nego stoare iz primorskog zalea.
Ostali nazivi pod kojima se, u dinarskim narodnim predanjima, jav
ljaju stariji stanovnici, nemaju tako iroko rasprostranjen areal kao to je sluaj s
terminom Grk i grki. Na dinarskom prostoru, osobito u Crnoj Gori, sauvano je
predanje o starim narodima imenovanim kao Krii, Macure, Mataruge, Matagui,
Luani, Mugoe, panji, Latini, Jaudije, Malenze i Bukumiri, i znaju se oblasti koje
su naseljavali. Krii se prvi put pominju u jednoj povelji Stefana Uroa izdatoj oko
1260. na Tari, upravo teritoriji za koju se u narodu vezuju. K. Jireek je stanovita
da su Drobnjaci ierali Krie u periodu izmeu 1390. i 1454. godine, kojih godi
na se posljednji put pominju u dokumentima. Tragova raseljenih Kria imamo oko
Pljevalja, Daruvara, Jajca i ibenika.114 Krii su pripadnici starijeg etnikog sloja koji
su uprkos minimalnjoj simbiozi sauvali izvjesne antropoloke i etnike osobenosti.
Predio Krian spominje se u povelji Stefana Uroa I iz oko 1260. godine. Zahvatali
su prostor Potarja s obje strane ove rijeke i planine Sinjavinu, Durmitor, Bjelasicu, da
bi se konano stanili samo s desne strane Tare. Po dokumentima poslije 1390. Krii
na Durmitoru se vie ne pominju. Meutim po tradiciji koja se uje u Drobnjaku
tek su ih istisli iz aranaca, Jezera i Sinjavine poslije 1792. godine. Po Luburiu veliki
sukob Kria i Drobnjaka zbio se oko 1500. godine kada su Drobnjaci prosuli drob
zetu, sinu krikoga vojvode Kaloke, koji je bio oenjen erkom drobnjakoga kneza
Mirka Kosoria.115 Raselili su se sve do Drnia, e se 1830. pominje Petar Kriak pa
roh sela Krika. Na Baniji se pominje da u 18. vijeku jedna parohijanka daje psaltir
na slubu Vuku Krikoviu. U Manastiru Krki, u sineliji iz 1694. godine, pominje
s Radoica Kriak. U sjeverozapadnoj Bosni postoji nekoliko toponima i porodica u
vezi s Krikom i Kriima. U selu Kriak, pljevaljska optina, s desne strane Tare, u
112 Isto, str. 20.

113 Isto, str. 24.
114 Isto, str. 26.
115 Petar Vlahovi, Krii i zaeci njihovog etnikog raslojavanja, Glasnik etnografskoga muzeja, knj.
33, Beograd 1970, str. 94.
59
Stevo Vuini
XIX vijeku je bilo 184 hrianske i 172 muslimanske porodice, istoga porijekla kako
su zabiljeili istraivai, potomaka Kria.116
Glavno stanite Mataruga bilo je u graninom pojasu Crne Gore i Herce
govine, u oblasti Grahova. U narodnom predanju, u everozapadnoj i evernoj Crnoj
Gori i rubnoj istonoj Hercegovini, Mataruge se pominju kao stari svijet, stari
narod, silan narod koji su doseljenici zatekli. U tim legendama pominju se kao
najstarije hercegovako stanovnitvo, a as kao doseljenici koji su smijenili panje.
U nekim predanjima Krii i Macure su drani dijelom istoga plemena.117 Toponim
Mataruge se sauvao na dosta irokom prostoru na kojem su se Mataruge iselile. To
su sela Mataruge na Peljecu, u Piperima ispod sela Stijene, kod Pljevalja, selo Mata
ruge kod Prijepolja, kod Kraljeva selo i banja, zaselak Mataruge kod Prijedora, i niz
toponima u Banjanima, Rudinama, Goliji, Pivi i Korjeniima. Zanimljivo je predanje
meu pravoslavnim stanovnitvom koje ih definie po vjerskom iskazu kao stanov
nitvo druge, dakle latinske vjere.118 Na temelju injenice da se u dubrovakom ar
hivu nalaze dokumenti u kojima se pominje ime Mataruch i Matarug, neki etnolozi
su izveli zakljuak, da od te porodice (katuna), iji je rodonaelnik lice s imenom
Mataruch, potiu sve Mataruge, to nije razumno. Naprotiv, od naroda Mataruge
zasnovani su novi katuni koji su plemensko ime uzeli za lino da bi se razlikovali
od doseljenika. U Grahovu je sauvano predanje da Mataruge nijesu govorile srpski
i da nijesu bili pravoslavne vjere.119 Pretpostavka da su bili albanskog porijekla nije
osnovano jer na narod odlino razlikuje naki i arbanaki jezik, a u sluaju Mata
ruga, Mugoa i Matagua pamti da nijesu govorili naki. A i proces njihovog slove
niziranja ukazuje da su ivjeli unutar slovenskih sklavinija koje su ih slovenizirale.
One se nijesu prostirale na arbanaki prostor. U budvanskom i kotorskom statutu se
jasno razlikuju Vlasi, Sloveni i Arbanasi. Ni u jednom dokumentu Mataruge nijesu
pomenute kao Arbanasi. U Nikikom polju, Motanicu (rimsku Andervu) narod
dri sreditem Mataruga.120 U Korjeniima (upa Vrm) priaju da je Mataruga bilo
ka na gori lista a najvie u selu Zaslapu, ali su se iselili zbog ljetnjega snijega i grada.
Uoava se da su Mataruge naseljavali podruje antikih puteva, a na teme
lju toponima slijedi da su se iz doline rijeke Zete iseljavali ka zapadu, prema Onogo
tu i dalje. Predanje iz Banjana ukazuje na preslojavanje Vlaha i Mataruga. Njihov
rodonaelnik ban Rusen je svoju jedinu ker udao za nekog Milisava iz Katunske
Nahije koji je bio banov sluga. U Pivi se pria da su Mataruge naselile Pivu nakon
velikog poraza kod Nevesinja kad im je tokom gonjenja u Pivi poginuo kralj Su
mor. Ovo je oito edoanstvo o sukobima katuna oko planinskih resursa. Na tom
podruju 1430. godine javljaju se Vlasi Riani koji su oito istisnuli Mataruge. Oko
1660. godine, na temelju ugovora s Mlecima, iselili su se u evernu Dalmaciju.
116 Isto, str. 103.

117 urica Petrovi, Mataruge u kasnom srednjem veku, Glasnik cetinjskih muzeja, 1977, str. 96.
118 Isto, str. 9799.
119 P. obaji, Korjenii, str. 121.
120 Luburi, Prilog, str. 135.
60
Luani, koji se pominju u Bjelopavliima, odnosno njihova upanija kod

Dukljanina, etniki su amalgam staroedilaca i doseljenih Slovena. Posljednji put se
pominju 1455. godine, kad s drugim plemenima i ratnikim druinama potpisuju
ugovor s Mleanima na Vranjini.121 Predanje o Bukumirima je ouvano u Piperima,
Bratonoiima, Vasojeviima i Kuima. Nejasno je vrijeme njihovog iseljenja s pro
stora okoline Bukumirskog jezera, koje narod vezuje za meusobni obraun.
eanje na panje ivi na velikom prostoru koji zahvata Bjelopavlie,
Ljekopolje, Zetu, Pjeivce, Cuce i evernu Albaniju. Predanje o njima izmijeano
je s predanjem o Grcima i Luanima. Ime im vezuju za starobalkansko stanovni
tvo ilirskoga porijekla. O tome Palavestra dri stanovite da bi ga trebalo tumaiti
iz grke rijei spanos osav koja je u vezi s oitom antropolokom razlikom u
odnosu na doseljene Slovena. panjima se, inae, smatraju najstariji stanovnici u
dolini rijeka Zete i Morae, Pjeivcima i Drobnjacima. obaji je bio miljenja da
se pod panjima mogu razumjeti potomci Ilira, a da su pomenuta plemena Mata
ruge i drugi bili djelovi tog istog naroda. Termin Latini, koji je zabiljeen samo u
evernim krajevima Crne Gore, koji su bili pod uticajem Rake, koji se ponekad
zamjenjuje terminima Rim i rimski, oito je konfesionalne naravi, i oznaava pri
padnike rimske, katolike crkve.
Prema predanju najstariji stanovnici Kopilja (polja u vrh Pipera, u do
ticaju s Rovcima), Morae, Rovaca, Vasojevia i ekulara bili su Macure. Erde
ljanovi ih dri domicilnim Vlasima rimokatolike vjere. Kastratovi je zabiljeio
predanje da su se iselili zbog everozapadnog hladnog vjetra koji je izmijenio po
godnu blagu klimu, da se nita nije moglo ubrati od plodova, to je uzrokova
lo glad.122 Iselili su se na prostor everne Dalmacije. Poetkom prologa vijeka,
njihovih potomaka bilo je u Benkovakom Katelu, Biogradu, Erveniku, Kaiu,
Kistanjama, Krupi, Lianima Tinjskim, Mearama, Nadvodi, Smokoviu, Zeevu,
Zemuniku Gornjem i drapnju.123
U srednjovjekovnim dokumentima pominju se i Vlasi. Tim terminom, u
savremenoj literaturi oznaava se romanizovano paleobalkansko stoarsko stanov
nitvo koje vodi porijeklo od Ilira, Traana, Daana, Tribala, Meza i drugih etnikim
grupa. Vizantijski istoriar Kekavmen pie da su oni potomci Daana i Besa, koji su
nekada bili nastanjeni oko Save i Dunava, a kasnije su se raselili po Makedoniji, Epi
ru i Tesaliji. Polunomadski nain ivota, takozvana transhumantnost, koja je karakte
risala vlaki ivalj, doprinijela je da Vlasi s planine Pinda, e su se bili sklonili nakon
najezde Slovena, postepeno nasele i druge djelove Grke, a kasnije i cijeli Balkan.
Prva na putu vlakih stoara nala se plodna ravnica Tesalije. U suedstvu Egejskoga
mora, bila je pogodno stanite za prezimljavanje pastira, koji su ljeta provodili u
121 Vlajko Palavestra, Glasnik Zemaljskog muzeja BiH, tom XX/XXI, Etnologija, Sarajevo, 1966, str. 28.
122 R. Kastratovi, ekular I ekularci, str. 911.
123 ivko Bjelanovi, Toponimi etnonimskog podrijetla u Pokrju, Izvorni znanstveni rad, str. 85.
61
Stevo Vuini
planinama Bugarske, kako pie Kekavmen.124 Brojnost Vlaha u Tesaliji uticala je da

vremenom cijela oblast poprimi vlaki etniki karakter, koji se odrazio u poznijem
nazivu zemlje Velika Vlahija. Balkanski Vlasi nijesu imali politiku organizaciju
koja bi bila integrativni faktor, ma koliko je bio znaajan broj njihovih katunskih
zajednica. One su uobiajeno bile zatvorene stoarske ekonomsko-privredne zajed
nice, koje se nijesu dale podvrgnuti bilo ijem autoritetu van katuna. Jeziki su se
brzo prilagodili novim okolnostima, to potvruje ubrzana trasformacija vlakih u
slovenska imena, u vremenu od 12. do 15. vijeka. Pravno-politike promjene unu
tar slovensko-vlakog prostora su ciljano iznivelisale razlike, a otvorenost slovenskih
zajednica za Vlahe, koja im je dozvoljavala da se ostvare u ekonomskom, vojnom i
politikom smislu, bila je ponuda kojoj se teko odolijevalo. Meutim, seosko sta
novnitvo dominantno je ostalo vjerno tradicionalnom nainu ivota i privreivanja
sve do najnovijih dana.
Najstariji sloj vlakih katuna Hercegovine, bili su starobalkanskog tipa.
Njih su preslojili doseljeni Vlasi iz vlakih oblasti Tesalije i Epira.125 Njihovom prese
ljenju s poetka XI vijeka je doprinio i vizantijski feudalizam pred kojim su slobodni
stoari bjeali i sklanjali se u krajeve koji nijesu bili u potpunosti feudalizirani, kao
to su bile slovenske sklavinije. Ubrzana feudalizacija Nemanjike Srbije u XIII i XIV
vijeku bio je drugi, a turska osvajanja u XIV i XV vijeku trei poticaj za iseljavanje u
zapadnije krajeve, sve do Like, Banije, everne Dalmacije i iarije u Istri. Naroito,
nakon bitaka na Marici 1371. i na Kosovu 1389. godine, kada iseljavanja iz oblasti
Istonoga Balkana k Zapadu, dobijaju masovne razmjere. Upravo ti Vlasi iz Epi
ra, koji su se vjekovima raseljavali, na temelju vjerske identifikacije s pravoslavljem,
u XIII i XIV vijeku, favorizovani na cijelom prostoru Nemanjike drave, bili su u
funkciji njenih imperijalnih ambicija, i protegnuli su njen uticaj na iroke prostore
centralnoga Balkana. Nakon pada centralnobalkanskoga prostora pod Turcima, u
XV i XVI vijeku, veinom, prihvatili su slinu funkciju, ali u slubi turskih imperi
jalnih interesa.
Antropoloka istraivanja A. Puljanosa potvrdila su doseljavanje Epirota
(Vlaha iz Epira) na crnogorski prostor. Utvrdio je da Crnogorci, kao i svi starobal
kanski Epiroti, imaju iroke glave (indeks 86,73) i veliku irinu izmeu jagodinih
kostiju (149 mm), najveu u Evropi. Stoga, on savremenu crnogorsku populaciju
dovodi u vezu s autohtonom balkanskom kontinentalnom varijantom evropskog
stanovnitva, koje je bilo starije od mediteranskog i vodilo je porijeklo od poto
maka gornjopaleolitskih Evropljana. Genetska istraivanja, ali na manjem uzor
ku, potvrdila su tu injenicu. Dva dominantna markera koja nosi paleobalkansko
124 Milo Cvetkovi, Zbornik radova Vizantolokog instituta, XLIX, Beograd, 2012, Ukljuivanje
Slovena i Vlaha u sistem Vizantijske provincijske organizacije na jugu Balkana do XI veka. Slinosti
i razlike, str. 30 i 31.
125Bogumil Hrabak, Naseljavanje hercegovakih i bosanskih Vlaha u dalmatinsku Zagoru u XIV, XV
i XVI veku, str. 201202.
62
stanovnitvo, u nauci poznato pod optim imenom Vlasi, u genetskoj strukturi

Crnogoraca dominiraju dvotreinski.126
Analizom preistorijskoga antropolokoga materijala iz Crne Gore B. Iva
novi je zakljuio:
- Iliri pripadaju uskolikom i gracilnom kompleksu, i stoga pripadaju drev
noj formi sredozemne grane evropeidne rase;
- dinarski kompleks, zastupljen kod recentnih Crnogoraca, ulazi u krug
masivnih evropeidnih formi i ne pokazuje genetsku suksesivnost s Ilirima;
- analaogija dinarskom kompleksu moe se vieti u mezolitskom i ranone
olitskom stanovnitvu bazena Dunava (Vlasac, Lepenski vir);
- antropoloka analiza svjedoi o tome da je formiranje kulture i jezika
Crnogoraca nastajalo na drugoj osnovi u odnosu na njihove sloene antropolo
ke osobine.
B. P. Aleksejev, na temelju prouavanja antropolokoga materijala
iz Petrovia i Mijela u podgorikoj paleoantropolokoj zbirci i mezolitskog i
ranoneolitskog skeletnog materijala u Arheolokom odjeljenju Filozofskoga
fakulteta u Beogradu, zakljuio je: Izgleda, mi se srijeemo ovdje s nerijet
kim sluajem takvoga tipa etnogeneze, kada se antropoloki sastav naroda for
mira na nekom istom supstratu, a kulturne i jezike veze snagom konkretnih
socio-ekonomskih, politikih, geografskih, moe biti ak psiholokih uzroka
ispoljavaju niz stranih uticaja tj. prostije reeno kontakata s drugaijom et
nokulturom i lingvistikom sredinom. Ulogu takve sredine igrali su Iliri.127
Srednjovjekovne nekropole steaka, uglavnom u planinskim krajevima
i na prostorima pogodnim za stoarenje, podiu doseljeni Vlasi ve od konca XII
vijeka, a masovno koncem XIV vijeka, u vrijeme prodora Turaka na centralnobal
kanske prostore. Prema sistematskim istraivanjima i popisu steaka iz XX vijeka na
3.162 lokaliteta u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori evidentirano je
69.356 steaka. Od ukupnog broja popisanih steaka: u Bosni i Hercegovini na 2.687
lokaliteta postoji 59.593 steka, u Hrvatskoj na 247 lokaliteta ih je 4.447, u Crnoj
Gori je do tada evidentirano 107 lokaliteta sa 3.049 steaka i u Srbiji je pronaen 121
lokalitet sa 2.267 primjeraka. Procjenjuje se, da je pravi broj ovih kamenih blokova
mnogo vei od broja evidentiranih i da njihov broj na prostoru ove etiri drave
prelazi 100 hiljada.128 Za razliku od antikog sarkofaga u kojem se pokojnik polagao,
srednjovjekovni steak predstavlja monolitnu plou koja se za obiljeavanje grobova
poinje koristiti jo od 12. vijeka. U prvoj fazi od kraja 12. pa do 14. vijeka javljaju
126 Miroslav osovi, Sloveni samo u tragovima, Portal Analitika, 13. jun 2012 g./ American Journal
of Physical Anthropology, www.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ajpa.21235/suppinfo
127Boina Ivanovi, Praistorjsko stanovnitvo Podgorice i njihov antropoloki kompleks, Stodva-
deset godina od osloboenja Podgorice, Istrorijski institut Crne Gore, Podgorica 2000, str. 195-196.
128 T. Samardi i P. Malbaa, Steci u Crnoj Gori, feljton u dnevnim novinama Vijesti, 15. 7. do
7. 8. 2010. g.
63
Stevo Vuini
se oblici ploe i sanduka a zatim varijeteti tih oblika i od 14. do 16. vijeka novi oblik
sljemenik. Najkasnije se od sredine 15. do 16. vijeka javlja oblik stuba, to se vezuje
za orijentalno porijeklo uspravnog niana.129
Na prostoru Crne Gore, evidentirani su steci u preko stotinu nekropola,
u optinama Cetinje, Niki, avnik, Pluine, abljak i Pljevlja, dakle brdsko-planin
skoj zoni i zoni krakih polja. Ta zona zahvata cijelu Katunsku nahiju, Grahovsko,
Dragalj i Nikiko polje, Banjane, obje Rudine, Pivsku planinu, durmitorsku povr,
Rovca, Gornju Morau i prostor pljevaljske optine do Lima. Na desnoj strani Lima
i Tare i lijevoj Morae nijesu evidentirani, sem sporadino amorfni oblici koji se
moda mogu dovesti u vezu sa stecima.
Sahranjivanje pod sanducima i sljemenicima, na cijelom prostoru njiho
vog rasprostiranja, vezuje se za 14. i 15. vijek, to se potvruje i u sluaju najstarijih
steaka ispred Vlake crkve na Cetinju, sagraene 1450. godine. Po predanju, podigli
su je sinovi Ivana Borojevia iz Staroga Vlaha, koji je u Cetinjsko polje dodigao kon
cem 14. vijeka. Ispred nje su dva steka u obliku sanduka pod kojima su sahranjeni
on i njegova ena Jelica. Taj vlaki katun doselio je u drugoj velikoj vlakoj migraciji,
uzrokovanoj prodorom Osmanlija u centralnobalkanske prostore. Uobiajeni naziv
za nekropole steaka je Grko groblje. injenica da su pod njima sahranjeni potomci
doseljenih Vlaha s prostora Istonoga Balkana, iz Epira i s Pinda, dakle Grke, mogla
bi da bude poveznica s optim narodnim nazivom tih nekropola. Ne treba iskljuiti
ni pretpostavku da je u vezi s pravoslavljem, kao grkom vjerom; u tom sliaju nije
iskljueno da je imenovanje izvrilo domicilno stanovnitvo latinske vjere (Mata
ruge, Macure, Bukumiri i drugi), uspostavljajui distancu prema vjerskom iskazu
kojemu nije pripadalo. A. irgi navodi da je lingvista M. Peikan primijetio da bilj
ke karakteristine za krake predjele najee nemaju slovenska imena (cer, ranj,
mulika, somina, broskva itd.).. Analizom leksikoga fonda, osobito toponimije izveo
je zakljuak da su kolonizaciju ovih krajeva izvrile jake struje slovenskih naseljeni
ka, ali da je konana slavizacija izvrena postupno, i da je smjena stanovnitva bila
manje radikalna nego u suednim oblastima.130
Doseljeno stanovnitvo staroedioce opisuje kao antropoloki razliite,
ali i ratoborne. To je i razumljivo, jer je u sloenim uslovima etnike i kulturne
simbioze staroedilaca i doseljenika ratniki duh prvih esto dolazio do izraaja,
pogotovo kad je trebalo braniti bazu ekonomskog opstanka: stada, planine, lovita,
izvorita i pasita, na koju su nasrtali doseljenici.131 O staroediocima narod pri
povijeda da su se iselili, mahom, zbog nepovoljnih klimatskih prilika, a nestanak
Luana i Bukumira tumai meusobnim istrebljenjem. Znaajno je napomenuti
da povijesni dokumenti pokazuju da se u Evropi povremeno pojavljuju strane
129 Isto.
130 Mitar Peikan, Zbornik za filologiju i lingvistiku, Stanje prouavanja crnogorske govorne zone i
dalji zadaci, XIII/1, Matica srpska, Novi Sad, 1970, str. 186.
131 Isto, str. 36.
64
zime i suni periodi koji mogu da budu uzronici masovnih iseljavanja. Tako su se
763. zaledili Dardaneli, a 800801. godine Crno more. Kasnije, u 14. i 15. vijeku se
jedanaest puta pominje debeli led na junom Baltiku, a u 16. i 17. etiri puta. U nas
su veoma hladne zime bile 1476. i 1504. kad je pao snijeg u julu, 1548. u avgustu
i 1586. na Uskrs. Zabiljeene su i gladne godine u dubrovakom arhivu. Tako je
u godini 1348. i naredne zabiljeena velika glad u narodu, pa redom 1356, 1358,
14531454, i 1456. te 1537. i 1538. godine. U narednom vijeku gladne su bile 1666.
i 1686. godina. Sua i glad su zabiljeene i 1471, 1509. i 1584. godine.132 Postoje i
predanja koja za uzrok iseljavanja navode vjetar. Zapisana su u junim krajevima
Crne Gore, u kojima duva ever, koji je znao da u vrijeme listanja biljaka, u rano
proljee, polomi lastare i isui zemlju, da nijedna klica ne isklija. Bivalo je da se u
nekolike godine zaredom nevrijeme obrui na emovsko polje i okolne brdske
oblasti, i prouzrokuje glad koja je primoravala stanovnitvo da se masovno seli u
unutranjost, a nakon Balkanskih ratova u Metohiju. Zvali su ga crnograd, jer bi
lastari polomljenih loza pocrnjeli. Kad ta predanja i istorijske izvore dovedemo u
vezu, jasnije su nam prilike koje su mogle da uzrokuju masovane migracije sta
novnita. Zakljuujemo da su iseljavanjima usljed nepovoljnih klimatskih prilika
staroga stanovnitva, posljedica temperaturnih gibanja i metereolokih pojava na
prostorima koje je eksploatisalo staro stanovnitvo. U nekim sluajevima, iselja
vanje je posljedica meusobnih sukoba i nasilja koje je pratilo proces adaptacije
doseljenog stanovnitva, njihovog kulturnog stapanja sa starincima i adaptacije
staroedilaca na lokalne prilike.
Pojam bana
U glavama IX, XX, XXII, XXIII, XXIV, XXVII, XXVIII i XXXVIII Ljetopis
pominje ranosrednjovjekovnu upravnu strukturu te banove i njihove ovlasti. Ter
min ban spada meu prastara imena koja u nas oznaavaju gospodara, a zemlju mu
nazivamo banatom. U Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji, a nekad i Bosni znai prvog
poglavara, zatim ovjeka uope od vlasti, a u Dubrovniku i Crnoj Gori vele svakom
ovjeku u znak potovanja ban.133 Stanovite P. J. afarika je bilo da je ime ban nastalo
od imena avarskog kagana Bajana. Podravali su ga u tome . Danii i V. Klai, koji
je upuivao i na gotsku rije bandjan, od koje su u srednjem vijeku nastale rijei kao
bannus, bannum, francuski ban u znaenju lica koje je vrilo stanovitu javnu funk
ciju s odreenim ovlastima. Ima tumenja da je ime ban poteklo od njemake rijei
ban ili fan = iljak, vrh i po tom je nastao figurativni naziv za najviega poglavara.
Dakle, ta rije je prastari topografski naziv koji se sauvao i kao lino ime i kao ozna
ka dostojanstva. Veliki broj oronima koji poinju s ban relativizuju pitanje termina
ban, dajui za pravo i onima koji njegov korijen izvlae iz avarske titule, ali i onima
132 Isto, sr. 42.
133 uro Szabo, Jugoslovenska Njiva, br. 8, Zagreb, 22. veljae 1919. god., str. 477.
65
Stevo Vuini
koji ga vezuju za njemaki pojam vrha ili iljka. Takvi misle da ban oznaava uzvisi
nu ili brdo, pa je preneen i na lica za oznaku visokog dostojanstva.134 Primjeri su Ban
brdo (952) kod Gacka, Banja glava (526) kod Viegrada u BiH i Banjska glava, brdo
iznad Kopilja u Crnoj Gori. Simo irkovi je stanovita da je titula ban naslijeena
od Avara, ili ak naslijeena od ostataka Avara koji su ivjeli meu Slovenima.135
Jireek dri da se bansko dostojanstvo kao zamjenika vladaoca ucijepilo u Bosni,
Hrvatskoj, Vlakoj i Ugarskoj, ali ne i Srbiji.136 Hrvatski istoriari Stjepan Saka i
iro Truhelka su podravali stanovite da je ban hrvatski specifikum i da ga nema
izvan hrvatskoga etnikog podruja. Termin su vezivali za iransku rije ban u vezi
s pojmom vladanja i upravljanja. Na primjer, termin baguban uvar vinograda,
oban uvar ovaca, napominjui da termin avar u persijskom jeziku ima znaenje
skitnice.137 Pa su zakljuili da narod koji u Evropu nije donio ni svoje ime nije mogao
Hrvatima da ostavi u nasljee titulu dravnog poglavara. Kod Crnogoraca rije ban
oznaava krupna i silna ovjeka.138 U dramskome djelu Sime Milutinovia Sarajlije
Dika crnogorska u osam inova, izmeu ostalih lica, autor je u radnju uveo bana Bal
u (Balia), bana Crnoja (izmiljenoga osnivaa dinastije Crnojevia), bana Staniu
(Crnojevia), bana ura (Crnojevia), bana Ivana (Crnojevia), banicu Maru (Cr
nojevi). Za Staniu pjeva da mu je sultan Zentu u banstvo darivao.139 Ljubia u Pri-
anju Vuka Dojevia pie da su Zeta i Crna Gora inili Zetsku banovinu. Prevalis je
opisao kao zetsku banovinu Prevalis, pa nastavlja s opisom njenih granica: Pruala
se s juga od uvora rijeke Drim sve obalom morskom do Rosa u zaljevu Kotorskome,
pa otole na zapad preko vode na Morinj, u zatonu risanskome, pa kosom planinom
preko Ubala, Cuca i Grahova do Nikia, a otole put sjevera preko Drobnjaka na Pri
jepolje, pa dugom vodomeom Javor-planine do brda Rake na granici Stare Srbije
put istoka, pa rijekom Ibar do Dukaina Arbanakoga e izvire rijeka Drim, pa uz
nju dok u more uvre. Po njemu, Balii i Crnojevii su bili vladateljski banovi, kao
i kod Petra I Petrovia u njegovoj Kratkoj istoriji. Ovo su jasni i duboki tragovi, uti
snuti u jeziku, literaturi i predanju, koji edoe veliku mo i ugled bana, kao elnika,
unutar jednoga drutva, ranoga srednjega vijeka.
Za razumijevanje prilika u Gornjoj Dalmaciji od osobitoga znaaja je pi
tanje ovlasti i uloge banova u ranosrednjovjekovnoj upravnoj strukturi, pa emo se
na njihovu ulogu ire osvrnuti. Predanje ih pamti na prostoru dananje Crne Gore i
istonoga dijela Istone Hercegovine kao inioce upravne strukture Gornje Dalma
cije. U IX glavi Ljetopisa, nakon opisa podjele zemlje na oblasti koju je na Duvanj
skom saboru izvrio legendarni kralj Svetopelek, dat je opis ovlasti banova kojima su
134 Isto, str. 478.

135 Sima irkovi, Istorija Bosne, SKZ Beograd, 1964, str. 40.
136 Jireek-Radonji, Istorija Srba I, str. 70.
137 Savi Markovi tedimlija, neobjavljeni i neimenovani rukopis, str. 67.
138 Jovan Erdeljanovi, Kui, Piperi i Bratonoii, NB Radosav Ljumovi, Podgorica, 1997, str. 567.
139 Sima Milutinov Sarajlija, Dika crnogorska, Interpres, Beograd, 1996, str. 151.
66
dodiljene oblasti na upravljanje. Primorske oblasti su bile Gornja i Donja Dalmacija,

a Zagorske Bosna i Raka. U svakoj je postavio bana, odnosno vojvodu iz reda ro
aka, a upane, odnosno knezove i stotinae ili centurione iz reda lokalnih plemia.
Banovi su bili ovlaeni da uz sebe imaju sedam stotinaa koji e suditi i sakupljati
porez i predavati ga banovima. Oni su polovinu zadravali za sebe, a polovinu davali
kralju. upani su imali uz sebe po jednog stotinaa koji je s njima trebao pravedno
suditi. Dvije treine poreza duni su bili predavati kralju, a treinu zadravati za sebe.
Zabranjeno im je bilo da polau rauna banovima, nego da svako vri svoje dunosti
i da budu pod upravom kralja.
U XX glavi pominje se kralj Krepimir koji je s bosanskim banom najgo
rom smru pogubio bosanske velikae koji su mu ubili oca Predimira. U XXII glavi
opisana je pobuna bana Bijele Hrvatske s podlonicima koji su se pobunili protiv
kralja Radoslava, koji ih je u zajednici sa sinom aslavom opkolio, pohvatao i oplja
kao. U XXIII glavi pomenut je sukob kralja aslava i Maara koji su potueni. Nje
gov posilni Tihomil je ubio vojskovou Kia, zbog ega mu je aslav dao na upravu
Drinsku upaniju i oenio ga erkom rakoga bana. U XXIV pie o neredovnom
stanju nakon ubistva kralja aslava, u koje vrijeme su banovi poeli da gospodare
zemljom, ali se nijedan nije usudio da se nazove kraljem. Tihomil je po smrti rako
ga bana vladao tastovom zemljom, ali kao veliki upan. U XXVIII pie o samovolji
banova nakon Tihomilove smrti koji su odbili polagati rauna kraljici i njezinim
sinovima te o njegovom sinu koji se oenio erom bana Bijele Hrvatske, udomira.
Kad su mu odrasli sinovi Predimir i Kreimir, drugoga je poslao kod tasta da zarate
na bosanskoga bana, a on je sa sinom Predimirom zaratio protiv bana Prevalitane. U
boju su poginuli i ban i Tjeimir, a njegov sin Predimir je dobio bitku i bio okrunjen
za kralja Prevalitane. U XXVII pie o doeku Bela, unuka prognanog kralja Radosla
va kojega su doekali banovi sa upanima i stotinaima u Travuniji, i ustoliili ga za
kralja na dan vaznesenja Gospodnjeg (Spasovdan) slavi se uvijek u etvrtak, este
neelje nakon Uskrsa. XXIX glava posveena je ratu koji su vodili Predimirov brat
Kreimir i njegov ujak, hrvatski ban, protiv bosanskog, koji je vidio zlu priliku da im
se ne moe oduprijeti, pa je pobjegao u Ugarsku. Kreimir je zauzeo Bosnu i vladao
njome, a nakon ujakove smrti zavladao je i Bijelom Hrvatskom.
Banovi se pominju i u Supetarskom kartularu, hronici bendiktinskog sa
mostana u Poljicama kod Splita iz XII stoljea.140 U toj ispravi, ban se pominje kao
zastupnik kralja Slavca u sporu s izvjesnim Ljubomirom. U dvije biljeke pridodate
kartularu na kraju nalaze se podaci o broju banova koji su birali hrvatskoga kralja
ukoliko bi umro bez nasljednika, koji su to banovi, iz kojih porodica i nabrojeni
su imenom banovi, kako pie, od kralja Svetopeleka do kralja Zvonimira, koji je
vladao od 1075. do 1089. godine. Njihova imena se teko mogu itati, jer je zadnji
list oteen i slabo itljiv, ali se razaznaju neka imena: Stephanus, Cucar, Saruba,
140 Viktor Novak Petar Skok, Supetarski kartular, Djela Jugoslavenske akademije znanosti i um-
jetnosti, knj. 43, Zagreb, 1952, str. 292.
67
Stevo Vuini
Cacig, Slauaz i za vrijeme Zvonimira Petrus Snacig. Pominju se ovim redom se

dam banova: Hrvatske (Croacie), bosne (bosniensis), Slavonije (Sclauonie), Poege
(Posige), Podravine (Podrauie), Srijema (Sremi) i Albanije (Albanie) koji su birali
kralja. Birani su iz porodica Kacigi, Cucari, Snasci, Cudomirigi, Mogorouigi i Subi
gi. Evo uvodnog dijela te reenice na 102. listu u kojem su nabrojeni: Isti fuerunt
bani in Croatia de genere Croatorum a tempore regis Suetopelegi usque ad tempus
Suenimiri regis Croatorum... - Ovo su banovi u Hrvatskoj od vremena Svetopeleka
do Zvonimira...141 U Crnoj Gori, posljednji ban s ovlastima svjetovnog vladara,
bio je ozriniki ban Vukosav Milonji, koji je poginuo koncem XVII vijeka, u bici
s Turcima pod Spuem. Upravljao je prostorom koji je u ranom srednjem vijeku
zahvatala upanija Budva s evom. U neto manjem opsegu, danas je taj prostor
poznat pod imenom Katunska Nahija.
141 Isto, str. 231.
68
OSNIVANJE SLOVENSKIH DRAVNIH FORMACIJA (IX GL.)
Legendarni Duvanjski sabor

i podjela zemlje
Veina povjesniara dri da sabor na Duvanjskom polju, opisan u IX

glavi Ljetopisa, nije povijesni dogaaj, i da kralj Svetopelek nije povijesna linost.
Stanovite zasnivaju na injenici da ne postoji nijedan dokument, sem Ljetopisa,
koji pominje legendarnog kralja i sabor na Duvanjskom polju, i Supetarskog kartu-
lara u kome se takoe pominje Svetopelek. Dukljaninu atribuiraju da je izmislio i
Svetopeleka i sabor, poveden analogijom s moravskim knezom Svatoplukom, koji
je predvodio pokrtavanje Velike Morave (kneevina od 846. do 906). Meutim,
IX glava, po sadrini i po slici dogaaja koji opisuje ostavlja utisak edoenja o
autentinome dogaaju.
Uporedna analiza povijesnih izvora i Ljetopisa daje posve drugaiju sliku
ovog problema. U IX glavi Ljetopisa opisana je podjela zemlje koju je izvrio legedar
ni kralj Svetopelek na saboru, kako pie, u polju Dalmi (Duvanjsko polje), odranom
oko 867. godine. Navodi se i razlog: ...Kralj je takoe htio da se u njegovo vrijeme
obnove uspomene i popiu mee i granice svih pokrajina i oblasti njegovoga kraljev
stva, da bi svaka pokrajina i svaka oblast znali i poznavali svoje mee i granice. Saku
pi dakle sve mudre ljude svojega kraljevstva i govorae im po tom pitanju, ali se tada
ne nae niko ko bi mogao dati kralju u toj stvari pouzdan odgovor. Tada kralj pun
boanske mudrosti, sluei se zdravim razumom, poalje mudre i plemenite ljude
kao poslanike k asnom i apostolskom muu papi Stefanu i k caru grada Konstanti
nopolja, Mihailu, molei i traei, da bi se udostojili poslati mu po mudrijem ljudima
stare isprave, u kojima se nalaze mee i granice pokrajina ili oblasti i zemalja... Na
ovom saboru proitane su cijelom narodu stare povelje, i latinske i grke, poslane od
apostolske stolice i od cara, o podjeli oblasti, pokrajina i zemalja, kako su bile pisane
i nareene od starijih careva... potom prema sadraju povelja, koje bijahu proitane
pred narodom, napie povelje, podijeli pokrajine i oblasti svojega kraljevstva i nji
hove mee i granice ovako: po toku rijeka, koje teku sa planina i utiu u more na
jugu, nazva Primorje; rijeke pak, koje teku sa planina u pravcu evera i utiu u veliku
rijeku Dunav, nazva Srbijom. Zatim podijeli Primorje u dvije pokrajine: od mjesta
Dalme, e je tada boravio kralj i odrao se sabor, do Valdevina (Vinodola) nazva
Bijelom Hrvatskom, koja se naziva i Donjom Dalmacijom; u ovoj Donjoj Dalmaciji
uz saglasnost gospodina pape Stefana i njegovih legata uini salonitansku crkvu me
tropolijom, pod koje upravu podredi ove crkve: Split, Trogir, Skradin, Arauzonu, a
to je sadanja tvrava Jadra, Nin, Rab, Osor, Velju (Krk) i Epidaur, koji se sada zove
Raguza (Dubrovnik). Isto tako od istog mjesta Dalme do grada Bambalone koji se
69
Stevo Vuini
sada zove Dirahij (Dra), nazva Crvenom Hrvatskom, to se zove i Gornjom Dal
macijom. I kao to je za Donju Dalmaciju uinio Salonitansku crkvu metropolijom,
tako su za Gornju po starom pravu Dukljansku crkvu uinili metropolijom, pod koje
upravu su podredili ove crkve: Antibar, Budvu, Kotor, Ulcinj, Sva, Skadar, Drivast,
Pulat, Srbiju, Bosnu, Travuniju i Zahumlje. Srbiju koja se pak zove i Zagorje, podijeli
u dvije pokrajine: jednu od velike rijeke Drine u pravcu zapada sve do planine Pina
(Borove), koju jo nazva Bosnom, drugu pak od iste rijeke Drine u pravcu istoka sve
do Lipljana i Laba koju nazva Rakom...142
O nekim godinama koje su u vezi sa saborom

i hristijanizacijom Slovena
Ivan Ostoji je sabor hronoloki datirao u 867. godinu. Do istoga zaklju

ka smo i mi doli. Na zahtjev kneza Rastislava 863. godine, vizantijski car Mihailo
uputio je u kulturno-vjersku misiju solunsku brau Konstantina-irila i Metodija
u Veliku Moravsku. Nakon 40 mjeseci, dakle, oko 867., krenuli su u Rim, u kome
se Konstantin zamonaio (u monatvu Kirilo) i umro 869. godine. Dukljanin, u IX
glavi Ljetopisa pie da je papa Stefan pozvao irila u Rim, jer je bio uo da je svojim
propovijedanjem preobratio mnogobrojni narod i stoga je elio da ga vidi. Kad je
ovaj prelazio preko Svetopelekova kraljevstva, to je upravo 867. godine, primljen je s
poastima i stane kralju propovijedati jevanelje. Kralj povjerova u Hrista i pokrsti
se sa svim narodom. Nakon toga, Svetopelek je naredio hrianima koji su govorili
latinskim jezikom da se vrate u svoje krajeve i obnove gradove i naselja koje su nekad
bili razorili pagani.
irenja hrianstva na junoslovenski prostor je ilo iz razliitih smjerova:
Konstantinopolja, Rima, primorskih gradova i Franake kontinentalna Hrvatska.
Taj proces je kod Slovena bio sloeniji i dugotrajniji od procesa formiranja sklavinija
i drava. O dugotrajnosti toga procesa edoe pisani, a potvruju ga arheoloki na
lazi. Porfirogenet pie da veina Slovena ne bjee krtena i da dugo osta nekrtena.
U XXIX glavi DAI itamo da su Sloveni, u koje nabraja Hrvate, Srbe, Zahumljane,
Neretvljane, Travunjane i Dukljane, poslali delegaciju caru Vasiliju, izraavajui mu
pokornost i traei da ih pokrsti. Vasilije im je poslao svetenike koji krstie sve koji
kod pomenutih plemena nijesu bili krteni. Nekrteni su ostali Neretvljani, koji ne
to kasnije umolie istoga cara da ih pokrsti. Tako je u drugoj polovini IX vijeka
dovren proces pokrtavanja junih Slovena, u vrijeme vizantijskoga cara Vasilija.
Prema carevoj naredbi, slovenska plemena su prihvatila da njima vladaju domai
arhonti, koje oni izaberu. Ne moemo se oteti utisku da je IX glava Ljetopisa, a tie
se odravanja sabora i izbora banova, upana i satnika, i vremenom i sadrinom
koherentna s Vasilijevom intervencijom unutar Slovenstva u vezi pokrtavanja na
142 Eduard Perii, Ljetopis Popa Dukljanina, Conteco, Bar, 1999, str. 4951.
70
centralnom Balkanu. Porfirogenit, u 32. glavi spisa De adminstrando imperio, na

vodi da se sin srpskoga kneza Mutimira koji je vladao sredinom IX vijeka do oko
891. godine zvao Stefan, a njegovog mlaega brata Gojnika zvao se Petar. Vrijeme
njihovog roenja i krtenja je nesumnjivo bilo oko 867. godine. Slovenska imena
oeva (Mutimir i Gojnik) i sinova (Petar i Stefan), potvruju navode ova dva izvora
u vezi pokrtavanja Slovena.143 Unutar sedme decenije devetoga vijeka bilo je mo
gue i pokrtavanje Hrvata. Hrvatska je bila pod vizantijskom vlau, sve do Sede
slavovog ubistva, odnosno, Branimirovog dolaska na prijesto 879. godine. Terminus
ante quem je vizantijsko-franaka opsada Barija 870/871. godine, koji se nalazio u
arapskim rukama, u kojoj su, u okviru vizantijskih snaga, uestvovali Sloveni s ju
noslovenskoga prostora.144
Arapska mornarica, predvoena Kalfisom, 866. godine, doplovila je do cr
nogorske obale i opljakala i razorila Kotor, Risan i Budvu, a 867. godine zapoinje
petnaestomjesenu opsadu Dubrovnika, koju je prekinula ratna akcija vizantijskog
cara Vasilija I (867886), koji je ponovo uveo Vizantiju na junoslovenske prostore.
Pravilo je da tzv. civilizatori (u ovom sluaju Rim i Vizantija) preko misi
onara najprije krste lokalne vazalne vladare zajedno s dvorskom svitom, a potom se
nova vjera, to milom to silom, namee narodu. Poetak pokrtavanja Hrvata vezu
je se za cara Iraklija, koji je umro u februaru 641. godine. O tome u XXXI glavi DAI,
pie Porfirogenet da su ih pokrstili svetenici iz Rima u vrijeme Iraklija. Potvruje
to i povijest splitske mitropolije i Toma Arhiakon, koji pie da je papa Ivan IV, koji
je umro 642. godine, poslao svetenika Ivana iz Ravene i postavio ga za splitskoga
nadbiskupa. On je obilazio Dalmaciju i kontinentalno zalee i pouavao narod hri
anstvu. U krstionici Splitske katedrale pronaen mu je grob, koji je posredno, pale
ografskom analizom natpisa na njemu, datiran u VII vijek. Tako bi se dalo zakljuiti
da je hristijanizacija unutranjosti Donje Dalmacije i Hrvatske poela iz Splita, sre
dinom VII vijeka. Vjerovatno u isto vrijeme izvrena je i hristijanizacija dukljanskih
Slovena iz Ulcinja, Kotora, Budve i Bara.
Tumaenja IX glave Ljetopisa

u vezi sa saborom
Po pitanju Duvanjskoga sabora autori su se razliito oitovali. Neki su po

ricali da je ikada odran, ali da reflektuje duh vremena, te da je Pop Dukljanin svoje
pripovijedanje naslonio na narodnu tradiciju.145 Upozoravali su da se oito oslonio
na neke izvore nama nepoznate, pa da bi se u njemu mogla nai neka povijesna
jezgra. Ti se autori razilaze po pitanju godine odravanja i linosti vladara koji ga je
143 Dejan Vuini mi je predloio ovaj zakljuak.
144 Predrag Komatina, Crkvena politika Vizantije od kraja ikonoborstva do smrti cara Vasilija I, Vi
zantoloki institut SANU, Beograd, 2014, str. 264.
145 Muhamed Hadijahi, Pitanje vjerodostojnosti Sabora na duvanjskom polju, Godinjak
71
Stevo Vuini
sazvao. Jedni misle da se tu radi o krunidbi kralja Tomislava 925. godine. F. ii mi

sli da ako je uopte odran, onda je to bilo 882. godine, u vrijeme vizantijskoga cara
Vasilija i pape Jovana VIII, a I. Jeli Duvanjski sabor dovodi u vezu s hrvatskim kra
ljem Petrom Kreimirom. M. Barada je oglasio Duvanjski sabor izmiljotinom Popa
Dukljanina, s ciljem da dokae legitimitet Dukljansko-Barske biskupije.146 N. Klai
smatra da je svrha Ljetopisa da pokae starost Dukljanske biskupije.147 J. Kovaevi je
stao na stanovite da je Dukljanin u maniru dobroga falsifikatora, naveo da je pred
loak pisan slovenskim jezikom, da bi izlaganju dao to autentiniji vid.148 S. Nova
kovi, slino i nekim drugim autorima, misli da je sie Dukljaninove prie pretenzija
arcibiskupije kod koje je sluio, ili vladajue kue o kojoj se starao kao arcibiskup.149
Splitski arhiakon Toma (12001268) opovrgava takva stanovita i diskvalifiku
je pretpostavke nekih autora da je smisao Ljetopisa da dokae starost i prvijenstvo
Dukljanske arcibiskupije u odnosu na Dubrovaku. U Hronici pie: Dogodilo se,
pak da su ovih dana bili sazvani svi sufrgani Dalmacije na provincijski sinod, koji je
trebao da se odri u Splitskoj crkvi. A biskupima Gornje Dalmacije inilo se, da e
moi bolje prei svoj put, ako budu odvezeni svi jednim brodom.150 Tada pripremivi
brod, po dogovoru stignu u luku, te natovarivi sve ono, to je onima, koji su plovili,
bilo potrebno, gotovo se svi biskupi ukrcaju u isti brod, i to kotorski, barski, ulcinjski
i svaki. Dok su, pak okolo otoka bili tjerani ne mnogo suprotnim vjetrovima, evo
se iznenada olujna vijavica baci sa svom tutnjavom sred valova, te smjesta zapanjeni
mornari ispremijeanom vikom potre, da stave ruke na opreme oko jedara nastojei
iz petnih ila da spuste jedra, bace sidra, da ne bi brod nagazio na pogibeljna mjesta,
koja su bila ve blizu. Ali prije nego to su mogli ita smiljeno uiniti, isti se je as
brod, nasrnuvi na suho, sav slupao, i poto je oluja rasla, komad po komad razbijao
i lomio. I tako su bojim sudom jadni biskupi i svi oni koji su s njima bili poginuli.
Tada graani gorepomenutih gradova, poslavi izvjetaj papi, jave o brodolomu svo
jih biskupa, ponizno molei, da se izuzmu iz potinjenosti Splitskoj crkvi, koristei
se vrlo vjerovatnom prilikom, jer im je bilo opasno posjeivati tako daleku crkvu.
Stoga rimski papa potvrdi njihovo traenje, pa je sve biskupe od Dubrovnika na gore
razrijeio veze, kojom su bili vezani za staru solinsku metropolu, te ustanovio novu
metropolu u gradu Baru i sve gorespomenute biskupe njoj potinio. Sadrina Tomi
ne Hronike razgovjetno upuuje na zakljuak da dubrovaki episkop nije participi
rao u skupini junodalmatinskih (Gornja Dalmacija) episkopa, niti kao sufragan niti
ANUBiH, knjiga VIII, 1970, str. 204.

146 M. Barada, Starohrvatska prosvjeta, nova serija II, Zagreb Knin, 1928, str. 48.
147 Nada Klai, Pregled izvora i historiografije za hrvatsku povijest do XII stoljea, Sveuilite u Za
grebu, Zagreb, 1967, str. 17.
148 Jovan Kovaevi, O uvodu Barskog rodoslova, Zbornik za drutvene nauke 1314, Matica Srp
ska, Novi Sad, 1956, str. 68.
149 Stojan Novakovi, Prvi osnovi slovenske knjievnosti meu balkanskim Slovenima, Beograd, 1893,
str. 186.
150 Toma Arhiakon, Kronika, preveo Vladimir Rismondo, Split, 1960, str. 2627.
72
kao metropolita. Njegove pretenzije se mogu dovesti u vezu s ambicijama osnaene

republike, s konca XII vijeka i poetka XIII vijeka, i nemaju uporita u starom pravu.
Tek nakon to je papa potvrdio i prvog i drugog nasljednika Ivana de Plano Karpi
nija, koji je umro 1. avgusta 1252. godine, na tronu dukljansko-barskih metropolita,
Dubrovaka Republika je 1252. godine konano odustala od svojih potraivanja u
vezi s primatom nad Gornjom Dalmacijom.151 Drugi razlozi koje su navodili citirani
autori reklo bi se da su politiki motivisani i nemaju utemeljenje u materijalnoj i
pisanoj dokumentaciji.
O saboru
Dukljaninu nije bilo u interesu da izmilja imena i dogaaje. ak iako je

imao takvu namjeru, iz bilo kojih razloga, onda je morao i fabulu da vee za istiniti
dogaaj i istinita imena, a da bi bio uvjerljiv. To mu prigovaraju neki autori, koji dre
da je smisao sabora i odluka da podupre pravo postojanja i prava Dukljanske arcibi
skupije koja su joj osporavale dubrovaka i splitska. ak i u tom sluaju, ukoliko mu
je cilj da potvrdi egzistenciju Dukljanske crkve, postoji slijed povijesnih dogaaja koji
navode na zakljuak da je Duvanjski sabor bio logian ishod prethodnih dogaaja.152
Potvruje to i Porfirogenet koji pie da je pokrtavanje veine Slovena s podruja Dal
macije izvreno u vrijeme cara Vasilija. I Dukljanin i Porfirogenet i Toma Arhiakon
govore o slovensko-romanskom sukobu na prostoru Dalmacije, te o potrebi usposta
valjanja povjerenja izmeu pridolih Slovena i Romana staroedilaca i njihove koeg
zistencije. Romani su bili izbjegli pred najezdom Avara, a kasnije i Slovena, i nali su
pribjeita u planinama. Takav opis imamo kod Tome, kad kae da su Spliani traili
zatitu vizantijskoga cara koji im ju je udijelio i pismeno zabranio Slovenima da ome
taju Spliane. M. Hadijahi je stanovita da su, nakon to je uglavljen mir, poeli da
se uspostavljaju odnosi prijateljstva izmeu staroedilaca i doseljenika. To je oito bilo
na cijelom junoslovenskom prostoru. I u egzistenciju kralja Svetopeleka/Budimira
ima osnove da se vjeruje. Dukljanin bi bio neuvjerljiv da je izmislio ime sredinje
linosti IX glave. To nijedan falsifikator ne radi. S tim u vezi napominjem da je M.
Hadijahi za njegovo ime vezao Butmir, mjesto kod Sarajeva, koje je 1445. godine
zabiljeeno kao selo Budimir. U istoj glavi Ljetopisa itamo da su upani bili obavezni
da kralju daju dvije treine, a jednu treinu da zadre za sebe. Takva odredba ima
uporite u Justinijanovom kodeksu, koji je te odredbe prepisao iz zakona careva Teo
dosija i Valentijana. Na Duvanjskom saboru, ili na drugi nain, mogla je biti usvojena
ili, ak, nametnuta, ali ima utemeljenje u realnim odnosima onovremenog feudalnog
drutva. Ne izlazi izvan konteksta vremena.
Naracija Popa Dukljanina da je Duvanjskom saboru prethodilo pokrta
vanje Slovena ima uporite. Po njemu, konano pokrtavanje je izvrila irilo-Meto
151 Ludwig Staindorff, Jedno od gradilita Nade Klai: Ljetopis popa Dukljanina, str. 182.
152Muhamed Hadijahi, Pitanje vjerodostojnosti Sabora na Duvanjskom polju, Godinjak ANU
BiH, knjiga VIII, 1970, str. 206.
73
Stevo Vuini
dijeva misija, to je koherentno navodima Konstantina Porfirogeneta da je pokrta

vanje dovreno u vrijeme vizantijskoga cara Vasilija. Inae, u njegovo vrijeme bilo je
uobiajeno da su papski i patrijarijski izaslanici zajedniki uestvovali na crkvenim
saborima. On svjedoi da je vrijeme cara Vasilija bilo sudbonosno za junoslovenske
dravne tvorevine. Ureenje odnosa izmeu Slovena i Romana bilo je preduslov za
konstituisanje dravnih jedinica.153 Duvanjski sabor upravo je rjeavao i to vano pi
tanje odnosa s Romanima, kako u planinama tako i u gradovima. A tome je, po pri
rodi stvari, prethodilo masovno pokrtavanje slovenskoga stanovnitva. Dukljanin
je najvjerovatnije imao u vidu pribjeita Romana u planinama, nastala kao poslje
dica progona od pagana i saracenskih pustoenje 866867. godine. irilov boravak
meu Slovene moe se vezati za 866. godinu, upravo u vrijeme povrataka Romana
iz planinskih pribjeita. M. Hadijahi povezuje povratak Romana s otoka u Split, o
kome pie Toma Arhiakon, s tim problemom. On pripovijeda da su gotske vojvode
pustoile polja Solinskih graana koji zatraie zatitu od konstantinopoljskoga cara,
da bi mogli na miru da poeduju svoje vlasnitvo. Carskim reskriptom je bilo nare
eno vojvodama Gota i Slovena da ne nanose tetu solinskim graanima. Od toga
vremena, oni se nijesu usuivali da nanose tetu Splianima, i poeli su da trguju,
druguju i da se meusobno ene i ive u miru i ljubavi. Nije vjerovatno da se ovaj
proces dogodio samo na podruju Solina i Splita, a ne i u cijeloj Dalamaciji. Oito da
se za Dukljaninovo pripovijedanje uporite moe nai u izvorima ija se autentinost
ne dovodi u pitanje.154 Kod Tome Arhiakona itamo da je u vrijeme Ivana iz Ravene
izvrena obnova crkvene strukture, kojoj je prethodio reskript careva, doneen oko
878879. godine.155 Ako taj podatak poredimo s Porfirogenetovim da je u vrijeme
cara Vasilija (867886)156 izvreno pokrtavanje i da je isti car uredio odnose Ro
mana i Slovena, odreujui da ovi prvi plaaju danak Slovenima, recimo: Split 200
nomizmi, Zadar 110 i tako redom svi donjodalmatinski gradovi,157 onda sumnje u
vjerodostojnost Dukljaninovih navoda padaju u vodu. Ali ne padaju u vodu sum
nje u istraivaku dobronamjernost mnogobrojnih tzv. komentatora i tumaa Popa
Dukljanina. Po osnovu oba izvora moemo datirati godinu obnove solinske crkve,
i ureenje odnosa izmeu Slovena i Romana, koji su se dogodili u vrijeme izmeu
dolaska na vlast cara Vasilija i njegove smrti, dakle u okviru dva desetljea, to je i
razumljivo, jer se ta dva krupna pitanja nijesu mogla rjeavati napreac, u kratkom
vremenskom intervalu, nego su zahtijevala izvjesno vrijeme, kako za pripremu, tako
i za realizaciju. A oba pitanja zadiru u ozbiljne, ali suprotstavljene personalne, gru
pne, materijalne, politike i duhovne interese.
Neosnovana je M. Hadijahieva tvrdnja da se najmanje moe vjerovati da
153 Isto, str. 212.
154 Isto, str. 213.
155 Toma Arkiakon, Kronika, Split, 1960, str. 24.
156 Konstantin Porfirogenit, Spis o narodima, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom
II, Beograd, 2007, str. 16.
157 Isto, str. 36.
74
je na Duvanjskom saboru obnovljena Dukljanska poput Solinske nadbiskupije, jer to

pretpostavlja da je bila ranije osnovana. Pomen Evandera, dukljanskoga biskupa koji
je svjedoio Saboru u Nikeju 451. godine, i potpisao se ispod simvola vjere, oponira
mu. Ni druga njegova tvrdnja da je Dukljanin izmislio Crkvu Svete Marije u Dukljan
skom gradu, u kojoj je sahranjen Svetopelek, i u kojoj su se krunisali dukljanski kralje
vi, nije mu zasnovana na injenicama, jer jednai antiku Duklju, o kojoj Porfirogenet
pie da je u X vijeku pust grad, s Dukljanskim gradom o kome pie Dukljanin. M.
Hadijahi zakljuuje da nije bilo rezona o opstojnosti neke Crkve Svete Marije, u
kojoj je sahranjen Svetopelek i krunisan njegov sin Svetolik, u gradu koji je u X vijeku
pust. Meutim, Dukljanin ne navodi antiku Duklju, koja se nalazi iznad sastavaka
Zete i Morae, kao mjesto sahrane Svetopeleka, nego Dukljanski grad, ubiciran na
Martinikoj Gradini kod Spua. To je razvidno iz Ljetopisa, jer se u IX glavi pominje
Dukljanski grad, a u XLII Duklju iznad rijeke koja se zove Moraa. Dakle, ljetopisac
jasno razlikuje antiku Duklju od Dukljanskoga grada koji je ubiciran na Maritikoj
Gradini. Meu njima je rastojanje od nekih desetak kilometara. Ne treba smetnuti
s uma da je dubrovaki povijesniar Tuberon Duvanjski sabor datirao u 886. godi
nu. M. Hadijahi dobro zapaa da bi ideja za odravanje sabora mogla doi ranije
i nalazi je u jednom pismu pape Ivana VIII od 7. juna 879. godine. On je uporedio
proceduralna upustva s navodima IX glave Ljetopisa (hrvatska redakcija) i zakljuio
da su koherentni. Nemogue se oteti utisku da se instrukcije pape Stjepana V biskupu
Dominiku i prezbiterima Ivanu i Stefanu, izaslanim Slovenima, pisane s jeseni 886.
godine, mogu dovesti u vezu s Duvanjskim saborom. One se nalaze zapisane u jednoj
ispravi u zborniku papskih isprava, pisanih u XII vijeku, koji se uva u Britanskom
muzeju. Ta isprava se oito sastoji od dva razliita akta, jednog, koji se tie instrukcija
namijenjenih inkviziciji koja treba da istrijebi Metodijevu zabludu u Velikoj Morav
skoj i drugog, u kojem pie: Kad budete doli u zemlju Slovena toliko se ukrasite
ednou, da svi vai postupci i postupci vaih prue ovom neobuenom narodu pri
mjer vjerskog ponaanja, imajui pred oima opomenu Gospodina Neka vide vaa
dobra djela i neka veliaju vaeg oca koji je na nebesima. A kad doete vladaru recite
mu: Posjeuju Vas prvaci apostola Petra, kljuara nebesa, i Pavla, uitelja naroda. A
gospodin Stjepan, presveti vrhovni sveenik svete katolike i apostolske Rimske crkve
i univerzalni papa, to jest duhovni Va otac, posjeuje Vas i alje Vam ljubazno oin
ski blagoslov... Prvi dan ovo je dovoljno da se rekne, a ako budu pitali o dravnim
poslovima, razborito odgovorite onako kako to spada u ast hrianske vjere i to
se dolikuje caru. U dodatku ove instrukcije raspravlja se pitanje filioque, odnosno
naglaava se da sveti duh prishodi i od oca i od sina, i istie se primat rimske crkve.158
Hadijahi smatra da se duh instrukcija vie uklapa u atmosferu Duvanjskog sabora
nego Velike Moravske u kojoj je trebalo istrijebiti Metodijeve zablude. Jer instrukcije
su namijenjene legatima koji dolaze u jednu neobuenu zemlju i u miroljubivu mi
siju. To se oituje i u intitulaciji kojom papa uvijek titulie Moravskog Svetopeleka
158 Isto, str. 222.
75
Stevo Vuini
ljubljeni knez, slavni sin, a teritoriju naziva regnum Marahensium, regnum Maravo-
rum i terra Maravorum. U drugom dijelu akta knez se ne spominje, a zemlja mu se
neodreeno naziva zemlja Slovena. Iz instrukcija je jasno da moraju voditi rauna o
carevom dostojanstvu, oito konstantinopoljskoga cara, koji je na junoslovenskom
prostoru bio kompetentan. I na koncu, pitanje filioque je bilo centralno pitanje na
Balkanu, dok je u Velikoj Moravskoj bilo rijeeno u korist Rimske crkve. Pop Duklja
nin zna za postojanje Salonitanske nadbiskupije, iako je u njegovo vrijeme postojala
samo Splitska. Ona je u vrijeme Duvanjskog sabora bila unitena od Gota-Slovena,
i u to vrijeme je bila aktuelna njena obnova. To potvruje odgovor pape Stjepana V
nadbiskupu Teodosiju, koji se datira na 886887. godinu. U njemu pie da papa eli
da se s Bojom pomoi Salonitanska crkva obnovi, i da joj se vrati stepen asti, i da
se sve crkve razorene varvarskin divljanjem obnove, ali da se ne zanemari uspostava
ranijih crkava.159 Uporednom analizom Ljetopisa i Hrvatske hronike, u pitanju datuma
smrti kralja Budimira, Hadijahi je doao do zakljuka da je vladao od 887. do 917.
godine, i da se on ne treba shvatiti kao vladar neke junoslovenske drave, nego jedne
od vie slovenskih sklavinija, koje je opisao Porfirgenet.
Legendarni kralj Svetopelek i ustanovljenje biskupija

Donje i Gornje Dalmacije (IX glava)
Ljetopisac od legendarnog kralja Svetopeleka izvodi lozu dukljanskih

vladara. Njegov potomak je kralj Tihomil, sin kralja Pavlimira, zvanog Belo. Pi
sac njegovu smrt stavlja neto prije smrti bugarskoga cara Petra, 970. godine.160
Njegov sin Tjeimir sa sinom Predimirom, podran dubrovakim srodnicima po
majci i Travunjanima koji su ostali vjerni Svetopelekovoj lozi, zaratio je na bana
Prevalitane, koji se bio odmetnuo nakon Tihomilove smrti. Kad se zametnuo boj,
obojica su pali i umrli. Predimir je preuzeo komandu, dobio bitku, zauzeo Gornju
Dalmaciju i bio okrunjen za kralja. Njegov brat Kreimir je s ujakom, hrvatskim
banom, porazio bosanskoga bana i zavladao Bosnom, a nakon ujakove smrti i Hr
vatskom. Predimir je kraljevstvo Gornje Dalmacije podijelio etvorici sinova, i to
nazvao Tetrarhijom. Tako je na prostoru legendarnoga velikog slovenskoga kra
ljevstva, koje je zahvatalo antiki Ilirik, poela profilacija buduih drava i naroda,
podstaknuta odmaklom integracijm staroedilakoga stanovnitva i doseljenih
Slovena, koja je ve imala stogodinju tradiciju, zapoetu od vremena legendar
noga Duvanjskog sabora, odanog oko 868. godine. U Ljetpisu tome pie: ...U
to doba nastane velja radost, i hriani sioe s planina i skrovita, te poee faliti
i blagosloviti ime Gospoda, koji spaava one koji se u njega uzdaju. Tu injenicu
potvruje i natpis s gradskih vrata stonske tvrave, na brdu Gorici. J. Kovaevi
ga je proitao: Ja Mihailo (knez Mihailo Vievi) snano smirujem i vladam nad
159 Isto, str. 225.
160 Eduard Perii, Ljetopis Popa dukljanina, Conteco, Bar, 1999 godine, XXVIII, XXIX. i XXX glava.
76
svim rimskim gradovima.161

Pokuaji nekih povjesniara da Svetopelekovu dravu negiraju i sadrinski
i prostorno, koristei se sporom izmeu Barske i Dubrovake biskupije, dovodei u
pitanje Duvanjski sabor i njegove odluke, nijesu motivisani naunim ciljevima. Na
dvoru pape Inoentija, 23 februara 1252. godine, odrana je rasprava izmeu dvojice
Jovana, dubrovakoga arhiepiskopa Jovana Mleanina i barskoga Jovana de Plano
Karpinija.162 Predmet spora je bila tuba Dubrovake arhiepiskopije, koja je Barskoj
sporila starinu i prvijenstvo, zahtijevajui da joj se pokori i podvrgne. Odluujua
okolnost u rjeavanju toga spora bila je starina prava, odnosno, koja je po vremenu
zasnivanja bila starija. Jovan Mleanin je u svom izvjetaju naveo: Et prelatus An-
tibarensis inter multa et inaudita dixit per suum iuramentum, quod in tota Dalmatia
ab antiquo non fuerent nisi duo archiepiscopatus, videli et Salona et Dioclea. Et in loco
Salone est Spaletum et in loco Dioclee est Antibarum. Et episcopus Ragusinus subiacet
archiepiscopo Spalantesi et ciuitas Ragusina nichil plus habet facere et non extenditur
iurisdiccio, nisi vsque ad montem qui situs est ante Ragusinam et alia multa et inau-
dita. U prijevodu: Barski arcibiskup Jovan iznio je neuvene neistine i zakleo se da
su na prostoru cijele Dalmacije od starine bile dvije arhiepiskopije, jedna u Saloni
a druga u Dokleji, a da je na mjestu Salone Split a Dokleje Bar, dok je dubrovaki
arcibiskup podvrgnut splitskom, a jurisdikcija mu se zavrava na okolnim brdima.
Mleaninov izvjetaj posluio je F. iiu i S. Puhieri da tvrde da je Plano
Karpini pred papu iznio Ljetopis kao dokaz u korist Dukljanske crkve. Teko da je on
mogao da poslui u te svrhe, jer je tek nekolike decenije prije rasprave i nastao, to
je moglo lako da se utvrdi na temelju analize posljednje glave, koja u hronolokom
smislu zavrava polovinom dvanaestoga vijeka. Ta injenica je morala biti poznata
svim akterima spora. Stoga i nije mogao savremeni dokument biti validan argument
u raspravi. Prije e biti da je upotrijebljen neki stariji dokument. Dubrovaani su
se pozvali na falsifikovanu bulu pape Benedikta VIII i prepis bule pape Zaharija,
kojima je Dubrovaka crkva uzdignuta u arcibiskupiju i podvrnuta joj Gornja Dal
macija. Kurija stoga nije donijela nikakvu presudu u ovom sporu, oito svjesna tog
falsifikata. U protivnom, da je bula bila autentina, Kurija ne bi mogla prei preko te
injenice, i morala bi presuditi u korist Dubrovake crkve. I. Prlender je stanovita,
da je izdvajanje Dubrovake biskupije iz reda splitskih sufragana i njezino uzdizanje
na rang metropolije oznailo krajem X stoljea reorganizaciju dotadanjeg ustrojstva
crkvenih provincija uz istonojadransku obalu. U nju se Rimska kurija uputa kako
bi u temeljito izmijenjenoj politikoj situaciji, prouzrokovanoj sueljavanjem Samu
ilovog i Vizantijskog Carstva, dobila novi punkt za efikasno djelovanje na razmei
crkava na Istoku i Zapadu. Na tom e modelu ustrajati sve do 1089., kad novom
reorganizacijom Kurija nastoji da odgovori na promjene koje je izazvalo prerastanje
161 Istorija Crne Gore, Titograd, 1967, str. 363.
162 Tadija Smiiklas, Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae IV, str. 481482.
77
Stevo Vuini
Duklje u regionalnu silu.163 Dubrovaka crkva, inae, nije imala osnova da trai in
gerencije nad Dukljanskom, jer je Dubrovnik utemeljen u ranom srednjem vijeku i
njegova intervencija pred papom bila je pokuaj otimanja tuih kapaciteta u funkciji
njegovih trgovakih interesa. Od antikih vremena pa do dolaska Slovena, Skadar
je uvijek bio administrativni centar irega prostora, u ijem se sreditu nalazilo Ska
darsko jezero. U okolnostima velike seobe naroda, njegova pozicija je bila veoma
nepovoljna. Udaljen od obale 20 kilometara, smjeten na raskru vanih komu
nikacija, utvren na stratekoj poziciji, bio je na meti osvajaa i teko im je mogao
odoljeti. Stoga se Duklja, smjetena u unutranjosti, neminovno nametnula kao novi
centar koji je integrisao iri prostor. Bilo je prirodno to se Duklja u vrijeme podjele
Dalmacije i crkvenih ingerencija, unutar slovenstva, nametnula kao jedini izbor za
administrativno i crkveno sredite Gornje Dalmacije. Tog trenutka Dubrovnik nije
ni postojao kao respektabilna naseobina ozbiljnog urbanog faciesa i tradicije od sta
rine, i zato nije imao osnova da osporava tradiciju Dukljanske crkve i njena prava.
Inae, u ono vrijeme nije bilo mogue da se kontrolie istonojadranska obala (duga
skoro 1.000 kilometara) i otpravljaju crkveni poslovi na tom prostoru iz jednoga,
nego iz dva centra. Dubrovnik, za razliku od Duklje, po tradiciji i poziciji kao urbs
nije bio stolno mjesto duhovnog i politikog autoriteta irih prostora, pa nije ni mo
gao pretendovati na takvu ast. Ta prava, da Salona i Dokleja budu stolna mjesta koja
integriu iroke prostore Gornje i Donje Dalmacije, neko im je morao delegirati. U
izvorima nema pomena da su delegirana od Kurije, jer bi ona imala punu svijest o toj
injenici. U tom sluaju spor se ne bi vodio pred njom kao maticom, niti bi se prila
gala dokumentacija. Oito, da je to pravo autentino delegirano od nekoga vrhovnog
autoriteta s junoslovenskoga prostora, nesumnjivo slovenskoga karaktera, zasno
vano na starom pravu od vremena antike, prihvaeno od oba duhovna autoriteta
Rima i Konstantinopolja, i kao takvo prvih vjekova potovano od svih kojih se tie.
Zakljuujemo, da su obije arcibiskupije, Splitska i Dukljanska, od starine zasnovane.
Vrijedi priloiti javnosti i jedan vrijedni argument u korist teze da je le
gandarni kralj Svetopelek, kao centre Gornje i Donje Dalmacije, odredio Salonu, u
kojoj je uvijek bila stolica rimskog namjesnika za Dalmaciju, i Dokleju. Diokleci
janovom administrativnom reformom Dalmacije, 297. godine, iz nje je izdvojena
provincija Prevalitana s centrom u Skadru. Oito da je taj prostor imao snaan
kulturno-politiki identitet koji ga je preporuio za izdvajanje iz velike provincije
Dalmacije, pa je bilo prirodno da se jedan od dva njena velika grada, Skadar ili
Dokleja, poastvuju statusom metropole Gornje Dalmacije. Prevagnuli su razlozi
u korist Dokleje, koja je taj status dobila silom prilika nastalih raspadom rimske
imperije, koje su likvidirale prednosti Skadra u njenu korist.
Raguza je naslijedila prava od starine episkopije u Cavtatu, ugaene 741.
163 Ivica Prlender, Rimska kurija prema rubnim prostorima Zapada na istonojadranskoj obali
tijekom XI i XII stoljea, Historijski zbornik 2011, str. 26.
78
godine. Ta impresija je podstakla Kuriju da poniti odluku iz 877. godine, kojom

je Dubrovnik stavljen pod crkvenu jurisdikciju Splitske arcibiskupije, i da joj ob
novi povelju o samostalnosti koju je grad dobio, kad je Dubrovaka crkva postala
arhiepiskopija pod Jovanom drugim.164 Farlati pie da je Bar bio episkopski grad
podloan Dukljanskoj mitropoliji, kako ue Akta Dalmatinskoga Koncila, odr
anoga 877. godine.165 Iz bule pape Aleksandra, izdate oko 1060. godine, Petru
arhiepiskopu Dukljanske i Barske crkve, kako ga papa titulie, razvidno je da je,
nakon Samuilovog pustoenja, Dukljanska mitropolija obnovljena u Barskoj, kao
to je Solinska u Splitskoj. Podreuje mu manastire, kako latinske, tako i grke ili
slovenske, pa dodaje, da to ini kako bi znao da ih sve ima jedna crkva i da svim
navedenim mjestima na episkopski nain upravlja ti. I u sljedeoj, iz 1067. godine,
oslovljava ga kao arhiepsikopa Dukljanske i Barske crkve. Papa Kalist je barskom
arhiepiskopu Iliji i Dukljanskoj crkvi, etrdesetak godina kasnije, potvrdio duhovu
vlast nad Barskom, Skadarskom, Kotorskom, Budvanskom, Ulcinjskom, Svakom,
Drivatskom, Palatinskom, Srbijom, Bosnom i Travunijom, i podvrgao mu sve la
tinske, grke i slovenske manastire. Zanimljivo je pobijanje barskog prelata protiv
dubrovakih stavova, u raspravi o mitropolitskom pravu, izloeno u Perusiji 1252.
godine, u maju mjesecu. Na tvrdnju Dubrovaana da su pod Dubrovnikom tria
regna videlicet regnum Zachulmie, regnum Servilie, quod est Bosgna, et regnum Tri-
bunie (tri kraljevine: kraljevina Zahumlje, kraljevina Srbija, tj. Bosna, i kraljevina
Travunija), i da se Zahumlje protee sve do splitske provincije, Srbija do kaloke,
a Travunija sve do Draa166, Ivan de Plano Karpini, istakao je da Dubrovaka crkva
nikada nije vrila neku jurisdikciju u civitatu grada Bara. To je obrazloio rijeima:
Takoe bez sumnje tvrdimo, to ne mogu da opovrgnu, jer je tano, poto je tako
bilo, kako sam iznio, i to je sada utvreno, da ima mnogo godina, kako Barski
civitat dri mitropolijsku stolicu i kao takav mitropolijski postoji i da je bio slobo
dan i izuzet od svake jurisdikcije Dubrovake crkve, to je oevidno iz privilegija,
dokaza dokumenata i knjiga Barske crkve.167 Tek je bulom Aleksanda III, od 29.
decembra 1167. godine, traeno od sufragana Dukljanske crkve da se pokore du
brovakom arcibiskupu, u protivnom im je zaprijeeno ekskomunikacijom.
U izvorima se Barska arcibiskupija pominje i prije bule pape Klimenta III
Viberta, od 8. januara 1089. godine. U pismu barskoga arcibiskupa Grgura split
skom kanoniku Gvalteriju, oko 1173. godine, pie da je Splitska arcibiskupija imala
primat nad cijelom Dalmacijom.168 U drugom pismu, pisanom oko 1177. godine,
moli splitskog arcibiskupa Rajnerija da mu poradi kod Kurije da dobije palijum, a on
164 Monumenta Montenegrina, knj. IV, priredio Vojislav D. Nikevi, Istorijski institut Crne Gore,
Podgorica, 2001, str. 1012.
165 Farlati, VII, str. 810.
166 Ludwig Staendorff, Jedno od gradilita Nade Klai: Ljetpis popa Dukljanina, str. 180.
167 Monumenta Montenegrina, knj. IV, Vojislav D. Nikevi, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica,
2001. str. 142.
168 Borislav Radojkovi, Drava kralja Svetopeleka i njegovih potomaka, Istorijski zapisi, sv. 3-4,
Titograd, 1962, str. 431.
79
Stevo Vuini
e priznati Splitskoj metropoliji primat nad cijelom Dalmacijom. Iz tih Grgurovih

pisama jasno se iitava da su od starine u Dalmaciji postojale dvije metroplije, u
Splitu i Dokleji, i da se Dalmacija dijelila na Gornju i Donju. Ne bi moglo biti govora
o priznavanju primata Splitskoj metropoliji, ukoliko Barska ne bi imala duhovnu
vlast nad Gornjom Dalmacijom. To je bio uslov da bi ona priznala primat Splitske
metropolije nad cijelom Dalmacijom, od Vinodola do Draa, kako ju je ograniio
Duvanjski sabor.
Nije sluajno Duvno izabrano za mogue saborovanje. Nalazi se u kon
tinentalnom zaleu, udaljeno od obalnih romanskih gradova koji su zadugo bili u
neprijateljstvu sa slovenskom populacijom, smjeteno na tromei izmeu Hrvatske,
Bosne i Paganije. Podeamo da je u mletakoj hronici Andrije Dandola zapisano, da
je propovijedima Svetoga irila, katoliku vjeru primio kralj Dalmacije Svetopuk s
itavim svojim narodom. Analizom IX glave Ljetopisa moe se zakljuiti da je podje
la logiki utemeljena. Njoj prethodi pokrtavanje Slovena na elu sa kraljem Sveto
pelekom. Slijedi njegov ukaz izbjeglim Latinima da se vrate u svoja mjesta i gradove i
obnove ih, to potvruju terenska istraivanja u Crnoj Gori i Hrvatskoj. Autopsijom
na crnogorskom terenu potvreno je da su van slovenskih upanija ostali gradovi
Skadar, Ulcinj, Sva, Bar i Kotor s gradskim distriktima, Krajina i Patrovii koji ba
tine autonomiju od starine, kako je razvidno i iz Ljetopisa. Nakon povratka Latina u
primorske romanske gradove i njihove integracije u slovenske protodravne tvorevi
ne, kralj izrie elju da se popiu mee i granice svih pokrajina i oblasti u kraljevstvu
Slovena, a koje nijesu bile poznate. Kako svjedoi Ljetopis, niko od dvorjana i visoke
administracije nije bio upuen u to pitanje. Posve razumljivo. Administracija sloven
skih sklavinija, bez tradicije i dubljega korijena na prostoru Zapadnoga Balkana, nije
ni znala niti je mogla znati praistorijsku i antiku tradiciju toga prostora. U svakom
sluaju, izvjesni neprikosnoveni autentini autoritet s prostora antike Dalmacije, ili
sopstvenim autoritetom ili aklamacijom na saboru, mogue i u Duvnu, podijelio je
rimsku Dalmaciju na teritorije, drei se, nesporno, stare tradicije. Taj in, bez obzira
na autorstvo, nain izvedbe i mjesnost, bio je prekretnica u dravnom i narodnono
snom razvoju junoslovenskih zemalja, i to je injenica.
Autorima koji Svetopeleka dre za istorijsku linost koja je sazvala sabor
na Duvanjskom polju i njime prededavala, s ruke je njegov pomen u Supetarskom
kartularu. Posljednja reenica, na 102. listu, glasi: Isti fuerunt bani in Croatia de ge-
nere Croatorum a tempore regis Suetopelegi usque ad tempus Suenimiri regis Croato-
rum... Ovo su banovi u Hrvatskoj od vremena kralja Svetopeleka do Zvonimira...169
Iako je sa stanovita nauke sadrina Kartulara u detaljima upitna, preko te injenice
da je u njemu pomenut legendarni slovenski kralj Svetopelek ne treba olako prelaziti.
Po lokalnom predanju, zabiljeenom u okolini Podgorice, selo Dajbabe,
smjeteno tri kilometra juno od nje, nekad se zvalo Budimir, i u njemu je sahra
169 Viktor Novak Petar Skok, Supetarski kartular, Djela Jugoslavenske akademije znanosti i um-
jetnosti, knj. 43, Zagreb, 1952, str. 231.
80
njen kralj Budimir. Zato su na seoskom Zboru 1934. godine seljani Dajbaba donijeli
odluku da selo preimenuju i nazovu starim imenom Budimir.170 S tim u vezi treba
napomenuti da je legendarni kralj Svetopelek imenovan i kao Budimir u Hrvatskoj
hronici. U njoj je poblie naznaeno i e je odran Duvanjski sabor.171 Pie da kar
dinali i biskupi koji su doli na sabor najdoe kralja na planini ka se die Hlivaj. Oit
je previd prevodioca, koji nije preveo italijanizam che dice kao koji se zove, nego ga
preveo ka se die. Na jugoistoku Duvanjskoga polja nalazi se brijeg koji se zove Lib
ili Hlib, a ispod njega toponim Kongora. Pozivajui se na M. Vegu, I. Mui navo
di da je etimologija toponima Kongora izvedena od latinske rijei congressus, koja
oznaava mjesto saborovanja. U selu Kongori nalaze se temelji crkvice nepoznatoga
patrona. Da je u pitanju Duvno, ita se u daljem tekstu Hrvatske hronike.
Kad razmatramo ovo pitanje moramo raspraviti i jedan terminoloki
problem koji se tie naziva za poglavara. Teofilakt Simokata, najpouzdaniji izvor za
posljednje dvije decenije VI vijeka, saoptava imena trojice ondanjih slovenskih
prvaka. To su: Ardagast, Musokije i Piragast. Simokata, Piragasta naziva filarhom
i taksiarhom, to nije bio visoki in u vizantijskoj vojsci. A za Musokija pie da je
kralj na jeziku varvara.172 I za Albuina, kralja Langobarda, kae da je reks (kralj), dok
persijskoga cara Horzoja naziva vasilevsom (carem).173 Oito, razlikuje te pojmove
po formi i po sadrini, i razumije njihovu subordinaciju. Ovo edoenje nespornoga
povjesnoga izvora, o titulama slovenskih ratnih, plemenskih i politikih voa, na
vodi na zakljuak, da se u Ljetopisu rije rex koristi i za poglavicu veih plemenskih
zajednica ili prvaka oblasti ili sklavinija koje nijesu ostvarile puno dravno jedinstvo.
Pa ga treba razumjeti i kao termin koji oznaava elnika viega oblika dravne for
macije, koji je kao takav upotrebljavan unitar slovenske zajednice centralnoga Bal
kana. Vizantijci su ih zvali arhontima, a njihove oblasti arhontijama ili sklavinijama.
Doseljene Slovene moemo zamisliti kao skup plemena koja povremeno
ulaze u saveze koji su tokom seobe morali imati jedinstvenu komandu. Prve sloven
ske voe su bile prvi meu jednakima ija se vlast temeljila na moralnim i ratnikim
predispozicijama koje su ih odvajale od ostalih. Naslijedile su ih voe koje su bile
oslonjene na rodovsku aristokratiju. I na koncu, njihova mo se utemeljila na ad
ministraciji i drutvu klasno stratificiranom na vlastelu, kmetove i robove. U prvoj
fazi, sklavinije su bile na niem dravnom stupnju razvitka, stoga je pravilnije da
govorimo o kneevima a ne kraljevima, i u tom smislu tumaimo kraljevske titule
slovenskih vladara u Ljetopisu, poev od legendarnoga Svetopeleka. U to vrijeme
skupina junoslovenskih skalvinija nije bila neorganizovana, iako vlast nije bila cen
tralizovana. Iz Ljetopisa se jasno iitava da legendarni kralj nije raspolagao vojnim
170Ilija Peko Pelii, Zapisi o Zeti, Golubovci Beograd, 1997, str. 51/Nae selo, br. 2, Zeta, 1934, str. 4.
171 Ivan Mui, Hrvatska hronika u Ljetopisu Popa Dukljanina, Muzej hrvatskih arheolokih spome
nika, Split, 2011, str. 2223.
172 Tibor ivkovi, Sloveni i Romeji, SANU, Beograd 2000, str. 71- Simocatlae Hist. VI 9, 236. 21
. .. ....
173 Isto, str. 72.
81
Stevo Vuini
snagama, nego politikom harizmom naslijeenom od predaka, kojom se nametnuo

kao politiki stoer unutar junoslovenske zajednice. U tom kontekstu posmatrano,
njegova loza vjerovatno je potekla od poglavice koji je predvodio udruena sloven
ska plemena tokom doseljavanja. Ako je suditi na temelju Ljetopisa, dukljanska di
nastija Vojislavljevia potie od njega.
O NEKIM POVIJESNIM LINOSTIMA, DOGAAJIMA,

MJESTIMA I KRALJEVIMA KOJI SU U VEZI S LJETOPISOM
Kralj Pavlimir (glave XXVI i XXVII)
U glavama XXVI i XXVII opisana je sudbina kralja Pavlimira prozvanog

Belo, jer je volio da ratuje, po majci Rimljanina, unuka kralja Radoslava, kojega je
sin aslav proerao preko mora i ovaj se stanio u Rim u kome se, po drugi put,
oenio od rimske patricijske familije. Ne mogavi izdrati neprijateljstva s rimskim
porodicama, Pavlimirova rodbina po majci zajedno s njim izae iz grada, kako pie,
na broju pedeset vitezova s enama i ecom, i preko Apulije preplove do luke Gru.
U blizini podignu utvreni grad Lausij ili Raguzu, potonji Dubrovnik. Pie dalje,
banovi i upani zemlje Slovena su mu se naroito obradovali i s poau ga odvedu
u Travuniju, i na dan Uznesenja Gospodnjega postave ga za kralja. Prema dubro
vakom Anonimu s njim su dole dubrovake plemike porodice, De Ursi, Menze i
Viterbi, a N. Ranjina navodi i plemike porodice Diodato i Volcasso, sve davno izu
mrle. Anonim biljei i da je Belo sagradio utvrdu Lave iznad mora, na prostoru nase
ljenom Slovenima, koji je u X vijeku bio poznat kao Prijeko ili Dubrava. Danas je to
dio grada unutar bedema, koji se nalazi everno od Straduna. U toj utvrdi smjestio je
relikvije sv. Petronile, Domicile, Nereja, Ahileja i Pankracija, ruku i stopala Svetoga
Sergija i dio od Svetoga Krsta koje je donio iz Rima. Zanimljivo je jedno predanje
o knezu Kuelici, rodonaelniku Ukropina, Savinovia i Bubreka, koje stanovnici
hercegovake Povri dre Latinima, porijeklom iz Rima. Po svemu sudei, moe se
dovesti u vezu s ovog glavom Ljetopisa.
Memoratska kazivanja stanovnika Povri nijesu kontaminirana rezultati
ma savremenih istraivanja i moemo se na njih osloniti kao na autentino narodno
pamenje. Granice Povri su jugoistono od ume, na istoku su Zupci, a s juga se
granii s Dalmacijom. Naslanja se na Konavle, iznad Mlina. Sela su Dui, Ljubovo,
Oraje, Mrnje ili Mrnjii, Ljekova, Slivnica, Zagradinje, Rupni Do, Glavska, Bobovi
ta, Biograd, Volujac, Poljice, Luka, Lapja, Premilje, Kremeni Do i Uvjea.174 Knez
Kuelica, kojega pominju srednjovjekovni dokumenti, vjerovatno je potomak tre
binjske porodice Kudelinovia. Ta porodica slavi Svetoga Klimenta, kako pripovije
daju, rimskog papu Klimuna. U dubrovakom arhivu je sauvan dokument iz 1397.
174 Jefto Dedijer, Bileke Rudine, Srpski etnografski zbornik knj. V, Naselja srpskih zemalja knj. II,
SKA, Beograd, 1903, str. 458.
82
godine u kom se pominje vlastelin Radonja Kudelinovi, a 1364. pominju se Jakov,

Helije i Pavle Kudelinovi (de Cudeleno).175 Stara trebinjska porodica Ljubibratii
dijelila se na vie grana, i jedna od njih, Dobruka Radonia, identina je s Kudeli
noviima (Cudelinouch) ili Obuganiima, koji se spominju u drugoj polovini XIV
vijeka.176 Zanimljivo je i jedno drugo edoanstvo o istoj porodici: U selu Ljubovo
smjetenom izmeu podnoja Ljubovca i glavice Lukovca u Povri ive Ljubibratii
ili pravije Balordii koji su jedna od najstarijih porodica u Povri. Priaju da nijesu
starinci nego da su starinom se doselili iz Rima u Italiji i da su doseljeni prije po
djele crkava. To isto priaju za Ukropine u selu Ljekova.177 Opis Ljekove, starina i
stanovnitava kod Dedijera je simptomatian: Selo Ljekova (Povr) koje se nalazi u
prisojnoj strani Repita ima toponim Baonine koji je prozvat po nekom banu koji je
tu nekada sjedio. Nalaze se 1,5 km zapadno do Ljekova za Velje Strane smjetene u
jednoj vali. U selu su Ukropine, Savinovii i Bubreci koji su jedno bratstvo, i svi su
porijeklom iz Rima. Slave sv. Klimenta i prisluuju svetu Petku. ivjeli su u susjed
nom selu Slivnici koje zovu i Slimnica odakle su ih potisle Pamuine. Imaju dva gro
blja koja zovu grkim s 2030 grobnica bez natpisa. Sem stare crkve vide se razvaline
jo dvije, a u Podljekovlju i tragovi graevina raenih u krenom malteru o kojima
nema predanja. Oni su starinom iz Rima kao i Ljubibratii s kojima se nijesu uzimali
do sredine devetnaestoga vijeka. U fusnoti je dodao da bi neki pak eli dokazati da
su svi klimentaci koji slave Svetoga Klimenta rod meu sobom, jedno bratstvo. U
selu su dva takozvana grka groblja. Jedno kod crkve u Ljekovima, a drugo u Miho
ljim Dolima e ima 2030 grobnica bez natpisa.178
J. Dedijer i O. Kozi navode: U Povri, selo Ljubovo, ive Ljubibratii koji
priaju da nijesu starinci nego su doli iz Rima. Jedna su od najstarijih porodica u
Povri to im svi priznaju. Starinu sela potvruje i grko groblje s dvadesetak steaka
bez natpisa i u njemu jedna crkvina. Vie sela ima tragova od neke gradine o kojoj
nema predanja ali se u okolini nalazi keramika. Jedna su od najstarijih porodica koja
se tu doselila kako kau prije podjele crkava. To isto priaju i za Ukropine u Ljekovi.
Vele kad su doli naselili su se u Trebinju u mjestu Iesaru e je bio pravoslavni ma
nastir, a u Ljubovi su im bile tale. Kad su doli Turci, oteli su im starevinu, i potisli
su ih u Ljubovo. Jedan od brae je poklonio zemlju manastiru Dui. Priaju da se u
franjevakom manastiru u Fojnici nalazi povelja njihove porodice. Staro prezime im
je Balordii kako se nazivaju u nekoliko zapisa na knjigama u manastiru Duima.179
O ovoj porodici dalje biljee: U blizini sela Rupni Do180 nalazi se selite Soptica
ispod brda Malatice, na dalmatinskoj granici, u kome su ivjeli Balordii Lju
175Vlajko Palavestra, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu, etnologija, sveska XXXII/1977. str. 2122.
176 Isto, str.21.
177 Jefto Dedijer Obren Kozi-uri, Hercegovina.uma, Povr i Zupci u Hercegovini, Trebinje,
2001, str. 533.
178 Isto, str. 536.
179 Isto, str. 533.
180 Isto, str. 541.
83
Stevo Vuini
bibratii. U blizini je i selite Bijela u kome su nekada ivjeli Latini koje je ierao
neki turin Arkoevi. Poznaje se jedna velika kua koja se nalazi neposredno pored
druma Trebinje Dubrovnik i kojoj je bila umrukdinica. Drugo selite je Grebeni
koje se nalazi sjeveroistono sata i u njemu se nalazi gumana, ostataka kua, obo
ra, i jedan tijesak za vosak. itelji se sahranjuju sa stanovnicima Zagradinja i Slivni
ce u selu Slivnici, nepun kilometar junije od Ljekove, kod crkve svetoga Klimenta.
Imaju malo zemlje ali dobru ispau. uma im je pobrana u posljednjem ratu 1876.
god. U selu Rupni Do smjetenom u prisoju Barne Glavice pored nekadanjeg puta
Dubrovnik Trebinje su nekada ivjeli Balordii-Ljubibratii. Tu je, pria se, bila i
umrukdinica carinarnica. Pria se i da su u selu nekad ivjeli Latini pa ih je ie
rao jedan Asandik Arkoevi muhamedanac, zulumar koji je otima zemlju sve do
Dubrovake upe, pa su Dubrovaani unajmili etu Senjana da ga ubiju.
Pomeni ove porodice u narodnom predanju, oito s Apeninskoga poluo
strva, drimo da podupiru navode iz XXVI glave, i da su oni mogui potomci Pa
vlimirove rodbine koja je s njim doplovila u zemlju Slovena. Takvu tvrdnju snai i
injenica da su u srednjem vijeku bili kneevi, a ako je suditi po toponimiji i preda
nju i banovi, dakle visoki dunosnici u hijerahiji zemlje Slovena. Nije za vjerovati da
su, kao stranci, tu ast mogli da zaslue bez dozvole vrhovnog autoriteta u Slovena.
Ali kao njegovi roaci i odani saputnici, sasvim je sigurno da su uzdignuti na visoke
polaaje. Ne vidimo drugoga razloga zbog kojeg bi doseljeni stranci bili tako visoko
poastvovani titulama, banova i kneeva.
Kralj Silvester (glava XXXII)
U Ljetopisu o kralju Silvesteru kratko pie da je mirno upravljao cijelom

Tetrarhijom u strahu bojem i po pravdi. Srednjovjekovni dubrovaki povjesniar J.
Lukarevi, koji se koristio Barskim Analima, jednim nauci nepoznatim izvorom, ali
najvjerovatnije na temelju njih, daje jo nekoliko vanih podataka: Ora il Re Silve
stro avendo acchetato le suddette cose, fece venire alcuni uomini di Ragusa dinge
gno rilevato, ed alcuni altri di Grecia, e procur di formare alcuni codici, e digesti
delle leggi; perciocch prima il suo regno si governava con ordine e con i costumi
stranieri. E dopo aver fatto questo, su soprafatto dala morte e seppelito in Prapratna
ove ili suo figliulo Tugemir che fece la rocca di Podgoriza e di Scjabijak li fece molto
onorata sepoltura di marmot finissimo.181 U prijevodu: Tada kralj Silvestar, prihva
tivi pomenute stvari, pozva neke umne ljude iz Dubrovnika, i jo neke iz Grke; i
priskrbi da saine odreene zakonike i zbornike propisa; zato to se ranije njegovim
kraljevstvom upravljalo na osnovu tuih naredbi i obiaja. I nakon to je to uinio,
smrt ga nadvlada, i bi sahranjen u Prapratnoj. Gdje njegov sin Tugemir podignu
kulu Podgoricu, i u abljaku mu da izraditi velianstvenu grobnicu od najfinijeg
181 Copioso ristretto de gli annali di Ravsa di Giacomo di Pietro Lvccari, Venetia, 1605, str 12.
84
mermera. Oito da je kralj Silvester bio zakonodavac, koji je u zemlji, u kojoj se

182
ve upravljalo po zakonima onovremenih okolnih civilizovanih sredina, dao napi

sati zakone prilagoene lokalnoj slovenskoj pravnoj tradiciji, razliitoj od vizantij
sko-romanske. Bio je i mudar i pravedan vladar, o emu su saglasni i Pop Dukljanina
i Lukarevi. Drugi dio reenice kod J. Lukarevia je nerazgovijetan, to je sluaj u
mnogim srednjovjekovnim izvorima, pa nije posve jasno, da li je kralj Silvester sa
hranjen u velianstvenoj grobnici od mermera u Prapratni, e je umro i sahranjen
(Mrkojevii kod Bara), ili su mu posmrtni ostaci naknadno preneeni i sahranjeni u
mermernoj grobnici u abljaku (abljak Crnojevia)?
Kralj Tugemir (glava XXXIII i XXXIV)
Kralj Tugemir se pominje u XXXIII i XXXIV glavi Ljetopisa. Kao osni

va i vladar Tetrarhije na prostoru Gornje Dalmacije oznaen je njegov praed,
Svetopelekov direktni potomak na petnaesti pas, kralj Predimir. Naslijedio ga je
unuk Silvester, a njega sin Tugomir, koji je takoe vladao Tetrarhijom. Tugemirov
praunuk je sveti Vladimir. U literaturi se istie da nije mogue da je izmeu 976.
godine kada se uzdie Samuilo i 997. kada stupa sveti Vladimir na vladu bilo etiri
dukljanska vladara Tugemir, Hvalimir, Petrislav i Vladimir. Smatramo da je to
mogue jer su prethodna etvorica dola u posjed vlasti u starijoj dobi i ostajala na
tronu kratko vrijeme.
Poetak Tugemirove vladavine Ljetopis dovodi u vezu s prvim godinama
vlade bugarskoga cara Samuila. Oito, im je stupio na prijesto, kako pie, samoljubi
vi Samuilo, dao se nazivati carem; dakle, oko 976. godine. To je prva godina njegove
vlade, a carem se zvanino proglasio poslije bitke na rijeci Sprehej, koju razni autori
razliito datiraju u vremenu izmeu 995. i 997. godine. Na temelju tih podataka mo
glo bi se zakljuiti i da je i Tugemir poeo vladati oko 976. godine. Vrijeme njegove
smrti nije mogue odrediti sem okvirno, nege koncem X vijeka. Naslijedio ga je sin
Hvalimir koji je bio posljednji dalmatinski kralj. Hvalimirov sin Petrislav vlada obla
u Zetom, a unuk sveti Vladimir Dukljom. Postojanje kralja Tugemira, kao istorij
ske linosti, nije upitno. Uporite za takvo stanovite nalazimo u Ljetopisu, kod Du
brovakog Anonima i Jakova Lukarevia, Milakovievoj idenifikaciji dalmatinskoga
kralja Tugemira kao osnivaa Podgorice i Koronelijevoj karti na kojoj je Podgorica
oznaena, neki povjesniari tvrde kao mjesto Tugemirova groba, a neki, kao mjesto
koje je osnovao ili utvrdio.183 J. Lukarevi u Dubrovakim analima tampanim u Ve
neciji 1605. godine, navodi: Que il suo figliuolo Tugemir, che fece la rocca di Podgo
riza; Dixabiak li fece molto honorata sepoltura di marmo finissimo.184 Po svemu su
dei, podatke je preuzeo iz Barskih Anala, nauci nepoznatoga spisa, kojega je uvrstio
182 Preveo Joko Katelan.
183 Dall Atlante del Coronelli, Venezia, 1688.
184 Copioso ristretto de gli annali di Ravsa di Giacomo di Pietro Lvccari, Venetia, 1605, str. 7.
85
Stevo Vuini
u indeks korienje literature. Sluio se i nepoznatim dubrovakim hroniarem, u

literaturi poznatim kao Dubrovaki Anonim, koji je ivio poetkom XIV vijeka. Kod
D. Milakovia pie: Podgorica, na granici Crne Gore, s lijeve strane rijeke Morae, a
u staro doba grad, koji je kao i abljak na svretku desetoga vijeka sagradio Tugemir,
kralj dalmatinski.185 A Njego u Svobodijadi pjeva: Tugemira drevnoj gradi, Pod
gorici slavnoj...186
Kod Peliia itamo da se po lokalnom predanju selo Dajbabe nekada zva
lo Budimir, i da je u njemu sahranjen kralj Budimir. Zato su na seoskom zboru 1934.
godine, seljani donijeli odluku da selo nazovu preanjim imenom Budimir.187 S tim
predanjem i vremenom ranoga srednjega vijeka dovodimo u vezu i neke nalaze iz
istoga sela (Dajbabe) i nedalekih Doljana. Navodimo da je u listu Zeta, 1934, str. 4,
tampan podatak da se u Dajbabama, na imanju doseljenika iz Kua Milana Milia,
koji je doao 1880. godine, nalazi jedna velika graevina iz starih vremena. U toj kui
su, pie, dugaki hodnici koji su bili ukraeni mozaikom. Veliki dio kue je od fino
tesanoga kamena. Ranije su se nalazili komadi velikih upova, zapremine do 1000
litara, kao i fina eramida crijepovi duine jednog metra, zavrava opis.188 Pie i da
je osniva manastira Simeon Popovi odnio jednu fino tesanu kamenu plou u vidu
stola u manastir. Kamen je po njemu bio slian onome iz Duklje. U daljem tekstu se
navodi i da je na padinama brda emer, od davnina crkva duga 8, a iroka 5 metara.
Sruili su je, kako pie, muslimani. U daljem tekstu se navodi da je pred crkvom gro
blje, e se i danas mjetani kopaju. Sredinji dio Dajbaba, koji se nalazi sa zapadne
strane Dajbabske gore, je centar sela, e su uvijek bili skupovi i zborovi. Teko je bilo
to zakljuiti o moguoj vezi predanja i tog objekta bez arheolokih podataka, za koje
smo uskraeni, mada se namee sumnja da neka veza postoji.
U Glasu Crnogorca od 25. maja 1902. godine, br. 21, Petar Maji dao je
opis sakralnog ansambla na Zlatici kojega naziva manastir. Pominje, da su se zidine
u ono vrijeme dizale do 5 metara u visinu, iako je s njih bila razidana velika koliine
kamena za zidanje seoskih kua. Raziivanje je, navodi, sprijeio mitroplit Mitro
fan Ban, krajem pretprologa vijeka, kad je izdao naredbu da niko ne smije uzimati
kamenje sa zidine, jer je pretpostavljao da je tu bilo sjedite Zetske mitropolije. Zna
ajno je da Maji Podgoriko polje naziva Dukljanskim. Oito, stariji autori su ute
meljenje Podgorice smjetali u vrijeme kneevine-kraljevine Duklje Vojislavljevia,
nazivajui okolno polje Dukljanskim i vezujui je za Dalmaciju, kojoj je pripadala i
politiki i kulturno. Nalazi arhitektonskih elemenata, predanje i toponimija iz Daj
baba i okoline Podgorice takvo gledite potvruju.
Preko tih injenica se ne moe olako prei. One trae razjanjenje. Pa i
predanje o Dajbabama kao mjestu u kome je pokopan kralj Budimir je simptoma
185 Dimitrije Milakovi, Istorija Crne Gore, Zadar, 1856, str. 8.
186 Petar II Petrovi Njego, Djela, CID, Podgorica, 1995, str. 4647.
187Ilija Peko Pelii, Zapisi o Zeti, Golubovci Beograd, 1997, str. 51/Nae selo, br. 2, Zeta, 1934, str. 4.
188 Isto, str. 51.
86
tino. Navodi na zakljuak da je njegovo ime u vezi sa Svetopelekom (Budimirom

u Hrvatskoj hronici), kako pie u Ljetopisu, koji je sahranjen u Dukljanskome gradu,
kod Spua. Nije iskljueno da su oba predanja o dukljanskim kraljevima, Tugemiru,
koji je utvrdio Podgoricu, i Budimiru, sahranjenom u Dukljanskom gradu, 12 kilo
metrara zapadno od Podgorice, preivjela do XX vijeka i stopila se na nain da se
kroz maglu vjekova izgubila njihova individualnost, tako da ih se nije razlikovalo.
Ali je ouvana rudimentarna svijest u narodu da je Podgorica, i njena blia okolina,
u vezi s ovom dvojicom kraljeva. Ne treba izgubiti iz vida ni injenicu da je Tugemir
identifikovan kao dalmatinski kralj. Stefan Prvovjenani u itiju svoga oca Sveto
ga Simeona Nemanje pie: ...uze jedan od mojih gradova, po imenu Skadar, koji
uistinu, Dalmaciji pripada.189 Dakle, jo u XIII vijeku bilo je ivo predanje da se
Dalmacija protezala do Skadra, zahvatajui Podgoricu, i kontinentalno zalee, kako
Dukljanin pie, do izvorita rijeka koje teku ka moru; to predanje danas je iiljelo.
Po svemu sudei, to je jedino predanje koje uva eanje na povijesnu stvarnost da
je crnogorski prostor u staro vrijeme bio dio Dalmacije. Stoga navodi na zakljuak
da je njegova autentinost neupitna. Mislimo da za sada nema osnovanih razloga da
sporimo da je areal Podgorice, ak i Tugemirovo grobno mjesto. Oito je imao oso
bitu poveznicu s njom, pa se osnovano moe pretpostaviti da ona moe biti i mjesto
njegovog konanog poivalita.
Sl. 25. Ieak Koronelijeve karte sa natpisima Podgorica i Tugemir
189 Stefan Prvovjenani, Sabrani spisi, Stara srpska knjievnost, Novi Sad, 1970, str. 93.
87
Stevo Vuini
Kralj Hvalimir (glava XXXIII I XXXIV)
O kralju Hvalimiru Ljetopis daje krte podatke. Tek toliko da je sin kralja
Tugemira i da su njegovi sinovi Petrislav, Dragimir i Miroslav vladali Tetrarhijom.
Izdaniji je J. Lukarevi koji daje poirok opis njegovih graditeljskih poduhvata: Ma
tornando alla narrazione di Tugemir il quale morendo, prese il possesso del Regno, il
suo figliuolo Kfalmir, che fabbric un bel ponte ia Cogniz , fece il Castello di Vrabaz ,
e la rocca di Ocoja, marit la sorella per Niccol Bano di Vivnaz, Castello in Bossina
poco distante dal fiume Varbas, che gli antichi domandarono Porisio; e morendo in
Elec lasci il Regno a Vladislavo suo si gliuolo, che mor di spada Bulgara.190 U pri
jevodu: Ali ako se vratimo na pripovijedanje o Tugemiru, koji je pred smrt preuzeo
kraljevstvo, njegov sin Hvalimir, koji je dao sagraditi jedan lijepi most u Konjicu, dao
je sagraditi utvrenje Vraba, i kulu Ocoja, udade sestru za bana Nikolu iz Vinca,
tvrave u Bosni nedaleko od rijeke Vrbas, koju su stari nazivali Porifio; i nakon to
je preminuo u Jeleu kraljevstvo je ostavio svom sinu Vladislavu, koji pogibe od bu
garske sablje.191 Jele je ranosrednjovjekovni grad u Bosni, u blizini Foe.
Crkva u kojoj su bile poloene moti

Svetog Vladimira i u kojoj je sahranjena Kosara (glava XXXVI)
Mjesto Krajina (u Ljetopisu locus Craini), u kome se nalazila crkva Svete

Marije, u kojoj je, kako pie, bilo poloeno Vladimirovo tijelo i sahranjena Kosara,
nesporno je selo Ostros u dananjoj Krajini To je razvidno iz turskoga deftera skadar
skoga sandakata za 1485. godinu, u kome je ispod naslova nahija Krajina upisano
selo Krajina sa 156 obveznika poreza i tri popa.192 Analizom teksta da se zakljuiti
da se onovremeno mjesto Krajina danas zove Ostros.193 Pomenuta crkva Svete Mari
je, vjerovatno iz IX vijeka, po svemu sudei, preslojena je novijom, s kraja XIV vijeka,
posveena takoe Bogorodici, poznata kao Preista Krajinska, od koje se u Ostrosu
vide ostaci. Danas se Krajinom zove regija koja zahvata prostor pomeu Skadarsko
ga jezera i vrhova planinskih lanaca Lisinje i Rumije. Jedno vrijeme, od konca XVIII
vijeka do Berlinskoga kongresa, imala je ulogu vojne krajine koja je titila Skadar od
zapada, odnosno Crne Gore. Zahvata everna podnoja planinskih lanaca Rumije i
190 Copioso ristretto de gli annali di Ravsa di Giacomo di Pietro Lvccari, Venetia, 1605, str. 8 i 9.
191 Preveo Joko Katelan.
192 S. Pulaha, Defteri i registrimit t sanxhakut t Shkodrs i vitit 1485,Tirane 1974, str. 143/144.
193 Imamo vie primjera da ime irega prostora preivi u imenu mjesta, ili da egzistira istovremeno
(Krajina). U Hrvatskoj Krajna je naziv naselja u optini ainci, a u Sloveniji mjesta u optini Tiini.
Slian primjer imamo u Crnoj Gori. Ime oblasti Prevalitane preivjelo u imenu jedne livade pored
Skadarskoga jezera, a upanije Oblik, koja je zahvatala ulcinjsko zalee i Skdarsku ravnicu, u imenu
jednoga sela. Ili, jedna vea brdska povr kod Podgorice zove se Velje Brdo, a s njegove everne stra
ne, u podnoje, smjeteno je selo Velje Brdo.
88
Lisinje koji se zavravaju Taraboem; omeen s istoka rijekom Bojanom, sa evera

Skadarskim jezerom, a od zapada Crmnicom. Stoga, u prirodnom, geografsko-sao
braajnom, osobito odbrambenom i strategijskom smislu taj prostor je pogodan za
uspostavljanje administrativnog sredita oblasti, koja zahvata Zetsko-bjelopavliku
i Skadarsku ravnicu, primorski pojas od Kotora do Ljea i basen Skadarskoga jeze
ra. Upravo, prostor ranosrednjevjekovne Duklje, potonje Zete. Tumaenjem XXX
glave Ljetopisa (podjela oblasti Zete na upanije) zakljuujemo da se Krajina nije
nalazila unutar neke od upanija kojima je oblast Zete bila premreena. Po svemu
sudei, imala je neku vrstu posebnog statusa, povezanog s vrhovnom vlau irega
prostora, koja je neko vrijeme u njoj stolovala, prije nego je dravna stolica konano
preseljena u primorje. Sasvim sigurno, u njoj su stolovali Sveti Vladimir i njegov
otac Petrislav, u literaturi poznat kao arhont Petar. Petrislavu je Krajina posljednje
poivalite, a tijelo Sveta Vladimira je u njoj poivalo nekih dvijestotine godina, prije
nego je odneeno u Elbasan, e se do danas nalazi. A. Jovievi pie: U Kostanji,
srediu Krajine, jedan breuljak zove se Kralji. On je po svemu najljepe mjesto u
svoj Krajini; po narodnom predanju tu je ivio knez Vladimir, koga mjetani zovu
Sveti kralj.194 Imalo bi razloga, da se na jednom takvom mjestu, locira dvor suve
rena, u ovome sluaju Vladimira. Autopsijom terena da se zakljuiti da je cijeli taj
kraj premreem dobrim poploanim putevima, raspolae mnotvom lijepo ozida
nih bunara, sela su urbanistiki sreena, a prostor kultivisan nepreglednim zasadima
kotanja; kue su graene fino tesanim kamenom, pristupni putevi briljivo uraeni
a dvorita ista i ureena. Sve odie redom, koji je mogao da uspostavi samo civilizo
vani svijet, duboko ukorijenjen u tom prostoru. Nekadanji slovenski karakter ovoga
kraja, razvidan je iz pomenutoga turskoga deftera, u kome, skoro pet vjekova od
vremena arhonta Petra, jo dominiraju slovenska imena meu obveznicima poreza.
On je dijelom ouvan i do danas. Poznata uma kotanja, po kome je i mjesto dobilo
ime Kostanji, lokalni Albanci zovu Gvozd Krajinski, to je nesporan slovenski naziv.
Sva ova pitanja, ukljuujui i pitanje crkve u kojoj su bile Vladimirove moti, i u ko
joj je sahranjena Kosara, utemeljeno se ne mogu raspraviti i izvui argumentovani
zakljuci bez arheolokih istraivanja irega podrumijskog prostora, u priobalju i
pobreju Skadarskoga jezera.
Kralj Dragimir (XXXVII glava Ljetopisa)
U XXXVII glavi Ljetopisa opisano je ubistvo kralja Dragimira, strica

Svetoga Vladimira i oca kralja Dobroslava, odnosno Vojislava, osnivaa dinastije
Vojislavljevia. Ubili su ga graani Kotora u Crkvi Svetoga Gabrijela na Prevlaci, da
bi s grada uklonili vlast, i njega i njegovih potomaka. Bili su nezadovoljni nainom
kojim su njegovi preci vladali Kotorom, pa su se bojali da e i on i njegovi potomci
nastaviti da vladaju na isti nain. Ugrabili su priliku kada je Dragimir poetio njihov
194 Andrija Jovievi, Crnogorsko primorje i Krajina, Obod, 1992, str. 22.
89
Stevo Vuini
grad s malom pratnjom, i liili ga ivota, s namjerom i da mu zatru trag, meutim,

ena mu je posmrtno rodila nasljednika, budueg osnivaa dukljanske dinastije.
Koncem 19. vijeka na Prevlaci je bio sauvan Dragimirov grob u kome
su naene njegove kosti. Lokalni seljaci su ga otvorili, kosti izbaili, poklopac ba
ili a sarkofag koristili za uvanje ulja. O tome je Mladen Crnogorevi zabiljeio:
Slui takoe kao uljana kamenica (u koju se sliva dvadeset barela) grobnica, danas
na Opatovu, na koju je bio sveden poklopac. Priaju da je u njoj bio ukopan kralj
Dragutin, kojega kosti su u grobnicu nali. Nego to se kosi istorijskoj istini koja tvrdi
da je kralj Dragutin umro u Sremu 1316. godine. Ovde je narod pobrkao imena. U
grobnici je naime bio ukopan kralj Dragomir (stric kralja Vladimira), koga Kotorani
ubie u crkvi sv. Gavrila na Stradiotima. I ve iz toga vidimo da je Crkva sv. Gavrila
osnovana prije Manastira Prevlakog.195 Dimenzije sarkofaga su iznosile 220 x 87
x 75 cm. Poklopac je bio visok 25 cm. Na sva etiri kraja imao je etiri, kako je Cr
nogorevi napisao, piramidalna izraa visoka po 35cm. U sarkofagu je bio urezan
kameni podglavak, a na jednoj strani rezan je u okviru krst. U meuvremenu, sar
kofagu se izgubio svaki trag. Oko 4 kilometra udaljena od Opatova, nalazi se Crkva
Svetoga Petra u Bogdaiima, kojoj je u vizitaciji 12. jula 1689. godine bio biskup
Marin Drago. U izvjetaju je pomenuo natpis majstora Regolusa, na kome je ukle
sano ime kralja Dragomira: In nomine Christi, Dragomirius rex, claustrum istum
construxit Regolus cum magistrum.196 Taj natpis, kako je zapisao, nalazio se na uglu
jedne kapele na podu. To je tvrdio i drugi vizitator, biskup DallOglio, 1766. godine.
Danas se na drugom mjestu u crkvi, na junom zidu, na oko 1,5 metara od kapele,
prema ulaznim vratima nalazi natpis kojega je M. Miloevi proitao: In nomine
Christi, claustrum istum construxit Regolus cum magistrum. Nije mu bilo jasno,
kako je Marin Drago, na ovom natpisu majstora Regolusa, koji je izgradio klaustr
manastira, odnosno, unutranje nadsvoene hodnike, unutar etvorugaonog ma
nastirskog dvorita, proitao ime kralja Dragomira.197 Meutim to nijesu dva ista
natpisa, jer su se nalazila u razliitim uglovima crkve. U natpisu, kojega smo i mi
imali priliku da vidimo, nema ni pomena kralja Dragimira. Sudimo, da su to, ustvari,
dva natpisa istoga majstora, iz dva manastira u kojima je izgradio klaustre, koja su
se istovremeno ili u razliitim vremenima, nalazila u sekundarnoj upotrebi, na razli
itim mjestima u bogdaikoj crkvi, pa je vremenom, nakom opravke crkve, jedan
od njih, onaj kojega je proitao Marin Drago, u kome se pominje kralj Dragomir,
nestao bez traga. Ova injenica nas ne sprjeava da zakljuimo, da pomen sarkofaga
kralja Dragomira, o kome je pisao M. Crnogorevi, i izvjetaj Marina Draga u kome
pominje natpis s njegovim imenom, ne mogu biti proizvod sluajnosti nego su u vezi
sa sadrinom XXXVII glave Ljetopisa, i daju nam za pravo, da ovu glavu Ljetopisa
drimo nesumnjivim povjesnim izvorom.
195 Mladen Crnogorevi, Arhitekturni fragmenti na Prevlaci, Starinar VII, Beograd, 1890, str. 24.
196Milo Miloevi, Pomorci, ratnici, trgovci i mecene, Equlibrium&CID, Beograd Podgorica, 2003,
str. 409. Panju na ovaj tekst mi je skrenuo A. Radoman.
197 Isto, str. 409.
90
O kralju/caru Bodinu (glava XL i XLI), jednom epitafu

(glava XLII) i pomenu Kralja Pavlimira (glava XXVI/XXVII)
U glavi XL dat je kratak opis izbora Bodina, sina kralja Mihaila, za cara
Bugara. Da je to injenica, potvrdio je nepoznati vizantijski hroniar, u nauci po
znat kao Skiliin Nastavlja, koji pie: Istaknuti ljudi Bugarske zamole Mihaila,
koji je bio vladar, da im pomogne i s njima se udrui, i da im svoga sina da da ga
proglase carem Bugarske i da se tako oslobode prevlasti i okrutnosti Romeja. On
im se rado odazove i sabravi 300 svojih ljudi predade ih svom sinu Konstanti
nu zvanom i Bodin i poalje ih u Bugarsku.198 Bodin je, po Ljetopisu, bio unuk
Samuilove sinovice, ene kralja Dobroslava/Vojislava. J. Lukari pie da se zvala
Neda, odnosno na latinskom Dominika.199 Oito, da ga je ta rodbinska veza sa
Samuilovom dinastijom, preporuila za bugarskoga cara, i nasljednika sruenoga
Samuilovoga trona. U XLI i XLII glavi Ljetopisa, itamo da je u jednom trenutku,
Bodin silom oteo kraljevstvo od strica Radoslava, koji se povukao, i krenuo je da
potinjava svoje roake, pa je izbila strana nesloga pomeu njega i osam sinova
kralja Radoslava, brata njegovoga oca kralja Mihaila. Tada Petar, nadbiskup barske
stolice, ovjek dobre uspomene, kad vie da je izmeu brae velika svaa i nesloga,
stane da zajedno sa svetenstvom i narodom posreduje, nagovorie ih i uinjee
mir meu njima. Na epitafu njegove nadgrobne ploe, koja je bila u katedralnoj
Crkvi Svetoga ora u Baru, sruenoj 1881. godine, od eksplozije granata koje su u
noj uvane, izmeu ostalog, pisalo je da je ovaj pastir barski bio uitelj uitelja, i da
je mudrost starih iskustvom nadvisio. Taj mir, koji je uglavio Petar meu braom,
nije bio dugoga vijeka, jer je Bodin, na nagovor svoje ene Jakvinte, pokuao da
se rijei svoje brae od strieva, sinova kralja Radoslava. Na prevaru je utamniio
dvojicu: kneza Branislava, Gradislava i Branislavljevog sina Predihnu, dok su Hva
limir, Stanihna, Koapar, Dobroslav, Vojislav i Pribinek pobjegli, i dobili zatitu u
Dubrovniku. Bodin je onda opsadirao Dubrovnik, i pod njegovim zidnama, po
gubio Branislava, sina mu i brata. J. Lukarevi pie da je tvrava koji je sagradio na
udaljenosti dva jugera od Dubrovnika, nakon povlaenja dukljanske vojske srue
na. Na njenim temeljima izraena je crkva Svetoga Nikole, a na kosini hram Svih
Svetih.200 Lukarevievi podaci o gradnji dvije crkve na temeljima Bodinove opsad
ne tvrave, moraju se prihvatiti kao injenice. Tako da vizantijski izvor, epitaf iz
barske Katedrale i tvrava o kojoj pie J. Lukarevi potvruju da je Dukljaninova
naracija iz XL, XLI i XLII glave, zasnovana na povjesnim injenicama.
M. Milojevi pie da se u selu Kijevu od 35 domova, udaljenom sedam sati
istono od Peke Patrijarije, nalazi prekrasna crkva od tesanoga kamena posveena
198 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Beograd 2007, Tom III, str. 179.
199 Copioso ristretto de gli annali di Ravsa di Giacomo di Pietro Lvccari, Venetia, 1605, str. 11.
200 Isto.
91
Stevo Vuini
Svetom Nikoli u kojoj je ivopisan Stefan Uro. U jednom daljem nerazgovjetnom

objanjenju gradnje i njene nadgradnje nastavlja Ostali koji su ovu crkvu vieli
vele da joj po prepisima od kada je izgraena ima preko 980. godina i da ju je zidao
neki kralj Pavlimir u znak blagodarnosti to mu je sveti Nikola pomogao da odri
pobjedu nad nekim bosanskim banom koji je dopro bio do njegove zemlje.201 Iako
istoriari Milojevia smatraju nepouzdanim, drim da je vrijedno uputiti strunu
javnost u ovo predanje koje je zabiljeio u okolini Pei. S velikim oprezom, moda
bi se moglo dovesti, u neku vrstu veze, s ratnim pohodima kralja Pavlimira protiv
rakoga upana Ljutomira i njegovim ratom s udruenim Srijemcima i Ugarima, u
okolini Save, opisanim u XXVII i XXVIII glavi Ljetopisa.
Mjesto Gariza
(Gorica - XLIV glava Ljetopisa)
Za crnogorsku istoriografiju znaajno je ubicirati i mjesto Gariza (Gorica)

iz XLIV glave Ljetopisa u kome je Bodinova ena Jakvinta, nakon to je kralj Vladi
mir, koji je leao na samrti u Skadru, odbio da je primi, poinula da saeka kraljevu
smrt. To mjesto se nalazi desetak kilometara jugozapadno od Skadra, u neposrednoj
blizini Bojane. Marin Bici pominje Goricu u kontekstu svoje vizitacije po Albaniji
1610. godine. Zabiljeio je da se to mjesto nalazi s onu stranu rijeke u odnosu na
selo Samri, i da ima lijepu i dobro graenu crkvu koja moe da primi 500 osoba,
posveenu svetoj blagovijesti djevice Marije. Crkva je bila lijepo freskopisana, do
bro snabdjevena kaleima i crkvenim ruhom i imala je prenosivi oltar, ali nije imala
krstioncu i svetite. Bila je slabo poploana, jer je podni kamen korien za okolne
nadgrobne spomenike.202
Mauzolej dukljanskih vladara

(glave XL, XLII i XLIV)
Crkva Svetih Sra i Vakha, u kojoj je sahranjeno pet dukljanskih kraljeva

(Mihailo, Bodin, Vladimir, Dobroslav i Gradihna), u Ljetopisu nije blie odreena
mjestom. Pominje se u glavama XL, XLII i XLIV. Kao mauzolej dukljanskih vlada
ra, slovi opatija Sv. Sra i Vakha koja se nalazi s lijeve strane Bojane, tik uz obalu,
nizvodno od Skadra desetak kilometara. Ali nedostaju materijalni dokazi koji bi to
potvrdili. Zato pitanje njegove ubikacije ostaje otvoreno. Marin Bici pominje i crkvu
posveenu istim svecima u Mrkojeviima, upaniji Prapratni. U toj upaniji, u Crkvi
Svetoga Andrije, sahranjen je rodonaelnik dinastije Vojislav. Pie, da su u barskoj
201 Milo Milojevi, Putopis dela prave (stare) Srbije, sveska II, Beograd, Dravna tamparija, 1872,
str. 175.
202 Marin Bici, Iskuenja na putu po Crnogorskom promorju, Albaniji i Srbiji 1610. godine, Optinski
arhiv Budva i biblioteka Anali Budve, Budva, 1985. str. 42.
92
dijecezi bile tri opatije: Svetoga Sra kod sela Mrkojevia, Svetoga Marka u Turcinji
i Gospe Ratake, kako pie, koja jo uvijek ima neke prihode unutar granica Patro
via.203 Natpisi na Crkvi Svetog Sra i Vakha na Bojani dozvoljavaju razliite pretpo
stavke. U proelju te crkve uzidane su dvije ploe s natpisima na latinskome jeziku.
Na jednoj, u prijevodu pie: Sjeti se gospode, slukinje svoje, Jelene kraljice Srbije,
Dioklije, Albanije, Holmije, Dalmacije i Pomorskog kraja, koja zajedno sa sinovima
svojim, kraljevima Uroem i Stepanom podie iznova ovu crkvu u slavu blaenih
muenika Sergija i Vakha, koja se dovri ljeta gospodnjeg 1290. Na drugoj, natpis u
prijevodu glasi: U ime Gospoda amin! Izuzetnog sina Djevice godine 1318. uzvieni
gospodin Uro, po milosti bojoj kralj Rake, roen od svijetlog i plemenitog kralja
Uroa i gospoe kraljice Jelene, sagradi ovu crkvu u ast svetih muenika Sergija i
Vakha od temelja do zavretka uz prisustvo opata Petra Dohne Skadarskog.204 Upra
vo, termini iznova u prvom, i iz temelja u drugom natpisu, jasno nagovjetavaju da je
ta crkva nadgraena nad temeljima starije, ako je suditi po krtiorskim natpisima, dva
puta u razmaku od 28 godina. Otvara se pitanje uzroka ruenja starije crkve. Mogu
e, u vrijeme Nemanjine kampanje protiv Duklje. Zato su ugraene dvije ktitorske
ploe, majke i sina, s razliitim godinama podizanja crkve, u nauci nije razrijeeno.
Oito, Crkva Svetoga Sra i Vakha, vie puta je dograivana i nadgraivana. Pitanje
je, kako su se kraljica Jelena i kralj Milutin odnijeli prema prethodnom ktitorskom
natpisu, i vjerovatnim natpisima i sarkofazima dukljanskih kraljeva, kao neposred
nim materijalnim dokazima, da je manastir bio njihov mauzolej. Nije iskljueno da
su ih uklonili. A ako su bili ouvani, uklonila ih je Bojana, koja je podlokala i sruila
manastirsku crkvu, sem junoga zida. Te injenice e bitno oteati ili, ak, onemogu
iti konano i utemeljeno rjeenje ove zagonetke.
Patrovii
Smjeteni su pomeu Sutomora i Budve. S istone strane graniili su se sa

upanijom Prapratnom, a sa zapadne s Budvom s Kevom. Kao i danas, protezali su
se od Kufina u neposrednoj blizini Sutomora pa do Beia, predgraa Budve. Uvi
dom u XXX glavu Ljetopisa, slijedi nesumnjivi zakljuak da prostor Patrovia nije
bio u zahvatu mree upanija kojima je bila prekrivana oblast onovremene Zete. Ta
injenica, nesporno podupire njihovo predanje da su batinici privilegija od Diokle
cijanova vremena koje su im potvrivali svi gospodari toga prostora, po svemu sude
i, i elnici slovenske sklavinije, potonje kneevine i kraljevine Duklje. Jedino se tako
moe objasniti njihov, nesporno, privilegovani status izvan mree upanija, a unutar
dravnog okvira Duklje, kako proishodi iz Ljetopisa. Imali su privilegije od starine,
potovane od svih srednjovjekovnih i novovjekovnih gospodara vladara Duklje,
Srba, Mleana i Austrijanaca odnosno Austrougara. Te povlastice su u vrijeme Mle
203 Isto, str. 28.
204 Boidar ekularac, Tragovi prolosti Crne Gore, str. 112 i 146.
93
Stevo Vuini
take Republike bile ideal kojemu su teili svi ostali mletaki podanici.205 Indikativna
je jedna knjiga tih privlegija koju je 23. aprila 1746. godine ovjerio mletaki notar
Josip Belan svojim potpisom i znakom. U tom ovjerenom primjerku itamo da su
Patrovii prvu privilegiju dobili navodno od Dioklecijana. U njoj pie da je Dio
klecijan, Dalamatinac po rodu, rimski car, tristote godine, za vrijeme trogodinjega
boravka u Baru, podigao Dokleju i oslobodio Patrovie svih tereta. U drugoj se
pozivaju na Konstantina, koji je navodno 350. godine, po prelasku u Carigrad, potvr
dio to osloboenje. U treoj se pozivaju na Justinijana koji je 530. godine, u vrijeme
boravka u Drau, potvrdio prethodne privilegije. A onda slijedi red careva i kraljeva
koji su, pie, potvrivali prethodne privilegije: prvi je ugarski car Karlo 870. godine,
slijede: carigradski Vasilije 871. godine, Niifor 960. godine, Aleksije 1100. godine,
njemaki car Fridrih Barbarosa prilikom odlaska u Jerusalim, carigradski car Isak,
pa upan Stefan Nemanja 1206. godine, bugarski car Stevan 1350. godine, ugarski
kralj Ljudevit 1370. godine, mletaki kapetan Jadranskoga mora Franesko Bembo
1423. godine, i konano, 20. decembra 1481. godine mletaki dud Ivan Moenigo
je potvrdio patrovske privilegije.206 to je pisalo u prvoj privilegiji i kasnijim potvr
dama, poev od Konstantina zakljuno s Ljudevitom nije poznato. No nesumnjivo
je da su se Patrovii od davnine vladali po sopstvenim pravilima koja su im potvr
ivali svi gospodari redom. Bili su optina sa irokim povlasticama i uivali su status
svojevrsne zajednice plemia. Zanimljiva je injenica da su Patovii uivali povla
stice u carigradskoj luci, koje su bile predmletake, a koje se mogu dovesti u vezu s
vizantijskim carevima, o emu pie Antun Dabinovi. Neki autori su skloni da ih,
dijelom, prihvate kao originale i tome navode argument da patrovski Zbor i njegovi
kancelari i sudije uglavnom nijesu bili ni pismeni ni sposobni da ih falsifikuju, niti je
bilo ko drugi imao interesa za tako neto, osobito ne Mleani, koji su bili sumnjiavi
prema svakom dokumentu i temeljno su ispitivali njegovu originalnost. S. Mijuko
vi je stanovita da ne treba iskljuiti mogunosti da je Dioklecijan dao Patroviima
izvjesne povlastice, a za uzvrat ih obavezao na usluge vojnoga ili drugoga karaktera.
Nesporno je da su uivali veliko povjerenje u Mlecima, jer im je Vijee umoljenih
odlukom od 28. februara 1550. godine dozvolilo da kao nagradu za vjernost mogu
nositi oruje u Veneciji i svakom drugom mletakom gradu.207 U svakom sluaju, u
Veneciji, u sredini obalnog dijela poznatom kao Riva degli Schiavoni, nalazi se ukle
san natpis u kamenu: PASTROVICHIO, koji je epigrafsko edoanstvo patrovskih
privilegija u Serenisimi. Posebno istiemo ugovor izmeu Patrovia i Mletaka koji
je potpisan 4. aprila 1423. godine na mletakoj galiji pod Drobnim pijeskom. Njima
se Mleii, devetom stavkom Ugovora, obavezuju da opat benediktinskog samostana
Ratake opatije, koji pripada Patroviima, ima biti priznat kao opat, i ne smije biti
205 Slavko Mijukovi, Knjiga patrovskih privilegija, Istorijski zapisi, Titograd, 1959, sv. 2, str. 467.
206 Isto, str. 473.
207 Isto, str. 486.
94
lien ove opatije. Item quod venerabilis abbas dominus Luka patrus supradicti
208
Radich Grubacevig abbas sancte Marie de Jotam territorii dictorum nobilium Pa

strovichiorum in ipsius abbatia suprascripta confirmetur nec de ipsa abbatia aliqua
liter privari debeat vel molestri.209
Okosnicu savremenih Patrovia ine Vlasi koji su s katuna sili u primor
sku oblast s brdsko-planinskoga zalea, koje odvaja Crmnicu od primorja. Ta inje
nica o njihovom silasku potvrena je jednim pismom mletakog senata za despota
ura iz 1435. godine: Nos enim, forma pacis, habere debemus, omnes pastro
uichios et Reseuichios, qui descenderunt de Monte Zarnagore, vnde descenderund
omnes pastrouichij, reseuichij et Catuni de lastua (Lastva), et alie ville, que ad suo
rum pastrouichiorum se congregant. Vlaki karakter te seobe potvruju oronimi i
toponimi Sudino brdo, Liak, Ivaneva njiva, kaljeza, pa potok Bukemir, selo Tu
dorovii koje su naseljavali Vlasi Tudorovevci. U zahvatu ovoga sela ima nekoli
ko toponima vlakoga porijekla; Butorina njiva, Ljeeva njiva, Mikova njiva, ena
njiva, i panjaci Serape, tuljeza, Vui plat i Penta. U Buljarici jedan panjak se zove
Brate, a u Beiima Botur. U patrovskim ispravama iz XIII i XIV vijeka pominju
se imena Katicena, Gonas, inovi, Tarnut, Negul, Drakul, Harube, Hekula, Urso,
Tudro itd.210 Ove isprave pokazuju da je propast dukljanske kraljevine imao dra
matine posljedice po demografiju i da su se Vlasi u Patrovie doselili malo prije i
odmah nakon propasti Duklje koncem XII i poetkom XIII vijeka. U procesu koji
je trajao due vremena, preslojili su domicilno stanovnitvo latinske vjere, koje je na
tom prostoru egzistiralo do konca XVI vijeka i adaptirali se na njegovu tradiciju i
obiaje. Od starog naroda predanje pamti Bukumire koji su naseljavali Popovo selo
a kasnije Buljaricu i bratstvo Dukljane koje je stanovalo na Dukljan brijegu podno
brda Bapca. Zato su poetkom XV vijeka jasno stavili na znanje Serenisimi da je opa
tija rataka patrovska i da njenoga opata niko ne moe liavati zvanja bez njihovoga
pristanka. U okolnostima predominacije pravoslavnoga ivlja i gospodstva plemstva
koje je ispovijedalo pravoslavlje, latinitet se povukao u Budvu s bliom okolinom i
u Kastel Lastvu (Petrovac), a dio iselio prema Istri i Mlecima. Da su do konca 14.
vijeka vjersku okosnicu Patrovia injeli katolici, potvruje niz dokumenata. Jedan
mletaki od 26. aprila 1517. godine pominje ecclesia S. Marie de Pastrovichi koja se
daruje legatom Nikole Radova, takoe u Patroviima.211 O iseljenim patrovskim
katolicima nalazimo podatke u matinoj knjizi vjenanih katolike upe Svetoga
Blaa iz Vodnjana, e su upisivani podaci o sklopljenim brakovima kroz due raz
doblje, poevi od godine 1596. do 1703, na etrdeset i sedam mjesta nalazimo upi
208 Sava Nakienovi, Boka, CID, 1999, Podgorica, str. 83.

209 ime Ljubi, O odnoajih junog Slovenstva i Mletake Republike, Listine, knjiga VIII, JAZU, Za
greb, 1886, str. 226.
210 Jovan Vukmanovi, Patrovii, CID, Podgorica, 2002, str. 5863.
211 Lovorka orali, Izbjeglitvo kao sudbina Barani u Mlecima (XIVXVII st.), izvorni znan
stveni rad, Zagreb, 2004, str. 151.
95
Stevo Vuini
sano prezime Patrovi.212 U prvom se takvom upisu spominje kako su 7. februara

1599. godine brak sklopili Francesco, sin gospodina Alesandra Pugliesea s Brijuna, i
Zuana, ki gospodina Zorzia Pastrovichia. Meu posljednjim upisima, 9. juna 1685,
spominje se Domeniko Pastrovichio.213 Domeniko je bio kanonik kolegijale Crkve
Svetoga Blaa u Veneciji. Prvi pomen o njemu kao vjerskom slubeniku imamo od
23. marta 1659. godine, a moemo ga pratiti kroz dokumenta sljedeih 25 godina.
Iz vremena Kandijskog rata (1662. god.) datira oporuka kapetana Marka Patrovi
a zvanog Ptica (Ptizza). Iako opsegom nevelika, ova oporuka svjedoi o brojnim
vojnikim vezama patrovskog kapetana. Zapaena je Markova uska povezanost s
Crkvom Sv. Frane, vrlo popularnom i uz Crkvu Sv. imuna esto spominjanom u
oporukama vojnika i asnika nastanjenih u Zadru.214 Manastiri Praskvica i Gradite
bili su latinski sve nege do poetka 14. vijeka. Praskvica se pominje u dokumenti
ma 1307. kao podrunica Bogorodice Ratake. A 1305. godine Manastir Gradite sa
svim poedima Jelena Anujska daruje benediktincima na Racu, to 1307. njen sin
Milutin potvruje.215 Sve ove injenice ukazuju na ozbiljne demografsko-konfesio
nalne promjene koje su zadesile Patrovie u periodu izmeu 12. i 14. vijeka, tokom
kojega je domicilno stanovnito preslojeno rakim favoritima, novodolim Vlasima,
koji su ih tokom nekih 300 godina, dijelom integrisali u sebe, a dijelom istisnuli s
toga prostora. Unutar toga vremena, latinski vjerski iskaz zamijenjen je pravoslav
nim, koji danas dominira ovim prostorom.
212 Alojz tokovi, Jesu li vodnjanski Patrovii Crnogorci katolici? Prilog poznavanju demografske
povijesti na jugu istarskoga poluotoka, Problemi sjevernoga Jadrana, 10, HAZU, Pula, 2009, str. 34.
213 Isto, str. 35.
214 Lovorka orali, Iseljenici iz Patrovia u Zadru (XVIXIX st.), Hrvatski institut za povijest,
Historijski zbornik 64, 2011, str. 8.
215 Isto, str. 10.
96
NEKOLIKE POVEZNICE SA
SREDNJOVJEKOVNOM DUKLJOM,
INDIREKTNO I S LJETOPISOM
Utemeljenje Podgorice
Po svemu sudei, Podgorica je utemeljena u vrijeme snaenja dukljanske

drave, na rezmei dva milenijuma. U spisima Crkve Svetoga ora ispod Gorice
zabiljeeno je o Podgorici i ovo: ...i podie se ovaj grad u X vijeku a prve kue podie
na obali Ribnice gospodar Gorske upe arko, koga je bog bio nauio na to. ini
se da je za njeno utemeljenje vaan jedan sakralni objekat, iji se ostaci danas nalaze
u temeljima privatnoga objekta kua eevia. Reklo bi se da su to ostaci neke
benediktinske opatije, kasnije preslojeni pravoslavnim manastirom, i na koncu pro
fanim objektom. Poveznica za takvu pretpostavku je predanje da se Sveti Marko po
sebno potovao u Podgorici, da je bio zatitnik grada, i da se na dan Svetoga Marka
uvijek nosila litija do kue eevia. Izgleda da je ta kua utemeljena na manastiru
imenovanim njime kao patronom, to je iskljuivo pravilo kod latinskih manastira.
Vjerovatno je bio patron benediktinske opatije, nad kojom je kasnije nadograen
pravoslavni Manastir arhistratiga Mihaila, koji se pominje u Savinom itiju, da bi na
kraju taj manastir bio preslojen privatnim objektom.
U ranom srednjem vijeku bilo je uobiajeno da se oko benediktinskih opa
tija osnivaju trgovita i naselja, iji bi patron bio i patron naselja. Po svemu sudei
tako je bilo i u sluaju Podgorice, iji je patron Sveti Marko, bio patron opatije oko
koje je osnovana Podgorica. Reklo bi se da je sakralni objekat posveen njemu ka
snije preslojen pravoslavnim manastirom arhistratiga Mihaila, koji kao svetac nije
uspio da ga supstituie niti da se nametne stanovnitvu, pa je do danas ostao kult
Svetoga Marka kao tradicija od starine.
Materijalnim ostacima potvreno je postojanje 22 benediktinska manasti
ra u Boki Kotorskoj i 11 na prostoru od Budve do Bojane, koji su bili ivui u vrijeme
dukljanske kneevine i kraljevine.216 Svi su se nalazili na priobalnome pojasu. Veina
njih je, vjerovatno, utemeljena tokom IX i X vijeka. To zakljuujemo na temelju pi
sma pape Aleksandra II iz 1067. godine, kojim povjerava brizi dukljanskoga nadbi
skupa Petra sve latinske, grke i slovenske manastire u njegovoj crkvenoj provinciji.
Latinski manastiri su sasvim sigurno bili benediktinski. Razumno je pretpostaviti
da su zasnovani, bar, dva stoljea prije, jer su benediktinski monasi podignuli Crkvu
Svete Marije u Budvi 840. godine.
Benediktinski red je ustanovio Sveti Benedikt iz Nursije. Oko 529. godine
s nekoliko monaha preselio se iz pilje u kojoj se podvizavao na brdo Monte Kasi
216 Ivan Ostoji, Benediktinci u Hrvatskoj i ostalim naim krajevima, Split, 1964, sv. II, str. 487 i 509.
97
Stevo Vuini
no, koje se smatra kolijevkom benediktinaca. Oko 534. godine napisao je pravila
reda, i po njima upravljao prvom manastirskom obitelji. Oko 547. godine je umro
i pokopan u montekasinskom manastiru. Njegova pravila su ubrzo ovladala zapad
noevropskim monatvom. Taj red je njegovao kult knjige. Zato su benediktinski sa
mostani bili stjecita intelektualne aristokratije, koja e kroz vjekove uvati i potom
stvu predavati dio stare rimske i grke kulture. Upoznavali su primitivne narode s
vinovom lozom, oplemenjenim vokama i penicom. Podsticali su razvijanje zanata,
oplemenjivali okolinu i osnivali trgovita na manastirskoj zemlji, od kojih su vre
menom mnoga prerasla u gradove.217 Njihove biblioteke bile su njihovo najvrednije
blago. To je i razlog to je benediktinski red dao veliki broj pisaca. Nijesu zaostajali
ni u umijeu prepisivanja i iluminiranja knjiga, u emu su u srednjem vijeku bili
nenadmani. Njihovi manastiri predstavljaju vaan urbanogeni inilac, u mnogim
prilikama stoer prostornoga planiranja.218 Takav je primjer grada Hertfordshira koji
se razvio iz opatije Svetoga Albana. U njihovoj blizini odravani su sajmovi, a povre
meno su bili pribjeita (refugijumi) u trenucima velikih nevolja i pruali su utoi
te okolnim iteljima, kao npr. Ratac u vrijeme mletako-turskoga rata 14991502.
godine. U manastirskome krugu nalazile su se radionice, ostave, ambari, staje i pei.
Raspolagali su i ribnjacima, kao benediktinski manastiri Svetoga Sra i Vakha na Bo
jani, koji su porueni u vrijeme Prvoga skadarskoga rata izmeu Mleana i Turaka.219
Obavezno su bili snabdjeveni ivom ili bunarskom vodom, poedovali su mlinove,
vrtove s povrem i ljekovitim biljem i pelinjake.220
Trinaesto stoljee je stoljee nazadovanja benediktinskoga reda. Prosjaki
redovi, osobito franjevci, zatekli su ih nespremne da se nose s njima, pa su bene
diktinci poeli polako da odlaze u istoriju, poto su prethodno ispisali povijest ovih
prostora. Dovoljno je pomenuti Ljetopis Popa Dukljanina i Miroslavljevo jevanelje,
dva naa izvanredna spomenika pisane kulture.
Mjesta na kojima je postojao benediktinski samostan uglavnom i danas
nose imena po patronu kojemu je bio posveen. Na primjer, Sveti Sr i Sveti Nikola
na Bojani, ili Marija Rataka kod Bara. Najvie dalmatinskih samostana za patrona
imalo je Svetu Mariju (33) i Svetoga Mihaila (19), dok je, recimo, Svetom Marku bilo
posveeno tri, a Svetoj Trojici, Svetom Martinu i Svetom Sru i Vakhu po jedan,221 a
istoni manastiri su imenovani po rijeci, selu, ili mjestu na kome je sazidan. Recimo,
Piperski, Cetinjski, upski, Mileeva, Deani, Moraa, Bijela, Duga i tako redom.
Mjesta za njihovu gradnju paljivo su birana, da monasi budu osamljeni, i u prijat
nom ambijentu koji podstie na kontemplaciju. Rijetko se koji pravoslavni manastir
217 Isto, str. 38.

218 Katarina Mitrovi, Benediktinci na podruju Barske nadbiskupije i Kotorske biskupije, Kotor,
2015, str. 239.
219 Isto, str. 200.
220 Ivan Ostoji, Benediktinci u Hrvatskoj i ostalim naim krajevima, Split, 1964, sv. II, str. 39.
221 Isto, str. 67.
98
nazivao imenom patrona. Samo ponekad, u sluaju kad bi se zasnovao na temeljima

zaputenoga katolikog, kao na primjer Svetoga Mihaila na Prevlaci kod Tivta, ponio
bi ime patrona.
Te injenice, koje edoe razlike izmeu samostana i manastira, navode
nas na zakljuak da bi u kontinentalnoj Crnoj Gori, na tri lokaliteta, u Podgorici
kua eevia, u temeljima pravoslavnoga Manastira Svete Trojice u Majstorovini
kod Bijeloga Polja i u Martiniima (Bjelopavlii), vie Spua, trebalo traiti temelje
benediktinskih samostana. U Podgorici, na temeljima po svemu sudei poruenoga
latinskog manastira u srednjem vijeku sagraen je pravoslavni, a kasnije je na njego
vim temeljima nadgraena privatna kua. Osobenost lokacije kua eevia tipina
je za benediktinski samostan. Predanje kae da je na tome mjestu bio manastir od
kojega je bila ouvana kapija, koja je ezdesetih godina prologa vijeka nemarom
unitena. Tako je uniten posljednji ostatak od nadgraenoga pravoslavnog mana
stira, vjerovatno nad starom opatijom, posveenoj, izgleda, Svetome Marku, to se
da naslutiti na temelju predanja o njemu kao zatitniku grada, koji je bio posebno
potovan u Podgorici i litije koja se svake godine na njegov dan nosi do kue eevi-
a.222 Vlasnik Halit eevi je svjedoio da mu je ed Buto priao kako su se njegovi
preci doselili u kuu, koja je po predanju bila hrianska svetinja, u kojoj su ga sve do
njegove smrti 1936. Godine, o Markovdanu posjeivali crkveni velikodostojnici. Tu
tradiciju, kako je govorio, uz amanet i danas nastavljaju.223
Manastir se nalazio na znaajnom mjestu na kome se ukrtaju putevi od
Bara i Kotora, preko Kua ka kontinentalnome zaleu i od Skadra, zaleem, k Ono
gotu, Trebinju i dalje k Zapadu. Mjesto je bilo trgovite okolnih plemena Pipera,
Kua, Malisora, Ljenjana i Zeana, pa i Bjelopavlia, i u toj funkciji je bilo done
davno. To je druga osobenost benediktinskih samostana, da su se nalazili u blizini
trgovita, ili je uz njih uspostavljano trgovite. Te injenice snae pretpostavku da
je u osnovi bio latinski objekat. Po svemu sudei, varo Podgorica se zaela, upravo
oko benediktinskoga samostana, vjerovatno posveenoga Svetom Marku jevaneli
sti, kako svjedoi narodno predanje o njemu kao patronu grada, koje se ouvalo do
danas. Slinih primjera ima sijaset u Evropi. Indikativan je zapis iz predromanike
Crkve Svetoga ora, da je prve kue na obali Ribnice sagradio upan Gorske upe
Marko u X vijeku. Upravo se pominje vrijeme u kome su benediktinci irili mreu
samostana, pismenost i duhovnost meu slovenske doseljenike. Na crnogorskome
prostoru, duhovne kompetencije u X vijeku imao je Rim, pa i ta injenica potvruje
gore izneenu pretpostavku. Nije iskljueno, i to treba arheoloki provjeriti, da je
u Podgorici, u manastiru vjerovatno Svetoga Marka, blizu Drpa kua eevia,
sahranjen i kralj Tugemir koji ju je, takoe u X vijeku utvrdio bedemima. Manje
222 Da se od starih vremena litija nosila svake godine 8. maja, na Markovdan, potvrdio mi je jedan
od sadanjih vlasnika kue, Dihad eevi 2015. godine.
223 Milan-Mio Brajovi, Stara Podgorica I, Podgorica, 2007, str. 19.
99
Stevo Vuini
je vjerovatno da bi u toj funkciji mogao biti objekat, mogue crkva, u Dajbabama,

na imanju koje je tridesetih godina prologa vijeka bilo u vlasnitvu Milana Milia,
udaljenom 4 km juno od Podgorice, za koje se vezuje predanje da je u tom mjestu
sahranjen izvjesni kralj Budimir, o kome pie Zeta 1934. godine, ili, preromanika
Crkva Svetoga ora ispod Gorice, udaljena 1,2 kilomatra everno od kue ee
via. Prvi objekat je van areala onovremene Podgorice, a drugi je suvie skroman
da bi se preporuio za mauzolej jednome kralju. U prostoru zahvata onovremene
Podgorice nije poznato da su postojali sakralni objekti koji bi mogli biti u funkciji
moguega Tugemirovoga grobnog mjesta, osim pretpostavljenoga benediktinskog
samostana u blizini Drpa. Jer u to vrijeme, koncem X vijeka, nije bilo drugoga mo
nakog reda koji je imao opatije na crnogorskome prostoru, sem benediktinskoga.
U rasponu od poetka XIV do kraja XV vijeka u dokumentima se pominje
znatan broj podgorikih trgovaca i zanatlija koji su poslovali u Kotoru i Dubrovniku,
osnivali zanatske radnje, ili se enili iz tih sredina. Neki Podgorianin Bojko, 1435.
godine, imao je vinograd u Pranju. Za dug je zaloio i vilu u istome mjestu. Dva
zlatara, Miok i Bogoslav Popovi iz Podgorice su 1430. godine primili od dvojice
Kotorana 78 perpera u zlatnom novcu da bi njima trgovali u Srbiji. Podgoriki obu
ar Zlatko preuzeo je od jednoga Bue koe za 136 balikih perpera, koja mu je data
na kredit. Istaknuti Podgorianin u Kotoru, s titulom ser, bio je Nika Lisica.224 I u
Dubrovniku je bila slina situacija. Jedan Podgorianin je 1438. godine u Dubrovni
ku trgovao sa ivinim oksidom, dok je Pavle Bratoevi iz Podgorice s bratom 1427.
godine bio dunik Dubrovanina Ivana upana.225 Tih godina su se Podgoriani seli
li u Kotor i poklanjali velike vrijednosti Manastiru Svetoga Franja, oito kao katolici,
ili su uzimali kredite od Kotorana. Potvrda da je Podgorica bilo trgovite nalazi se i u
turskome defteru iz 1485. godine, u kome je zabiljeena kao naselje sa etrdeset kua.
I neke znamenite i poznate linosti su isticale da su Podgoriani. Najpo
znatiji je vojvoda Boidar Vukovi Podgorianin, poznati tampar irilikih knjiga,
zatim despot Vuk Brankovi, karlovaki mitorpolit Sofronije (17051711), izaslanik
misije ruskoga cara Petra Velikoga Ivan Lukaevi, prvi predednik crnogorskoga
senata grof Ivanovi i jo neki ruski grofovi.226
U ono vrijeme nije bilo mogue da znatan broj Podgoriana posluje s
Kotorom i Dubrovnikom, ili se ugledom uzdigne u tim sredinama, osobito carskoj
Rusiji, srednjovjekovnoj Srbiji i zemljama austrijske krune, da u rodnome mjestu
nijesu stekli znanje i obrazovanje koje ih je preporuivalo za te poslove i uloge. Oito
da Podgorica nije bila samo naseobina, nego i trgovako-zanatsko sredite irega
prostora u kome je egzistirao i snaan duhovno-kulturni centar. Za ulogu takvoga
centra u ranom srednjem vijeku, pa sve do vremena Nemanjinih pustoenja Gornje
Dalmacije, nedvojbeno se jedino preporuuje benediktinski samostan.
224 Bogumil Hrabak, Podgorica do poetka XIX vijeka, Beograd, 2000, str. 5253.
225 Isto, str. 54.
226 Andrija Lainovi, Podgorica, NB Radosav Ljumovi, Podgorica, 1995, str. 23.
100
edite Zetske episkopije
Savin biograf Domentijan je polovinom XIII vijeka zapisao da je Sveti Sava

postavio episkopa u Zeti u dioklitijskom pomorju, u hramu arhistratiga Mihaila, bli
zu Drepa. To je indirektna potvrda da je Sveti Sava, nedugo nakon to je uzdignut u
arhiepiskopa 1219. godine, sazidao hram, na mjestu benediktinske opatije, sruene,
vjerovatno u vrijeme Nemanjine kampanje protiv Zete. Njime je preslojeno stari
je benediktinsko zdanje, i u njemu je ustoliio zetskoga episkopa, potvrujui tako
kontinuitet i autoritet toga mjesta, vezujui se za stare korijene. Domentijan svjedoi
posljedice Nemanjine kampanje, i posredno podupire takvu pretpostavku: Idoda
de k zemlji otaestva svoga mnoge zemlje od oblasti grkoga carstva, i silom Boijom
i pospjeenjem svetog Duha pobijedi neprijatelje svoje, kao to je prije veliki Mojsije
krsnim orujem sruio gordog Amalika; a Dioklitiju i Dalmaciju, otaestvo i roenje
svoje, istinsku edovinu svoju, koje su trpjele nasilje od grkog roda i gradove sazi
dane od njih razrui i izmijeni slavu njihovu u sliku pustoi i ime njihovo ne nazva
se vie tamo u oblasti toj, a narod koji je u njima, sauva nepovrijeen, tako da je sa
strahom sluio njegovoj vladavini.
P. Malbaa u svom radu o Manastiru Svetog Mihaila na Prevlaci, kategori
ki tvrdi da u Teodosijevom itiju Svetoga Save, koje se smatra preradom Domentija
na, i originalnom Domentijanovom itiju, takvoga podatka o mjestu ustanovljenja
episkopije nema. Pretpostavlja, da je u nekom od ezdesetak prepisa Teodosijevoga
itija, nastalih od XIV do XVIII vijeka, dodato da je episkopija postavljena u hra
mu arhistratiga Mihaila blizu Drepa. B. ekularac i Miljika su stanovita, koje i mi
podravamo, da se moemo osloniti na taj podatak kao neupitnu injenicu. Razu
mno je pretpostaviti da je Sveti Sava postavio Zetsku episkopiju, u sredite Zete, u
novosagraeni pravoslavni hram arhistratiga Mihaila, inae krsne slave Nemanjia,
nadgraen nad starom svetinjom, oko koje je zasnovano naselje, u kojoj je, mogue
sahranjen i praed Svetoga Vladimira, dalmatinski kralj Tugemir. Tako je Sava rein
terpretirao jedan snaan lokalni kult, izgraen oko stare svetinje posveene Svetom
Marku, nije iskljueno i kralja Tugemira, i stavio ga u funkciju dinastije Nemanjia.
U vezi s Podgoricom ne treba smetnuti s uma da je nedaleko od nje bila ruevna, ali
dobro ouvana mona utvrda Dokleja. U donoenju odluke o utemeljenju antike
Dokleje prevagnuli su fortifikacioni nad ekonomskim razlozima, jer je njena pozicija
vie kilometara udaljena od trase antike saobraajnice i sredita okolnih naselja i
plemena. Ta injenica, mogue uparena s drugom, da je Dokleja grad, kako predanje
kae prokletoga cara Dukljanina, gonitelja hriana, otklonila je mogunost da se
nad njome nadgrauje srednjovjekovno protourbano naselje. Ona se, nesporno, kao
takva nametala za potencijalnu osnovu urbane nadogradnje, jer su joj bedemi dobro
ouvani, unutar nje se nalazi bogat majdan kra za graevinsku djelatnost, a okolnim
101
Stevo Vuini
rijekama i vodotokovima je bila dobro zatiena od svake vrste onovremene opasno

sti. Meutim, osnivai Podgorice, vjerovatno benediktinci, koncem IX ili poetkom
X vijeka, u novim okolnostima, dobro su odmjerili prije nego li su odluili e da
grade opatiju. Sagradili su je u sreditu okolnih naselja i plemena, u njenoj blizini je,
po prirodi stvari, ustanovljeno trgovite, kasnije i naselje. Idealno za njihovu misiju.
Njen poloaj otkriva namjere utemeljitelja, i anulira svaku pomisao da je primarno
utemeljena kao pravoslavna svetinja. Sagraena je usred polja, iznad Ribnice, u ne
posrednoj blizini Morae, u sreditu pozornosti, u doticaju s trgovitem, izloena
uticajim izvana sve to je suta suprotnost idealima pravoslavnoga monatva. Svi
pravoslavni manastiri smjeteni su u lokalnim izolatima, ekskomunicirani od okol
noga svijeta, da bi bili u primarnoj funkciji kontemplacije monatva.
Treba cijeniti i okolnost da se manastirski kompleks u Podgorici nalazi
udaljen od Drepa (Drpa Mandia) oko 400 metara, to je saglasno Domentijanovom
navodu da se Manastir arhistratiga Mihaila nalazio blizu Drepa. Pretpostavku, da
je Zetska episkopija utemeljena na Prevlaci kod Tivta treba odbaiti, jer nije pri
rodno da se edite duhovne vlasti Zete nalazi van nje, u Boki. Jedan dubrovaki
dokument o sastanku velikodostojnika Dubrovake i Barske arhiepiskopije koji se
trebao odrati 1249. godine na Prevlaci, skoro tri decenije nakon utemeljenja Zetske
episkopije, iskljuuje mogunost da je tamo bio pravoslavni manastir u vrijeme Sve
toga Save. U darovnici Stefana Radoslava od 10. jula 1250. godine izdatoj u Rakoj
pie: ...Privilegiju, naime, slavnog kralja ora, kojom je predao istim Kotorani
ma Prevlaku na njihovom zemljitu u nasljedstvo, na kojoj sada grade i popravljaju
zdanje sv. Arhanela, nekada od njih samih sagraeno i osnovano..., a ako bi neko
htio da ovo zauzme i iz nihovog vlasnitva izuzme, njega emo prokleti i na njega
anatemu baiti.227 Jastrebov je miljenja da episkopija nije bila na Prevlaci i poziva
se na stare povelje kojima je svaki srpski kralj, nakon stupanja na prijesto, morao
Kotoranima da potvruje povlastice u vezi sa Svetim Mihailom na Prevlaci. To ga
era na zakljuak da nije crkva na Prevlaci bila pravoslavna episkopija, jer nije vjero
vatno da bi kralj i patrijarh doputili da njome upravljaju kotorski plemii.228 Istoga
stanovita je i Rovinski koji citira jednu povelju cara Duana s cijelim saborom, u
kome su bili patrijarh Danilo s nekoliko vladika i igumana, izdatu Kotoranima: Mi
se spomenusmo kako su pravu vjeru i potenu slubu pokazali naijem roditeljima i
praroditeljima i naemu carstvu, i viasmo zapise, s vie pisanih zapisa, i hrisovulje
gospodina kralja Radoslava, i gospodina Vladislava, i Uroa, kao i hrisovulj gospodi
na kralja ora gospodina srpskoga i pomorskoga kotorskoj opini blagoslovi i po
tvrdi crkvu arhanelovu u malome moru prema otoku..229 Oito, da je u vrijeme
Svetoga Save koji je umro 1236. godine, prevlaki manastir bio katoliki, vlasnitvo
kotorske optine. Jer je isti konfesionalni status imao 120 godina kasnije, u vrijeme
227 Tadija Smiiklas, Codex, IV, str. 422, br. dk. 367.
228 Ivan Jastrebov, Podaci za istoriju Srpske crkve, Jepiskopija zetska, Beograd, 1879, str. 176191.
229 Pavle Rovinski, Glas Crnogorca, 16. 3. 1891.
102
cara Duana (13461355). Pozivanje na zetskoga episkopa Neofita, pomenutoga kao

ktitora crkve u Bogdaiima, koju je sazidao 1269. godine, u Grblju kraj Kotora, ne
mijenja zakljuak o mjestu utemeljenje Zetske episkopije. Neofit se pominje u doku
mentima od 1262. do 1270. godine, etrdesetak godina nakon njenoga utemeljenja.
Njegov pomen nije dokaz da je stolica zetskog episkopa bila u Boki, niti da je Zetska
episkopija utemeljena u Boki, na Prevlaci kod Tivta, nego da je on sagradio crkvu,
nije iskljueno u svom rodnom mjestu Bogdaiima, ili iz politikih razloga, da bi
njome meaio imperijalne ambicije rake crkve na primorju. Uporno insistiranje
srpskih naunika na Prevlaci kao editu Zetske episkopije, politiki je motivisano, i
nalazi se izvan korekne interpretacije injenica i povijesnih izvora. Tim toponimom,
kojemu se pridaje znaaj tradicionalnoga i duboko ukorijenjenoga centra srpske du
hovnosti u prostoru Boke, meae prostor velikosrpskih imperijalnih ambicija na
Jadranu, unutar koga se Boka nalazi.
Sakralni kompleks na Zlatici kod Podgorice, i manastir na Vranjini, koji
su bili u fokusu panje nekih istraivaa kao mogua edita Zetske episkopije,
nijesu u saglasju s Domentijanovim navodima iz Savine biografije, i nijedan nije
posveen arhistratigu Mihailu. Od osnivanja, Vranjinski je bio posveen Svetome
Nikoli. Na Zlatikom sakralnom ansamblu nema srednjovjekovne nadgradnje. On
je u osnovi iskljuivo latinski; potvruje to i dotina livada zvana Biskupova livada.
Bio je prvo edite Dukljanske biskupije, koja se nakon prvih neredovnih prilika
nastalih poetkom V vijeka, tokom upada Gota, preselila u sigurnije pribjeite
branjeno bedemima Dokleju. Ako je suditi po poljani Smederevo, koja se nalazi
u neposrednoj blizini, makar jedna crkva zlatikoga kompleksa, vjerovatno je bila
posveena svetome Dimitriju (lino ime Smeder od rum. Simedru < sanctus De
metrius sveti Dimitrije).230
Mjesto roenja i krtenja Simeona Nemanje
U vezi s Podgoricom je i pitanje mjesta roenja i krtenja Stefana Ne

manje, koje nije mogue rijeiti na zadovoljavajui nain, i svako rjeenje je spe
kulativnoga karaktera. Stefan Prvovjenani u Nemanjinom itiju pie: Iako me
tada nije bilo niti pamtim to je bilo o roenju njegovu, ipak sam sluao da je bio
veliki mete u ovoj strani srpske zemlje, i Dioklitije i Dalmacije i Travunuje, i da
su roditelju njegovu braa mu zaviu oduzeli zemlju. A on izae iz buna njihovih
u mesto roenja svojega, po imenu Dioklitija. I voljom bojom i preiste njegove
materi, rodi i ovo, sveto dete, koje e bojim promislom biti sakupilac propalih
zemalja otaastva svoga, pastir i uitelj, pa, tavie, i obnovilac onoga to je bilo
propalo, u mestu po imenu Ribnica. A kako su u zemlji toj i latinski jereji, to se po
volji bojoj udostoji da u hramu tom primi i latinsko krtenje.231 Temeljno pitanje
230 P. Skok, Etimologijski rejnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, III, Zagreb, 1972, str. 292.
231 Stefan Prvovjenani, Sabrani spisi, Stara srpska knjievnost, Novi Sad, 1970, str. 64.
103
Stevo Vuini
na koje Prvovjenani ne daje odgovor tie se statusa Nemanjinog oca, pa i samog

Nemanje u Duklji Dioklitiji. Kao tek roeni sin izgnanika, krtenje je mogao da
primi u bilo kojoj latinskoj crkvi u okolini Podgorice (Ribnica), jer pravoslavnih
nije bilo, kako Provjenani i tvrdi. Ukoliko je njegov status bio viega razreda, nije
iskljueno da je krten u vjerovatnom benediktinskome manastiru nad kojim je
nadgraena kua eevia. U Podgorici i okolini, kao moguim crkvama u kojima
je krten Nemanja po latinskom obredu, upiru prstom na vie sakralnih objekata,
koje su u osnovi latinske. Takvo predanje nije zabiljeila relevantna etnoloka li
teratura s kraja pretprologa vijeka, niti u podgorikoj okolini, niti u Crnoj Gori.
Oito da su to domiljanja naih savremenika, uzrokovana strunom i kolskom
literaturom, koja se u posljednjih sto godina obilno bavila ovim pitanjem.
Legende o kraljici Jeleni Anujskoj
U nauci nije sporno da je kraljica Jelena, supruga Uroa I iz dinastije Ne

manjia, majka kraljeva Milutina i Dragutina, tokom svoje duge vladavine uticala
na politiku orijentaciju zemlje, i davala snane podsticaje vjerskome i kulturnom
ivotu oblasti kojima je upravljala.232 Po svemu sudei, ona potie iz kurtnejske linije,
sporedne loze francuskih kraljeva, kojoj je pripadao i posljednji latinski car Baludin
II. Nakon smrti mua, titulisana je kao regina Servie, Dyoclie, Albanie, Dalmatie et
maritime regionis. U svojoj vlasti drala je Zetu, Trebinje i predio od Plava do izvo
rita Ibra, e joj je u Brnjcima bio dvor. Njena prokatolika aktivnost je bila velikoga
obima. Bila je neosporno potovana i od srpske i od latinske crkve, i vrlo omiljena
kod naroda, o emu svjedoi njen biograf, arhiepiskop Danilo, kao i narodno pre
danje ouvano u Crnoj Gori. Literatura zna da je 1288. godine u Baru podigla fra
njevaki manastir s crkvom i obilato ga obdarila. Iste godine sagradila je manastir u
Kotoru ispred gradskih zidina, koji je poruen pred osmansku opsadu 1539. godine,
da ne bi posluio neprijatelju kao utvrenje. Pominje se da je iste, 1288. godine, sa
gradila i franjevake manastire u Skadru i Ulcinju, posveene Svetoj Mariji. U ulcinj
skom je, najvjerovatnije sahranjena.233 Sa svojim sinovima Dragutinom i Milutinom,
1290. godine, obnovila je benediktinski samostan Svetoga Sra i Vakha na Bojani.
Na osnovu jedne Milutinove potvrde izdate Kotoru, zna se da je Jelena poklonila
veliko imanje Ratakome manastiru kod Bara. Nije ostala duna ni pravoslavnoj cr
kvi u unutranjosti, koju je bogato obdarivala i obnavljala, mada tu njenu djelatnost
nauka jo nije do kraja osvijetlila.
Majku kralja Milutina Nemanjia crnogorska narodna predanja sauvala
su u najboljoj uspomeni, tituliui je kao dobru ili svetu kraljicu Jelenu. Nesumnjivo
zato to je bila zatitnica katolikih interesa u Zeti, inae, tada katolikoj sredini. Pre
232 Gojko Suboti, Kraljica Jelena Anujska ktitor crkvenih spomenika u primorju, Istoriski gla-
snik 12, 1957, str. 131.
233 Isto, str. 138139.
104
danje vezuje toponim Jelenak u Bjelopavliima za svetu kraljicu Jelenu koja je dolazi
la da obie Manastir Bogovine, koji se nalazio izmeu Spua i Ostroga, a u neposred
noj blizini Lontodokle, edita bana Luke upe. Bogumili su joj, pria se u narodu,
na brzu ruku napravili most (po njoj je dobio ime Kraljiin most) koji je manastir
povezao s glavnim drumom. A vir u neposrednoj blizini, s kojeg je, po predanju,
pila vode, nazvan je Kraljiino oko.234 I u Vrbi, povie Dobrskoga Sela, u cetinjskoj
optini, predanje pominje Svetu Kraljicu. Nekom prilikom naila Sveta Kraljica na
bijelom konju kroz selo i naie na dvoje ece koja su uvala stoku kako plau. Pitala
ih zato plau, a ona joj odgovore da su edna. Ona sjae i ree konju da se izvalja i
da dune nozdrvama u stijenu iz koje provri obilni izvor hladne vode koji do danas
vri. Pelii pie da se u Donjoj Gorici, blizu sela Stanjevia, nalazi mjesto Goluba,
e je bio manastir i groblje. Manastir je podigla kraljica Jelena, Uroeva ena, a u isto
vrijeme i onaj u Doljane, pie Pelii.235 Predanje o Svetoj Kraljici zabiljeeno je i u
drugim crnogorskim krajevima (Crmnica, Komani, Krajina...). Uspomena na Svetu
Kraljicu posebno je bila iva u Crmnici, pa se za njeno ime vee i niz mjesnih preda
nja. Rovinski je zabiljeio kazivanje po kojem je Sveta Kraljica imenovala nekoliko
crmnikih sela: Tako je u jednom selu u Crmnici zatraila vode da pije, i odbili su
je, u drugom su odbili da joj daju ribu, koju su tu pred njom ulovili i zbog toga ih je
proklela i jedne je nazvala sotonama, po emu se selo i nazvalo Sotonii, a drugima
je rekla nek se oni nazivaju gluhima poto su ostali gluhi na njenu molbu i zato se
njihovo selo nazvalo Gluhi Do; u sljedeem selu dali su joj malo sitne ribe, i zato se
prozvalo selo Boljevii, od rijei bolji. Kada su mnogi trali za njom traei pare ili
jednostavno je pljakali, ona im je bacala pare, koje su se kasnije pretvarale u kamene
kruie, koji se i danas u velikim koliinama nalaze u glinenim slojevima planine
Sutormana, a narod ih naziva asprice ili parice kraljice Jelene. (...) U Limljanima kod
izvora rijeke Crmnice jedno duboko mjestace se naziva Kraljiino oko.236 Po pre
danju kraljica Jelena dolazila je i u Krajinu, u bratstvo Dobreca, u Livare, i oni su je
lijepo primili a ona ih je blagoslovila. Tvrde da od nje imaju povelju na pergamentu
ali ne znaju e je.237
Predanja o dobroj kraljici Jeleni Anujskoj u Bjelopavliima, Crmnici,
Krajini, Komanima i Dobrskom Selu, zasnovana su na njenoj stvarnoj ulozi dobroi
niteljice i zatinice. Dok je predanje o meusobnom pokolju bjelopavlikih Luana,
nakon kojega su ih Vlasi Bjelopavlii nadvladali, narodno domiljanje, koje je zaklo
nilo ulogu Stefana Nemanje u njihovoj propasti. Koncem XII stoljea, tokom nje
govoga ruilakoga pohoda, struktura dukljanske drave je unitena. Njegov bijes,
po svemu sudei, sruio se i na luansko sredite, vjerovatno, obnovljeni Dukljanski
grad nakon Samuilove ruilake kampanje, koncem X vijeka, sredite Luke upani
234 Miun Pavievi, Zbornik za narodni ivot i obiaje, JAZU, knj. XXX, as. 2, Zagreb, 1936, str. 145,
235 Isto, str. 180
236 Pavel Apolonovi Rovinski, Etnografija Crne Gore, tom II, CID, Podgorica, 1998, str. 377.
105
Stevo Vuini
je. On bi mogao biti jedan od onih, kako pie Nemanjin biograf, koje Nemanja ra
zrui i izmijeni slavu njihovu u sliku pustoi. I pored napora svih Nemanjia, osobito
cara Duana, da brutalno likvidiraju latinski vjerski iskaz, ne samo kod Luana, nego
i ire, on se zadugo zadrao unutar kontinentalne Crne Gore, ukljuujui i Bjelopa
vlie. I danas potomci Luana u Piperima priaju da znaju da su njihovi preci bili
katolici. U opstanku katolika na tome prostoru, Jelena je imala vanu ulogu. Oito,
bila se postavila zatitniki spram svih katolika, dakle i starih Luana, titei njihov
bioloki i vjerski integritet, od bijesa njene dinastije, pa je zahvaljujui i njoj, M. Bici,
1610. godine, mogao u Cucama (Katunska nahija), da nae katolike, koji su sainja
vali polovinu stanovnitva.238 Druga polovina je bila pravoslavne vjere. U to vrije
me, u pitanju vjeroispovijesti stanovnitva, takvo je stanje vjerovatno bilo na cijelom
prostoru june Crne Gore. U kasnijim vremenima, u novim politikim okolnostima
koje nijesu bile naklonjene katolicima, katoliko stanovnitvo je konvertovalo vjeru,
ali nije zaboravilo njenu zatitniku ulogu, zbog ega ju je nagradilo epitetom dobre
kraljice Jelene i u takvom eanju je sauvana u predanju.
238 Marin Bici, Iskuenja na putu po Crnogorskom promorju, Albaniji i Srbiji 1610. godine, Optin
ski arhiv Budva i biblioteka Anali Budve, Budva, 1985. str. 99.
106
TETRARHIJA
I NARODNO PREDANJE
U ovom poglavlju izvriemo uporednu analizu narodnog predanja i na

voda XXX glave Ljetopisa koji se tiu osnivanja Tetrarhije. Dakle, baviemo se pita
njem podjele na oblasti i upanije, njihovim ubiciranjem, utvrivanjem granica, do
kumentovanjem slovenske teritorijalno-upravne organizacije i etnike slike unutar
njih, u vrijeme ranoga srednjega vijeka.
Kralj Predimir podijelio je Gornju Dalmaciju na etiri oblasti koje je na
zvao Tetrarhija, dodijelivi ih na upravu etvorici sinova. Hvalimir je dobio na upravu
Zetu s gradovima i upanijama: Lusca (Luka), Podlugiae (Podluje), Gorsca (Gor
ska), Cupelich (Koplik), Oblik, Prapratna, Cermeniza (Crmnica), Budva cum Cuce
va (Budva s evom) i Gripuli (Grbalj). Boleslav je dobio Travuniju sa upanijama:
Ljubomir, Vetanica (Fatnica), Rudina, Crusevuza (Kruevica), Vrmo (Vrm), Rissena
(Risan), Draceviza (Draevica), Kanali (Konavle) i Gernoviza (rnovica). Dragoslav
Hum sa upnijama: Statanija (Ston), Papava (Popovo polje), Yabsko (aba), Luka,
Vellica (Veliku), Goromita (Goru), Vecenike (Veeri), Dubrava i Debre (Dabar). A
Svevlad oblast koja se zove Podgorje i upanije: Onogoste (Onogot), Moratia (Mo
raa), Comerniza (Komernica), Piva, Gerico (Gacko), Netusini (Nevesinje), Guise
mo (Gusinje), Com ( Kom), Debreca (Dabar), Neretva i Rama.239
Nabrajanje oblasti poinje upanijama u kojima su stolovale vrhovne vla
sti. U Zeti, upanijom Lukom (Dukljanski grad), u Travuniji upanijom Ljubomir
(Trebinje stolno mjesto Travunije potonjega Zahumlja), u Humu upanijom Stata
nija (Ston tradicionalno edite humskih upana) i u Podgorju upanijom Onogot
(grad Onogot). Svi ti gradovi nalaze se na trasi antikoga puta koji povezuje istone
i zapadne provincije rimske imperije. Razvidno je da je u prvoj pomenutoj upaniji,
Lukoj, bilo sredinje mjesto u Tetrarhiji, civitate Dioclitana (Dukljanski grad/Por
firogenetova Lontodokla) i da su se u njemu sahranjivali i krunisali dukljanski kra
ljevi (IX glava Ljetopisa), te da su u formiranju upanija vanu ulogu imale antike
ceste, uz koje su zasnovane. Naseljavanje ve eksploatisanih prostora u kasnoj antici
prethodilo je utemeljenju mree upa, a kasnije upanija. Pored kontinentalne trase
rimske saobraajnice, oito, bila su smjetena sva tri dukljanska grada koje pominje
K. Porfirogenit Gradetaj, Novigrad i Lontodokla.
Tetrarhija se pominje i u XXXII glavi u vezi sa sinom kralja Predimira,
Silvesterom, koji je, kako pie, upravljao Tetrarhijom u strahu bojem i po pravdi.
Naslijedio ga je sin Tugemir, koji je poeo vladu u vrijeme proglaenja Samuila za
bugarskoga cara, oko 980. godine, a njega, njegov sin Hvalimir, kojega nasljeuju
sinovi Petrislav koji je vladao Zetom, Dragimir Travunijom i Helmanijom (Hu
239 Eduard Perii, Ljetopis Popa Dukljanina, Conteco Bar, str. 61-63.
107
Stevo Vuini
mom), i Miroslav Podgorjem. Njih je naslijedio Petrislavov sin, Sveti Vladimir, a

njega stric Dragimir, kojega su ubili Kotorani. Nakon njegove nasline smrti, vlast
je preuzeo sin mu Dobroslav, poslije pobjede nad Vizantijom, u Zetskoj operaciji
1040. i Barskoj bici 1043. godine, nazvan Vojislav. Posljednji put se pominje podjela
zemlje i oblasti u XXXIX glavi. Pie da su nakon smrti kralja Vojislava koji je vladao
25 godina, a umro oko 1060. godine, njegovi sinovi i majka podijelili zemlju i oblasti
predaka. Gojislav i Predimir su dobili na upravu Travuniju i Gripuli, Mihalja, Oblik,
Prapratnu i Crmnicu, Saganek je dobio Gorsku upaniju, Kupelik i Barezi, a Rado
slav Luku, Podluje i Budvu s Kuevom.
Tetrarhija je prostor Dukljaninove Gornje Dalmacije, odnosno dananje
Crne Gore i obje istone Hercegovine Visoke i Niske, ukljuujui i dio Albanije s
desne strane ravniarskoga toka Drima, do njegova ua u more kod Ljea. Unutar
njega su bile etiri oblasti Zeta, Travunija, Hum i Podgorje. Na uu Drima je
bila najistonija taka Tetrarhije i oblasti Zete, odnosno Duklje. Kod Porfirogenita je
precizno definisana: Duklja lei prema kastelima Draa, to jest do Ljea (ue Dri
ma)...240 Kod njega itamo i da se ove oblasti, u neto izmijenjenim granicama, jer
je iz Travunije izuzeto Konavle kao posebna jedinica, imenuju kao Paganija, Zahu
mlje, Konavli, Travunija i Duklja.241 Pie, da ova plemena nemaju arhonte, ve samo
starce upane, na isti nain kao i ostale sklavinije. Oito da je sklavinija vizantijski
termin za slovenske oblasti, odnosno, skupine upanija, kao oblike slovenskih drav
nih formacija, ili moda pravilnije preddravnih formacija, koje su prethodile prvim
meunarodno priznatim slovenskim dravama. Analizom se moe zakljuiti da su
sklavinije uivale izvjesnu samostalnost, imale utvrene granice, s ureenjem koje
je odgovaralo ranom obliku drave, u svakom sluaju to su bile politiki osmiljene
cjeline s vladarem na elu.242 Ove oblasti (sklavinije), mogle su postojati na podruju
e vizantijska vlast vie nije postojala, iako je Carstvo dralo da su one jo uvijek pod
njegovom vlau, ali su mogle, vremenom, biti pokorene i sauvati, izvjesno vrijeme,
visok stepen samostalnosti.243
Granica Gornje Dalmacije (Tetrarhija), ila je vrhovima visokih planina
i rijekama Neretvom, Ramom, donjim tokom Tare, gornjim Lima i donjim tokom
Drima. Poinje od ua Drima u Jadran, pa njime do izlaza iz kanjona, odatle ide na
Prokletije i vrhovima do na vrh akora. S akora niz Lim do mjesta otrog skreta
nja njegova toka k Bijelom Polju, pa odatle granica ide na Taru i Tarom do sastava
ka s Pivom. Potom na vrhove Zelengore, pa Lelije, Treskavice, Bjelanice i Bitovnje.
S Bitovnje na Raduu, pa na Veliku vrsnicu i abulju i izlazi neto zapadnije od
luke Ploe na more. Prostor zahvata Neretvu i cijelom duinom od ua do izvorita,
240 Konstantin Porfirogenit, De adminstrando imperio, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugo-
slavije, tom II, Beograd, 2007, str. 34.
241 Isto, str. 14, 15 i 16.
242 Tibor ivkovi, Sloveni i Romeji, SANU, Beograd 2000, str. 93.
243 Isto, str. 94.
108
Ramu i Pivu; Tara je najvjerovatnije bila granina rijeka u donjem toku, u jednom
dijelu i Lim. Ravniarski tok Drima, do ua u more, vjerovatno je bio u granicama
Tetrarhije, da bi se unutar nje nali i mali kasnoatiki gradovi: Sard i Danj, tik uz
lijevu stranu rijeke Drim, mogue i Sapa koja je prilino istonije. Ovi gradii, uvi
jek su bili u sistemu odbrane Skadra. Unutar tako ogranienoga prostora su visoke
gore: Komovi, Bjelasica, Durmitor i Prenj, sve visoije od 2000 metara. Granine
planine su Prokletije, Lelija, Bjelanica, Treskavica, abulja i Velika vrsnica. Kako
je uobiajeno, granica je vjerovatno ila njihovim vrhovima, da bi planinske panjake
moglo koristiti stanovnitvo s obje strane toga lanca planina. Ta podjela zabiljeena
je u svim etnolokim studijama, pisanim koncem pretprologa i poetkom prologa
vijeka. U vezi je i sa zabiljeenom tradicijom koja se prenosila s pokoljenja na poko
ljenje o lokalnim banovima, koji su u staro vrijeme vladali upanijama i starincima
ili starim narodima koji su naseljavali taj prostor, kao to su Luani, Bukumiri, Ma
taruge, Mugoe, Matagui, Macure, Ranci, panji i Malonii. to se banova tie, u
IX glavi oni su tumaeni slovenskom terminologijom kao vojvode, dakle, ratne voe
koje vojuju na elu vojske (Unaquaque autem in provincia banum ordinavit, id est
ducem...). Predanje je zabiljeilo, da je u svakoj upaniji, na prostoru Crne Gore,
na elu stojao ban, za razliku od okolnih slovenskih formacija, u kojima je ban bio
elnik cijele jedne pokrajine, koja je u sebi sadravala vie upanija. Kralj Predimir,
oito je preslikao Svetopelekovu upravnu strukturu postavljenu na Duvanjskom po
lju za etiri oblasti Dalmacije Gornju i Donju, Srbiju i Bosnu (IX glava), na svaku
od, takoe, etiri oblasti Tetrarhije. Zato to je svakome od etiri sina, dodijelio
po jednu (Zeta, Travunija, Hum i Podgorje), i delegirao im kraljevska ovlaenja,
formalno ih ustoliujui kao kraljeve. I legendarni kralj Svetopelek, u etiri oblasti
Dalmacije, kao i sinovi kralja Predimira, svaki u svojoj od etiri oblasti Tetrarhije,
imali su pod sobom banove, kojima su bili podvrgnuti upani i satnici. S tom ra
zlikom, to su Predimirovi sinovi imali pod sobom banove na elu upanija, koje su
konstituisale njihove oblasti, dok su u Svetopelekovoj Dalmaciji, banovi bili na elu
etiri njene pokrajine, koje su konstituisale Dalmaciju. Tu injenicu treba dovesti u
vezu s drugom, da je staroedilako stoarsko stanovnitvo Tetrarhije, u temelju bilo
konzervativno ratniko drutvo, kojemu su na elu svake manje administrativne ili
teritorijalne jedinice, u novije vrijeme, uvijek bile vojvode, odnosno, u staro vrijeme
banovi. Sadrina oba termina je istovjetna i podrazumijeva politikog i ratnog vou.
Nije iskljueno, da funkcija plemenskoga kapetana iz vremena klasine Crne Gore,
kao izvrnog organa, podreenog vojvodi ili serdaru, vue porijeklo od tih vremena.
Toponimija i povjesni izvori, neporecivo edoe da su upanije bile
premreene upama. To je razvidno iz nekoliko primjera. U XXX glavi pie da je
raki upan, bjeei ispred Bugarskoga maa, dobjegao kralju Predimiru u upaniju
Onogot, a da je njegovoga sina Radigrada, Predimir postavio za upana u Onogo
tu. Pisac je jasno razluio upaniju Onogot od Onogota, dakle, grada u kome je
109
Stevo Vuini
postavio upana. U toj oblasti (Nikiko polje s okolnim brdima), jedna manja pre
diona cjelina zove se upa. U upaniji Oblik, ispod planine Oblik, nalazi se toponim
Juban (upan), koji uva uspomenu na sredite jedne od njenih upa, u kome je
stolovao upan. Dok je u toj istoj upaniji, kako pie u Ljetopisu, upan onoga mje
sta, ponudio Samuilu da izda Vladimira. U pitanju je bio upan izvjesne slovenske
utvrde ili sela, odnosno skupine sela. Slian primjer imamo i u Grblju (upanija Gri
poli). Samo jedan dio Grblja, everozapadni, zove se upa. Na prostoru nekadanje
Podluke upanije, prostor koji zahvataju sela Beri, Toloi, Momiii i Vranii, naziva
se nahija upa.244 U Lukoj, jedna vea uvala sa everne strane Dukljanskoga grada
zove se upina, a jedno manje polje podno Cetinja, Dobrska upa. U dotinoj oblasti
Travuniji, imamo primjer zasnivanja srednjovjekovnih crkvenih upa u Konavlima,
koje su, reklo bi se, u manjem ili veem obimu, preslojile teritorije upa, ranosred
njovjekovne upanije Konavli. Nakon to su 1423. i 1426. godine, Dubrovani kupili
Konavle (upanija Konavli) od Radoslava Pavlovia i Sandalja Hrania, uspostavili
su organizaciju crkvenih upa.245 Najstarije su osnovane crkvene upe Cavtat, Grude
i Ploice. upa Pridvorje utemeljena je 1584, Strave 1620, Mrcine 1731, ilipi 1746.
i Vitaljina 1952. godine.246 Ukupno ih je osam. Na odreivanje njihovih teritorija
uticalo je nekoliko inilaca: konfiguracija terena, meusobna udaljenost naselja, nji
hova povezanost i broj stanovnika.247 Istovjetni inioci su uticali i na veliinu, obim i
granice teritorija Dukljaninovih upa, unutar upanije Konavli.
Iz ovih primjera se moe izvui zakljuak da su upani bili elnici manjih
predionih cjelina i slovenskih utvrda, odnosno gradova, od kojih nijedan nije pre
ivio X vijek. Ovi primjeri su jeziko edoanstvo, ne samo Tetrarhije kao injeni
ce, nego i najranije slovenske prolosti na crnogorskome prostoru, u kome su upe
bile samodovoljne, i nijesu imale neke veze sa irim okruenjem. To je vrijeme
konca 8. i poetka 9. vijeka, koje je prethodilo centralizaciji vlasti, olienoj u bano
vima, kao elnicima upanija, kneevima, a od vremena Mihaila, i meunarodno
priznatim kraljevima.
Porfirogenet je zabiljeio unutranju podjelu Tetrarhije, i razgraniio je
prema unutra i vani na istovjetan nain kao i Ljetopis. Po njemu: Duklja lei prema
kastelima Draa, to jest do Ljea, Ulcinja i Bara i ide do Kotora, a planinskim stra
nama se granii sa Srbijom. Od Kotora ide arhotnija Travunija i prua se do Raguze,
a svojim istonim stranama granii se sa Srbijom. Od Raguze poinje arhontija Za
humljana i prua se do Neretve i prema primorju dopire do Paganije, a planinskom
stranom prema everu granii se Hrvatima, a sprijeda Srbijom.248 Nesporno, prostor
244 Ilija Pelii, Zapisi o Zeti, Sabor Zete, Golubovci-Beograd 1997, str. 186.
245 Niko Kapetani Nenad Vekari, Granice Konavoskih crkvenih upa, Anali, Dubovnik
XXXIII/1995, str. 21.
246 Isto, str. 2630.
247 Isto, str. 22.
248 Konstantin Porfirogenit, De adminstrando imperio, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugo-
slavije, tom II, Beograd, 2007, str. 34.
110
Tetrarhije na zapadu ogranien je rijekom Neretvom koja je granica ikavskih i ije

kavskih govora. Dalo bi se zakljuiti da su oni posljedino vezani s osobenim jezi
kim identitetima, prisutnim od vremena praistorije i antike na prostoru Neretvanske
doline. I injenica da je Neretva u rimsko vrijeme bila granica izmeu naronitanskog
i salonitanskog konventa, podrava pretpostavku da je ona meaila dvije kulture i
dva identiteta, koji su se u biti razlikovali. Nesumnjivo, iz ova dva pisana izvora proi
shodi zakljuak, da je Duklja zahvatala obje Zete, Donju od Draa do linije Prokletije
Kameniki most u Mrkojeviima i Gornju (zapadnu) od te granice do linije Kotor
Ostrog i dalje prema Prokletijama. To je prostor koji je jo rimski car Dioklecijan
izdvojio iz Dalmacije i nazvao ga Prevalitanom. Po svemu sudei, Sloveni na teritoriji
Donje Zete (everna Albanija), asimilovani su, i izgubili su se u veinskome domo
rodakom stanovnitvu, ne mogavi da mu nametnu sopstvenu dravnu strukturu.
Tome treba traiti razloge i u snanome uticaju vizantijske kulture i politikih insti
tucija, prisutnih u drakoj temi i okolini, koje su zaprijeile izgradnju mree upani
ja. Tako da se slovenski ivalj, ubrzo po doseljenju, pretopio u sredini u kojoj je bio
snaan upliv superiorne vizantijske civilizacije. To nije bio sluaj u Gornjoj Zeti, ija
je morfologija terena omoguila da bude pribjeite za staroedilako stanovnitvo,
koje nije moglo da se odupre organizovanoj masi Slovena, koja je, vjerovatno s napo
rom, naselila dolinu Zete i priobalje Skadarskoga jezera.
1 ZETA
2 TRAVUNIJA
3 HUM
4 PODGORJE
Sl. 26. Skica granica Tetrarhije i oblasti unutar nje249
249 Fotografija i obrada Vlado Vuini. 111

Stevo Vuini
Taj slovenski svijet, u narednim vjekovima, zasnivao je razne oblike dravnih forma
cija, od upanija do kraljevine koja se odrala do konca XII vijeka. Redosljedom kako
su u Ljetopisu nabrojane oblasti i upanije, mi emo ih ubicirati, identifikovati njihove
gradove, graniiti prostor i analizirati narodno predanje s toga terena koje se tie rano
ga srednjega vijeka, pa i kasnijeg vremena. Nedostatak etnoloke grae za neke prosto
re koji su bili u mrei upanija, onemoguio nas je da donesemo utemeljeni sud u vezi
svake slovenske teritorijalno-upravne organizacije i etnike slike unutar nje. Drimo,
da ta injenica bitno ne utie na konani zakljuak ovoga priloga.
Sl. 27. Skica granica upanija u Zeti i crnogorskom dijelu Podgorja250
250 Crte na pausu uradio Dejan Vuini, a obradu u fotoopu Vlado Vuini.
112
OBLAST ZETE
Zeta je oiviena vijencem planina unutar kojega se smjestila depresija koju

obiljeavaju tri predione cjeline Bjelopavlika i Zetska ravnica, koje su kao klin
uvuene u taj prostor, i Skadarska ravnica, od Skadra do mora. U zahvatu joj je pri
morje od ua Drima u more pa do Bokotorskoga zaliva, Katunska nahija, Pjeivci,
Brda, Mala i Velika Malesija. Dakle, ograniena je linijom vododjelnice Zete i Pive
od zapada, Morae i Tare od evera, a od istoka ravniarskim tokom Drima do ua
u Jadran, ukljuujui i njegovu lijevu, istonu obalu, vjerovatno, s neto irom okoli
nom. Bila je premreena s devet upanija. Van mree upanija nalazile su se oblasti
Krajine i Patrovia i preivjeli antiki i kasnoantiki gradovi Skadar, Sva, Ulcinj,
Bar, i Kotor, Bale, Sapa, Sard, Danj i Drivast, neki porueni u vrijeme velike seobe,
i obnovljeni do poetka X vijeka. Reklo bi se da su ih poruili i osvojili Avari, jer se
zadugo budvanski zaliv nazivao Avarskim. Unutar mree upanija, nalazila se jedino
Budva (Budva s Kevom), na nedovoljno jasan nain uklopljena.
Proces obnove poruenih gradova poeo je tei nakon dovrenog procesa
pokrtavanja, i kofesionalne integracije unutar latinskoga vjerskoga iskaza, kako pie
u Ljetopisu, Slovena i hriana koji govorahu latinski. Treba ga razumjeti kao obno
vu privrednoga, trgovakoga i kulturnoga ivota tih gradova. Nijesu oni, nuno bili
sravnjeni sa zemljom, i nijesu imali istu sudbinu. Prije bi se reklo da je u njima ivot
bio zamro, i da su bili u nekom ruevnom stanju. Preivjeli i njihovi potomci, prvom
prilikom, u njima su ivot obnovili. A to je zavisilo od mnogo faktora. U nekome
se ivot obnovio prije, a u nekome kasnije. Ljetopisac je taj proces povezao s legen
darnim kraljem Svetopelekom koji je na Duvanjskom saboru, kako stoji u IX glavi,
naredio hrianima, koji govorahu latinskim jezikom, da se svaki vrati u svoj kraj i da
obnove gradove i naselja, to su ih nekada bili razorili pagani. Ovakav slijed dogaaja
proishodi iz logike procesa doseljavanja i adaptacije doseljenika na novu sredinu.
Doseljavanje je pratilo nasilje upereno protiv svih sredita otpora avarskoj i sloven
skoj navali, mahom koncentrisanim u urbanim sreditima, koja su bila opremljena
za odbranu, i sposobna da izdre dugotrajnu opsadu. Koji od njih, mogue je da se i
prijevremeno iselio pred avarsko-slovenskom najezdom, a neki su pali poslije due
ili krae opsade, i bili izloeni pljaki i paljevini. Meu njima su bili Duklja (Doclea)
i sasvim sigurno: Sva, Skadar, Bale, Drivast, Sapa, Danj, Sard i Bar svi udaljeni od
obale, stoga ranjivi, i nijesu mogli preivjeti duu opsadu. Njihova opstojnost unutar
avarsko-slovenskoga mora, zadugo nije bila mogua, jer su u tim novim okolnosti
ma, urbani centri bili izgubili svrhu postojanja. K. Porfirogenet pie da su Avari na
kon naseljavanja pljakali i unitavali Romane, koji su ivjeli na uzvienim mjestima.
Preivjeli su se sklonili u primorskim gradovima Kotoru, Raguzi, Splitu, Trogiru,
Zadru, Arbi, Vekli i Opsari. Sudbina Kotora iz kasnijih vjekova je razvidna iz sadri
113
Stevo Vuini
ne povelje njegovoga plemia Andreacija, pisane 13. januara 809. godine, o otkupu
motiju Svetoga Tripuna za trista zlatnika, u kojoj se pominje i sudija iz Duklje koji je
s ljudima doao u Kotor i pokuao silom da uzme njegovu er Teodoru. Ona ukazu
je da je Kotor, nekako, preivio veliku seobu i koegzistirao sa sklavinijom Dukljom,
bivajui u nekoj mjeri autonoman. Ova dva dokumenta sugeriu njegov urbani kon
titnuitet od kasnoantikih vremena. Mada je pitanje je, da li je u nekom trenutku
doivio destrukciju? Nesumnjivo je, da se od konca 8. vijeka, Kotor neometano bavio
trgovinom sa slovenskim zaleem i drugom obalom Jadrana, povezujui ih i stiui
bogatstvo kojim su otkupljene moti. Teko je odrediti mjeru njegove zavisnosti od
slovenskoga okruenja. injenica, da je sudija iz Duklje s ljudima doao u sred Koto
ra, i pokuao da otme Andreacijevu er, ukazuje da je gradska autonomija bila ra
njiva i zavisila je od udi slovenskoga okruenja. Dalo bi se pretpostaviti da su slinu
sudbinu imali i obalni gradovi Budva i Ulcinj. Njihova topika pozicija, istovjetna je
kao i Kotora na pjenu od mora, upuivala im je stanovnitvo na pomorstvo kao na
in privreivanja. Oslonjeni na pomorsku trgovinu, vini zanatima i kulturno poten
tniji, bili su korisni doseljenim Avarima i Slovenima, i mogue da ih je ta injenica
spasila potpune propasti. Preivjeli iz poruenih gradova su se zbjeali, kako svjedoi
Ljetopis, u planinske izolate. Nakon to su se slovenske teritorijalno-administrativne
formacije integrisale u jednu, i centralizovale upravo u rukama slovenskih prvaka,
koje Ljetopis titulisie kao kraljeve, otpoeo je proces obnove ivota u zaputenim
gradovima. Nova dravna formacija, pretea dukljanske kraljevine, konsolidovane
sredinom XI vijeka, potrebovala je gradove kao centre trgovine, privrede, kulture i
administracije i poveznice s visokorazvijenim prekojadranskim romanskim grado
vima. U prvi mah, ti gradovi su morali biti autonomni u odnosu na slovensko okru
enje u zaleu, koje je, koliko do jue, bilo neprijateljski nastrojeno prema njima. Za
ulogu obnove gradskoga ivota, preporuivali su se, upravo izbjegli Romani. Oni su
se pod zatitom novih gospodara povratili, na temelju stare tradicije obnovili gradski
ivot i prekomorske veze, povezujui se sa preivjelim dalmatinskim urbanim sredi
tima, tako stvarajui uslove da papa Grgur VII, u pismu od 9. januara 1078. godi
ne, oslovi Mihaila Vojislavljevia kao kralja Slovena. U jednom duem procesu, ovi
gradovi su se prilagodili na nove okolnosti i integrisali unutar Dukljanske kraljevine
Mihailovih nasljednika, bivajui koncem XI i poetkom XII vijeka, mjestima njihove
stolice i posljednjeg poivalita. Mihailov sin kralj Bodin, stolovao je u Skadru (XLIV
gl.), unuk Mihailov, kralj Vladimir, stolovao je i umro u Skadru (XLIV gl.), Bodinov
sin kralj uro, oponenta je zatoio u Skadru (XLV gl.), oito njegovom stolnom mje
stu, dok je kralj Grebea, potomak brata kralja Mihaila, sahranjen u Baru, vjerovatno
njegovom rezidencijalnom mjestu, u katedrali Svetoga ora (XLV gl.), u kojoj su ga
sahranili monasi Svetoga Nikole sa Skadarskoga jezera, kako edoi J. Lukari.
114
upanija Lusca (Luka)
U turskome defteru iz 1485. godine, Luka je ubicirana u Piperima kao

timar spahije Boidara i sina mu Vukote. Navodi se kao selo koje je prije ivjelo u
Lutovu, s ukupno 71 porodicom.251 Piperi su, po defterima iz 1485. i 1497. godine,
na desnoj obali Morae zahvatali prostor dijela dananjih Pipera, a na lijevoj, predio
dananjih Bratonoia s lijeve strane Male Rijeke, i prostor do Crne planine i Mokre,
e su imali katune Bukumiri, Buat i Drenovica. Lokalno predanje stari narod Lua
ne i bana luanskoga vezuje za veliki predio na zapadu Pipera, koji zahvata pojas uz
granicu s Bjelopavliima, od sela Crnci do u vrh Pipera naselja Seoca i Oege.252 U
Piperima jedno od predanja vezuje nastanak plemena za rodonaelnika bana Strahi
nju s Kosova, iji je sin ban Zdrinoje prebjegao u Vasojevie, u selo Lopate. Jedan od
njegovih sinova Pipo, preao je u Bratonoie, selo Lutovo, a odatle u Pipere.253 Po
minju se luanska naselja na Martinikoj Gradini u Bjelopavliima srednjovjekov
ni grad Lontodokla i u takozvanoj upini ispod njega koji su u doticaju s Crncima.
U istonom kraju Crnaca seljani pokazuju kuita i groblje luansko, a vie izvora
pominje da je u selo Studeno stanovao ban luanski. I na everozapadu Crnaca, na
Nikoljskoj glavici, ima groblje koje recentno stanovnitvo oznaava kao luansko.
Na Kopilju, polju izmeu Crnaca i Seoca, priaju da je na Banjskoj glavi, brdu iznad
zaseoka Trebinjci, takoe stajao ban luanski.254 Na njoj se, priaju, nalazila tvrava
u kojoj je stolovao, dok u donjem dijelu polja pokazuju groblje na kome se sada
nalazi novija crkva nadgraena na starim temeljima i ubao od takozvanoga staroga
svijeta. edite bana luanskoga pokazuju i u Crncima. Od luanskih bratstava u
Piperima Erdeljanovi je naao da ima 217 od ukupno 984 porodice. Pipersko pre
danje navodi da su na Kopilje, sem Luana, ivjele i Macure, potom Mugoe iseljene
u Donju Goricu kod Podgorice, te Bukumiri i Strahalii u dananjim Rogamima.
Ako poveemo injenice da su svojevremeno piperske planine bile Buat, Turjak,
Crna planina, Rogam i Margarita, koje su im oteli Bratonoii, Kui i Vasojevii, a
da su noviji piperski doseljenici (Vlasi) doseljeni iz Lutova, moemo da zakljuimo
da je staroedilako pipersko stanovnitvo (Macure, Bukumiri, Strahalii i Mugoe)
bilo ilirskoga porijekla. U 7. vijeku to stanovnitvo je preslojeno Slovenima (Luani).
Nakon sloma dukljanskoga kraljevstva, izmeu 13. i 15. vijeka, staroedioci, Mugo
e, Macure i Strahalii, u cjelini su se iselili, mogue zbog gladi, ali vjerovatnije pod
pritiskom vlakih doseljenika. Dok su se Bukumiri, Luani, staroedilaki rodovi
(predslovensko stanovnitvo o ijem etnikom porijeklu nema pomena u predanju)
251 Selami Pulaha, Defteri i registrimit t sanxhakut t Shkodrs i vitit 1485, Akademia e shencave e
rp. te shquiperis, Tirane, 1974, str. 418.
252 Jovan Erdeljanovi, Kui, Bratonii Piperi, NB Radosav Ljumovi, Podgorica, 1997, str. 519.
254 Isto, str. 537.
115
Stevo Vuini
i doseljeni Vlasi, u jednom dugom proscesu koji se zavrio tek koncem 19. vijeka,
stopili u jedinstvenu plemensku cjelinu.
U Bjelopavliima predanje o nastanku plemena vezuje se uz dolazak njihova
pretka Bijeloga Pavla iz Dukaina, meusobni pokolj staroga svijeta Luana, enidbu
sa erkom bana luanskoga, iseljavanje Luana i naseljavanje Pavlovih potomaka na
luanskoj teritoriji. Narod pripovijeda da su se Luani bili osilili i postali bezboni,
da im je pop donosio naforu pred crkvom koju su nabadali na koplja. Jednoga dana,
pred Crkvom Svetoga Nikole na Jelenku, zateknu se na saboru, ba u vrijeme kada je
tuda prolazila sveta kraljica (Jelena Anujska, majka kralja Milutina), koja im nazove
pomoz Bog, ali oni ne prihvate Boga. Zatrai im kalauza (putovou) do Ostroga, ali
je odbiju i pokau na Bijeloga Pavla da je prati i kau joj da je doskitao iz njene zemlje.
On poe i usput ona saznade od njega da je sluga bana luanskoga, pa kad vie kako
ga dre, prokune ih rijeima: Neka ih, da Bog da krvav zec meu njima uskoio i
oko njega se svi isklali, a to ostalo to tebi u podnoje bilo. Predanje dalje kae da se
tako i dogodilo. U neposrednom dodiru s Luanima istovremeno su ivjeli i Malonii
(Malenze) u Zagarau, Komanima i Kosovom Lugu u Bjelopavliima, dakle, izmeu
rijeke Zete i prvih visokih gora Katunske Nahije. Marjan Bolica ih spominje u opisu
Skadarskog sandakata 1614. godine.
U Martiniima, koji se granie s Piperima, ivo je predanje da su oko Spu
a stanovali Luani.255 Njihov ban Stole, vele, stolovao je na Gostilju Martinikom u
neposrednoj blizini Banjske glave na Kopilju. Selo Gostilje Martiniko esto narod
zove Banovo Gostilje jer je na njemu stolovao. Tu je i crkvina i groblje luansko.256
Inae, od Luana po Bjelopavliima ima dosta kuita i grobovlja, mada je samo
nekoliko procenata staroga stanovnitva u cijelom plemenu. U Barama umanovia
pominju da je od bratstva umanovia, koje se istrailo, bio ban Mlatiuma.257
U Glasu Crnogorca od 11. oktobra 1887. godine, uitelj Jovan Lauevi pie
da se dananja brdska nahija, iliti Bjelopavlii, otprije zvala Gornja Zeta. U dijelu
s desne strane rijeke Zete, pri Donjem Zagarau, pie, nalaze se naselja Strainjii i
Mrnje, jedno do drugoga. U Strajiniima se, kau, rodio ban Strajini. Pie, da je
do prije deset godina one bila razvalina od njegove kule i da je danas pretvorena u
oranicu. Pri raziivanju naeno je ognjite i pod njim kamene ploe koje se obino
ne podmeu. Nali su i jedan mali noi sa srebrnom nonicom, a gvoe je ve bilo
pretvoreno u ru.
Predanje u Pjeivcima, koji se na zapadu granie s Bjelopavliima, sau
valo je eanje na staro stanovnitvo panje; kako se pria, iza njih su ivjeli Lua
ni koje su zatekli doseljenici. Pominje se kao posljednji panj izvjesni Labrov, koji
se odselio zbog krvne osvete. Na panje je i danas svjee eanje i mnoga kuita
i groblja nazivaju panjskim. Za poneko starinako bratstvo priaju da je od pa
255 Isto, str. 42.
256 Isto, str. 74.
257 Petar obaji, Bjelopavlii i Pjeivci, CID, Podgorica, 1996, str. 27.
116
nja. U Vraegrmskoj planini, jedno katunite se zove panjsko. obaji pie da je

258
najstarije stanovnitvo Nikikoga polja, Banjana, upe i u svim plemenima Katun

ske Nahije bilo panjsko. U Karkovom jazu, u Bjelopavliima, pored rijeke Zete, za
jedno groblje neki vele da je luansko, a drugi od panja. Na prostoru Pjeivaca, na
kome se panji pominju kao starinci, predanje pominje bana Vuka Rnanina. Poet
kom XVIII vijeka, plemenski vojvoda, bio je Luanin Vuk Mandalini, koji je ivio
u Bogetiima, i tek nakon njega noviji doseljenici preuzimaju vlast u plemenu. Od
luanskih bratstava poetkom prologa vijeka zateklo se samo oko 5% stanovnitva.
Po tragovima naselja vidljivo je da su naseljavali nizinu, a vii, nenaseljeni predjeli,
sluili su za ispau. Gornje Pjeivce, inae, naseljavaju doseljena bratstva iz plemena
Grude. Vele da im je predak Bogdan bio knez ili vojvoda u Grudama, s kojima se
svoje.259 Kad je za komadanta Nikia svojevremeno postavljen Ali-paa Mara iz
Gruda pobunili su se bili nikiki muslimani i povela se borba izmeu njih i Gruda,
kojima su na stranu stali Pjeivci.
Dolazak predaka dananjih Bjelopavlia moe se vezati za vrijeme oko
konca XII i poetka XIII vijeka, odnosno sloma Duklje. Plemenska oblast se dijeli na
pet djelova koji su imena dobili po velikim razgranatim bratstvima, sem Vraegrmci.
To su Vraegrmci, Petruinovii, Pavkovii, Brajovii i Martinii. Stara njihova nase
obina je bila malo povie Bjelopavlike ravnice, ispod vrhova brda koja ju od evera
grade od planinske povri i u planinskom zaleu. U ravnicu, zahvatajui obje strane
rijeke Zete, sili su, tek u XIX vijeku. Svoje porijeklo vezuju za mitskoga pretka, Bije
loga Pavla iz Dukaina. Vjerovatno Vlaha iz Epira koji je s katunom, preko Dukai
na, u kome se neko vrijeme zadrao bavei se stoarenjem, dodigao u Bjelopavlie.
Taj katun je naselio brdski dio dananjih Bjelopavlia, pogodan za stoarenje, od
ispod Ostroke grede, pa do upnine, u doticaju s Piperima, vazdune linije oko 15
kilometara. Moe se pretpostaviti da su na temelju vjerske identifikacije s pravoslav
ljem, doseljenici bili favorizovani od novih feudalnih vlasti Rake. Indirekno se to
iitava iz predanja o svetoj i dobroj kraljici Jeleni koje i danas ivi u Bjelopavliima.
Taj epitet je zasluila stavljajui u zatitu luansko, nesporno katoliko stanovnitvo,
poedoeno Martinikom Gradinom (Dukljanski grad). Njihovi potomci, koji ive
u Piperima, do danas pamte i priaju, da su im preci bili katolici.
Naseljavanje sloveniziranih istonobalkanskih Vlaha na prostor Luke u
panije, poedoeno je i predanjem koje se moe uti u Piperima. Tako skoro sva do
seljena bratstva u Piperima vezuju svoje porijeklo za staru pipersku oblast Lutovo, i
dalje za prostor Pirota i istone Srbije, odnosno vlake Nahije i danas vlakoga karak
tera.260 Razvidno je da su vlaka bratstva, naseljena u vrijeme sloma srednjovjekovne
Duklje, favorizovana od Rake feudalne elite, oito na temelju pravoslavnoga reli
gijskoga iskaza. Za primjer su trojica lokanih feudalaca, zateena u vrijeme turskih
258 Petar obaji, Bjelopavlii i Pjeivci, CID, Podgorica, 1996, str. 152.
259 Isto, str. 160.
260 J. Erdeljanovi, Kui,Bratonoii, Piperi, Podgorica, 1997, str. 542.
117
Stevo Vuini
osvajanja, koji su koncem XV vijeka, unutar turskoga feudalnoga sistema zadrali

taj status i prevedeni su u spahije.261 U sumarnom popisu iz 1497. godine upisan je
spahija Boidar Vukotin, vojvoda s ijim se imenom povezuje postanak savremenog
plemena Pipera. On je prvi piperski vojvoda na kojega je prelo glavarstvo poslije
Milice urkova iz Lutova. U tom defteru upisani su kao spahije i Radul Vukainov i
Vuk urev. Iz deftera je razvidno da su se s ovom trojicom spahija preselili katuni
iz Lutova u Drezgu, odnosno, Luku. Sva sela u Piperima pripadala su ovoj trojici
spahija odnosno feudalaca. Vuku pripada samo selo Moraica sa 6 kua, Boidaru
10 sela sa 133, a Radulu 5 sela sa 64 kue. Doseljavanje pred turskim feudalizmom
se oslikava u Piperima kroz podatak da je u turskom defteru iz 485. godine bilo 226
kua, a dvanaest godina kasnije, 1497. godine 427 kua.262
Zbog pritiska vizantijskog feudalizma, a kasnije prodora Turaka, prostor
istonog Balkana se dva puta demografski praznio, a stanovnitvo iseljavalo k zapa
du. Doseljeno vlako stanovnitvo u Piperima je ubatinilo neke toponime i tradiciju
koju je primilo u originalnom ili transformisanom obliku. Ono se, kao i svi stoarski
narodi, nije moglo identifikovati unutar sebe, jer nije imalo kulturnog i povijesnog
potencijala, zato se identifikovalo s prostorom na kome se fiksiralo, prihvatajui do
micilne obiaje i povijest, i nastavljajui staru pipersku tradiciju i ime. Nemanjika
administacija beneficijama je te doseljene Vlahe vezivala za sebe, vjerovatno i mani
pulisala ratnikim interesima rodovskoga plemstva, da bi na koncu teki i nesnolji
vi feudalni sistem lokalnih velikaa, neosnovano opjevanih u narodnim pjesmama,
sruio organizovani i snoljivi turski feudalizam. Njega su lokalni Vlasi poduprli da
bi zadrali steene privilegije, to je oito u sluaju trojice piperskih spahija. To sta
novnitvo je u srednjem vijeku izopailo moralna naela. etovanja su uobiajena,
ubistvo je junatvo, a pljaka nain privreivanja. U obraunima strada isti narod
podijeljen lokalnim granicama i vjerama. Takav nain ivota ima za posljedicu osve
tu, agresiju i nepovjerenje.263 Od tih vlakih doseljenika vode porijeklo sva ovdanja
znatnija piperska bratstva, koja svoje korijene dovode u vezu s mitskim precima iz
vlakih oblasti, danas unutar Srbije. Taj proces naseljavanja, koji je nesporno pratilo
nasilje, dokumentovan je na terenu Pipera.
Stara piperska oblast zahvatala je poiroki prostor s obje strane Morae,
od Platija pa do sastavaka sa Zetom. Na desnoj obali Morae sezala je od Sastavaka
do Spua, a na lijevoj do Komova. Doseljeni Luani su starinake rodove prvobitno
istisli iz sredita i nabaili na rubno podruje vie Morae, da bi novi doseljenici u
XII i XIII vijeku, potomstvo luanskih doseljenika izgurali na zapadno rubno po
druje, a oni zauzeli sredinju oblast. Stari narod Mugoe koji su naseljavali polja
261 Selami Pulaha, Defter skadarskog sandakata, Tirane, 1974, str. 417428.
262 Branislav urev, Postanak I razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovakih plemena, Canu, 1984,
Titograd, str. 156157.
263 Velimir Borkovi, Historijsko-geografske osnove naseljavanja Cetine, Geografski glasnik, 1982,
br. 44, str 78.
118
Kopilje i Radove, pogodna za stoarenje, nasilno su iseljeni i stanili su se u Donju

Goricu, u doticaju s Ljeanskom nahijom. Sredinja oblast koju su naselili doseljeni
Vlasi je najpitomiji dio. To je jedna povelika pitoma prediona cjelina sainjena od
dva polja Drezge i Strganice, opkoljena brdima. Starinako pipersko stanovnitvo
nagurano je na rubni dio toga prostora i na brdoviti neplodni, dijelom i bezvod
ni pojas, iznad kanjona Morae. Piperska oblast s lijeve strane te rijeke (upanija
Podgorje), s nekim izuzecima (selo Jablan u Bratonoiima nastanjeno potomcima
Bukumira), naseljena je veinom doseljenim istonobalkanskim Vlasima, koji su se
stopili sa starim Vasojeviima i preuzeli njihovo ime i Vlasima Bratonoiima. Zato
predanje savremenih Vasojevia hronoloki ne dopire previe duboko. Ono pomi
nje kao stroedioce Macure, panje, Latine i Bukumire. Neka starinaka bratstva iz
Vasojevia, iselila su se u Drobnjak, odnosno Crmnicu. Prema optem kazivanju
dananjih Vasojevia, Lijeva Rijeka, kao njihova kolijevka, u vrijeme doseljavanja
predaka dananjih Vasojevia bila je nenaseljena. Bila je takozvana pokrajina starih
Pipera koji su u njoj stoarili. Znaajno je da u njoj i nige u Vasojeviima nema
starinakih rodova i otuda su uspomene na stari narod veoma tamne.264
Proces naseljavanja vlakih rodova na prostoru dananjih Pipera svjedoi
toponimija vlakoga karaktera Strali, Bai, Mijeli, Maap, Palov brod, Palova
stijena, Duka, Vitani, Mrtnji, Banjesestra, Kaporov brijeg, Vlaki Brod, Trubjela itd.
Svuda po Crnoj Gori moe se uti predanje o doseljavanjima s prostora Kosova,
Metohije, Hercegovine i Bosne. Doseljeni rodovi su vlakoga karaktera, dakle slove
nizirano paleobalkansko stanovnitvo koje se bavilo stoarenjem, selei se za paom
irom Balkana i koristei se pogodnostima slobodnjakoga socijalnog statusa sto
ara unutar onovremenoga feudalnog poretka, bilo Srbije bilo Vizantije. Dva talasa
njihova doseljavanja, pomeu XI i XV vijeka, izazvala su ozbiljne demografske po
sljedice na prostoru Crne Gore. Prvi val, nakon sloma Duklje, Nemanjika admini
stacija je teritorijalno fiksirala i stavila u svoju funkciju, i dala im privilegije, a drugi
se naslonio na turski feudalni poredak da bi dobio privilegije. Te privilegije su bile na
tetu domicilnog ivlja. Politike posljedice tih imigracija oeaju se do danas.
264 Andrija Jovievi, Plavsko-gusinjska oblast, SKA, Srpski etnografski Zbornik, knj. XXI, Naselja
srpskih zemalja, knj. X, Beograd, 1921, str. 115.
119
Stevo Vuini
Sl. 28. Raspored staroedilaca i doseljenika unutar prostora starih Pipera265
U ugovoru izmeu Stefanice Crnojevia i Zetskoga zbora s Mletakom

Republikom, potpisanom 6. septembra 1455. godine, upisana je 51. ratnika dru
ina, odnosno zajednica. Meu njima pominju se dva puta Luani (Luxane). Prvi
put, u grupi s Mataguima, Hotima, Grljama, Buatima, Berislavcima, Dajbabama
i Golubovcima, dakle, prostorom Podluke upanije. Iz ugovora nije jasno e im je
koncentracija, ali se moe dovesti u vezu s Ljeanskom nahijom. Drugi put, u skupini
u kojoj su Bjelopavlii, Malonii, Pjeivci i Golubovii.266 Oito, ti Luani zahvata
ju prostor dananjeg donjeg dijela Bjelopavlia, Pjeivaca i zapadnoga dijela Pipera,
tanije Luke upanije. Piperski Rogami, Mrke i Piperi su posebno upisani. Analiza
ove glave pokazuje da su Sloveni naselili Zetsko-Bjelopavliku ravnicu, dok su brd
ske krajeve, naseljene staroediocima, integrisali u sopstvene dravne formacije i slo
venizirali u nekom duem procesu. Prostor koji su naseljavali navodi na zakljuak da
su se bavili dominantno zemljoradnjom, a stoarstvom kao prateom privrednom
granom. Oito da se na poljoprivrednoj proizvodnji zasnivala ekonomska snaga, po
litika pa i vojna mo Luke upanije. Nedostaje nam izvorna graa i materijalni do
265 Crte na pausu uradio Dejan Vuini, a obradu u fotoopu Vlado Vuini.
266 Sazdanje Cetinja, priredio Radoslav Rotkovi, LZCG, 1984, str. 2526.
120
kazi koji bi nam dozvolili dalje razmatranje ovoga problema, sem naelnog zakljuka
koji smo izveli.
Jovan Kovaevi je u Istoriji Crne Gore Luku upaniju, koju imenuje kao
Luku upu, smjestio u Ljekopolje, izmeu Morae i rijeke Sitnice, utvrenje u
blizini sela Luana, iznad Crven stijen na Veljem brdu, identifikovao je kao Porfi
rogenetov grad Lontodoklu.267 Pretpostavio je da je zahvatala i manje polje Lunicu,
na lijevoj obali Matice. Prema Piperima ju je ograniio Malim i Veljim brdom. Svi
materijalni dokazi, povijesni izvori i predanje opovrgavaju takvo stanovite. Pomen
u piperskom predanju da je ban luanski stolovao na Martinikoj Gradini je u su
glasju s materijalnim dokazima i povijesnim izvorima, koji taj lokalitet povezuju s
Dukljanskim gradom iz IX glave Ljetopisa i Lontodoklom iz XXXV glave Spisa o na-
rodima Konstantina Porfirogeneta. O tom lokalitetu V. Kora je, nakon arheolokih
istraivanja koja je provodio izmeu 1980. i 1989. godine, zakljuio da sve okolnosti
govore da naziv Lontodokla za ostatke grada u Martiniima treba prihvatititi, i do
dao, jedan je od tri naseljena grada u Duklji, prema tekstu Konstantina Porfirogene
ta. Prije njega, P. Mijovi je, koristei prethodna istraivanja Martinike Gradine iz
1972. godine, saoptio isto miljenje.268 B. Borozan je na temelju analize arhitekture
i skulpture iznio stanovite da na osnovu svega navedenoga sasvim sigurno moe
mo ustvrditi da se radi o gradu koji se u nekoliko pisanih izvora nastalih u ranom
srednjem vijeku pominje pod imenom Dioklija, a u jednom sluaju kao Lontodokla.
Dakle, o gradu nasljedniku municipalnih institucija, crkvenih institucija i imena an
tikoga grada Dokleje. Na kraju zakljuuje da je taj lokalitet Civita Dioclitiana, koja
se pominje u okolnostima smrti kralja Svetopeleka u IX glavi, a u kojoj prepozna
jemo grad i episkopiju koji se pominju u pomenutom spisku drakih sufragana kao
veliki naseljeni grad poznat pod imenom Lontodokla.
Na temelju predanja, pisanih izvora i materijalnih dokaza zakljuujemo
da je Luka zahvatala prostor dananjih Pipera, Pjeivaca, Bjelopavlia do kontaktne
zone s Katunskom nahijom i Bjelopavliku ravnicu do Mareze. Martinika Gradina
(Civita Dioclitiana Dukljanski grad Lontodokla) nesumnjivo je bila edite banske
vlasti Luke upanije, vjerovatno sve vrijeme trajanja razliitih politikih formacija
na tlu Crne Gore, koje su imenovane kao Duklja. U neposrednoj blizini lokalaiteta
Gradine u Martiniima nalazi se brdo Kaznovica. Taj oronim je u vezi sa imenicom
kaznac. Fonoloki je jasna veza izmeu te dvije rijei: kazn se ini kao zajednika
osnova oba oblika (kazn-ac; kazn-ov-ic(a)). Kaznovica bi tako mogla biti zemlja /
oblast/glavica i sl. to pripada Kaznu/kaznu, tj. Kaznova/kaznova zemlja.269 Kaznac je
u staro vrijeme bio visoki inovnik dvorske slube. Kaznaica f njegova ena (Ko
navli). Po Budvanskom statutu vri slubu optinskoga blagajnika. Pominju se neki
267 Istorija Crne Gore, tom I, Titograd, 1967, str. 320.

268 Vojislav Kora, Martinii ostaci ranosrednjovjekovnog grada, Beograd, 2001, str. 11 i 180.
269 Fonoloku vezu je tumaio Adnan irgi.
121
Stevo Vuini
kaznaci kod velikoga bana bosanskoga Matije Ninoslava.270 Na temelju izloenoga,

zakljuujemo da je oronim Kaznovica u vezi s kaznacem ili kaznacima, koji su bili
na slubi banske vlasti, koja je stolovala u Dukljanskome gradu, i da je lingvistiki
(oronimom) dokumentuje.
Usljed povremenih nepovoljnih politikih prilika i pratee destrukcije
Samuilova i Nemanjina pustoenja, banska stolica se selila u upinu podgrae,
i iznad, u Crnce, na Kopilje i Gostilje, kako svjedoi i predanje. injenica da je u
Martiniima, na Martinikoj Gradini, bilo edite Luke upanije i biskupa Gornje
Dalmacije, navodi na zakljuak da je patron neke lokalne crkve, mogue i samosta
na, Sveti Martin, dao ime cijelome kraju. Pomen panja kao najstarijih, antropoloki
razliitih zbog azijatskoga porijekla, i Luana, ide u prilog pretpostavci da su tokom
Velike seobe, Avari predvodili naseljavanje ovih prostora, a da su ih Sloveni slijedili.
Njihov meusobni odnos tokom seobe, naseljavanja i egzistencije na prostoru Luke
upanije nije dovoljno jasan. Razvidno je, da su se u jednom trenutku, nesumnjivo
pod pritiskom, povukli iz Bjelopavlike ravnice u brdske predjele Bjelopavlia i Pjei
vaca. Njihov genetski materijal se nije ouvao kod savremene populacije, to sugerie
da su ivjeli izolovano od okolnog stanovnitva, i vremenom su nestali. Nije iskljue
no, da su zbog kulturnih i rasnih razlika, bili predmet mrnje okolnog stanovnitva,
koja je posljedino dovela do njihove istrage. Prostor Bjelopavlike ravnice, pritisla
je masa Slovena, koja je, tokom ranoga srednjega vijeka, bila etnika okosnica ove
upanije. Pod pritiskom Vlaha Bjelopavlia, doseljenih koncem XII i poetkom XIII
vijeka, slovensko stanovnitvo se u jednom duem periodu povlailo u blisko zalee,
iznad Martinike Gradine (Dukljanskoga grada), u prostor dananjih Pipera koji je u
doticaju s Bjelopavliima, a neto u bjelopavlika brda, i sainjava jedan od etnikuma
koji konstituiu savremene Pipere i Bjelopavlie.
upanija Podlugiae (Podluje)
J. Kovaevi je stanovita da se upanija Podluje (naziva je upom)

prostirala uglavnom s lijeve strane Morae, zahvatajui Hote i Grude, i odgovara
dananjoj Gornjoj i Donjoj Zeti u geografskome smislu. Miljenja je, ukoliko je sa
vremena podjela na Gornju i Donju Zetu zadrala staru podjelu s granicom na Ci
jevni, da bi Podgorica bila centar Gornje, a abljak Donje upe Podluje.271 To sta
novite podupire injenicom da je u jednoj narodnoj pjesmi pomenut abljak kao
podluki grad. Nesporno je Podluka upanija zahvatala Donju i Gornju Zetu, ali,
po svemu sudei, do linije Dajbabe Hotski zaliv. To je razvidno iz Svetostefanske
hrisovulje kralja Milutina, pisane izmeu 1314. i 1316. godine, u kojoj se pominje
Podluje i podluka sela Gostilje, drugo Gostilje i aborovo. Ta mjesta se nalaze u
priobalju Skadarskoga jezera, dok se planine Kotica i Rikavac, u vlasnitvu Dino
270Petar Skok, Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, tom II, Zagreb 1972, str. 70.
122
a, pominju kao zasebna cjelina, ali van nje.272 Nije vjerovatno da je selo Dinoa u
podnoju kukih brda bilo u Podlukoj, a poedovalo planine u Gorskoj upaniji,
pa zakljuujemo da je taj prostor podnoja kukih brda, s juga omeen Ribnicom
od ua u Morau do izvorita i dalje pravcem ka Hotskom zalivu, bio u zahvatu
Gorske upanije. Ona je, izgleda, zahvatala prostor everno od Ribnice, koji zahva
ta i dio dananje Podgorice, sela Dinou i Milje i varo Tuzi. Navedene rijeke su
mogue razgraniavale te dvije upanije. Nije iskljueno da je granica ila i neto
junije od te linije, zahvatajui i cijelo emovsko polje, odnosno dananju Gornju
Zetu, ukljuujui i Podgoricu, jer je osnovna grana privrede pobrojanih mjesta
donedavno bila stoarstvo, te su stanovnici tih sela za zimsku i proljenju ispau
uvijek koristili i emovsko polje, a za ljetnju pomenute planine. Ta tradicija je
naslijeena jo od davnih vremena. Jedan izgubljeni zapis iz podgorike Crkve Sv.
ora, u kojem je pisalo da je Podgoricu osnovao upan Gorske upe Marko, kako
se nama ini, na neki nain potvruje ovaj zakljuak.
Na osnovu istraivanja provedenih poetkom prologa vijeka o granicama
Zete u geografskom smislu Andrija Jovievi pie: No sa padom njene samostalno
sti, ovaj naziv se sve vie suavao i danas se ovim imenom zove polje izmeu mali
sorskih planina s jedne strane i crnogorskih brda s druge strane, izmeu piperskih
i kukih brda i Skadarskoga jezera. U irem se smislu ovo ime prostire i na Ljeko
polje, s desne strane Morae, a u uem smislu s leve strane njene... Severnu granicu
ine podnoja kukih gora iznad Podgorice, pa Malo i Velje brdo iznad Ljekopolja.
Sa Veljeg brda granica prelazi preko r. Matice na Zeleniku, pa od ove na podnoje
komanskih brda. Odavde se zapadna granica protee niz r. Maticu i r. Sitnicu, za
grauje Ljekopolje i od r. Sitnice prelazi na Ljeanska brda, na brdski lanac izmeu
Lekia i Grbavaca, sa kojih povija na zapad u Gornje Blato.273 Na temelju istraiva
nja koja je proveo nakon Drugoga svjetskog rata, i Pavle Radusinovi potvrdio je te
granice koje je utvrdio Jovievi u citiranom radu. 274 Paljivijim uvidom u teritoriju
Zete, kako je ograniena u citiranim radovima i potvrena naim terenskim istrai
vanjima, uoavamo jednu neloginost. Oblast Zete je kompaktna, zahvata Gornju i
Donju Zetu, ograniene jezerom, podnojem kukih brda i rijekom Moraom, osim
prostora na njenoj desnoj obali, na kojoj je smjeteno Ljekopolje, Malo i dio Veljeg
brda do Mareze, kako je ve opisao Jovievi. Na tom prostoru je smjeten novi dio
Podgorice, od Vezirova mosta do Donjih Kokota, duine oko 10 i proene irine oko
etiri kilometra. Jednim jezikom duine oko 4 kilometra i irine oko 1500 metara,
omeenim brdima Zelenikom i Veljim brdom, uklinjen je izmeu ta dva brda i za
hvata selo Lunicu. Zanimljivo je da se kod recentnoga ljekopoljskog stanovnitva
272 Ljubomir Kovaevi, Svetostefanska hrisovulja, Spomenik SKA IV, Beograd, 1890, str. 5. (na
ovaj detalj mi je ukazao Petar Leki)
273 Andrija Jovievi, Zeta, Ljekopolje i Skadarsko jezero, CID, Podgorica, 1999, str. 1112.
274 Pavle Radusinovi, Stanovinitvo i naselja Zetske ravnice od najstarijeg do najnovijeg doba, Tito
grad Niki, 1991, knjiga II, str. 17, 20 i 147.
123
Stevo Vuini
ouvao zetski govor, kojim se, u teritorijalnom smislu, potvruje organsko jedinstvo
sa Zetom, odnosno Podlukom upanijom. Karakteristika ljekopoljskoga i zetsko
ga govora je identina akcentuacija, zamjena poluglasnika, desonorizacija krajnjih
zvunih suglasnika i umekano L ispred vokala prednjega reda. To sve govori da
se ljekopoljski govor skladno uklapa u zetsko-podgoriku govornu granu, kako ju
je opisao Mihailo Stevanovi u monografiji iz 1936. godine, o istono-crnogorskim
govorima.275 Upravo na tom prostoru, u neposrednoj blizini sela Lunice, na Veljem
brdu, iznad Crvene stijene, nalaze se ruevine jednoga utvrenja koje nije arheoloki
ispitano. Lokalno stanovnitvo ga zove Grad. U neposrednoj blizini sauvana je
tradicija da su tu bili dvori bana Luanina i da je tu ivio stari narod panji, koji su
imali crkvu posveenu Svetom Makabeju, iji je kult nepoznat ostalom slovenskom
ivlju.276 Mijovi pie da u Ljekopolju, s desne strane Morae, stri iz ipraja u pod
noju Maloga brda jedna gomila ruevina koju mjetani nazivaju Magara; radi se,
pie, kako je autopsijom utvreno, o jednoj kasnoantikoj ili ranosrednjovjekovnoj
aglomeraciji. Zakljuuje da i ove po smjetaju na ivici vrlo plodnoga polja ima
mo pred sobom jo jedan, po izgledu bolje ouvan, ranohrianski manastir. Povie
Magare se okaila okapina Crvena peina, a iznad nje, na samome vrhu Maloga brda,
jedna turska tvrava; tvrdi, pokrila je jedno ranije utvrenje.277 U njegovoj neposred
noj blizini su ruevine nekoga manastira, jedno izdano vrelo dobre vode i stotinak
metara kaldrmisane ceste znakovitih naziva Kraljiin manastir, Kraljiino oko i
Kraljiin put.278 A ispod utvrenja, u ravnici, na praistorijskoj humci, koja se danas
naziva Gruda Boljevia, nalazi srednjovjekovno groblje iz XII vijeka, sa 192 ukopa,
na povrini od 650 metara kvadratnih.279 Broj i nain ukopa dokazuje postojanje
znaajnog naselja u blizini, i ukazuje na visok stepen organizovanoga pokopavanja
stanovnitva, a samim tim i visoku administrativnu i vjersku organizaciju oblasti.280
Vremenski okvir sahranjivanja, sugerie nagli prestanak ivota na koncu XII vijeka.
Upravo, u vrijeme sloma Dukljanske kraljevine.
Dovoenjem u vezu svih tih injenica, zakljuujemo da je turska tvra
va najvjerovatnije preslojila podluki grad, sredite upanije Podluje. Upravo ispod
njega je vodila trasa antikoga puta koji je povezivao Skadar s Anderbom, i dalje.
Po svemu sudei, to je Porfirogenetov Novigrad. Upravo je opozitan starome gradu,
antikoj Dokleji, koja se nalazi udaljena od njega nekih pet kilometra, everoistono.
Takva njihova bliska prostorna relacija uslovila bi njegovo imenovanje Novigradom.
Na temelju svih tih injenica moemo zakljuiti da je upanija Podluje zahvata
275 Na nau molbu ljubazno se odazvao Adnan irgi i dao razjanjenje u pitanju ljekopoljskoga i
zetskoga govora.
277 Pavle Mijovi, Pradavne i davne kulture Crne Gore, Titograd, 1987, str. 8081.
278 I. Pelii, Zapisi o Zeti, Sabor Zete, Golubovci-Beograd 1997, str. 186
279 Lenka Savelji-Bulatovi, Mitja Gutin i Zdravka Hincak, Podgorica, Praistorijske humke i sred-
njovjekovne nekropole: Gruda Boljevia, JU Muzeji i galerije Podgorica, Podgorica 2015, str. 48.
280 Isto, str. 95.
124
la Donju Zetu, mogue i dio Gornje, oiviena s juga Skadarskim jezerom, s istoka
Hotskim zalivom, od evera pravcem od Hotskog zaliva do izvorita Ribnice, a onda
Ribnicom do ua u Morau. everna granica mogue da je ila neto junije, gra
ninim linijom izmeu Zete i emovskoga polja. S desne strane Morae u zahvatu
joj je bilo Malo i Velje brdo do Mareze, odakle je granica naglo skretala do podnoja
Katunskih brda i podnojem, vjerovatno zahvatajui Ljeansku nahiju, nije isklju
eno i Ceklin. Jer su Lukarevi i Milakovi naznaili dalmatinskoga kralja Tugemi
ra kao osnivaa abljaka u X vijeku, u narodnoj pjesmi naznaenom kao podluki
grad. Slovenska etnika okosnica upanije, koja je preslojila, mogue i istisla avarsku
(panji), je nesporna.
upanija Gorsca (Gorska)
Sljedea po redosljedu je upanija Gorska. Pominje se u jednom zapisu koji

je uvan u Crkvi Svetoga ora u Podgorici, u kome je pisalo da je Podgoricu osno
vao upan Gorske upe Marko, i u darovnici kralja Stefana Deanskoga manastiru
ii, iz 1220. godine. U toj darovnici se odmah poslije Plavnice u Zeti, navodi Goli
u Gorskoj upi. upanija je zahvatala dananje oblasti Kua, Bratonoia, i Malesije,
koje sainjavaju jednu predionu cjelinu. Za prostor Kua se i danas koristi termin
Kuka Gora, to jasno upuuje na zakljuak da je dananja kuka oblast bila unutar
Dukljaninove Gorske upanije, iji je naziv jeziki prilagoen novim okolnostima,
u kojima je plemenska zamijenila upsku organizaciju. Do XVIII vijeka postojao je
Zbor Kuke Gore, koji se odravao na planini Rogamu. injenica da je upan Gorske
upe sagradio Podgoricu, navodi na zakljuak da je Podgorica bila u Gorskoj. Grani
ce izmeu Gorske i Podluke upanije vjerovatno je ila linijom Hotski zaliv ue
Ribnice u Morau. Mogue i da je bila neto junije, pravcem Dajbabe Hotski zaliv
koji razdvaja Zetu od emovskoga polja. To bi se dalo zakljuiti s razlogom, koji smo
naveli u opisu everne granice upanije Podluje. Stoarstvo je nesumnjivo glavna
privredna grana Gorske upanije. I danas stanovnitvo obodnoga podruja kukih
brda u svom poedu ima emovsko polje koje im slui za zimsku i proljenju ispau.
Vjerovatno da je tako bilo i u stara vremena.
U Kuima postoji predanje o dva stara naroda Bukumirima i Matagui
ma, koji su se, kako predanje veli, istraili u meusobnim sukobima. O Bukumirima
svjedoi Bukumirsko jezero pod Momonjevom i stanovnici sela Jablana u Bratoni
ima koji se smatraju potomcima Bukumira.281 Izgledno je da su Bukumiri vlakoga
porijekla. I o Mataguima se to moe zakljuiti, ali oba naroda su domicilni Vlasi,
potomci Ilira. O njima se uje da su bili stari narod koji je stojao u Kuima.282 Ima
vie mjesta koje predanje vezuje za njih. To su kiljani na afi od Nikia za koje se
vezuje pogibija mataguka, Gradina vie Donje Kranje, na kojoj je, kako vele, edio
282 Isto, str. 138.
125
Stevo Vuini
vojvoda mataguki, pa mataguki ubao Dvijekalac i predanje u svim kukim selima

o takozvanom suhogradu, proljenom evernom vjetru koji isuuje zemlju i lomi
mladice biljaka, koji je Matague iselio iz Kua. O tim Mataguima postoji predanje
u Zeti koje ih vezuje za selo Matague, u kojem se nalazio labeatski grad Meteon.
Vele u Zeti da su Matagui nekada bili silan narod koji je imao kralja, oito Gencija,
kojega je rimski vojskovoa Lucije Anicije porazio i zarobio 168. godine p. n. e. Bie
da su se u kasnoj antici, u vrijeme avaro-slovenskih seoba, iselili iz Meteona, promet
noga mjesta, u gorsko pribjeite, Kue.
U Malesiji, koja je bila smjetena na jugoistoku Gorske upanije, ima po
mena banova, koji su, oito, u vezi s njenom upravnom strukturom, i starih naroda.
Han je u studiji o Arbanasima zabiljeio predanje da je od Bana Keija zatrijebako
bratstvo Bonkei. U plemenu Grude vezuju porijeklo Ljuljuraja, koji su naseljeni u
selima Lofke i Selita, za Ban Grudu. U vezi s banovima, elnicima upanije, je naziv
Banat za jednu batinu u Fundini.283 U Hotima se uje da su prilikom doseljenja nali
stari narod Tihomire, koji su se iselili u Kue, u selo Orahovo.284 U njihovom preda
nju sauvano je eanje i na stare narode koje zovu Kavuri ili stari Hoti, stari Grude
i stari Kastrati.285 Pominju i Tihomire, Bonjake i Matague. uje se da su Tihomiri
naseljavali Grude i znatan dio Zetskoga polja, a Bonjaci prostor od Mrka do Vranj
skijeh Burgova, ispod brda Vranja. Po prianju Hota, u sukobima sa starim Hotima
i Grudama oko livada i polja ovi bivaju poraeni i stoga su se povukli i ne znaju to
je dalje bilo s njima. O Mataguima vele da su bili veliko pleme koje je gospodarilo
u zetskoj dolini i imali su svoga kralja. Po njihovom predanju raselili su se zbog ne
rodnih godina i vjetra neznano kuda i ne znaju ima li od njih ostataka. Dananji Hoti
su se sputili iz brda u polje i otimali zemlju starim Hotima i Grudama. Mada neki
vele i da se staro stanovnitvo iselilo zbog estih sua, nerodnih godina, skakavaca i
proljenog vjetra. A priaju i da su se iselili od zuluma turskoga. Deanska hrisovlja
iz 1330. godine Hote smjeta juno od plavskoga polja , a ve poet
kom XV vijeka nalazimo ih oko rijeke Cijevne, u blizini Skadarskoga jezera. O pojavi
Albanaca na rijeci Cijevni, pritoci Morae, izvjetava jedan mletaki dokumenat iz
1278. godine. Pred pad Meduna pod tursku upravu despotov vojvoda povlai grani
cu izmeu Hota i Matagua kod samoga jezera.
Po pitanju iseljavanja staroga svijeta s prostora dananje Crne Gore, vri
jedno je pomenuti predanje ouvano u Imljanima, 15 kilometara everozapadno
od Vlaia i Travnika. Ta teritorija je bila u sastavu upanije Luka koju Dukljanin
pominje u XXIX glavi u vezi s ratnom kamapanjom Kreimira i njegova ujaka
protiv bosanskog bana, kojom prilikom su opustoili Luku, Uskopolje i Plevu. u
panija se prostirala na desnoj obali Vrbasa, istono od Jajca. Po svemu sudei, ime
283 Marko Camaj, Onomastika Malesije, Doktorska disertacija, Beograd 1995, str. 406. (rukopis)
285 Isto, str. 1821
126
joj je sauvano u dananjem nazivu predjela Dnoluka.286 Jajaki banat su naselili

doseljenici iz Crne Gore i Hercegovine, poglavito Krii, koji se u turskim defterima
pominju kao vlaka nahija na podruju Tare i Potarja, to edoe toponimi Krii
i Krike u Pougarju. A i sam oronim Vlai, kod Travnika, ide u prilog toj tezi.
Porodica Gruba je doseljena s crnogorske teritorije. Erdeljanovi ih je naao u
Bratonoiima kao stari narod koji se iselio neznano kuda. Oni pripovijedaju da su
iz Banjana, dok Grubai iz Pive i doline Tare pripovijedaju da su iz Drobnjaka.287
Te migracije se mogu povezati s padom Duklje i penetracijom novoga feudalnoga
gospodara na prostor Crne Gore.
Po svemu sudei, procesi koji su tekli poetkom konsolidovanja Nema
njine dravne tvorevine, na temeljima dukljanske kraljevine, istovjetni su onim u
Lukoj upaniji. Inicirane su masovne seobe vlakoga stanovnitva iz istonoga k
centralnom Balkanu. Doseljeno stanovnitvo se sukobilo oko resursa s domicilnim
Bukumirima, Macurama, Mataguima, Tihomirima i Bonjacima i brutalno ih
istislo i prognalo, a manjim dijelom asimiliralo. Ne treba zanemariti ni injenicu da
su seobe mogle biti i posljedica temperaturnih gibanja i metereolokih pojava vi
egodinjim malim ledenim dobima i suom uzrokovanom viemjesenim visokim
temperaturama i dugotrajnim proljenjim vjetrom. (Prvi talas malih ledenih doba u
prolom milenijumu desio se od XII do XIV vijeka. Drugi talas bio je u XVI i XVII
vijeku kad je zabiljeen kanibalizam u vajcarskoj, a sela zbrisana gleerima. Dio
najsloenijh istorijskih procesa na crnogorskom prostoru vezan je upravo za te peri
ode.) Potvruje to i relativno brza penetracija Hota iz okoline Plava u prostor starih
Hota i Gruda, tokom jednoga vijeka, koja postaje jasnija ako uvedemo u raspravu i
gornje Pjeivce koji su doseljeni iz Gruda. Predanje koje je ouvano u Hotima, Kui
ma i Malesiji, dosta zbrkano, svjedoi postojanje Tihomira i Bonjaka, bana Keija i
bana Grude. ini nam se da je ono u vezi s upravnom strukturom Gorske upanije,
koja je kao i sve ostale imala elnika olienog u tituli bana. U Vranjinskom ugovoru
datovanom 6. septembra 1455. godine, kojim su se uspostavile obaveze izmeu Zet
skoga zbora na elu sa Stefanicom Crnojeviem i Mletake Republike, kao druine
pominju se Ljubice, Tugomiri, Staniii, Branovii, Golubovii, Noviani, Berislavci
i drugi. Reklo bi se da su ove druine bile slovenskoga porijekla. Tako bi se zaklju
ilo na temelju njihovog imena, nesporno slovenskog korijena. Uporite za ovakav
zakljuak imamo i u defteru od 5. marta 1497. godine u kojemu su upisana sela Lju
bicite, Pobreani, Boani, Mihaljani i Tihomir, ija su imena u osnovi, takoe sloven
ska.288 Vjerovatno da su se u nesreenim politikim prilikama 15. vijeka, lokalne po
litiko-administrativne formacije na tom prostoru raspale, a kompaktna slovenska
masa dezintegrisala na mnotvo skupina. Te skupine su se zatvorile unutar sela kao
odbrambeno-privrednih zajednica, i kasnije kao takve indentifikovale prema vani.
286 Mario Petri, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu, etnologija, tom XVII, Sarajevo,1962, str. 16.
287 Isto, str. 20.
288 Branislav urev, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovakih plemena, Canu,
1984, Titograd, str. 19.
127
Stevo Vuini
Zakljuujemo, u prostor upanije Gorske, izmeu XII i XIII vijeka, do

ao je prvi val doseljenika, sloveniziranih Vlaha Mrnjavia, koji su istisli i preslojili
staro kuko stanovnitvo, i Romano-Vlaha koji su naselili Lutovo u onovremenim
Piperima, a dananjim Bratonoiima. Obje grupe Vlaha bile su pravoslavne vjero
ispovijesti. U narednih stotinak godina ivota unutar Rake kao slovenske dravne
formacije, romanizovani Vlasi su slovenizirani. Koristei se silom, po svemu sudei i
podrkom Nemanjike administracije na koju su bili adaptirani i od nje instrumen
talizovani, penetrirali su i poeli sredinji dio dananjih Pipera. Njih svjedoi topo
nimija vlakoga karaktera u Bratonoiima. Koncentrisana je oko Klopota i Peleva
Brijega, bratonokoga plemenskoga sredita. To su nazivi mjesta, livada, djelova brda
i dolova: Lutovo, Firunja, Ljeistrane, Trimojevii, Mered, Vratigoj, Gulova Glava,
Karkov Do, Ljumeevica, Barzin Do, Ljaljovina i jo neki. Na razmeu XVI i XVII
vijeka, doao je drugi talas doseljenika, vjerovatno arbanizovnih Vlaha Drekalovia,
latinske vjeroispovijesti, koji su naselili dananje Kue, i sloveniziranih Vlaha Brato
noia, po kojima je taj, nekada piperski kraj, dobio ime. Unutar dananjih Bratono
ia opstalo je samo nekoliko porodica staroedilaca Bukumira. Koncem XIX vijeka,
u Kuima, Erdeljanovi je zabiljeio potpunu dominaciju doseljenika Mrnjavia i
Drekalovia. Ukupno 1294 porodice spram 53 domicilne, koje, po svemu sudei,
vuku porijeklo od nastarijeg stanovnitva, iako su Drekalovii, 200 godina prije,
1688. godine, imali samo 16 vojnika. Ovakav zakljuak podrava i toponimija Kua
koja je, sem nekoliko izuzetaka, dominantno slovenskog ili arbanakoga karaktera.
Postavlja se pitanje koja je ranosrednjovjekovna urbana aglomeracija bila
upravni centar upanije Gorske? Namee se zakljuak da su to ostaci ranosrednjo
vjekovnoga utvrenja koje je preslojilo ilirsku gradinu na brdu uteza, smjetenoga
povie sela Dinoe, sa everne strane, na samom izlasku rijeke Cijevne iz kanjona,
kroz koji je vjekovima vodio karavanski put.289 Na albanskome jeziku uteza je na
ziv za gradi mali grad. Utvrenje ima identino sagraene bedeme, iste irine, s
potkoviastim kulama slinog oblika i dimenzija kao i Dukljanski grad na Marti
nikoj Gradini. Mona zidina od lomljenog kamena vezanog malterom protee se
istonom stranom. Neto je ira od metra i skoro identina onoj na Gradini u Mar
tiniima. Malo nie, prema jugu, stoje ostaci jednobrodne crkvice, priblie veliine 8
x 4 m. Slinih je dimenzija kao i crkva Sv. Arhanela Mihaila u polju, ispod uteze,
Crkva na unutranjem prostoru grada je vaan inilac za razumijevanje svakodnevi
ce drevnih itelja ovog kraja. Oito je da su branioci imali vrsto izgraen hrianski
identitet i snanu potrebu za obavljanjem vjerskih potreba i u najkritinijim mo
mentima. Izgleda, da su to ostaci Porfirogenitovoga Gradetaja.290 Mada bi trebalo
arheoloki provjeriti i uzvienje Samobor s okolinom, koje se uzdie iznad Hotskoga
zaliva, s kojega se kontrolie antiki put koji je mostom prelazio preko zaliva, pa
289 Slobodan uki, Drevna utvrda iznad Dinoe Otkrie o kome se utalo tri decenije, Vijesti,
21. 05. 2013. g.
290 Isto.
128
nastavljao preko zetske ravnice, ispod vjerovatnoga Novigrada na Veljemu Brdu, pa

ispod Lontodokle, dalje k Zapadu. Narodno domiljanje da je Samobor dobio ime
po boru ili jednom boru koji se nalazio u tom kraju treba odbaiti, jer u tom kraju
nikada nije bilo borova.291 Na mogue rjeenje znaenja oronima Samobor ukazao
je A. Radoman, dovodei u vezu taj oronim sa slovenskim Braniborom, koji su Ger
mani preimenovali u Brandeburg, i germanskim Marburgom koji Slovenci nazivaju
Mariborom. Po analogiji je zakljuio da je Samobor dvoslona imenica sastavljena
od rijei SAMO i BOR. Drugi dio je slovenizirani nastavak germanske rijei BURG
u znaenju grada ili tvrave, pa bi smisao bio Samograd.
upanija Cupelnich (Koplik)
Treba je traiti u dananjoj oblasti Kopliku u Albaniji. Sredite joj je vje

rovatno bilo u tvravi u mjestu Koplik, ili u nekom od dva poznata kasnoantika
gradia u toj upaniji Drivastu i Baleu. Stanovnitvo je novijeg porijekla, i nije
sauvano predanje o starijoj povijesti, starinama i starincima.
upanija Obliqus (Oblik)
Smisao termina Oblik je u priblinom znaenju Obla dolina, dakle, grebe

nasta livada, doline i uma.292 Tu upaniju prosijecala je rijeka Bojana na dva dijela.
Unutar nje, s desne strane rijeke, nalazio se prostor Anamala, u zaleu Ulcinja, s
gradinom na brdu Mali Sums ili Vladimir. A s lijeve strane Bojane, Skadarska ravnica
sve do mora, s istoka ograniena Drimom do ua u more, ili je moda na tom dijelu
granica bila neto istonije od Drima, i s juga, morskom obalom do blizu Ulcinja. U
doticaju s ovom upanijom, bili su distrikti gradova Svaa, Ulcinja i Skadra, koji su
se nalazili van mree upanija. Status gradia Danja i Sarda, koji su bili unutar nje,
nije jasan. Za Sapu nije sigurno, ni da je bila u njoj. Zato se u vrijeme Samuilove kam
panje na Duklju i Dalmaciju, Vladimir nije sklonio u neki od ovih gradova, nego,
kako pie u XXXVI glavi Ljetopisa, na Planinu Oblik, koja se nalazi u Albaniji. To
je jedno od dominantnih uzvienja skadarske ravnice, deset kilometara istono od
Skadra, s desne strane Drima. Oronim Planina Oblik doveden u vezu s toponimima
Jupa (upa) i Juban (upan), koji se nalaze u njegovom podnoju, dovodi u sumnju
stanovite istoriografije o mjestu na kome se tokom Samuilove kampanje sklonio
knez Vladimir s narodom. Nije izvjesno da je to brdo Vladimir u Anamalima, koje
prihvata veina povjesniara, jer ga Ljetopis ubicira, upravo, in montem qui Obliquus
dicitur (na planini koja se zove Oblik). Zato pitanje ubikacije utvrenja u koje se bio
povukao pred Samuilovom vojskom (XXXVI glava Ljetopisa) ostaje otvoreno, dok
to pitanje ne rijei arheologija.
291 Tako narod tumai ime Samobora na Drini i kod Zagreba.
292 Aleksandar Loma, Toponimja banjske hrisovlulje, SANU, Biblioteka onomatolokih priloga,
tom 2, str. 162.
129
Stevo Vuini
Hijeroklov Synekdemos, iz prvih decenija V vijeka, pominje granicu iz

meu Prevalitane na everu i Novoga Epira na jugu, pomeu Draa i Ljea, juno
od Drima.293 Pa i Skilica indirektno potvruje takav zakljuak. Pie, da su u vrijeme
Vladimira, Samuilova zeta, prilike u Drau bile mirne. Takav zakljuak nije mogao
uslijediti ukoliko se Vladimirova vlast nije protezala do Ljea, odnosno ua Drima u
more. Manastir Svetih Sra i Vakha, smjeten s lijeve strane Bojane, iako nije potvr
en materijalnim dokazima, u nauci slovi kao mauzolej Vojislavljevia. Ako je to i
njenica, a najvjerovatnije jeste, i ona ide u prilog ubikacije ove upanije, s obje strane
Bojane. Jer ukoliko upanija Oblik nije zahvatala i svu ravnicu oko, i ispod Skadra do
mora, smjetenu pomeu Drima i Bojane, ta crkva ne bi mogla biti prihvaena kao
njihov mauzolej. Nalazila bi se van prostora, koji je bio pod njihovim suverenitetom,
dakle van mree upanija. Slovenski oronimi i toponimi s crnogorske strane brdo
Radomir, smjeteno pomeu Vladimira (Maloga Sumsa) i Bojane, i albanske (Brdi
ca, Gorica, Muselimova Glavica, te Juban (upan) i Jupa (upa) u blizini Drima, svi
unutar tako omeenoga prostora, daju nam za pravo u pogledu teze o istonoj grani
ci upanije Oblik. To su nazivi markantnih geolokih formacija i veih prostora koji
nijesu promijenjeni od vremena doseljavanja Slovena. Oni su lingvistiki dokumenti
etnikoga stanja na terenu Skadarske ravnice u ranom srednjem vijeku, i zahvata
ove upanije. Mikrotoponimija je ve albanskog karaktera, jer je posljedino u vezi
s naseljima novijeg postanja. Te injenice idu u prilog pretpostavke da su slovenski
zemljoradnici naselili Zetsko-Bjelopavliku i Skadarsku ravnicu i doline u njihovoj
okolini, to potvruje toponamastika. Dok se vlaki i arbanaki etnikum povukao
u okolna brdsko-planinska pribjeita. Posredno to dokumentuje i lingvistika al
banska imena za biljke iz viega planinskog pojasa i leksiki fond bogat terminima
stoarskoga karaktera. O starincima, dogaajima i linostima iz vremena ranoga
srednjega vijeka, nema pomena u predanju, jer se stanovnitvo, usljed povremeno
groznih politikih prilika, u kontinuitetu iseljavalo, a doseljeno nema poveznicu sa
vremenom od prije doseljavanja.
Zanimljivo je svojevremeno edoanstvo jedne stare mjetanke iz nepo
sredne blizine brda Vladimir koja je novinarki Revije planinarskog saveza Hrvatske
izjavila: O Brdu Vladimiru hoe znati? Mali Vladimirit, Mali Sums, tamo je i sad
jo kia e kraljit, kraljeva crkva. Da, s oba imena mi zovemo ovo brdo. Znam, pam
tim, moj mi je djever o tom priao. Polazio je narod gore na to brdo. Ima tamo
dvadest etiri vrela, dvadest etiri ivih voda, a na samom je vrhu glavna voda. iva
voda, kau da se i sad pozna jama od te vode. Ilo se tamo svake godine jednom, u
utorak poslije Duhova. Ne znam zato ba na taj dan, ali tako je bilo, kau. Ilo je
mlado i staro. I bolni su polazili, tada je vodio put ravno do kraljeve crkve, tamo na
vrhu. Narod je iao sam bez popa, da, svagda bez popa. Djevojke okiene cvijeem, a
ene nosile su hranu, i svijee i mnogo cvijea. Bolesni su pili onu vodu, zatim su ba
293 Vladislav Popovi, Iliri i Albanci, Nauni skupovi, knj. 10, SANU, Beograd, 1988, str. 204.
130
cali u nju pare, Tko bi to uzeo? obani, sine moj, pastiri koji su izgonili ovce na brdo,
oni bi uzeli jelo i novac. A tamo, na vrhu ima jedna ledina, prostrano polje, tu bi se
sakupljao narod. To je sve bilo prije turskoga zemana, onda kad su ovom zemljom
vladali kaurski carevi. Kasnije, kau, turski su trgovci vunom zatrpali onu vodu. Toli
ko su tovara vune utrpali u onu jamu, da je vuna izlazila na Bojani kod Svetoga or
a. Jer, kau, tuda je nekada lagum vodio, od brda Vladimira na grad as, a odavde
do Svetoga ora na Bojanu. Danas? Ne, danas nema ni toga laguma, ni vode. Ni
onih drugih voda nema vie. Ima samo jama na vrh brda, to je ona, kud su potrpali
tovare vune. I ima izvor ive vode, divan jedan kroni usput kad se penje na brdo.294
upanija Oblik, nesporno je zahvatala i dananje Anamale u zaleu Ulci
nja. Mali Sums, odnosno Vladimir je dominantna pozicija koja vlada okolnim pro
storom do Bojane. Ispod je put koji vodi k Bojani i Skadru. S vrha se prua dobar
pogled na trgovaki put, Anamalsko polje i grad Sva koji titi desnu stranu od tako
zvanih skadarskih vrata. Jovievi je poetkom prologa vijeka zabiljeio: Na stra
nama vie Mida se uzdie brdo Vladimir. Tu je, po predanju, knez Jovan Vladimir
bio uhvaen od cara Samuila. Na vrhu brda se vide ostaci starog utvrenja. Zidovi od
bedema se i danas poznaju; bili su od suhomee i iroki 1 m. Na vrhu je zaravanjak
duguljastog oblika, dug 80, a irok oko 30 m. Na jednom niem kraju bila je, po svoj
prilici, saranda, od koje se poznaju tragovi. Rupa je duboka i obgraena klanim
zidom, duga je 7, a iroka 4 m. Ovo je mogla biti jedina voda za posadu, jer su izvori
u podnoju brda vrlo niski. Na drugom kraju je duboki krip meu stijenama, koji je,
izgleda, naroito zatrpan kamenjem. Rupa je bila obgraena klanim zidom i mogla
je sluiti kao skrivnica. U blizini tvrave nalazi se komae gvozdenih otpadaka iz
vignja, a vide se i tragovi nekog zdanja i komadi od cigalja.295 Takvo predanje, da se
na brdu Vladimir, pred Samuilom, bio sklonio knez Vladimir s narodom, ne postoji
u staroedilaca, nego je Jovievi, bivajui upuen u sadrinu Ljetopisa, taj oronim
tumaio kao mjesto koje odgovora sadrini XXXVI glave, nazivajui sopstveno tu
maenje predanjem. orije Jankovi je zapisao da se na brdu Vladimir, kod isto
imenog sela, uz raskrsnicu puteva za Skadar, Bar i Ulcinj, a u blizini Svaa nalaze
ostaci utvrenja i crkve. U daljem tekstu pie da je u pozadini selo Bojki. Od pokret
nih nalaza, zabiljeeni su antiki ulomci grnarije. Utvrenje je po njemu dugo oko
50 m i najvee irine do 1520 m. Nepristupanost toga utvrenja sagraenog na
otrim stijenama brijega koji se uzdie nad okolnom ravnicom oko 300 m, smatra da
ukazuje da je to Oblik iz Ljetopisa. Dananja naselja Gornji i Donji Oblik, oko 1,5 km
istono, lako su pristupana mjesta, nepogodna su za podizanje prirodno branjenih
utvrenja, konstatuje Jankovi na kraju teksta.296
Pomeni brda Vladimir i crkve Svetoga Vladimira u zaleu Ulcinja u sred
294 Petar Leki me uputio na Marijanu Gui, Nae planine, Revija planinarskog saveza Hrvatske,
mart april 1960, broj 34, str. 50, http://www.hps.hr/hp-arhiva/196003.pdf.
295 Andrija Jovievi, Crnogorsko primorje i Krajina, Cetinje, Obod, 2004, str. 27.
296Petar Leki, 6. 4. 2015, dnevne novine Vijesti/orije Jankovi, Srpsko pomorje od 7. do 10. stoljea
131
Stevo Vuini
njovjekvnim dokumentima, nesumnjivo su u vezi s XXXVI glavom Ljetopisa. Prvi

pomen crkve Sv. Vladimira, u okolini Ulcinja, pronalazi se u dokumentu iz 1406.
godine: Item che tuto el so terren sia soo, frncho e libero segondo i so confini, i quail
comenza a S. Serzi de Satuxa fin a S. Elia e S. Vladimir a S. Maria in la val de Roma
neo e soto li Bigazi fin a S. Zuane e tuta la balta de Zivrano fin per mezzo a la piera
del zalo, chome apare per le sue charte.297 U drugom dokumentu iz 1426. godine u
kojem je takoe pomenut isti toponim, napisano je: Item dechiaremo li confini de
Dolcigno cum li Poprati e cum san Nicolo de la foza commenzando dala glesia de
san Sergi per mezzo la villa di Jurovichii e cussi suso per la corona de la montagna
a san Elia. E per zima de Monxvar a sancto Vladimir e a sancta Maria de Romano,
che se dritto alla Bederla. Brdo Vladimir se nalazi u irem ivotnom arealu Ulcinja,
pa se moe pretpostaviti da se crkva iz dva pomenuta dokumenta odnosi na crkvu
na ovom uzvienju.298 U pisanom izvoru iz 1641. godine autora skadarskog biskupa
Franja Krute, tokom poete selu Mide, ispod brda Vladimir zabiljeio je postojanje
crkve Sv. Vladimira muenika.299 Na karti razgranienja izmeu Turske i Crne Gore
iz 1879. godine upisano je mjesto Katrokol i dopisano u zagradi (St. Vladimir).300
U izvjetaju barskoga nadbiskupa Vicka Zmajevia iz 1703. godine spominjanje se
crkva Sv. Vladimira: U Sumi je crkva Sv. Kralja Vladimira, ije tijelo, kae se, da
hodoaste u Elbasanu. Crkva je osrednje veliine, ali je bez krova, pa bi se mogla
popraviti za 25 kuda.301
upanija Prapratna
U zahvatu upanije su bili dananji Mrkovii ili Mrkojevii. Na istoku

se graniila s gradskim distriktom Ulcinja, a na zapadu Bara, koji su bili van mree
upanija. U osnovi, njen naziv je bio dvolani toponim Papratna dolina ili glavica.
Prvi lan je metatezom oblika Papratna evoluirao u Prapatna, a onda naporednom
upotrebom oba oblika dobijen je oblik Prapratna, po primjeru rijei manastir koja
je, takoe metatezom dobila esto upotrebljavan oblik u narodu namastir. U daljoj
upotrebi nestala je imenica poljana ili glavica, po primjeru dvolanog toponima Mo-
kro polje u Drobnjaku iz kojeg je nestala imenica polje i ostao pridjev Mokro. I sad
297 Petar Leki, 6. 4. 2015, dnevne novine Vijesti/. Ljubi, Listine o odnoajih izmeu junog sla-
venstva i Mletake republike, knjiga V, od godine 1403. do 1409, Jugoslovenska akademija znanosti i
umjetnosti, Zagreb, 1875.
298 Petar Leki, 6. 4. 2015, dnevne novine Vijesti/. Ljubi, Listine o odnoajih izmeu junog slaven-
stva i Mletake republike, knjiga IX, od 1423. do 1452, Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti,
Zagreb, 1890.
299 Petar Leki, 6. 4. 2015, dnevne novine Vijesti/ M. Jaov, Spisi Kongregacije za propaganda vere u
Rimu o Srbima, 16221644, Srpska akademija nauka i umjetnosti, Beograd, 1986.
300 Jefto Milovi, Istorijsko-geografski atlas Crne Gore XVIXX vijek, Niki, 1990, str. 119. (Na ovaj
detalj mi je ukazao Petar Leki)
301 Ivan Jovovi, Prilozi sa istoriju Barske nadbiskupije, Matica crnogorska, Bar, 2012.
132
postoje takvi toponimi koji se upotrebljavaju u sva tri navedena oblika, ak i u istom
mjestu.302 Pominje se u ugovoru izmeu mletakih poslanika i rakoga kneza ura
od 11. 11. 1426. godine: Item dechiaremo li confini de Dolcigno cum li Poprati e
cum san Nicolo de la forza commenzando dala giezia de san Sergii per mezzo la
Villa di Jurovichii e cussi suso per la corona de la montagna a san Elia.303 Sljedei
pomen je u odgovoru Venecije na molbu barskoga poslanika od 16. novembra 1449.
godine: ...li Merchoi et molti altri sono absenti et franchi de ogni angaradio, et queli
che i non sono franchi, dove pagano el ducato el mozo, et lo obrocho pagano a uno
perpero, e lo plan de Poprat, de lo qual vegneva biave in lo castello, fo dato ai Mer
choi, e cusi la chamera de Antivari non ha intrada niguna, ben che altra fiada have
mo supplicado a quella serenita...304 Oba dokumenta dovode u vezu Bar i Ulcinj s
Prapratnom. U Ljetopisu, u XXXVIII glavi, koja opisuje Barsku bitku 1042. godine
izmeu Vizantijske i Zetske vojske, kojom prilikom su Zeani pobjedonosno gonili
Vizantince preko Mrkojevia, Anamala i Bojane do Skadarske ravnice, e je od rana
umro i sahranjen vizantijski vojskovoa Kursilije, Prapratna je nepogreivo ubicira
na reenicom: Cumque persequendo et interficiendo eos, rex cum filius suis et cum
gente sua transisset terrentem, qui Prapratna currit et venisset in silvam, Goyislavus
non agnoscens patrem suam... Kad je kralj gonei ih i ubijajui preao sa svojim
sinovima i narodom potok, koji tee preko Prapratne, i doao u umu, Gojislav ne
prepozna svojega oca... Ta reenica savreno precizno identifikuje dananje Mrko
jevie kao Prapratnu i anulira i svaku sumnju po pitanju Prapratne, koju su neki
pogreno ubicirali u Popratnici, koja se nalazi u Crmnici.
Ispod Lisinje je Mrkovsko polje, dugo nekih 3 kilometra, srednje irine
oko 700 metara. Po predanju u njemu je nekada bila varo. Istonim krajem Mrkov
skoga polja plitko je ueeno suvo korito kojim u vrijeme kia protee potok Meu
rije, koji izvire ispod Rumije i tee pomeu Lipovnjaka i Lisinje i uliva se u Svako
jezero. Gornji tok mu je vrlo strm, srednji, kroz polje, blag, a donji skoro miran. U
vrijeme velikih kia nadoe i plavi okolno polje. Prima vode Pelinkovia potoka,
Broda i Potoka od Stupice. Nesumnjivo, to je potok koji tee preko Prapratne koji se
pominje u XXXVIII glavi.305 Na starom putu Bar Ulcinj premostio ga je Kameniki
most. O gradu u Mrkoviima jo se pria da je bio na brijegu pored mora, e poi
nje Moura. Brijeg se odronio u more, i s njim grad. Danas je onaj brijeg ostrvo, na
kome se, duboko u moru, vide zidine kua. Ono se ostrvo zove Stari Ulcinj. Kad je
propala stara varo, podignuta je nova, od Zalja pod Mrkoviima, preko Mrkovia
i Mrkovskog polja do Kamenikog mosta. Onda je grad bio u Kolimanima. Iznad
302 Naoj molbi se ljubazno odazvao Adnan irgi koji je tumaio nastanak toponima.
303 ime Ljubi, Listine, HAZU, knj. XI od godine 1423. do 1452, Zagreb, 1890, str. 15. Na ovaj i
sljedei dokument mi je skrenuo panju Petar Leki na emu mu zahvaljujem.
304 Isto, str. 313.
305 Andrija Jovievi, Crnogorsko primorje i Krajina, Obod, Cetinje, 2004, str. 15.
133
Stevo Vuini
grada je bila tamnica, pa se i danas to mjesto zove Temnica.306 U Zupcima ima je

dan simptomatian hidronim koji ih granii od Tuemila, Banov Potok, vjerovatno
nazvan po banu, koji je bio na elu Prapratne. Saborna crkva svih Mrkovia bila je u
Veljem Selu, na uzvienju Radomir, posveena Svetom Iliji.
Pleme Mrkojevii se ponekad naziva i Mrkovii. Doseljeno je poetkom
XIV vijeka iz Veljih Mikulia. Prvi put se pominje 1409. godine. Njihovo predanje
ih vezuje za nekog Ivana Raena, Skora i Stanilicu kao zajednike pretke. Sputanje
je ilo postepeno, podnojem Rumije i Lisinje koje su svojim travnatim ograncima
bile podloga njihova stoarskoga privreivanja, dok nijesu zauzeli dananje Mr
kovsko polje i obalni pojas.307 U tom procesu istisnuli su domicilno stanovnitvo
Prapratne, predanje ih zbog katolike vjeroispovijesti naziva Latini. Bili su nase
ljeni sredinom Mrkovia, od mora do Kamenikog mosta, i zauzimali su najljepi
dio zemljita. Priaju Mrkojevii, kad su im osvojili polje, da su ih iznenada napali,
i ierali ih. Vjerovatno su se povukli u Sva, jer je tvrava u Svau koju zovu as,
bila u njihovim rukama.308
Doseljavanje Vlaha Mrkojevia, oito na razmei 12. i 13. vijeka, jer na
tom prostoru nema steaka, bitnog obiljeja Vlaha doseljenih u 14. i 15. vijeku, po
tvruje i obilna vlaka toponimija u Mrkojeviima. U selu Dobra Voda postoji pa
njak zvani Brinje, kao i jama Gropa, izvor Ligata i vrelo kurta. U selu Peurice po
stoji maslinjak zvan Brinje, ume sa nazivima Gropeze i oija, izvor Bitine, potoci
zvani Sintin i Meret i njive zvane Pjekeze. U zaseoku Brkanovii naziv za vrh je te
din. U selu Dabezii postoji toponim Burge kao i njive zvane Poburge. U selu Lunjii
je panjak zvan Bojkov, njive zvane Leita i Ukova njiva kao i Loka, vrh planine
Lisinj. U selu Kunje postoje njive zvane Za Burgom, a u zaseoku Komina maslinjak
zvan Vineta. U selu Gorana postoje toponimi zvani Bunge i Burgovi, izvor Fraenj,
uvala zvana Leeneza kao i uma krumeza. U Pelinkoviima je toponim zvan Bur
govi. Nedaleko od sela Mikulii, ispod brda Lipovice u masivu planine Rumije, nala
zi se selo Meure. U selu je donedavno ivjelo bratstvo Ivakovi. Prema zapisima
zasnovanim na narodnom predanju Ivakovii ili Rebeli su iz Rumunije (Rebel
lat. rebellis buntovnik, odmetnik, lice koje zakonitoj dravnoj vlasti daje oruani
otpor).309 Kao i u sliaju Luke, Podluja i Gorske upanije, razvidne su dramatine
demografske, posljedino i politike promjene, nakon sloma dukljanske drave, koje
se sve do danas iskazuju.
U pojedinim dokumentima XVI vijeka pominju se Mrkojevii kao Mor
laci, to je bio povod da ih nazivaju pastirima. To vlako pleme je bilo u estim spo
rovima s Baranima, naroito u vrijeme berbe maslina. Predvodio ih je prvak pop
Stefan sa sinovima, koga savremenici opisuju kao linost samostalnu i vrstu, a koga
306 Isto, str. 31; F. Raki, Starine, XX, str. 66.
308 Isto, str. 33.
309 Cvetko Pavlovi, Pomeni Vlaha na podruju optine Bar, Matica ljeto/jesen 2011, str 180181.
134
Mleani napadaju i nazivaju h o m o s c e l e r a t i s s i m o, a bio je ekskomuniciran

i od srpskoga patrijarha.310 Prema izvjetaju Marina Bicija iz 1610. godine ove je
bila opatija Sv. Sergija, ali nije ubicirano mjesto e je bila, mada se pretpostavlja da
je to Glavica antia u Dabeziima.311 U Veljoj Gorani nalazi se Crkva Sv. Andrije i
Podcrkva. ekularac pie da je po predanju u toj Crkvi Sv. Andrije sahranjen rodo
naelnik dukljanske crnogorske dinastije Vojislavljevia, u prisustvu mnogo naroda.
Ouvana predanja o starinama i toponimija podravaju pretpostavku da je proces
silaska Vlaha u upu i povlaenja takozvanih Latina u Sva, tekao u duem vremenu,
i da je neto starinakih rodova opstalo, integrisalo se unutar veine i prenijelo tra
diciju na doseljenike. Toponim Poljana, ispod brda Moura, kako predanje kae, e
je bila velika bitka i krvi do koljena. Otuda crvena zemlja, je znakovito. Ne moemo
se oteti utisku, da ovo predanje pamti jedno od mjesta krvavog sukoba, na kome je
dukljanska, preekla kolonu vizantijske vojske, tokom njenog bezglavog povlaenja
s barskoga polja, 1043. godine, i sukobila se s njom. Toponimi Kraljevo za njive
u selu Grdovii i panjak Kraljevo u selu Lunjii312, asociraju da su bili vlasnitvo
nekog dukljanskog velikaa, nije iskljueno i kralja Dobroslava koji je sahranjen u
Prapratni, ili njegovih nasljednika.
U XXXVI glavi Ljetopisa, u vezi s mjestom sahrane Svetoga Vladimira,
pominje se mjesto zvano Kraina (in loco qui Craini dicitur). Prostor koji se danas
naziva Krajinom zahvata podnoje Rumije od strane jezera, po duini, od glave Bo
jane do Crmnice. Na temelju analize Ljetopisa nije mogue utvrditi njegov status u
Tetrarhiji. Ostaje otvoreno pitanje da li je bio unutar neke od upanija, ili je imao
neki poseban status povezan s vrhovnom vlau irega prostora. Vrijeme u kojem
su Dukljom vladali kneevi, Petrislav i njegov sin Sveti Vladimir, ne iskljuuje takvo
rjeenje. Mogue i da se Krajina nalazila unutar upanije Prapratne, od koje je odi
jeljena planinskim vijencem Rumije i Lisinje. U tom sluaju Prapratna bi zahvatala
prostor pomeu Ulcinja i Bara, s obje strane Rumije.
upanija Cermeniza (Crmnica)
Zahvatala je kraj koji se tako i danas zove. U Grlici za 1835. godinu u Staru
Crnu Goru je uraunata i Crmnica s plemenima: Boljevii, Limljani, Gluhi Do, Br
ele, Dupilo, Sotonii i Podgor. U gornjem i donjem slivu Oraotice je pleme Podgor,
slijedi Brele, Dupilo, Gluhi Do, Sotonii, Limljani i Boljevii. U Ljetopisu, krajem
XII vijeka, upisana je kao Cermeniza, kasnije u poveljama 1318. kao ,
1455. godine kao a, a kod Milakovia kao . Oito da se svi ti po
meni odnose na Crmnicu. Ouvano je predanje da su rijeka bratstva iz Bokova,
Borozani i Lompari potomci bana Radivoja koji je stojao u Bukoviku, u Crmnici.
310 Boidar ekularac, Dukljanska upa Prapratna, Pobjeda, 14 mart 2011, str. 15.
311 Isto.
312 Isto
135
Stevo Vuini
Zato su se nekada prezivali Radivojevii. Prvo su se iselili u Strugare, a potom, nakon

30 godina, na poziv jednoga Mudree preli su u Bokovo.313 Po svemu sudei ta dva
bratstva su se razgranala od potomaka elnika crmnike upanije, iz vremena kad je
na njenom elu stojao ban.
Boljevi-Vulekovi pie da je grad Crmnica (rmnica, ermenica) bio
najstarije naselje na teritoriji dananjih Boljevia. Nalazio se na Bescu, juno od da
nanje tvrave, iji se temelji i danas mogu vidjeti. Blizina mijelske nekropole ukazu
je da je tu moralo biti neko vee naselje. U njemu se, kau, sklonio Bodinov sin or
ije, e su ga Grci zarobili i grad razorili.314 Pozivajui se na Rada Turova Plamenca,
pie da su roaci kralja orija, da se osvete Jakvinti, zatraili od grkoga cara vojsku
da sa njom osvoje Zetu za sebe. I oni dou s vojskom i napadnu kralja orija na
Skadru, a on utee iz Skadra u grad ermenicu i tu ga grka vojska opkoli, uhvati i
ubije.315 Rade Turov pie da je na drugom kraju Besca, vie Mijela, u prastara vreme
na bio grad ermenica, i tvrdi da su se u njegovom vremenu jo viele razvaline.316
Nesumnjivo, Besac dominira Crmnicom, i s njega se u stara vremena kon
trolisao prilaz Crmnici s jezera, i putevi od Bara preko Sutormana, od Budve preko
Prekornice i od Skadra preko Ostrosa koji se pod njime sastavljaju, i trasom preko
Rijeke Crnojevia, ispod Podgorice vezuju na Via Zentu, koja je povezivala Kotor s
dubokim kontinentalnim zaleem. Dananju tvravu, nedavno obnovljenu, koja se
nalazi na njemu, podigli su Turci koncem XV vijeka. S njene jugoistone strane nala
zila se praistorijska nekropola, po svemu sudei labeatska. Zato je opravdana sumnja
nekih istraivaa da je turska tvrava preslojila neku stariju graevinu, sasvim sigur
no praistorijsku gradinu, i, mogue, nad njome nadograenu ranosrednjovjekovnu
utvrdu. Nije iskljueno da je Plamenac zapisao narodno predanje o gradu ermnici,
koje se bilo tu i tamo odralo, i iiljelo u minula dva vijeka, da mu danas nema traga
u narodu, ali se to ne moe dokazati. Pretpostavka o postojanju ranosrednjovjekov
nog grada na Bescu je utemeljena, i sve injenice navode na takav zakljuak. To je
strateka pozicija, najznaajnija u Crmnici, u praistorijsko i tursko vrijeme branjena
bedemima, bila je edite lokalne vlasti, i teko je vjerovati da i u vrijeme Duklja
ninove upanije Cermenice nije bila u istoj funkciji. Ima i logike da se grad zvao
ermenica. Sreten Vukosavljevi pominje da je jedan Vasojevi, predak bratstva
urovia, bio najprije sluga kod nekog Furlana, kneza u Dupilu, ijom se erkom
oenio. Sinovi su mu ubili dupiskog kneza i uzeli knetvo. Kneevo ime asocira da
je u staro vrijeme Crmnica bila naseljena Vlasima doseljenim na razmeu 12. i 13.
vijeka, jer u Crmnici nema steaka, koji su vjerovatno potisnuli staroedioce, o koji
ma nema traga u predanju. Tu injenicu potvruju nazivi naselja Sotonia, Mauga,
313 Andrija Jovievi, Rijeka nahija, CID, Podgorica, 1999, str. 231.
314 Vojislav Boljevi Vulekovi, Crmniko pleme Boljevii u prolosti Crne Gore, Istorijski institut,
Podgorica, 1995, str. 200.
315 Rade Turov Plamenac, Memoari, CID, Podgorica, 1997, str. 488.
316 Rade Turov Plamenac, Memoari, CID Podgorica, 1997, str. 636637.
136
kao i drugih raznih toponima u Crmnici (Njegalica, Vatik, Burge, Burgeze, Brita,
Tatarija i dr.) naslijeeni su od Ilirsko-Romanskih staroedilaca i doseljenika Vlaha.
Na everu sela Mauge je brdo Latik (Vlatik), nazvano svakako po Vlasima. Imena
Vueta Mauka i Ilija Mauka, koja se pominju u defteru iz 1523. godine kao i dana
nji toponim Vlaki potok u Maugama svoja imena nose prema vlakim korijenima.
Toponimi Njegalica i Njegaljev dolac, nazvani su po Njegalu (Negalu) vlakog su
porijekla.317 U planini Sutorman, iznad sela Tuemili protie potok od Manduka.
Prema narodnom predanju, u Podgoru, selu Orahovu, zaseoku Mikovii njihov po
sljednji knez bio je pop ilj. Ova vlastelinska porodica prema jednom predanju bila je
iz Bregalnike oblasti, a po drugom sa Javora.318 U Limljanima postoje izvori: Bogaz,
Varetin bogaz, Vinda voda, olaza (oleza) i Fita. Njive imaju nazive: Kuljbula,
Leet-njiva, Lemete, Ligati i erete, a uzvienja Buderi i entelija. U Pepiima su
umarci i uzvienja: Velje garbe, Velji Orvan, Mali Orvan, Malo garbe, iina gre
da i kornja, svi odreda vlaki toponimi.319
upanija Budva cum Cuceva

(Budva s evom)
U njenom zahvatu su bili Katunska Nahija, Brajii, Pobori i Maine, uk

ljuujui i Budvu, koja je bila jedini preivjeli antiki ili kansnoantiki grad, koji
se nalazio unutar jedne od dukljanskih upanija. Starinci su bili panji, Matuzole
i Mataruge.320 Miletie i Matkovie iseljene s Njegua u Pjeivce dre, takoe Mata
rugama. U XII i XIII vijeku, pod pritiskom doseljenih Vlaha, staroedioci su se ve
im dijelom iselili, a manjina je preslojena novodolim stanovnitvom. Erdeljanovi
smatra da je evo u Dukljaninovo vrijeme bila cijela oblast koja se kasnije nazvala
Katunskom nahijom. To stanovite potvruje Bolica, koji prvi dio Crne Gore zove
Cattuni, i nabraja u njemu sela i plemena dananje Katunske Nahije. Katuni, kao
dio stare upanije evo, svojim imenom zamijenili su staro ime oblasti. Na prostoru
Katunske Nahije, u narodu su sauvane uspomene na katunovanje Vlaha i Zeana
iz svih istonih krajeva okoline Podgorice, Zete, Kua i dr. Te stare stoare uvijek
oznaavaju imenom Zeani.321 Oevidno je da taj naziv upotrebljavaju u znaenju
stanovnika stare Zete, uopte.
Oblasti Katuna Crne Gore, do Poarevakoga mira, 1718. godine, pripada
li su i Maine, Braii i Pobori. Nakon velikih pobjeda Eugena Savojskog nad turskom
vojskom, u bitkama kod Petrovaradina 1716. i Beograda 1717. godine, u Poarevcu
je sklopljen mir izmeu Austrije, Venecije i Turske. Ugovorom je, izmeu ostaloga,
317 Cvetko Pavlovi, Pomeni Vlaha na podruju optine Bar, Matica ljeto/jesen 2011, str. 275.
318 Isto, str. 277.
319 Isto, str. 280.
320 U Pjeivcima, bratstva Miletie i Matanovie, doseljene s Njegua, nazivaju Matarugama.
321 J. Erdeljanovi, Stara Crna Gora i Bokelji, NB Radosav Ljumovi, Podgorica, 1997, str. 111.
137
Stevo Vuini
Austrijska monarhija dobila temivarski Banat, istoni Srem, osvojeni dio Srbije do
uprije i Paraina, Venecija dio Dalmacije i Imotski, a na crnogorskome primorju
Maine, Pobore i Brajie koji su otrgnuti Crnoj Gori, kao formalno turskoj teritoriji.
U vezi s tim Mladen Crnogorevi je zapisao da je budvanski plemi Petar Bubi
jedne gladne godine pri kraju XVII vijeka, kako pie, kad je od sue rod bio izginuo,
podmitio Maine, Pobore, Brajie, Ugnjane i Bjeloe kako bi se priklonili Mletakoj
Republici. Pritijenjeni nematinom, glau i mukom ivota u svojim neplodnim br
dima, oni prihvatie predaju. Kad im je ito rodilo, Ugnjani i Bjeloi izmirie dug
Bubiu i povratie se svom crnogorskom mitropolitu, dok Maini, Pobori i Brajii
ostadoe, silom prilika, pod Mlecima, to se kasnije potvrdilo Poarevakim mirom.
Kad je upanija Budva s Cucevom (Budva sa Kevom) preimenovana u
Katune Crne Gore, odnosno Crnu Goru nije utvreno. U jednoj povelji kralja Milu
tina, s kraja XIII vijeka, imamo najstariji pomen, u izrazu , sljedei
je iz 1435. u ugovoru izmeu despota uraa Brankovia i Mleia. U njemu se
pominju catunni Cernagore. Jeromonah Pahomije, 1554. godine je u Sluebniku
Boidara Vukovia napisao, da je on ... . Svi spisi, nadalje,
prostor Katunske Nahije nazivaju Crna Gora. Njen prvi pomen, u jednom zapisu u
kome se imenuju , je s poetka XVIII vijeka.322
Poetkom XVII vijeka Bolica pie da Crna Gora ima pet djelova: Katuni u
koje ubraja Njegue, Mirac i Zalaze, Cetinje, eklie, Bjelice, Cuce, Ozrinie, Bjeloe,
Brajie, Pobore i Maine. Bolica pie da se granie s Budvom i Patroviima. Drugi dio
je Ljubotinj, trei Pjeivci, etvrti dio ini Ljekopolje s Ljeanskom nahijom i Koma
nima i peti je Crmnica. U teritorijalnom smislu, zemlje Crnojevia nijesu istovjetne
s podlovenskom Crnom Gorom, odnosno Katunskom nahijom. One su, u jednom
povijesnom trenutku, zahvatale i Brda (Bjelopavlie, Pipere, Kue, Bratonoie, Rov
ca i Morau), Grbalj i Patrovie, preciznije Donju Zetu. Samo je zapadna granica
drave Crnojevia bila istovjetna s granicom Katunske Nahije prema Hercegovini.
Poetkom XIX vijeka, teritorija podlovenske Crne Gore je bila izdijelje
na u etiri Nahije. Katunska je zahvatala Cetinje, Njegue, eklie, Bjelice, Cuce,
Ozrinie, Komane, Zagara i Pjeivce.323 Pravu Katunsku Nahiju su inila plemena:
Gornju Cuce, Kevo i Bjelice, a Donju Njegui, Cetinje i eklii. Predanje je zabi
ljeilo borbe vojvode Raduna iz Progonovia s Turcima. Krajem XVII vijeka, Radun
je poekao turske haralije, jednom kod Releza, a drugi put kod svoga tasta bana
Milonjia, u Gornjoj Draevini. U to vrijeme, duhovnu vlast u Katunskoj nahiji vr
io je vladika Mardarije Uskokovi Korneanin, a svjetovnu ban Mihailo (Vukosav)
Milonji, koji je koncem XVII vijeka poginuo u bici s Turcima kod Spua. To mjesto
se zove Banova Glavica. Barjak su Turci zaplijenili i izgubili u bici na Krusima, nakon
koje je ispjevana pjesma u kojoj se pominje: ...Evo glave Mahmuta vezira, Do nje
barjak bana Mihaila... U podnoju Busovnika, u Draevini, i danas se poznaju zidi
322 F. Mikloi, Die serbischen dynasten Crnojevi, Wien, 1886. str. 54.
323 Grlica, Cetinje, 1835, str. 42.
138
ne banova dvora i crkve.324 Mihailo Milonji je posljednji svjetovni poglavar Katun

ske Nahije s titulom bana, koja je bila iva uspomena na davna vremena Dukljanske
kraljevine, i njene upanije Budve sa Kevom.
U njegukom selu Vrbi nalazi se Banj-do, za koji Njegui vele da se na
zvao po nekome davnanjemu, neznanom banu, nesporno, elniku upanije Budve
s Kevom.325 O njemu u predanju nema pomena. Ono je ouvalo samo uspomenu
na doseljenje Vlahe, koji su se naselili na tom prostoru krajem XIV i poetkom XV
vijeka, i nekoliko staroedilakih rodova koji su se iselili u primorje. U cetinjskom
plemenu postoji predanje da su Vlaku crkvu sagradili Vlasi koje je predvodio Ivan
Borojevi Starovlah, koji je doao iz Staroga Vlaha, sa Zlatibora, i naselio se na Ce
tinje. Na Cetinju i okolini bilo im je edite, odatle su pasli stoku po Lovenu i okol
nim pasitima. Jovievi pie da su Vlasi bili mnogobrojni, i dok su oni napasali
stoku nije bilo u tim krajevima drugoga naselja sem vlakoga. Predanje kazuje da
je svojevremeno silni Radule Vlah izlazio na pasita podno Lovena, od primorja.
Dojadi to Ivanu Crnojeviu i on plati Vuka Bjeloevia te on ubije vlakoga vou,
silnoga Radula, sa svom druinom, i od tada oni vie nijesu izlazili na Cetinje. 326 U
okolini Cetinja, na Bjeloima, ima povie vlakih toponima Laor, Gropeza, ura,
Buenela, urim i Lavorinski brijeg. U Oiniima Alijerov Do. U Ugnjima Bohu
rinski Do. Pitet u Bajicama, u Cetinjskom polju. Oko Lovena Koloinj, Krimalj
i injeve njive u Mircu, Bostur Velji i Mali (ulegnue) u njegukom dijelu Lovena,
Murakovac (brdo) na zemljitu Majstora i Longova Rupa i Bialjevac na podgorini
Lovena.327 U ekliima, u Vujem Dolu, ima uspomena na Vlahe u toponimima
Bunova Jama i Brina (stjenovito brdo), Tatulov Do, Semelj, Orop Do i Oropska gla
vica. U starije stanovnitvo vlakoga porijekla moemo ubrojiti i starinaka eklika
bratstva Topalje, Fradele, Bacule i oraje, doseljene u 12. i 13. vijeku. Prvi pomen
Bjelica u dokumentu iz 1430. godine Bjelice imenuje kao Vlahe Bjelice. Toponimija
im je dominantno vlaka Vlaki Do, u kojem su po predanju poivali hercego
vaki Vlasi kad su dohodili na pau, Panduricu, na kojoj je stajala straa tih Vlaha,
u Tomiima toponim Vlake Rupe, a nedaleko od njih Grokopetska rupa. Takvih
toponima po Bjelicama ima jo. Na primjer, Ljunjic, Ljug, Verna, Rijen, Trokujev Do,
Juin Do, Lucinj i slino. U toponimiji Cuca takoe se ouvala uspomena na Vlahe.
Recimo samo neke inina (do), Stavor (visoko brdo), Trojana, Dos (brdo), tek,
Sore, Sinet, Kabasi, Antera. Pa onda Antera (ubao), Sora (zemlja), Sorska Greda,
Kabasi (zemlja), Loor (voda), voda aljeza (voda), Sinet (zemlja), Trojana (brdo),
Cape (zemlja i voda), Kutlueva Rupa, Muterski Do. Pobrojana vlaka toponimi
ja, neporecivo je edoanstvo radikalnih demografskih promjena, koje su uslijedile
koncem 12. vijeka.
324 Vukevi, Zeta br. 40, Podgorica 1937.
325 Isto, str. 414.
326 Jovan Erdeljanovi, Stara Crna Gora i Bokelji, NB Radosav Ljumovi, Podgorica, 1997, str. 300.
327 Isto, str. 439 i 496.
139
Stevo Vuini
upanija Gripuli (Grbalj)
Protezala se od plae Jaz, u zaleu Budve, do Tivatskog zaliva. Danas se

taj prostor naziva Grbalj. Na zapadu se graniila s kotorskim distriktom, a na istoku
s upanijom Budvom s Kevom. Od evera je bila odvojena planinskim lancem od
kontinenta, odnosno Katunske Nahije. Imala je nkoliko plodnih srdita i prirod
nu luku u Bigovu. Narodno predanje u Grblju pominje staro ime, upravo Bigova
ili nekoga veeg naselja u blizini pod imenom Gripa ili Gripuli. Nije nemogue
da je u Grblju bio antiki grad, moda Agruvium, grciziran u Gripolis, i konano
sloveniziran u Grbalj. U XIV vijeku nailazimo na Gerbalj, Zuppa de Gherbli, Gher-
bali, Gherbili a u turskim ispravama iz XVII vijeka Grblan i Grbla.328 I Nakienovi
je zapisao da je Grispuli bio stari naziv za Bigovo, da bi se po Ivanbegu Crnojeviu
kasnije prozvalo Begovo, pa otuda kasnije Bigovo.329 Bolica, poetkom XVII vijeka,
Grbalj naziva Zuppa. U ematizmu Bokokotorske eparhije za 1879. godinu pie: ...
na onu stranu put sjevera gradu Gripu u kojoj bjee 142 kue; a bjee lijep grad, kue
dignute s velikim prozorima; i to bijae za vladanja cara serbskie. Poslije nekoliko
godina dooe Turci sa galijama, opalie manastir i grad Gripulu sa zemljom srav
nie.330 Transformaciju antikog imena u sloveniziranu varijantu A. Majer izvodi
ovako: Acruvium Agrubio Grubio Grublja Grbalj.
U Grblju postoji predanje o poglavaru s titulom bana, koje nesporno uva
eanje na slovenske dravne formacije i njihovu administraciju. Selo Goi vezuje se
za bana Tutormu. Juno, do takozvane gomile od Hrasne, su razvaline starih zgrada
za koje narod dri da su bile stanovi bana Tutorme. Radi Tutormi spominje se
u XV vijeku, u jednoj pergameni zetskog episkopa Jeftimija, kao edok.331 Etnika
okosnica savremenoga Grblja je vlaka, doseljena u XII vijeku, moda i prije. Treba
je vezati za iseljenje bana Ilijana u upu Onogot i nakon toga useljavanje sloveni
ziranih Vlaha s okolnih brdsko-planinskih krajeva u djelimino opueli Grbalj. U
Grblju, Tivtu, Lastvi, Lutici i Krtolama, prostoru koji u svakom pogledu ini jednu
predionu cjelinu, koja je najvjerovatnije svojevremeno pripadala upaniji Gripuli, ne
postoji vlakih toponima zabiljeenih u etnolokoj literaturi. Geografija nudi mo
gue objanjenje. Plodna ravnica Grbaljskog polja bila je pogodna za naseljavanje
prvih slovenskih druina koje su je i toponamastiki oblikovali. Ouvali su se samo
neki latinski i ilirski makrotoponimi za urbana naselja Kotor, Tivat, Morinj, Pranj u
moru slovenskih koja dominiraju Grbljem.
Grbaljske seljake, Kotorani su po tradiciji iz prvih vjekova nazivali Slove
nima, iako je etnika struktura u srednjem vijeku bila izmijenjena u vlaku korist.
328 Predrag Kovaevi, Grbalj, Kotor, 1964, str. 8.
329 Sava Nakienovi, Boka, CID, Podgorica, 1999, str. 364.
330 Isto, str. 9697.
331 Sava Nakienovi, Boka, CID, Podgorica, 1999, str. 192193.
140
Predstavljali su zemaljsku odbranu koju su vodili oficiri poznati pod imenom Conti
degli Slavi332 Poetkom dvadesetog vijeka u cijeloj Boki useljenika iz Hercegovine je
bilo 288, Crne Gore 325, 137 staroedilakih i 86 bratstava iz Albanije, Srbije, Grke
i Bosne. Primijeeno je da su staroedilake porodice veoma malobrojne, a osobito
iz Crne Gore veoma brojne, pa je po svemu sudei broj staroedilaca bio skroman.
Useljenici su doli uglavnom izmeu 14. i 16. vijeka, a staroedioci su vjerovatno
slovensko ili slovenizirano stanovnitvo koje se poetkom 13. vijeka, dijelom iselilo
u Morau, a kasnije preselilo u okolinu Onogota. injenica, da Kotorani Grbljane
nazivaju Slovenima, iako su veinom vlakoga porijekla, mogla bi se tumaiti kao
potvrda nekadanjega, dominantno slovenskoga karaktera ove upanije.
TRAVUNIJA
Jezgro upanije je dolina Trebinjice i polja uz nju. Granica joj je ila lini
jom Risan Grahovo, pa na vrh Njegua, s njega na Bjelanicu, pa na obalu pomeu
poluostrva Stona i ostrva ipana. Predanje o starijem stanovnitvu i ranosrednjo
vjekovnoj povijesti toga prostora nije ouvano, sem za upu Rudinu i rudimentalno
za Ljubomir. Tome je razlog to stanovnitvo, uglavnom sainjavaju Vlasi doseljeni
pomeu XIII i XV vijeka, koji nemaju poveznicu sa starijom prolou kraja.
upanija Ljubomir
Jezgro joj je bilo Trebinje s okolinom. Ime joj je preivjelo u imenu sela Lju
bomir, 4 kilometra everno od Trebinja. eanje na staroedioce je iiljelo. Predanje
pamti samo novije doseljenike, Vlahe Ugarie. U Vrpolju i Ljubomiru od Ugreno
via su bratstva iz Nikia: Miljanovii, Petkovii, Ivankovii, Bornovii, Berdovii,
euri i eri. Koncem XIV vijeka pominje se samo selo Ljubomir, dok je eanje na
upu toga imena izblijeelo. U jednom dokumentu iz 1397. godine pie: Radaua
filia Bolicho de villa Lyubomiri locauit se et opera suas Damiano Marinum. .. ad
annos quatuor.333 A u jednom drugom iz 1422. godine pominje se jedan Vlah iz Lju
bomira: Vlatchus Pribanouich de Glubomir legitime etatis locauit334 Ouvano je
pamenje na slovensku upravnu strukturu na elu s banom. Dedijer uri Kozi
piu: im se proe pored staroga grada Banj-Vira, dolina (Trebinjice) joj se razvija
u plodnu ravnicu Trebinjsko Polje. Banj-Vir, a neki vele i Banov Vir, to je najdublje
mjesto rijeke Trebinjice i nalazi se pod samom tvravom u Trebinju. Kraj ovoga
vira, na desnoj obali rijeke, podigli su Turci tvravu, koja se obino zove Grad... Pria
332 Isto, str. 103.
333 Dravni arhiv Dubrovnik, Serija Diversa Cancellariae, Svezak XXXII, Folija 11.
334 Isto, Serija Diversa Notariae, Svezak XIII, Folija 225.
141
Stevo Vuini
se da je kraj reenoga vira u stara vremena ivio ban.335 Oito prvak upanije Ljubo
mir, koji je stolovao u Trebinju, pored Trebinjice, o kome je sauvano tek toliko, da
mu se zna samo titula, ali ne i njena sadrina i kompetencije. Inae, Banj-Vir esto
znai isto to i Trebinjski Grad. U kasnom srednjem vijeku, oblast Huma se nala u
novim, proirenim granicama, koje su iz Travunije i Podgorja izuzele Popovo polje,
Ljubinje, Ljubomir, Fatnicu i Nevesinje.336
upanija Vetanica (Fatnica)
Putnim pravcem od Bilee preko Plane za Stolac stie se do Fatnice. Jezgro

upanije je bilo Fatniko polje. Etnoloka literatura nije se bavila predanjem i stari
nama ovoga kraja, pa smo uskraeni za informacije o njegovoj prolosti.
upanija Rudina
Prostirala se oko gornjega toka Trebinjice, sa sreditem u Bilei. Zbog po

voljnih geografskih i drugih okolnosti na tom prostoru se od davnina nije bitnije
mijenjala etnika struktura, pa se dobro ouvalo predanje o vremenu s razmea dva
milenijuma, koje je predmet naega interesovanja. Rudine se dijele na Gornje Rudine
i Zavoe.337 Narod tih krajeva za mnoga selita u Hercegovakim, odnosno Bilekim
Rudinama kae da su u njima ivjeli Grci, od kojih su grka groblja. To su, u vrijeme
kad ih je Dedijer opisao, bila sela optina Anelia, Vrpolja, Ljubomira, Domaeva,
Zarjeja, epelice, Mirilovia, Mirua, Bilee, Baljaka, Zauja, Granice, Vrbice, Pla
ne, Fatnice, Meke Grude, Preraca, Hodia, Davidovia, Rioca, Brestica i Korita.338
Pria se u narodu da su imali svoga bana u Skrobotinu, koji je stolovao nie Planika.
Po predanju u Skrobotinu je ivio ban rudinjanskijeh Grka. U relativnoj blizini, na
Baljcima, bile su torine bana Pilata s Pilatovaca, koji je, kako vjeruju, bio oenjen
sestrom Ivana Crnojevia. Selo Mirue je provobitno bilo izvjesnog Kalaj bana koji
je ivio u selu Kalanjeviima. U tom selu, u srednjem vijeku, ivjeli su Vlasi Mirilo
vii, a danas ih naseljavaju Kapori i Deletovii. Kapori su, inae, vlako prezime.339
U optini Mirue, selo Kalanjevii zove se po banu Kalanju ili Kalaju. U Baljcima je,
po predanju, stoku drao ban Pilat, koji je ivio u Oputnoj rudini, ali tu nije bilo selo
nego samo Pilatove torine. U Bilei je do dolaska Turaka stolovao ban Bude. Ome
ine od starih kua u Kruevom Dolu i Podosoju narod tumai kao ostatke njegovih
335 Jefto Dedije Obren Kozi uri, Hercegovina.uma, Povr i Zupci u Hercegovini, Trebinje,
2001, str. 462.
336 Regno de gli Slavi, Pesaro, 1601, str. 391393.
337 Jefto Dedijer, Bileke Rudine, SKA, Srpski etnografski Zbornik, knj. V, Naselja srpskih zemalja,
knj. II, Beograd, 1903, str. 768.
338 Isto, str. 681.
339 Isto, str. 828.
142
dvorova. Za njega govore da je njegovo imanje bilo od Vujega Dola do Krnjina

340
Kamena u Zvijerini i sva sela u tome zahvatu su bila u banovoj vlasti. Turci su ga,
vele, poekli u Travniku, a njegovo imanje naslijedili su Milievii. Za te Milievie se
pria da su od bana Budea, a neki vele da je od banove eri. Isto zbore za porodicu
ulovie. U Vrbikoj optini pria se da je u selu Bogdaii ivio ban Bogdan koji je
bio gospodar sela.341 U optini Vrbica, vele da je selo Bograii ime dobilo po banu
Bogdanu. Na temelju izloenoga moemo zakljuiti da je, u ranom srednjem vijeku,
etniki karakter upe bio je iliro-vlaki okosnicu su injeli Iliro-Vlasi staroedioci,
slovenizirani kroz dui period. Upravna strukutra je bila slovenska, s banovima na
elu. Koncem XIII i poetkom XIV vijeka preslojeni su Vlasima doseljenim s Pinda
i Epira.
upanija Crusceviza (Kruevica)
Ova upanija zahvatala je prostor Ljubinja i polja oko njega. Ime joj je sa
uvano u imenu brda jugoistono od naselja.
upanija Vrmo (Vrm)
Jezgro joj je oko srednjega toka Trebinjice. Sredite joj je bilo u srednjovje
kovnom gradu Vrmu, ije se ruevine nalaze izmeu Trebinja i Bilee. Utvrenje joj
je bilo u Klobuku. Za tu teritoriju u dokumentima upotrebljavan je naziv Koljenovi
i, koji je u vezi s izborom nobiliteta iz reda koji su Koljenovii, dakle, staro plemstvo.
Jedan predio ispod Klobuka danas se zove upa. U zahvatu su joj dananja naselja
Jazine i Aranelovo.
upanija Rissena (Risan)
Zahvatala je prostor dananjeg Risna u Boki s okolinom. Vjerovatno i Dra

galj polje iznad Risna, koje je moglo sluiti za ispau stoke, i unekoliko poljoprivre
du. I danas taj kraj gravitira Risnu.
upanija Draceviza (Draevica)
U turskom vaktu protezala se na prostoru od Herceg Novoga do Risna, s

mjestima i selima: Morinj, Mokrine, Kruevica, Sv. Nikola, Suepan, Prijesek, Crlje
no Brdo, Kute, vinje, Vijekovi, Sutorina, Podostro, Poljice i Mojde. Ime je dobila
po rjeici Draevici, danas zvanoj Sutorina. Od 1482. do 1687. godine, s prekidom
od 1538. do 1539. godine, sredite Nahije Draevice bio je Herceg Novi. Teritorijalno
340 Isto, str. 850.
341 Isto, str. 860.
143
Stevo Vuini
je naslijedila obim i granice ranosrednjovjekovne upe Draevice. Predanje ne pamti

etniki karakter starijeg stanovnitva. Novije je bilo vlakoga porijekla i plaalo je
filuriju kao i svi Vlasi.342 U dokumentima za 1489, 1494. i 1501. godinu pominje se
nabavka ita iz Dubrovnika za Vlahe Draevice.343 Dubrovaki agent Miho Kuve
ljipie 9. marta 1676. knezu i vlasteli dubrovakoj: I opet podmeuVlaheiz ove
Draevice....344 Njegov sin Niko izvjetava Dubrovane u jednom pismu iz 1697.
godine: Mnogi galanat i saran mladi i svi Vlasi od Draevice ostae za njim a
losni... 345 U jednom pismu pie isti Niko Kuvelji knezu i vlasteli dubrovakoj o
radosti ovdanjih Vlaha, povodom uspjeha carske armije u Bosni, to dijele i itelji
Brda, Crne Gore i Albanije.346 U nesreenim prilikama XIV i XV vijeka dolazi do
znaajnoga mijeanja Vlaha Draevice s okolnim stanovnitvom i gubljenja njiho
ve etnike posebnosti. Vlaka organizacija tako prelazi u upne predjele i obuhva
ta mnoge od zateenih ratara. Termin Vlasi, tada, poinje da oznaava stoare koji
prelaze na edilaki nain ivota i bave se zemljoradnjom, pritom zadravajui svoju
drutvenu organizaciju i ostale povlastice kao nagradu za slubu koju obavljaju za
osmansku dravu.347
upanija Kanali (Konavli)
Okosnica joj je bilo Konavosko polje s Cavtatom. Junije Rasti (16691735)

u Chronica ragusina navodi da su Konavli najstarija jurisdikcija poruenoga grada
Epidaura, pa se stoga i ekalo da nakon 800 godina potomci Epidaurana ponovo
steknu vlasnitvo nad Konavlima i Vitaljinom. Da su te zemlje pripadale Epidauru,
o tome najjasnije svjedoi vodovodni kanal, izraen s ogromnim trokom, da bi se
dovela voda u Epidaur s udaljenosti od 20 milja, zavrava Rasti. Sredita upanije
bila su u Sokolu i Ljutoj. Znaajnija naselja su Cavtat (Captat, Civita vechia), Obod i
Bani. Sastavni djelovi Konavala su Vitaljina i Prevlaka.
upanija Gernoviza (rnovica)
Zahvatala je prostor dananje upe dubrovake, okoline Kupara i Mlina.
342 Jasmina orevi, Draevica i Riani sredinom XVI vijeka, Zadubina Andrejevi, 1997, str. 14.
343 Isto, str. 43.
344 Goran Komar, irilina dokumenta Dubrovakog arhiva, Herceg Novi, 2011, str. 344.
345 Isto, str. 465.
346 Isto, str. 473474.
347 Isto, str. 35.
144
HUM
Jezgro oblasti je donji tok Neretve, Mostarsko polje, okolna brda i obalni
pojas od njene delte u pravcu jugoistoka, po svemu sudei, nege do naspram otoka
ipana, a u pravcu zapada do Graca. To je prostor Porfirogenetove Paganije i dijela
Zahumlja, potonje humske oblasti. Kako Orbini pie, humsko podruje se protezalo
i s desne strane Neretve sve do Cetine, zahvatajui Bie i Luku s oblinjim mjesti
ma.348 Nakon smrti hercega (vojvode) Stefana Vukia Kosae 1466. godine, prostor
Travunije, Zahumlja i Huma nazvan je memorativnom izvedenicom od njegove ti
tule Hercegovina. Bez izuzetka, narod Hercegovine e kazivati da su na tom prostoru
od starine ivjeli Grci. Razlikuju jo Latine i Jeupe. U tim krajevima za materijalne
ostatke prolosti skoro uvijek kazuju da su iz grkoga doba. Istraivanja pokazuju,
posebno kad je rije o takozvanim Grcima, da su to materijalni ostaci kasnoga sred
njeg vijeka kad su ti prostori opueli i nanovo naseljavani.
Na prostoru ua Neretve i Litice slabo je ouvana tradicija o porijeklu
bratstava i povijesti kraja. Uzrok tome je injenica da se veina stanovnitva tokom
posljednih stoljea vladavine turskoga ifijskog feudalnog sistema vie puta selja
kala, mijenjajui itluke i u tom procesu zaboravila porijeklo.349 Dananji stanovnici
neumskoga kraja skoro su u cjelosti noviji doseljenici. Od svih rodova 62,10% otpa
da na doseljenike iz ostale Hercegovine, 18% iz Dalmatinske Zagore (Sinjske kraji
ne), a 18% iz Crne Gore, i nemaju vezu sa starim vremenima.
Istraivanjem se otkrilo da su dananja brdska naselja osnovana na mjesti
ma nekadanjih stoarskih naseobina, s tendencijom raseljavanja u plodnije krajeve
oko Mostarskoga blata. Stanovnitvo je sauvalo u govoru mnogo romanizama koji
nas uvjeravaju da je bilo simbioze sa starincima, poglavito Vlasima. Na podruju
Neretve i Cetine bilo ih je u velikom broju, jer ih jednom darovnicom od 28. decem
bra 1408. godine bosanski kralj Ostoja daruje feudalcima Radivojeviima.350 Lokalna
toponimija ide u prilog takvog zakljuka, a sauvala je pamenje na boravak Vlaha
u nazivima brda, livada, lokava i naselja. Izdvajamo toponime Vlaka njiva, Vlatak,
Vlaki put, Katunite, Strainica, Varda, Vardica i slino.351 Uoeno je da se veliki broj
srednjovjekovnih nekropola sa stecima nalazi na podrujima koja su bila naseljena
Vlasima, mada se svi steci ne mogu adresirati samo njima. Proces sloveniziranja
Vlaha je zavren u XIV vijeku, jer ve tada u izvorima mahom susrijeemo Vlahe sa
slovenskim imenima.

348 Mavro Orbini, Kraljevstvo Slovena, Zagreb, 1999, str. 450.

349 Vlajko Palavestra, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, etnologija, tom XXIVXXV, 1968/70, str. 6.
350 Mario Petri, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, etnologija, tom XXIVXXV, 1969/70, str. 13.
351 Isto, str. 1314.
145
Stevo Vuini
upanija Statania (Ston)
Pominje se kod Porfirogeneta pod imenom Stagnon. Antiki naziv je

Turris Stagno, a u Ljetopisu Statania. Zahvatala je Stonsko polje, na poluostrvu Pe
ljeac. U srednjem vijeku, grad Ston je bio edite biskupa i vladara Zahumlja, i pri
jestoni grad upe.352
upanija Papava (Popovo Polje)
Dukljaninova upanija Papava, vremenom je jeziki prevedena u oblik Po

povo, i na koncu Popovo Polje. To je izrazita prediona cjelina koja pregibom pravi
otru granicu prema umi, a na everoistoku je bilom visokim 1396. metara odije
ljena od Ljubinja, strmim odecima prema Hrasnu, a prema primorju niskim bilom
i valama.353 Lako ju je identifikovati posredstvom suednih upa Stantania Ston,
Dubrava, Dabar i absko (planina aba iznad Hutova). Sredinji dio Papave ini
krako polje uz donji tok Trebinjice, okrueno hercegovakim krem. Sredite upe
je bilo u Ravnom, smjetenom na prostoru koji se dijeli na Gornju i Donju Luku.
Manje cjeline unutar upe, koje su se jo u dubokoj starini formirale kao posebne
jedinice su: Donje i Gornje polje, Lug, Bobani, Trebimlja i Ljubinje.354 Papava je u
svim dubrovakim spomenicima zapisana kao Papaua i Papoa, dok je u srpskim
spomenicima iz XII vijeka zapisana u deformisanom obliku kao Popovo i popovska
upa. Naziv Popovo polje javlja se tek u XIX vijeku.355 U blizini Popova polja nalazi
se nahija Bobani koja je u srednjem vijeku bila vlaki katun. Stoari Vlasi pominju
se 1463. godine u vrijeme pada Bosne pod tursku vlast. Dubrovaka vlada bila je
ovlastila stonskog kneza da primi u Ston Vlahe iz Popova polja, a njihove porodice
da smjesti na ostrva.356
U toponimiji i predanju, sauvano je eanje na elnike upanije Papave. U
selu Zavali kau da je neki ban u Trebinju imao sina koji se utopio u Trebinjici, koja
ga je poslije nekog vremena izbaila ispod Zavale. Kad je htio da ga ukopa u selu, na
rod se tome usprotivio, jer je bio utopljenik, pa je ban da bi ih odobrovoljio izgradio
dvije crkve, jednu za pravoslavne, a drugu za katolike. U Trnini ive katolici Vukii,
koji pripovijedaju da su ubili Zagora bana i poklali Madare i stoga su morali pobjei
u Dalmaciju, i odatle se raselili na razne strane. U selu Velianima, u polju, jedna od
livada koja se obrauje zove se Banovine. U Oraju, dio puta koji je pored sela vodio
353 Milenko Filipovi i Ljubo Mievi, Popovo u Hercegovini, Nauno drutvo BiH, Djela, Sarajevo,
1959, str. 1516.
354 Pavao Aneli, Marjan Sivri i Tomislav Aneli, Srednjovjekovne Humske upe, ZIRAL, Mostar,
1999, str. 31.
355 Isto, str. 17.
356 Isto, str. 46.
146
u Stolac, a mjestimino se i danas poznaje, zove se Baniin put. U Hutovu, izmeu

brda abe, Nina i Tretenice nalazi se livada Ban polje.
upanija Luka
Toponim Luka oznaava plodnu ravnicu, njivu ili livadu pored rijeke, ili
morski zaton, pristanite. Taj toponim poedoen je 1401. godine u jednom dubro
vakom dokumentu, u kom je zapisano da su Dubrovaani dali jednu lau bosan
skom kralju Ostoji da vozi ito od Luke do Omia. Jedan dio Papave (Popovo polje)
se i danas zove Luka ili Kriva Luka. Ako se dovede u vezu s dukljaninovom upom
Lukom, za koju se vjeruje da je bila od Gabele (Drijevo srednjovjekovno trgovite i
luka na Neretvi) do ua, to bi bila potvrda da je nesporno ubicirana na pravom mje
stu i da je ta upa svojevremeno zahvatala i zapadni dio Popovog polja.357 Svakako
i ue Neretve s obje strane rijeke, vjerovatno i prostor dananjih Ploa.358 Luka na
Neretvi se pominje i u jednoj ispravi u dubrovakom arhivu tubi protiv Vukosava
Novakovia iz Popova, koji je prevario izvjesnu Stanicu, odveo je u Luku i prodao u
ropstvo.359 Vanija mjesta su bila Brtanik (Gradina u blizini Opuzena), Ko (Opu
zen), Metkovi i Ploe.360 Stanovnitvo sainjavaju doljaci, iz vremena turske uprave
ovim krajem, stoga su lieni starijeg predanja.
upanija Yabasko (aba)
U unutranjoj podjeli primorja 1399. godine, koja je upisana u njihov kata

stik Libro Rosso, Dubrovani su pomenuli upaniju Jabsko iz XXVIII glave Ljetopisa
koja je pripala Dragoslavu, sinu kralja Predimira, kao graninu upu s njihovim po
edima u okolini Neretve: ...Et de parte de tramontana confina con la giupa de giap
sko mediante le + cavate in pietre stabile.361 Dakle, na everu se Dubrovaka Repu
blika graniila s humskom upom apsko ili aba. itav kraj, od sela Brestice do sela
Bijeli Vir sa 37 zaseoka, uz put Metkovi Dubrovnik naziva se Zaablje. Donedav
no, u tom kraju stanovnici su imali samo poljske kue, a ivjeli su u starim naseljima
na brdu. O humskim upanijama Ruvarac odgovora na pitanje to je Dukljaninova
Stantania, Papava, Lucca, Dubrava i Debre meu naunicima o tome nema spora i
svi se slau da je Dukljanin pod tim imenima htio da pomene Stonsku upu i Popovo
1999, str. 46.
358 Aleksandar Loma, Toponimija banjske hrisovulje, SANU, Biblioteka onomatolokih priloga,
tom 2, str. 136137.
359 Mihailo Dini, Iz dubrovakog arhiva, tom III, Nauno djelo, Beograd, 1967, str. 88.
1999, str. 87.
361 Dravni arhiv Dubrovnik, Katastik, sv. 4, Libro Rosso f. 270271 objavili u knjizi Prijevara ili
zabluda? Stjepan osi, Niko Kapetani i Nenad Vekari, str. 18.
147
Stevo Vuini
i Luku, Humsku upu s obje strane Neretve i Dubravu izmeu Stoca i Mostara, te
Dabar istono od Stoca. Sve su bile oko srednje i donje Neretve. Ruvarac konstatuje
da je Dukljaninova upa Yabsko, u stvari upa apska, potonje Zaablje, tamo iza
planine abe, i pita se da nije njeno sredite bilo tamo e je danas Gradac.362 Ljubi,
u Radu o odnoajih meu Republikom Mletakom i Dubrovakom, pominje da je
itluk sa Zaabljem 1695. godine bio u mletakim rukama. Dubrovaki istoriar
Jakov Lukarevi (15511615) pie o ratu Dubrovana i humsko-stonskih gospodara
i pominje redom humske gospodare od Trebinja, Popova, abe i Dubrave. Zaa
bljem se, dakle, zove zemljite od ljemena abe ka zapadu do mea Hercegovine i
Slivna. Mletaki dokumenti nazivaju Zaabljaninom upnika Gradakoga koji je bio
prebjegao na mletaku stranu, to potvruje da je Gradac zaabljaki.363 U zahvatu
ove upanije se nalazilo pristanite Klek, a od veih naselja Slivno i Hutovo.
upanija Vellica (Velika)
Obuhvatala je Ljubuki i dolinu rijeke Trebiata. Pretpostavlja se da joj

je prethodila upa Rastoka, koja je zahvatala otprilike isto podruje, a pominje je
Porfirogenet u DAI. Najvanija utvrda i edite administracije bilo je na podruju
sela Grab, kod zaseoka Granii, e se nalazio srednjovjekovni grad Visoka. Grad
dominira okolinom, a imao je i svoje podgrae. Na podruju upanije je i dananje
naselje Veljaci, s kojim se povezuje njeno ime preivjelo u imenu toga sela. Pominje
se u povelji Stjepana Dabie od 26. 4. 1395. godine. Veljake je poklonio erki Stani
na uivanje za njenog ivota, a poslije njene smrti uru Radivojeviu, muu njene
eri Vladike. Znaajno naselje je utvreni grad Ljubuki, koji se prvi put pominje
sredinom XV vijeka. Unutar granica Velike nalazila su se dananja sela Vaarovii i
Hardomilje, Rastoko polje i predio ispod i istono od Vrgorca, danas poznat kao
Pojezerje.364 Na tom podruju identifikovan je veliki broj steaka, koji se mogu pove
zati s vlakim etnikim karakterom upljana u srednjem vijeku.
upanija Goromita (Gora)
Autori koji su Goromitu (Goru) ubicirali u Imotskom, povezujui Goru

i Emotu i tumaei je kao Goromitu, u krivu su. upanija Imota, odnosno Emota,
po Porfirogenetu, jedna je od hrvatskih upanija u X vijeku, pa stoga i nije ad
minstrativna jedinica Tetrarhije. Goromita je zahvatala brdoviti i goroviti prostor
362 Ilarion Ruvarac, Zaablje u Hercegovini, starom Humu, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i
Hercegovini, Sarajevo, 1890, knj. 1, str. 1217.
363 Petar Bonjak, Gdje je Zaablje, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, Sarajevo,
1892, knj. 4, str. 444.
1999, str. 124.
148
omeen masivom Biokova sa zapada i Matokita s istoka. Sredite joj je bilo polje
dugo oko 15, a iroka oko 2 kilometra, koja poinje ispod Vrgorca, koje se prostira
lo prema everozapadu, obuhvatajui podruja dananjih sela Kutac, Kotezi, Vina,
Kokorii, Rava i Dubravica. Za definiciju upanije Gorska najvanije su povelje
i dokumenti iz XV vijeka. U povelji kralja Ostoje Radivojeviima 1408. navedena
je upa Gorska formulacijom: Provinciam Cisalpinam et Transalpinam, dictam
Gorscam zupam. U povelji iz 1434., ta upa je navedena kao poed vlastele Jurje
via, nasljednika Radivojevia. U njoj su tada navedena sela Dragljani, Kozica,
Hratane, Vrhdo i Zahojane. Neto kasnije, 1444. godine, u upaniji Gora pominje
se Vrgorac, njeno najvanije sredite.365
upanija Vecenike (Veeri)
Okosnica joj je bio iri prostor dananjega Mostara. U srednjem vijeku za

pisana je kao upaVeenikeVeeri. Najstariji spomen na nju zabiljeen je uLjeto-
pisu. U arhivu Dubrovnika uva se ugovor iz 1280. godine o prodaji robinje Juroslave
iz Veeria (de Vecerich). Dvadeset godina kasnije, neki Bogdan Bratii i Prodan
Hreljkov iz Veerja (de Vecerio) prodali su u Dubrovniku jednu bosansku robinju.
A 20. maja 1306. godine u knjigu je zavedena tuba vlastelina Toma Dria u kojoj
navodi da mu je u Veeriu (de Vecherich) otet tovar tekstilne robe.366 Naziv upanije
povjesniari Novakovi i Pejii vezuju za pleme Vetonce, koje je poetkom XI i XII
stoljea ivjelo na podruju Huma. Ime im je preivjelo u nazivu upe Vetanice
Vetnice Fatnice u istonoj Hercegovini i u imenima hercegovakih naselja Vitina i
Vitaljina. Dre ih ogrankom zapadnoslovenskog plemena slinog imena, ija je stara
postojbina bila u porjeju Labe. Unutar granica Veenike nalazila su se dananja na
selja itluk, Litica, iroki Brijeg i grad Mostar, koji je nastao oko kula koje su titile
prilaz mostu od kojih se onaj dio na lijevoj obali (Cimski) vezuje za Veeri.367
upanija Dubrava
Sredite joj se nalazilo u Poitelju, najvjerovatnije preslojeno tvravom

koju je sagradio Tvrtko I Kotromani 1383. godine, a kasnije nadgradili Turci. U
zahvatu je imala polje iznad i ispod grada, s obje strane Neretve. Unutar nje je Gorica
(castrum Grizzora) i naselja Stolac, Bitunja i Trijebanj i poznate nekropole sa ste
cima Radimlja, Hodovo i Boljuni. U XV vijeku, vremenu usitnjavanja upanija koje
gube raniji smisao i administrativne granice, u dokumentima egzistira Vidovo polje
365 Isto, str. 150151.

366 Pavao Aneli, Srednjovjekovna upa Veenike Veeri i postanak Mostara, GZM, sv. XXIX,
Sarajevo, 1974, str. 261.
367 Pavao Aneli, Marjan Sivri i Tomislav Aneli, Srednjovjekovne Humske upe, ZIRAL, Mo
star, 1999, str. 180.
149
Stevo Vuini
kao prediona cjelina koja je sainjavala sr upe Dubrave. itav taj prostor je u to
vrijeme bio naseljen doseljenim Vlasima, koji se pominju u dubrovakim dokumen
tima u vezi s pljakama karavana, slubom kod dubrovakih patricija ili kao uenici
kod dubrovakih zanatlija.368
upanija Debre (Dabar)
Zahvatala je Dabarsko polje, smjeteno na putnom pravcu od Bilee preko

Plane i Fatnice, koji se u Berkoviima razdvaja, lijevo za Stolac, a desno za Nevesinje.
Sredite joj je bilo u Kounu, starom gradu sa 6 kula iz X vijeka, neposredno pored
Berkovia. Nije iskljueno da je zahvatala i prostor dananjega Stoca. Svo stanovni
tvo je doseljeno u XVII i XVIII vijeku i poslije velike kuge 18131815. godine. Stoga
nema predanja o starinakom stanovnitvu. Ali u Dabarskom polju ima vie grobalja
sa znaajnim brojem steaka, koji dokumentuju srednjovjekovne Vlahe.
PODGORJE
Oblast Podgorja je prostor ispod visokih planina (Gora), iji su vrhovi

visoiji od 2000 metara. To su Prokletije, Bjelasica, Durmitor, Sinjavina, Ljubinja,
Zelengora, Bjelanica, Bitovnja i Prenj. Sa everne strane, pomeu njih je niz dolina
kroz koje teku rijeke Ljua, Lim, Komarnica, Piva, Rama i Neretva, u kojima su bile
ustrojene Dukljaninove upanije, a s june im se nalaze kraka polja Visoke Herce
govine Nikiko, Gacko i Nevesinje, koja su bila sredita tri upanije pomenute u
Ljetopisu. Na zapadu toga prostora upanijama Neretvi, Geriko i Netusini vjeko
vima podlonom migracijama, predanje o starim narodima, dubljoj povijesti i sta
rinama uopte nije sauvano, dok je situacija neto bolja u istonom, crnogorskom
dijelu. Jedino na prostoru Livna, koje je u doticaju s Podgorjem, sauvano je neto
od relevantnog predanja za ovaj prilog. Andrija Kai pominje porodicu Bergelji
koja je 1241. godine pobjegla pred Mongolskom najezdom iz Osijeka i dola, kako
pie, u pogliu livangskome na 1241, oli kako durughi ochie, na 1235. gdi na jednoj
planini velle visokoj, koja se Tribaustcza zvasce, grad sagradisce, koji od Ungarcza
bih gniegovim imenom zazavan Hum, a posli do sadascgniega vrimena zazvasce
podhum. Od te porodice danas nema pomena na podruju Livanjskoga polja, ali
pomen na nju je sauvan u predanju o njihovom potomku, Brgonji banu, koji je
stolovao na mjestu Numbegovia gradine, na brdu Tribanj iznad Podhuma.369 To je
sve od predanja.
368Esad Kurtovi, Iz historije Bitunje u srednjem vijeku, Godinjak ANUBiH, Sarajevo, 2014, str. 186.
369 Mario Petri, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu, etnologija, tom XVXVI, 19601961, str. 32.
150
upanija Onogoste (Onogot)
Jezgro upanije je Nikiko polje s okolnim brdima i planinama. U sta

ro vrijeme naseljavali su je Mataruge, potom Vlasi Drobnjaci i Onogotani, potonji
Trebjeani koji su ih preslojili i istisli. Granice Mataruga, kasnije Drobnjaka, u Nik
ikome polju svojevremeno su ile s june strane i to s brda Trebjese na Petrovu
crkvu i na ue Rastokog potoka u Zetu. Istona je ila rijekom Graanicom od
Trebjese do Graca u Rvaevu, preko Gradine, brda Vardara, Pobilja na Mali i Veliki
Danik, Lubanju glavu, Gackove grede, Veliko brdo, tit, Gornju Morau, pa u ue
Maloevskog potoka u Morau, pa u vrh Vrmca, pa na Stubicu, na vrh Starca i odatle
na Pearac. Zapadnu je inila Zeta od ua Rastokog potoka do pod Peraj do u Gli
bavcu, preko Debele Ljuti na Jasenovi vrh u Tovi. Odatle se sputala na selo Granice
i everozapadno ila preko Orake ljuti na ipano, pa preko umate glavice izbijala
na vrh Vojnika. Jezera, arance i Sinjavinu su drali Krii. eanje na stare narode i
vrijeme s poetka drugoga milenijuma, koje je bilo sudbonosno za crnogorski pro
stor, veoma je dobro ouvano. Predanje kae da su junu granicu zadrali do dolaska
Nike Ilionovog, koji je pobjegao iz Grblja od Bale I i naselio se u Zagradu u upi.
Nika poalje sinove kod bana Radana pod planinom Tovi u Rvaevo da ga pozdra
ve u njegovo ime. Oni, meutim, ubiju bana i njegovo bratstvo Rvati se neznano e
odseli. Kako je ban Radan upravljao dijelom Drobnjaka koji je sad u Nikikome
polju doe do borbi izmeu Drobnjaka i Onogotana. U toj borbi Drobnjaci izgube
teritoriju juno od Tovia.370
Vrijeme doseljenja bana Ilijana iz Grblja u Nikiko polje treba dovesti u
vezu s useljenjem sloveniziranih Vlaha s okolnoga brdsko-planinskog prostora u
Grbaljsku upu. Ti Vlasi, integrisani s domicilnim stanovnitvom, zadugo su injeli
etniku okosnicu Grbaljske upanije, dok ih u srednjem vijeku nijesu preslojili do
seljenici s raznih strana, dominantno iz Crne Gore. Razlozi migracija bi mogli biti
uslovljeni neredovnim politikim prilikama uzrokovanim Nemanjinim pustoenji
ma. U tom sluaju doseljenje Ilijana u Morau treba vezivati za period s poetka 13.
vijeka. Njihovi potomci, Nikii, za sebe su govorili da su se doselili iz Grblja u Mo
rau u vrijeme graenja Manastira Morae, dakle oko 1225. godine. Silazak Vlaha u
Grbalj treba vezivati za sam poetak XIII vijeka. Dalo bi se na osnovu toga zakljuiti,
da su tokom jednoga procesa, koji je trajao due ili krae vrijeme, doseljenici pro
mijenili vjerski karakter Grblja, a iseljenici iz Grblja u Morau, kasnije u Onogot,
tokom procesa integracije u novu sredinu, vjerski iskaz. U oba sluaja, latinski u
pravoslavni.
Sauvano je predanje u okolini Nikia da su na tom prostoru ivjele Ma
taruge, kojima je upravljao kralj Sumor. U Nevesinju su se sukobili s doseljenicima
370 Andrija Luburi, Drobnjaci pleme u Hercegovini, Beograd, 1930, str. 4.
151
Stevo Vuini
Novljanima koji su ih porazili i pregnali preko planina ka Foi. U isto vrijeme nasele
se Novljani, Riani i bratstvo Ugrenovii na banjsku visoravan. Malo potom od Ma
taruga otmu Lebrnik/Durmitor i Odrag u Sinjavini na everu, na istoku do rijeke
Morae, a na jugu do Prezide, koja je dijelila Hercegovinu od Zete. Osvojeno zemlji
te podijele i nasele. Rianima pripadne zemljite od Risna do Onogota. Zapadna
granica je ila do Klobuka, a jugoistona do Prezide. Ugrenovii zauzmu zemljite na
kome su danas sela Koani i Zavrh. Kako kae predanje, jedan njihov predak, kralj
Onogota, podigao je na raskrsnici puteva za Srbiju, Bosnu i Zetu tvravu Onogot,
iz koje je upravljao on i njegovi potomci zemljitem u Nikikom polju, upom i
Rianima.371 Petrova crkva podno Trebjese, koja se ubraja u najstarije u Hercegovini,
bila je zajednika Drobnjacima i Onogotanima.372 Sazidao ju je Drobnjak Petar Ja
kii iz sela Rubea. Predanje veli da su borbu protiv Grka, koji su drali te krajeve,
poeli Jakiii iz Rubea. U to vrijeme, priaju, nije jo bio podignut grad Onogot,
nego je zapovjednik grke posade stanovao u Motanici. Pria se da su tada Grci
konano proerani iz tih krajeva.373 Narodno predanje kazuje, i da su, svojevremeno,
Drobnjaci potukli Bugare, a da je sveti kralj Vladimir pomogao knezu Vuloviu da
podigne manastir Bijelu u Drobnjaku. U njemu se pominje da je jo u vrijeme Nike,
pretka Nikia, u upi Nikikoj ivio ban Nesiren. Njegove kule i itluci prostirali
su se od upe do Brna.374 Po njegovom imenu, reklo bi se, da je etnika okosnica
upanije Onogot bila Vlaka Vlasi staroedioci, potomci romanizovanih Ilira.
Sukob Mataruga i Novljana moe se vezati za konac XII i poetak XIII
vijeka. To je vrijeme velikih migracija vlakih katuna iz istonobalkanskih prostora
k centralnome Balkanu. Nesporno je da su ih feudalne vlasti Rake favorizovale.
S osloncem na njih uspostavili su dominaciju na cijelome tom prostoru i izazvali
veliki talas migracija domicilnoga stanovnitva ka unutranjosti kontinenta.
U Nikikoj upi, s june strane puta za Niki, stoji steak u obliku priz
me s uklesanim krstovima, bordurom i neitkim natpisom. Predanje ga vezuje za
bana Ugrena, osnivaa grada Onogota. Na lokaciji Zagrad nalazi se steak u obliku
ploe ukraene geometrijskim motivima. Njega predanje vezuje za Jevrosimu, enu
bana Ilijana, i majku Nikinu od koga potiu Nikii. Po lokalnom predanju Nikin
nadgrobni spomenik se nalazi na groblju Dublje, takoe u upi. Ploa ima bordu
ru i spiralni friz. Sva tri steka, oblikom i motivima kojima su ukraeni, navode na
zakljuak da ih treba hronoloki datovati u XIV odnosno poetak XV vijeka. Mogu
se smatrati materijalnim edoanstvom velikih politikih i demografskih promjena
koje su nastupile na prostoru srednjovjekovne Duklje, nakon njenoga sloma.
371 Isto, str. 9.

372 Andrija Luburi, Drobnjaci pleme u Hercegovini, Beograd, 1930, str. 2.
373 Isto, str. 21.
374 Miun Pavievi, Zbornik za narodne obiaje i ivot junih Slovena, JAZU, knj. XXX, sv. 2, Za
greb, 1936, str. 177.
152
upanija Moratia (Moraa)
To je prostor koju prosijeca rijeka Moraa, kojoj su se u zahvatu nalazila

dananja Rovca i obje Morae Gornja i Donja. O starom stanovnitvu ima dosta
pomena. Petar obaji pie da su Macure staro stanovnitvo u gornjem toku rijeke
Morae, na prostoru Donje Morae i Bratonoia. Starinaca je bilo u Rovcima.375
Potvrda su Macurjama u Trmanju, livade Macurevine iznad Lijenja, Macurbrijeg
u selu Cerovici i macurska groblja u Trmanju, Lijenju, Veljem Dubokom, Sretekoj
gori i na dva mjesta u Gornjim Rovcima. U Trmanju, na mjestu Crveni ubo, na za
padnom kraju Polja, nalazi se Macursko groblje, a u podnoju Kamenika, na granici
s Piperima, Macurska jama iz koje se ljeti uzima snijeg i topi za vodu. U selu Gornja
Rovca na dva mjesta postoje macurska groblja.376 U Cerovici, kod kole i kue Ta
pukovia, tvrde da je bilo macursko groblje. U Lijenju pored savremenog puta je
Macursko groblje, a jedna strana iznad zove se Macurovine. U Veljem Dubokom,
pored seoskoga groblja, poznaje se Macurkosa s masivnim kamenim ploama preko
grobova. Kod kue Vukovia jedna livada zove se Crkvina i tu su nalaeni tragovi
groblja. I u Sretekoj Gori ima Macursko groblje. U toponimu Ban-lug, u zaseoku
Luke, na lijevoj obali Mrtvice, ouvano je eanje na nepoznatog prvaka upanije
Moracia, koji je nosio titulu bana.
Macure su istisnuli doseljeni Vlasi Nikii poetkom 15. vijeka. Nikin
sin Gojak poslije ubistva bana Ugrena iselio se u Rovca. Od njegovih sinova Vlaha,
Bulata, Sredoja i epa potiu dvije treine Rovana. U hercegovakom defteru iz
1477. godine upisan je katun na elu s legendarnim knezom Vuksanom, za koga
se zna da je Bulatov sin. Imena iz deftera kao to su Vlaho, Bartul, Pribil i Stanul
jasno edoe vlaki karakter, ali dominiraju slovenska kao to su Vuk, Bogdan, Ni
kola, Bogeta, i ukazuju da je bio zavren proces sloveniziranja. Macure je konano
potisnuo vojvoda Bogi koji je doao u Morau polovinom XVII vijeka i u borbi
pogubio njihovoga prvaka tikoja. Sredite upanije je vjerovatno bilo u Morako
me gradu (Castrum moratsky/civitate Morachii). Poloaj grada na jednoj uzvisini,
u sreditu upanije, u blizini Manastira Morae, vrlo dobro je izabran da bi se iz
njega kontrolisala itava okolina.377
upanija Comerniza (Komarnica)
Zahvatala je dananje Drobnjake s Boanom kao sreditem. Njeno etni

ko jezgro u ranom srednjem vijeku inili su Krii, raseljeni pod pritiskom Vlaha
Drobnjaka. Taj proces je tekao, poev od konca XII do konca XIII vijeka. Kriima,
375 Mirko Barjaktarovi, Rovca, CANU, Titograd, 1984, str. 19.
376 Isto, 125133.
377Pavle Mijovi i Mirko Kovaevi, Gradovi i utvrenja u Crnoj Gori, Beograd Ulcinj, 1975, str. 117.
153
Stevo Vuini
inae narod naziva one Mataruge koje su se poslije pogibije kralja Sumora povukle
i smjestile oko Tare i dalje ka Foi te na istok do Kolaina. Varoi su im bile Foa
i Pljevlja. U jednoj povelji Stefana Uroa I, pisanoj oko 1260. godine, pominje se
mjesto Kriak. Na Sinjavini postoji Kriko polje. Ostatak od Kriaka u Drobnjaku je
bila porodica Guske koja se istraila, inae potomci krikoga vojvode Kaloke i odive
Kosovia. Opisuju ih da su bili sitni rastom, debelih usana, zelenih oiju, zdepasti i
da su se antropoloki razlikovali od ostaloga stanovnitva.
Po predanju Drobnjaci su dobili ime po tome to je njihov vojvoda Lapac
Kosovi razbuio drob sinu krikoga vojvode Kaloke na Bukovikoj gori. U Po
enskom groblju bila je grobnica na kojoj je pisalo da u njoj lei Bran Drobnjak.
U kotorskome arhivu 1285. godine pominje se Bratinja Drobnjak.378 U dokumentu
iz 1379. godine upisani su kao Vlachus de catune Drobgnachy. U defteru iz 1477.
godine Drobnjaci su uvedeni kao nahija Komarnica, oigledno po nazivu ranije
upanije. Novi naseljenici su Vlasi Novljani, useljenici iz raznih krajeva i Uskoci.
Najznaajnije i najvee je bratstvo Kosovii, porijeklom od doseljenih Novljana. Za
dugo su upravljali plemenom. Naselili su se u Poenju. Kroz njihovo selo vodio je
rimski put Risan Motanica Pirlitor Prijepolje i dalje. Iznad sela je bilo rimsko
utvrenje, a u selu drobnjaka saborna Crkva Petra i Pavla. Predanje vezuje Orlibana
Strahinjina Kosovia, pretka Kosovia, koji je ivio u vrijeme osnivanja Manastira
Morae, da je osnovao sad porueni Manastir Jelovac. Mjesto e je stolovao u Poe
nju zove se Banovina jeziko edoanstvo, koje pamti vremena, koja su prethodila
Njemanjinom pohodu na te prostore.379 Kosovii su se danas razgranali na urja
novie i Omakalovie, kojih ima ukupno dvadeset sedam bratstava. Razvaline kule
vojvode urjana se i danas vide. To je bila ogromna graevina sa sedamnaest vrata,
lijepo zidana od tesanoga kamenja s ornamentima kakvi se viaju na stecima. Po
predanju, meu drobnjake Novljane su se kao najstariji doselili Jakiii na Boanu,
vele, u doba prvoga ustanka protiv Grka u tim krajevima. Ako je vjerovati, onda je to
bilo oko 1040. godine, u vrijeme Zetske operacije Vizantije protiv Vojislava, koja se
po Vizantince neslavno zavrila.
upanija Piva
Pokrivala je prostor optine Pluine (toponim izveden od glagola pluiti

plugom orati zemlju), poznatiji kao Piva. Izvorno ime odnosilo se na dolinu rije
ke Vrbnice, koji je najtopliji, najnaseljeniji i najupniji predio u cijeloj oblasti, e su
najstarija pivska naselja. U ranom srednjem vijeku bio je naseljen Matarugama. U
tom kraju, po narodnom kazivanju, postojalo je i staroedilako pleme pod nazi
vom Cimirote. U selu Piu postoji kuite u kojem je, priaju, prebivao posljednji
izdanak Cimirota. U istome selu, ispod sadanje crkve, nalazi se ozidina od starije za
378 Isto, str. 15.
379 Isto, str. 48.
154
koju narod vjeruje da je grka crkva i oko nje grko groblje. Na jednoj grobljanskoj
ploi moe se proitati ime pokojnika koji se zvao Runo. U blizini sela postoji tra
dicija o nekim staroediocima Runjanima. edoe to lokaliteti Runov do, Runova
jama. Na pianskom katunu postoji i lokalitet pod nazivom Mataruge, a ispod
Durmitora Macavare.380 Toponimija i predanje navodi na zakljuak da su se do
seljnici sukobili sa staroediocima oko pogodnih mjesta za ivot i pasita, nadjaali
ih, i istisnuli. Nakon sloma dukljanske drave, koncem XII i u XIII vijeku, naseljen
je sloveniziranim Vlasima. Zanimljiv je toponim Mratinje u Pivi koji se izvodi iz
latinskoga hagionima Martinus. Likvidna metateza izvrena je u VII ili VIII vijeku.
U pitanju je katoliki svetac Sveti Martin iz Tura, koji svjedoi latinski vjerski ka
rakter upe, za vrijeme Dukljanske kraljevine, u ranom srednjem vijeku.381
upanija Gerico (Gacko)
Zahvatala je Gacko polje u Visokoj Hercegovini.382 Tako slijedi i po redo

sljedu nabrajanja u Ljetopisu. To je upni prostor koji obiluje vodom, pogodan za
zemljoradnju i stoarstvo.
upanija Netusini (Nevesinje)
Jezgro joj je inilo Nevesinjsko polje s vjerovatnim editem upana ili

bana u gradu Vjenac, Vjenaac ili Vinac, koji se nalazi na jugoistonoj strani Ne
vesinja. Na nekoliko lokaliteta nalazi se ukupno 3000 steaka, od toga 305 u obli
ku ploe, 144 sanduka i 3 sljemenjaka, ukraena geometrijskim, floralnim ili nekim
drugim motivima.
upanija Guisemo (Gusinje)
To je dananja plavsko-gusinjska oblast, s Gusinjem kao sreditem. Tako

slijedi i po redosljedu nabrajanja upanija Podgorja. Prvi red upanija poinje Ono
gotom, koji se nalazi na antikom putnom pravcu, nastavlja Moraom i zavrava
Nevesinjem. Drugi red upanija koje su izvie njih, na planinskom prostoru, poinje
upanijom Guisemom, a zavrava Ramom. Oito da je to Gusinje u doticaju s upa
nijama Kom (Potkomovlje i Budimlje) i Dabar (dolina gornjega toka Tare). U Dolji,
gusinjska oblast, u stara vremena bila je jedna crkva za koju stanovnitvo govori da
380 Jovan Vukovi, Ogledi tumaenja naih toponimskih naziva, Godinjak, knjiga XVII, Centar za
Balkanoloka ispitivanja ANUBiH, Sarajevo, 1978, str. 166168.
381 Aleksandar Loma, Toponimija banjske hrisovulje, SANU, Biblioteka onomatolokih priloga, tom
2, str. 156.
382 Mavro Orbini, Kraljevstvo Slovena, Golden marketing i Narodne novine, Zagreb, 1999, str. 220.
155
Stevo Vuini
je bila latinska, a u Vinjevu za jedno groblje vele da je bilo latinsko.383 Ovi materi
jalni dokumenti ukazuju da je vjerski karakter upe, bio kao i svih dukljanskih, i
edoe njeno postojanje. Savremenena etnika okosnica ovoga prostora je vlakoga
karaktera, razliitih vjeroispovijesti. Starinako stanovnitvo je istisnuto, a manji dio
preslojen doseljenim Vlasima. Predanje koje se uje u Hotima, koji su nekada stano
vali juno od Plavskoga jezera, vezuje porijeklo plemena s Piperima, Vasojeviima,
Krasniima i Zatrijepanima.384
upanija Com (Kom)
Bosanski povjesniari koji dre da je Dukljaninova upanija Kom u vezi s

gradom Komom u okolini Konjica, u krivu su. Pozivaju se na dokument iz Dubro
vakoga arhiva u kome se uva tuba izvjesnoga Dubrovanina koji je tuio dva bra
ta Milobrata i Radelja Dragovia, kmetove Jurja Cemerovia iz suednoga mjesta
Veletinana, jer su ga opljakali, kako pie, ispod grada Koma u zemlji Hercegovoj, u
irem zahvatu Konjica. Osmanlije su u ljeto 1463. godine osvojili obje Neretve i Kom.
Komski grad se pominje u povelji aragonsko-napuljskoga kralja Alfonsa V od 1. juna
1454. godine, kojom potvruje Hercegu Stjepanu Kosai poede velikog broja gra
dova, medu kojima se pominje i Kom, sa svim to mu pripada. U svim dokumentima
pominje se grad Kom, to nije dovoljan razlog da se izvede zakljuak da se i upanija
zvala istim imenom. Takav zakljuak ne slijedi ni na temelju redosljeda nabrajanja
upanija Podgorja. Ona je nesporno zahvatala prostor Gornje Dalmacije i graniila
se od evera s lancem visokih planina s kojih valja voda ka Savi i Dunavu, kako je
granii Ljetopis, i doticala je upaniju Guisemo (Gusinje). To je dananja oblast Va
sojevia, i teritorije optina Andrijevice i Berana do Lima.
U predanju Vasojevia pominju se kao stroedioci Macure, panji, La
tini i Bukumiri. Stari svijet ili stari narod, kako ga zovu, ostavio je o sebi tek neke
ouvane uspomene. O njima predanje govori nejasno. Prema optem kazivanju
dananjih Vasojevia, Lijeva Rijeka, kao njihova kolijevka, u vrijeme doseljava
nja predaka dananjih Vasojevia bila je nenaseljena. Bila je to takozvana okrajina
starih Pipera koji su u njoj stoarili. Znaajno je da u njoj i nige u Vasojeviima
nema starinakih rodova i otuda su uspomene na stari narod veoma tamne.385 U
najstarijem dijelu Vasojevia, Lijevoj Rijeci, u selu Lopate, poznaje se groblje koje
mjetrani nazivaju macurskim.386 U Ptiu, po predanju, bila je crkva staroga naro
da i groblje koje zovu bukumirskim. Na lijevoj strani rijeke Verue, iznad Pejova
Dola, nalaze se ostaci staroga groblja koje mjetani nazivaju macurskim. Veovi je
383 Andrija Jovievi, Plavsko-gusinjska oblast, Srpski etnografski zbornik, knj. XXI, Naselja srpskih
zemalja knj. X, SKA, Beograd, 1921, str. 405.
384 Isto, str. 55.
385 Isto, str. 115.
386 Isto, str. 121.
156
miljenja da je Dukljaninova upanija Kom u stvari dolina Peruice do Andrijevi

ce, podno Komova, u Gornjim Vasojeviima. Od materijalnih ostataka navodi da
u selu Koutiu, zaseoku Konjuha, na groblju postoje temelji neke stare crkve, koju
narod zove latinskom.387 Temelji latinskih crkava postoje i u selu uljii, Trep
i, Murinu i selu Bojovii.388 Takoe, i u ekularu, u Spaleviima, s desne strane
Spalevike rijeke, u mjestu Izvori, nalazi se crkvina koju narod naziva Latinska
crkva.389 U Boiima ima Macursko groblje i poznaje se trag staroga puta koji je
vodio ka Konjuhama i Komu (Carine). U Zabru postoji na jednom brijegu zidina
koju nazivaju Latinska kula.390 U Donjim Vasojeviima, kod Berana, iza Ostroga,
pominje se Latinska dada.391 U selu Bastahe, seljani pokazuju kuita po stra
nama Brotnjinog vrha i Vaevinama da su od latinskih vremena. U Kurikuama
postoji Latinska gradina. Vie sela pokazuju zidine zarasle u korov kao latinske ili
macurske. Izmeu sela Velia i Zaostra nalazi se na kosi Latinsko groblje i prepo
znaju se tragovi puta koji nazivaju Latinska dada.392 U Budimlji, na Nikolj brdu
jedno mjesto zove se Misa, jer su se na njemu poznavali ostaci stare latinske crkve.
Predanje kazuje da su najstariji stanovnici bili Latini i pominje upana Latina. U
Kaludri, jedno staro groblje sa zaraslim mramorjem nazivaju Latinskim.393 U Pet
njici, zaselak Gradatica je, vele, dobio ime po tome to je tu nekada bio latinski
grad. Nije iskljueno da je to bilo sredite upanije Kom. I kroz Dapsie je prolazio
Latinski put.394 Takoe, i u Polici, selo Mate, na granici sa selom Dragosavom, po
stoji mjesto Latinsko groblje.395 U selu Babinu bilo je groblje koje je narod nazivao
Latinskim, sa stecima na kojima su bili uklesani znaci (polumjesec, krst, rozeta).
U Majstorovini tokom arheolokih iskopavanja, u temeljima pravoslavnoga mana
stira koji je bio u ruevnom stanju, naeno je nekoliko fragmenata kamene plasti
ke i crkvenoga namjetaja s trolanim predromanikim prepletom, koji nedvosmi
sleno sugeriu postojanje latinskoga manastira. Na dnu ume, izmeu Knjaevca i
Peovca, u Andrijevici nalazi se nekoliko starih grobova koji se zovu eovia groblje
ili jo Rimsko ili Latinsko groblje396. U selu Zabre nalaze se stari grobovi koje
seljani zovu Latinskijem.397 Svi ovi materijalni dokazi iz vremena ranoga srednjega
vijeka nedvosmisleno upuuju na zakljuak da je taj prostor bio gusto naseljen, do
bro saobaraajno povezan s primorjem i kontinentom i privredno vrlo razvijen, pa
387 Isto, str. 137.
388 Isto, str. 140150.
389 Isto, str.158.
390 Isto, str. 142.
391 Isto. str. 161.
392 Isto, str. 164165.
393 Isto, str. 169.
394 Isto, str. 171.
395 Isto, str. 174175.
396 Pop Bograd Lalevi i Ivan Proti, Vasojevii u crnogorskoj granici, Srpski etnografski zbornik,
knj. 5, Naselja srpskih zemalja, knj. 2, SKA, Beograd, 1903, str. 585.
397 Isto, str. 590.
157
Stevo Vuini
je nemogue i zamisliti da je bio iskljuen iz mree upanija kojima je u to vrijeme

bila premreena Gornja Dalmacija. Zato se i namee jedini razloan zakljuak da
je na prostoru Potkomovlja u Dukljaninovo vrijeme bila upanija Kom. Pa i po
men upana u Budimlji i vjerski latinski karakter staroga stanovnitva ide na ruku
takvom zakljuku. Zanimljivo je zapaanje engleskoga konzula u Novome Pazaru
kneza Nikole Vasojevia, koji u jednom pismu 1841. godine pie sinu Svetislavu da
je na temelju istorijskih dokaza, narodnih pjesama i narodnoga predanja utvrdio
da je porijeklo njegovog roda od kraljeva stare slovenske dinastije koja je vladala
do 1160. godine Dalmacijom, Bosnom, Hercegovinom i Gornjom Albanijom.398
upanija Debreca (Dabar)
Ubikacija Dukljaninove upanije Debreka, u oblasti Staroga Vlaha, kod

Priboja, kako pretpostavljaju neki povjesniari, veoma je sporna. U Manastiru Sveto
ga Nikole, danas poznatom kao Manastir Banja, nalazilo se vano episkopsko sredi
te srenjovjekovne Srbije, s naseljem i utvrenjem koje je na jednoj srednjovjekovnoj
karti ucrtano pod imenom Bania. Nalazi se na uzvienju Borje iznad Lima. U Stu
denikome tipiku pie da u izboru studenikoga igumana, izmeu ostalih, uestvuje
i iguman Manastira Svetoga Nikole u Dabru, to se ne odnosi na Dukljaninovu u
paniju, jer Ljetopis poznaje dvije upanije istoga imena Dabar u oblasti Podgorja i
Dabar u Humskoj zemlji. Prvi pisani pomen naselja kod Priboja je iz 1154. godine,
geografa Abu Abdullah Mohammed al-Sharif al-Idrisija, na karti koju je napravio
za kralja Rodera II. Opisao ga je kao mali i utvreni grad, pored rijeke Lina (Lim).
Kako pie u XXVII glavi Ljetopisa, u istoj oblasti, u Rakoj, nalazila se i Crkva apo
stola Petra, edite biskupije, koju su, nakon pobjede kralja Bela u sukobu protiv ra
koga upana Ljutomira, podigli Rimljani koji su bili s kraljem. Nije iskljueno da je
manastirska Crkva Svetoga Nikole u temeljima bila latinska. Takav zakljuak se stie
zbog injenice da se u Studenikom tipiku manastir imenuje patronom, Svetim Ni
kolom. Pravilo zapadne crkve nalae da se manastiri imenuju imenom patrona, dok
su istoni, uglavnom uvijek imenovani imenima rijeka, krajeva, oblasti ili gradova,
sem u sluaju ako su nadgraeni nad latinskim. U tom sluaju, i istoni se imenuje
imenom patrona, kakav je sluaj s ovim manastirom u Studenikom tipiku.
Analizom XXX glave zakljuujemo da upaniju Dabar treba traiti na
prostoru gornjega toka Tare, dananjih optina Kolain i Mojkovac. To rjeenje se
namee kao jedino logino, zbog njene oite pripadnosti Gornjoj Dalamaciji, koja
je sa everne strane bila ograniena rijekom Limom i Tarom, do sastavaka s Pivom.
Pretpostaviti da se jedino ova upanija nalazila tako duboko u kontinentu, van gra
nica Dalmacije, ne djeluje ubjedljivo. Dok veliki prostor Potkomovlja, Polimlja i
gornjega toka Tare, bogat rudama i planinskim panjacima, stoga pogodan za ivot,
398 Radoslav-Jago Veovi, Pleme Vasojevii, CID, Podgorica, 2005, str. 93.
158
biva iskljuen iz mree upanija to nije logino. Na ruku takvom tumaenju ide
i smisao rijei Dabar. Na svim evernim slovenskim jezicima oznaava provaliju ili
umsku dolinu. Termin je od osnove dheub, u znaenju dubok ili upalj.399 U rjeniku
crkvenoslovenskoga jezika je tumaena: < , dolina.400 Dakle, upanija je
dobila ime na temelju oblika tla kojeg je zahvatala. Upravo, taj prostor i jeste umska
dolina pored Tare. To je i razlog zbog kojeg u Tetrarhiji imamo ak tri upanije ime
novane terminom Dabar, to je saglasno ustanovljenom pravilu da slovenske upe i
upanije bivaju imenovane po imenima rijeka, obliku terena ili u sluajevima kra
kih polja, zateenim imenom naslijeenim od staroga naroda.
Stanovnitvo koje naseljava gornji tok Tare doseljeno je nakon Veljega
rata, pa stoga nije sauvano predanje od starine, sem neto toponima koji su u vezi
s ranim i srednjim vijekom. Geografska imena Biskupii, zaselak sela Proenja kod
Kolaina, i ime sela kod Prijepolja, kao i toponim Biskupovine, neke zemlje pored
Lima u Bihoru, podeaju na vrijeme kad su biskupi imali zemlju u tim mjestima, a
Dubrovani i Sasi crkvu u Brskovu (Mojkovac).401 Na lokalitetu koji se i danas naziva
Brskovo nalazi se jedno utvrenje, poznato kao Gradina, od kojega se jo poznaju
ostaci zidova. Smjeteno na jednome uzvienju, izmeu Tarinih pritoka Rudnice i
Bjelojevia rijeke, s kojeg se dobro kontrolie okolina, preporuuje se kao mogue
sredite Debreke.402
upanija Neretva
Bila je smjetena u iroj okolini Konjica, u doticaju s Ramom. Najvjerovat

nije je u XI vijeku ula u sastav bosanske drave, pa je do bana Tvrtka, koji je doao
na vlast 1353. godine, imala poseban status u bosanskoj dravi.
upanija Rama
Ramom se naziva jedan predio stijenjen izmeu Bosne i Hercegovine.

Obuhvata sliv rijeke Rame, desne pritoke Neretve, opkoljen visokim i slabo prohod
nim planinama, osobito prema Hercegovini.403 Kroz nju vodi vaan put od Splita,
preko Duvna i Prozora, k rudnicima u Fojnici i Kreevu. U povelji iz 1345. godine
bosanski ban Stjepan titulie se: banus Bosne nec non terrarum Usure, Salis, Dol
mine, Crayne, Rame ac totius Cholm... U Donjoj Rami, u selu Kleku, na mjestu
akievini, u krenjaku je istesan prijesto koji se zove Banov Sto ili Kraljev Stolac.
Filipovi ga povezuje s kraljem Tvrtkom, banom i kraljem od 1377. godine, i borav
399 Petar Skok, Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, tom I, JAZU, 1971, str. 370.
400 Sava Petkovi, Rjenik crkvenoslovenskoga jezika, Sremski Karlovci, 1935, str. 59.
401 Mirko Barjaktarovi, Rovca, CANU, 1984, str. 22.
402Pavle Mijovi i Mirko Kovaevi, Gradovi i utvrenja u Crnoj Gori, Beograd Ulcinj, 1975, str. 99.
403Milenko Filipovi, Rama u Bosni, Srpski etnografski zbornik, knjiga LXIX, Beograd, 1955, str. 3.
159
Stevo Vuini
kom Tvrtka II u Prozoru 1433. godine. Meutim, izmeu Kleka, e se nalazi Banov
Sto, i Prozora, u kome je boravio Tvrtko, ima oko 20 kilometara rastojanja na pravcu
ka Konjicu, popreno putu od Prozora za Bosnu, pa se stoga ne mogu dovesti u vezu.
Miljenja smo da je Banov Sto bio prijesto na kome su u ranom srednjem vijeku, vre
menu Tetrarhije, bosanski banovi dijelili pravdu i prededavali saborima, sve nege
do poetka XIII vijeka. Nakon toga vremena nema pomena da su na tom prostoru
bosanski banovi i kraljevi arbitrirali o bilo emu ili prededavali bilo kakvom saboru,
ukljuujui i bana/kralja Tvrtka.
Svi izvori vezuju Donju Ramu za vrijeme naseljavanja Slovena, a Gornju i
varo Prozor za vrijeme bosanskih banova i kraljeva. Stoga bi se Klek mogla smatrati
sreditem slovenske upanije Rame. Potvruju to i toponimi. Jedna njiva u Kleku
zove se Sutivan, a u selu Gorica Ban do. Ti toponimi su pouzdano edoanstvo iz
vremena latiniteta u Rami, prije doseljavanja Vlaha. upa se pominje i u darovni
ci maarskoga kralja Matije Vladislavu, sinu hercega Stjepana, kojom mu, izmeu
ostaloga, dariva Prozor sa upom Ramom. Jedna vijest iz 1480. godine, o izjavi po
kornosti koju su dali Vlasi s Neretve, Velea, Jablanice, Prozora, i drugih krajeva Bo
sne, edoanstvo je o etnikoj strukturi Rame u XV vijeku.404 Veliki broj nekropola sa
stecima najprepoznatljiviji su materijalni dokaz boravka Vlaha. Naseljavanje Slove
na je poedoeno toponimijom u Donjoj Rami, u Kleku i okolini, koja je vjerovatno
bila edite banske vlasti. Indikativan je podatak da se jedno mjesto pod planinom
Bainom, iznad sela Triana, u Donjoj Rami, udaljeno pet kilometara jugoistono
od Kleka, zove Perun. Jedan izvor u selu Dobroi zove se Svarovice, a jedno mjesto
u Ustirami Svaraa; vjerovatno da su u vezi sa slovenskim boanstvom Svarogom.
Jedan dio sela Rumboka zove se Trzan, i u vezi je sa staroslovenskim pogrebnim
sveanostima koje su se zvale trizna. Uspomenu na staru slovensku religiju uva i
toponim Kupala, kako se zove jedna livada u Gmiima. Sloveni su praznik ljetnjeg
solsticija zvali Kupadlo. A u selu Ivankama neke njive se zovu upanice, kao uspo
mena na slovensku ustanovu upana.405 Ta smijeana toponimija ukazuje na proces
interakcije doseljenika Slovena, Vlaha staroedilaca i doseljenika, koji se zavrio slo
veniziranjem staroedilakog i doseljenoga vlakoga stanovnitva.
Zakljuak
Uporedna analiza Ljetopisa, predanja i materijalne dokumentacije do

zvoljava izvoenje zakljuka o saglasnosti sva tri izvora, o svim pitanjima koja se
dotiu doseljavanja Avara i Slovena, njihovih teritorijalnih i dravnih formacija na
prostoru Gornje Dalmacije, upravne strukture, nekih povijesnih linosti i doga
aja. Ta injenica nas obavezuje da Ljetopis uvrstimo u nezaobilaznu i pouzdanu
literaturu za prouavanje ranosrednjovjekovne crnogorske prolosti, kojoj se moe
pokloniti puno povjerenje.
404 Isto, str. 12.

405 Isto, str. 1718.
160
Teko je analizirati drutvo o kome nema jasnih svjedoanstava o njego

vim karakteristikama u ranom srednjem vijeku, kakav je sluaj sa crnogorskim. Na
crnogorskom postoru dolo je do mijeanja naroda koji su se periodino preslojava
li. Najrazliitiji kulturni i etniki elementi su se izmijeali da bi na koncu oblikovali
savremeno crnogorsko drutvo. Etnike okosnice dravnih formacija bile su hetero
gene. U antiko vrijeme bili su to Iliri, u ranom srednjem vijeku Sloveni, u vrijeme
klasine Crne Gore uglavnom doseljeni Vlasi na podruju Crne Gore i Brda. A u
savremeno doba svi ovi etnikumi su se stopili i po konfesionalno-kulturnoj osnovi
razluili na crnogorski, srpski, hrvatski i bonjaki etnos.
U vrijeme velike seobe naroda, staroedilako stanovnitvo Dalmacije po
ticalo je od ilirsko-keltske loze, a u urbanim naseljima bilo je izmijeano s potom
cima itelja heterogenoga porijekla.406 Ono se doseljenim Slovenima prikazivalo u
razliitom socijalnom izdanju: kao graani i ratnici rimske imperije, kao Romani,
stanovnici gradova i ostrva u Jadranu, i kao Vlasi i Morovlasi, ouvani u veim ili
manjim kompaktnim grupama u unutranjosti, bez veza s gradovima i dravnim
centrom.407 Pred doseljenicima to stanovnitvo se povuklo u pribjeita, duboko pla
ninsko zalee, bavei se stoarstvom i u manjem obimu zemljoradnjom. U tim okol
nostima, njihovi obiaji, tradicija i nain ivota su konzervirani doekali rani srednji
vijek. Tome je pogodovala morfologija brdsko-planinskih izolata, samodovoljna pri
vreda i plemensko-bratstveniki odnosi uzajamne pomoi. U drugom milenijumu
preivjeli su slovenizaciju, i doekali da u savremenom dobu budu etnika okosnica
svih junoslovenskih naroda.
Primjer su antiki Breuci, iji slovenizirani potomci (Hrvati) danas nase
ljavaju okolinu Karlovca, koji su se, uz neke ne velike promjene svog bia, ouvali
do danas. To se oituje u njihovu folkloru, narodnoj nonji, obiajima i tradiciji
koji nesumnjivo vuku korijene iz duboke praistorije dinarskoga prostora. Done
davno su se njihovi potomci oeali uvrijeenim ako ih ko nazove Brajcima. Sli
an sluaj je s Luanima, dakle potomcima doseljenih Slovena koji su naseljavali
Pjeivce, Bjelopavlie i Pipere. I oni su se donedavno vrijeali ako bi ih ko nazvao
tim imenom. U oba plemena, XX vijek doekali su kao manjina, poniavani od
doseljenika, kojima je njihovo staro plemensko ime sluilo za porugu. Rizoniti,
potonji Riani, koji su naseljavali prostor od Risna preko Dragalj polja i Graho
va, pa sve do Onogota (Nikia), nijesu imali takvih problema zbog identiteta. U
okolnostima njihove dominacije nad doseljenicima, njihovo staro plemensko ime
nije imalo uvredljiv karakter. Neki drugi narodi, pak, kao to su Traani, Daani,
Avari i jo neki, pretopili su se i nestali s pozornice. Njih moemo drati za jednu
od faza u razvitku junoslovenskih naroda.
406 Zdenko Vinski, Autohtoni kulturni elementi u doba doseljenja Slovena na Balkan, Simpozijum
Predslovenski etniki elementi na Balkanu u etnogenezi junih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, kj.
XII, Sarajevo, 1968, str. 195.
407 Sima irkovi, Srbi u srednjem veku, IDEA, Beograd, 1995, str. 11.
161
Stevo Vuini
Porfirogenet pie da su Sloveni naselili Ilirikum, dakle, dananju Dalma

ciju i sredinju Hrvatsku, Bosnu, Crnu Goru i jugozapadnu Srbiju. Doli su u tala
sima organizovano na Balkan, u vrijeme vizantijskoga cara Iraklija, s namjerom da
se nasele sa svojim druinama i arhontima. Za razliku od prethodnoga naseljavanja
sklavinija, oni su doli s dozvolom cara, i to naseljavanje nije imalo ruilaki karak
ter. Potvruje to pisac Ljetopisa izrekom da su nosioci organizovanoga dravnog
ivota bili nasljednici starih rodova i arhonata iz vremena naseljavanja.408 Admini
strativna podjela na Donju i Gornju Dalmaciju ponavlja staru ilirsku, prihvaenu
od Rimljana. Ta podjela se preslikavala i kasnije. Granice Tetrarhije iz Ljetopisa
poklapale su se s granicama Gornje Dalmacije, a oblasti Zete s Dioklecijanovom
Prevalitanom. Priroda zemljita je diktirala podjelu na upe, a vjerovatno i starije
ilirske podjele na ekonomske jedinice.409 Takve su upanije u oblastima Podgorja
i Zete osnovane u zahvatu dolina rijeka Grnara (Guisemo), Morae (Moratia),
Tare (Debreka), Pive (Piva), Komarnice (Komarnica), te upe Rama i Neretva, u
gornjim tokovima rijeka istoga naziva. Na terenu se moe konstatovati da su u
mnogim sluajevima slovenske upe i upanije nastavile ivot rimskih ekonomija i
rimskih utvrenih naselja. Luka upanija, zasnovana je u neposrednoj blizini, po
svemu sudei, jedne rimske ekonomije, a upanija Onogot, sudei na temelju pre
danja, reklo bi se da je imala edite u rimskoj putnoj stanici Andervi (Motanica).
U brdskome pojasu, jezgra prvih slovenskih upa i kneevina injela su
kraka polja pogodna za zemljoradnju. Kako se na Balkanskom poluostrvu, temelj
no hristijanizovanom prije dolaska Slovena, radilo na obnavljanju mree crkvenih
organizacija, rjeenja su zavisila od stepena ouvanosti rimskih gradova i od trenut
noga odnosa snaga na terenu. Slovenskim vladarima su odgovarali novi centri i nove
granice, pa su vizantijski carevi morali davati prednost starim gradovima Svau, Ul
cinju, Budvi i Baru i nekadanjim provincijama.410 Dravne formacije, ne samo na
crnogorskom nego i junoslovenskom prostoru, nastajale su etapno, i tek u zavrnoj
fazi, koncem XI vijeka, dobijale su konanu teritorijalnu fizionomiju, kakav je sluaj
i s Dukljom.411 Razorenim i zaputenim rimskim gradovima vizantijska uprava je
udahnula novi ivot, i mnogi, poput Bara, inae edita Dukljanske crkve, u kasnijim
stoljeima bili su oslonci urbanoga ivota dukljanske kraljevine.412 Njena dravna
ekonomsko-politika okosnica bile su slovenske upe i mrea upanija. Dok su, na
kulturno-tradicijskom planu, Iliri i Romani slovenizirani veoma povrno, u jednom
408 Mirjana Ljubinkovi, Ka problemu kontinuiteta Iliri Sloveni, Simpozijum Predslovenski et-
niki elementi na Balkanu u etnogenezi junih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, kj. XII, Sarajevo,
1968, str. 205206.
409 Mirjana Ljubinkovi, isto, str. 208.
410 ime Batovi Olga Otri, Tragovi Ilirske kulturne batine u narodnoj kulturi naeg primor
skog podruja, Simpozijum Predslovenski etniki elementi na Balkanu u etnogenezi junih Slovena,
ANUBiH, Posebna izdanja, kj. XII, Sarajevo, 1968, str. 20.
411 Enver Imamovi, Stanovnitvo u BiH, Art, 7, Sarajevo, 1998, str. 21.
412 Isto, str. 29.
162
duem procesu. Jezika integracija ila je bre i dublje. Prvom prilikom, nakon pada
pod osmansku upravu, njihove potisnute politike tradicije, vjerovanja i obiaji pre
uzeli su primat. U crnogorskim uslovima doekali su dvadeseti vijek u skoro nepro
mijenenom stanju iz predantikog vremena.
Arapski pisci su navodili da Sloveni ive po umama i da je njihova zemlja
ravnica pokrivena umama. Davno je zapaeno da su svi slovenski jezici bogati ter
minima za vode, jezera, barutine, movare, ume, bunje i lugove, dok su stoarski
termini iliro-romanski. injenica je da je mnogo slovenskih plemena, s raznih strana,
uestvovalo u kolonizaciji Balkana i istrpljelo mnogo izmjena u jeziku, kulturi i tra
diciji, prilagoavajui se novim okolnostima. Njihove upanije su formirane u ma
lim prirodnim jedinicama oko rijeka (Moraa, Komarnica i dr.), u dolinama (evo,
Fatnica i dr.), karstnim poljima i pasitima (Draevica, Rudine i dr.). I danas, izvorno
slovenski termin upa oznaava mjesto zaklonjeno od vjetrova, pitomo i plodno, s
malo ili nimalo snijega. Granine su se zvale krajine.413 Koliko je u ono vrijeme u
nekim krugovima bio snaan oeaj pripadnosti slovenskom narodu ita se u Orbi
nijevom predgovoru Kraljevstva Slovena. Orbini pie da ga je za taj poduhvat moti
visao oeaj dunosti koji ga vee za njegov slovenski narod, zbog ega se drage volje
namuio kako bi razjasnio porijeklo i napredovanje slovenskoga carstva.
U vrijeme seobe, u materijalnoj kulturi, dominira tradicija rustinoga bi
ljega. Jer ovjek kao drutveno bie oituje se u jeziku, materijalnoj i duhovnoj kul
414
turi. Ti elementi su odraz povijesnih procesa vidljivih kod balkanskih naroda, koji su
zbog svog geografskog poloaja bili ili kost razdora ili spona izmeu Istoka i Zapada,
na kome su se sudarale kulture Rima i Vizantrije, a kasnije Venecije i Turske.415
Nesporno je da su Luani slovensko stanovnitvo doseljeno etrdesetih
godina VII vijeka, u vrijeme vizantijskoga cara Iraklija. Taj proces pratilo je nasilje
koje je uzrokovalo veliku migraciju iz ravniarskih u brdsko-planinske krajeve. Do
seljenici su naselili bjelopavliko-zetsku i skadarsku ravnicu, zalee Ulcinja i Bara,
Grbalj, doline rijeka i kraka polja, i uopte prostor pogodan za zemljoradnju. Brd
sko-planinski predjeli su zadrali dominantno vlaki karakter, zbog stoarskoga na
ina privreivanja, koji nije bio dio slovenske tradicije. Indikativno je da najistoniji
kraj bjelopavlike ravnice nosi ime Martinii. Ime su dobili, vjerovatno po Svetome
Martinu, ili u vezi s njim. U Martiniima, na jednoj glavici, je Lontodokla (Dukljan
ski grad) koji je do konca X vijeka integrisao iroke prostore Gornje Dalmacije i
sklavinije Duklje.
Na cijelom zahvatu Tetrahije, potomci Slovena (domicilana bratstva na se
oskom podruju) danas ive, uglavnom na prostoru nekadanje upanije Luke (Pi
413 Vladimir orovi, Istorija srpskog naroda , Beograd 1941, str. 51.
414 Vladimir orovi, Istorija srpskog naroda, str. 195.
415 Zef Mirdita, Neki aspekti pitanja o ilirskoj osnovi albanskog etnosa, Simpozijum Predslovenski
etniki elementi na Balkanu u etnogenezi junih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, kj. XII, Sarajevo,
1968, str. 164.
163
Stevo Vuini
peri, Bjelopavlii i Pjeivci), masovnije na brdskom podruju Pipera. U Bjelopavlii

ma ivi samo nekoliko bratstava slovenskoga porijekla. I danas, sva ta bratstva imaju
jasnu svijest o tome da su potomci Luana (Slovena), uostalom, kao i potomci Vlaha
staroedilaca i doseljenih, koji o svome porijeklu, takoe, imaju jasnu svijest, to je
osobina po kojoj se Crnogorci razlikuju od svih junoslovenskih naroda. Relativnu
malobrojnost bratstava slovenskoga porijekla treba tumaiti njihovim svojevreme
nim masovnim iseljavanjem i poslovino niskim natalitetom svih zemljoradnikih
populacija, pa i njihove.
Koncem XV vijeka, nakon dolaska Turaka, poeo je tei proces islamiza
cije zateenoga slovenskoga edilakoga stanovnitva u ravnicama, dolinama i kra
kim poljima. Tim inom je titilo ekonomsku bazu vlasnitvo nad zemljitem i
status slobodnoga ovjeka u osmanskoj dravi, iju su vjersku okosnicu injeli mu
slimani. Masovna i potpuna islamizacija staroedilakoga stanovnitva Mrkojevia,
Polimlja, Budimlja i okoline Bijeloga Polja, dovrena koncem XVIII vijeka, najbolje
dokumentuje taj proces. U novijim vremenima, osobito nakon Veljega rata, to sta
novnitvo, velikim dijelom, migriralo je k Sarajevu, Skadru, Sandaku i Turskoj. Zato
danas u Zeti (ravnica ispod Podgorice), skoro da nema potomaka Slovena. Ne treba
gubiti iz vida ni injenicu da zemljoradnika populacija, kojoj su pripadali potomci
recentnoga slovenskoga stanovnitva, zbog uvanja poeda od diobe, uvijek je imala
nizak natalitet, za razliku od okolnog vlakoga stoarskoga, koje je imalo visok. Sama
razlika u natalitetu izmeu te dvije populacije, vremenom je dovela do velike meu
sobne nesrazmjere, u korist stoarske (Vlake). Neto slovenskoga stanovnitva se i
stopilo s domicilnim i doseljenim Vlasima, i danas se kao takvi ne vide.
Na relativnom malom prostoru, nekadanjih upanija Luke i Podluke,
na kome, u manjem ili veem broju, egzistiraju staroedilaka bratstava slovensko
ga porijekla, toponimija identifikuje etiri slovenska kultna mjesta. Ona ukazuju
na svojevremenu dominaciju slovenske populacije u Zetsko-bjelopavlikoj ravnici.
U Lukoj upaniji Boan Kadia kod Danilovgrada, i brdo Trijeba iznad antike
Duklje, a u Podlukoj Perunov Stobor u Berislavcima i Dajbabe kod Podgorice
oba u vezi sa zemljoradnjom, to potvruje njen poljoprivredni karakter.
Toponim Boani odnosno Boane izveden je od rijei bovan, odnosno
balvan kip, greda. To su mjesta na kojima su stojali slovenski kumiri ili balvani.416
Inae, u germanskim i slovenskim jezicima jedna ista rije oznaava panj, kolac i pa
ganski idol. Zato u srpskom, ruskom i poljskom jeziku rije balvan oznaava gredu,
direk, ali i paganskoga idola.417 Takvih slovenskih kultnih mjesta koja su u vezi s ido
lima, odnosno Boana ili Bovana, bilo je, ne samo u Lukoj upaniji, nego i u drugim.
Tri na prostoru Budve s evom: u Cucima, pomeu sela Trnjina i Kruga Bovan
( velji kam po narodnom kazivanju), u ekliima, u selu Kuite Bohanje (liva
416 Jovan Erdeljanovi, Stara Crna Gora i Boka, NB Radosav Ljumovi, Podgorica 1997, str. 289.
417Veselin ajkanovi, Studije iz srpske religije i folklora, SKZ i BIGZ, Beograd 1994, str. 387.
164
da), i na cetinjskom polju, juno od Bajica Boane odnosno Boani (zemljite).418 U

Drobnjacima, sredinje mjesto zove se Boan. Zasnovano je na prostoru koji je bio u
kultnoj funkciji upanije Komarnice.
Oronim Trijeba u korijenu ima rije trijebu ili trebu, koja je prvobit
no imala znaenje paganske rtve. Staroruski treba je oltar, a u staroslovenskom
rtvenik. Na Trijepu je bila sredinja dokleatska gradina. Unutar nje nalazio se i
prostor namijenjen kultnoj funkciji. Tako da je naziv brda (Trijeba) lingvistiko
edoanstvo adaptacije slovenskih doseljenika na geografske, kulturne i religijske
okolnosti u novoj domovini. U nekom kraem ili duem procesu, prepleli su se sa
staroediocima, po svemu sudei, reinterpretirali su stari kult na slovenski nain, i
potvrdili njegov autoritet novoustanovljenoga slovenskoga kultnoga mjesta, ozna
avanjem slovenskim imenom Trijeba. A sklaviniju su nazvali Dukljom slove
niziranom izvedenicom od imena domicilnoga plemena (Dokleati). Preslojavanje
straroga novim slovenskim kultom, na mjestu tako snanoga simbolikoga znaa
ja za domicilne Vlahe, imalo je duboki smisao za obje populacije. Bio je to znak
odmakloga procesa integracije staroedilaca i doseljenika, od sredine IX vijeka,
osnaenoga hristijanizacijom (jednistvo u Hristu). Dovren je sredinom XI vijeka,
u vrijeme konsolidacije prve suverene slovenske dravne formacije kraljevine
Duklje/Zete.
Od korijena rijei trijeba, osim oronima Trijeba, su hidronim Trebi
njica (upanija Ljubomir i Vrm), toponim Trebaljevo (upanija Dabar), toponim
Trebinje (upanija Ljubomir), toponim Trebije na planini Lukavici (upanija Lu
ka), toponim Zatrijeba (upanija Gorska) i oronim Trebjesa (upanija Onogot).
Perunov stobor (Perunova avlija ili zabran) nalazi se u selu Berislavaci, u
Zeti (Podluka upanija). Nekad je bio pod velikim brestovima.419 Perun ()je
slovenski bog neba, gromovnik, bog poljprivrednika. Posveen mu je harast u koji
gromovi najee udaraju. Najvjerovatnije da je bio vrhovni bog slovenskoga pan
teona. Supstituisao ga je Sveti Ilija Gormovnik, koji se slavi 2. avgusta, u vrijeme
najvee sue. Dok je stobor prvobitno imao znaenje stubova koji su sluili za ogra
ivanje prostora oko kue, odnosno avlija po varoima u Srbiji, a u Bratonoiima
ozidane ograde oko kue. U ovom sluaju, oznaava ograeni sveti prostor, posveen
slovenskom bogu Perunu.420
Dajbabe se nalaze ispod Podgorice u Zeti. To je onomastiko-glagolska
kombinacija u ijoj je osnovi baba, iza koje se krije slovenska boginja, koja je, po
svemu sudei povezana sa sudbinom. Nije iskljueno i da je htonino boanstvo
boginja zemlje.
Arheoloka istraivanja su pokazala da Iliri nijesu u potpunosti romani
zovani, niti su izgubili etnika i kulturna svojstva te da su u mnogim osobinama
418 Jovan Erdeljanovi, Stara Crna Gora i Boka, NB Radosav Ljumovi, Podgorica 1997, str. 289.
419 Ilija Peko Pelii, Zapisi o Zeti, Sabor Zete, Golubovci Beograd, 1997, str. 20.
420 Petar Skok, Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, knj. I, str. 136.
165
Stevo Vuini
preivjeli rimsku vladavinu i doekali dolazak Slovena. Zbog sline drutvene orga
nizacije i stupnja razvoja s njima su se stopili i predali im u nasljee mnoge kulturne
tekovine. A. Benac je miljenja da su Sloveni naselili starija ilirska naselja i preuzeli
njihova imena od stanovnitva koje su zatekli.421 Ta sloena kulturna konfiguracija
predslovenskoga doba mora se studiozno prouiti jer se bez nje ne mogu objasniti
temelji nacionalne kulture i etnogeneza crnogorskoga naroda.
Od 36 slovenskih kastra oikomena (utvreni gradovi) iz vremena Vizan
tije, od kojih su tri pomenuta u vezi s Dukljom: Gradetaj, Novigrad i Lontodokla,
nijedan nije preivio, niti prerastao u urbani centar.422 Tek od sredine IX vijeka, u
romanskim gradovima primorja poeo je priliv slovenskoga stanovnitava, koje im
je, vremenom, dalo slovenski karakter. Dubrovnik i Split su u XII vijeku roman
ski, a u XV slovenski. To je bilo vrijeme agrarne proizvodnje slovenskih doseljenika,
ekonomski samodovoljnog izolovanog ivota balkanskih stoara staroedilaca u pla
ninskim izolatima s trampom kao osnovnim odnosom i robnonovane privrede u
nekolika primorska grada. Takva autarhina privreda zasnovana na tradicionalnoj
podjeli rada, bez upotrebe onovremenih tehnikih inovacija, sigurno nije bila pod
sticajna za srednjovjekovnoga ovjeka i njegovi ivotni horizonti su se zavravali u
sferi elementarnoga preivljavanja. O tom vremenu otre podjele na zemljoradnike
i stoare i o njihovim meusobnim ekonomskim odnosima, teko je to zakljuivati.
Romani u primorskim gradovima su zahvaljujui moru mogli da ive i komuniciraju
sa suprotnom jadranskom obalom i vizantijskim gradovima. Gradsko stanovnitvo
koristei se trgovinom uspijevalo je da ostvari izvjestan napredak i uvede izvjesne
tehnike inovacije u proizvodnji, zapaene u razvijenijim sredinama s kojima su tr
govali. Porfirogenet pie da su Dubrovani, kao nasljednici Epidaura, sagradili mali
grad na stijeni, a poslije toga vei, proirili mu bedem i tako omoguili da se grad iri
i razvija. To nije moglo bez trgovine sa zaleem, Vizantijom i gradovima na zapadnoj
obali Jadrana. Ako je suditi po Zakoniku cara Duana, koji je lanom 56 propisao
kaznu od 6 volova za vlastelina koji se ne odazove sudu, naturalna razmjena je bila
prisutna i u XIV vijeku i kao takva ozakonjena. Ako je tako bilo u srednjovjekovnoj
Srbiji, pretpostavljamo da je do XII vijeka naturalna razmjena dominirala i u unu
tranjosti Crne Gore. Sve velike srednjovjekovne manastirske ekonomije uglavnom
su funkcionisale bez upotrebe novca i predstavljale su stariji model privreivanja u
kojem su preovaladavali naturalni oblici.423
Okvirno neto vie od 200 godina (od oko 640876) traje legendarno
slovensko kraljevstvo, koliko egzistira slovenski Ilirik. Nakon toga poinje dezin
tegracioni proces podstaknut integracionim procesima izmeu staroedilaca i do
421 ime Batovi & Olga Otri, Tragovi Ilirske kulturne batine u narodnoj kulturi naeg primor
skog podruja, Simpozijum Predslovenski etniki elementi na Balkanu u etnogenezi junih Slovena,
ANUBiH, Posebna izdanja, kj. XII, Sarajevo, 1968, str. 247249.
422 Sima irkovi, Ratnici, vojnici i duhovnici, Equilibrum, Beograd, 1997, str. 28.
423 Isto, str. 44.
166
seljenika koji dominiraju u kulturnom smislu i eksponiraju narodne specifinosti

koje postaju okosnica novih narodnosnih skupina. Podjela slovenskoga Ilirika na
Srbiju, Bosnu, Donju i Gornju Dalmaciju u IX, nastavila se u narednom, X vijeku.
Gornja Dalmacija izdijeljena je na etiri oblasti, koje je kralj Predimir dodijelio na
upravu etvorici sinova (Tetrarhija). Svaka oblast bila je premreena upanijama
koje su bile pod upravom banova, a ove upama sa upanima kao elnicima. Po
etkom XI vijeka, iz Gornje Dalmacije izdvaja se Duklja (Prevalitana), odnosno
Zeta, kao nasljee Vojislavljevih sinova, a Donja nastavlja ivot unutar kraljevine
Hrvatske. Hum, Travunija i zapadno Podgorje nastavljaju politiki ivot pod ka
snijim imenom Hercegovina.
Po pitanju sabora na Duvanjskom polju, moe se izvesti zakljuak koji po
tvruje osnovanost razloga za njegovo sazivanje. Doseljeno slovensko stanovnitvo
nastanilo se na prostoru rimske provincije Dalmacije, koji mu nije bio poznat, ek
skomunicirano od onovremenih kulturnih i ekonomskih centara, okrueno nepo
vjerljivim staroediocima Vlasima, u neprijateljstvu s primorskim Romanima, lieno
ekonomskih veza, dakle izolovano od civilizacije, potrebovalo je rjeenje te situacije
koje bi vodilo opstanku u integracijama ili propasti u sukobima i samoizolaciji. Te
ritorijalna podjela Dalmacije nesumnjivo ukazuje da je o njoj konsultovan vanjski
autoritet, koji je u novim okolnostima osnaio stare podjele koje Slovenima nijesu
bile poznate. Okosnica dravnih formacija, razumljivo, bila je slovenskog karaktera.
Ne moemo porei, ali ni potvrditi, postojanje legendarnoga slovenskoga kralja Sve
topeleka kao povijesne linosti, jer ima osnova za izvoenje oba zakljuka. Sve go
vori u prilog egzistencije izvjesnog vrhovnoga autoriteta, o kojemu nema podataka
u drugim pisanim vrelima, koji je bio u stanju da integrie ire prostore centralnoga
Balkana, koje su naselili Sloveni, i na njima uspostavi neku vrstu vlasti. Taj autori
tet se nametnuo kao njihov politiki stoer, po svemu sudei, zahvaljujui vodeoj
ulozi njegovih predaka u njihovom doseljavanju. Ljetopis je naznaio da dukljanska
dinastija Vojislavljevia izvodi porijeklo od njega. Njegova grana, vjerovatno je pote
kla od poglavice koji je predvodio udruena slovenska plemena tokom doseljavanja.
Takvo stanovite podupire i Tetrarhija, kao injenica koja je proistekla upravo od
jednoga slinoga autoriteta (kralja Predimira), i koja ne bi postojala van Predimirove
volje. Ona je posredni dokaz egzistencije neke vrste harizmatske politike linosti, u
Ljetopisu imenovane kao rex Svetopelek (kralj Svetopelek), koja je, u ranom srednjem
vijeku, u izvjesnoj mjeri, mogla da bude integrativni faktor za sve june Slovene. Ter
min rex (kralj) kojim se u Ljetopisu tituliu ta linost (Svetopelek) i njegovi nasljed
nici, kao takav, upotrebljavao se unutar slovenske zajednice centralnoga Balkana, i
njime su titulisani prvaci plemenskih zajednica i elnici irih ili uih oblasti. To je
jo jedan od dokaza da je Ljetopis, kako i pie ljetopisac, preveden sa slovenskoga na
latinski jezik. Dosljedno je preveden slovenski termin kralj latinskim rex. Iako su sa
stanovita Rima, sve do prvoga meunarodno priznatoga kralja Mihaila Vojislavlje
167
Stevo Vuini
via, slovenski prvaci bili samo elnici uih ili irih slovenskih teritorijalnih zajedni
ca, koje su oznaavali imenicom dux (knez ili vojvoda). Budui da su bili podreeni
vizantijskom vasilevsu, za njih je vizantijska administracija koristila termin arhont, a
za oblasti kojima su upravljali, termine arhontija i sklavinija.
Pokrtavanje dukljanskih Slovena vreno je iz Kotora, Budve, Bara i Ulci
nja, u kasnijoj fazi i lokalnih upanijskih sredita i benediktinskih samostana. Oko
benediktinskoga samostana Svetoga Marka kraj Drepa, u kome je, mogue sahranjen
dalmatinski kralj Tugemir, osnovano je trgovite Podgorica, koje je kasnije preraslo u
grad Podgoricu. Manastir je poruen u vrijeme Nemanjinih pustoenja Duklje. A na
njegovim temeljima sagraen je manastir posveen arhistratigu Mihailu, u kome je
Sava Nemanji ustanovio Zetsku episkopiju.
Za ljude koji su govorili vulgarni latinski upotrebljavan je, uglavnom,
termin Vlah, dobro poznat svim slovenskim narodima.424 Grupisani u ratnike
druine, nastanjeni u brdsko-planinskim izolatima, bavili su se stoarstvom kao
osnovnom privrednom djelatnou. Ta injenica je presudno uticala da su vreme
nom termini Vlah i stoar postali sinonimi. Vlaki katuni i njihove zajednice ni
jesu raspolagali dovoljnom kohezionom snagom da se odupru slovenizaciji. Jezi
ko prilagoavanje kroz sloveniziranje njihovih imena slomilo je prvu prepreku u
integraciji; transfromacija vlastelinstava i promjene u administrativnome sistemu
ublaile su razlike u pravnim sistemima vlakih zajednica i slovenskoga okruenja.
Mogunosti sticanja poeda i ukljuenje u vlastelu mamila je svakoga slobodno
ga katunara sposobnoga za vojsku.425 Proces sloveniziranja staroedilaca trajao je
skoro milenijum. Dovren je koncem XVI stoljea. Sve do kraja toga vijeka Sloveni
su se razlikovali od Vlaha. Njihovo etniko razlikovanje u Gornjoj Dalmaciji oi
gledno je iz srednjovjekovnih statuta gradova Kotora i Budve. U oba se pominju
graani (Romani), Sloveni, Vlasi i Arbanasi.
Uvidom u dokumentaciju iz kotorskoga i dubrovakoga arhiva (od 1318.
do 1398. god.) u vezi s Matarugama, na temelju imena zakljuujemo da se radi o
sloveniziranim, djelimino romaniziranim Ilirima, stroediocima. Oni bi predstav
ljali domicilni etniki kontinuitet od antike.426 Naseljavali su iroke prostore, koje od
istoka ograniava rijeka Moraa, s juga neposredno zalee Jadrana, a na zapadu su se
nastavljali u Istonoj Hercegovini. Predanje recentnoga pravoslavnog stanovnitva ih
identifikuje kao ljude druge vjere, dakle latinske, i drugoga jezika. U dubrovakim i
kotorskim knjigama popisano je 35 linih imena i 23 patronimina prezimena Mata
ruga, s izriitom oznakom da je o njima rije. Navodimo samo neka: Bilko Nikojevi,
Bijeloje Bogdanovi, Bogave Desimirovi, Budo Mirkovi, Vukota Stajkovi, Mila
Gojstilovi, Petko Tvrdojevi, Ratko Borii, Radoslav Dobrilovi, Mila Gojstiovi,
424 Vladimir orovi, Istorija srpskog naroda, str. 151.
425 Simo irkovi, Rabotnici, vojnici i duhovnici, Equilibrium, Beograd, 1997, str. 178.
426 urica Petrovi, Mataruge u kasnom srednjem veku, Glasnik cetinjskih muzeja, tom X, Ce
tinje, 1977, str. 96.
168
Vladislav Kumani, Junak Matarug i tako redom.427 Zakljuujemo da je jeziko pri

lagoavanje novim okolnostima, sloveniziranjem imena, u XIV vijeku bilo dovreno.
Sljedea dva vijeka tekao je proces kulturne i socijalne adaptacije novim okolnostima,
da bi se koncem XVI vijeka zavrio. Ista situacija je bila i s Bukumirima, Macurama,
Mugoama, Kriima, panjima i Mataguima.
Dakle, i Vlasi i Sloveni i Romani i Arbanasi u srednjem vijeku bili su pri
padnici stvarnih drutvenih jedinica, etno-socijalno zatvorenih, koji su se uprav
ljali po tradicionalnim obiajnim (Arbanasi, Vlasi i Sloveni) i pravnim normama
(Romani) te s razvijenom svijeu o pripadnosti grupama koje se razlikuju jeziki,
obiajno, kulturno i tradicijom. To pokazuje da nije bila izvrena dublja integracija
u ranosrednjovjekovna drutva. Ona e, manje-vie uslijediti tek u buduim vjeko
vima. Plemstvo se u to vrijeme zatvara u nasljedni stale, zahvaljujui ekonomskoj
moi i instrumentima sile koje posjeduju. Na teritoriji primorskih gradova Kotora,
Budve, Bara i Ulcinja, plemstvo i patricijat utvruju tradicionalne odnose naslije
ene od vremena kasne antike i konzerviraju ih kao legitimaciju sopstvene nadmo
i nad okolnim slovenskim ivljem. Od ranoga srednjeg vijeka pa sve do moderne
epohe, za cijelu jadransku obalu je karakteristian izvjesni dualizam. On poinje s
naporednim i odvojenim ivotom dvaju populacija: romanske kasnoantike u obal
skim naseljima, koja su na vie mjesta produavala rimske gradove, i slovenske, u
bliem i daljem zaleu. Zeta, Travunija i Hum, oblasti u zaleu, svoju egzistenciju
su zasnivale na zemljoradnji i stoarstvu, dok su obalske oblasti bile prisiljene, kako
Porfirogenet kae, da ive od mora.428 Najpodesniji oblik privreivanja u zaleu bio
je stoarski katun, koji je okupljao uu porodicu sainjenu od predaka i potomaka,
krvnu mikrozajednicu poznatu kao kuna zajednica. Taj svijet se tokom srednjega
vijeka saplemenio u plemena po primjeru Cuca, Bjelica, Pjeivaca, Moraana, Rov
ana i drugih, dok se kuna zajednica, kao socijalna institucija, odrala sve do prve
polovine XX vijeka. Intenzivna industrijalizacija poslije Drugoga svjetskog rata za
peatila je njenu sudbinu.
Na razmeu XII i XIII vijeka u crnogorski prostor prodiru stoarski ka
tuni romanizovanih paleobalkanskih starinaca Vlaha s prostora istonoga Balkana,
koji su se pod pritiskom vizantijskoga feudalizma povlaili ka Zapadu, naseljavajui
planinske prostore centralnoga Balkana, sve do Istre (iarija). A na politikome
horizontu tih godina pojavljuje se Raka kao nova politika sila, koja u ruilakom
pohodu, bezobzirno destruira dukljansko kraljevstvo i integrie ga u sopstvenu poli
tiko-privrednu sferu. Vlahe je identian religiozni iskaz preporuio kod novih feu
dalnih vlasti Nemanjike Srbije kao njihove favorite. Autopsijom na terenu razvidno
je da su, po svemu sudei, podrani od novih vlasti i penetrirali u prostor Luke i
Gorske upanije, nemilosrdno otimajui ekonomsku bazu domicilnom stoarskom
stanovnitvu. Reklo bi se da su Luani, kao zemljoradniko stanovnitvo, bili, na
427 Isto, str. 114.
169
Stevo Vuini
neki nain poteeni. Materijalni dokazi i predanje navode na zakljuak, da su se

doseljeni vlaki katuni, na istovjetan nain fiksirali na cijelom brdsko-planinskom
prostoru Tetrarhije, silom podstiui iseljavanje dijela staroedilaca Vlaha stoara
(Matarauge, Bukumiri, panji, Macure i Krii) k zapadu, u pravcu Pljevalja, Foe,
Bosne i Hercegovine, i rubnoga podruja zapadnoga Balkana. Dio njih se integrisao
s doseljenicima. Nasilje kojem je bilo izloeno recentno stanovnitvo latinske vjere,
provociralo je kraljicu Jelenu Nemanji da mu stane u zatitu i zaslui epitet dobre i
svete kraljice. Drugi val Vlaha iz Epira i s planine Pind, pokrenuo se nakon bitke na
Marici 1371. i na Kosovu 1389. godine, i preplavio je centralonobalkanski i crnogor
ski prostor, bivajui mu s domicilnim i prethodno doseljenim Vlasima savremena
etnika okosnica.
Povodom sazivanja Splitskoga sabora, odranog 928. godine, papa Ivan X
upozorava splitskog arcibiskupa Ivana i podrune mu sufragane na opasnost irenja,
kako pie, Metodijeve doktrine i da se ne usude skrenuti s uenja rimske crkve i neka
slubu Boju obavljaju na latinskom, a ne na slovenskom jeziku.429 U tekstu zakljua
ka Splitskoga sabora, izmeu ostaloga, pie da stonska, dubrovaka i kotorska bisku
pija u svojim editima i granicama kompetencija u svemu slijede nauku hrianske
vjere Rimske crkve. Ta odredba Sabora ukazuje da se glagoljica i slovensko bogos
luenje isprva irilo na podruje Duklje, ire Travunije i Zahumlja i prenosilo dalje
ka Donjoj Dalmaciji, iako je najvei broj glagoljskih natpisa naen na podruju Istre
i Kvarnera.430 Humsko-dukljansku, a shodno tome i bosansku knjievnost, moemo
posmatrati izvan iskljuivih hrvatskih i srpskih okvira, kao izvornu kreaciju podru
ja koje ima sve odlike samosvojnosti.431 N. Budak zakljuuje da je kulturna razina
humsko-dukljanskoga prostora do sada bila potcjenjivana i previana, dok se s dru
ge strane nijesu uoavale, ili se nijesu eljele uoiti, posebnosti tamonje kulture, to
omoguava da govorimo o zasebnom humsko-dukljanskom kulturnom krugu od IX
do XII stoljea.
Jedini izvori iz prvih vjekova doseljavanja na junoslovenske prostore su
Ljetopis, Porfirogenet i Toma Arhiakon splitski. U tom smislu, podravamo stano
vite N. Budaka da se ne mogu projektovati savremene nacionalne podjele u rano
srednjovjekovna stoljea. Budak pie da su Zahumljani i Dukljani bili u odreenom
trenutku u prilici razviti se u zasebne narode. Zbog toga se moemo s pravom za
pitati jesu li doista na prostorima antike Dalmacije, Prevalitane i Mezije u ranome
srednjem vijeku postojala samo dva naroda (Hrvati i Srbi), kako se to najee pri
kazuje i u novijoj istoriografiji, te moramo li zbog toga kulturni, politiki i drutveni
razvoj sklavinija juno od Cetine ukljuiti u genezu suednih velikih naroda?432
429 Neven Budak, Prilog valorizaciji humsko-dukljanskog kultrunoga podruja u prvim fazama njego-
vog razvitka (do XII st), Starohrvatska prosvjeta, serija III, svezak 16, Split, 1986, str. 126.
430 Isto, str. 126127.
431 Isto, str 131.
432 Neven Budak, Prva stoljea Hrvatske, Hrvatska sveuilina naklada, Zagreb, 1994, str. 41.
170
Ako je suditi prema vijestima iz vremena kad Sloveni na zapadnom Balkanskom

poluotoku istupaju iz anonimnosti, u trenutku u kojemu je istona Jadranska obala
postala zanimljiva i u meunarodnim odnosima, ini se da se slovensko puanstvo
diferenciralo u vie nego dvije etnogenetske jezgre.433 Zajedno sa irenjem politi
ke prevlasti, irilo se i etniko ime, to u potpunosti odgovara naim predodba
ma podudarnosti etnikoga i politikoga nazivlja. Upravo zbog toga car ne ubraja
Dukljane u Srbe, niti se srpsko ime u Duklji/Zeti udomailo prije XII stoljea, zaklju
uje N. Budak. Povjesniari koji su bez imalo zadrke Dukljane pripisivali Srbima,
pozivali su se na Porfirogeneta, mada im on nije za takve teze davao ba nikakve
argumente, navodei Dukljane iskljuivo pod njihovim vlastitim etnonimom.434 To
to se u izvorima, s iznimkom kod arhonta Petra, ija datacija nije sigurna, ne spo
minje nijedan dukljanski knez sve do Vladimira (oko 1000. god.), znak je potpune
zavisnosti Duklje od Vizantije. Stalna prisutnost carstva sprjeavala je irenje srpske
vlasti, pa time i imena, na dukljansko podruje. Zbog toga otpadaju razlozi proglaa
vanja svih Slavena na istonojadranskoj obali i njezinu zaleu Hrvatima ili Srbima.
Svi oni, kroz itav srednji vijek, nose zajedniki slovenski nazivnik, dok im pojedini
izvori pridaju i zasebna etnika imena. Meusobno se tokom ranoga srednjeg vijeka
razlikuju gotovo samo po svojoj politikoj pripadnosti. Zbog toga Porfirogenet ne
izvodi porijeklo Dukljana od Srba. Sve u svemu, navodi vizantijskih pisaca ne dopu
taju nam izjednaavanje stanovnika Duklje u XI i XII stoljeu bilo sa Srbima, bilo s
Hrvatima435, konano je Budakovo stanovite, s kojim smo saglasni.
433 Isto, str. 42.

434 Isto. str. 43.
435 Isto. str. 44.
171
SOCIJALNO-ETNIKA STRUKTURA
RANOSREDNJOVJEKOVNE DUKLJE;
POJMOVI I INSTITUCIJE U LJETOPISU
Ovim prilogom namjeravamo da raspravimo socijalno-etnika pitanja

ranosrednjovjekovne Duklje i utvrdimo sadrinu nekih pojmova i institucija u Lje
topisu Popa Dukljanina (u daljem tekstu Ljetopis). Ljetopisac je na svega dvade
set sedam stranica, jednostavnim i razgovjetnim rjenikom saeto ispisao povijest
Duklje, djelimino i okolnih zemalja, poevi od vremena upada Gota na Balkan,
i neto kasnijeg doseljavanja Slovena, pa do konca XII vijeka. Rjenik korien na
pojedinim mjestima u Ljetopisu navodi savremenoga neupuena itaoca na pomi
sao da je to bilo socijalno idilino drutvo. Takav italac bi zakljuio da su izvjesni
periodi, olieni u pojednim vladarima koje je Pop Dukljanin ukrasio recimo pri
djevom dobri ili kvalifikativom primie ga s potovanjem, obilovali pravdom,
a da su se meusobni odnosi vladara, vladajue elite i naroda zasnivali na ljubavi i
razumijevanju. Postavlja se pitanje, da li je to bilo ba tako, kako bi se dalo zaklju
iti itajui Ljetopis? Etnika slika i okosnica Ljetopisa i nekoliko nerazjanjenih
pojmova u literaturi vanih za razumijevanje onovremene drutvene zbilje bie
takoe predmet ovoga priloga.
Uprava obalnih gradova u ranom srednjem vijeku
Razmatranje ovoga pitanja za Gornju Dalmaciju (Hercegovina, Crna Gora

i everna Albanija) ne moe se osloniti na dokumentaciju primorskih gradova s toga
prostora. Kotorska je izgorjela poetkom XIV vijeka, a skadarska, ulcinjska, barska,
svaka, drivaska, nakon dolaska Turaka, 1571. godine, nestale su bez traga. Zato
emo zakljuke izvesti analogijom s Donjom, o kojoj je ouvano neto vie pisanih
izvora koji doputaju takvo zakljuivanje.
U ranom srednjem vijeku primorskim gradovima Donje Dalmacije gos
podarili su hrvatski vladari, vizantijski carevi i mletaki dudevi. Dok su bili pod
upravom vizantijskog cara, imali su stratega kapetana, ali najvjerojatnije samo ti
tularno. U izvorima nema nikakve potvrde o vrenju bilo kojega akta vlasti strate
ga, kapetana, ili drugih inovnika kostantinopoljske uprave iz toga razdoblja.436 Iz
povijesnih izvora XI vijeka saznajemo da su u njegovoj prvoj polovini drutvenu
strukturu u gradu inili uglavnom clerus i populos koji su spadali ili u magnates ili
minimi to bi znailo kod klera vii i nii kler, a kod populusa bogate i siromane. No
u drugoj polovini XI vijeka to je razlikovanje dobilo stalne izraze: nobiles et ignobi
436 Ivan Beuc, Povijest institucija dravne vlasti Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, Zagreb,
1985, str. 6465.
173
Stevo Vuini
les, maiores et minores. Izgleda da su u nobiles spadali gradski funkcionari, ali i oni
koji su imali nekretnine sa servima. Na elu gradske uprave stajali su prior (katkada
dvojica) i biskup koje su birali graani. Uz priora i biskupa spominju se suci koji
su vrili vjerovatno ne samo sudsku nego i izvrnu vlast, commerzarii koji su se
brinuli za gradske prihode i rashode, scriptor ili notarius, te advocatus.437 Po pitanju
socijalne strukture i vizantijske administracije, istovjetna situacija bila je i u Gornjoj
Dalmaciji, koja je s Donjom Dalmacijom pripadala jedinstvenom politikom, eko
nomskom i kulturnom prostoru, od antikih vremena poznatom pod optim ime
nom Dalmacija. Od druge polovine XI vijeka, snai konsolidovana dukljanska dra
va i obalne gradove Gornje Dalmacije, od Ulcinja do Kotora, postepeno integrie u
svoje dravno tkivo. Taj proces konano je zavren u prvoj polovini XII vijeka, kad
je posljednji dukljanski kralj Grubia bio prvi dukljanski kralj sahranjen unutar jed
noga primorskoga grada. Tijelo mu je poivalo u Barskoj Katedrali Svetoga ora,
koncem pretprologa vijeka nesrenim sluajem poruenoj do temelja.
Nesporno, sve priobalne urbane naseobine bile su utemeljene na antikoj
politikoj i pravnoj tradiciji, u srednjem vijeku prilagoenoj novim okolnostima i
feudalnom poretku. Socijalna stratigrafija vremenom dobija jasne konture. Tako se
koncem ranoga srednjega vijeka stanovnitvo Gornje Dalmacije dijelilo na plemstvo,
graane, robove i sluge. Plemii i graani su raspolagali kuama i imovinom, a ostali
su vrili razne slube po ugovoru ili bili u statusu roba. Izvori ukazuju da su vodili
dugotrajnu borbu protiv posezanja feudalca u njihova prava i slobode, i napokon su
pred njima kapitulirali poetkom XIV vijeka.
Slovenske teritorijalne formacije
upe koje pominje Porfirogenet su slovenske teritorijalno-administrativ

ne jedinice, vojno i ekonomski oslonjene na sopstvene resurse. One su bile okosnica
stvaranja prvih slovenskih sklavinija, kasnijih kneevina, i u konanici kraljevina,
ukljuujui i Duklju. U to vrijeme pojavljuju se prvi kmetovi, vojna i zemljina ari
stokratija. Izvori pominju i izvjestan manji broj zemljinih vlasnika koji su imali vee
poede na kojima su se drali robovi.438 Podruje upa i stanovnitvo u njoj bilo je
podreeno jednom upravno-administrativnom sreditu u kome je stolovao upan.
U Ljetopisu se pominju satnici (kapetani) koji su se vjerovatno bavili odbrambenim,
a i drugim pitanjima. Prema Ljetopisu satnici su vrili ubiranje prihoda i sudili sa
upanima, vjerovatno da su i komandovali u ratu. Iz toga vremena oigledno vue
korijen tradicija plemenskih kapetana, koji se donedavno u Crnoj Gori, kao i u stara
vremena, vrili vojnu, sudsku i fiskalnu funkciju u ime centralne vlasti, a odgovarali
su plemenskim prvacima, vojvodama i serdarima. Vremenom su upani prigrabili
437 Isto, str. 65.
438 Isto, str. 39.
174
vlast, i u jednom duem procesu utemeljili slovensku feudalnu elitu na elu s kne
zom ili kraljem, a upe, kao organizacione jedinice slobodnih ljudi, transformisali u
osnovne feudalne jedinice ranoga srednjeg vijeka. Taj proces je uzeo maha, vjerovat
no nakon Vojislavljevih pobjeda nad Vizantijom 1040. i 1043. godine. Obje pobje
de protiv viestruko premonije Vizantije, kako svjedoi Ljetopis, ostvario je samo
zahvaljui optoj i nepodijeljenoj podrci naroda. Okosnica njegove vojske bio je
naoruani, oito, jo neukmeeni narod, koji je titio sopstvenu slobodu. Zato su ta
dva datuma meai izmeu sumraka vojno-demokratskoga i zore feudalnoga dru
tva u Duklji. Na talasu tih pobjeda, njegovi nasljednici su pod sopstvenim ezlom
integrisali iri prostor, s gradovima Skadrom, Svaom, Barom, Budvom i Kotorom.
Posljedino su prihvatili njihovu tradiciju, kulturu, pravo i feudalni poredak s jasno
diferenciranim socijalnim grupama i unutranjim feudalnim odnosima.
Feudalizacija drutva i proces ukmeivanja
Jedan od izvora za izuavanje ranosrednjovjekovne socijalne strukture

zalea istone obale Jadrana je Vinodolski zakon hrvatski pisani popis obiaj
noga prava iz 1288. godine.439 U njemu se jasno oslikava onovremeno drutvo od
makloga procesa feudalizacije. Pomeu socijalnih slojeva ve su bile uspostavljene
nepremostive granice, koje su ih dijelile narednih vjekova. Stara institucija narod
noga Zbora, u kasnom srednjem vijeku zabranjena pod prijetnjom drakonskih
kazni, bila je pod patronatom feudalnoga sloja, ali ne i zabranjena. U narednom
vijeku, na koncu procesa, patricijat se zatvorio unutar sebe, preuzeo sve ovlasti i
uspostavio potpunu dominaciju.
Tim Zakonom bilo je zabranjeno odravanje kmetskih zborova bez pri
sustva predstavnika kneza pod prijetnjom gubitka imovine. lanovima 74 i 75
knez nije bio ogranien u ostvarivanju svojih feudalnih prava nikakvim propisima
ili institucijama. Dozvoljeno mu je bilo da ako krivci nemaju ime da plate globu,
s njihovim ivotima moe raspolagati kako mu je volja. Takva ovlast mu je bila
data nad svim plemenitim i crkvenim ljudima i kmetovima.440 Uoava se da je
Kmetski zbor sastavljen od predstavnika naroda i feudalaca koji su njime ograni
avali feudalce do izvjesne mjere, ali posljednjim lanom dato je knezu pravo da s
kmetovima raspolae po svojoj volji u odreenim sluajevima. Dvojstvo zakona,
naglaavanje nezavisnosti i slobode i institualizacija brutalne feudalne vlasti koja
nema mjere ni ogranienja, oslikava sudbinu svih puana u srednjem vijeku. Ta
injenica ukazuje da je koncem XIII vijeka proces potpunoga ukmeivanja bio da
leko odmakao. Na koncu su krki knezovi Frankopani vinodolske puane konano
i potpuno podjarmili svojoj neogranienoj vlasti. Zahvat u drutveno-ekonomske
odnose koji su ukidali prava slobodnih seljaka, bio je proces koji je trajao od XI do
439 Lujo Margeti, Vinodolski zakon, Nakladni zavod Globus, Rijeka Zagreb, 2008, str. 63.
440 Isto, str. 41.
175
Stevo Vuini
kraja XIII vijeka, o emu svjedoi i ovaj Zakon.

Na dijelu prostora Gornje Dalmacije, proces ukmeivanja nije zavren do
konca dinastije Vojislavljevia, krajem XII vijeka. Podsticaj je dobio dolaskom Ne
manjia, koji su njihove zemlje brutalno integrisali u srpsko feudalno drutvo. To je
razvidno na primjerima Grblja i Mrkojevia.
U ranom srednjem vijeku Grbalj je bio u zahvatu upanije Gripuli. Gr
baljski zakonik ili Statut objavio je Vuk Vrevi. Postoji ozbiljna sumnja u njegovo
postojanje. Termionologija mu je savremena Vuku, iz polovine XIX vijeka. Oito
da je on zbornik narodnih obiaja i pravnih pravila po kojima su Grbljani rjeavali
sporove, koje je Vuk nazvao Grbaljski zakonik. On nije ni u kakvoj vezi s Duanovim
zakonikom, niti su se Grbljani po njemu sudili, jer je za njih u vrijeme srpske gos
pode vaio kotorski Statut. injenica je da je u sporazumu o predaji Grblja Veneciji
bilo naznaeno da presude donijete na Grbaljskom zboru, u sluaju apelacije, idu
kotorskom knezu, mletakom patriciju, na konano presuivanje. To ukazuje na i
njenicu da su se Grbljani vladali po sopstvenom pravu, vjerovatno praktikovanom i
u vrijeme egzistencije unutar upanije Gripuli. Status slobodnih ljudi zadrali su sve
do vremena kralja Milutina. On je 1307. godine darovao Grbalj Kotoru i podrao
kotorsku vlastelu da ukmeti Grbljane. Njegovom zaslugom Grbljani su ukmeeni.
Po svemu sudei, oni su se prvom prilikom okrenuli obiajnom pravu i
praktikovanju Zbora kao vrhovne institucije grbaljske komune, koja je ivjela u vri
jeme mletake uprave, i nadivjela je. Kotorani su vie puta protestovali u Mlecima
da zabrane zborove u Grblju. Uvidom u grbaljski Statut evidentno je da su grbalj
ski pravni obiaji istovjetni crnogorskim, utemeljeni kao i Zakon Leke Dukaina na
Starom zavjetu i pravilu Oko za oko i zub za zub. Po njemu su se oito ponaali u
vrijeme samovlade. Prastari obiaj umira krvi u Grblju, Patroviima i Crnoj Gori
istovjetan je uz neke manje lokalne razlike.441 Razlike su u broju kumstava i pobra
timstava koja se sklapaju pri umiru izmeu bratstava ubice i ubijenoga, u svemu
drugome je skoro istovjetan. U Patroviima se daje 12 kumstava i 24 pobratim
stva, plaa 120 cekina i svakom bratu i bratunedu po 30. U Grblju 12 kumstava,
24 pobratimstva i 133 cekina i 2 groa i pola pare. U Crnoj Gori nege 12 kumstava
i 132 dukata, 4 cvancika i 1 paru, a nege 4 kumstva, 24 pobratimstva, 133 ce
kina, gro i po i paru i po. Taj obiaj je naslijeen iz duboke starine i prisutan je
na cijeloj teritoriji Crne Gore. Bivalo je da bude privremeno likvidiran na prostoru
kojim bi privremeno upravljali Turci ili Mleani, ali bi se uvijek ta praksa obnovila
u vrijeme samovlade tih krajeva. Ta injenica svjedoi da je grbaljsko stanovnitvo
praktikovalo narodne pravne obiaje naslijeene iz starih vremena, kojima se vlada
lo do poetka 1307. godine, kad su ukmeeni. Iako su do tad bili unutar upanije,
oito su uivali privilegiju da se vladaju po svojim obiajima i imali status slobodnih
ljudi. Karakter njihove veze s upravnom strukturom upanije i centralnom vlau
441 Jovan Erdeljanovi, Stara Crna Gora i Bokelji, NB Radosav Ljumovi, Podgorica, 1997, str.
994995.
176
nije mogue utvrditi. U osnovi vojno-demokratska uprava upanije vjerovatno nije

nasrtala na njihovu slobodu i posezala u naslijeena prava, nego ih je stavila u svoju
funkciju. Privilegovan status koji se iitava iz pisanih izvora, vjerovatno su stekli
u vrijeme seobe naroda i ranoga srednjeg vijeka. On bi mogao biti proizvod nune
koegzistencije izmeu grada Kotora, kao pribjeita, i njih kao okruenja koje ga je
snabdijevalo poljoprivrednim proizvodima i titilo, a u sluaju krajnje nude bilo
zatieno unutar gradskih bedema. Neredovne prilike u ranom srednjem vijeku koje
je pratilo nasilje, sigurno su podsticajno djelovale na jedno takvo rjeavanje njihovih
meusobnih odnosa. U okolnostima razvijenoga feudalizma, njihove privilegije su
se nale na udaru kotorskih plemenitaa, koje su podravali raki velikai. U nared
nim stoljeima Grbljani su uspijevali, ovisno o okolnostima, u manjoj ili veoj mjeri,
da ih ouvaju, i nikad ih niko u cjelini, od njih nije mogao liiti. Ako je suditi po
vjeroispovijesti staroedilaca (pravoslavna), etnika okosnica im je vjerovatno vlaka
s prostora Epira i Pinda i okoline. Doseljeni su u vrijeme Nemanjinih pustoenja u
zapueli Grbalj, kad su pod banom Ilijanom, domicilni stanovnici, veim dijelom
iselili u Morau, i na koncu, u upu Onogot.
Srpski gospodari, vjerovatno kao i u sluaju Grblja kralj Milutin, podstakli
su i barski patricijat da ukmeti Mrkovie, i integrie ih u srpsku feudalnu drav
nu formaciju. Povijest njihovih meusobnih odnosa i status Mrkovia to potvruju.
Mrkovii zahvataju prostora ispod Lisinje, na potezu od Ulcinja do Bara. U ranom
srednjem vijeku bili su u zahvatu upanije Prapratna. Barski patricijat ih je ukmetio,
vjerovatno u vrijeme kralja Milutina, poetkom XIV vijeka. Od takvoga statusa su
se liili, po svemu sudei, nakon smrti posljednjega Balia 1421. godine. Mletaki
izvori ih pominju kao narod estoke naravi koji je mogao da podnese svaku nevolju.
ivjeli su sa stokom, siromano, kao pastiri. Stanovali su na padinama Lisinje, na
prostoru 12 x 6 milja.442 Mleani su ih koristili kao vojnike i najamnike. U odbrani
Bara od ura Brankovia 1448. godine angaovali su ih pod uslovom da im plate
500 dukata i oslobode ih plaanja poreza na imanja u Prapratni. Bilo ih je ukupno
130 kua, ili oko 900 do 1.000 itelja. Tokom turske opsade Skadra 1478. godine sa
mletakom pjeadijom uvali su planinske prevoje i tjesnace od turske vojske. Poslije
1512. godine, bivajui pod turskom zatitom, odvaili su se da objave rat barskim
patricijima koji je trajao godinama, tokom kojeg su im pustoili imanja i ubijali gra
ane, zbog ega je patricijat vie puta bezuspjeno protestovao u Mlecima.443 Marjan
Bolica je zabiljeio da je 1614. godine u Mrkoviima bilo 260 kua sa oko 1.800 do
2.000 itelja. injenica da su korieni kao vojnici ide u prilog zakljuka da su od
starine bili ratnici, podrazumijeva se i slobodni ljudi. Sadrina dokumenata navodi
na zakljuak da su Mrkovii kao i Grbljani, u ranom srednjem vijeku uivali sta
tus slobodnih ljudi, vjerovatno steen u kasnoj antici, favorizovan od upanijskog
vojno-demokratskog ustroja. U kmetskom statusu nalazili su se tek u vrijeme gos
442 Edhem Peroevi, kolstvo u Mrkoviima, Bar, 2000, str. 14.
443 Isto, str. 15.
177
Stevo Vuini
podstva Nemanjia i Balia, neto oko 200 godina, kojega su se prvom prilikom
oslobodili. Porijeklo im je nesumnjivo vlako, i takvima ih biljee dokumenta iz XVI
vijeka. Reklo bi se da i njihovu savremenu etniku okosnicu ini stanovnitvo s pro
stora istonoga Balkana, paleobalkanskoga porijekla stopljeno sa starincima, kao i u
sluaju Grblja, doseljeno na razmeu XII i XIII vijeka u podrumijski prostor. Njihov
pravoslavni religiozni iskaz, od 16. do 19. vijeka promijenjen u islamski, a ratniki
karakter bi mogao da bude potvrda utemeljenosti takvoga stanovita.
Budvanski Statut ne poznaje kmetove, posadnike i robove, jer su njegovi
neposredni suedi Patrovii bili slobodni i privilegovani ljudi od starine sve do pro
pasti Venecije. Statutom je bilo rijeeno da u sluaju spora izmeu graana i Slovena
ili Arbanasa svaka strana predlae polovinu edoka iz svog naroda, a polovinu iz
naroda protivne strane. Protivno rjeenje nije bilo valjano.444
Da proces ukmeivanja u Gornjoj Dalmaciji nije dovren do propasti
dukljanske kraljevine, koncem XII vijeka, pokazuje jedan sluaj u Donjoj Dalma
ciji, koja je bila pod snanim pritiskom okolnih feudalnih drava Franake i Ve
necije. Splitski nadbiskup Rajnerije, naoruan falsifikovanom ispravom datiranom
1165/1166. godine na ime Kolomana, kojom je on navodno darovao nadbiskupiji
etiri sela ispod Mosora, pokuao je neto prije 1180. godine da otme zemlju Slove
nima iz Poljica tvrdei da ona odvajkada pripada Manastiru Svetoga Dujma. Masa
Poljiana predvoena knezom Nikolom Kaiem doekala ga je bijesna i zaprijetila
mu da e ga kamenovati ako ne odstupi. On se, meutim, odvaio da protestuje na
kon ega je kamenovan do smrti, a pratnja mu je pobjegla u Split. Tako je nadbiskup,
zaogrnut svetenom harizmom i ornatom, pokuao brutalnim nasiljem slobodnim
seljacima da otme imovinu i slobodu i nije u tome uspio.445 Nakon Rajnerijevog ubi
stva rat izmeu splitskih Romana i suednih Slovena nastavio se nesmanjenom e
stinom i odnio je jo nekolike rtve nekoliko nadbiskupovih ubica je uhvaeno i
objeeno. Ostali uenici i podstrekai ubistva nijesu se nalazili u dometu gradskih
vlasti da bi bili procesuirani. Oito, ta dva svijeta ivjela su odvojeno, u neprijatelj
stvu, i da su se ingerencije grada i nadbiskupije protezale tek neto dalje od gradskih
bedema. Ostrogonski nadbiskup Antun Vrani je u jednom pismu iz 1573. godine,
nakon neuspjele seljake pobune, objasnio njene razloge rijeima da stoari asnije
postupaju sa stokom nego feudalni gospodari s kmetovima, zbog ega oni od nevolje
i muke bjee pod turske skute.446
Proces utvrivanja feudalnog poretka tekao je u Gornjoj Dalmaciji na isto
vjetan nain kao i u Donjoj Dalmaciji i nije zavren do konca XII vijeka. Po svemu
sudei, zamah je dobio njenom integracijom u socio-ekonomski poredak feudal
ne Rake, u kojoj je socijana stratigrafija bila jasna i slojevi otro suprostavljeni. Taj
proces se ubrzavao u vrijeme Balia i Crnojevia, da bi nakon pada pod osmansku
444 Na vrelima crnogorske ustavnosti, Slubeni list Crne Gore, Podgorica, 2002, str 83152.
445 Toma Arhiakon, Kronika, Split, 1960, str. 41.
446 Viktor Novak & Petar Skok, Supetarski kartular, Djela JAZU, knj. 43, Zagreb, 1952, str. 101.
178
upravu, u brdsko-planinskom dijelu bio zaustavljen.

Sve dukljanske upanije na prostoru Crne Gore, sem Luke i Podluja, su
bile brdsko-planinskoga karaktera. Po prirodi, stoarstvo im je bila osnovna grana
privreivanja. Od antikih vremena za stoare je uvijek vaio poseban zakon, uslov
ljen nainom njihova ivota. Stalne selidbe za ispaom, sukobi oko pasita i vode,
odbrana stada od vukova, hajduka i napasnika, oblikovali su im karakter koji se nije
dao porobiti i ukmetiti. Moglo bi se stoga pretpostaviti da je u ranom srednjem vije
ku proces ukmeivanja uao u neku fazu koja je moda povrno dotakla te upani
je. Nijesu mogli izbjei neki oblik feudalnoga nameta, vjerovatno odekom, kao i u
srednjem vijeku, u vrijednosti jednoga dukata ili jedne ovce. Ostaje otvoreno pitanje
da li su bili podvrgnuti i nekim drugim obavezama i kojim.
U osnivakoj povelji Ivana Crnojevia Cetinjskom manastiru jasno se ocr
tava feudalni poredak u kontinentalnoj Crnoj Gori.447 Priloio je crkvi Strugare kao
kmetove, i obavezao je da se na kmetini nasele samo crkveni kmetovi, koji nijesu
imali obavezu gospodskoga danka da daju bilo kome, sem radnih i poreskih obaveza
prema Cetinjskom manastru. Ivan Crnojevi je pred kraj ivota 1489. godine, po
tadanjem obiaju, samovlasno imenovao posljednju vlastelu, Aleksu Boidarevia
i Radovana Punoevia. Meutim, im je posljednji Crnojevi, Skenderbeg, napu
tio Crnu Goru, prevlast je ponovo preuzelo obiajno pravo po kome se crnogorsko
drutvo vladalo u vremenima samovlade. To pravo u Crnogoraca kao i u Arbana
sa, naslonjeno je na starozavjetno pravilo oko za oko, zub za zub. Crnogorci su ga
definisali izrekom ko se ne osveti, taj se ne posveti, a Albanci ga nazivaju kanun
Leke Dukaina, legendarne linosti. Pisani oblik je novijega datuma. Sadrina mu je
nesporno korijenom iz najdublje prolosti, vjerovatno iz vremena praistorije. Svi po
kuaji Turaka da sprijee Malisore da ga primjenjuju u meusobnim sporovima bila
su uzaludna. Njegova ukorijenjenost u narodu je najubjedljivije edoanstvo njegove
duboke starine po kojemu se, u cjelini i dijelom, narod vladao do poetka Nema
njine strahovlade, i od vremena propasti lokalnih feudalnih elita (sredina XVIkraj
XVII vijeka), pa skoro do savremenih dana. Crnogorci su prvih decenija osmanske
vladavine bili uklopljeni u filurdijski sistem, kojemu su bile podvrgnute sve vlake
Nahije. Plaali su jedan dukat po kui. Tokom sljedeih vijek i po nastupio je proces
konsolidacije plemena i stoarskih druina koje su se saplemenile u plemena, to je
na koncu usnopilo svu narodnu energiju u oslobodilaki pokret protiv orijentalne
imperije, s kojom su se konano obraunali u Veljem i dva Balkanska rata.
Koliko je plemensko-bratstveniki sistem u kojem vlada snana drutvena
kohezija, kakav je sluaj u Crnoj Gori, mogao da se odupre procesu ukmeivanja vi
dimo na primjeru prilagoavanja nekih feudalnih porodica nakon pada pod osman
sku vlast prema novim prilikama. Primjer spahije Vuja Rajieva s Ljubotinja i sina
mu Jovana Vujova Rajieva448, ili spahija piperskih Boidara Vukotina i Radula to
447 Na vrelima crnogorske ustavnosti, Slubeni list CG, Podgorica, 2002, str. 62.
448 Jovan Erdeljanovi, Stara Crna Gora i Bokelji, str. 327.
179
Stevo Vuini
pokazuje. Njihovo potomstvo se u jednom duem procesu adaptiralo na nove okol

nosti i prihvatilo status koji su im one diktirale na koncu gubitak tradicionalnih
feudalnih prava.449 Za razliku od iojevia (Ljubotinj), koji su se usljed meusobnih
sukoba s drugim bratstvima450 koja su im bila podvlaena, nakon propasti drave
Crnojevia iselili u Zetu. Staro sredite toga naselja, danas poznatoga pod imenom
Graani, bilo je na everu od dananjega seoskog sredita, u iojeviima, prostranoj
vali izmeu Svintika i trbine, u kojoj se i danas poznaju ostaci kua istoimenoga
bratstva. Ouvani zidovi dobro graenih kua onoga vremena, i kapelica koju na
rodno predanje vezuje za prvoga zetskog episkopa Ilariona iojevia, edoe njihov
povlaeni status u feudalnom poretku u vrijeme Crnojevia i ukazuju da su bili
mona i uticajna porodica u Ljubotinju. Na temelju predanja o sukobu izmeu tog
bratstva s jedne i svih drugih s druge strane, zakljuilo bi se da su ga naputili pod
pritiskom. Oito da je po srijedi bio sukob na socijalnoj osnovi, uzrokovan raspa
dom feudalnoga poretka uspostavljenog u vrijeme Crnojevia, koji je imao konti
nuitet jo od vremena Nemanjia i Balia. Na koncu, i izbor Ilariona iojevia za
prvoga zetskog episkopa ide u prilog takvome zakljuku.
Porobljavanje i robovi
Za razumijevanje ranosrednjovjekovnog drutva, njegove socijalne struk

ture i feudalnih odnosa, ne samo u Crnoj Gori nego uopte na istonoj obali Jadra
na, dakle, u Dalmaciji, koja je zahvatala prostor od Draa do Vinodola ukljuujui
i Duklju, nezaobilazna su dva vjerodostojna izvora Supetarski kartular i Hronika
splitskoga ahiakona Tome. S crnogorskoga prostora nije sauvana dokumenatacija
na temelju koje bismo mogli da sudimo o tome pitanju. Stoga emo se osloniti na
izvore s podruja evernojadranske obale i analogijom izvesti zakljuke.
Supetarski kartular, hronika benediktinskog samostana u Poljicama kod
Splita, koji je osnovao Petar Crni, vaan je izvor za izuavanje srednjovjekovne prav
ne povijesti cijele onovremene Dalmacije, u ijem se zahvatu nalazio i prostor da
nanje Crne Gore. Sainjava ga skupina isprava koja zahvata period od 1080. do
1187. godine. Izvodi iz kartulara demantuju Ljetopis, koji itaoce dovodi u zabludu
opisima odnosa naroda i vladara koje glorifikuje. Stvarnost je bila posve drugaija.
Kartular ima 106 isprava. Od 41. do 68. i 87. do 90. su u vezi s kupovinom
robova namijenjenih Supetarskom manastiru. Ropske isprave cartae servitutis su
edoanstvo o stranoj i okrutnoj sudbini tih ljudi i ena, pa i cijelih porodica, koji
su zbog dugova ili gladi gubili slobodu za vjek vjekova.451 U 42. ispravi itamo da
je izvjesni iri prodao svoga brata Nikolu s familijom i vinogradima u prisustvu
upana. U 44. se ita da je neki svetenik prodao roba Dragaa za est solida. U
449 Selami Pulaha, Defter skadarskog sandakata, Tirane, 1974, str. 417428.
450 Jovan Erdeljanovi, Stara Crna Gora i Bokelji, str. 206.
451 Viktor Novak & Petar Skok, Supetarski kartular, Djela JAZU, knj. 43, 1952, str. 102114.
180
46. nadbiskup je edok kupovine jednoga roba od nekih Kotorana, profesionalnih

trgovaca robljem. Isti nadbiskup je edok kupoprodaji jo jednoga roba za sedam
solida. Uee crkve u prodaji robova je bilo poniavajue za instituciju koja se po
ziva na jevanelje, a protivrjei praksom svakom slovu dekaloga. Supetarski monasi
su svjedoili prodaji jednoga roba sa sinom. Recimo, jedan benediktinac iz Knina
je prodao roba Nikolu i sestru mu Marinu za tri solida. Bivalo je sluajeva da otac
nabavlja roba da bi zamijenio sina koji je bio dopao ropstva u loim rukama da bi ga
zamijenio boljim robovlasnikom Petrom Crnim. Oito je ropstvo bila uzakonjena
pravna ustanova koja je koristila nezavidan status slobodnoga seljatva u vrijeme ne
rodnih godina, otkupljivala mu poed po mizernim cijenama i prevodila ga u ropsko
stanje. Petar je kupovao zemlje gotovo u bescijenje koristei teku situaciju vlasnika.
Za dva solida i jedan modij ita i soli kupio je neku zemlju od Pribistrija. Ili, recimo,
od nekog Zula za sedam i po galeta vina i jedan ruak. Vinograde, okote loze i neku
zemlju platio je izvjesnom Draganegu sedam i po galeta vina. Ili, recimo, vinograd
u Surbu je platio jedan solid i jedan modij (8,72 l) soli. Zastraujue jeftino. Recimo
polovinu nekoga mlina platio je 25 lakata platna i galetu vina. Tako je Petar nabavio
50 raznih parcela livada, panjaka i njiva, mlinove i dva sela. Kupovina je vrena i u
naturi za hranu kojom je vjerovatno spaen goli ivot neke familije koja je tu prodaju
izvrila. Sve u svemu, on je za 126 solida, 108 modija soli, jema i ita, jedno prase,
konja, etiri koze, jednu ovcu, vie stotina glavica luka i nekoliko sireva i hljebova, je
dan ruak i jo nekoliko sitnica porobio vie desetina slobodnih seljaka i pokupovao
mnotvo zemlje Supetarskom manastiru. Ta vrsta proizvodnih odnosa, reklo bi se,
da je bila poznata i u ranosrednjovjekovnoj Duklji, jer ne postoji nijedan razlog da
sumnjamo u to. Tako je u procesu koji je trajao due vrijeme, vreno porobljavanje i
ukmeivanje radne snage, i izgradnja i utvrivanje feudalnih odnosa u dukljanskoj
dravi. Nedvojbeno je da se duh starih robovlasnikih odnosa i rimskoga prava koje
se oituje u formi cartae servitutis ouvao i kod primorskih gradova s Crnogorskoga
primorja. Isprava o ropstvu morala je da prati svaki robovlasniki odnos. Ukoliko
je vlasnik izgubi, rob je de facto mogao da trai osloboenje. U njoj se upisivalo da
vlasnik moe s robom initi to hoe i na kraju upisivana je obavezna formula da
je ropstvo konano i do smrti (diffinite ad mortem). Osloboenje se vrilo ispra
vom cartae libertatis po postupku utvrenom u rimskom pravu i obaveznim aktom
izvoenje osloboenika na raskrsnicu, s koje je mogao da slobodno ide na sve etiri
strane svijeta. U kartularu imamo jedan primjer kupovine roblja od kotorskih trgo
vaca. L. Margeti je stanovita da su servi iz Supetarskoga kartulara u stvari osobe
koje su zbog dugovanja pale u ropstvo, ali su zadrale pravno svojstvo i mogle su se
osloboditi plaanjem duga ili globe.452 Kao ni u ranom srednjem vijeku, ni u jednom
prethodnom drutveno-eknomskom ureenju nije postojalao drutvo u kojem su
svi manje-vie bili jednaki, bez obzira na staleki, materijalni ili drutveni poloaj.
452Lujo Margeti, Vinodolski zakon, Nakladni zavod Globus,
Rijeka Zagreb, 2008, str.93.
181
Stevo Vuini
Kontinuitet trgovine robljem i porobljavanje zarobljavanjem, prodajom,

padom u duniko ropstvo i roenjem, sigurno da ima korijene u antikoj tradiciji
koju su primorski, a posve sigurno i gradovi u unutranjosti nastavili da uivaju.
Teko je vjerovati da se prodaja roblja nije praktikovala i u Budvi, Baru, Svau, Koto
ru i vjerovatno okolnim kontinentalnim dukljanskim gradovima koji su bili u vezi s
njima, Skadru, Lontodokli, Gradetaju i Novigradu, ako je ta trgovina cvjetala ak i
sredinom XV vijeka.
U dubrovakom arhivu imamo pomene trgovine robljem u kojem ue
stvuju ljudi s crnogorskoga prostora, i u XIV stoljeu. Grubia Radosalji trgovac u
Bosni prodao je 1399. godine jednom Baraninu dvije robinje, patarenke iz Lave, za
32 dukata.453 Odlukom Velikoga vijea iz 1416. godine u Dubrovniku se uvodi zabra
na trgovine robljem, koja nije ukinula tu sramnu trgovinu, jer dvije godine kasnije,
1418., Veliko vijee donosi uredbu protiv nasilnog odvoenja u ropstvo. Meutim,
u septembru 1447. godine pred dubrovakim sudom Miljen Radmilovi je digao
tubu protiv dva Nikia iz Tare koji su ga oteli i prodali Turcima, kod kojih je ostao
kao rob dvije godine. U jednom drugom dubrovakom dokumentu od 4. novembra
1467. pominje se da je jedan Vlah uhvatio Radoja Boidarovia iz Mlina i prodao
ga drugim Vlasima za 8 dukata. Ovi su ga u Crmnici prodali jednom Drobnjaku za
20 dukata, koji ga je u Nikolj Trgu (Bijelom Polju) preprodao Turinu Hamzi za 30
dukata.454 U jednom dokumentu iz 1469. godine pominju se neki Vlasi Riani koji su
od nekih Konavljanja primili Milosavu, enu Radia Radanovia, i njenoga roaka
Vukmira, i prodali ih za 16 dukata.455 Dvije kotorske odluke iz 1203. i 1248. godine
predviaju izuzetno blage kazne za slobodne ljude kad je u pitanju kraa, dok su za
robove sankcije bile izuzetno svirepe. Prvom odlukom propisano je da se robu za
krau stoke ili provalu u kuu, po izboru pokradenoga, sijeku nos ili ruka uz naplatu
tete, a drugom, da se robu za tetu uinjenu u vinogradu iskopa oko ili odsijee ruka
ili noga. Iz te dvije odluke jasno se pokazuje karakter feudalnoga drutva u kome, u
izvjesnoj mjeri, egzistira i robovlasnitvo.456 Samo jedna odluka iz 1247. godine bila
je uperena protiv nasilja feudalaca. Kotorski graanin koji bi nepravedno i s uiva
njem izvrio nasilje nad Grbljaninom, Budvaninom ili Arbanasom morao je da plati
10 perpera u optinsku kasu. Oito da se obijesna kotorska vlastela znala nasilno
ponaati prema svijetu koji je ivio u gradskome distriktu.457 Iz tih odluka razvidno je
da je u primorskim gradovima Gornje Dalmacije ropstvo egzistiralo u kontinuitetu
od vremena antike.
U Kotoru se prodaja roblja praktikovala i u XVI vijeku. U glavi CXIX
453 Mihailo Dini, Iz dubrovakog arhiva, tom III, Nauno djelo, Beograd, 1967, str. 76.
454 Isto, str. 142.
455 Isto, str. 151.
456 Duan Sindik, Pontifikal kotorske biskupije u Lenjigradu, Istorijski asopis, knj. XXXI, Beo
grad, 1984, str. 60.
457 Isto, str. 61.
182
Kotorskoga statuta zaprijeeno je tekim kaznama robovima koji bi digli ruku na

gospodara. Prethodnim lanom uzakonjeno je pravo gospodara da porobi dijete ro
eno iz braka njegova roba i slobodne ene ili njegove ropkinje i graanina, ukoliko
se on nije sloio s tim brakom. Vanbraana eca ropkinja su postajali robovi ukoliko
ih njihov otac ne otkupi do godine dana, po cijeni od 10 perpera. Iz jednoga doku
menta iz sredine XV vijeka itamo da je jedna petnaestogodinja bosanska bogumi
lka prodana kotorskome knezu za 15 dukata. Svi ti primjeri idu u prilog zakljuku
da je ropstvo bilo uzakonjeno u romanskim primorskim gradovima i distriktu koji
su oni kontrolisali. Mletaki providur an Franesko Orio je 1661. godine u jedno
me dokumentu pismeno potvrdio da je u Kotoru zatekao trgovinu robljem, koja je
najvaniji izvor prihoda hajducima i Morlacima.458 Nema zapisa, niti predanje pamti
da se trgovalo robljem porijeklom iz Crne Gore. Veinom je bilo iz Bosne i Hercego
vine. Drutvo kontinetalne Crne Gore nije bilo naklonjeno takvom obliku trgovine
i feudalnim i robovlasnikim drutveno-ekonomskim odnosima. To je posljedica
snanih rodovskih i plemenskih veza koje se nijesu kidale ni u antici, i preivjele su
do savremenoga doba.
Do konca XII vijeka i propasti Duklje urbani ivot naslonjen na antiku
tradiciju, pa stoga i na preivjele antike institucije, dakle i ropstvo, tekao je ned
vojbeno u etiri primorska grada: Ulcinju, Svau, Baru, Budvi i Kotoru, koji su
uivali visok stepen autonomije u odnosu na centralnu vlast. U primorskim gra
dovima Donje Dalmacije, u XI vijeku bio je znaajan broj robova i slukinja, iako
se on kvantitavno ne moe odrediti.459 Kao vlasnici i korisnici serva, a ne trgovci
robljem, pojavljuju se Vlasi iz zalea, i to prvenstveno enske radne snage.460 Sve
dukljanske upe bile su u doticaju, bilo s primorskim gradovima ili su bile domi
nantno naseljene iliro-vlakim stanovnitvom, ija je tradicija snano uticala na
doseljeno slovensko stanovnitvo, tako da se u gradovima slovenskoga karaktera,
Gradetaju, Novigradu i Lontodokli i u sreditima upa i upanija, sigurno prak
tikovala upotreba ropske radne snage, koja se ne moe kvantificirati u odnosu na
ostale slojeve. Ne treba sumnjati da su uivali tu tradiciju antikih socijalno-eko
nomskih odnosa, koju su prihvatili od okolnih Iliro-Vlaha, a oni je naslijedili od
vremena rimske okupacije. Tek u XIV stoljeu patricijat na primorju se preorijen
tisao na slobodnu radnu snagu.
Aktom dobroinstva, jedan zadarski prior 918. godine oslobaa ropstva
20 robova i ropkinja, a neki vijek i po kasnije Petar Crni za spas due kupuje robove i
ropkinje po mizernoj cijeni, koristei njihovu teku materijalnu situaciju i zavjetava
458 A. Solovjev, Trgovina bosanskim robljem do godine 1661, Glasnik Zemaljskog muzeja Sarajevo,
br. 1, Sarajevo, 1945, str. 154.
459 Neven Budak, Servi ranog srednjeg vijeka u hrvatskoj Dalamciji, Starohrvatska prosvjeta,
15/1985, str. 261.
460 Neven Budak, Oslobaanje serva i ancila i naputanje upotrebe njihove radne snage na isto
nom Jadranu, Historijski zbornik, 1985, str. 121.
183
Stevo Vuini
ih Supetarskom manastiru.461 Na nadgrobnoj ploi dao je isklesati: Nad tako nei

stom kuom pogledaj, to je ovjek! Bavio sam se ludostima, od kojih ljudima nije
bilo nikakve koristi, dapae dok sam bio u snazi, zadavao sam strah oko sebe. Malo
u jo rei o svom tjelesnom ivotu. Dok je Petar ivio na svijetu okruen ugledom i
posjedom, blistao je umom: kako je mudro upravljao svojim stvarima! Epitaf dosto
jan gordog i umiljenog smrtnika, koji je ivio po regulama koje nemaju utemeljenje
u Svetom pismu na koje se poziva.462
Razvijeni feudalizam na crnogorskome prostoru
Tek nakon sloma dukljanske drave, uspostavljena je jasna diskriminanta

izmeu plemstva i ostalih socijalnh grupa. Raka dinastija je, silom feudalne vlasti,
okonala proces feudalizacije i ukmeivanja na crnogorskome prostoru, od kojeg se
crnogorsko drutvo kontinentalne Crne Gore, oslobodilo tek nakon neto due od
tri vijeka. Taj proces se najbolje moe sagledati na primjeru Kotora i Grblja, odnosno
odnosa Kotorana i Grbljana. U XV i XVI vijeku u kotorskom Velikom vijeu, eeli
su plemii iz porodica: De Buchia (26), De Besantis (8), De Pima (1), De Drago
(19), De Mexa (6), De Basca (4) De Gimanoy (1), De Vrachien (7), De Gaucelo (2),
De Grubogna (6), De Biste (4), De Pelegrina (4), De Orsi (1), De Bolica (21), De
Glauatis (2), De Zaguro (4), De Pasqualibus (23) i De Sittii (3), dakle 142 plemia.
U plemstvo se naelno moe pribrojati i isti broj njihovih supruga i tri puta vei broj
potomaka, tako, da je u to vrijeme ukupno kotorsko plemstvo vjerovatno brojalo
oko est stotina plemenitaa.463 U turskom defteru za 1523. godinu u Grblju ima 560
kua, od toga 260 poreskih obveznika i 300 radnika u solilima.464 To bi moglo biti
oko 4.000 dua oba pola. Marin Bolica je pobrojao 1614. godine 742. kue u 25 sela
Gornjega i Donjega Grblja. Naao je da ima 1.648 ljudi sposobnih za oruje. Godine
1875. u Grblju ivi 4.157 dua. S Bijelom, Ledenicama i Kruevicom, kao djelovima
kotorske komune, taj broj bi se uveao za nekoliko stotina dua, pa bi s visokim ste
penom vjerovatnoe moglo da se zakljui da je u ukupnoj populaciji grada i distrikta
plemstvo sainjavalo izmeu 10% i 15% stanovnitva. Po katastiku iz 1439. godine,
Grbalj je bio izdijeljen na 45 drebova velikih poeda zemljita drijebom dodi
jeljenih kotorskoj vlasteli na doivotno uivanje s pravom davanja u najam, miraz i
nasljedstvo. drijebovi su se dijelili na manje parcele zvane karate ili karube. Pravni
odnosi su bili ureeni aktom De facto divisiones Zoppe de Gherbili.465 Zato je za
Grbljane Kotor bio tui grad latinske gospode.
461 Isto, str. 101.

462 Ivan Ostoji, Benediktinci u Hrvatskoj, sv. I, Split, 1963, str. 343.
463 www.historiografija.hr/hz/.../HZ_10_6_MARINOVIC
464 Branislav urev, Defteri za Crnogorski sandakat iz vremena Skender bega Crnojevia, Orijen
talni institut, Sarajevo, 1952.
465 A. Miloevi, Katastik Grblja, Glanik Nar. univerziteta B.K., Kotor, 1938.
184
Sredinom XIV vijeka izvreno je zatvaranje Vijea za puane. U Dubrovni

ku 1332., na Koruli 1326., Hvaru 1334., Trogiru 1340. godine.466 Vjerovatno tih go
dina i u Baru. To je upravo i vrijeme srpskih kraljeva Milutina i Stefana Deanskoga.
Tada je barski distrikt obuhvatao vie od 80 sela na potezu od Patrovia do Bojane,
zahvatajui i Mrkovie. Ukljuujui poede Marije Ratake, gradska teritorija dopi
rala je do Katel Lastve (Petrovac) na everozapadu, pa do sela Penatari u Zabojani.
Barska teritorija se moe jasno definisati iz akta o razgranienju Balia i Mleana
koja je polazila od Dobre Vode, a granini lokaliteti su bili Sveti Vladimir i Santa Ma
ria in la N (V?) al de Romanco.467 Najblii distrikt je obuhvatao 1443. godine Cele
strina i Bilatrava (Bijela Trava u Donjem uanju) Susica (uanj), Gornja Gora
(ispod Sutormana), Subsi (Zupci), Toemili (Tuemili), Zucareli (iznad Veljih Miku
lia), Turcini i Scurti (Mrkojevii).468 Barski patricijat je u svoje najslavnije vrijeme,
1507. godine, brojao 74 porodice s preko 400 dua, dok je 1555., Antonio Diedo
zabiljeio da grad i okolina imaju 5.500 stanovnika.469 Udio plemstva bio je oko 7%.
Etnika struktura zalea primorskih gradova
Kotorski statut, pisan u vremenu od poetka XIV pa do poetka XV vijeka,

jasno opisuje socijalnu slojevitost u kotorskom distriktu i njegovom irem okruenju
podjelom na plemie (sacra nobilitas), graane, posadnike, kmetove i robove.470 Sta
novnitvo razvrstava na Slovene (Sclaui), Vlahe (Vulachi) i Albance (Albanenses) i
kotorske graane, uglavnom romanskoga porijekla. Ta etnika slika naslijeena je iz
vremena sklavinije, kneevine i potonje kraljevine Duklje.
U kotorskom statutu, dvanaset lanova rjeava pitanja koja su u vezi s
okolnim pobrojanim narodnim skupinama. Tako je osmim lanom rijeeno da se
izaberu tri ispravna ovjeka za kneeve Slovena i posadnika gradskoga distrikta. Tri
naestim su izuzeti ispod Maloga vijea u sporovima do deset perpera Sloveni, Vlasi
i Arbanasi koji ive izvan kotorske teritorije. Devedeset drugim je naloeno da se u
sluaju da neko iz te tri narodonosne skupine ubije kotorskog graanina, a ne bude
edoka ali postoji utemeljena sumnja, moe biti stavljen na muke da prizna djelo. Sto
petim je propisano ako Sloven ili ko drugi bude dvaput uhvaen u krai da mu se
oko iskopa, a sudiji koji to ne bude potovao da plati kaznu komuni od 500 perpera.
Sto osmim je rijeeno da ako Sloven ili Arbanas napadnu na kotorskoga graanina
i uvrijede ga, a on ih izudara da nee odgovarati, u protivnom platie tri perpera.
Dvjesta petnaestim je propisano da Sloveni slobodno mogu prodavati proizvode od
drva na kotorskoj pjaci, ali nijedan Kotoranin ne smije da ih pazi kod kue pod pri
jetnjom oduzimanja. Takva podjela uzakonjena je i u Duanovom zakoniku. lanom
466 Savo Markovi, Stanovnitvo srednjovjekovnog Bara, Perast, 2014, str. 138.
467 Isto, str. 283.
468 Isto, str. 124.
469 Isto, str. 101.
470 Statut grada Kotora, Dravni arhiv Crne Gore, Kotor, 2009, knj. 2, str. 127 448.
185
Stevo Vuini
82, u selu, u kojem su se odmarali vlaki ili arbanaki stoari, bilo je zabranjeno da
se drugi stoari koji idu za njima odmaraju, pod prijetnjom kazne i nadoknade tete
uzrokovane ispaom.471 Sloveni nijesu pomenuti, jer je Duanova drava slovenskoga
karaktera. Iz prethodna dva pisana spomenika jasno se iitava da su Romani bili
potomci romanizovanih Ilira i rimskih graana razliitoga narodnosnog porijekla,
koji su se tokom velike seobe povukli u pribjeita na obali mora Kotoru, Budvi,
Baru i Ulcinju, a da su Sloveni, Vlasi i Arbanasi okolni narodi iz okruenja, u sred
njem vijeku etniki jasno razgranieni i svjesni razliitosti po osnovu jezika i kulture.
U socijalnom smislu Vlasi su bili nomadi koji su praktikovali preimustva
stoarenja. Neki etnolozi misle da ih nijesu oblikovali etniki geni nego ekonomski
zakoni stoarenja koji ih etnogenetski ine jedinstvenim nezavisno od jezika kojim
se slue i nacionalonosti kojom se izjanjavaju. Takve zajednice su sastavljene od
zadruno-rodovskih zajednica. Posebno u nemirnim vremenima kretali su se nao
ruani i podvrgavali su se nepisanim obiajnim pravima.472 Na istoku Balkana dijelili
su se na Karagune i Fraeriote. Obje grupe sebe nazivaju Aromunima. Balkanski
Sloveni ih nazivaju Cincarima zbog otrog izgovora glasa c u rijei cinci (pet).473
Jedan dio tih grupa Vlaha ivio je u Tesaliji, drugi, koje nazivaju Cincarima, na pla
ninama Balkana, a trei u planinskom zaleu Dalmacije pogodnom za stoarenje. To
su u stvari starobalkanska plemena, koja su romanizovali rimski gospodari, a kasnije
ih slovenizirale pridolice sa evera. Apsorbovani od slovenskih doseljenika izgubili
su jezika, rasna i etnika odlija.474 Na junoslovenskom prostoru dijelili su se na
Iliro-Vlahe i Vlahe doseljene u dva navrata, nakon sloma dukljanske drave. Naselja
vali su brdsko-planinski pojas, iznad cijele jadranske obale, od Vinodola pa do Bara.
Mogu se smatrati jednim od etnikuma, koji su se uslojili s drugim etnikumima, i
uestvovali u stvaranju crnogorske, srpske, bonjake, i hrvatske nacije.
Albanesi, kako su imenovani u kotorskom Statutu, Albanci ili Arbanasi
su stoarsko stanovnitvo s prostora, najvjerovatnije, Velike i Male Malesije, oblasti
koje se proteu brdima od Tuzi do vie Skadra. Toponimija albanskoga karaktera,
koja potvruje njihovo prisustvo u Katunskoj nahiji, i predjelima koji su u doticaju
s njom, zgusnuta je na nekolike upnije predione cjeline, koje imaju poveznicu s
podlovenskim pasitima, i planinama Garem i Lupoglavom. Prisutna je oko Ce
tinjskog polja inovo brdo, Arbanaka Mea, Arbanaki Do; u Cucama inov
Do i inovska Strana; u Donjim Pjeivcima inova Glavica; u Ceklinu Arbanasi
i in on i u Kosijerima selo inovii.
Slovene treba povezati s predanjima koja se uju po svoj Katunskoj nahiji,
o izdizanju starih Zeana na podlovenska pasita, i ire, e je bilo pogodno za stoa
renje. Oko Lovena i Gara ima mnogo skupina kuita, na koje narod pokazuje kao
zeanske katune. U malocuckom selu Krugu ima jedna voda dubenica za koju vele
471 Stojan Novakovi, Zakonik Stefana Duana cara srpskoga, Lirika, Beograd, 2004 god, str. 95.
472 Dragoslav Antonijevi, Obredi i obiaji balkanskih stoara, Beograd, 1982, str. 48.
473 Isto, str. 21.
474 Isto, str. 29.
186
da su je gradili obani zetski. Narod te stare stoare, i sad redovno naziva imenom
Zeani. Oevidno, da ga upotrebljava u njegovom starom znaenju: kao oznaenje
za stanovnike stare Zete uopte475, koja je podrazumijevala Zetsku ravnicu, s pod
nojem i stranama okolnih brda. To je bio prostor koji su naseljavali Luani, Tihomi
ri, Ljubice, Bojaci, nesporno Sloveni, i neke druine slovenskoga imena, vjerovatno
i slovenskoga porijekla, kao to su Draginje, Golubovii, Branovii i drugi, pomenute
u Vranjinskom ugovoru, 1455. godine.
Dakle, Albanesi, Vlasi, Sloveni i Romani bili su pripadnici stvarnih dru
tvenih jedinica, socijalno raslojeni, koji se upravljaju po tradicionalnim pravnim
normama i s razvijenom svijeu o pripadnosti grupama koje se razlikuju jeziki,
kulturom i tradicijom. To pokazuje da jo nije izvrena integracija u ranosrednjovje
kovna drutva to slijedi u buduim vjekovima. Plemstvo u gradovima u to vrijeme
se zatvara u nasljedni stale, zahvaljujui instrumentima sile koje poeduju. Na teri
toriji primorskih gradova, s patricijatom utvruje tradicionalne odnose, naslijeene
od vremena kasne antike, i konzerviraju ih kao legitimaciju sopstvene nadmoi nad
okolnim ivljem. Od ranoga srednjeg vijeka pa sve do moderne epohe za jadransku
obalu je karakteristian izvjesni dualizam. On poinje s naporednim i odvojenim
ivotom dvaju populacija: romanske kasnoantike u obalskim naseljima, koja su na
vie mjesta produavala rimske gradove i slovenske, vlake i arbanake, u bliem
i daljem zaleu. Oblasti u zaleu su svoju egzistenciju zasnivale na zemljoradnji i
stoarstvu, dok su obalska bila prisiljena, kako Porfirogenet kae, da ive od mora.476
Imigracioni i emigracioni procesi
B. Hrabak upozorava da u nauci postoji miljenje poznatih istoriara da

su Vlasi autohtono stanovnitvo Dalmacije, koje se relativno kasno poslovenilo.477
On je miljenja da treba odmah odbaiti miljenje starijega mletakog istoriara N.
Bereganija koji je za Morlake (za koje kae da su se u drevna vremena zvali Mazaci
ili Mazli) tvrdio da su se naselili u evernu Dalmaciju s planine Morlake, odnosno
Velebita, mada je u vrijeme Kandijskog i Morejskog rata dosta Vlaha silo iz Like i
Krbave u Dalmaciju. Hrabak tvrdi da Vlasi u razna vremena, pa i u isto doba nijesu
bili istoga etnikog porijekla, iste vjeroispovesti, niti su u evernu Dalmaciju doli
s iste strane, ni u isto vreme. Jer u evernoj Dalmaciji, u prvoj polovini XV stoljea,
imamo razliite situacije s tim Vlasima. Prvo, da se vlakim poslom, biregionalnim
stoarenjem, bave ljudi za koje se ne kae da su Vlasi; drugo, postoje Morlaci koji
vie ne ive u katunima nego po ratarskim selima, ali su zadrali svoje etnografsko
ime; tree, postoje vlaki katuni, do 1390. izuzetno rijetki, a od 1390. sve ei.
475 Jovan Erdeljanovi, Stara Crna Gora i Bokelji, Narodna biblioteka Radosav Ljumovi, Podgorica
1997, str. 111112.
477 Bogumil Hrabak, Naseljavanje hercegovakih i bosanskih Vlaha u Dalmatinsku Zagoru u XIV, XV
i XVI veku, Vlasi u starijoj hrvatskoj historiografiji, Split 2010, str. 199.
187
Stevo Vuini
Prvu kategoriju stoara ine apsorbovani Vlasi, drugu poluapsorbovani, a treu

doljaci, koji e svoju vlaku oznaku dugo zadrati i u novoj sredini, jer su doli u
velikom broju i pod uslovima da vie nijesu mogli biti tako apsorbovani kao oni
ranije. Apsorbovanje Vlaha je proces koji se vezuje za njihovu teritorijalizaciju. Taj
proces je poeo krajem XIV vijeka u Hercegovini, koja je bila pogodna za stoa
renje. Nju su naseljavali vlaki katuni iz Metohije i Albanije, povlaei se dublje u
kontinent pred osmanskom vojskom nakon Marike i Kosovske bitke. Upravo ti
Vlasi, pravoslavne vjere, zateene Vlahe u Hercegovini e poromaniti, a bosanski
Vlasi e i te i starije hercegovake posloveniti.
Najstariji sloj vlakih katuna Hercegovine bili su starobalkanskoga tipa.
Veina hercegovakih Vlaha dola je iz vlakih oblasti Tesalije i Epira.478 Njihovom
preseljenju s poetka XI vijeka je doprinio i vizantijski feudalizam pred kojim su slo
bodni stoari bjeali i sklanjali se u krajeve koji nijesu bili u potpunosti feudalizirani,
kao to su bile slovenske sklavinije. Ubrzana feudalizacija nemanjike Srbije bila je
drugi poticaj za njihovo seljenje tokom XIII i XIV vijeka u zapadnije krajeve, sve do
Like, Banije, everne Dalmacije i iarije u Istri. Proces je bio snaan i sveobuhvatan,
osobito s kraja XV vijeka kad su pred osmanskim naletom, tokom zauzimanja Bosne,
ti krajevi opueli. U njima su Osmanlije naselile svoje podanike Morlake (Vlahe).
Etnogenetski proces bio je dugotrajan, i karakterie ga integracija i de
zintegracija razliitih kulturnih i narodnosnih elemenata i nastajanje novog etni
kuma, u ovom sluaju slovenskog. Z. Miridita upozorava da je hrianstvo nomad
skih stoara izmijeano s paganskim elementima i praznovjerjem, zbog ega su
Vlasi Tesalije i Epira u Vizantiji smatrani nevjernima. To potvruje i papa Grgur
IX u jednom pismu u kojem izriito pie da imaju obiaje i obrede koji su neprija
teljski hrianskom imenu. Zato su po njemu lako mijenjali vjerski iskaz, konkret
no na bogumilstvo kojim su pojaali svoje socijalno i politiko neprijateljstvo pre
ma slubenoj vlasti, koja je nasrtala na njihove privilegije, kao stoara i slobodnih
ljudi.479 Oito, da je slovenstvo redukovano na jezik, u optem smislu i dio leksike,
gramatika je latinska, a tradicija, kultura i folklor su u osnovi paleobalkanskoga
porijekla. Steci, koji se masovno pojavljuju u XIV i XV vijeku, predstavljaju njiho
vu vjersko-kulturnu posebnost u odnosu na okolne identitete. A. Miloevi podr
ava rezultate nauke koji objanjavaju da su ondanji Vlasi nomadsko stanovnitvo
koje se primarno bavilo stoarstvom, a nerijetko, trgovinom i plaenikim vojni
kim pozivom. Dri da pojmovi Vlah i vlaki ne oznaavaju samo njihov socijalni
status nego i zasebnu etniku pripadnost, a ona je, kako su pokazala dosadanja
istraivanja, proizila iz preivjeloga staroedilakog, prvenstveno romanskoga ili
romaniziranoga ilirskog korpusa.480 To stanovnitvo je kasnije, u dva navrata, pre
slojeno doseljenim Vlasima s Pinda i Epira.
478 Bogumil Hrabak, Naseljavanje hercegovakih i bosanskih vlaha u dalmatinsku Zagoru u XIV, XV
i XVI veku, str. 201202.
479 Zef Miridita, Vlasi polinomian narod, Hrvatski institut za povijest, Zagreb, 2007, str. 261.
480 Ante Miloevi, O problematici steaka iz dalmatinske perspektive, Godinjak ANUBiH, 42,
Sarajevo, 2013, str. 89.
188
Predanje pamti vlaki rod, Ivana Borojevia Vlaha, vjerovatno potomka

epirskih Vlaha, koji se poetkom XV vijeka, iz Staroga Vlaha, doselio u podlovensku
Crnu Goru, na Cetinje. Dubrovaki zlatar Alexius bio je sin Kaloyorga Crnojevia
osnivaa dinastije. Katun mu se pominje 1331. godine. Oito da je taj katun doselio iz
istonog Balkana koncem 12. i poetkom 13. vijeka da bi u tih stotinu godina uspo
stavio dominaciju i autoritet koji je Crnojeviima dozvolio da preuzmu vlast unutar
podlovenskog prostora. No, dobro su dokumentovana iseljavanja autohtonih Vlaha
iz Crne Gore, koja su tekla ka Bosni i dalje u graninom pojasu prema Hrvatskoj
Lici, Baniji i Kordunu, i drugim pravcem k Rakoj. Seljenja su bila masovna poetkom
XIII vijeka, uzrokovana propau dukljanske kraljevine i brutalnim nastupanjem
snane feudalne Rake koja je nemilosrdno nametala feudalni poredak stanovnitvu
koje se, kao slobodni ljudi, vjekovima bavilo stoarenjem, nasrui na njihovu slobo
du. To je uzrokovalo velike demografske promjene koje su zahvatile Crnu Goru i na
stavile se u XIV i XV vijeku, s jedne strane podstiui valove imigracije iz kontinenta
ka jadranskoj obali, a s druge, emigraciju iz Crne Gore ka Bosni. Prodor Osmanlija
na Balkan dodatno je osnaio taj proces i podstakao povlaenja staroedilnog balkan
skog stanovnita u planinske izolate, okupljajui ih u rodovske zajednice radi odbrane
i preivljavanja. Najpodesniji oblik je bio stoarski katun koji je okupljao uu porodi
cu sainjenu od predaka i potomaka. Stoari su se dvosmjerno kretali za ispaom, ljeti
na planinske panjake, a s jeseni u upne krajeve. Taj svijet, koji nije emigrirao iz Crne
Gore tokom srednjega vijeka saplemenio se u plemena, po primjeru Cuca, eklia,
Bjelica i nekih drugih crnogorskih plemena.
Uvidom u dokumentaciju iz dubrovakoga i kotorskoga arhiva (od 1318.
do 1398. god.) u vezi s Matarugama koji su naseljavali iroke prostore, koje od isto
ka ograniava rijeka Moraa, a s juga neposredno zalee Jadrana, a na zapadu se
nastavlja u Istonu Hercegovinu, na temelju imena zakljuujemo da se radi o slo
veniziranim, djelimino romaniziranim Ilirima, staroediocima. Oni bi predstavlja
li etniki kontinuitet od antike.481 Nakon propasti Duklje, pod pritiskom rodova iz
unutranjosti koje je favorizovala Raka, na temelju istovjetne vjerske identifikacije,
pravoslavlja, dio njih se iz sredinje Crne Gore iselio ka Bosni, a veina se koncentri
sala u Pljevljima i Foi. Dvjesta godina kasnije, u turskim defterima uvedeni su kao
vlake Nahije. Pod uticajem nove sredine, i oni su konvertirali vjeru u pravoslavnu.
Predanje recentnoga pravoslavnog stanovnitva ih identifikuje kao ljude druge vjere,
dakle latinske, i drugoga jezika. Autori koji taj drugi jezik jednae s albanskim su
u krivu. Donedavno, to pamti i autor ovoga priloga, prost narod razlikovao je dva
jezika koja su se koristila u Crnoj Gori i imenovao ih kao naki i arbanaki. Naki
je vremenom kroz udbenike preveden u srpsko-hrvatski, a arbanaki u albanski.
Nije razumno pretpostaviti da taj isti narod, koji je stoljeima ivio u doticaju s Ma
tarugama, ne bi prepoznao arbanaki jezik i tako ga oznaio da su se njime sluili.
481 urica Petrovi, Mataruge u kasnom srednjem veku, Glasnik cetinjskih muzeja, tom X, Ce
tinje, 1977, str. 96.
189
Stevo Vuini
U prilog istiemo da popis hercegovakoga sandaka iz 1477. godine svrstava nahiju

Mataruge u vlaku nahiju. U dubrovakim i kotorskim knjigama, popisano je 35
linih imena i 23 patrimonina prezimena Mataruga, s izriitom oznakom da je o
njima rije. Navodimo samo neka: Bilko Nikojevi, Bijeloje Bogdanovi, Bogave
Desimirovi, Budo Mirkovi, Vukota Stajkovi, Mila Gojstilovi, Petko Tvrdojevi,
Ratko Borii, Radoslav Dobrilovi, Mila Gojstiovi, Vladislav Kumani, Junak
Matarug i tako redom.482 Oito je da su neka prezimena slovenizirana i potiu od
neslovenske osnove, dok su imena, skoro bez izuzetka, slovenska. Da su bili Arbanasi
to bi im se odrazilo na imenima i prezimenima, to nije sluaj. Ta imena edoe da su
ivjeli meu Slovenima, Romanima, pa i Arbanasima, i da su stalni kontakti uslovili
preuzimanje imena razliitoga porijekla, ali dominantno slovenskoga. Svi banjanski i
drobnjaki Vlasi imaju imena izvedena od slovenske osnove i slovenizirana prezime
na, mahom romanske osnove, a tako je i s Vlasima iz Bjelica Katunska nahija. Po
predanju, u Piperima koji ive u doticaju, i u Kuima u kojima vjekovima ive izmi
jeano s Arbanasima i prepoznaju taj jezik, za stare narode Mugoe i Matague vele
da nijesu govorili naki, dakle ni arbanaki, jer bi ga kao takvog prepoznali, a nijesu.
Prostor Crne Gore uvijek je bio imigraciono podruje do najnovijih vreme
na. Kolike su to razmjere iseljavanja bile u staro vrijeme, moe se zakljuiti po novijim
podacima. Taj drugi val iseljavanja bio je uzrokovan istim razlozima kao i prvi, ali ovo
ga puta podstaknut osmanskim feudalizmom, mogue i vremenskim neprilikama i
glau. Ne treba izgubiti iz vida ni injenicu da su hercegovake i bosanske age i begovi
nudili bolje uslove ifijama koji preu na njihove itluke da ih obrauju. U okolini
Mostara i u Hrasnom koncem XVII vijeka naselili su se Bjelopavlii, a 1700. godine u
Korjenie je doselilo 750 Drobnjaka. Okolinu Gacka naselili su Pivljani, a oko Bilee
ima puno bratstava koji potiu iz nikikoga kraja. Osobito je bio ekspanzivan rod Ba
njana koji su se kroz dugo razdoblje u valovima naseljavali po Hercegovini. Isti sluaj
je sa Cucama, Bjelicama i ekliima, doseljenim s crnogorskih planina. Za veinu njih
Hercegovina je predstavljala etapnu stanicu odakle su nakon nekog vremena kreta
li dalje na zapad i ever.483 Planina Vlai iznad Travnika ini jednu etniku cjelinu
i uglavnom je naseljena vlakim stanovnitvom iz Drobnjaka u Crnoj Gori. Njihove
brojne raselice naselile su se u Posavini, e su u poetku gonili stoku na zimsku ispa
u.484 Pravoslavno stanovnitvo naseljeno u krajevima oko Petrovca, Krnjeue i Pounja
veinom vodi porijeklo iz Crne Gore i istone Hercegovine. Naseljavanje je vreno u
vremenu od XVI do XIX stoljea. Tuzlanski kraj su naselili brojni rodovi meu kojima
su najbrojniji bili Rudinjani, kojima je postojbina Gornja Zeta u Crnoj Gori. Sela Piperi
kod Visora na Majevici i Piperci kod Koraja na rjeici Lukavcu nazvana su po Piperima
u Crnoj Gori.485 Bosanski namjesnik Numan-paa uprili, nakon pohoda na Crnu
Goru 1714. godine, doerao je u Bosnu stanovnitvo koje je uspio zarobiti, i prinudno
ih naselio na Glasincu na Romaniji. Vie crnogorskih rodova s nekoliko hiljada eljadi
482 Isto, str. 114.
483 Enver Imamovi, Stanovnitvo u BiH, Art, 7, Sarajevo, 1998, str. 3435.
484 Isto, str. 47.
485 Isto, str. 37.
190
doselilo te godine na Glasinac kod Sarajeva. Bila su to bratstva iz Cuca, Bjelica, eklia,
Pjeivaca, Bjelopavlia, Banjana, Nikia, Pive, Drobnjaka i dr. Crnogorci su se dose
ljavali u taj dio Bosne u jo dva navrata: 1866. i 1878. godine. Od tih doseljenika poti
e skoro svo dananje pravoslavno stanovnitvo naseljeno po Romaniji i iroj okolini
(Pale, Sokolac, Praa, Trnovo).486
Patrovii privilegovana komuna
Patrovske privilegije su bile potovane od svih srednjovjekovnih i no

vovjekovnih gospodara. Autonomiju su sauvali do pada Venecije 1797. godine i
propasti feudalnog poretka. Dukljanski vladari u njih oito nijesu dirali, jer teri
torija Patrovia nije bila obuhvaena teritorijom upanija. Nije iskljueno da je i
Krajina, koja je bila van mree upanija, takoe, imala privilegovan status.
Neka imena
Andreacijev sarkofag, pronaen 1840. godine u Katedrali Svetog Trifuna,

potvrdio je vjerodostojnost njegove osnivake povelje, to je od znaaja za istoriju
ranoga srednjega vijeka na crnogorskome tlu, jer je njegovo ime u vezi sa sklavini
jom Dukljom. Na temelju njene sadrine, razrijeena su neka pitanja odnosa autono
mnih primorskih gradova i Slovena iz unutranjosti.
Lokrumske povelje, u kojima se pominju neki dukljanski prvaci i duno
snici, meu njima i dvije u kojima se pominje Grdo, doveo je u sumnju ii i sve
ih, osim osnivake, oglasio fasifikatima.487 ii tvrdi da su lokrumski falsifikatori
benediktinci obilno koristili djelo Popa Dukljanina iz koga su preuzeli imena Bo
dina, kralja ura i nekolicine drugih lica koji se pominju. uflaj je bio stanovita da
je Grdova isprava vjerodostojna.488 To pitanje je konano rijeio Tibor ivkovi.489
Dokazao je uporednom analizom da su obije povelje vjerodostojne. Monahinja Bela,
er sestre kralja Dobroslava, dakle, Stefana Vojislava, pomenuta je meu one osobe
koje se eaju kako je pomenuta zemlja bila u vlasnitvu crkve. Godine 1114. ima
la je vjerovatno oko 80 godina to odgovara navodima. Pomen kralja Dobroslava
je koherentan Ljetopisu u kome se vladar, poznat iz vizantijskih izvora kao Stefan
Vojislav, imenuje kao Dobroslav. Nema razloga da se ne povjeruje povelji koja pomi
nje Rikatinu, enu Bodinova sina Arhirica, koji je oito dobio ime po majinom ocu,
normanskom velikau iz Barija. Nita neobino da se provoroeni sin zove po ocu
kralju Mihailu, a mlai Arhiric, po tastu. U svakom sluaju, sva pomenuta imena su
povjesno utemeljena, i u svezi su sa kraljevinom Dukljom.
486 Isto, str. 39.
487 Ferdo ii, Ljetopis Popa Dukljanina, Beograd Zagreb, 1928, str. 230.
488 ufllay, Acta Albaniae I, str. 24.
489 Tibor ivkovi, Gesta Regnum Sclavorum, II, Istorijski institut Manastir Ostrog, Beograd,
2009, str. 329330.
191
Stevo Vuini
Institucije sudije i sabora
Institucija sudije u Duklji pominje su u devetoj glavi Ljetopisa. Svetope

lek je u svakoj oblasti postavio banove odnosno vojvode od svojih roaka, upane
odnosno kneeve i satnike odnosno centurione ili stotinae od plemenitih ljudi tih
pokrajina, oito feudalaca. Svakome banu dao je vlast da dri po sedam, a upanu po
jednog satnika koji e sudili narodu i ubirati porez. Sudije su bile najvaniji inovnici
u vrijeme ranoga srednjega vijeka i kao takvi se pominju. Po svemu sudei njihova
funkcija nije bila samo sudaka, ali injenica da je presuivao u svim sporovima do
nosila mu je harizmu i autoritet koji je vjerovatno bio neto ispod kneevog. Ne bi se
reklo da je bio samo sudija, ve je vjerovatno imao i neke administrativne funkcije.
U Vinodolskome zakonu je propisano da se nijedna presuda ne moe donijeti bez
prisustva kneza, njegova ovjeka ili saglasnosti njegove volje. Ta injenica ukazuje
da je sudija visoki dostojanstvenik u hijerahiji, ali podreen vrhovnom autoritetu,
knezu, arhontu ili kralju.
Pomen sudija u Duklji nalazimo u Andreacijevoj osnivakoj povelji od 13.
januara 809. godine i u dvije lokrumske povelje. Andreaci je sa enom Marijom, si
nom Petrom i erima Marijom i Teodorom osnovao Crkvu Svetoga Tripuna i otku
pio njegove moti za 300 dukata.490 U toj povelji se po prvi put umjesto Doclea koristi
slovenizirano Duchia ili Dukja odnosno Duklja. Ktitor je naao za shodno da u njoj
napie da mu je er Teodora zbog ljepote bila zapala za oko neimenovanom sudiji
iz Duklje koji je bio namjerio da je jedne noi silom odvede i oeni se njome, iako
je ona bila odluna u namjeri da bude sponsa cristi i ivot provede u klausuri Crkve
Svete Marije, u emu je imala podrku oca. Njeni prijatelji su mu javili i naznaili tu
no i on ju je sklonio. Narednoga dana doao je sudija s velikom pratnjom i nije je na
ao. Tu se bez obrazloenja prekida naracija o sudiji iz Duklje. U povelji sudije Grda
iz vremena dukljanskoga kralja ora, iz 1114. godine, dosuuje se Crkva Svetoga
Martina benediktinskome manastiru na Lokrumu. U njoj su nabrojane nekolike li
nosti od znaaja za istoriju dukljanske drave: dakle, sudija Grdo, edoci, Rikatina,
ena Arhirisija, sina kralja Bodina i monahinja Bela, supruga Prokula de Kazarisa,
er Tihoslave, sestre kralja Dobroslava. U drugoj, iz 1115. godine, dukljanski kralj
orije potvruje prethodnu darovnicu i prijeti da se niko od roaka ne usudi da
ometa poed. U njoj pominje istoga Grda kao roaka i edoka.
Institucija Zbora ili Sabora u Ljetopisu pomenuta je u IX glavi u vezi sa sa
borom na Duvanjskom polju, a indirektno i u XXXI glavi. O saborima u ranom sred
njem vijeku ne znamo mnogo. Svako nagaanje zavisi od mnogo inilaca o kojima
ne postoji saglasnost u nauci.491 Staroedioci su i nakon doseljavanja Slovena inili
razmjerno veliki dio stanovnitva nekadanje rimske Dalamacije. Nije jasno da li su
490 D. Farlati - J. Coleti, Illiricum sacrum, VI, Venetia, 1800, str. 425.
491 Neven Budak, Sabori u ranome srednjem vijeku, predgovor kataloga Slava Sabora, Hrvatrski
povjesni muzej, Zagreb, 1997.
192
na saborima uustvovali i oni, ili samo slovenski doseljenici. Ako je suditi po pisanju
Porfirogeneta da su Sloveni ivjeli u upama, lieni sredinje vlasti, teko je zamisliti
bilo koji oblik saborovanja sem lokalnog, upanijskog karaktera. U to vrijeme teko
je govoriti o slovenskom plemstvu u srednjovjekovnom smislu te rijei. Po svemu
sudei takav sabor su sainjavali upan s ratnikom druinom, predstavnici rodova
s pratnjom, istaknutije ratnike voe i vjerovatno svetenstvo, osobito visoko. N. Bu
dak savjetuje oprez kad je u pitanju opis sabora na Duvanjskom polju, jer Dukljanin
pie u XII vijeku kad je ustroj vlasti uznapredovao u odnosu na rani srednji vijek. Taj
sabor smatra izmiljenim, ali po njemu opis nuno sadri elemente zbilje u onom di
jelu u kojem prikazuje odravanje sabora. injenica da je sabor bio na polju ukazuje
na mogunost da je bio masovan. Moralo je doi vie stotina ljudi s konjima, tovari
ma hrane i atorima u kojima su boravili. Na njemu su itane stare privilegije to je
posve razmljivo u vrijeme kad je pismenost bila rijetka, pa je na takvim skupovima
trebalo iitavati povelje da bi se s njima upoznao to vei broj ljudi i zapamtio njihov
sadraj. Na temelju injenica koje su u vezi s krunidbenim saborom hrvatskoga kra
lja Zvonimira 1075. godine, odranog u Solinu, na kome je, kako pie, zajednikim i
slonim izborom itavoga svetenstva i naroda bio izabran za kralja Hrvatske i Dal
macije, da se zakljuiti da je u to vrijeme narod tumaen u irem smislu te rijei, bio
prisutan kao faktor koji je bio pitan i u izvjesnoj mjeri odluivao o vanim dravnim
pitanjima. Nezaobilazan faktor na saborima je bilo svetenstvo. Takav sabor je odr
an i u ibeniku prilikom krunidbe kralja Stjepana III. Kralj je izabran uz pristanak
svih plemia, iako su se na njemu okupili biskupi, opati i narod, ali se volja naroda
ne pominje. Oito da je ve izvrena diferencijacija na plemstvo i populus koji e u
narednim desetljeima imati sve manju ulogu u politikom odluivanju.492 Na kraju
je nestao s politike scene. Ako je suditi po nekim izvorima koji se tiu hrvatske po
vijesti, postoje podaci koji upuuju na postojanje narodne skuptine na kojoj se vrio
izbor vladara i rjeavali drugi juridiki i politiki sporovi. I. Breuc dri da podatak iz
povijesnog vrela o izboru vladara na takvoj skuptini po svemu sudei nije precizno
interpretiran, jer u tekstu Zvonimirove zavjetnice stoji da je Zvonimir u solinskoj
Bazilici Sv. Petra sinodalnim jednodunim izborom cijeloga klera i naroda investiran
vlau kraljevstva i konstituisan kao kralj. Rije je, dakle, o sinodalnoj elekciji e su
mogli sudjelovati samo crkveni funkcioneri (biskupi i opati), te laiki prvaci (pro
ceres), a moda u konkretnom sluaju i drugi laici (svakako ne u velikom broju jer je
sinod bio odran u Bazilici Sv. Petra u Solinu). Breuc zakljuuje da je nezamislivo u
XI vijeku utvrditi postojanje narodne skuptine u kojoj bi trebale sudjelovati iroke
narodne mase s teritorija itave drave, a drava je patrimonijalnoga tipa.
U Ljetopisu se pominje i narod kao institucija koja odluuje o izboru kra
lja. U XXXI glavi direktno se pominje narod, koji je tajno poslao izaslanike sinovima
Legecovim da zajedno skuju zavjeru protiv sinova kralja Predimira. Upotreba pojma
492 Isto.
193
Stevo Vuini
narod za skupinu ljudi, koji su delegirali svog predstavnika da izvijesti kralja o toj
njihovoj elji, podrazumijeva da su se prethodno sakupili na jednom vidu sabora
i tako odluili. U XXXVIII glavi pominje se skup ljudi koji su javili Dobroslavu i
sinovima da dou i preuzmu kraljevstvo. Vjerovatno je i njihova odluka donijeta na
saboru. Narod se skupio, dakle, saborovao i nakon propasti Dobroslavljeve postavio
za kralja Vladimira, unuka kralja Mihaila. Na koncu, poslije propasti kralja orija
sakupio se narod, nesumnjivo na saboru, i postavio za kralja Gradihnu, koji je, kako
Dukljanin svjedoi, s narodom vladao pravedno. No u narednim stoljeima odmakli
proces feudalizacije liio je narod svih politikih prava i razdvojio ga na kmetove,
slobodne seljake, graane i plemstvo. U tome procesu najvanju ulogu je odigrala
feudalna Srbija i primorski gradovi Kotor, Budva, Ulcinj i Sva, u kojima je proces
feudalizacije odavno stratificirao stanovnitvo, i svu vlast skoncentrisao u rukama
plemstva i bogatih trgovaca.
Analiza Duanovog zakonika potvruje prethodno izneeno stanovite u
vezi s ulogom feudalne Srbije u okonanju procesa feudalizacije Crne Gore. Kako se
ita u preambuli, Zakonik je doneen na Saboru srpske zemlje kojem su prisustvo
vali: patrijarh Joanikije, svi arhijereji i crkovnici veliki i mali, car Stefan, i sva vlastela
mala i velika.493 Dakle, klirici i feudalci na elu s carem. U osnivakoj hrisovulji De
ana kralj pie da je sazvao Sabor zemlje srpske i nabraja uesnike: arhiepiskop Da
nilo, episkopi, igumani, kaznaci, tepije, vojvode, sluge i stavilci. U ondanjoj Srbiji
to je u stvari bila aristokratska, svetenika i velikaka institucija. lanom 69 propi
sano je da se na Sabor sebri teaci ili rabotnici ne mogu okupljati. Protiv prekrilaca
zaprijeena je bila kazna odsijecanja uiju i smuenje.494 Takva zakonska odredba
je razumljiva, jer Duanov zakonik proishodi iz vizantijskih graanskih i crkvenih
zakona razliitoga porijekla, povlastica izdatih manastirima i gradovima, iz starijih
zakona, zakona cara Stefana i zakonskih odredbi i povlastica datih dubrovakim i
drugim trgovcima u ranim vremenima. To je tipian zakon iz vremena razvijenoga
feudalizma kojim se tite feudalni monopoli i prijeti svirepim kaznama svim prekr
iocima. U njemu nema oslonca na stare narodne tradicije. Srpskoj dravi glava je
car i u njegovoj linosti, po ugledu na vizantijske careve, usredsreena je sva vlast. U
njenom vrenju on je neogranien i smatran je izvorom zakona. Dakle, njegova volja
je bila neprikosnovena u zemlji.
Nastavak te stare tradicije saborovanja u Crnoj Gori, iz vremena ranoga
srednjega vijeka, koja vjerovatno ima uporite i u predantikom vremenu, je Crno
gorski zbor kojega je Sveti Petar Cetinjski i uzakonio u Stegi, zakoniku Svetoga Petra
Cetinjskoga iz 1796. godine. U njegovoj preambuli pie: Mi glavari i starjeine i vas
Zbor crnogorskoga obestva budui dnes sobrani na jedino mjesto.... Njena sadr
ina je uperena protivu sela, plemena i nahija koje ne bi pritekle u pomo u sluaju
turskoga napada na Crnogorce i Brane. U Zakoniku optem crnogorskom i brd
493 Stojan Novakovi, Zakonik Stefana Duana cara srpskoga, Lirika, Beograd, 2004 god, str. 151.
494 Isto, str. 189
194
skom iz 1798. godine dopunjenom 1803., u preambuli je navedeno da su se glavari i

starjeine i ostala braa iz slobodne oblasti Crne Gore i Brda okupili na jednokupni
Sabor u Cetinjskom manastiru... i jednoglasno i dogovorno ustanovili Zakon. Za
razliku od Stege, ovaj Zakonik je optega karaktera i utvrdio je neka pravila koja su
trebala da sprijee nemire u zemlji. I Vasojeviki zakon pokuavao je da zborova
njem rijei neke probleme uzrokovane hajduijom i izdajom zemlje, koji su oito
potresali Vasojevie.
Pojmovi narod, plemeniti ljudi i ljudi
Pod pojmom naroda u Ljetopisu treba razumjeti samo slobodne graane i

nie i vie plemstvo. Dukljaninov termin plemeniti ljudi treba razumjeti kao feudal
no plemstvo. U tom smislu treba tumaiti i njegove rijei sakupi se narod kao skup
ili Zbor slobodnih ljudi. Narod kao pojam se pominje u vie glava. U IX, povodom
Svetopelekove sahrane, pie da se tada sakupio narod koji je nariui plakao za njim.
U XXVII, povodom smrti kralja Bela, Pop Dukljanin navodi da ga je narod oplaki
vao mnogo dana. U XXXII glavi, povodom pomora Legecove familije navodi da se
narod prestraio jer je ostao bez kralja. U XXXVI pie da je Vladimir dizao molitvu
gospodu da bi Bog oslobodio njegov narod od pogubnih ujeda zmija na brdu Oblik.
U istoj glavi se pominje mnotvo naroda koje se svake godine skuplja na praznik
Svetoga Vladimira u crkvi u kojoj je sahranjen. Narod je pomenut u XXXVIII glavi
u vezi s ponaanjem Vojislava koji je savjetovao Grke kako da otro i nepravedno
postupaju s narodom, a narod je podstrekavao da ustanu protivu njih pitajui ih za
to podnose veliko zlo od Grka. Narod i svetenstvo su posredovali izmeu Bodina
i brae. Dobroslav je prikupio narod i odluio da se brani od Koapara i Vukana.
U ljubavi cijeloga naroda bio je Dragilo, oponent kralja orija. U Ljetopisu je na
pravljena distanca izmeu pojmova narod i mnotvo naroda koje se svake godine
skuplja na Vladimirovu grobu. Zato pod tim pojmom mnotva treba razumjeti ve
inu stanovnitva, bez obzira na socijalni status. A termin narod treba razumjeti kao
plemenitae i slobodne ljude.
Pod pojmom ljudi treba razumjeti naoruano ljudstvo. Potvruje to i
XXXIX glava u kojoj itamo da je kralj Radoslav sakupio ljude i upao u Travuniju da
bi savladao Domaneka, a potom je zauzeo Helmaniju. Bodinova braa sa sinovima i
etrdeset ljudi pod orujem sklonili su se u Dubrovnik. Kako Dukljanin pie, kraljevi
ljudi, na nagovor Jakvinte, izvukli su iz tamnice Dobroslava i oslijepili ga. Kralj or
ije je sakupio ljude i ustao da se brani od Gradihne i Dragihne koji su ugroavali
njegovo pravo na prijesto. Nesumnjivo je sakupio naoruano ljudstvo.
195
Stevo Vuini
Zakljuak
Pisac Ljetopisa vladare je ocjenjivao na temelju njihova odnosa prema

crkvi i feudalnoj eliti. Pojmovi koje je koristio ukazuju da je proces feudalizacije
drutva bio uzeo maha. Drutvo je bilo u procesu raslojavanja koji nije dovren do
konca XII vijeka. Integracija razliitih etnikih grupa bila je tek u zaetku. U ranom
srednjem vijeku politika zajednica na crnogorskom, i uopte junoslovenskom tlu,
bila je skupina naroda razliitih jezikih i kulturnih identiteta, koji su se u jednom
dugom procesu preslojavali i stapali u jedan, na koncu imenovana imenom naro
da koji je odigrao kljunu ulogu u procesu objedinjavanja. U naem sluaju to je
bio crnogorski narod. Sve vrijeme trajanja slovenskih dravnih tvorevina patrovska
komuna nalazila se van mree upanija, bila je privilegovana i uivala je slobodu.
U gradovima oslonjenim na antiku tradiciju, socijalna slojevitost je zarana jasno
izraena, dok je okolno slovensko, vlako i arbanako seljatvo ostajalo u veoj ili
manjoj mjeri slobodno, vladajui se po zakonima od starine. Interakcija romanskih
gradova iz primorja i kontinentalnoga zalea bila je prirodan proces koji se nije mo
gao zaustaviti, da bi se u konanici, nakon propasti dukljanske kraljevine, seosko
stanovnitvo ukmetilo, a gradsko raslojilo na plemie i graane. Istovremeno, tekao
je i proces slovenizacije urbanih naseobina.
196
MATERIJALNI DOKAZI RATNIH SUKOBA NAENI U RIJECI ZETI
ZBIRKA MAEVA NAENA U RIJECI ZETI495
Hronoloka i tipoloka analiza
Zbirka maeva gospodina Steva Vuinia iz Podgorice, naena tokom petna

est godina ronjenja u reci Zeti, sastoji se od 10 maeva, dva seiva, jednog donjeg dela
okova korica maa i jednog bodea. Izuzev seiva maa-spate iz vremena Seobe naroda,
kraja VVI veka, ostalo oruje obuhvata period od XI do kraja XV veka i teritorijalno
pripada proizvodima oruarskih radionica junijih delova zapadne, kao i jugoistone
Evrope.
Za sada nije mogue dokuiti na koji je nain to oruje dospelo u reku Zetu.
Karakteristino je da su mnogi maevi u evropskim i amerikim muzejima, u tamo
njim privatnim kolekcijama iz ranog i kasnog srednjeg veka, uglavnom nalaeni u re
kama i jezerima. U tumaenju te pojave u obzir su uzimani razni razlozi: pad u vodu
nosioca maa (sluajan ili nameran), u nekom od vievrsnih sukoba, ishod pljake, is
padanje iz trgovakih bala itd.
ak se pomiljalo da su maevi bacani u vodu u funkciji rtve.496
Ostaje takoe otvoreno pitanje: Na koji je nain to oruje nabavljano i za
koga? Analogijom sa izvorima snabdevanja orujem srednjovekovne Srbije i Zete moe
se pomiljati na zvaninu nabavku radi potreba u oruju monih oblasnih ili lokalnih
gospodara, i to uglavnom iz Italije, Ugarske i Nemake. Ukoliko je u ovom sluaju re
o zvaninoj nabavci, ona je mogla da se odvija direktno, na osnovu dozvola odreenih
vlasti u odgovarajuim zemljama, ili preko posrednika. U obzir bi dolazili Dubrovnik,
Kotor ili neki drugi znaajniji susedni urbani centar. Takoe, kao izvor snabdevanja
mogue je raunati i individualnu kupovinu.
Maevi nabavljeni zvaninim putem mogli su da budu namenjeni stareina
ma i znaajnijim lanovima posada u tvravama i utvrenim mestima, linoj oruanoj
pratnji vladara, krupnih velikaa, mone vlastele. Dobar ma, pogotovo ako je bio ukra
en plemenitim metalima, nije bio svima pristupaan; on je bio skup i posedovanje ta
kvog maa bilo je omogueno samo onima sa potvrenom drutvenom i ekonomskom
moi. Kao drugi mogui posednici tih maeva u obzir bi doli najamnici, koje su vladari
i mona vlastela regrutovali u zemljama Evrope. Oni su obino stupali u slubu svojih
novih gospodara sa linim orujem, koje je uglavnom bilo raznog teritorijalnog porekla
prema mestu izrade.497
Vaan faktor pri utvrivanju izvora snabdevanja maevima bila je trgovina
orujem. Ona je bila vrlo razvijena u srednjem veku, a naroito se trgovalo seivima
maeva koji su liferovani i u znatno udaljenije zemlje od mesta izrade. Tako su, na pri
mer, iz poznatih franakih radionica u oblasti srednje Rajne i Dunava seiva stizala u
velikom broju na sever Evrope, a pomilja se i na trgovake veze pri isporuivanju oru
ja iz ruskih oruarskih radionica Vizantiji498 itd. U trgovinu orujem bile su ukljuene i
manje poznate radionice seiva, iako nisu bile adekvatno renomirane. Izbor je zavisio
495 Koautorski rad sa Stevom Vuiniem, izvorno objavljen u: Istorijski zapisi, 74/12 (2001), str.
255294 /tampano i kao poseban otisak/.
496 . Petrovi, Oruje, u: Istorija primenjene umetnosti kod Srba, I Srednjovekovna Srbija,
Beograd, 1977, str. 124125; Id., Oruje Srbije i Evropa: XIIXIV vek, u: Evropa i Srbi, Beograd, 1996,
str. 145146; Id., Uloga Dubrovnika u snadbevanju srednjovekovne Bosne orujem: XIVXV vek,
u: Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura, III: radovi sa simpozijuma, Zenica, 1973, str. 7172.
497 . Petrovi, Oruje, str. 126.
498A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens tvaeggede svaerd I, Kobenhavn, 1954, str. 185; P. Schreiner,
Zur Ausrstung des Kriegers in Byzanz, im Kiewer Russland und in Nordeuropa nach bildlichen und li-
terarischen Quellen, Acta Universitatis Ipsaliensis. Actes du colloque dUpsala, 2022 Avril 1979, str. 228.
197
Stevo Vuini
od kupovne moi naruilaca. Obino su se u mesto ili oblast u koje su poruena seiva
pristizala stavljale drke i nakrsnice, prema lokalnom ukusu i obiajima, pa su se i tako
kompletirani maevi esto iznova ukljuivali u lokalnu ili internacionalnu trgovinu.
Kao jedna od mogunosti porekla oruja iz reke Zete mogao bi se navesti i
ratni plen.
Jo jedno pitanje ostaje bez odgovora, a tie se lokalnih radionica oruja u
Duklji i Zeti u periodu od XI do polovine XIII veka, kao i u okolnim znaajnim urba
nim naseljima u istom vremenu. Za sada nije poznato da li su u relevantnom periodu
postojale maarske, odnosno kovake, radionice u navedenim oblastima dananje Crne
Gore, kao ni u Dubrovniku, Kotoru, Baru ili nekom obalnom gradu u dananjoj Alba
niji, kao i u Srbiji. Prve vesti o maarima u Dubrovniku su iz 1280/1281. godine, kada su
u tom gradu radili izvesni Marko i Dominiko maari.499 U Kotoru, pak, prvi poznati
maar bio je Amodeo iz Venecije, koji je istovremeno radio i u Dubrovniku, u vremenu
od 1303. do 1317. godine.500
Ova zbirka maeva ne moe se odrediti ne samo prema nainu nabavke i nji
hovim posednicima, ve se ne moe vezati ni za neki odreeni istorijski dogaaj niti za
neki etnos. Jedino se seivo maa-spate eventualno moe povezati sa Istonim Gotima,
iz vremena njihovog prodora dolinom Zete ka severu, krajem V veka. I pored svega
toga, zetski maevi ine znaajnu zbirku u odnosu na poznate zbirke maeva od XI do
XIII veka u muzejima na teritoriji bive Jugoslavije. U Vojnom muzeju u Beogradu zbir
ka srednjovekovnih maeva broji 21 primerak, ali je samo jedan ma iz druge polovine
XIII veka (inv. br. 16079) i najverovatnije je nemakog porekla, dok je jo jedan ma,
ovog puta za jednu i po ruku (inv. br. 21447), italijanske provenijencije, s kraja XIII i
poetka XIV veka.501 Ostali maevi su iz XIV i XV veka.502 Takoe, i u zbirci maeva u
Povijesnom muzeju u Zagrebu, sa 26 komada, do 1500. godine, postoji samo pet prime
raka koji su datirani u prelaz XIII u XIV vek.503 Stariji primerci nalaze se u Zemaljskom
muzeju u Sarajevu, sa zbirkom od 11 srednjovekovnih maeva. Meu njima se nalaze
dva maa iz IX, dva XIIXIII veka, a ostali su iz XIV i XV veka.504 U nekoliko muzeja
u Srbiji uva se jo 13 maeva ili seiva, koji su datirani u period od XI do XIII veka.505
Meu svim maevima u navedenim zbirkama nema nijednog maa koji bi u potpunosti
bio podudaran sa nekim od zetskih maeva.
Pored dva maa iz IX veka u Zemaljskom muzeju u Sarajevu, merovinki i
karolinki maevi VVIII/IX veka uvaju se u relativno znatnom broju jo u Arheolo
kom muzeju u Zagrebu, Muzeju hrvatskih starina u Splitu, u muzejima u Sloveniji i po
jedan ma u muzejima u Poarevcu i Novom Sadu. Seivo maa-spate iz reke Zete sa
svojim tipolokim znaajkama spada u ree primerke, a sigurno je da je za sada najju
nije naeni takav tip maa na teritoriji zapadnog dela centralnog Balkana.
Kolekcija maeva Steva Vuinia poseduje vie maeva, kao i bodea, koji
predstavljaju unikate u balkanskim okvirima. Jedan od njih je i ma br. 2, sa imenom
Ingelri (Ingelrii) na seivu. Ingelri je bio franaki kova seiva izmeu 950. i 1000. go
dine. Pretpostavlja se da je bilo vie radionica u kojima su se izraivala takva seiva.506
Ime Ingelri, sa varijantnim oblicima, nalazi se, meutim, i na seivima maeva koji se
prema tipolokim karakteristikama seiva i drke datiraju do kraja XII veka (Tabla I),
pa se smatra da je to ime trebalo da oznaava kvalitet seiva, isto kao to je ime prvog
499 G. remonik, Spisi Dubrovake kancelarije I, Zagreb, 1951, br. 313, 21. VI 1280; 574, 21. VII
1281. Idue, 1283. godine u dokumentima se navodi i Gregor maar. J. Lui, Spisi Dubrovake kan-
celarije II, Zagreb, 1984, br. 696697.
500 . Petrovi, Dubrovako oruje u XIV veku, Beograd, 1976, str. 137.
501 Id., Oruje Srbije..., str. 144, sl. 1b; str. 148, sl. 5.
502 B. Milosavljevi, Maevi u zbirkama Vojnog muzeja 1V veka, Beograd, 1993, str. 2333.
503 M. ercer, Maevi, bodei, noevi, Zagreb, 1976, str. 4143.
504 Oruje kroz vekove: katalog izlobe, Sarajevo, 1983, str. 2529.
505 . Cunjak, Srednjovekovno oruje i oprema ratnika Srbije arheoloka istraivanja. Doktorska
disertacija odbranjena na Odeljenju za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 2000, str. 152155.
506 R. Wegeli, Inschriften auf mittelalterlichen Schwertklingen, Zeitschrift fr historische Waffen-
kunde III, Berlin, 1904, str. 220; A. H. , -
III ., XI, , 1966, . 257 . 33.
198
poznatog franakog kovaa seiva Ulfberhta (kraj VIII prva polovina IX veka) garan
tovalo izvrsni proizvod.
TABLA I MAEVI SA NATPISOM INGELRI NA SEIVU

1. Monastirie, Orlovska oblast, X vek. Dravni Ermita, Sankt Peterburg;
2. Sigridsholm jezero, Upland, oko 950. Drvni istorijski muzej u Stokholmu;
3. Pasel/n/s, mogila, Litvanija, XI vek, Dravni istorijski muzej. Moskva;
4. Temza, London, oko 1000, Britanski muzej, London;
5. Reica Isak pritoka reke Vilen, istona Bretanja, XI vek. Muzej u Nantu;
6. Iz Tingfol, Flema, oko 1000. Istorijski muzej u Bergenu, Norveka;
7. Kurgan u Gnezdovu, Smoljenskaja oblast, X vek. Dravni istorijski muzej u Moskvi;
8. Rotenburg, kod Lucerna, oko 11751200. Zemaljski muzej u Cirihu;
9. Nepoznat nalaz, oko 11501200. Zemaljski muzej u Cirihu;
10. Firi jezero, Upsala, XII vek. Dravni istorijski muzej u Stokholmu;
Prema tipolokim osobenostima seiva i drke, ma sa imenom Ingelri iz
reke Zete ne bi pripadao originalnim radovima tog kovaa seiva. Ali, za razliku od
do sada naenih mlaih primeraka sa tim imenom, esto vrlo korumpiranim (up. sl.
4), ime tog majstora na zetskom mau je izvedeno vrlo korektno, to bi sugerisalo da
ga je realizovao pismeni oruar, a, osim toga, seivo poseduje izvesne tipske oznake
fiksirane za X vek. Obe ove pojave mogle bi, eventualno, da sugeriu da su jabuka
i drka maa naknadno dodate na starije seivo. U svakom sluaju, ovaj ma pred
199
Stevo Vuini
stavlja do sada najjuniji nalaz u Evropi, a prema korektno napisanom imenu osmi
primerak u Evropi.
Jo nekoliko maeva iz ove zbirke privlai panju pojedinim detaljima.
Ma br.10 ima na seivu predstavu vuka u trku. Predstava vuka na seivima maeva
bila je zatitni ig radionice seiva iz Pasau u Nemakoj. Prikaz vuka na zetskom
mau, meutim, povezuje ga sa oruarskim radionicama u gornjoj Ugarskoj, gde
su doseljeni Nemci preneli znak Pasaua i interpretirali ga na neto drugaiji nain. I
ovaj ma je najjuniji nalaz, a trei primerak u Jugoslaviji.
Interesantan primerak je i jabuka na drci maa br. 9. Ona predstavlja ka
riku u razvoju jabuke tzv. srpskog maa, koja je naravno nedostajala507. Takoe je
redak i tip nakrsnice na mau br. 12, koja se ne sree na meni poznatim maevima u
evropskim muzejima, ali je prikazana na dve nadgrobne ploe, na nekropoli akovo
kod Trebinja i na nekropoli Donja Brla kod Makarske508. Globalno, manje-vie svaki
ma u ovoj zbirci poseduje izvesne specifinosti koje ga svrstavaju u posebnost, bilo
u tipolokom pogledu ili prema igovima.
Za datiranje ove zetske zbirke maeva koristila sam dva meni pristupana
kompendijuma. Jedan je knjiga vrlo poznatog nemakog naunika Herberta Sajca o
hladnom oruju, publikovana 1965. godine,509 a drugi vrlo iscrpna objavljena dok
torska disertacija, takoe poznate Dankinje, Ade Brun Hofmajer, publikovana 1954.
godine u dva toma.510 U knjizi Sajca sakupljena su i sintetizovana sva saznanja (izuzev
rezultata ruskih naunika) o istorijskom razvoju hladnog oruja do 1500. godine, pa
tako i maeva. Znalaki je osvetljen genetski razvojni put svih tipova maeva, to je
propraeno i potrebnim ilustracijama, od kojih su za ovaj pregled vane klasifikacije
tipova drki (Tabla II) i seiva (Tabla III) srednjovekovnih maeva. Te klasifikacije
predstavljaju objedinjene dosadanje rezultate ispitivanja Jana Petersena, koji je gru
pisao drke tzv. vikinkih maeva analizom preko 2000 naenih primeraka na severu
Evrope,511 H. Arbama i E. Oukuta512. Ada Hofmajer je u prvom tomu svog dela
vrlo studiozno iznela razvoj srednjovekovnih maeva sa svim njihovim tipolokim
karakteristikama, dok je u drugom tomu navela korien nauni aparat i, to je vrlo
vano, kataloke jedinice svih srednjovekovnih maeva pohranjenih u muzejima i
privatnim kolekcijama u Evropi i Americi, izuzev Istone Evrope, sa crteima ve
eg broja primeraka. Prazninu u knjigama navedena dva autora popunjavaju radovi
ruskog arheologa Anatolija Kirpinikova, ije studije su citirane u Katalogu. Vie
godinja izolovanost Jugoslavije iz evropskih naunih tokova onemoguila je uvid u
noviju strunu literaturu, a u bibliotekama u Beogradu nisam mogla uvek da naem
ni potrebne radove objavljene pre 1990. godine.
507 . Petrovi, Dubrovako oruje..., str. 2527; Id., Oruje, str. 131.
508 M. Wenzel, Ukrasni motivi na stecima, Sarajevo, 1965, tab. LVIII, str. 237, br. 15; tab. LXII,
str. 243, br. 6.
509 H. Seitz, Blankwaffen I, Braunschweig, 1965.
510 V. nap. 3.
511 . Petersen, De norske vikingesverd III, [s. l.] 1919.
512 E. Oakeshott, The Archeology of Weapons, London, 1960.
200
Datiranje maeva podrazumeva zbir analiza seiva i drke, tj. vrata i jabuke, manje na
krsnice. Ono se uglavnom bazira na tipolokim klasifikacijama utvrenim u nauci, koje
su nainjene na osnovu sigurno datiranih primeraka maeva. Kada su u pitanju maevi
do X veka, oni obino po
tiu iz zatvorenih grobnih
celina, esto sa novcem
koji pomae pri datira
nju. Mlai primerci, od X
do XV veka, vezani su za
reprezentativne primerke
pojedinih istorijskih li
nosti, mesta bitaka ili za
druge utvene kriteriju
me, kao, na primer, za
verodostojne istorijske
izvore itd., to omogu
ava striktno fiksiranje
za odreenu godinu. Na
osnovu tih parametara
isti ili vrlo srodni pri
merci maeva priblino
se datiraju u relevantni
vremenski okvir. Meu
tim, maevi mogu katkad
da budu i stariji od datih
datacija, ali isto tako i
TABLA II TIPOVI DRKI SREDNJOVEKOVNIH MAEVA da obstoje u narednom
14, oko 10501200; 5. oko 11001150; 6. oko 1300; 7. oko 1200 vremenu, ime se pri
1250; 8. oko 10001050; 9. reljefno ukraen poseban tip tzv. ma
druuju tzv. dugom
Karla Velikog, XIII vek; 1012. oko 11501275; 13. oko 1100, 14.
trajanju. Sve te inje
oko 13751400; 15. oko 1475; 16. oko 1500.
nice vae i za datiranje
zetskih maeva.
201
Stevo Vuini
TABLA III TIPOVI SEIVA

SREDNJOVEKOVNIH MAEVA
B k 11001150.
C k 1150
D k 12001225.
E k 12501500.
F k 13201350.
GH seivo za bod, k 13001400.
I seivo za bod, k 1400.
J seivo za bod, k 1400.
K k 14001425.
LM seivo za bod sa dugim
vratom drke, k 14501475.
N za seu i bod, k 14901500.
OP seivo za bod, k 14501500.
U celini uzeto, zbirka maeva iz reke Zete predstavlja dragoceno svedo

anstvo o maevima koji su korieni na teritoriji dananje Crne Gore od kraja V do
XV veka. Ona je istovremeno vrlo znaajna kao dopuna saznanju o tipovima maeva
upotrebljavanih i na Balkanu. U evropskim okvirima ona je znaajan prilog, ali i
doprinos dosadanjem poznavanju evropskih maeva, pogotovu zato to o takvim
maevima sa teritorije SR Jugoslavije nema, ili skoro da nema, pomena u dosada
njim studijima evropskih naunika.
Sl. 1. Seivo maa-spate (kraj VVI v.)

Naeno u reci Zeti 1985. godine na lokalitetu Korkov jaz; gvoe kova
nje (Fotografije su uradili Mihailovi Duko i Pejovi Lazar)
202
Pravo dvoseklo seivo postepeno se suava od prve etvrtine duine i pre

lazi u kratak ukoen vrh; kratkom kosinom osnova seiva prelazi u nakrsnicu. Krat
ka nakrsnica spaja se sa seivom kosim stranama. Vrat drke je izduenog konusnog
oblika. Nedostaje jabuka.
Seivo je horizontalno prelomljeno na sredini, a prelom se nalazi i na vratu
drke, blie jabuci.
Duina: 91 cm
irina: 54 cm
Duina vrata drke: 11,5 cm
Seivo nije konzervirano.
Pod uticajem rimskog dugog maa formirao se importom ili imitacijom
kod germanskih naroda dugi dvosekli ma nazvan spata. On je dobijao sve vei zna
aj u doba Velike seobe naroda.513
Germanski maevi se javljaju sa devet tipova, pri emu se pojedini tipovi
sreu u odreenim prostorima, dok su drugi bili raireni u celoj Evropi. Varijanta sa
dugim seivom vezuje se za Gote.514
Prema usvojenoj Bemerovoj klasifikaciji dvoseklih maeva iz vremena Se
obe naroda,515 seivo br. 1 moglo bi se smestiti u grupu VI; ona se javlja na maevima
Germana od V do VIII veka. Kratka masivnija nakrsnica, sa kosim stranama prema
osnovi seiva, nalazila se na maevima iz grupe VIII i karakteristina je pre svega za
junu Nemaku; pripada prvoj polovini VI veka i neto kasnije. Neto mlai bio bi
tip vrata, drke, oznaen na seivu iz grupe IX alemansko-franake provenijencije.516
Prema iznetoj tipologizaciji, a na osnovu ematskog prikaza razvoja sred
njovekovnih maeva po R. Foreru, sauvani delovi maa mogli bi se oznaiti kao
prelazna forma od merovinkih ka karolinkim maevima.517 Najblia analogija je
sa maevima-spatama naenim u Sremu i u Arholokom muzeju u Zagrebu, a iji
posednici su bili Gepidi i Istoni Goti.518 Na tim maevima mala kupasta ili narebre
na jabuka na ravnoj bazi, koja se nalazi na nekom od sauvanih primeraka, pripada
krugu vikinkih maeva.519
Povezivanje ovog seiva maa sa istonogotskim maevima bilo bi mogu
e u kontekstu istorijskih zbivanja i mesta nalaza. Naime, Istoni Goti pod vostvom
513 H. Seitz, o. c., str. 87.

514 . Behmer, Das zweischneidige Schwert der germanischen Volkerwanderungszeit, Stockholm,
1939; H. Seitz, o. c., str. 69.
515 H. Seitz, o. c., str. 8687.
516 Isto, str. 87.
517 R. Forrer, Schwerter und Schwertknaufe der Sammlung Schwerzenbach, Leipzig, 1905; Z. Vinski,
Osvrt na maeve ranog srednjeg vijeka u naim krajevima, Vesnik Vojnog muzeja 2, Beograd, 1955,
str. 35, tab. 1/b, c.
518 Z. Vinski, o. c., str. 36, 41, tab. III/1; D. Dimitrijevi, . Kovaevi, Z. Vinski, Seoba naroda, Ze-
mun, 1962, tab. I/1, sl. 3.
519 Isto.
203
Stevo Vuini
Teodoriha krenuli su 488489. godine preko Panonije na Italiju, koju pokoravaju,

a zatim i celu Dalmaciju. Oni su tada u svoju dravu ukljuili i zapadne pograni
ne oblasti Prevalisa, oko Anagostuma (dananjeg Nikia), i istoni deo Dalmacije
(Boka Kotorska).520 Time su zagospodarili i Zetskom ravnicom i dolinom reke Zete
kuda je prolazila vana saobraajnica koja je povezivala Skadar via Ribnica, Duklja,
Spu sa Nikiem i dalje prema Hercegovini i Bosni.521
2. Ma (11001150)
Naen u reci Zeti 1987. godine na lokalitetu Vranike njive; gvoe

kovanje, tauiranje
Sl. 2. Ma sa natpisom INGELRII, oko 11001150.
Dvoseklo pravo seivo postepeno se suava od prve sedmine duine i pre

lazi u kratak zakoen vrh. S obe strane po sredini se nalazi plitak irok leb sa igovi
ma. Na jednoj strani je u urezane kanale utisnuto meko gvoe, tvorei ime kovaa
INGELRII. Natpis je dug 12,5 cm, a slova su visoka 2,5 cm; natpis poinje 7,5 cm
od nakrsnice. S druge strane u pliim kanalima je tauiran geometrijski motiv od
niza spojenih rombova, koji se prema osnovi zavrava sa dva koncentrina kruga, a
prema vrhu sa krugom i krstom. Vrat drke je blago konusan, dok je jabuka u obliku
polumasline. Nakrsnica neznatno oblog preseka blago se savija nadole i zavrava
vrlo kratkim kracima.
Duina maa: 82,8 cm
Duina seiva: 70,8 cm
irina seiva: 4,53,5 cm
Duina leba: 35 cm
Dimenzije jabuke: 6,8 x 2,8 x 2,1 cm
Duina nakrsnice: 12,3 cm
Prouavajui srednjovekovne maeve naene na teritoriji nekadanjeg So
vjetskog Saveza njihov dobar poznavalac, Anatolij Kirpinikov, doao je do odre
enih zakljuaka u odnosu na karakteristike maeva od IX do X veka i prelaza u
maeve druge polovine XI do XII veka.522 Ta saznanja mogu se primeniti i pri analizi
52025 . Kovaevi, Provincija Prevalis, u: Istorija Crne Gore I, Titograd, 1967, str. 253256.
521 Z. Bei, Saobraajni centri june Crne Gore, u: Istorija Crne Gore I, Titograd, 1967, str. 3132.
522 A. . , e , , 1966, . 52.
204
seiva maa br. 2.

Ma je postao laki i od ranijih 1,5 kg dolo se do oko 1 kg. Ma br. 2
je teak 0,750 kg.
Sa smanjivanjem teine dolo je i do skraivanja duine, od oko 95 cm na
oko 86 cm. Ma br. 2 je dugaak 82,8 cm.
Smanjivala se i irina seiva izmeu 0,51,5 cm (npr. ma iz X veka sa
natpisom Ingelrii, naen 1899. u kurganu u Gnezdovu, ok. Smolensk, ima seivo
iroko kod osnove 6 cm)523. Seivo maa br. 2 iroko je kod osnove 4,5 cm.
Duina leba zauzima kod maeva od IX do X veka skoro celu duinu
seiva, da bi se skraivala uglavnom na dve treine duine seiva. Ma br. 2 ima leb
koji zahvata samo polovinu seiva, to nije uobiajeno.
Na maevima od IX do X veka irina leba iznosi polovinu ukupne irine
seiva, a od druge polovine XI veka irina leba se svodi na samo jednu treinu. Na
seivu maa br. 2 leb jo uvek zadrava staru irinu i iznosi 2,5 cm.
Promene su se deavale i na nakrsnici i drki. Do XIII veka zadrala se
nakrsnica povijena nadole. Na mau br. 2 nakrsnica je takoe blago povijena. Bron
zana drka ukraena srebrom, zlatom i nijelom ustupila je mesto gvozdenoj drci bez
ukrasa. To potvruje i drka maa br. 2.
Podudarnost zakljuaka A. Kirpinikova sa delovima maa br. 2 svrstava
ga u maeve koji se nalaze na prelazu od IXX ka XIXIII veku, od starih tipova u
nove tipove romanikih maeva. Prema osnovnom obliku, najvie je podudaran sa
seivom maa koji je naen u Vozdvienskom, kod Kostroma u Rusiji, iz XIXIII
veka, izuzev leba. Podudarnost se donekle ogleda i u duini (86,7 : 82,8 cm), duini
seiva (70,7 : 70,8) i irini seiva kod osnove i vrha (4,43,4 : 4,53,5 cm).524 Uzima
jui u obzir stari tip leba i ipak neto ire seivo, ma br. 2 bi prema seivu mogao
da se uvrsti u tipove malo starije od ruskog maa. Inae, opti oblik seiva pripadao
bi u glavnim konturama seivu tipa B (oko 11001150).525
Sl. 3. Raniji tipovi
povijenih nakrsnica
a. Ingeleri seivo, oko 1000.

Istorijski muzej u Bergenu, Norveka.
b. Ulfbreht seivo, kasni XI vek. Ko
lekcija E. A. Kristensen, Kopenhagen.
c. Ulfbreht seivo, oko 10501100.
Istorijski muzej Hamburga Altona.
523 Isto., str. 8081, br. 61.

524 Isto., str. 8485, br. 8.
525 H. Seitz, o. c., str. 136/B.
205
Stevo Vuini
Jabuka pripada prelaznom trbuasto-peurkastom obliku iz vremena oko

10501200, i to tipu 2526 (Tabla 2). To je, u stvari, mlaa varijanta tipa X Petersenove
klasifikacije, koji se javlja oko 900. godine,527 i bila je iroko primenjivana, naroito
na maevima obinih vojnika
Neznatno savijena nakrsnica javlja se oko 1000. godine,528 a neto izrazitija
postaje oko 10501100. godine, kako sledi prema nakrsnicama na mau u Istorij
skom muzeju u Bergenu, ije seivo je oko 1000. godine kovao Ingelri,529 i na mau u
Muzeju istorije Hamburga u Altoni sa seivom Ulfbrehta iz oko 10501100 (sl. 3).530
Nakrsnica na mau br. 2 je neto savijenija, vie nego na mau u Valas kolekciji u
Londonu, iz oko 11751200,531 to bi upuivalo na njeno junjako poreklo. Inae,
povijena nakrsnica je kulturno dobro centralne Azije; ona se ee sree u Junoj
Evropi, mada je posredstvom trgovine i drugim nainima razmene dola i u druge
evropske oblasti.532
Ukupno uzeto, ini mi se da bi se ovaj ma mogao staviti u vremenski
okvir oko 11001150. godine.
Poseban znaaj ovom mau daje natpis Ingelrii na seivu. Pojava igova i
natpisa na maevima see u doba Rima; u IV i V veku utiskivana su tankim malim
slovima latinizirana varvarska imena na vratu drki. Ta praksa se izgubila sa Velikom
seobom naroda, a ponovo se javila od kraja VIII veka. Natpisi slovima majuskule
utiskivana su u iroke ljebove na seivima, ree na gornjim stranama nakrsnice.533
Prvi poznati potpisani izraiva seiva bio je Ulfbreht, ije se ime, koliko je poznato,
prvi put javlja na seivu maa naenog u nekropoli Crkvine, u Biskupiji kod Kni
na, koji je datiran novcem vizantijskog cara Konstantina V Kopronima i njegovog
sina (751775) u funkciji obolusa.534 Ime Ulfbreht nalazi se na 162 seiva naena
u Centralnoj, Istonoj i Severnoj Evropi,535 zakljuno sa 1100. godinom.536 Ulfbreht
se ubraja u franake kovae seiva, ije se radionice lociraju u oblast srednje Rajne.
Dugo postojanje seiva sa imenom Ulfbreht, i posle njegove smrti, tumai se kao
oznaka kvalitetnih seiva franakih radionica.537
526 Isto, str. 133/2.

527 Isto, str. 108.
528 A. H. , e , . 52.
529 A. Bruhn Hoffmeyer, o. c. II, pl. V/e.
530 Isto, pl. IV/d.
531 Isto., pl. X/f.
532 A. Bruhn Hoffmeyer, Military Equipment in the Byzantine Manuscript of Scylitzes in Biblioleca
Nacional in Madrid, Gladius V, Madrid, 1966, str. 105; . Petrovi, Dubrovako oruje..., str. 21.
533 H. Seitz, o. c., str. 9899.
534 Z. Vinski, primjeni rendgenskog snimanja pri istraivanju ranosrednjovjekovnih maeva,
Vesnik Vojnog muzeja 1112, Beograd, 1966, str. 78.
535 www.rpg.ru/np swords-2.html
536 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, pl. VIII/b, 11751200; pl. IX/a, 11501200.
537 A. H. , ..., . 255256.
206
Drugi poznati izraiva

seiva iz kruga franakih
radionica bio je Ingelri, ije
ime se nalazi na maevi
ma u evropskim muzejima
od sredine X do XII veka.
tavie, pomilja se na nje
gove srodnike odnose sa
Ulfbrehtom, a na osnovu
prisustva oba imena na
jednom engleskom mau u
muzeju u Holandiji.538 Do
sada su u Evropi naena 22
primerka sa celim imenom
ili pojedinanim slovima,539
tako da je ma iz Zete 23.
poznati Ingelriev proizvod.
Meutim, daleko je manje
seiva sa ispravno napisa
nim Ingelrieimo imenom.
Prema meni do
Sl. 4. Natpis INGELRI na seivima:
stupnim saznanjima, pra
a. ma iz reke Zete, 11001150: INGEELRII
vilno napisano ime Ingelri
b. ma iz kurgana u Gnezdovu, X vek: ING/ELERIME FEC/IT
nalazi se na sedam maeva,
c. ma iz reke Isak Nant, XII vek: INGELRED
meu kojima je na tri dodato
d. ma iz Drezdena, XII vek: INGEERII
srednjovekovnim manirom
f. ma iz Firi jezera, Upsala, XII vek: INGERILT
me fecit naini me:
g. ma iz Monastiria, X vek: NRED...FPIT -
Ingelriimefecit naen u
INREDGERILT, proitano kao INGERILT
jezeru Sigridsholmu, Dra
vni istorijski muzej u Stokholmu (br. 14471), oko 950.
Ingelri naen u Temzi, Britanski muzej u Londonu, X vek.540
Inge/lri me fec/it slomljeno seivo, rekonstrukcija natpisa, naen u kurganu u Gnez
dovu, Smolenska oblast, Dravni istorijski muzej u Moskvi (br. 117/52ab), X vek.
Ingleri feci kurgan, Gorka Nikoljskaja, jugoistono Priladoje, Narodni muzej u
Helsinkiju, 1914, druga polovina X veka.541
Ingelrii Zemaljski muzej u Cirihu (br. 16203), 11501200.
538 Isto, 257, nap. 32.

539 V. nap. 15.
540 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... I, 112; www.gladstoneartcom.armorshfurl
541 A. H. , , 8081, . 61; 8283, . 74.
207
Stevo Vuini
Ingelri Zemaljski muzej

u Cirihu (br. 16061), 1175
1200.542
Ingelri Ukrajina, Istorijski
muzej u Lvovu (br. 2205),
XIIXIII vek.543
Ovoj grupi pripa
da i seivo sa imenom Igelria
maa br. 2, koji bi bio osmi
primerak u Evropi.
Na drugoj grupi
maeva nalaze se varijabilni
oblici imena Ingelri, koji su
ponekad napisani vrlo pri
mitivno, kao, n primer, na
seivu maa iz Upsale, u Dr
avnom muzeju u Stokhol
mu, ili sasvim aljkavo.544
Ova pojava objanjavana je
i pretpostavkom da je veina
kovaa seiva bila nepisme
TABLA IV ROMBOIDNI MOTIVI ILI IGOVI
na, te nije mogla tano da
NA SEIVIMA MAEVA
prenese slova. Poto je ime
1. Seivo maa br. 2 iz reke Zete, oko 11001150,
Ingelri oznaavalo visoki
2. Seivo maa iz kurgana u Gnezdovu, X vek,
kvalitet seiva, koristilo se
3 Seivo maa iz Kijeva, XII vek,
i na seivima znatno loije
4. Motiv na mau naenom na dnu reke Dnjepar, X vek,
izrade, pa se takvo oznaa
5. Motiv na drci i nakrsnicama, seivo Ulfbreht, X vek, Dnje
vanje proteglo i posle smrti
propetrovskie porogi, o. Hortica
Ingelria, aproksimativno jo
vek i p. Nepotpuno ispravno ime nalazi se na maevima:
Ingerih fecit Istorijski muzej u Bergenu, Norveka, oko 1000.
Ingeelrilt Upsala, Dravni istorijski muzej u Stokholmu (br. 8235), 1100.
Ingelred Fit naen u reci Isak, Muzej u Nantu (br. 1404).
Ingeerii Muzej u St. Omer, Francuska, 11001250.
Ingeerii Istorijski muzej u Drezdenu (br. 1606), drugom rukom dodato: Homo Dei.
Ingeriit Bavarski narodni muzej u Minhenu (br. 4716), drugom rukom dodato:
Homo Dei.545
542 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, 9/25, 26; pl. VIII/b, IX/a.
543 A. H. , ..., . 283.
544 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... I, str. 112.
545 Isto, str. 112113. Invokacija Homo Dei pripada poetku XIII veka; H. Seitz, o. c., str. 182.
208
Treu grupu ine seiva na kojima se nalaze samo pojedina slova ime
na Ingelri:
In... Muzej u Bernu.
N.el... Upsala, Dravni muzej u Stokholmu.
Nred... Monastirie, Orlovska oblast, Muzej Ermita u Sanktpeterburgu (br.
998/1), X vek.
4. ...g/?/e.r. Paselsn, Litvanija, XII vek.546
Osim toga, seiva sa imenom Ingelri ima jo etiri u Nacionalnom muzeju
u Helsinkiju,547 jedno u privatnom posedu u Danskoj i u Belgiji.548
Na seivu maa br. 2 ime Ingelrii izvedeno je krupnim rastavljenim slo
vima visine 2,5 cm i irine 12,5 cm, to iznosi oko jedne treine duine seiva. Taj
odnos je bio karakteristian za natpise do XII veka, kada su se protezali na polovinu
duine, pa i vie.549
Na drugoj strani seiva nalaze se geometrijski motivi (krug, krst i niz spo
jenih rombova) koji bi mogli da budu ig radionice ili ukras (Tabla IV/1). Geome
trijski oblici javljaju se na franakim maevima, kao i na drugoj opremi ratnika. Tako
se, na primer, koncentrini krugovi nalaze na krstu kopi sa petljom od gvoa iz ne
kropole u Rusanoviima (Bosna i Hercegovina), datiranih u IXX vek,550 krstovi na
franakim seivima,551 dok niz spojenih rombova asocira na isti takav motiv koji se
nalazi na seivu maa sa nejasnim natpisom iz Kijeva (Istorijski muzej, br. 6060), XI
XII vek.552 Inae, spojeni rombovi nalaze se i na drkama i nakrsnicama maeva iz
druge polovine X veka, naenih u Dnjepropetrovsku i Gnezdovu553 (Tabla IV/25).
Maevi sa natpisom Ingelri izazvali su posebnu panju, pa su maevi koji
su tipoloki odgovarali onima sa njegovim imenom svrstavani u posebnu grupu, tzv.
Ingelred grupu.554
Na osnovu analize oblika seiva, drke i nakrsnice pretpostavljeno je da bi
ma mogao biti iz oko 11001150. godine. Meutim, irina leba na seivu, duina
natpisa, nain tauiranja, visina i itkost slova sugerisali bi na neto ranije datiranje,
moda kraj X / poetak XI veka. Verovatno bi se odgovor mogao dobiti posle eksper
tize sastava gvoa i poznavalaca latinskih natpisa ranog srednjeg veka.
546 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... I, 113; A. H. , e, .

7879, . 35; Id., Ha ..., . 283.
547 A. . , , 21.
548A. Bruhn Hoffmeyer, From Mediaeval Sword to Renaissance Rapier, Gladius II, Madrid 1963, str. 8.
549 A. H. , Ha ..., . 284.
550 N. Mileti, Nakit i oruje u nekropolama III veka Bosne i Hercegovine, Glasnik Zemaljskog
muzeja u Sarajevu. Arheologija 18, Sarajevo, 1963, str. 160161, sl. 6.
551 R. Wegeli, o. c., str. 181182.
552 A. . , , 163, . XXVIII/3.
553 Isto, str. 117, tab. V/3, XVIII/2.
554 R. Wegeli, . c., str. 218; . Truhelka, Osvrt na sredovjene kulturne spomenike Bosne, u: Voa
kroz srednjovjenu zbirku Bos. Herc. Zemaljskog muzeja, Sarajevo [s. a.], str. 41.
209
Stevo Vuini
Korice maa (XI v.)
Naene u reci Zeti 1989. godine na lokalitetu Vranike njive; gvoe kovanje
Sl. 5. Deo okova korica maa, XI vek
Sauvani deo korica maa predstavlja zavrni deo sa prvim horizontalnim

poluprstenom; pripadale su maevima za seu sa zaobljenim vrhom. Obe polovine
metalnog okova spajale su se zakivcima na irem delu.
Duina: 38 cm
irina: 5,23,5 cm
irina okova: 3,5 cm
Vremensko opredeljenje ovog dela okova korica maa nainjeno je prema
luksuznim koricama tzv. maa Sv. Mauricija u Svetskoj riznici u Beu iz XI veka, a na
kojima se takoe vide zakivci (sl. 6).555
Korice srednjovekovnih maeva su retko sauvane.556 Pored ve pomenu
tih, poznate su jo i luksuzno opremljene korice maa iz XI veka, u zlatnoj oblozi sa
romanikim listolikim viticama, u katedrali u Esenu; korice ceremonijalnog maa
nemako-rimske drave Fridriha II iz 1220. godine, sa osnovnim romanikim rom
bovima u nizu i emajlom, u Svetskoj riznici u Beu.557 Prilikom iskopavanja srednjo
vekovnih lokaliteta u Srbiji jedino su u tvravi Stala, izgraenoj najverovatnije 80-ih
godina XIV veka, naeni delovi korica maa.558
Sl. 6. Korice maa tzv. Sv. Mauricija u Svetskoj riznici u Beu, XI vek
555 H. Seitz, o. c., str. 140, sl. 82; A. Nadolski, Polska bro: bro biaa, Wrocaw, 1984, sl. 9.
556 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... I, 200.
557 H. Seitz, o. c., tab. IV, str. 148, sl. 88.
558 Srednjovekovni Stala: [katalog sa izlobe u Narodnom muzeju u Kruevcu 16. I 16. II 1979],
Kruevac 1979, str. 19, br. 15.
210
4. Ma (11001200)
Naen u reci Zeti 1985. godine na lokalitetu Vranike njive; gvoe ko

vanje, urezivanje, tauiranje
Sl. 7. Ma, oko 11001200
Dvoseklo seivo izduenog trouglastog oblika suava se od prve etvrtine

duine i prelazi u blago zaobljeni vrh. Na dve treine duine je leb ija irina prati
oblik seiva, tj. irok je kod osnove i uzan kod prestanka. Na jednoj strani seiva
su igovi radionice: 1) etiri romba izvedena tehnikom urezivanja i spojena u jed
nu romboidnu formu; 2) gvoem tauirani pravougli trougao od ije se osnove
uzdie prava crta sa kratkim kosim zavretkom okrenutim prema hipotenuzi; dva
urezana i vrhovima spojena kosougla trougla izmeu kojih je s donje strane znatno
ui, takoe kosougli trougao, a s gornje lik u vidu srca (?), s jedne strane naslo
njen na katetu (sl. 8). S druge strane seiva tauirano je veliko latinino slovo N,
a neto dalje ig od dva suprotstavljena i razdvojena otrougla trougla ije se donje
strane produavaju i presecaju (sl. 9). Jabuka je u obliku pune manje kugle. U osnovi
prava, ua nakrsnica se neznatno povija nadole sa proirenim krajevima.
Sl. 8. igovi na seivu
Duina maa: 90 cm
Duina seiva: 77 cm
irina seiva: 53 cm
Duina leba: 69 cm
Duina vrata: 9 cm
Dimenzije jabuke: 4 x 2,8 cm
Duina nakrsnice: 16 cm
Ovaj ma celokupnim izgledom predstavlja spoj elemenata zadranih iz
ranijeg vremena i novih stremljenja ka prelazu romanikog u viteki ma. Starije i
novije znaajke bi bile: znatna irina seiva od osnove do prve petine duine seiva,
211
Stevo Vuini
tj. njeno skraivanje, to prati i irinu ljeba, koja odgovara zbiru bonih strana se
iva (5 cm: 2,51,25 i 1,25 cm), blago povijena nakrsnica sa tendencijom ispravlja
nja,559 vrat drke konusnog oblika koji se produava.
Prema trouglastoj formi seiva, njegovoj duini i irini, donekle i duini
vrata drke, ovaj ma je blizak mau koji je naen u Bodenskom jezeru, sada u Ze
maljskom muzeju (Landesmuseum) u Cirihu, iz oko 1100. godine.560 Ali, ma br.
4 ipak je zadrao poseban duktus
koji naginje proizvodima jugoza
padne Evrope. Na to bi ukazivao
i malo profilisani vrh seiva, koji
pri dnu, kratkim kosim ivicama,
nagovetava seivo za bod. Sl. 9. igovi na seivu i slovo H, koje asocira na Oruar
Na takvo lociranje me sku radionicu u Bordou, Francuska
sta izrade ovog maa sugerisala bi
i jabuka u obliku manje kugle. Taj tip se javlja jo u ranoj romanici, mogue oko
1000. godine, da bi uskoro dobio vie ili manje zaobljene konture. Na poetku se ne
sree esto, ali je oko 1100. dobio iroku primenu.561 Loptasta jabuka bila je opte
zastupljena u Junoj Evropi, manje poznata u centralnoj, a retko se sree u skandi
navskim zemljama. Inae, pripada starom mediteranskom kulturnom nasleu, ije
je poreklo u vizantijskoj i bosforskoj kulturnoj regiji.562
Toj kulturnoj sferi pripadala bi i neznatno povijena nakrsnica. Veoma sli
na vidi se na kamenoj skulpturi ratnika na krstionici u crkvi Septvaux u severnoj
Francuskoj, iz oko 1100. godine (sl.10),563 s tim to je na mau br. 4 izduenija i time
nagovetava prelaz na ravnu duu nakrsnicu tzv. krstakih maeva.
Posebno pitanje predstavljaju igovi na seivu za koje nisam nala analogiju
u meni raspoloivim i objavljenim signaturama. Eventualno bi dva rastavljena trougla
na strani seiva gde je slovo N odgovarala igu na jednoj vajcarskoj helebardi iz XIV
veka.564 Takoe, u domenu je pretpostavke i tumaenje slova N. Ono bi se moglo
povezati sa istom markom na seivima koja su raena u Bordou, u Francuskoj, koji je
u srednjem veku bio uveni oruarski centar Savoje, poznat i pod imenom Burdo.565
Naime, u jednom dokumentu italijanske trgovake kue Franeska Marka Datinija u
Avinjonu, iz 1373. godine, navodi se da je majstor za poliranje, ovani del Kramo,
559 . . , , . 52.
560 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, 7/2, Landesmuseum, Cirih (br. 15672), duina maa:
85 cm, duina seiva: 77,4 cm, irina seiva: 5 cm, duina vrata: 8 cm, duina nakrsnice: 11,5 cm; pl.
IV/b, k 1100.
561 H. Seitz, o. c., str. 147.
562 A. Bruhn Hoffmeyer, From Mediaeval Sword to..., 12; Id.,
Military Equipment..., str. 105.
563 H. Seitz, o. c., str. 138, sl. 80.
564 A. Demmin, Die Kriegswaffen in ihren geschichtlichen Entwickelung, Leipzig, 1893, 1048.
565 C. Buttin, Catalogue de la collection darmes anciennes europennes et orientales, Rumilly, 1933, str. 66.
212
prodao jedan ma sa igom latininog slova N, a koji je nainjen podraavanjem na

nain Bordoa.566
Prvi za sada poznati poda
tak o izradi seiva u Savoji je iz 1172.
godine, kada su monasi manastira St.
Hugon osnovali kovanicu seiva ma
eva, a koja je radila na vodeni pogon.
Pretpostavlja se da je izrada seiva u Sa
voji postojala i ranije, i to u oblasti reke
Rone.567
Seiva izraena u Bordou
uivala su veliku reputaciju; na uve
nom tritu u Lionu smatrala su se naj
boljima i bila naroito poznata u XIV i
XV veku. Pomilja se da su bila trougla
stog oblika, vrsta i zailjena.568
Sl. 10. Povijena nakrsnica mau na kamenoj skul
U poznatoj kolekciji evrop pturi krstionice u crkvi Septvaux u severnoj Fran
skog i orijentalnog oruja arl Bitena cuskoj, oko 1100.
nalazi se jedan ma raen u Bordou,
datiran, prema nakrsnici, u XIII vek, ali i sa elementima iz ranijeg stolea. On je
veih dimenzija, sa dosta irokim seivom kod osnove, koja se, meutim, proporci
onalno duini, postepeno suava i prelazi u zaobljen vrh; leb je iste duine kao na
mau br. 4, ali je shodno potrebama i ukusu vremena ui i iznosi jednu treinu irine
seiva. Oblik vrata drke jo uvek je neznatno konusan, a jabuka je vea i tea kugla.
Prava nakrsnica jo uvek ima na krajevima mala proirenja, koja su istog oblika kao
i na mau br. 4, ali u minijaturi.569
Pojedini dodirni elementi opisanog maa iz XIII veka, izraenog u Bor
dou, i maa br. 4 iz XII veka, za koji se takoe pretpostavlja da je raen u Bordou,
mogli bi se tumaiti kao relikti ukomponovani u zahteve novog doba. Upravo zato
je i dat opis toga maa.
5. Seivo maa (11001150)
Naeno u reci Zeti 1990. godine na lokalitetu Vranike njive; gvoe kovanje
566 R. Brun, Notes sur le commerce des armes Avignon au XIV sicle, Bibliotheque de lEcole des
chartes CIX, Paris, 1952, 225, nap. 1.
567 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... I, str. 125126.
568 Isto, str. 126, 199.
569 C. Buttin, o. c., 66, pl. VII, 186.
213
Stevo Vuini
Sl. 11. Seivo maa, oko 11001150.
Dvoseklo pravo seivo suava se od prve polovine duine i prelazi u vrh

koji je odlomljen. Polovinom duine seiva nalazi se irok i dublji leb. Vrat drke je
izduenog konusnog oblika. Nedostaju jabuka i nakrsnica.
irina seiva: 4,83 cm
Duina leba: 57 cm
irina leba: 1 cm
Duina drke: 15,5 cm
Oblik seiva odgovara tipu C iz oko 1150. godine570. Specifian oblik vrata
drke, pri emu je osnova znatno ira od vrha, javlja se na maevima oko 10501100.
godine571. Prema navedenim osobinama, ovo seivo bi pripadalo grupi tzv. prelaznih
oblika, koji obuhvataju period od 1100 do 1150. godine.572 Skoro isto seivo nalazilo
se u riznici Manastira Deani (Kosovo) i na osnovu zatupljenog vrha datirano je u
XIII vek.573
6. Ma (11501200)

vanje, ulaganje gvozdene ice
Sl. 12. Ma, oko 11001200.
Pravo dvoseklo seivo postepeno se suava od prve etvrtine duine i pre

lazi u zaobljen vrh, ime se ma opredeljuje za seu. Sredinom seiva, na dve treine
duine, prua se plitak leb. Na jednoj strani seiva u useene kanale u lebu uloena
je deblja ica od mekog gvoa koja tvori natpis: S..S..SISIS. Na drugoj strani seiva
nita se ne vidi. Jabuka je trbuasto-peurkastog oblika, a nakrsnica ira, sa proire
570 H. Seitz, o. c., 137/c.

571 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, pl. IV/c.
572 Isto, I, 34 itd., str. 185.
573 G. krivani, Oruje u srednjovekovnoj Srbiji, Bosni i Dubrovniku, Beograd, 1957, 44, nap. 310,
53, sl. 16/3.
214
nim krajevima koji ine neznatnu povijenost na donjoj strani.

Duina maa: 102,4 cm
Duina seiva: 88 cm
irina seiva: 53 cm
Duina ljeba: 68 cm
Duina vrata drke: 9 cm
Dimenzije jabuke: 6 x 4 x 3 cm
Ma je elektrolitskom i hemijskom metodom konzerviran u Konzervator
skoj radionici Istorijskog muzeja u Beogradu 1987. godine.
Prema ematskoj klasifikaciji seiva, koju iznosi H. Sajc, seivo ovog maa
je blisko tipu koji se javlja izmeu 1100. i 1150. godine.574 Jabuka po tipu pripada
prelaznom trbuasto-peurkastom obliku koji se nalazi na maevima izmeu 1050.
i 1200. godine.575 Ma sa istom jabukom, ali sa mlaim tipom seiva, datiran u XIII
vek, nalazi se u Vojnom muzeju u Beogradu.576 Taj tip odgovara jabuci tzv. maa Sv.
Mauricija, koji se rauna u dravne dragocenosti Nemakog carstva. Drka je oblo
ena srebrom sa graviranim grbom cara Otona IV (12081215), dok je seivo iz XI
veka (sl. 13).577
Opisana nakrsnica skoro se izjednauje s nakrsnicom na kamenoj skul
pturi krstionice u crkvi Septvaux u severnoj Francuskoj iz oko 1100. godine.578 S
druge strane, u kolekciji E. A. Kristensena u Kopenhagenu nalazi se ma sa jabukom
u obliku brazilskog oraha i skoro je istih dimenzija kao ma br. 5, na kojem je nakr
snica sa takoe proirenim krajevima, ali vie luno povijena. Ma je datovan u 1200.
godinu.579 Na osnovu ta dva primerka ini se moguim da se nakrsnica maa br. 4
moe opredeliti u vreme posle 1100. a pre 1200. godine, moda oko 1150.
Sl. 13. Ma sv. Mauricija u Svetskoj riznici u Beu, XI vek
Natpis na seivu izveden je istom tehnikom kao na mau br. 2, karakteri

stinom za franake radionice seiva. Meu objavljenim natpisima na takvim seivi
574 H. Seitz, o. c., str. 136, sl. 79/.
575 Isto, str. 133, sl. 7/13.
576 B. Milosavljevi, o. c., str. 23, br. 1.
577 H. Seitz, o. c., str. 141, sl. 82, u Svetskoj riznici u Beu.
578 Isto, str. 138, sl. 80.
579 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, pl. II/I, 21, br. 86/0355/.
215
Stevo Vuini
ma nije se nala analogija. Pretpostavka je da je re o vokaciji Sanctus Iesus (sl. 14),

analogno kako je protumaeno SOS kao ..O SAnctus na jednom vremenski mlaem
seivu u Arsenalu u Berlinu /AB 7354G/.580
U celini uzeto, ovakav ma, sa pravim seivom i pravom nakrsnicom,
podsea na krst. U interakciji sa krstakim ratovima i idealizovanim likom krsta
a, ulogom crkve u blagosiljanju maa pred polazak u pohode (protiv nevernika),
kao i dominirajuim znaajem
krsta uopte u to vreme, nije
iskljueno da se u konstrukciji
maa upravo ogleda krst Hri
sta. Nakrsnica se u odnosu na
zdepaste merovinke i vikinke Sl. 14. Natpis na seivu SISIS, u znaenju Sanctus Iesus
produavala i zadobijala izgled
krakova krsta. Ta tendencija zapaa se ve kod pojedinih vikinkih maeva, a uolji
vija je od oko 1100. godine. U tom obliku nakrsnica je nastavila da egzistira tokom
hrianske i riterske epohe.581
Krejg Donson, sekretar neprofitnog Edukativnog Oukut instituta u En
gleskoj, koji unapreuje studije maeva i oklopa, opredelio je drku ovog maa u
optiji stil, a ma je sa klasinim linijama kasnog XII i ranog XIII veka. Natpis ISISIS
je vien i na drugim maevima istog vremena i skoro je sigurno da predstavlja hri
ansko geslo.582
7. Ma (11751200)
Naen u reci Zeti 1988. godine na lokalitetu Vranike njive; gvoe kovanje
Sl. 15. Ma, oko 11751200.
Dvoseklo pravo seivo suava se od polovine duine i prelazi u poluza

obljeni iljak. S obe strane seiva, do poslednje etvrtine duine, je leb. Jabuka je
elipsastog oblika sa naglaenom povijenom donjom i ispupenom gornjom ivicom.
Nakrsnica je dugaka, vitka i prava.
Duina maa: 99,5 cm
580 R. Wegeli, o. c., Heft VIII, str. 223.

581 H. Seitz, o. c., str. 128.
582 C. Johnson, www.craig@armor.com
216
Duina seiva: 86 cm
irina seiva: 4,5 cm
Duina leba: 64 cm
Duina drke: 9,5 cm
Dimenzije drke: 3 x 6 x 2,2 cm
Ma nije konzerviran.
Tipian primerak iz grupe tzv. krstakih maeva. Seivo bi se moglo da
tovati u vreme od 1175. do 1200. godine, i to na osnovu tipa C iz oko 1150, a na
osnovu tipa D iz oko 12001225. godine, preuzimajui od prvog zavretak vrha, koji
je s jedne strane jo uvek neznatno zaobljen a sa druge ravniji, dok od tipa D ima
duinu, irinu i duinu leba.583 Jabuka je u obliku tzv. brazilskog oraha (koji se javlja
na maevima od 1100. do 1250. godine)584, poput masline, soiva.585
8. Ma (11501250)
Sl. 16. Ma, oko 11001200.

Dugo dvoseklo seivo suava se skoro od osnove i prelazi u neznatno zao
bljeni vrh. Na jednoj strani je duboki leb koji zahvata dve treine duine seiva. Na
kraem vratu je okrugla jabuka. Na vratu drke sauvani su parii drvene obloge.
Nakrsnica je prava, kraa i obla, vrlo malo proirena na krajevima.
Duina maa: 112 cm
Duina seiva: 97 cm
Duina vrata drke: 9 cm
Dimenzije jabuke: 5 x 1,8 cm
Elegantni krstaki i viteki ma. Analiza sastavnih delova aproksimativno
je datovala ma u polovinu XII do polovine XIII veka. Celokupni habitus odgovara
stilu Zapadne Evrope.
Seivo se po tipu okvirno moe smestitit u vreme od oko 1250. pa do
583 H. Seitz, o. c., str. 136, sl. 79/C, D.
584 Isto, str. 133/11.
585 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... I, 36, 186.
217
Stevo Vuini
oko 12501300. godine.586 Meutim, vrat drke ukazivao bi na raniji period. On je

kratak, blago konusnog oblika i odgovarao bi drki jednog maa u Vojnom muzeju
u Parizu (J 4) iz 11501175. godine.587 Jabuka tipski pripada vremenu oko 1150
1200,588 mada taj oblik ima dui vek trajanja i vidi se u likovnim izvorima XII i XIV
veka s obe strane Jadrana.589 Kraa i obla nakrsnica takoe bi pripadala vremenu oko
11001200. godine.590
9. Ma (1350)
Naen u reci Zeti 1987. godine na lokalitetu Miletina njiva; gvoe kovanje
Sl. 17. Ma, oko 1350.
Dvoseklo seivo se vrlo malo suava prema delu koji je horizontalno slo
mljen. Po sredini seiva je plitak leb. Na dugom, blago konusnom vratu je jabuka,
u osnovi kvadratnog oblika, sa jae zakoenim donjim ivicama kojima prelazi u vrat
drke i kratkim ivicama sa strane izmeu prave bone i gornje strane. U sredini jabu
ke je reljefni krug sa sredinjim ulegnuem, takoe krunog oblika. Krsnica povijena
nadole u obliku je slova C.
Ukupna duina: 74 cm
Duina seiva: 52 cm
Vrat drke: 15 cm.
Dimenzije jabuke: 4,5 x 5 x 1 cm
Duina vrata drke svrstava ovaj ma u grupu poznatu kao maevi za
jednu i p ruku, ija pojava je vezana sa poveanjem dimenzija maa od poetka
XIV veka, pri emu se prvo produavao vrat drke. Tim produavanjem na drci
je posle obuhvata akom desne ruke ostajalo slobodnog prostora, tako da je bilo
mogue ispomoi se i levom rukom. Ona se stavljala na preostali slobodan deo
586 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, pl. XIV/e, f.

587 Isto, pl. XI/a.
588 H. Seitz, o. c., str. 133/13.
589 . Petrovi, Dubrovako oruje..., str. 21.
590 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, str. 133/14.
218
drke, kao i jabuke,591 zahvaljujui eme se duim maem lake moglo rukovati.
Polomljeno i korodirano seivo maa br. 9 ne
omoguava detaljan uvid u njegovu strukturu. Na preosta
lom veem delu seivo je dosta iroko i neznatno se suava
prema vrhu, to bi se moglo uporediti sa tipom 12501300.
godine koji se upravo od poslednje etvrtine vie suava i
prelazi u vrlo malo iskoen vrh.592
Na dugom vratu sa jo uvek neznatno konu
snim oblikom, koji se ponekad sree na maevima za jed
nu i p ruku i dvorunjacima nemakog porekla od 1350.
pa do kraja XV veka,593 ali i na italijanskim maevima iz
XV veka,594 nalazi se velika jabuka koja je u osnovi blok
forme, nesvakidanjeg oblika i deluje spljoteno. Koli
ko mi je poznato, ona je unikat meu do sada poznatim
Sl. 18. Ma iz kolekcije dr srednjovekovnim maevima sa teritorija zapadnog dela
ora Binija u Rimu, kraj
XV poetak XVI veka
centralnog Balkana. Njeno poreklo trebalo bi traiti u
okrugloj jabuci, pre svega mediteranske provenijencije,
ije su se okrugle stranice ve otrpilike oko 1200. godine poele da savijaju da bi oko
kraja XIII veka postale obino prave, koso iseene i konkavno povijene ivice. Isto
vremeno sa promenama na ivicama, jabuka je postajala deblja i dobila je u sredini
glatku okruglu povrinu, koja je katkad ulegnuta, a moe da
ima i kruno uzdignutu ivicu.595 Tako oznaen razvoj okrugle
ka viestranoj jabuci na drkama maeva, a koji je imao i svoje
lokalne varijante, moe se dobro dokumentovati na maevima
naenim u severnoj i centralnoj Srbiji, koji su pohranjeni u ta
monjim muzejima, a u najveem broju datovani u XIV vek.596
U procesu preoblikovanja oble jabuke u viestranu,
a pod uticajima gotike, srednju fazu bi predstavljala jabuka
maa br. 9, od koje je jedan pravac razvoja iao ka pravoj poli
gonalnoj jabuci, a drugi ka stvaranju jabuke poznatog veneci
janskog tipa, tzv. spadone veneziane iz XIV veka,597 odnosno
Sl. 19. Povijena nakrs
nica na burgundskom
maa skjavone od kraja XV veka i kasnije.
bodeu, oko 13001325. Skoro identina jabuka i vrat drke nalaze se na
Zemaljski muzej u mau u kolekciji dr ora Binija u Rimu (sl. 18), za koju se
Cirihu, vajcarska
zbog rebraste korpe oslonjene na nakrsnicu pomilja da je
591 H. Seitz, o. c., str. 156, 167, sl. 104.
592 Isto, str. 136/.
593 Isto, str. 134/2022, 25, 27.
594 Isto, str. 134/35, 38.
595 Isto, str. 147.
596 . Cunjak, o. c., 1000; . Petrovi, Dubrovako oruje..., str. 211, sl. 4, 27; Id., Oruje, str. 131.
597 G. de Lucia, La sala darmi nel Museo dellarsenale di Venezia, Roma, 1908, 40, 289483.
219
Stevo Vuini
najranija forma venecijanskog maa skjavone. Taj ma je datiran u kraj XV i poetak

XVI veka.598 Iako na prvi pogled jabuka rimskog maa i maa br. 9 izgledaju kao
blizanci, razlike postoje, a one su znaajne za datiranje. Te razlike se ogledaju u sle
deem: 1) kod rimskog primerka gornja ivica je ravna i sa bonim pravim stranama
ini pravi ugao, dok kod maa br. 9 spoj gornje ravne ivice sa pravim bonim strana
ma ine dve kratke kose linije; 2) rimski ma ima ve sasvim oblikovano vee sredi
nje ispupenje, dok ma 9 umesto toga u sredini ima ulegnue sa isturenim krunim
bridovima; 3) prelaz osnove seiva u vrat drke kod rimskog maa je iskoen, to ga
smeta u vreme oko 14901500,599 dok je na mau br. 9 ravan. Drugim reima, iz ove
kratke analize sledilo bi da je ma br. 9 proizvod ranijeg vremena.
Okvirno, kao polazite za datiranje maa mogao bi se uzeti ma za jednu i
p ruku, naen u reci Savi kod sela Bari, sada u Muzeju grada Beograda (Obreno
vaka zbirka), datiran u XIV vek. Okrugla jabuka tog maa na jednoj bonoj strani
je ve iseena, dok je na drugoj zadrala oblinu, a obe strane su spojene pravim lini
jama gornje i donje ivice.600 Za njeno datiranje pomae predstava takve jabuke maa
na fresci Sv. Merkurija u Starom Nagorianu iz 1321. godine.601 Kao gornje odredite
moe da poslui jabuka maa za jednu i p ruku iz oko 1400. godine, u Narod
nom muzeju u Kopenhagenu, sa jako profilisanim stranicama skoro blok forme.602
U meuvreme, mogao bi se uzeti ma br. 9, koji je aproksimativno iz 1350. godne, a
moda i neto kasnije.
Luno povijena krsnica u obliku slova C predstavlja razvijeniju formu
tipa 6, prema Oukutovoj klasifikaciji iz oko 1300. godine,603 a koji se sree i na ma
evima iz prve polovine XV veka.604
U celini uzeto, ma br. 9 bi mogao biti proizvod jedne od maarskih ra
dionica jugozapadne Evrope. On istovremeno predstavlja polazite pri oblikovanju,
spada schiavonescha dubrovakih spomenika s kraja XIV veka605 i venecijanskog
maa skjavone.
10. Ma (XIV v.)
Naen u reci Zeti 1986. godine na lokalitetu Vranike njive; gvoe, bron
za kovanje, urezivanje
598 H. Seitz, o. c., str. 171, sl. 107; . Petrovi, Dubrovako oruje..., str. 26.
599 H. Seitz, o. c., str. 136/.
600M. Birtaevi, Maevi vukovci u jugoslovenskim zbirkama, Vesnik Vojnog muzeja 1314, Beo-
grad, 1968, str. 84, tab. II/I, str. 87. Neto stariji primerak bez ravne gornje strane nalazi se u Zemaljskom
muzeju u Cirihu (br. 7000), datiran oko 1300. A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, pl. XIII/b.
601 . Petrovi, Oruje, str. 153, br. 15/.
602 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, pl. /.
603 H. Seitz, o. c., str. 133/6.
604 A. Bruhn Hoffmeyer, Middeladerens... II, pl. XXIII/b, c; XXVII/c; XXXVI/b, d; XXXVIII/d.
605 . Petrovi, Dubrovako oruje..., str. 25: 1391 [...] de le doe spade schiavonesche [...].
220
Sl. 20. Ma, XIV vek
Dvoseklo seivo postepeno se suava od polovine duine i prelazi u, ve

rovatno zaobljen, vrh koji je odlomljen. S obe strane seiva, do njegove polovine, je
plitak leb. S jedne strane seiva urezana je predstava vitkog vuka u trku sa savijenim
prednjim nogama, razjapljenom eljusti i nadole sputenim repom. Crte je sigurno
izveden i sastoji se od pravih, kosih i umereno zaobljenih linija (sl. 21a). S druge
strane seiva urezan je mali krst i, prema opisu vlasnika maa, stilizovan vuk koji
se zbog roavosti metala jedva prepoznaje. Dugi iri vrat zavrava se bronzanom
pravougaonom jabukom sa gornjom ivicom u obliku velike zagrade i sa naglaenim
sredinjim krunim ispupenjem.
Nedostaje krsnica.
Duina maa: 113 cm
Duina leba: 57 cm
Duina drke: 20 cm
Dimenzije jabuke: 20 cm
Ma je konzerviran elektronskom i hemijskom metodom u Konzervator
skoj radionici Istorijskog muzeja u Beogradu 1987. godine.
irinom i postepenim suavanjem seivo bi u osnovnim konturama od
govaralo tipu E, 12501300. godine,606 ali, s obzirom na veu duinu, ono bi bilo
mlae. Ovom seivu, u odnosu na njegovu irinu i duinu leba, najslinije je seivo
sa vratom maa u Narodnom muzeju u Kraljevu (br. A. 59), datirano u XIV vek.607
tavie, na seivu tog maa urezan je i isti lik vuka, ali sauvan samo s prednjim de
lom. Na drugoj strani seiva je prikaz jedno
roga, to bi odgovaralo stilozovanom vuku
na seivu maa br. 10. Izvesnu podudarnost
poseduje i deo seiva maa u Vojnom muze
ju u Beogradu (br. 12751).608 Na oba ta maa
nalazi se drukiji tip jabuke, to ih svrstava u
Sl. 21 a. ig vuka, radionica u Gornjoj neto starije primerke od jabuke maa br. 10.
Ugarskoj, XIV vek
606 H. Seitz, o. c., str. 137/.

607 . arkovi, Srednjovekovni maevi iz okoline aka i Kraljeva, Zbornik Narodnog muzeja
XVIII, aak, 1988, t. III; . Cunjak, o. c., str. 160, br. 47, str. 175.
608 B. Milosavljevi, o. c., str. 25, br. 9, str. 27.
221
Stevo Vuini
Predstave vuka na seivima srednjovekovnih maeva pripisuju se kovai

ma seiva iz Pasaua u Bavarskoj, koji su taj znak, inae u grbu ovog grada, prvi stavili
na seivo, a to je potvreno poveljom vladara 1340. godine. Njom je bila zabranjena
upotreba tog znaka na proizvodima maarskih radionica u ostalim nemakim gra
dovima. Novom poveljom iz 1368. godine to pravo je ponovo potvreno i obavezalo
je sve majstore da znak vuka stavljaju na svako iskovano seivo. Tako zatiena seiva
postala su visoko cenjena i zato kopirana u drugim evropskim zemljama.609
Uporeujui lik vuka na seivu maa br. 10 sa vukovima u meni pri
stupanim radovima i na originalnim predmetima nisam nala analogne predstave,
osim na tri maa: u Muzeju grada Beograda, Narodnom muzeju u Kraljevu i Narod
nom muzeju u Budimpeti. Na ta tri maa jabuke su drugog tipa.
U Muzeju grada Beograda na mau dvorunjaku (br. 11540), koji je naen
u reci Dunavu kod sela Vinjica i koji je datiran u XIV vek, predstava vuka je taui
rana mesingom. Predstava se ne vidi sasvim jasno, ali osnovne linije se podudaraju
sa linijama predstave vuka na mau br. 10. S druge strane seiva je prikaz jednoroga
u zaletu i znak trougla.610
U Narodnom muzeju u Kraljevu, na mau pronaenom u Zapadnoj Mo
ravi, ije dimenzije odgovaraju dimenzijama maa br. 10, sauvani lik vuka se pot
puno podudara sa likom vuka na mau br. 10. S druge strane maa je predstava
jednoroga. Te istovetnosti ukazivale bi na istu kovanicu seiva.
Trei ma, sa skoro identinom predstavom vuka na seivu, nalazi se u
Narodnom muzeju u Budimpeti. Pored prikaza vuka nalazi se ucrtan grb koji je
pripisan stegonoama Mokianu i Amadeusu iz roda Aba, koji su imali posede u gor
njoj Ugarskoj (sl. 21b). Kako su se tu nalazili
rudnici gvoa, pretpostavilo se da je u gradu
Kaau postojala izrada maeva na poetku
XIV veka, u vreme palatina Amadeusa. Sma
tra se da je znak vuka bio znak korporacije
maara u tome mestu.611
Razvoju zanatstva u srednjovekov
noj Ugarskoj pridonele su i nemake zanatli
je, koji su dolazili na pozive vladara, lokalnih
gospodara, ali i samoinicijativno.612 Zbog
Sl. 21 b. ig vuka, radionica u Kaau, Gornja toga mi se ini da je mogue pretpostaviti da
Ugarska, na mau vlastele iz roda Aba, poe su oni iz Pasaua preneli i znak vuka, koji je u
tak XIV veka, Narodni muzej u Budimpeti
609 M. Birtaevi, o. c., str. 83, sa navedenom starijom literaturom.

610 Isto, str. 82, tb. I, sl. 11D, str. 87.
611 J. Hampel, Das Kurschwert Friedrich des Streibaren von Sachsen, Zeitschrift fr historische
Waffenkunde I, Dresden, 189799, str. 83, sl. 10.
612 A. Kubinyi, Die Anfnge der stadtischen Handwerks in Ungaren, in: La formation et le dvelop-
pement des mtiers au ge (Ve-XIVe siecles), Budapest, 1977, str. 140, 142 itd.
222
gornjoj Ugarskoj, u tamonjim kovanicama seiva, dobijao svoju lokalnu varijantu

po kojoj se razlikovao od originalnog prikaza. Na to bi ukazao i nemaki duktus
seiva maa br. 10, kao i maa u muzeju u Kraljevu.
Pod pretpostavkom da je seivo maa br. 10 izraeno u Kaauu, ili nekoj
srodnoj kovanici seiva u tom delu srednjovekovne Ugarske, jabuka na tom mau
je proizvod druge radionice, ili radionica. Ona pripada blok tipu, koji je s izvesnim
modifikacijama, naroito izvijanjem bonih strana, postao izraziti proizvod Venecije
u neutvrenim decenijama XV veka. Maevi s takvim tipom jabuke nalaze se i u
maarskim muzejima, to je navelo Klod Blera da pretpostavi da su maevi s takvim
drkama u Veneciju uneti iz Ugarske preko Dalmacije, pa su otuda i prozvani spade
schiavone613 slovenski maevi.
Nasuprot Klod Bleru, uvidom u fond srednjovekovnih maeva u Srbiji,
kao i u relevantnu stranu literaturu, dola sam do drugaije pretpostavke. Izuzi
majui Veneciju, maevi sa takvim jabukama nalaze se i na primercima iz kasnog
srednjeg veka u Srbiji.614 Pod nazivom srpski maevi (spade schiavonesche)615
navode se u jednom dubrovakom testamentu iz 1391. godine, to znai da su i pre
tog vremena postojali u Dubrovniku, gde su inae preovladavali maevi sa okruglom
mediteranskom jabukom, a s druge strane da je ve pre tog vremena u Srbiji morala
postojati znatna maarska aktivnost koja je mogla da dovede do stvaranja tipino
srpskog maa. to se tie termina schiavonescha, odnosno schiavone, postoji razlika
u njegovom zvaninom tumaenju izmeu Dubrovnika i Venecije. U Dubrovniku je
on znaio srpski,616 a u Veneciji slovenski.
Miljenje Kloda Blera ne moe se dokumentovati pisanim izvorima, jer
u njima nema pomena o znatnijem uvozu ugarskih maeva u Veneciju niti o izradi
maeva na nain ugarski. Takoe, ni u do sada objavljenim srednjovekovnim do
kumentima iz arhiva u gradovima Dalmacije nema zapisa o uvozu ugarskih maeva,
kao ni o upotrebi takvih maeva meu tamonjim stanovnitvom. U dobrovakim
arhivskim knjigama, meu brojnim ugarskim predmetima tamo zapisanim, ugarski
maevi navode se samo dva puta, 1412. i 1462. godine, u posedu dvojice puana, po
red brojnijih tipova oruja tipinih za Ugre lukova, topuza, titova, kordi.617 Inae,
Dubrovnik je nominalno priznavao ugarsku vlast.
ini mi se verovatnijim da su maevi sa pomenutom jabukom u maar
skim muzejima ili importovani tip srpskog maa, koji je tamo mogao dospeti kreta
njima stanovnitva pravcem jug sever, naroito intenziviranim s upadima Turaka
613C. Blaiz, A Schiavona Rapier, Journal of the Arms and Armour Society V/12, London, 1967,str. 454.
614 Uic, nastanak i razvoj: kulturno-istorijski pregled, Uice, 1995, str. 33, 94, tab. XVIII/2, 3; .
Cunjak, o. c., str. 159161, br. 42, str. 4851, 5355.
615 . Petrovi, Dubrovako oruje..., str. 25, testament maara Dobria.
616 . Dini, O nazivima srednjovekovne srpske drave, Prilozi za knjievnost, istoriju, jezik i
folklor 32/12, Beograd, 1966, str. 27 itd.
617 . Petrovi, Maarska kulturna dobra u srednjovekovnom Dubrovniku, Zbornik Filozofskog
fakulteta XVIII/A, Beograd, 1994, str. 203206.
223
Stevo Vuini
ali i sa ugarskim najamnicima u slubi srpskih vladara, trgovinom, kao i ambulan

tnim zanatlijama,618 ili, to je jo izvesnije, import iz Venecije. Naime, jabuka maa
br. 12 je usavrenije izdanje jabuke srpskog maa i svojom pravougaonom formom,
gornjom ivicom u vidu velike zagrade i naglaenim sredinjim ispupenjem moe se
oznaiti kao rad venecijanskih maara druge polovine XIV veka. Uostalom, poetna
faza u procesu oblikovanja jabuke srpskih maeva morala je poivati na podraava
nju, a zatim i lokalnim interpretacijama importovanih maeva iz Venecije, zvanino
za vladare619 a nezvanino za krupnu vlastelu i one koji su ih mogli nabaviti i platiti.
U celini uzeto, ovaj ma bi se u pogledu seiva mogao datirati oko sredine
XIV veka, i to u senoj funkciji, a u pogledu jabuke u vreme od sredine XIV do kraja
tog veka. Duina vrata drke svrstava ga u maeve za jednu i p ruku, a znak vuka
na seivu u tzv. vukovce.
11. Ma (XIV v.)

vanje, urezivanje, tauiranje
Sl. 22. Ma, XIV vek
Dugo dvoseklo seivo suava se neposredno od osnove i prelazi u blago

otar vrh ija je jedna strana odlomljena. Na jednoj strani su dva iga radionice: 1)
Trougao sa produenim bonim stranama koje se zavravaju kratkim omeenim cr
tama; na donjoj strani polukruna
linija od spoja dve strane trougla
preseca gornju kosu liniju i zvrava
se krstiem. 2) Krst sa istim zavr
etkom krakova u irem ovalu. S
druge strane su takoe igovi, pre Sl. 23. ig na seivu maa, moda radionica u Bordou?
ma opisu vlasnika maa identi
ni... ali neitljivi.
Jabuka je neznatno pravougaonog oblika sa nagovetenim blago zaoblje
618Meu toponimima u srednjovekovnoj Ugarskoj koji se odnose na obradu oruja postoji preko 50
mesta sa imenom Kovacsi (Kovai). G. Heckenast, Eisenverhttung in Ungarn im 914 Jahrhun
dert, u: La formation et le dveloppement des mtiers au moyen ge, Budapest, 1977, str. 90. Leksem
kova predstavlja sveslovensku i praslovensku radnu imenicu (P. Skok, Etimologijski rjenik hrvatskog
ili srpskoga jezika II, Zagreb, 1972, s. v. Kovati) i u tom obliku je poznata u srpskom i hrvatskom jeziku.
619 . Petrovi, Oruje Srbije..., str. 147149.
224
nim ivicama, a u sredini se nalazi kruno ispupenje koje je u centru udubljeno.

Obla nakrsnica povijena je nadole u obliku slova C, na ijim su krajevima stili
zovani kvadratii.
Duina maa: 109,5 cm
Duina seiva: 91 cm
Duina vrata: 14 cm
Dimenzije jabuke: 5,4 x 4,3 x 3 cm
Elegantnom izduenom formom, sa vrlo odmerenim suavanjem prema
vrhu, seivo odaje utisak proizvoda June Evrope. Donekle mu odgovara seivo
maa sa viestranom pljosnatom jabukom i istim tipom nakrsnice u Vojnom mu
zeju u Beogradu, koji je datiran u XV vek.620 Prema tipologiji seiva H. Sajca, pri
bliava se tipu J, za seu i bod, iz oko1400. godine621 (Tabla III), ali je nae seivo
bez leba, a vee duine.
Marke na seivu nisam uspela da rastumaim. Isti krst, ali bez ovala, je
marka vajcarske radionice oruja na motki iz oko 1200. godine.622
Prema A. Deminu, takav znak se nalazi na tzv. mau Sv. Mauricija u Be
u. Meutim, primenjena tehnika ulaganja gvozdene ice u useene kanale, kao i
623
struktura trougla sa pravim, kosim i oblim linijama podsea na nain izrade znakova
na seivu br. 7, za koje je pretpostavljeno da su proizvod radionica u Bordou u Savoji,
ali u mlaem izdanju.
Karakteristike jabuke: pravougaoni oblik sa jo uvek neznatno kosim i
kratkim prelazima u ravne bone strane i gornje i donje ivice, kao i sa manjim re
ljefnim krugom sa krunim udubljenjem u sredini, opredeljuje je u jednu od faza
razvoja jabuke na mau br. 9, tanije u mlau varijantu. Time bi se ova jabuka mogla
staviti u vreme posle 1350, a pre od oko 1400. godine. Jabuka po tipu pripada srp
skim maevim.
Vie povijena nadole, sa dekorativnim zavrecima, nakrsnica je takoe
mlaa varijanta povijene nakrsnice maa br. 9 i mogla bi se vremenski podudariti sa
datiranjem jabuke.
Sumirajui izloeno, sledilo bi da je seivo poreklom iz jedne od radionica
u Junoj Evropi, jabuka proizvod jedne od maarskih radionica u zapadnom delu
centralnog Balkana, kao i naksrnica, a vreme izrade kompletnog maa moglo bi se
fiksirati izmeu 1350. i neke decenije pre kraja XIV veka.
620 B. Milosavljevi, o. c., str. 30, br. 17.

621 H. Seitz, o. c., str. 136/.
622 L. Musciarelli, Dizionario delle armi, Milano, 1968, 39.
623 A. Demmin, o. c., 1053.
225
Stevo Vuini
12. Ma (XIV v.)
Naen u reci Zeti 1997. godine na lokalitetu Benat; gvoe kovanje
Sl. 24. Ma, XIV vek
Dugo vitko seivo suava se od prve petine duine i prelazi u zailjen vrh. Na
dve treine duine su dva paralelna leba. Na duem pravougaonom vratu je jabuka,
neznatno pravougaonog oblika, iji se nasuprot postavljeni uglovi spajaju sa bonim,
gornjom i donjom stranom kratkim, blago kosim ivicama. Po sredini jabuke je na
glaen krug, u centru udubljen. Prava nakrsnica je sa kratkim kracima okrenutim u
suprotnim smerovima i neznatno nadole nagnutim.
Duina maa: 115 cm
Duina seiva. 93,5 cm
Duina lebova: 59 cm
Duina drke: 16 cm
Dimenzije jabuke: 4,5 x 5,3 x 1 cm
Ma je konzerviran.
Due i ue seivo sa dva leba odgovaralo bi tipu F iz oko 13201350.
godine. To je tip namenjen i za seu i za bod. Njegova pojava bila je uslovljena
624
poboljanjem oklopa od ploa, a u skladu sa optim promenama koje su nastajale

u ratnoj vetini. Zailjenim vrhom maa moglo se lake prodreti u meuprostore
izmeu metalnih ploa, u delove oko vrata, ramena i u predelu trbuha.625 Takav
tip seiva, kao i izgled itavog maa, svrstavaju ga u proizvode June Evrope, gde je
upravo polovina XIV veka bila prelomna za postavljanje razlike izmeu severa i juga
Evrope, tj. nemakih i latinskih zemalja.626 U junim evropskim zemljama, naroito
u Italiji i podrujima podlonim njenim uticajima, oruju se poklanjala panja ne
samo u tehnikom, ve i u estetskom smislu. Da bi pokreti prilikom rukovanja ma
em bili skladniji, dopadljiviji, naroito sa maevima za jednu i p ruku, seiva su
624 H. Seitz, o. c., str. 136/F.

625 H. Seitz, o. c., str. 154; . Petrovi, Dubrovako oruje..., str. 22.
626 A. Bruhn Hoffmeyer, From Mediaeval Sword to..., str. 1113. Kao tip June Evrope smatra se
ma sa uim i duim seivom i zailjenim vrhom, duim vratom drke i jasno profilisanom jabukom,
kao i povijenom nakrsnicom, mada ih je bilo i sa pravom nakrsnicom.
226
dobijala vie lebova, ime je omoguavano lake rukovanje i dopadljiviji pokreti.

Jabuka maa br. 11 je nastavak transformacije jabuka maeva br. 9 i 10, ali u lokalnoj
varijanti, to se ogleda na njenom jo uvek vie kvadratnom nego pravougaonom
obliku, sa manje definisanim reljefnim krugom ulegnutim u sredini. Duina vrata
drke je tipina za maeve za jednu i p ruku.
Nakrsnica je prava, sa bonim kratkim kracima koji se neznatno savijaju u
suprotnim smerovima, kao da se i na taj eleo nain da oznai raskid sa tzv. krsta
kim maevima. Nakrsnica ovog tipa nije uobiajena.
Elegantni ma br. 11 po mom miljenju je spoj seiva raenog u severnoj
Italiji, tanije u jednoj od maarskih radionica na venecijanskom podruju, i jabuke
proizvedene u jednoj od radionica iz zapadnog dela centralnog Balkana, koja pripa
da tzv. srpskim maevima. Vremensko odreenje bilo bi oko polovine XIV veka, a
moda i neto kasnije.
13. Ma (13501400)
Naen u reci Zeti 1985. godine na lokalitetu Vranike njive
Sl. 25. Ma. 13591400
Dugo dvoseklo seivo suava se od prve etvrtine duine i prelazi u za

obljeni vrh. Duboki leb zahvata skoro polovinu duine seiva. igovi su tauirani
mesinganom icom, a jedan od njih je bolje sauvan. On se sastoji od dva luka nasu
prot postavljena i u sredini spojena, koji se sa strane takoe spajaju lunom linijom;
u sredini je nejasno slovo A ili N ? (sl. 26). Na dugom pravom vratu je jabuka, vie
kvadratnog oblika, sa gornjom ivicom u vidu velike zagrade i naglaenim sredinjim
polukrunim ispupenjem, u ijoj je sredini mesingom tauiran krst (sl. 27). Sau
vana je drvena obloga drke sa fragmentima koe, kao i paretom tordirane ice.
Nakrsnica je horizontalna, jaa, sa krajevima koji su neznatno povijeni u suprotnim
smerovima. Na spoju osnove seiva i nakrsnice nalazi se pare lima koje je pripadalo
koricama maa.
Ma je konzerviran mehanikom metodom 1987. godine.
Duina maa: 113 cm
Duina seiva: 90 cm.
Duina leba: 52 cm
227
Stevo Vuini

Dimenzije jabuke: 5 x 4 x 1 cm
Seivo je prema optem izgledu blisko seivu maa br. 10, koje se priblia
va tipu J, iz oko 1400. godine,627 ali je elegantnije, due i neto vitkije linije, namenje
no samo za seu. Prema duini vrata drke pripada grupi maeva za jednu i p ruku.
Nerastumaen ig (i nejasni drugi igovi) po maniru izvoenja indicira na maarske
radionice June Evrope. U obzir bi mogle doi Austrija, vajcarska i juna Nemaka,
koja je u XIV veku preuzela primat u izradi seiva maeva, a koja su pravljena od
izvanredno obraenog gvoa.628
Kao veoma kvalitetna, izvo
ena su u znatnim koliinama u za
padnomediteranske zemlje, gde su im
dodavani drugi delovi.629 Na neku od
tih lokacija ukazivala bi i namena za
jednu i p ruku, a takvi maevi su ve
inom raeni u pomenute tri oblasti i
Sl. 26. ig na seivu
bili su veoma u modi izmeu 1350. i
1410. godine.630
Nasuprot tako kvalifikovanom sei
vu, jabuka na drci, po svemu sudei, proizvod
je venecijanskog porekla i nalazi se na brojnim
maevima u Dudevoj palati u Veneciji, ozna
enim kao spadone veneziane. Tauirani krst
na ispupenom sreditu povezuje se i tumai
kao ostatak iz vremena romanike i krstakih
ratova, kada je krst bio jasan simbol tog vre
mena. Zadran na znatno kasnijim primerci
ma, na drkama i nakrsnicama, mogao bi se
tumaiti kao sauvani religijski simbol, ig ra
dionice, formalna oznaka riterskih maeva ili
kao dekorativni motiv.631
Jaa horizontalna nakrsnica, sa kra
Sl. 27. Znak krsta na jabuci drke
jevima neznatno povijenim nagore i nadole,
najverovatnije je proizvod iste radionice kao i seivo. Veoma joj je slina nakrsnica
627 H. Seitz, o. c., str. 136/.

628 . Petrovi, Oruje Srbije..., str. 160.
629 R. Brun, o. c., str. 225: uvoz velike koliine seiva iz Nemake za trgovaku kuu Italijana
Franeska Marka Datinija u Avinjonu 80-ih godina XIV veka.
630 H. Seitz, o. c., str. 158.
631 H. Seitz, o. c., str. 147; . Petrovi, Oruje, str. 130.
228
na mau u Vojnom muzeju u Parizu (J 6), iz oko 1350. godine,632 kao i nakrsnica na
jednom mau za jednu i p ruku sa jabukom tzv. Sempah tipa, iz oko 13751400,633
u Vojnom muzeju u Beogradu.634
Sauvana drvena obloga drke, fragmenti koe koji su se obavijali oko te
obloge, kao i parad ice i lima, to se sve spajalo u jednu celinu, spadaju u ree na
laze u rekama.
Datovanje ovog maa u period od 1350. do 1400. godine izvreno je kom
binovanjem tipa maa, seiva, jabuke i nakrsnice.
14. Bode (14001500)
Sl. 28. Bode, 14001500
Dvoseklo seivo za bod suava se od prve etvrtine duine i prelazi u otri

vrh. Vrlo plitak leb nalazi se na jednoj treini duine. Drka sa blago konusnim
vratom ima jabuku u obliku dva malo rastavljena uveta na kojima se nalaze po etiri
mala kvadratna otvora. Krsnica je masivna, kratka i spojena.
Duina bodea: 65 cm
Duina seiva: 59 cm
irina seiva: 4,2 cm
Duina leba: 26 cm
Duina drke: 11 cm
Ma je konzerviran.
Posle due pauze, koja je usledila sa propau antike kulture, bode je
poeo postepeno da se javlja u XIII veku ili neto ranije. Tek krajem XIII veka on je
dobio optiju primenu da bi u XIV postao nerazdvojni pratilac mukaraca, naroito
u Italiji. Od tada se on sree u vie tipova i sa vie naziva.635
Bode br. 14 pripada tzv. posebnim tipovima i nazivan je bode sa uima
ili sa krilima. Pripada kulturnoj batini Prednjeg Istoka i u Evropu je prodro preko
632 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens..., l. XVIII/a.
633 Datiranje prema: H. Seitz, o. c., str. 158, sl. 96; ma se nalazi u Istorijskom muzeju Gotenburga
u vedskoj.
634 B. Milosavljevi, o. c., str. 30, br. 14, datiran u XV vek; ma je nabavljen 1954. godine od kolek
cionara Janka Vertinija iz Ljubljane.
635 . Petrovi, Dubrovako oruje..., str. 31.
229
Stevo Vuini
panije, kao i Italije. Na Pirinejskom poluostrvu je bio u modi u XIV veku, dok je na
Apeninima, kako izgleda, poeo da se koristi neto kasnije.636
Drka tog tipa bodea, tanije jabuka, na prvom mestu se prepoznaje po
dva ovaloidna kotura koja se u gornjem delu koso razilaze. U male otvore na ui
ma privrivala se spoljna vidljiva jabuka, koja je mogla da bude od roga, kosti ili
metala.
Za taj tip bodea bilo je tipino da je deo osnove seiva bio veinom ne
poliran i na jednoj strani neto dui nego na drugoj.637 Seivo navedenog bodea
sadri osobenosti dva vremenska perioda. Zakljuno sa polovinom duine, zbog
ire osnove i naina suavanja, ima osobenosti tipa 7, iz oko 13501400. godine,
a od polovine ka vrhu, prema nainu suavanja i po otrom vrhu namenjenom za
bod, pribliava se tipu 15 vajcarskih seiva, iz oko 14001500 godine.638
Prava, kratka i masivna nakrsnica savija se na obe strane i preklapa, to
upuuje na venecijansku izradu. Isti tip nakrsnice poseduje jedan venecijanski ma
iz ranog XVI veka, u kolekciji E. A. Kristensena u Kopenhagenu (E 160).639
Postojanje ovakvog tipa bodea u Italiji, tanije u Veneciji, stavlja se u vre
me od oko 1400. godine. Nazivani su pugnale alla stradiotta ili alla levantina,
prema tipu bodea koji su nosili tzv. Stradioti (laka konjica), a koje je Vencija orga
nizovala za borbu protiv Turaka na Peloponezu, u Albaniji i Dalmaciji.640 Njihovo
poreklo se vezuje za Grku, ime se delom moe objasniti i tip drke.
Sasvim je mogue da je bode br. 14 pripadao stradiotima, kojih je bilo i u
Boki Kotorskoj, na ostrvu Stradioti, ranije Sv. Gavrilo, srednjem od tri ostrva koja se
pruaju ispred starih solana na Prevlaci.
urica Petrovi
Mjesto nalaza maeva
Zbirka maeva o kojoj je u ovom radu rije prikupljana je u periodu od

1985. do 1995. godine. Svi primjerci su naeni u rijeci Zeti. Neki primjerci su pro
naeni uz podvodni dio obale, i to sa obadvije strane rijeke, a neki u sredini rjenog
toka, pa je nemogue izvriti identifikaciju situacije koja je uslovila da se primjerak
maa nae na mjestu nalaza. Deset primjeraka je naeno na malom prostoru povr
ine 50 x 50 metara, dok su ostala tri primjerka pronaena u blizini od 300 odnosno
500 metara od mjesta grupnog nalaza. Jedan primjerak je naen u gornjem toku
rijeke, na mjestu zvanom Karkov jaz. Inae, ravniarska rijeka kao to je Zeta, tokom
uz dno korita, nema energiju koja primjerke od gvoa ili teeg materijala moe
636 H. Seitz, o. c., str. 213.

637 Isto, str. 215.
638 Isto, str. 201.
639 A. Bruhn Hoffmeyer, From Mediaeval Sword to..., 30, fig. 9a.
640 H. Seitz, o. c., str. 215.
230
transportovati, tako da je sasvim sigurno da se primjerak maa naao upravo na mje

stu na koje je nepoznatim nainom i dospio, pa je sigurno da su se svi primjerci nali
u situaciji in situ od trenutka potonua. Inae, prosjena duina rijeke na mjestu
nalaza iznosi 6,5 metara u vrijeme najnieg vodostaja. Morfologija terena je uobia
jena. Dakle, glinovito tlo zasuto tankim slojem pijeska i ljunka. Priobalni podvodni
dio ima vee naslage ljunka, pijeska i kamena, nastale erozijom povrinskog terena.
Sondiranjem priobalnih podvodnih erozivnih naslaga nije ustanovljeno postojanje
bilo kakvih artefakata. Naprotiv, sve maeve sam naao u povrinskom sloju i mogao
sam vizuelno da ih konstatujem. Takoe, ni okolni povrnski teren ne pokazuje neke
specifine osobenosti. U stvari, sainjava ga pleistocenska terasa, koja se protee du
itavog toka rijeke, danas zarasla u gusti.
Skica. 1. Mjesto nalaza materijala
Situacija na neto daljem terenu i u podvonom dijelu rijeke ipak indicira

mogue razloge za nalaz ba na ovom mjestu. Naime, lokacija grupnog nalaza ma
eva nalazi se veoma blizu gazova, odnosno mjesta na kojima se rijeka lako moe
prebroditi, kojih na terenu Vranikih njiva ima ukupno etiri.
injenica da na rijeci Zeti (na ovom dijelu njenog korita) nije bilo mostova
i da su gazovi predstavljali jedina mjesta preko kojih se moglo prei s jedne na drugu
njenu obalu upuuje na mogue razloge dospjea maeva ba u te djelove njenog
toka. Od jednog gaza mjesto nalaza je udaljeno 150, a od drugog, zvanog Benat,
250 metara. Ostala dva su udaljena 500, odnosno 600 metara nizvodno. Ove teren
231
Stevo Vuini
ske situacije recentno stanovnitvo tradicionalno zove brod ili benat. Gaz zvani
Benat nalazi se na mjestu na kojem su se nekada nalazili temelji pregrade i jaza, tzv.
dukljanovi mlini, kako ih je okolno stanovnitvo nekada zvalo, a u knjizi Starine u
Zeti pominje ih Maksim obaji. Na tim temeljima su krajem XIX vijeka izgraene
pregrade i jaz za mline Vuinia. U dobro ouvanim i visokim temeljima objekta
nalaze se vidljive intervencije iz vremena antike, pa i starijih kulturnih slojeva.
Kao mjesta koja omoguavaju jednostavan transport materijala i prelaz
ljudstva gazovi su potencijalna mjesta napada, pljaki, sukoba oruanih grupa ili
djelova vojski, nakon kojeg dio oruja moe da ostane na bojitu, odnosno u vodi.
Naravno, blizina ve mrtvih gradova antike Dokleje i srednjovjekovne Dioklije, te
srednjovjekovnog iveeg grada Spua, daje razloga i za dodatne indicije.
Ruevine antike Dokleje nalaze se 1500 metara vazdune linije nizvodno
od mjesta nalaza. U njenoj blizini se ukrtaju vani antiki i srednjovjekovni saobra
ajni pravci. Sa sjeverozapadne strane grada, ispod bedema a iznad potoka iralije,
iao je antiki put, lijevom obalom rijeke Zete, iz pravca dananjeg grada Spua,
ije sam ostatke ustanovio na oblinjem lokalitetu zvanom Laze Radevia.
Trasa ovog puta, u produetku, nakon obilaska Dokleje nije identifikovana.
Meutim, ona prirodno ide pravcem ka lokalitetu zvanom Mostine, na rijeci Morai,
na kojem se nalaze ostaci mosta, kilometar sjeverno od Dokleje. Ostaci mosta su vid
ljivi. Most su, inae, sruili Piperi poetkom XIX vijeka. Autopsijom opusa gradnje,
ugraenog materijala i naina gradnje moe se ustanoviti da most nije izgraen u an
tiko vrijeme. Vjerovatno je kasnoantiki. Meutim, hronoloka identifikacija gradnje
mosta do danas nije ustanovljena.
Takoe, u blizini sjevernih vrata, odnosno bedema, antike Dokleje prolazi
trasa srednjovjekovne komunikacije sve donedavno koriene za transport tovarnim
ivotinjama i kao sustopica za ljude. Ona ide od Rake preko Kolaina, Manastira
Morae, Rovaca i Pipera i direktno izlazi ispred antikog grada Dokleje ukrtajui
se sa trasom antike komunikacije koja ide od Spua, lijevom obalom rijeke Zete.
Ove trase, nakon ukrtanja, nastavljale su preko pomenutog mosta na Morai, ka
Podgorici i Skadru. U ljetnjem periodu, kada rijeka Moraa ima nizak vodostaj, ka
pravcu Skadra i Podgorice mogue ju je prebroditi na vie mjesta u blizini, to je
nakon ruenja mosta uobiajano. Isto tako, iz ovih pravaca ka Podgorici mogue je
u neposrednoj blizini, na Vranikim njivama, prebroditi, na nekom od etiri gaza,
i rijeku Zetu. Od Rake ka Zeti postoje jo tri srednjovjekovna puta,641 koji imaju
ekonominiju i prirodniju trasu, od kojih se dva sastaju na sjevernom dijelu Kua
i preko Meduna silaze u teritoriju srednjovjekovne Zete, a jedan izlazi kanjonom
rijeke Cijevne. U neposrednoj blizini mjesta nalaza maeva, nekoliko stotina metara
uzvodno je tjesnac koji sa lijeve strane formiraju brda Kaznovica i Trijeba, a Velje
Brdo sa desne strane rijeke Zete, izmeu kojih ona protie. Nakon ovog tjesnaca,
641 Istorija Crne Gore I, str. 2332.
232
kojim se zavrava Bjelopavlika ravnica, lagano se iri Zetska ravnica prema Podgo
rici i Skadarskom jezeru. Zbog toga je bilo prirodno da se u ovom tjesnacu, u kojem
se nalazi mjesto nalaza maeva, saekuju trgovaki karavani ili vojske koje su ile
dolinom rijeke Zete u pravcu Podgorice i Skadra. Upravo na ovom terenu, tanije na
brdu Trijeba, 25. avgusta 1876. godine odigrala se bitka koja je imala za cilj zaustav
ljanje turske kontraofanzive pokrenute nakon zauzimanja gradova Nikia i Spua
od strane crnogorske vojske. Turska vojska je za prelazak koristila postojee gazove
na Vranikim njivama, jer nije bilo mostova na Zeti.
Spomenute osobine terena, te saobraajni uslovi u neposrednoj blizini lo
kaliteta na kojem sam pronaao obilje ratnog materijala, mogu da upute na geograf
ske i geomorfoloke razloge koji su mogli uticati da se pomenuti maevi nau ba na
navedenim mjestima.
Meutim, tek ozbiljne analize izvaenog ratnog materijala, koje bi identi
fikovale proizvoaa, pa ak i rudnik iz kojeg potie eljezo, koje se inae ne mogu
izvriti u naoj zemlji (veoma su skupe i nijesu mi dostupne), mogle bi baciti vie
saznanja o naenom materijalu, na osnovu kojih bi se moglo sigurnije suditi o
stvarnim vlasnicima oruja, pa samim tim i razlozima za njegovo pozicioniranje na
mjestu nalaza. Na taj nain bi moda odgonetnuli mogui istorijski kontekst koji je
stvorio uslove da se znaajna koliina srednjovjekovnog ratnog materijala nae na
mjestu nalaza, u rijeci Zeti.
Moja namjera kao vlasnika zbirke maeva izmeu ostalog je i da njihovom
strunom obradom, koju je izvrla prof. dr urica Petrovi, dam podsticaj ostalim
kolekcionarima slinih predmeta ili dokumenata da ih objave i uine dostupnim na
uci. Tim prije to sam, na osnovu komparativnog uvida u muzejske i privatne zbirke
te strunu literaturu, stekao utisak da se znaajna dokumenta nae prolosti nalaze
van vidokruga naune javnosti. Prosto, privatni vlasnici nijesu spremni da svoje zbi
ke izloe na uvid, bar naunoj javnosti, najee iz neznanja, a dobrim dijelom i zbog
neopravdanog straha da e im nakon prezentacije zbirka biti izuzeta iz vlasnitva,
odlukom dravnog organa. Nesporno, lou uslugu nauci ine i trgovci starinama i
umjetninama koji ih otkupljuju i iznose na beogradsko i druga trita antikviteta,
gdje postiu znatno vee cijene nego u Crnoj Gori. Loa ekonomska situacija dodat
no motivie vlasnike da ih otuuju. U itavom tom poslu nadlene institucije nijesu
u stanju da ponude, ak i kada se prihvati otkup, trinu vrijednost, pa ih vlasnici i
zaobilaze. Zbog toga bi javni apel crnogorskih kulturnih institucija privatnim vlasni
cima starina i dokumenata, da omogue popis, identifikaciju, konzervaciju i prou
avanje, bio znaajan in za crnogorsku kulturu, to je inae regulisano pozitivnim
zakonskim propisima. U svakom sluaju, ovaj rad, nastao korienjem primjeraka iz
moje zbirke, neka bude prilog ovoj ideji.
Stevo Vuini
233
PRILOG PROUAVANJU MJESTA BITKE IZMEU
VOJSKI DUKLJANSKOGA KRALJA DOBROSLAVA
I RAKOGA UPANA VUKANA642
Analiza materijalnih izvora za XLIII glavu Ljetopisa Popa Dukljanina
Uvod
Da bi se izvrila utemeljena procjena validnosti Ljetopisa Popa Dukljanina,

kao spisa istoriografskog karaktera, odnosno, da bi se potvrdio ili osporio takav nje
gov karakter, neophodna je komparativno-analitika provjera podataka iz Ljetopi-
sa, u korelaciji s naznaenim toponimima, hidronimima, oronimima, etnoninima,
geografijom te, naroito, materijalnim injenicama. U ovom prilogu predstaviemo
rezultate sveobuhvatne i detaljne komparativne analize podataka navedenih u estoj
i sedmoj reenici glave XLIII Ljetopisa Popa Dukljanina, s naznaenim geografskim
i geolokim osobinama terena, te vojno-strategijskim i taktikim uslovima, kao i ar
tefaktima pronaenim u koritu rijeke Zete, u neposrednoj blizini ostataka antike
Dokleje. Inae, navedena glava je istovjetna u oba prepisa Sclavorum Regnuma, da
kle, i u Vat. Lat. 6958 i beogradskom R-570.643 Takoe, i u tekstu Scriptores rerum
Hungaricarum veteres, ac genuini, vol. III, Bibliopolre Vindobonenesis, 1746, p.
476509, koji je objavio Johanes Georgii Schwandtneri, a tampan je na latinskom i
u prijevodu u Monumenta Montenegrina, knjiga X, Istorijski institut, 2003. godine
(pripremio za tampu Vojislav D. Nikevi). Zato emo, u daljem tekstu, citirati po
Vat. Lat. 6958.644 Takoe, i za druge citate iz Ljetopisa koristiu isti rukopis.
U navedenoj glavi pominje se bitka izmeu vojski dukljanskoga kralja
Dobroslava i rakoga upana Vukana koji je podravao pretedenta na dukljanski
prijesto Koapara. Prema Dukljaninu, bitka se odigrala u arealu antikoga grada
Dokleje. Sa stanovita srednjovjekovne vojne doktrine postavlja se sutinsko pita
nje: da li prostor areala antikoga grada Dokleje moe biti bojinica i pod kojim
uslovima, odnosno da li su osnovano i zato vojskovoe zaraenih strana izabra
le ovaj prostor za sukob dvije vojske? Dakle, da li je bitka o kojoj je rije auto
rova fikcija ili istorijska injenica? Pa, da bismo potvrdili ili opovrgli navode iz
citirane glave, napravili smo komparativnu analizu geografskih, geomorfolokih
i vojno-strategijskih, te vojno-taktikih razloga i drugih uslova za ovu bitku na
prostoru antike Dokleje. Takoe, interpretirali smo, u korelaciji s prethodno izvr
enom analizom, i obilne nalaze ranosrednjovjekovnog materijala iz rijeke Zete, i
to naenog upravo u neposrednoj blizini ruina antike Dokleje. A kao sveukupni
642 Prilog je objavljen u Istorijskim zapisima broj 1- 4, Podgorica 2006. str 213 250.
643 Vatikanski rukopis objavljen je vie puta, a Beogradski je fototipski publikovan u: Eduard Perii,
Sclavorum Regnum Grgura Barskog, Conteco, Bar, 1998. Uporedno oba rukopisa od 95 do 211. strane.
644 Isto.
235
Stevo Vuini
rezultat izveli smo i odgovarajui zakljuak.

U XLIII glavi Ljetopisa, u estoj i sedmoj reenici, pie: Commiso denique
bello in Dioclia supra fluvium, qui Moracia dicitur, cecidit pars populi regis Do
broslavi et ipse captus est. Post haec Cociaparus cum Belcano mittentes vinculatum
regem Dobroslavum in Rassam, venerunt et obtinuerunt Zentam et depraedaverunt
maximam partem Dalmatie645 Kada se, dakle, zametnu boj u Diokliji, na rijeci
koja se zove Moraa, pogibe dio Dobroslavljevih ljudi a on bi zarobljen. Potom su
Koapar i Vukan poslali okovana Dobroslava u Raku a oni odu i zauzmu Zetu te
opljakaju veliki dio Dalmacije.646 Ove reenice identifikuju areal antikog grada
Dokleje kao mjesto na kome se, kako Pop Dukljanin pie, odigrala navedena bitka.
Inae, Konstantin Porfirogenet, sredinom X vijeka, u Spisu o narodima, strana 63,
o oblasti Duklje i istoimenom gradu pie: Duklja se naziva po gradu u ovoj zemlji
koji sagradi car Dioklecijan, a sada je to pust grad i do danas se zove Duklja. A
Mavro Orbini o ovom sukobu dukljanske i rake vojske, u svom djelu Kraljevstvo
Slovena, prevedeno u izdanju Narodne novine, Zagreb, 1999. godine, na strani 300,
kae: Koapar ode u Raku i sprijatelji se s tamonjim knezom Belkanom, te skupie
vojsku i povedoe je u pohod protiv Dobroslava. Ovaj im se suprostavi sa svojim lju
dima, pa kad se uhvatie u kotac na obali Morae, vojska Dobroslavova osta pora
ena, a on sam pade iv u ruke neprijatelju. U daljem tekstu, nakon to predstavimo
rezultate gore naznaene uporedne analize, pokazaemo da ova Orbinova reenica,
pri identifikaciji mikrolokaliteta na kome se dogodio boj izmeu dukljanske i rake
vojske nije oprena tvrdnji Popa Dukljanina. Ali, kao prvo, postavlja se pitanje da li
postoje razlozi, vojno-strategijske i taktike naravi, koji bi uslovili sukob dukljanske i
rake vojske na teritoriji areala pustog antikog grada Dokleje ili u njenoj neposred
noj blizini? Da bismo odgovorili na to pitanje razmotriemo sve relevantne injenice
za donoenje zakljuka.
Granice oblasti Zete i Dalmacije
Dakle, u XLIII glavi pominje se Dokleja iznad rijeke koja se zove Moraa,
te oblasti Dalmacija i Zeta. Za razumijevanje ove glave prethodno emo razluiti
meusobne odnose ovih dviju oblasti u teritorijalnom, saobraajnom, geografskom
i istoriografskom pogledu. Takoe, i topiku poziciju Duklje u odnosu na njih kao i
poziciju grada u lokalnim geografskim uslovima.
Autor Ljetopisa precizno identifikuje tri toponima izvedena od imenice
Dioclia. U IX glavi pominje se civita Dioclitiana (Dukljanski grad). Pisac Ljetopisa
navodi da je u Crkvi Svete Marije u Dukljanskome gradu sahranjen legendarni slo
venski kralj Svetopelek.647 U istoj glavi pominje se i Dioclia (Duklja) u kojoj je po
645 Isto.
646 Prijevod, isti autor.
647 Eduard Perii, Ljetopis Popa Dukljanina, str 67.
236
nareenju kralja Svetopeleka posveen arcibiskup (arhiepiskop) nadlean za Gornju

Dalmaciju, a u XLIII glavi pominje se Dioclia supra fluvium qui dicitur Moracia.
Dakle, Duklja na rijeci koja se zove Moraa. Posljednji toponim identifikovan je u
korelaciji s hidronimom Moraa, upravo, u estoj reenici XLIII glave Ljetopisa. Taj
toponim oznaava ruevine anitikoga grada Dokleje koje se nalaze, najduim pe
rimetrom, iznad istoimene rijeke. Recentno stanovnitavo danas ih zove Duklja. Taj
naziv se odomaio u literaturi pa emo ga i mi upotrebljavati u tekstu.
to se oblasti Dalmacije tie, o njenim granicama u XXXVI glavi Duklja
nin pie povodom pohare koju je izvrio car Samuilo: Post haec congregato exseci
tu, debelalavit Dulcinium longo tempore, sed eum capere nullatenus t. Inde ascendit
iratus, caepit destruere, incendere ac depraedare totam i, Decatarum autem atque
Lausiam civittes incendit nec non et vicos et totam provinciam devastatit, ita ut tarra
videretur esse sine habitatore Potom spojivi vojsku, opsijedae mnogo vremena
Ulcinj ali ga ne mogae nikako zauzeti. Odande se die gnjevan i poe ruiti, paliti
i pljakati cijelu Dalmaciju, gradove pak Kotor i Dubrovnik zapali, pa sela i cijelu
oblast opustoi tako da se injelo da je zemlja bez stanovnika.648 Na temelju upo
redne analize teksta XXXVI i XLIII glave moemo utvrditi da se Dalmacijom zove
primorska oblast, koja zahvata i teritorije upa Oblik, Prapratna, Budva s Kuevom i
Gripoli (Grbalj) koje su primorske oblasti Zete.
U XXX glavi Ljetopisa oblast Zete identifikovana je na sljedei nain: Post
haec Predimiro regni nati sunt quator filii, quorum nomina sunt haec: Chvalimirus,
secondus Boleslavus, tertius Dragislavus, quartius Svevladius, quibus et divisit terram
suam hoc modo: Chvalimiro dedit Zentae regionem cum civitatibus, et has iupanias:
Lusca, Podlugiae, Gorsca, Cupelnich, Obliquus, prapratna, Cermeniza, Budua cum
Cuceva et Gripuli. Potom se kralju Predimiru rode etiri sina, koji se ovako zovu:
prvijenac Hvalimir, drugi Boleslav, trei Dragislav, etvrti Svevlad. Ovijema i podijeli
zemlju na ovi nain: Hvalimiru dade oblast Zente (Zetu) s gradovima: Luska (Lje
kopolje), Podluje (abljaki okrug), Gorska (Hoti oko Podgorice), Kupelik (Koplik
na istonoj obali Skadarskog blata), Oblik (Tarabo), Prapratna (kraj izmeu Bara i
Ulcinja), Crmnica, Budva s Kuevom (Kevo) i Gripuli (Grbalj, upa)649. Dananja
oblast Zeta, meutim, zahvata samo everozapadni kraj srednjovjekovnog prostora,
poevi od everne obale Skadarskoga jezera i to bez ikakve promjene ovih granica u
odnosu na rijeke Morau i Zetu od vremena kad je pisan Ljetopis. Jovan Kovaevi
smatra da su se na granici everozapadnoga dijela oblasti Zete nalazile upe Gorska
(Gorsca) i Lusca650. Kovaevi misli da se upa Gorska prostirala istono od upa
Lusca i Podlugie, s tromeom nege oko Ribnice. Samo ime, kako veli, pokazuje
njenu umovitost. Ona je mogla zahvatati upne djelove kuke oblasti ka Morai, e
se nalazi onii vrh Gorica, na 2 kilometra udaljen od Duklje u pravcu jugoistoka. Sto
648 Isto.
649 Eduard Perii, Ljetopis Popa Dukljanina, str. 63.
237
Stevo Vuini
se tie upe Lusca, smatra, iako nije priobalna upa Skadarskog jezera, da gravitira
preko ravne Podluke upe ka jezeru. Ona, po njemu, odgovara dananjem Ljeko
polju, izmeu Morae i rijeke Sitnice, a moda je zahvatala i manje polje na lijevoj
obali Matice, koje se i danas zove Lunica. Prema Piperima, odnosno Duklji, smatra
da granicu ine dva uzvie
nja: Velje brdo i Malo brdo.
O granicama oblasti Zete
(Skica 1), u odnosu na an
tiku Dokleju, na osnovu
istraivanja provedenih po
etkom prologa vijeka, An
drija Jovievi651 kae: No
sa padom njene samostal
nosti (Zete), ovaj se naziv
sve vie suavao i danas se
ovim imenom zove polje iz
meu malisorskih planina s
jedne strane i crnogorskih
brda s druge strane, izmeu
piperskih i kukih brda i Ska
darskog jezera. U irem se
smislu ovo ime prostire i na
Ljekopolje, s desne strane
reke Morae, a u uem smi
slu na prostor s leve strane
njene... Severnu granicu
ine podnoja Kukih gora
iznad Podgorice, pa Malo i
Velje brdo iznad Ljekopo
lja. Sa Veljeg brda granica
prelazi preko r. Matice na
brdo Zeleniku, pa od ove na
Skica.1. Karta upanija Luka, Podlugie i Gorska (Istorija Crne
podnoje komanskih brda.
Gore, Titograd 1966, str. 319). Na skici se vidi da evernu granicu Odavde se zapadna granica
oblasti Zete ine rijeke Zeta i Moraa, uzvodno po 3 kilometra od protee niz r. Maticu i r. Sit
sastavaka ispod antike Dokleje.
nicu, zagrauje Ljekopolje
i od r. Sitnice prelazi na ljeanska brda, na brdski lanac izmeu Lekia i Grbavaca,
sa kojih povija na zapad u Gornje Blato... Duina oblasti u pravcu i.-z. iznosi 15, a u
651 Andrija Jovievi, Zeta, Ljekopolje i Skadarsko jezero, CID, Podgorica, 1999, reprint izdanje knjige
iz 1921, str. 1112.
238
pravcu s.-j. oko 22 km.

Njen oblik lii na trapez, ije istone i zapadne granice k severu, odakle
dolaze reke Moraa i Zeta, konvergiraju, a k jugu divergiraju. Povrina oblasti ima
300 km2. Takoe, i prof. dr Pavle Radusinovi1, na temelju istraivanja izvrenih
nakon Drugoga svjetskog rata, potvrdio je granicu dananje oblasti Zete, u odno
su na antiku Dokleju, upravo kako je utvrdio Andrija Jovievi u ve citiranom
radu.652 U Imeniku geografskih naziva srednjovjekovne Zete izdatom 1959. godine,
Gavro krivani na strani 24 pie: U geografskom smislu, Zeta iz sredine XII vijeka,
dakle iz vremena kada je nastao Barski rodoslov, treba da obuhvata svih deset upa
koje se tu navode. Takoe, navodi da su od sredine XIV do sredine XV vijeka grani
ce oblasti Zete zavisile, kao to i danas zavise, od raznih politikih prilika. Tako su u
vrijeme Balia zahvatale neto iri prostor u odnosu na granice iz XII vijeka. Sezale
su duboko na zapad, obuhvatajui dananju Katunsku Nahiju, prolazile pored Gra
hova i ile na Ostroku gredu obuhvatajui rijeku Zetu cijelim tokom i bjelopavlike
i piperske planine, a rijeku Morau je prelazila iznad Meduna, pa je ila na Kuki
Kom i sputala se na Hotski zaliv. Potom, Skadarskim jezerom do ua Drima kod
Skadra, ostavljajui Zeti sela: Selce, Hmelnicu i Kuevo, a Pilotu selo Kupelik i grad
Skadar, da bi zavrila kod ua Drima u more kod Ljea. Dalje, krivani smatra da
je od sredine XV vjeka ova granica Zete uveana u odnosu na dukljanski period po
ela blijeeti. U svakom sluaju, krivani se priklonio miljenju Stojana Novakovia
koji je oblast Zete utvrdio na osnovu Sclavorum Regnuma. Novakovi je razluio
pojmove Zete u fizikoj u odnosu na politiku geografiju. Smatrao je da je Zeta u
geografskom smislu nepromjenljiva, a da su se u politikom pogledu njene grani
ce mijenjale zavisno od politikih prilika. Analogno s tim je i pitanje granica Crne
Gore. One su u geografskome smislu veoma precizne i obuhvataju etiri Nahije. Me
utim, u politikom pogledu, pod pojmom Crna Gora podrazumijevaju se granice
dananje republike koje su ograniile nemjerljivo veu teritoriju. Taj naziv je dat u
ast oruja stanovnika takozvane Stare Crne Gore koji su bili predvodnici borbe za
stvaranje moderne drave. Tako da je granica oblasti Zete, u geografskom smislu,
koju su utvrdili istraivai neposredno pred Drugi svjetski rat, u stvari, bila, u svom
zapadnom dijelu, u odnosu na antiku Dokleju, oito, istovjetna kao u vrijeme kad
je pisan Ljetopis Popa Dukljanina, odnosno, u XII vijeku. Inae, u to vrijeme oblast
Zeta bila je jedna od regija Dukljanske drave. Tako je oito da se ime ove oblasti
punih osam stotina godina zadralo u narodnoj svijesti, proteui se na precizno
utvreni geografski prostor, a u narodnom pamenju su se zadrale reminiscencije
i na neuporedivo veu oblast srednjovjekone Zete, koja nije geografski ve politiki
pojam. No autor Ljetopisa Zetu smatra iskljuivo kao geografski pojam to je ovom
prilikom za nas jedino relevantno. Dakle, rijeka Moraa od sela Zlatice do sastavaka
s rijekom Zetom, u duini od etiri kilometra, dio je zapadne granice s kojom se, u
652 Prof. dr Pavle Radusinovi, Stanovinitvo i naselja Zetske ravnice od najstarijeg do najnovijeg
doba, Titograd Niki, 1991, knjiga II, str. 17, 20 i 147.
239
Stevo Vuini
neposrednoj blizini sastavaka rijeka Zete i Morae, doslovno granii istoni peri
metar zidina Dokleje. Rijeka Zeta od utoka u rijeku Morau do Vranikih njiva, u
duini od jednog kilometra, dio je everne granice oblasti Zete, s kojom se u kraem
dijelu, poev od sastavaka prema zapadu, nekih 300 metara, granii juni perimetar
bedema antike Dokleje. Tako da se Dokleja rijekama Zetom i Moraom, doslovno,
i u XII i u XX vijeku, granii s oblau Zete. Zato je reenica iz XLIII glave koja glasi:
Potom su Koapar i Belkan poslali okovana Dobroslava u Raku a oni odu i zauzmu
Zetu te opljakaju veliki dio Dalmacije zasnovana na injenicama potvrenim na
terenu. Dakle, nakon pobjede nad Dobroslavljevom vojskom, Vukan i Koapar su
s vojskom s prostora areala antike Dokleje preli rijeku Zetu i stupili na tlo oblasti
Zete. Potom su, obodnim prostorom Zete, preko Ljekopolja i Podluke upe, poli
u Dalmaciju i izvrili poharu po okolini dalmatinskih gradova, vjerovatno Svaa,
Ulcinja, Bara i Kotora.
Zemljopis prostora na kojem je smjeten antiki grad Duklja
Plato na kome je smjetena Duklja nalazi se na krajnjem everozapadnom

uglu prostrane Zetske ravnice i pripada basenu Skadarskog jezera653. Sa everoza
pada, kroz Bjelopavliku ravnicu, tee rijeka Zeta i usijeca se s june strane duboko
kroz diluvijalnu ravan platoa Duklje. Ispod junog perimetra gradskih zidina antike
Duklje rjeno korito Zete odsijeca plato Duklje, s juga, od povri na kojoj u nepo
srednoj blizini dominiraju Malo i Velje brdo, a dalje se nastavljaju brdoviti predje
li Ljeanske i Katunske Nahije. Rijeka Moraa tee od evera i usijeca svoje korito
kroz karbonat ljunka i pijeska u narodu zvanom peine. Prolazi neposredno ispod
istonog perimetra gradskih zidina i odsijeca Duklju od podgorike terase, odnosno
polja Zagori na kome se, tri kilometra junije, nalazi grad Podgorica. Te dvije rijeke
se sastavljaju na mjestu zvanom Sastavci, koje se nalazi neposredno ispod mjesta na
kojem se na platou Duklje istona i juna strana bedema lome pod otrim uglom. Sa
zapadne strane plato je odeen suvim koritom potoka iralije koji u kinom periodu
izvire iz tzv. Jame e se avoli tene, smjetene ispod brda zvanog Lia. Jama je uda
ljena od platoa Duklje oko tri kilometra everno, a potok iralija uvire u rijeku Zetu
300 metara zapadnije i uzvodno od sastavaka rijeka Zete i Morae. Od Sastavaka,
zajedniki tok ove dvije rijeke zove se Moraa, koja 25 kilometara jugoistonije uvire
u Skadarsko jezero. Na taj nain plato Duklje je s tri strane oivien dvijema rijeka
ma, tokom sunog dijela godine, i suvim koritom potoka iralije, to ga je uinilo
nepristupanim. Sa everne strane plato se nastavlja uzvodno uz rijeku Morau oko
tri kilometra i zavrava se kod mjesta zvanog Smokovac. Nekih osam stotina metara
evernije od evernog gradskog bedema plato se jednim jezikom odvaja i zavija
everozapadno, sastavljajui se sa poljem Straganicom, i otvara komunikaciju dalje
653 Piero Sticoti, Rimski grad Doclea u Crnoj Gori, Podgorica, 1999, str. 1314.
240
prema obodnim piperskim i morakim planinama iznad kanjona Platije u pravcu

Mojkovca i dalje. Sa everne strane grad je, takoe, bio ograen jakim bedemima iza
kojih se nalazi, i sada vidljivi, dvostruki iskop kao dodatna zatita od napada nepri
jatelja. S te strane svojevremeno bilo je jedino mogue napasti i osvojiti grad. Tako
siguran i nepristupaan poloaj prvobitno je bio izazovan za naseljavanje, a kasnije,
u srednjem vijeku, doprinio je da grad Duklja bude sasvim raseljen.
Dakle, rijeke Zeta i Moraa svojim duboko ueenim kanjonima cijepaju
sredinju teritoriju dananje Crne Gore na tri cjeline. Jugozapadna povr obuhvata
Katunsku Nahiju s dijelom Bjelopavlike ravnice koja se nalazi s desne strane ri
jeke Zete. everozapadni dio obuhvata Pipere, dio Bjelopavlia, Rovca, Morau s
planinskim masivima Sinjavine. Ta brdsko-planinska povr preko piperskih brda
kaskadno se sputa na plato neposredno ispred Duklje. everoistoni dio koji obu
hvata brdsko-planinsku povr Kua, Bratonoia i Vasojevia koja se okomito sputa
u emovsko polje i dalje nastavlja u Zetsku ravnicu koja se naslanja na Skadarsko
jezero. Ta cjelina preeena je i vodenom preprekom, odnosno, rijekom Cijevnom
koja od istoka tee kroz Cemovsko polje i pet kilometara junije od Podgorice, na
obodu Zetske ravnice i emovskog polja, uliva se u rijeku Morau. Cijevna u ljet
njem periodu usahne i ne predstavlja prirodnu prepreku. Takoe, i u zimskom peri
odu ukoliko nije bujica moe se jednostavno prebroditi, naroito u dijelu toka juno
od Podgorice. Na tom dijelu ona je plitka i ne naroito brza, mada i u gornjem dijelu
toka postoji niz mjesta na kojima je kanjon uzak mogue je jednostavno uspostaviti
prelaz pomou brvna.
Komunikacije izmeu Duklje i oblasti Zete krajem XI i poetkom XII vije
ka ostvarivane su iskljuivo preko gazova na rijekama Zeti i Morai. Na temelju do
sadanjih istraivanja i materijalnih ostataka utvreno je da na ovim rijekama u tom
periodu mostova nije bilo. U neposrednoj okolini u srednjem vijeku nalazio se most
od kojeg su danas ouvani ostaci ili Mostine. Krajem pretprolog vijeka Maksim
Sobaji je zabiljeio da recentno stanovnitvo ostatke mosta zove Mramorje.654 Od
njega je sauvano sedam pilona. U knjizi Stari kameni mostovi grupa autora smatra
da je most turski. O tome u okolnom stanovnitvu ne postoji predanje niti legenda
o zidanju zbog ega tu tvrdnju treba dovesti u sumnju. Autori, inae, nijesu izvri
li autopsiju naina gradnje, sloga, materijala od kojeg je vreno zidanje. Naprotiv,
aproksimativno su ga po hronolokoj identifikaciji datirali u XVI vijek, a po stilskim
karakteristikama opredijelili su ga kao most koji karakterie turski stil gradnje. Inae,
most su poetkom XIX vijeka sruili Piperi da bi sprijeili Turke da prelaze Morau
i vre napade na njihovu teritoriju. Pjero Stikoti pretpostavlja postojanje antikoga
mosta, kilometar junije od Mostina, koji je direkno povezivao unutranjost grad
skih zidina s drugom obalom Morae i iao dalje preko polja Zagori ka dananjoj
Podgorici.655 Isti autor smatra da je most koncem IX ili poetkom X vijeka sruila
654 Maksim Sobaji, Starine u Zeti, Beograd, 1892.
655 Piero Sticoti, Rimski grad Doclea u Crnoj Gori, str. 23
241
Stevo Vuini
visoka voda. A svojevremeno da bi grad bio odbranjen od Bugara, u vrijeme pusto

enja Dalmacije, krajem X vijeka, most je bio poruen. Za takvu tvrdnju ne postoje
dokazi i nema materijalnih ostataka, tako da se moe smatrati pretpostavkom auto
ra. Isti autor o mostu na Zlatici kae da neobina irina i strmi prilazi glavnom luku
edoe da se radi o turskoj konstrukciji XV ili XVI vijeka. Meutim, uzdu toka
Morae od gradskih zidina pa do ulaza u kanjon Platije, u duini od dva kilometra,
postoji vie pliaka (pliina) koji mogu posluiti kao prelazi.
Dakle, Stikoti smatra da everozapadna povr preko platoa Duklje nije
imala komunikaciju preko mosta s druge dvije povri, koje su juno i istono od
nje, u periodu od kraja IX ili poetka X vijeka pa do kraja XV ili poetka XVI vijeka,
mada je taj podatak irelavantan za pomenutu bitku. Nije bitan zato to se u nepo
srednoj blizini platoa Dokleje nalazi veliki broj gazova preko kojih vojska moe da
izvri forsiranje rijeka Zete i Morae, ali iskljuivo u vrijeme niskog vodostaja rijeka.
U naelu, vojska moe da pregazi rijeke u ljetnjem i zimskom periodu,
kao i u vrijeme rane jeseni, dok u vrijeme kasne jeseni i ranog proljea, preciznije
u vrijeme velikih kia, nabujale rijeke Zeta i Moraa ne dozvoljavaju prelaz ljudstvu
na gazovima. U neposrednoj blizini platoa Duklje, 300 metara uzvodno uz rijeku
Morau, nalazi se gaz. Recentno stanovnitvo zove ga Rogamski gaz. Sluio je i kao
vodopoj za stoku. Korien je do poetka ezdesetih godina prologa vijeka, kad je
izgraen most na rijeci Morai koji je, naalost, preveo prugu Podgorica Niki
preko ostataka antike Duklje.
Takoe, upravo ispod zapadnog perimetra antike Duklje, poev od sa
stavaka dviju rijeka i uzvodno 300 metara, mogue je prebroditi rijeku Morau po
itavoj duini. A do jedan kilometar uzvodno uz rijeku Zetu, poev od sastavaka
dviju rijeka, nalaze se etiri gaza na kojima se u vrijeme niskog vodostaja, bilo zimi,
a u pravilu i ljeti, rijeka Zeta moe pregaziti. Formirani su na prirodnim stepenastim
kaskadama nastalim u procesu prirodne hidroerozije u geolokoj praistoriji. Rije
ka Zeta preko tih kaskada, od gaza zvanog Pod Milovanovu luku, pa do Sastavaka,
prilino strmo, u duini od 1,5 kilometar savladava razliku nivelete Bjelopavlike
ravnice i znatno nie nivelete na kojoj se nalaze sastavci dvije rijeke. Prvi gaz se nalazi
ispod ugla u kome se lome juni i zapadni bedem Duklje. To je mjesto utoka potoka
iralije u rijeku Zetu i zove se urman. Upravo na tom mjestu nalazi se gaz zvani
Gaz na urmanu. U pliini sredine gaza uoavaju se vieslojne intervencije. Prisutan
je kamen obraen u opusu kvadratumu. Na desnoj obali, u pliini, vidljiv je zid od
odlomaka karbonata ljunka i pijeska, u narodu zvan Peina. Na desnoj obali je do
bro ouvan suvomeni zid zidan u opusu insertumu s temeljima zidanim od veoma
krupnih pritesanih komada. Temelji tih zidova su postavljeni otro ukoso od lijeve
ka desnoj obali. Sto metara iznad njega nalazi se drugi gaz zvani Pod kolovrat ili Pod
izvor. Na njemu, u pliini, uoavaju se intervencije pekrivene pijeskom i ljunkom,
te razbacani ostaci kamenja obraenih u opusu kvadratumu. Trei gaz je 800 metara
242
uzvodno od Duklje i zove se Benat. Na gazu zvanom Benat, djelimino prekrivenim

ljunkom, postoje ostaci zidova iz antike, raeni u opusu insertumu s hidraulikim
malterom. Maksim obaji za taj zidani dio gaza kae da ga okolno stanovnitvo
zove Dukljanovi mlini, to potvruje njegovu duboku starinu656. Do vremena nepo
sredno nakon Drugoga svjetskog rata, kako smo utvrdili autopsijom preostalih ploa
koje su poruene namjerno, bio je poploan irokim ulomcima pragova donesenih iz
ruina antike Dokleje. Preko toga gaza, do poetka pedesetih godina prologa vijeka,
moglo se izvriti prelaenje rijeke gazei je do iznad glenja. etvrti gaz nalazi se 150
metara iznad Benta i zove se Pod Milovanovu luku. Prelaz preko njega je skopan s
izvjesnim tekoama zato to je u sredinjem dijelu neto dublji i potrebne su izvje
sne intervencije da bi se pripremio za prelaz ljudstva.
Trase puteva u srednjem vijeku izmeu Rake, Zete i Dalmacije
Glavni pravci komunikacije (Skica 2) kojima se moe marevati iz Rake i

Metohije ka sredinjem dijelu dananje Crne Gore su rijene doline, planinski prevo
ji i geotektonske depre
sije.657 Postoje tri takve
prirodne komunikacije.
Prvom komunikacijom
ide se kroz Plav i Gusinje,
dolinom Grnara preko
Bogievice i Vrmoe niz
kanjon rijeke Cijevne
te preko antikoga mo
sta kod sela Rogam, kod
Tuzi, ulazi se u teritori
ju srednjovjekovne Zete
odnosno Zetske ravnice.
Jedan krak te trase, prije
kanjona rijeke Cijevne,
odvaja se u pravcu Rika
vakoga jezera, Korita i
nastavlja pored Meduna.
Ta trasa izlazi u podno
je kukih brda kroz selo
Doljane, udaljeno tri ki
Skica 2. Trase puteva u srednjem vijeku izmeu lometra od Podgorice ili
Rake, Zete i Dalmacije Duklje. Treom komuni
656 Maksim obaji, Starine u Zeti, Beograd, 1892, str. 36.

657 Istorija Crne Gore, knj. I, Titograd, 1967, str. 23.
243
Stevo Vuini
kacijom moe se ii iz Rake preko Brskova (Mojkovca), Kolaina, Mateeva, te Lijeve

Rijeke, Vjeternika, Brskuta na Medun. A silazi se, takoe, kroz Doljane u Podgoricu
ili Duklju, odnosno, u Zetsku ravnicu. etvrtom komunikacijom moe se marevati
od Rake kroz Mojkovac, pored Kolaina, pa, platoom na kojem je u XIII vijeku
sazidan manastir Moraa, a zatim preko Rovaca, odnosno Trmanja na Kokotovo
drijelo Seoca u Piperima potom se niz planinu Brotnjik dolazi na Bjeloglav. S Bje
loglava silazi se, obodom piperske ravnice Strganice, upravo pred everna gradska
vrata Duklje. Ova trasa ima jo jednu mogunost za izlaz na Duklju i to trasom koja
ide sa Trmanja preko Razdolja, Topolovika, Kotomice, potom sela Blizne, Petrovia,
Radee i urkovia. Ona takoe izlazi pred everna gradska vrata antike Duklje.
Dalja marruta ide preko gazova na rijekama Zeti ili Morai ka Podgorici i Zetskoj
ravnici. Ta trasa je, inae, koriena u srednjem vijeku. Donedavno je sluila za ko
munikaciju stanovnika Rovaca i Morae s Podgoricom. Preciznije reeno, Rovani
i Moraani koristili su je do ezdesetih godina prologa vijeka, sve dok nije izgrae
na magistrala kroz kanjon rijeke Morae zvani Platije. Marruta ovom trasom, ka
oblasti srednjovjekovne Zete, ima stanovite prepreke, upravo u neposrednoj okolini
antikoga grada Dokleje. Dakle, prirodne prepreke su rijeke Zeta i Moraa na kojima
u XI i XII vijeku nije bilo mostova.
Opta razmatranja o razlozima sukoba

dukljanske i rake vojske u Duklji
Razmotrili smo i utvrdili meusobne odnose Dalmacije i Zete u teritori

jalnom, saobraajnom i geografskom pogledu, a, takoe, i topiku poziciju Duklje
u odnosu na njih, kao i poziciju grada u lokalnim geografskim uslovima. Sad se
postavlja pitanje: koji su razlozi doveli do sukoba te dvije vojske na platou Duklje?
Mogui razlozi su dvojake prirode, dakle, strateke i taktike prirode.
U etvrtoj reenici XLIII glave Ljetopisa pie: Cocciaparus quoque frater
eius perrexit Rassam, inde cum Belcano iupano congregantes populum venerunt
contra Dobroslavum regem Njegov pak brat Koapar poe u Raku i odande sa
upanom Belkanom skupivi ljude, pou na kralja Dobroslava.658 Po pitanju razloga
za donoenje odluke o Vukanovoj podrci Koaparu da poedne dukljanski prijesto
vojnim sredstvima dr F. Milobar659 smatra da su oni uzrokovani politikim prilika
ma izmeu Rake i Vizantije i o tome kae: Od Ane na ime doznajemo, da je Vu
kan bio u otvorenom ratu sa Bizantincima, odnosno sa Drakim vojvodom, onom
nama iz bitke kod Zveana poznatom kukavicom pitanje je sada: za to Koapar
ide traiti pomo protiv Dobroslava Vukanu, neprijatelja Aleksijeva, ako je iao po
zapovijedi Aleksijevoj protiv Dobroslava? Za to ostaje Gojislav sa svojim sinovima u
658 Dr Eduard Perii, Ljetopis Popa Dukljanina, str. 88.
659 Dr Fran Milobar, Dukljanska kraljevina. Glasnik zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, Sara
jevo, 1900, str. 33.
244
Drau, dok je poslan protiv Dobroslava? Zar bi draki vojvoda dozvolio, da Gojislav
i rodbina mu u Drau mirno planduju, dok im je bila zadaa da svrgnu Dobroslava?
Uvaimo li sve te okolnosti, ini nam se, da je najvjerojatnije, e se taj preokret u
teaju stvari ovako dogodio: Videi Dobroslav kakova se odasvud bura na nj sprema,
odlui da se osigura barem od one strane, otkuda mu je najvea pogibao na ime od
Bizanta. U tu svrhu bie da je priznao vrhovnitvo bizantskog cara, to jest, stupio je
u sizerenski odnoaj spram Bizanta i uinio Duklju vazalnom dravom Aleksij se
je zadovoljio ovim bez ikakve muke steenim uspjehom, pa je rado priznao Dobro
slava zakonitim vladarom, i tim to rae, to vie ne bi bio postigao niti onda, da je
iz tekih bojeva, koji od njegovih tienika zasio na Bodinovo prijestolje. Priznav
pak jednom Dobroslava za kralja, nestalo je razloga da mu postavlja protukandidata,
pa je za to bez sumnje naloio Koaparu i Gojislavu i ostaloj rodbini, da se mirno
dre Draa. Gojislav i roaci posluae, a to uinie tim lake, to Aleksij i onako
nije njima namijenio prijestolje ve Koaparu. Dakle, Vukan je zbog izvjesnih po
litikih razloga odluio da podri Koaparove pretenzije na prijesto. Naravno, one
su se mogle ostvariti jedino vojnim sredstvima. Ali, razlozi koji su uputili Vukana
i Koapara da odaberu komunikaciju kojom e povesti vojsku pravcem Raka via
Manastir Moraa, Rovca pred evernu kapiju Duklje strateke su prirode. Oni su se
uzdali u svoje vojne potencijale i nije im odgovarala nikakva strategija iscrpljivanja
svoje vojske, veoma nepogodna za svaku vojsku koja se nalazi u stranoj zemlji. Zato
su eljeli da sukob rijee namah, mogue i ne vodei rauna o mjestu sukoba jer
su bili suvie sigurni u mo svoje vojske. A oito ovu trasu su odabrali zato to su
eljeli da izbjegnu ulazak u oblast Zete kanjonom Cijevne ili preko Meduna u njen
dio, Zetsku ravnicu, koja je s tri strane zatvorena vodenim povrinama, Skadarskim
jezerom s jugoistone i june strane i rijekom Moraom s jugozapadne i zapadne
strane. Sredinjim dijelom ove povri, dijagonalno, od istoka ka jugozapadu, tee rje
ica Cijevna. evernu stranu ini podnoje kukih brda koja se u dubini nastavljaju
prema planinskim masivima istonog dijela centralne Crne Gore. Kroz nju prolaze
tri komunikacije koje vode upravo iz Rake.
Zato je ova povr, koja u cjelini ini oblast Zetu, zbog toga to je ispre
sijecana vodenim tokovima, u stvari klopka za svakog neprijatelja koji ue u nju.
Ukoliko se iz te oblasti na vrijeme evakuie stanovnitvo, stoka i itarice, svaki nepri
jatelj e se nai u nezavidnoj situaciji. Prije svega zbog nedostatka hrane, nemogu
nosti popune vojske ljudstvom, kao i zato to se svaki njegov pokret moe jednostav
no kontrolisati s okolnih visokih brda i brzo i efikasno pokrenuti vojska branilaca
da mu sprijee svaki manevar, naroito zato to svaki njegov pokuaj da prijee u
napad podrazumijeva prelazak nekog od vodenih tokova, to je uvijek skopano s
nevoljama za onoga koji forsira rijeku. Vizantijski pisac Teofilakt Simokata opisuje
forsiranje rijeke vojskovoe cara Mavrikija, Petra, 595. godine.660 On kae da je stra
660 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Vizantoloki Institut SANU, Beograd, 1955, str. 119.
245
Stevo Vuini
teg naerao vizantijsku vojsku da prelazi rijeku grupno da vojnici ne bi, prelazei
u malim odredima, postali rtve neprijatelja. Zato branioci mogu, odugovlaenjem
odsudne bitke, da iscrpu napadaa, demoraliu njegovu vojsku, izazovu glad u vojsci
i slino. A to je veoma bitno za rezultat sukoba mogu da diktiraju vrijeme, mjesto
i taktiku sukoba vojski, birajui za sebe najpovoljnije uslove. Takoe, iz ove oblasti
vode dobri putevi prema centralnoj Albaniji, odnosno Drau, e je stolovao vizantij
ski namjesnik koji je mogao, u sluaju naznaka loega ishoda sukoba, vojnim snaga
ma brzo da intervenie u korist Dobroslava. Inae, Vukan je pokrenuo ofanzivu kako
bi, izmeu ostaloga, opljakao Zetu i Dalmaciju, s namjerom da namiri trokove
ratnoga pohoda, vjerovatno i da neto zaradi te da pljakom plati vojsku kojoj je to
osnovna motivacija da se ukljue u pohod ovakve vrste. Dakle, pljaka je bila uobia
jeni nain kojim je u srednjem vijeku plaana vojska. U proljee 1283. godine, nakon
iznenadne smrti vizantijskoga cara Mihaila VIII, Andronik II, uz pomo Tatara i ve
liku vizantijsku vojsku koju je predvodio despot Mihailo, poveo je pohod na Tribale.
Vizantijski pisac Georgije Pahimer kae da su Tatari bili prikupljeni radi neostvarene
vojne protiv Tesalije.661 Meutim, Vizantinci su ih pokrenuli i usmjerili na Tribale
(pod kojima podrazumijeva Dukljane), obeavi im plijen od pljake kako bi platili
uesnike ekspedicije. Tatari su se odazvali pogotovo zato to ih je car bio pozvao u
pohod pa im je, u stvari, plijenom od pljake ipak platio neostvareni ratni angaman,
ne dirajui u dravnu blagajnu. Dakle, pljaka je bila motiv za vojnu. Oito da se
zbog pljake bila okupila velika vojska pod komandom Vukana i, mogue, Koapara.
Oni su poli da opljakaju Dalmaciju ije je primorje bilo bogato. Dokaz da je pljaka
bila vaan razlog za pohod na Duklju nalazimo u estoj reenici XLIII glave Ljetopi-
sa: ...a oni pou i opljakaju Zetu i veliki dio Dalmacije. U svakom sluaju Koapar
im je mogao obeati bogat plijen od pljake Dalmacije, a to podrazumijeva veliku i
jaku vojsku kojoj se Dobroslav nije mogao oduprijeti. Ni oblinji Vizantinci nijesu
bili dovoljno vojniki moni da ih odbiju od pljake.
Reenica iz XLIII glave Ljetopisa koja kae: Rex vero cogregans populum
voluit se defendere Kralj pak prikupi narod i odlui da se brani, govori u prilog
tvrdnji da je Dobroslav oekivao Vukanov vojni pohod na njega i da je na vrijeme
bio o njemu obavjetavan. Ali, takoe svjedoi i da je priprema vojnog pohoda bio
proces koje je trajao izvjesno vrijeme.
Prethodni navod potvruje i da je Dobroslav pravovremeno pratio mar
iranje prema oblasti Zete i Dalmacije jer je na vrijeme postavio sopstvenu od
branu unutar zidina antike Dokleje. Istovremeno to svjedoi i da se Dobroslav
kolebao po pitanju organizovanja odbrane, vjerovatno zato to nije imao vojne
moi da se ravnopravno suprostavi Vukanovoj vojsci. Stoga su Vukan i Koapar
pretpostavili snaan i trenutan sukob s dukljanskom vojskom, uzdajui se u mo
sopstvenih vojnih potencijala. U tom sluaju prirodno je bilo da su odabrali ko
661 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Vizantoloki institut SANU, Beograd, 1986, str. 33.
246
munikaciju preko Manastira Morae i Rovaca ka Duklji, kako bi ovom trasom uli
u oblast Dalmacije. Oni su vjerovatno bili zamislili da potom, ne gubei vrijeme,
zapadnim obodom zetske oblasti nastave mar kroz Dalmaciju i primorsku oblast
Zete, zato to je primorska oblast bila sredite vojno-politike vlasti, privrednih
potencijala i depozit sveukupnog bogatstva koje je trebalo opljakati da bi se voj
ska namirila. Pomen pljake Dalmacije kao oblasti znai da Vukanova vojska nije
pljakala gradove ve pokrajinu, jer nema pomena gradova. Takoe, smisao ove
reenice ukazuje da Vukanova vojska vjerovatno nije raspolagala opsadnim spra
vama za ruenje gradskih bedema, niti je mogla da ih transportuje nepovoljnim
terenom preko oblasti Morae, Rovaca i Pipera. Zato napadai nijesu ruili i opsa
dirali dalmatinske gradove. Dakle, i ova reenica Popa Dukljanina moe se sma
trati kao istoriografski podatak zasnovan na injenicama potvrenim terenskim
istraivanjima.
U svakom sluaju, Vukanu i Koaparu nije odgovarala bilo kakva defan
zivna taktika koju bi protiv njih primijenio Dobroslav, jer bi im izmorila i demora
lisala vojsku, veinom zainteresovanu za pljaku. A, u meuvremenu, Vizantinci bi
mogli vojniki da pomognu Dobroslava i dovedu u opasnost njihov pohod.
Dobroslav nije imao mogunost da bira mjesto konanog sukoba dviju
vojski. On je, nakon to je odluio da se brani i prikupio narod, mogao da bira izme
u strategije iznurivanja neprijatelja, odugovlaenjem direktnoga sukoba i munjevi
tih napada na neprijateljske kolone ili direknoga sudara dvije vojske koji je trebalo,
namah, da razrijei sukob. Stoga je odabrao strategiju odbrane na takozavnoj otpor
noj taki, na evernoj granici zetske oblasti, dakle, Duklji. Razlog za takvu strategiju
treba traiti, izmeu ostalog, i u drugoj reenici XLIII glave Ljetopisa: Regnante eo,
caepit se dure agere contra populum Za njegova vladanja poelo se surovo po
stupati s narodom. Dakle, iz nepoznatih razloga postupao je surovo s narodom zbog
ega mu, oito, narod nije bio naklonjen ve, mogue, sklon pobuni i promjeni vlasti.
Zato nije smio dozvoliti da mu Koaparova vojska ue u zemlju, jer se moglo desiti
da narod podri njegovu vojnu, bilo pristupanjem u njegovu vojsku, bilo davanjem
hrane neprijatelju ili vanih obavjetajnih informacija o Dobroslavljevim namjera
ma i rasporedu snaga. Zato je morao da odlui ishod direktnim sukobom na obodu
svoje oblasti prije nego mu neprijatelj u sreditu drave pobuni narod protiv njega
i zajedno s njime, osnaen, potue ga u bici na nekoj drugoj lokaciji. U svakom slu
aju injenica da se sukob dogodio na graninoj zoni zetske oblasti, koja je periferni
pojas njegove drave, govori da su se dvije vojske prvi put sukobile upravo u Duklji,
iznad rijeke Morae. A i reenica iz Ljetopisa koja glasi: Potom su Koapar i Vukan
poslali Dobroslava okovana u Raku, a oni odu i zauzmu Zetu te opljakaju veliki dio
Dalmacije potvruje da je bitka u Duklji bila prva i odluujua nakon koje su njih
dvojica poli u oblast Zete i Dalmacije i opljakali ih. Ova reenica, striktno tumae
na, potvruje da su Vukan i Koapar, nakon pobjede, proli jedinom od dvije komu
247
Stevo Vuini
nikacije koje vode u Zetsko primorje, odnosno Budvu. Dakle, pravcem kroz Ljeko
polje srednjovjekovnom trasom preko dananje Ljeanske Nahije, Bokova, Cetinja u
Zetsko primorje, odnosno Budvu s okolinom, ili pravcem podno Ljeanske Nahije
via abljak Crnojevia (upanija Podluje), kroz dananju Rijeku Crnojevia, kroz
sela Komarno, Dupilo, Podgor, Brajie u Zetsko primorje, a potom u Dalmaciju,
kojom se zvala oblast izvan budvanskoga distrikta, u divergentnim pravcima pri
morskih gradova Bara i Kotora.
Izbor strategije munjevitoga i direktnoga sudara na bilo kojoj taki Dobro
slavljevog kraljevstva odluio je i komunikaciju za mar vojske pravcem koji izlazi
na evernu kapiju Duklje. Ta trasa za marevanje vojske koja prolazi od Mojkovca,
via Kolain, pored dananjeg Manastira Morae, Trmanja, Kokotova drijela, Seoca,
Bjeloglava, obodom piperske ravnice zvane Straganica izlazi na 800 metara udalje
nosti od zapadne kapije Duklje. Ona je prilino pogodna za marevanje zato to pro
lazi prohodnim terenom. Na pojedinim dionicama trasa je nesigurna sa stanovita
obezbjeenja marevske kolone od napada neprijatelja. Od Manastira Morae do
Duklje mogue ju je ubrzanim marevskim korakom proi za jedan dan, a ukoliko
vojska vodi sa sobom natovarene tovarne ivotinje za dva dana hoda. Podrazumijeva
se da se na trasi mora organizovati noenje, i to na platou Trmanja, u Rovcima, koje
je pogodno i za organizovanje odbrane od iznenadnog napada. Kralj Nikola Petrovi
u svojim Memoarima pie da je ovom trasom Mehmed-Ali paa, 1876. godine, na
stupao s 20 tabora vojske i 5000 Arnauta s ciljem da se preko Morae i Rovaca sasta
ne u Spuu sa Sulejman-paom i Ali Sahib-paom. Meutim, ova komunikacija koja
izlazi direkno na ruevine antike Duklje prirodno zavrava na sastavcima rijeka
Zete i Morae, koje je odsijecaju od povri Katunske Nahije i podgorikoga platoa te
Zetske ravnice sa Skadarskim jezerom. Da bi se nastavilo dalje marevanje potrebno
je forsirati bilo koju od tih dviju rijeka i to na gazovima zbog toga to mostova u to
vrijeme nije bilo.
Koapar i Vukan su 1101. godine, po miljenju dr Dragoja ivkovia662,
odluili da pou na vojnu protiv kralja Dobroslava. Dr Fran Milobar663 smatra da je
do sukoba vojski dolo 1103. godine, a Jovan Kovaevi664 posredno hronoloki da
tira bitku nakon 1108. godine koju smatra godinom smrti Dobroslavljevog prethod
nika kralja Bodina. O pripremi vojne i datumu kad je Vukan pokrenuo vojsku protiv
njega, Dobroslav je, oito, bio na vrijeme obavijeten. Konano, odluio je da saeka
Vukana na najpogodnijoj poziciji za sukob s njegovom vojskom. To je plato ispred
antikog grada Duklje. Ta je geografska pozicija bojinice bila najpovoljnije rjeenje
za vojsku kralja Dobroslava jer je plato na kome se nalazi Duklja, intra muros, zati
en bedemima i sad dobro sauvanim. Ispred nje, u pravcu everoistoka, extra muros,
nalazi se plato na kome se mogu sukobiti vojske. irok je nekih 500 metara i dug do
662 Istorija crnogorskog naroda, Cetinje, 1989, str. 114.
663 Dukljanska kraljevina, Glasnik zemaljskog muzeja BIH, Sarajevo, 1900, str. 30 i 37.
664 Istorija Crne Gore, knj. I, Titograd, 1967, str. 399.
248
ispod rogamskih strana, upravo, prema komunikaciji kojom dolazi Vukanova voj
ska oko 800 metara, a nepravilno zavija ispod istonih rogamskih strana prema selu
Smokovac jo nekih dva kilometra, irok u proeku do 500 metara. S june strane,
neposredno ispod gradskih bedema, nalazi se gaz zvani urman, a pedesetak metara
uzvodno drugi gaz zvani Pod kolovrat. U sluaju naznaka loega ishoda bitke, preko
njih je mogue brzo naputiti odbranu unutar gradskih bedema i povui se nasuprot,
prema vrhu Malog brda ili dananjim Vranikim njivama. Odstupnicu je mogue
kontrolisati i tititi s vrhova Maloga brda. Upravo, opozito prema vrhu Maloga brda,
u pravcu zapada, nalazi se jedan od niih vrhova Veljega brda, izmeu kojih je pre
voj zvani Preslo. Oba vrha su na desnoj obali rijeke Zete. Rastojanje izmeu njih je
oko jedan kilometar. Vrh Veljega brda, iznad Vranikih njiva je kontrolna pozicija
za nadziranje gaza zvanog Benat ili Pod Milovanovu luku. S pozicije platoa Duklje
mogue je brzo i jednostavno intervenisati prilikom moguega zapreavanja prolaza
neprijatelju preko Morae. Takoe, neposredno preko potoka iralije nalaze se onii
vrh Doljanska glavica i, u blizini, everno od gaza Benat neto vii vrh brda Trijeba,
koji se nalaze s lijeve strane rijeke Zete, opozito Malom i Veljem brdu. Obje pozicije
su povoljne za kontrolu druga dva gaza na rijeci Zeti, iznad Duklje. Potvrdu, u ovom
sluaju, dobroga izbora Duklje kao pozicije za sukob nalazimo kod Makijavelija. On
u svojim vojno-teorijskim raspravama na 434. strani tvrdi da vojskovoa koji hoe
da bude gotovo siguran da nee biti pobijeen treba da postroji vojsku tamo e e
imati blisku i sigurnu odstupnicu, ili u movari, ili u planinama, ili unutar zidina
nekog monog grada, jer ga u tom sluaju neprijatelj nee moi slijediti. Takoe, i
Tit Livije665 navodi da se takvom taktikom svojevremeno posluio Hanibal protiv
rimskoga vojskovoe Marka Marcela.
Dobroslav je bio prinuen da saeka Vukanovu i Koaparovu vojsku ba
pred razvalinama antike Dokleje i jo zbog jednoga razloga. Zato to je trasa za
marevanje koja prolazi preko Trmanja i Blizne veoma nepovoljna za postavljanje
efikasnih zaeda. Mada o bici u Duklji dr Milobar kae: Kad dakle sve to svjedoi,
da je Dobroslav bio dosta sposoban vladar, udno nam se ini, da je on ekao ne
prijatelja na Morai, mjesto da ga eka u klancima i gorama, to bi svaki pa i manje
sposoban ovjek uinio? Mi sebi to tumaimo tako, da je Dobroslav odve bio
siguran pobjede, te je neprijateljsku silu odve omalovaavao, a svoju precjenjivao.
A osim toga valja znati da mu je doveo neto pomoi i draki vojvoda, onaj jadni
i plaljivi Ivan, brati cara Aleksija koji nam je sa svoga kukaviluka ve od prije
665 Tit Livije, knjiga XXIII, str.16 i knjiga XXVII, str. 1214. 249
Stevo Vuini
dobro poznat.666 Meutim, stav dr Milobara da je trebalo da se neprijatelj uniti u

klancima opovrgava Nikola Makijaveli.667
Materijalni izvori za XLIII glavu Ljetopisa
Meutim, naunim prilogom Zbirka srednjovjekovnih maeva nae

nih u rijeci Zeti, reklo bi se, otvoreno je novo poglavlje u izuavanju medievistike
na teritriji centralne Crne Gore, preciznije Zetsko-Bjelopavlike ravnice.668 Obil
ni nalazi srednjovjekovnog ratnog materijala naenog u rijeci Zeti, u neposrednoj
blizini gaza Benat, daju materijalne osnove za povezivanje nekih podataka iz XLIII
glave Ljetopisa Popa Dukljanina s naenom, hronoloki i tipoloki identifikovanom
i objavljenom materijalnom dokumentacijom.
Od oruja za bod i eu, koje potie iz XI i XII vijeka, u rijeci Zeti, nepo
sredno iznad gaza Benat, pronaena su etiri maa i jedne korice maa.
Sl. 1. Ma s natpisom INGELRII, oko 11001150.
666 Fran Milobar, Dukljanska kraljevina, str. 35.

667 Nikolo Makijavelili, Izabrana djela, Zagreb, poglavlje XXIII, str. 189190. U vojno-teorijskim ra
spravama autor veli: Padaju u tu nepriliku gotovo uvijek oni to u vrijeme kada prilazi neprijatelj
odluuju braniti teko savladiva mjesta i uvati pristupe. Ta e odluka, naime, uvijek biti tetna ako na
tom mjestu ne mogne prikladno drati svoje snage... jer nije mogue dovesti mnogo ljudi da uvaju
gorovita mjesta, bilo zato to se ne moe dugo boraviti, bilo zato to su uska i ne mogu mnogo njih
primiti pa se neprijatelju ne moe odoljeti kad te s jakim snagama napadne. A neprijatelju je lako doi
s velikim snagama, jer mu je namjera proi a ne zaustaviti se, dok onome tko eka nije mogue ekati
s velikim snagama jer se mora smjestiti na dugo vrijeme, ne znajui kad neprijatelj kani proi, na sku
enim i nerodnim mjestima. Poto, dakle, izgubi prolaz koji se nadao nadzirati i u koji su se tvoji ljudi
i tvoje ete pouzdavali, veinom se u vojsku i u ostale ljude uvue takav strah da ne moe ni iskuati
njihovu hrabrost, i tako izgubi cijelu fortunu a da si uloio samo dio svojih snaga. U istom poglavlju
Makijaveli navodi primjer iz istorije: Svatko zna kako je teko Hanibal preao preko Alpa koje dijele
Lombardiju od Francuske i kako je teko preao planinu to dijeli Lombardiju od Toskane, pa ipak su ga
Rimljani oekivali najprije na Ticinu, a zatim u ravnici Arezza, i radije su htjeli da im neprijatelj vojsku
uniti na mjestima gdje je mogla pobijediti nego da je odvedu na Alpe da propadne u pogubnim prirod
nim uvjetima. Na kraju ovoga teksta navodi jo jedan primjer iz 1515. godine, iz vremena rata izmeu
Francuske i Milana, i kae: Kad je Franjo kralj Francuske snovao prei u Italiju da opet zadobije Lom
bardiju, protivnici su njegova poduhvata svoje neslaganje najvie temeljili na tome da e ga vicarci
zaustaviti na planinskim prolazima. Iskustvo je pokazalo da je njihovo miljenje ostalo bez temelja, jer
kralj nije vodio rauna o dvama ili trima mjestima koja su oni uvali, poao je nepoznatim putem i u
Italiji je njima u blizini bio prije nego su i naslutili. Zato su se zaprepateni povukli u Milano i svi su se
Lombardijci pridruili Francuzima, jer ih je razoarala sigurnost da e Francuze zadrati u planinama.
668 Dr urica Petrovi, Istorijski zapisi, LXXIV, br. 1-2/2001, str. 255294.
250
Jedan od njih (Sl. 1) naen je 1987. godine, na lokalitetu Vranike Njive.

Gvoe, kovanje i tauiran je. Dvoseklo pravo seivo postepeno se suava od prve
sedmine duine i prelazi u kratak zakoen vrh. S obe strane plitak, irok leb sa igo
vima. Na jednoj strani u urezane kanale je utisnuto meko gvoe tvorei ime kovaa
INGELRII. Natpis je dug 12,5 cm, a slova su visoka 2,5 cm i natpis poinje 7,5 cm
od nakrsnice. S druge strane u pliim kanalima tauiran geometrijski motiv od niza
spojenih rombova, koji se prema osnovi zavrava s dva koncentrina kruga, a prema
vrhu s krugom i krstom. Vrat drke blago konusan, jabuka u obliku polumasline.
Nakrsnica neznatno oblog preseka blago se savija nadole i zavrava vrlo kratkim
kracima. Duina maa: 82,8 cm. to se tie hronoloke datacije urica Petrovi
se poziva na ruskoga naunika A. Kirpinikova i svrstava ga u maeve koji se nalaze
na prelazu od IX-X ka XI-XIII vijeku, od starih tipova u nove tipove romanikih
maeva. Zato, aproksimativno, smatra da se ukupno uzev ovaj ma treba datirati u
vremenski okvir oko 11001150. godine. Poseban zanaaj ovom mau daje natpis
Ingelrii na eivu. Takoe, autorka istie da je jedan od dvojice poznatih proizvoaa
franakih eiva bio Ingelrii, ije se ime nalazi na maevima u evropskim muzejima
od sredine X do XII vijeka. Dosad su u Evropi pronaena 22 maa s ovim natpisom
i ovaj je 23. primjerak u Evropi. Meutim s pravilno ispisanim linim imenom ih
je znatno manje, svega sedam a ovaj je osmi primjerak u Evropi koji ima pravilno
ispisano ime Ingelrii.
Drugi primjerak (Sl. 2) je naen na istome lokalitetu u neposrednoj bli
zini gaza zvanog Benat 1985. godine. . Petrovi smatra da taj ma cjelokupnim
Sl. 2. Ma, oko 11001200.
izgledom predstavlja spoj elemenata zadranih iz ranijih vremena i stremljenja ka

prelazu iz romanikog u viteki ma. Taj tip se javlja jo u ranoj romanici, mogue
oko 1000. godine, da bi uskoro dobio manje ili vie zaobljene konture. Na poetku se
ne sree esto, ali je oko 1000. dobio iroku primjenu. On je zadrao poseban duk
tus koji naginje proizvodima jugozapadne Evrope. Loptasta jabuica je bila opteza
stupljena u Junoj Evropi. Inae, pripada starom kulturnom nasljeu Mediterana ije
je porijeklo u vizantijskoj i bosforskoj kulturi. Toj kulturnoj sferi pripadala bi neznat
no povijena nakrsnica. Okvirno, . Petrovi ga je hronoloki opredijelila u vrijeme
od 1100. do1200. godine. to se igova tie, ona smatra da bi se slovo H na igu
moglo povezati s poznatom radionicom iz Bordoa u Francuskoj. eiva iz Bordoa
uivala su svojevremeno veliku popularnost i smatrana su za najbolja na uvenom
251
Stevo Vuini
lionskom tritu maeva. Naroito su bila cijenjena u XIV i XV vijeku.

to se eiva maa tie (Sl. 3) autorka kae da se iri oblik vrata drke jav
lja na maevima proizvedenim izmeu 1050. i 1100. godine, a na osnovu ukupnih
osobina eiva ona je zakljuila da bi ovo eivo moglo da pripada grupi takozvanih
prelaznih oblika, koji obuhvataju period od 1100. do 1150. godine.
Sl. 3. eivo maa, oko 11001150.
etvrti primjerak (Sl. 4), takoe, naen na istom lokalitetu kod gaza Be
nat, 1988. godine. Ma je svojim oblikom namijenjen za eu. Duina mu je 102,4
cm a eiva 88 cm. Na jednoj strani, u ueene kanale u lijebu uloena je deblja
ica od mekog gvoa koja tvori natpis: S..S..SISIS. Jabuica je trbuasto-peurkastog
oblika. Ona tipski pripada prelaznom obliku koji se nalazi na maevima proizvede
nim izmeu 1050. i 1200. godine.
Sl. 4. Ma, oko 11001200.
Zato je urica Petrovi hronoloki opredijelila ma kao proizvod radio

nica perioda izmeu 1100. i 1200. godine. Taj tip odgovara jabuci takozvanog maa
Svetog Mauricija, koji se rauna u dravne dragocjenosti Njemakoga Carstva ije je
eivo opredijeljeno u XI vijek. Natpis na eivu izveden je tehnikom karakteristi
nom za franake radionice i pretpostavlja se da predstavlja vokaciju Sanctus Iesus,
dakle, hriansko geslo. Tendencija nakrsnice da dobije izgled krsta vidljivija je ve
od 1100. godine i nastavila je da ivi tokom itave hriansko-riterske epohe.
Djelovi korica maa (Sl. 5) iz XI vijeka izvaene s istog lokaliteta 1989.
godine. Sauvani dio predstavlja zavrnicu s takozvanim prvim horizontalnim po
luprstenom koja je pripadala mau za eu sa zaobljenim vrhom. Obje polovine me
talnog okova spajale su se zakivcima na irem dijelu. Duina im je 38 cm a irina
5,23,5 cm. Vremensko opredjeljenje odlueno je prema luksuznim koricama maa
Svetoga Mauricija u Svjetskoj riznici u Beu, koje su iz XI vijeka, na kojima se, tako
e, vide zakivci. Dakle, proizvedene su u XI vijeku.
252
Sl. 5. Dio okova korica maa, XI vijek
Nita nas ne prijei da poveemo informaciju koju daje Pop Dukljanin

s nalazima maeva i ratnoga ranosrednjovjekovnoga materijala iz rijeke Zete, to
odgovara vremenu sukoba dukljanske i rake vojske, ije su se glavnine sukobile u
neposrednoj blizini mjesta nalaza. Naravno, Orbinovu tezu da se bitka odigrala na
obali rijeke Morae ne treba dovoditi u sumnju. Mavro Orbin669 kae: Koapar ode
u Raku i sprijatelji se s tamonjim knezom Belkanom, te skupie vojsku i povedoe
je u pohod protiv Dobroslava. Ovaj im se suprostavi sa svojim ljudima, pa kad se
uhvatie u kotac na obali Morae, vojska Dobroslavova osta poraena, a on sam
pade iv u ruke neprijatelju. Zato ne treba dovoditi u pitanje Orbinovu tezu? Ne
ulazei u razmatranje izvora koji je Orbinu posluio da tvrdi da se predmetna bitka
odigrala iznad rijeke Morae, da se zakljuiti da je sasvim precizan u identifikaci
ji upravo obale rijeke Morae koja, s istone strane, omeava polje ispred antike
Duklje od oblasti Zete. Jer, u kontekstu daljeg Orbinovog teksta, ita se: Poslae ga
svezana u Raku, a oni zauzee Zetu i unitie najvei dio Dalmacije670. Dakle, kako
smo ve utvrdili zauzimanje Zete moe se izvriti jedino prelaskom iz areala Dokleje
bilo forsiranjem rijeke Zete, bilo rijeke Morae, stoga to se Dokleja geografski nalazi
upravo kao mali klin i neposredno, rijekama Zetom i Moraom, granii se s teritori
jom oblasti Zete. Na temelju uraene analize sasvim je jasno da od Dokleje do utoka
u jezero rijeka Moraa tee zapadnim obodom oblasti Zete, ili kroz oblast Zete. Da je
Vukanova vojska ula u Zetu preko Meduna ili rogamskoga mosta kod Tuzi, ona bi
morala da pregazi kontinentalni dio oblasti Zete da bi na krajnjem zapadu, stigla do
oblasti rijeke Morae. U tom sluaju ne bi poslije bitke Vukan iao da zauzme Zetu jer
je prethodno morao zauzeti. Dakle, rijeka Moraa ima slobodan prostor za bojinicu
koji je izvan treritorije Zete, iskljuivo od Smokovca do sastavaka s rijekom Zetom u
duini od 2 kilometra. To je upravo polje ispred Dokleje. A Moraa je na toj duini
ba granica izmeu oblasti Zete i Podgorja. U svakom sluaju, taktiki, ukoliko se
bitka odigrala na rijeci Morai, to je mogue zato to na ovom dijelu ima vie pliina
i gazova, razlog za to je bio to je Dobroslav pokuao da prevede vojsku preko Mora
e i da se povue. U tom sluaju bitka se doslovno mogla odvijati obalnim pojasom
Morae i kroz pliinu. Materijal se ne bi mogao sauvati jer je Moraa tu veoma plit
ka i sav materijal bi pokupio pobjednik zato to su oruje i oklopi bili veoma skupi i
670 Isto.
253
Stevo Vuini
cijenjeni. Recimo, nakon bitke, ba na Trijepu, 25. avgusta 1876. godine, po strarom
kalendaru, Crnogorci su nakon turskoga poraza prikupili ratni materijal s bojita i
to 1000 puaka i tri ratne zastave.671 Veliku koliinu ratnog materijala prikupili su
narednih dana sa poeenih i utopljenih Turaka iz pliina na gazovima rijeke Zete.
ak, zbog poznatog siromatva crnogorske vojske, s njih su oplijenili i odjeu, obuu
te novac i, naravno, oruje. Meutim, ratni materijal iz rijeke Zete, svojevremeno, u
vrijeme bitke u Duklji, nije se mogao izvaditi jer je Zeta duboka u proeku 7 metara i
ima okomitu i visoku obalu tako da ga nije mogue vieti u vodi koja ima i poznatu
zelenkastu boju. Dakle, nije prozirna do te dubine. Zato je mogue izvaditi materijal
jedino koristei tehnika pomagala za ronjenje i posmatranje kroz vodu, to smo mi i
uinili. Potvrdu te teze o mjestu bitke nalazimo i u Ljetopisu, u glavi XXXVIII, u kojoj
se pominje kralj Predimir
koji je razdijelio zemlju
na ovaj nain: Hvalimiru
dade oblast Zente s gra
dovima Luka, Podluje,
Gorska, Kupelik, Oblik,
Prapratna, Crmnica, Bu
dva s Kuevom i Gripu
li, dakle, teritoriju preko
puta Dokleje. Svevladu
dade oblast ko ja se slo
venski zove Podgorje, la
tinski Submontana, i ove
upanije: Onogot, Mo
racija, Komernica, Piva,
Gerniko, Gaza, Kom, De
breka, Neretva i Rama;
ova etiri okruga nazva
tetrarhijom.672 Iz raspore
da upa da se zakljuiti da
se teritorija Dokleje nala
zila u Podgorju jer geo
grafski predstavlja prirod
ni silazak visokih planina
u Bjelopavliku ravnicu
koju prosijeca rijeka Zeta,
Skica. 3 Bojite i mjesto nalaza materijala
koja je i predstavljala pri
rodnu granicu izmeu
671 Milutin Mijukovi, Velike crnogorske bitke, Podgorica, 1999, str 411.
672 Eduard Perii, Ljetopis Popa Dukljanina, str. 63.
254
Primorja i Podgorja. A kako se bitka odigrala na platou iznad rijeke Morae, a ispred
zapadne kapije Duklje, vie stotina metara daleko od rijeke Zete, Orbin zato i ne spo
minje rijeku Zetu ve bitku fiksira za prostor iznad rijeke Morae. Naravno, nas nita
ne sprjeava da uspostavimo koralacije izmeu pisanih dokumenata o predmetnoj
bici i materijalnih nalaza srednjovjekovnog oruja (Skica 3) naenog u rijeci Zeti.
Naprotiv. Nalazi su objavljeni.673 Zbirka od deset primjeraka maeva, dva eiva, jed
noga bodea i jednih korica maa naena je u rijeci Zeti na proenoj dubini od 7
metara. To to ranije nijesu naeni posljedica je toga to zbog dubine i neprozirne
vode nijesu mogli biti identifikovani s obale. Tek kad smo upotrijebili tehniku za ro
njenje i gledanje pod vodom mogli smo da ih identifikujemo i izvadimo. Deset pri
mjeraka oruja naeno je na malom prostoru povrine 50 x 50 metara kvadratnih.
Nalazi se mogu podijeliti u dvije tipoloki i hronoloki razliite grupe maeva, dok
su tri primjerka naena u blizini od 200, odnosno 500 metara od mjesta grupnoga
nalaza. Primjerak eiva maa spate naen je u gornjem toku rijeke. Uslovno reeno,
grupni nalaz pokazuje stilsko-hronoloku pripadnost odreenim epohama. Preci
znije, etiri maa pripadaju kraju XI i XII vijeku. Dva se mogu smjestiti u XII vijek
a 6 u XIV vijek. Ovim povodom su zanimljiva etiri primjerka i jedne korice maa
okvirno smjeteni u kraj XI i XII vijek. Dakle, potiu iz vremena sukoba dukljanske
i rake vojske. Po tipskim karakteristikama pripadaju proizvodima zapadnih radio
nica. Nedvosmislena je asocijacija da su naruioci pripadali slovensko-latinskome
kulturnom krugu. Mogue je da su maevi proizvedeni u lokalnim radionicama
Dukljanske drave ili uvezeni, po bilo kom osnovu, iz zemalja latinske kulture. Zbog
toga ga moemo posmatrati kao grupni nalaz koji evidentno ine dvije grupe ma
eva istih stilsko-hronolokih karakteristika. Obje grupe maeva zbog svoje tipske
i hronoloke identinosti indiciraju da su se svi primjerci istovremeno nali u vodi.
Inae, ravniarska rijeka kao to je Zeta, tokom uz dno korita, nema energiju koja
primjerke od teeg materijala, kao to je ma moe nositi koritom, ak ni u vrije
me velikih jesenjih i proljenih bujica. Decenijama smo, ronei, provjeravali kako
se, nakon jesenjih i proljenih bujica, ponaa materijal od metala i kamena u vodi.
Ustanovili smo da rijeka Zeta nema snagu koja je u stanju da pomjera materijal tei
od krupnijega pijeska. Na taj nain smo utvrdili da su svi materijali od gvoa ili od
kamena ostali u stanju in situ i nakon vie stoljea, ak, i jednoga milenijuma. Tako
je sasvim sigurno da se svaki primjerak maa naao upravo na mjestu na koje je ne
poznatim putem dospio. Dakle, svi primjerci su se nali u situaciji in situ od trenutka
potonua, nezavisno od toga kad se to desilo u prolosti.
Gavro krivani u svom ve citiranom radu navodi da je ma napadno
eno bodno oruje i sastoji se od krsnice (balaka) i eiva. Djelovi krsnice su na
krsnica, drak i jabuica, a djelovi eiva: otrica, vrh i ljeb, a kod jednootrinih
maeva jo i telu. eivo je, naelno, s obje strane naotreno, a rijetko samo s jedne.
673 Istorijski zapisi, Istorijski institut Crne Gore, br. 1-2/2001, str. 225293.
255
Stevo Vuini
Profesorka Petrovi smatra da ostaje otvoreno pitanje za koga je oruje

nabavljeno. Analogijom s izvorima snadbijevanja orujem srednjovjekovne Zete i
Srbije moe se pomiljati na zvaninu nabavku radi potreba u oruju oblasnih ili
lokalnih monih gospodara, i to uglavnom iz Italije, Ugarske i Njemake. Ukoliko
je u ovom sluaju rije o zvaninoj nabavci, ona je mogla da se odvija direktno na
osnovu dozvola odreenih vlasti u odgovarajuim zemljama ili preko posrednika. U
obzir bi dolazili Dubrovnik, Kotor ili drugi znaajni urbani centri. Takoe, kao zna
ajan izvor snabdijevanja mogue je raunati i na individualnu kupovinu. Nabavljeni
maevi zvaninim putem mogli su da budu namijenjeni starjeinama i znaajnim
lanovima posada u tvravama i utvrenim mjestima, linoj oruanoj pratnji vla
dara, krupnih velikaa i mone vlastele. Dobar ma, pogotovu ako je bio ukraen
plemenitim metalima, nije bio svima pristupaan, bio je skup i poedovanje takvog
maa bilo je omogueno samo onima s potvrenom drutvenom i ekonomskom
moi. Kao drugi mogui poednici tih maeva u obzir bi doli najamnici, koje su
vladari i mona vlastela regrutovali u zemljama Evrope. Oni su obino stupali u slu
bu svojih novih gospodara s linim orujem koje je uglavnom bilo raznog porijekla,
prema mjestu izrade.
Vaan faktor pri utvrivanju izvora snabdijevanja maevima bila je tr
govina orujem. Ona je bila vrlo razvijena u srednjem vijeku, a naroito se trgovalo
eivima maeva koji su liferovani u znatno udaljenije zemlje od mjesta izrade. Tako
su npr. iz poznatih franakih radionica u oblasti Srednje Rajne i Dunava eiva stiza
la u velikom broju na ever Evrope, a pomilja se i na trgovake veze pri isporuiva
nju oruja iz ruskih oruarskih radionica Vizantiji. U trgovinu orujem bile su uklju
ene i manje poznate radionice eiva, iako nijesu bile adekvatno renomirane. Izbor
je zavisio od kupovne moi naruioca. Obino su mjesto ili oblast u koju su pristizala
poruena eiva stavljale drke i nakrsnice prema lokalnom ukusu i obiajima, pa
su esto i tako kompletirani maevi opet ukljuivani u lokalnu ili internacionalnu
trgovinu. Kao jedna od mogunosti porijekla oruja iz rijeke Zete u obzir bi mogao
doi i ratni plijen, istie . Petrovi.
Jo jedno pitanje ostaje bez odgovora, a tie se lokalnih radionica oruja u
Duklji i Zeti u periodu od XI do polovine XIII vijeka, kao i okolnim znaajnim urba
nim naseljima u istom vremenu. Za sada nije poznato da li su u periodu o kome je u
ovom tekstu rije, postojale maarske, odnosno kovake radionice u navedenim obla
stima dananje Crne Gore, kao ni u Dubrovniku, Kotoru, Baru ili u nekom obalnom
gradu u dananjoj Albaniji, kao i Srbiji. Prve vijesti o maarima u Dubrovniku su iz
1280/81. godine, kae . Petrovi.674
Gavro krivani675 pie o takozvanim karolinkom mau, koji se do kraja
VIII vijeka proirio po cijeloj Germaniji, a odatle trgovinom u slovenske zemlje, to
dokazuje kapitular Karla Velikoga iz 805. godine kojim se zabranjuje prodaja oruja
674 Dr urica Petrovi, Dubrovako oruje u XV veku, Beograd, 1976, str. 256.
675 Gavro A. krivani, Oruje u srednjovjekovnoj Srbiji, Bosni i Dubrovniku, Beograd, 1957.
256
i oklopa Slovenima. On navodi i miljenje ruskoga istraivaa Ribakova koji smatra

da su maevi izraivani u rajnskim i gornjodunavskim radionicama, a da su eiva
radionica (Ingelerd i Ulfbert) koja se nalaze u Rusiji tamo stigla trgovinom.
urica Petrovi676 iznosi stanovite utemeljeno na istraivanjima da je
Dubrovnik predstavljao u ranom srednjem vijeku jedno od najvanijih oruarskih
sredita na Balkanu, koje je snabdijevalo orujem sloenije izrade Zetu, dijelom Bo
snu, Srbiju i neka podruja dananje Albanije. Ona takoe navodi da je dubrovako
oruje raeno po uzoru na talijanske tipove zbog toga to su Dubrovaani odravali
tijesne veze s talijanskim gradovima i Venecijom, koji su svojevremeno bili centri
oruarske proizvodnje u Evropi. Gavro krivani iznosi miljenje da su maevi ka
rolinkoga tipa izraivani u rajnskim i gornjodunavskim radionicama. A eiva (ra
dionica Igelerd i Ulfbert) koja se nalaze u Rusiji da su tamo stigla trgovinom. to se
kopalja tie, u XI vijeku najdua su bila do tri metra. Ali pjeaka su bila duga do dva
metra, jer su bila namijenjena za bodenje i zbog teine nijesu se pravila dua.
Pripremne radnje i tok bitke
Razloge zbog kojih je Dobroslav izgubio bitku i pored povoljnih uslova

za odbranu jednostavno je pretpostaviti. Dobroslavljeva vojska je prilikom pohoda
rakih trupa oito bila u strategijskoj defanzivi, zbog ega su se Koapar i Vukan
odluili da vode bitku napadno i da izvre jedan smjeli udar kojim bi potukli Do
broslavljevu vojsku, to su i uspjeli. Operativne pripreme za bitku izvrili su po
ondanjim pravilima ratovanja. to se tie odlunosti, brzine i siline udara, Vukan
i Koapar su bitku izveli taktiko-dinamiki, a pobjedu su eksploatisali i politiki i
strategijski veoma efikasno. Naroito Vukan koji je ovom bitkom ostvario poslje
dice od dalekosenoga znaaja za Raku, jer je Dukljanska drava poslije ovoga
poraza bila u politikom smislu konano uzdrmana, to je znatno kasnije obezbi
jedilo uslove za konani njen poraz od rakih trupa kojima je komandovao Stefan
Nemanja. Dobroslav nije mogao uspjeno da vodi duu manevarsku odbranu jer
je dubina njegove teritorije bila nedovoljna za takav vid odbrane. Zato se odluio
da na najpovoljnijoj za odbranu, organizuje odbranu u odsudnoj bici u Duklji i
pokua da zaustavi Vukanove trupe. Nije uspio i zato to je Vukan pohod vodio u
taktiko-operativnom pogledu napadno, to je imalo veliku prednost nad odbra
nom. Takoe, Dobroslav nije iskoristio povoljan momenat da napadne Vukanove
snage, koje su prije nego to su zauzele borbeni poredak na polju Strali morale
da se prikupe iz dugih marovskih kolona i izvre neophodno rekognisciranje te
rena prije zauzimanja borbenoga poretka, ve im je omoguio da se konsoliduju i
pripreme za borbu. Oito da je Vukan dobro procijenio kolebljivost komandanta
Dobroslavljeve vojske i poveo vojsku u brz i silovit napad koji je zavrio pobjedom.
676 Dr urica Petrovi, Dubrovako oruje u XV veku, str. 15.
257
Stevo Vuini
Ali, smatram, na temelju ve izloene analize XLIII glave, da je vaan faktor koji je
odluio bitku bila velika vojna premo na strani Vukanovoj i Koaparovoj. Tako
e, i loe motivisana Dobroslavljeva vojska, sastavljena od naroda koji je prikupio
da se brani i koji ga je izdao zbog toga to je loe s njim postupao. Dr Fran Mi
lobar smatra da je porazu presudio komandant Dobrosavljeve vojske, vizantijski
vojskovoa Jovan koji je izgubio ve jednu bitku protiv srpskoga upana Vukana,
u bici kod Zveana. No mogue da je za izuavanje toka bitke relevantno i to da
se upravo zemljite s kojeg se stupa na gaz zvani Benat, obalni pojas lijeve obale
rijeke Zete, naziva Jelinice. Vlasnitvo je autora ovog priloga, posjedovni list broj
162, KO Rogami, brojevi katarstarskih parcela 1290, 1291, 1293 i 1294. A, takoe
i nedaleko odatle, odmah iznad podnoja brda Trijeba, s kojeg se jednostavno
kontorolie gaz zvani Benat nalazi se peina zvana Jelinica. Ove toponime tumai
Petar Skok677: Jelin, gen. ina m (Vuk), pl. Jelini = na-janin Jelinjanin, f. Jelinka, et
nik Grk prema Grkinja. Vuk Karadi, takoe, na isti nain: Jelini, Jelina, m, ein
Hellene, Hellen. Za mnoge se stare graevine po naim zemljama pripovijeda da
su ih gradili Jelini.678 Naravno, mi ne bismo ovaj toponim spekulativno i spektaku
larno povezivali sa sukobom Vukanove i Koaparove s Dobroslavljevom vojskom,
odnosno s ueem vizantijske (grke) vojske koja je dola u pomo Dobroslavu,
stoga to je ovo mjesto i prije i poslije te bitke, oito bilo poprite slinih dogaaja.
Meutim, smatramo da pomenuti toponim, u svakom sluaju pobuuje intereso
vanje, bar zato to na itavoj teritoriji areala grada Dokleje, sem ovog ne postoji
nijedan drugi toponim koji u etimolokom smislu odgovara nekom istorijskom
dogaaju ili njegovim uesnicima.
Datum sukoba vojski kao i godinje doba nijesu poznati i o njima nema
ni naznaka u Ljetopisu. O tom pitanju vrijedi navesti opis vizantijskog pisca Jova
na Kinama679 za vrijeme drugoga pohoda cara Manojla protiv Dalmata iz godine
1150. Kinam navodi da pred kraj ljeta putevi postaju najpogodniji za vojsku koja
napada, jer tada drvee poinje da gubi lie. Isti pisac680govorei o ueu srpske
vojske u vizantijskoj vojci u ratu protiv ikonijskoga sulatana Arslana, 1176. godine,
govori da su vizantijski saveznici Huni i Romejima potinjeni Srbi, ne stigavi na
vrijeme doprinijeli da se ratuje za vrijeme ljeta zbog ega su se, kako kae, mnoge
stvari pogorale. Moe se sa sigurnou pretpostaviti da su Vukan i Koapar morali
prilikom planiranja vojnoga pohoda kalkulisati s injenicom da mariranje odabra
nom komunikacijom pretpostavlja forsiranje gazova na rijekama Zeti i Morai da bi
nastavili vojni pohod u Zetu i Dalmaciju. Dakle, sukob se, najvjerovatnije, dogodio
u vrijeme niskoga vodostaja ovih rijeka, a to je, u pravilu, period od ranoga ljeta do
677 Petar Skok, Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, JAZU, Zagreb, 1971.
678 Vuk Stefanovi Karadi, Srpski rjenik, etvrto dravno izdanje, Beograd, 1935.
679 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Vizantoloki Institut SANU, Beograd, 1971,
tom IV, str. 27.
680 Isto, str. 105.
258
rane jeseni, to ukljuuje period kasnoga ljeta koji Kinam savjetuje. Kratak period
kasne zime treba iskljuiti kao period sukoba zato to je u tom intervalu, u pravilu,
snijegom zavijana planinska veza preko Morae, Rovaca, niz piperske planine do
Duklje. Takoe, zavijana je i komunikacija koja vodi pravcem preko planinskoga
masiva Lovena i Patrovske gore na Zetsko i Dalmatinsko primorje. U svakom slu
aju, zbog toga bi se Vukanove snage nale u velikim neprilikama koje bi mogle da
imaju porazne posljedice za njegovu vojnu.
Geografska pozicija Duklje nalagala je izbor taktike bitke ratujuim voj
skovoama. A na temelju navoda iz Ljetopisa da se bitka odigrala u Duklji,
iznad rijeke koja se zove Moraa, da se zakljuiti da se bar ishod bitke rije
io u Duklji. Dakle, intra muros ostataka antikoga grada. Na takav zakljuak navode
i materijalne injenice, odnosno naeni maevi u rijeci Zeti. Takoe, i drugi dio este
reenice XLIII glave kae da pogibe dio Dobroslavljevih ljudi, a on bi zarobljen. To e
rei da je samo dio njegovih ljudi poginuo, dok se ostatak predao. Jer, u istoj reenici
se veli da Dobroslav bi zarobljen, a nema pomena o zarobljavanju njegove vojske
koja je oito priznala poraz kralja, odnosno vojskovoe Dobroslava.
S taktikoga stanovita bitka se moe razmatrati samo naelno (Skica 4).
Ali, na osnovu nalaza materijala u koritu rijeke Zete, u neposrednoj blizini gaza Be
nat, utvrdio sam da je Vukanova vojska, u konanom, izvrila manevar opkoljava
nja Dobroslavljeve vojske, tako to je nakon, oito uspjene bitke s Dobroslavljevom
zatitom gaza Benat, forsirala rijeku Zetu i poela visove Maloga i Veljega brda, na
spram Duklje. Na taj nain izvrila je taktiko opkoljavanje Dobroslavljeve vojske
unutar bedema antikoga grada Duklje koja je dijelom izginula, a veim dijelom
se predala, nakon ega je kralj Dobroslav zarobljen. Vrijeme dana u kojem se desi
la bitka moe se samo pretpostaviti. Razumna je pretpostavka da je poela izjutra
zato to se bitka dogodila u vrijeme visokih temperatura. Dakle, u periodu izmeu
kasnog proljea i rane jeseni, i vojskovoe su je morale zavriti u prikladno vrijeme
dana. Nije mogue nita odreenije kazati o tome koliko je bitka trajala. Nain po
strojavanja vojski, na temelju materijalnih dokaza i pisanih dokumenata, ne moe se
pretpostaviti sem naelno. Uee konjice, takoe, nije sa sigurnou utvreno. O
manevrima u toku bitke koje su primijenile vojskovoe ne moe se ni u kom sluaju
govoriti odreeno. Takoe, nije mogue nita odreeno kazati o broju vojnika, osim
naelno, na osnovu lingvistike analize reenica Orbina i Dukljanina. Na temelju po
stojee dokumentacije, mislimo da je Vukanova vojska bila nadmonija. Nije mogu
e nita preciznije kazati ni o tome je li Vukan istovremeno izvrio napad glavninom
snaga, a potom izvrio opkoljavanje Dobroslava. To e rei da li se bitka sa zatitnim
Dobroslavljevim snagama odigrala istovremeno s bitkom glavnine ili nakon to se
njegova glavnina povukla u bedeme Duklje? Da li su vojskovoe uvodile rezervu u
bitku ili ne, nije jasno? Ali, na osnovu Dukljanove i Orbinove tvrdnje, oito da su se
glavnine vojske sukobile na polju ispred Dokleje. Dakle, polju iji se pojedini djelovi
259
Stevo Vuini
Skica 4. Raspored vojski za bitku

zovu Strali, Priboj i Pod strane koje je sa zapadne strane oivieno Moraom. Zato
Orbin i kae da se bitka dogodila na rijeci Morai, jer je ovo polje udaljeno od zidina
260
Dokleje nekoliko metara i ta reenica svjedoi da se bitka dogodila na polju ispred

bedema. Naturfakti i artefakti govore u prilog teze da su Vukan i Koapar morali
vojsku uobiajeno da postroje i podijele na glavninu, krila, rezervu, zatitu, komoru
i osmatrae. Komoru i njenu zatitu vjerovatno je rasporedio u ataru sela Gornji
Rogami, s june strane brda Veenika, u sredini njegove padine. Selo je oivieno s
june i jugoistone strane brdacima zvanim Rogamske strane na kojima se nalazi
nekoliko suhomenih praistorijskih utvrda pogodnih za odbranu, a zbog svoje uzvi
ene pozicije pogodno je za osmatranje polja Strali i unutranjosti bedema Duklje i
Dobroslavljeve vojske. Ovo selo se nalazi sa everozapadne strane polja ispred razva
lina antike Dokleje, njoj opozitno. Udaljeno je od nje 1,2 kilometara vazdune linije.
Upravo tu poziciju za taborovanje vojske koristio je vojvoda Boo Petrovi681 kad
je 1876. godine sa svojom brigadom vrio zatitu istonog krila crnogorske vojske
tokom bitke na Trijepu. Vojska je upravo iz ovog sela izvrila manevar ka Trijepu,
razbila tursku vojsku i prognala je preko rijeke Zete na njenu desnu obalu. Dobroslav
je glavninu snaga postavio unutar zidina. Prelaze na rijeci je takoe zatitio. Rezervu
je postavio unutar bedema. Oito da je pravovremeno posio poloaje unutar grad
skih bedema Duklje jer se kae u XLIII glavi da se bitka dogodila u Duklji u kojoj
je Dobroslav, dakle, saekao Vukana i Koapara. Preko puta rijeke Zete, s june i
jugozapadne strane, na Malom i Veljem brdu postavio je zatitu koja je trebalo da
ima dvojaku namjenu: da bude zatita vojsci u sluaju eventualnog povlaenjenja i
da sprijei manevar opkoljavanja Dobroslavljevih snaga u gradskim bedemima. Isti
takav manevar682, ali iz obratnog pravca, od Podgorice, izvele su trupe Dervi-pae
prilikom njegovoga pokuaja posijedanja brda Trijeba, 26. avgusta 1876. godine, po
starom kalendaru, u vrijeme Veljega rata. On je od pravca Podgorice, u pet sati po
slije podne, poveo dvadeset tabora nizama, 3000 baibozuka i 2000 Zebeka, pravcem
preko Maloga brda ka Veljem brdu. Kad se naao iznad gazova na Zeti, naredio je
da se deset bataljona nizama, baibozuk i Zejbeci, naglo prebace preko rijeke Zete,
upravo preko gaza na urmanu i Pod kolovrat na suprotnu stranu i poedne oblinji
vrh brda Trijeba, kota 189, neposredno naslonjenu na Doljansku glavicu i antiku
kulu zvanu Muvarica, koja flankira zapadni bedem antike Dokleje. Deset bataljona
vojske zadrao je na visovima Malog i Veljeg brda kao zatitu za povlaenje ili mo
guu rezervu. Sticajem okolnosti Crnogorci su nakon tri protivjuria na vrhu Tri
jeba uspjeli naerati Turke na povlaenje, ba preko ovih gazova. Tom prilikom se
udavilo ili tokom prelaza gaza bilo poeeno mnogo turskih vojnika. Vojvoda Gavro
Vukovi u svojim Memoarima, strana 365366, kae da su tom prilikom Crnogorci
gonili Turke koji su u masama padali u Zetu i davili se. Kae da ih je crnogorska
vojska erala do Zete i ekla kao snoplje. A neki su poli za njima u Zetu, hvatali ih
po vodi (na gazovima) i ekli i prelazili na onu stranu Zete. Ali, nijesu bili kadri da
zauzmu vis Maloga brda koje je titilo tursko obezbjeenje i artiljerija, a i no je ve
681 Milutin Mijukovi, Velike crnogorske bitke, str. 405.
682 Isto.
261
Stevo Vuini
padala. Dakle, i Dobroslav je koristio vis Maloga Brda s koga je zatita mogla s desne
obale rijeke Zete da titi njegovu moguu odstupnicu. Upravo na brdu Trijeba ili
njegovom podnoju, preko puta Duklje, sa zapadne strane, na lijevoj obali, a iznad
gaza Benat, Dobroslav je postavio osmatrae, zatitu gaza lijeve obale rijeke Zete a
mogue i rezervu za uvoenje u bitku.
O znaaju ovoga visa te visa neposredno naslonjenog uz njega zvanog
Doljanska glavica vojni kritiar Milutin Mijukovi683 kae: Taj poloaj prua ne
posrednu zatitu za prelaz preko Zete, pod uslovom da ga napada dri u svojoj
vlasti. Trijeba je, inae, i u toku Drugoga svetskog rata sluio talijanskoj vojsci
kao otporna taka i osmatranica takozvanog Bloka koji je obuhvatao grad Pod
goricu i njeno neposredno okruenje, dakle, Vranike Njive i dio dananjega sela
Rogami, ukljuujui i Duklju. Blok je u Rogamima bio ograen bodljikavom i
com i rovovima tako da je vrio sigurnu zatitu gaza Benat i svih gazova na rijeci
Zeti, zatim vrh Maloga brda i brdo Trijeba na kojima su se nalazili osmatrai i
otporne take. Potvrdu za nae miljenje da su ovi visovi, svojevremeno, koristili
za neposrednu zatitu gazova na Zeti dobijamo i na temelju ratnoga materijala koji
je naen s obje strane rijeke. To e rei da se bitka odvijala na objema obalama
rijeke koju je, prirodno, vodila vojska koja se nalazila u neposrednoj blizini jer je
glavnina snaga bila vezana za samu okolinu Duklje.
Taktika koju je odabrao Vukan bila je prilagoena neobino povoljnoj
borbenoj poziciji Dobroslavljevih trupa zatienih bedemima Duklje. A, takoe, i
povoljnoj poziciji, u sluaju naznaka loeg ishoda bitke, za izvlaenje Dobroslavljeve
vojske preko gazova urman i Pod kolovrat u pravcu Malog brda. Te gazove su ko
ristile i turske jedinice za prelazak rijeke Zete u toku Veljega rata od 1876. do 1878.
godine. Vukan je odluio da izvri manevar opkoljavanja Dobroslavljeve vojske zato
to je raspolagao veim vojnim snagama koje su mu dozvoljavale, bez tete, takvu
upotrebu vojske. Posijedanje krunoga ratnog poloaja i hvatanje kompletne nepri
jateljske vojske u krug je stara taktika o kojoj govori, takoe, vizantijski pisac Niifor
Grigora.684 Piui o bici Jovana Kantakuzena sa Selducima protiv rodopskoga ve
likaa Momila, juna 1345. godine, opisuje klopku koju mu je Jovan postavio. Jo
van je vizantijsku vojsku ostavio nasuprot elu Momilove vojske, a selduku, kako
kae, koja bijae prilinio brojna, postavio je upravo u krug, da bi u sreditu (kao u
klopku i zamku) uhvatila Momila s itavom njegovom vojskom. A kad su se izmi
jeali zvuci truba i bubnjeva i po varvarskim obiajima Persijanaca (Turaka) u borbi
uobiajena ratnika vika, nasta velika galama u itavom kraju koja izazva neoeki
vano veliki strah kod Momila i prije okraja naglo slomi onu oholost i preeranu
samouvjerenost. A selduka pjeadija je strijelama unitila Momilovu konjicu i u
direknom sudaru prsa u prsa rijeila ishod u Jovanovu korist. Jovan Zonara685 pie
683 Milutin Mijukovi, Velike crnogorske bitke, str. 411.
684 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, SANU, Beograd, 1986, tom VI, str. 261.
685 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, SANU, Beograd, 1986, tom III, str. 249.
262
o borbama sa Samuilom i taktici opkoljavanja koju je koristio vizantijski car protiv

Samuila oko 1014. godine i kae da car posla jednog stratega s njegovom jedinicom
u nekom drugom pravcu ne bi li naao kakav zaobilazan i uspjean prolaz. Zato je
i Vukan, u bici koja je predmet ovoga rada, dio vojske poslao da izvri izvianje i
forsiranje gaza Benat i poedne poloaje na Malom i Veljem brdu. O izvianju rijeke
imamo podatke kod Jovana Skilice686 koji pie o ratu Vasilija II protiv Samuila u oko
lini Soluna, godine 995/996. Kae kako se usljed velikih kia rijeka u more pretvorila
tako da sukob nije bio mogu pa je car naredio da magistar izvidi rijeku Sperhej u
gornjem i donjem toku i pronae mjesto preko kojeg moe prei s vojskom. Dalje
kae da je car nou sakupio vojsku i preao rijeku te napao Samuila i one koji su
oko njega bezbrino spavali. I ogromna vojska Samuilova bi pobijena. Teofilakt Si
mokata687, kako smo ve kazali, opisuje forsiranje rijeke vojskovoe, cara Mavrikija,
Petra, 595. godine, i kae da je strateg naerao vizantijsku vojsku da prelazi rijeku
grupno da ne bi, prelazei u malim odredima, postala rtva neprijatelja. Mogunost
zaede na gazovima je uvijek velika i o njoj svaki komandant mora da vodi rauna.
Nju je koristio i Dobroslav o emu svjedoi srednjovjekovni ratni materijal izvaen s
dna rijeke iz neposredne blizine gazova. Niifor Grigora688, piui o povratku Jovana
Kantakuzena u Veriju, poetkom ljeta 1343. godine, kae da su mu zaedu na drugoj
obali Vardara postavili Tribali, njih 2000 na broju, tamo e zaista bijae vjerovatno
da e car s vojskom prei, kako bi ih iznenada napali tokom prijelaza rijeke, i brzo
postigli blistavu pobjedu.
Inae, gazovi na Kolovart i urman, ispod bedema Duklje, bili su pod kon
trolom trupa kralja Dobroslava i na njima nije bilo mogue vriti forsiranje rijeke.
Potvrda za takav stav nalazi se u ratnom materijalu koji je naen, iskljuivo u ne
posrednoj blizini gaza Benat. Na gazovima Surman i Kolovrat nijesmo nali ostatke
ranosrednjovjekovnog ratnog materijala, iako smo izvrili detaljno rekognisciranje
korita rijeke Zete. Inae, najpovoljnije rjeenje za forsiranje rijeke Zete jeste forsira
nje na gazu zvanom Benat. Upravo na Bentu je mogue prei rijeku i istovremeno
kontrolisati suprotnu stranu, odnosno polje zvano Vranike Njive, dok vojska prelazi
rijeku spreavajui da je neprijatelj razbijenu na dva dijela napadne i uniti. Upravo
na tom mjestu pronaeo je opisano oruje. Vukan je imao i jo jedan taktiki razlog
da izvri forsiranje rijeke na gazu Benat, zato to, ukoliko ne ovlada vrhom Maloga
brda, rizikuje da mu se Dobroslav izvue iz bitke i tom prilikom jednostavno i efika
sno s otre strmine Maloga brda spreava vojsku bilo da krene u poeru za njime bilo
da pree rijeku Zetu. ak bi mogao da ga dovede u lo taktiki poloaj na nain to
bi ga, kontroliui prelaz rijeke s padina Maloga i Veljega brda, efikasno spreavao da
forsiranjem pree rijeku Zetu i nastavi marevanje u Zetu i Dalmaciju.
to se bitke u Duklji tie, radi mogueg uporeenja, vrijedi citirati nekoli
686 Isto, str. 90.
687 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, SANU, Beograd, 1986, tom I, str. 119.
688 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, SANU, Beograd, 1986, tom VI, str.
263
Stevo Vuini
ko starih autora koji piu o nekim konkretnim bitkama iz antike i srednjovjekovne

prolosti. U vezi s postrojavanjem vojske pred bitku Makijaveli savjetuje da vojsko
voa mora voditi rauna da mu vjetar prainom, a sunce svojim zracima ne smiju
zaklanjati vidik vojsci. ak navodi da se taktika bitke treba pripremiti ne samo da
sunce ne udara vojsci u lice prilikom prvoga sudara, ve da mu se to tako ne desi ni
tokom dana, odnosno za sve vrijeme trajanja bitke. O tom pie i Tit Livije navodei
da je Hanibal pobijedio Rimljane kod Kane 216. god. p. n. e. tako to je vjetim ma
nevrom na bokovima i uz pomo konjice koja je obustavila gonjenje rimske konjice
zaao Rimljanima iza lea te ih napao tako da se rimska vojska postrojila prema
suncu i zato je izgubila bitku u kojoj je izginulo 36.000 rimskih vojnika.689
U tom smislu plato na kome je Duklja povoljan je za obje vojske, jer je
u duem pravcu poloen u pravcu everoistoka i sunce do podne nijednoj vojsci
ne moe da bude okrenuto u lice. A ako se to desi zbog geomorfologije terena koji
je istonom polovinom duine nia pleistocenska terasa, ona vojska kojoj je sunce
okrenuto u lice ima povoljniju poziciju zato to bi se vojska kojoj je sunce okrenuto
u lea nala u pleistocenskoj depresiji, dubokoj petnaest metara, i izloena bi bila
pogibiji od strijelaca koji bi je desetkovali strelicama s otro odeene i tee osvojive
uzvisine. No ne mislimo da treba previe raspravljati o primijenjenoj vojnoj taktici
niti o rasporedu vojske jer je to spekulativna disciplina, ali smatramo da treba da i
o tome kaemo nekoliko reenica, u namjeri da uputimo itaoca na nain voenja
bitke u srednjem vijeku.
Poznavalac srednjovjekovnog naina ratovanja Nikolo Makijaveli u svo
jim vojno-teorijskim raspravama pie da su Rimljani pripremali bojne redove za
bitku tako to su u prve redove postavljali kopljanike, u drugi red iza njih takozva
ne prednjake, u trei, jednako poreane smjetali su takozvane trijare. Konje svih
triju postrojbi postavljali su s desne i lijeve strane triju eta. Konjike jedinice su se
prema svom obliku i mjestu nazivale alae, to e rei krila, jer su bile poput krila
tog korpusa. Prva je postrojba kopljanika, koja je stajala na elu, imala tako zbijene
redove da bi mogla odoljeti neprijatelju i zadrati ga. Druga postrojba, budui da nije
zapoinjala borbu nego je morala prvoj pomoi bude li potuena ili odbijena, nije se
gusto svrstavala, nego su joj redovi bili prorijeeni, pa je mogla bez nereda prihvatiti
prvu kad je neprijatelj potisne ili prisili na povlaenje. Trea je postrojba trijara imala
jo proreenije redove od prve kako bi, bude li potrebno, mogla prihvatiti prve dvije.
Na kraju, Makijaveli konstatuje da bi se u bici te postrojbe povlaile jedna u drugu
drei bojne redove gustim sve dok se ne povuku u postrojbu trijara, i ako bi tada
bile savladane, budui da se vie nijesu mogle obnoviti, gubile bi bitku. Makijaveli
kae da savremene hrianske vojske nemaju tu vrlinu jer im svrstavanje u bojni red
nije dovoljno gusto od ela do lea, nemajui mogunost povlaenja u drugu liniju
sve tri zajedno isprepletaju i same sebe razbiju. Kad je, naime, ona sprijeda potisnuta,
689 Knjiga XXII, str. 43.
264
sudari se s drugom, ako druga hoe da istupi, nastane takva zbrka da esto i najma
nja nezgoda upropasti vojsku. A to im se uvijek dogaa kad je polje veliko kao, kako
navodi primjer, kod Ravene. Ali kad se podruje e se bore suzi, preputaju se gore
opisanom neredu ne mislei kako tome da doskoe. Makijaveli navodi primjer o
kome mu je govorio Ciriaco dal Borgo, stari zapovjednik firentinske pjeadije, koji
mu je kazivao kako ga niko nikad nije razbio osim prijateljske konjice. Zato, veli,
vajcarci, majstori modernoga ratovanja, vie nego o emu drugome vode rauna
o tome kako e se skloniti po strani da na njih ne nasrne vlastita konjica ako bude
razbijena. Kinam690 opisuje bojni poredak Vizantinaca u ugro-vizantijskom ratu iz
1167. godine u Sremu. Kae da su u prvom bojnom redu Skiti i najvei dio Persijsko
ga odreda s nekolicinom konjanika koji se bore kopljima, zatim da s oba krila nastu
paju romejske falange. Iza tih su ili laki hopliti (pjeadija naoruana lakim kopljima)
pomijeani sa strijelcima i teko naoruana persijska falanga; za ovima s obje strane
ila su petorica vojskovoa cara Manojla s Romejima, Alamanima i Persijancima, a
na zaelju je bio strateg Andronik s mnogim carevim ljudima vrijednim pomena i
vojskom koja je nosila koplja i izduene titove. Potom nastavlja opis taktike i kae da
je car znao da flangu ine najodabraniji ratnici i naredio je da vojskovoa Andronik
obrnutim redom postroji vojsku i da prvim bojnim redovima izda nareenje da stri
jelama gaaju Hune. A kad Vizantinci budu vieli da Huni na njih juriaju, da bjee
ne u pravcu vojske, ve vie u stranu tako kad ih Huni budu gonili da se razdvoje na
dvije strane i ostave prazan prostor za hunske falange koje je namjeravao krilnim
jedinicama, ve nezatiene, da napadne i uniti.
O naoruanju koje se u to vrijeme koristilo pisali su mnogi autori, ali je
Teodor Prodrom691 najzahvalniji za citiranje ovim povodom. U jednoj svojoj poemi
govori o naoruanju vojske Manojla I Komnina i kae kako je vojsku prije bitke za
okraj vjebao. Veli: dugo si koplje iljio, ljemove istio, luk pripremao, ma otrio;
starjeine jedinica rasporeivali su krila vojske, konjanici su uvjebavali konjicu za
bojni red, bacali su koplja, a duge lukove zapinjali i iz dana u dan svakoj vjetini Are
jevoj se vjebali. Pseudo-Mavrikije692 daje savjete o vojnoj taktici, tvrdei da se kod
logorovanja treba uvati umovitih mjesta koliko je moguno, jer preko takvih mje
sta lako se vre prepadi i krae konja. Pjeadiju smjetati u poretku i unutar opkopa,
konjicu izvan ovoga, strae postaviti podalje, unaokolo konja koji pasu. Nastavlja
opisom naina voenja bitke kad doe vrijeme za nju i predlae da ne treba stavljati
suvie duboke bojne redove protiv neprijatelja, niti izvoditi napade samo frontalno,
nego i s drugih strana. A ako oni, kako se obino deava, drei neki jae utvreni
poloaj i uvajui zalee spreavaju zaokruivanje ili napad s bokova ili lea, onda je
nuno da jedan dio poe u zaedu, a drugi da se na oi dadne u bjekstvo, da bi oni
tako, obuzeti nadom gonjenja, napustili utvrenje, i tada se ovi na njih povrate, a oni
iz zaede na njih izvre juri.
690 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, SANU, Beograd, 1986, tom IV, str. 97.
691 Isto, str. 180.
692 Vizantijski izvori zaistoriju naroda Jugoslavije, SANU, Beograd, 1955, tom I, str. 137139.
265
Stevo Vuini
Upravo na taj nain, napadom sa svih strana, i okruivanjem Dobroslav

ljeve vojske, Vukan je uspio taktiki da nadmudri Dobroslava i da njegovu povoljnu
odbrambenu poziciju pretvori u klopku, kobnu po njega samoga (Skica 5).
Teodor Prodrom kae i da je na uskim prelazima rijeka ili poloaja po
trebno na svaki nain da zatitnica bude spremna za borbu, prema poloaju mjesta,
Skica 5. Skica taktikog obuhvata dukljanske vojske
266
jer tada se deava da neprijatelji napadaju, poto je vojska podijeljena, a oni koji idu
naprijed ne mogu pomoi onima pozadi.
Inae, izdueni plato ispred ostataka antike Dokleje dug je nekih 2 kilo
metra. U geolokom pogledu sastavljen je od dva platoa koji su formirani u geolo
koj praistoriji i poloen je u duini od dva kilometra iznad rijeke Morae. Osnovni,
vii, formiran je u procesu stvaranja emovskoga polja i sainjava geoloku cjelinu s
njim. Nii plato je, u stvari, nastao u procesu hidroerozije u vrijeme interglacijacija i
predstavlja prvu pleistocensku terasu. Ta pleistocenska terasa je formirana uzdu iz
duenoga platoa i cijepa ga na pola. S taktikoga stanovita veoma je povoljan za vo
enje bitke. To zato to oba platoa raspolau dovoljnom duinom i irinom na kojoj
se moe odvijati oruani sukob dvije vojske. Nain ratovanja u antici i srednjem vi
jeku podrazumijevao je da se borbeni poredak postavlja u nekoj od formi kao to su
falange, kare, klijeta ili slino. Obavezno je izdvajanje lijevog i desnog krila i rezerve.
Intra muros antike Dokleje, inae, je idealno mjesto za rezervu, mogue i
za dio komore. ak omoguava da se njeno brojno stanje sakrije od pogleda neprija
telja i da se njome manipulie na rastojanju od nekoliko stotina metara. To na nain
to je rezerva u stanju da intervenie u roku od nekoliko minuta od momenta kad
dobije znak trubom ili rogom za ulazak u bitku. Izgleda da je siloviti napad Koa
para i Belkana (Vukana) uslovio da se Dobroslav povue u zidine Dokleje iz kojih je
mogue organizovati odbranu. A mogue je i da se preko gaza ispod Dokleje zvanog
urman, i koji se moe kontorolisati iz Dokleje, forsira Zeta i povuku trupe na Malo
brdo. Ono je zbog visoke kote i strmih padina povoljno za saekivanje napada. Da bi
preekao odstupnicu Koapar je morao da savlada zatitu povlaenja postavljenu na
Malom i Veljem brdu, vjerovatno, i na Trijepu jer je materijal naen po dnu rijeke
uz obje obale. Stoga je morao forsirati rijeku Zetu koju su zatitne Dobroslavljeve
snage morale da brane da bi sprijeile da se glavnina vojske nae u klopci, u zidina
ma Dokleje, opkoljenim s tri strane koritima dviju rijeka i jednog dubokog potoka, a
s etvrte strane Vukanovom vojskom.
Naeni ranosrednjovjekovni ratni materijal svjedoi da je upravo u nepo
srednoj okolini gaza, po obije strane, dolo do sukoba koji je, oito, bio neprijatan
za dukljansku vojsku. Nakon to je porazila Dobroslavljeve zatitne trupe, Vukanova
vojska je izvrila zauzimanje visova na Veljem i Malom brdu. Tek tada je bitka okon
ana jer se Dobroslavljeva vojska nala opkoljena u Dokleji i bila je primorana na
predaju. O tome svjedoi i reenica iz Ljetopisa, koja kae: Pogibe dio Dobroslavlje
vih ljudi, a on bi zarobljen.693 Dakle, dukljanska vojska se povukla iz bitke u zidine
Duklje, jer je dio ljudi poginuo, a u meuvremenu, preostala vojska je bila okruena
Vukanovim snagama. Tada je okonana bitka u kojoj se poraena dukljanska vojska
predala Vukanovim i Koaparovim snagama.
693 Eduard Perii, Ljetopis Popa Dukljanina, Bar, 1988.
267
Stevo Vuini
Zakljuak
U svakom sluaju, politiki i vojni rezultat sukoba Dobroslavljeve i Vu

kanove vojske nije relevantan za ocjenivanje istotoriografske validnosti XLIII glave
Ljetopisa. Razlog je u tome to je ishod bitke izmeu bilo kojih vojski rezultat zbira
razliitih faktora koji utiu na njen konaan ishod. On je ak rezultat i izvjesnih
srenih okolnosti o kojima mi u ovome tekstu ne moemo da sudimo. A kako ne
raspolaemo niti pisanim niti materijalnim dokumentima, nemamo osnova da izve
demo bilo kakve osnovane zakljuke, niti o detaljima poput broja vojnika zaraenih
strana, uticaja vremenskog faktora, koliine i vrste naoruanja, konkretnoga postro
javanja vojske i slino. Mogue da su ovi faktori pojedinano ili vie njih zbirno, u
taktikom smislu, odluili bitku zato to sve bitke u istoriji nalikuju partiji aha iji
uesnici moraju da postave figure na odreena mjesta, dok rezultat bude posljedica
umjenosti, znanja, uigranosti, hrabrosti, sree, naroito, psihikoga stanja igraa, pa
i mnogo ega drugoga.
Meutim, neosporno da su tvrdnje iskazane u estoj i sedmoj reenici
XLIII glave Letopisa povezane s geografskim uslovima, uslovima za organizovanje
sukoba vojski i naenim srednjovjekovnim materijalom u arealu antikoga gra
da Duklje. Zato reenice iz XLIII glave koje govore o bici u Duklji, sa stanovita
vojne strategije i taktike kao i geografskih razloga imaju logino utemeljenje. Pre
ciznije kazano, postojali su razlozi da Dobroslav doeka neprijateljsku vojsku u
arealu antike Duklje. Upravo pomenuta bitka dogodila se, s vojnikog stanovita,
na briljivo i dobro odabranom mjestu. Dakle, bitka izmeu dukljanske i rake
vojske zaista se odigrala u Duklji na samome poetku XII vijeka, i to je injenica
od istorijskoga znaaja. A XLIII glava Ljetopisa je prvorazredni istorijski izvor za
izuavanje nae ranosrednjevjekovne prolosti.
268
RATNA KAMPANJA VIZANTIJE PROTIV DUKLJE 1040. GOD.
- Zetska operacija -
U glavi 38. Ljetopisa Popa Dukljanina (Sclavorum regnum) opisani su uz

roci pokretanja ratne kampanje Vizantije protiv Duklje 1040. godine i vojna operaci
ja koja je uslijedila na teritoriji Duklje u kojoj je vizantijska vojska satrta. Tom pobje
dom dukljanske vojske koju je predvodio Dobroslav/Vojislav, rodonaelnik dinastije
Vojislavljevia, poloen je kamen temeljac na kojem je stvorena mona zetska drava
pod Vojislavljevim sinom Mihailom. Neki autori koji su se bavili Ljetopisom ovu rat
nu operaciju pogreno definiu kao bitku i pogreno je lociraju u Crmnici. Njihova
greka uzdignuta je na ravan injenice i njome je kontaminirana struna literatura i
udbenici. U ovom tekstu mi emo se baviti utvrivanjem prostora ratnih dejstava,
strategijom i taktikom koju su primijenile suprostavljene vojskovoe.
Ratnoj kampanji je prethodio ustanak protiv vizantijske uprave koji je
podstrekao i predvodio Vojislav tokom prve godine svoje vlade kao vazalni knez
vizantijskog cara Mihaila IV.694 Pisac Ljetopisa u 38. glavi za Vojislava kae da je bio
mudar i pametan pa se podvrgavao Grcima te je s njima jezdio pokrajinama i tajno
im davao savjete da otro i nepravedno postupaju sa narodom. Narodu je govorio da
Grci prema njemu nepravedno postupaju i da treba da ih pobiju. Navodi rijei koje
im je upuivao: Zato podnosite tako velike nevolje od Grka? Nepravedno vam
sude, ine preljubu sa enama, obeauju i sramote vae neudate keri. Nikada vi
nijesu moji oci, koji su prije mene bili kraljevi, tako to inili, velika su i teka ova
nedjela....695 Uspjeh Vojislavljeve taktike bio je potpun. Podstican od Vojislava narod
se sporazumije, i po dogovoru, u jednom danu pobiju grke starjeine po cjeloj Dal
maciji. Potom ga narod pozove i on doe s pet sinova, preuzme kraljevstvo, zapone
rat i osvoji zemlju sve do Toplice. Kod Skilice-Kedrena neto je drugaije opisan
povod toj ratnoj kamapanji protiv Duklje. Prema tom izvoru jedna se vizantijska
carska laa s deset kentenarija zlata, koja je plovila od Konstantinopolja ka Solunu,
zahvaena olujom, razbila o ilirske obale i zlato je prigrabio arhont Stefan Vojislav.
Mihailo IV je pismeno traio da mu vrati zlato i da ne bude povod ratu. Vojislav ga je
prezreo, pa je konstantinopoljski car takav odgovor smatrao objavom rata, i pokren
uo je vojnu kampanju protiv Duklje.696
Kentenarij je rimska i vizantijska mjera za zlato koja je sadravala sto funti,
a jedna funta je teila oko 324,72 grama.697 Deset kentenarija zlata je koliina od oko
694 Tibor ivkovi, Gesta regum sclavorum, Istorijski institut i Manastir Ostrog, Beograd 2009,
str. 282.
695 Eduard Perii, Ljetopis Popa Dukljanina, Conteco Bar, Beograd 1999, str. 7576.
696 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom III, Vizantoloki Institut SANU, Beograd
2007, str. 156158.
697 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom III, Vizantoloki Institut SANU, Beograd
2007, str. 128.
269
Stevo Vuini
324 kilograma zlata ili 72.000 solidusa/nomizmi, vizantijskih zlatnika.698 U vrijeme

Mihaila IV solidusi su teili 4,55 gr., finoe 90% uz dodatak 7% srebra i 3% bakra
finoe zlata 90%, dananje vrijednosti od oko 13 miliona eura.699 Sumnjiv je to uzrok
ratu koji navodi Skilica-Kedren. Suvie mala vrijednost za pokretanje tako velike i
preskupe kampanje u kojoj je uestvovalao par desetina hiljada ljudi, i to na jednu
malu siromanu sklaviniju, u kojoj se nije imalo to opljakati. Sumnju pojaava i
injenica da je skoro nemogue i zamisliti da jedna laa koja plovi od Konstanti
nopolja ka Solunu, zahvaena olujom, skrene s pravca i bezbjedno proe pomeu
vie hiljada grkih ostrva, oplovi Peloponez, nastavi plovidbu pored zapadne grke
obale i albanske cijelom duinom, proe kroz Otranska vrata i noena vjetrom kao
orahova ljuska, nakon nekih 1500 kilometara plovidbe razbije se o crnogorsku obalu.
Dovoenje u vezu niza nalaza vizantijskog zlatnog novca Mihailovog pre
thodnika Romana Argira III, naenih na prostoru od Mostara do Nina, sa ovom
Skiliinom informacijom o uzroku Mihailove ratne kampanje protiv Vojislava ne iz
gleda osnovano. Jakieva konstatacija da neki pokazatelji prevashodno topografski,
a onda i hronoloki nijesu koherentni sa Skiliinim navodom je sasvim na mjestu.700
Ti nalazi nijesu mogli biti dio novane mase o kojoj pie Skilica, jer je malo vjero
vatano da je ona bila povod ratu. Dakle, Vojislav je nije mogao staviti u promet jer
je najvjerovatnije nije ni poedovao, a i da ju je poedovao teko da bi se njome pro
metovalo na prostoru everozapadne Dalmacije.
injenica da je Vojislav spremno doekao viestruko brojniju vizantijsku
vojsku i bitku rijeio u svoju korist daje za pravo pretpostavci da je opis uzroka rata
iz Ljetopisa zasnovan na injenicama. Oito da je uivao podrku naroda, i kako
pie u Ljetopisu, i njegovom voljom bio pozvan da preuzme kraljevstvo. Podrka
se oitovala tokom ratne kampanje neuporedivo brojnijeg neprijatelja koji ne bi
mogao biti brzo i efikasno poraen da mu trupe i cijeli narod nijesu bili lojalni
i spremni na svaku vrstu rtve. Reklo bi se da su kampanju uzrokovale uspjene
Vojislavljeve ratne operacije uperene protiv vizantijskih interesa koje su zahvatile
kontinentali prostor do Toplice o emu pie u Ljetopisu. No, bilo to da je uzrok tog
sukoba, iz ova dva izvora i razmjera kampanje iitava se da je Vojislav bio ozbiljno
ugrozio vitalne vizantijske interese u ovom dijelu Balkana, jer je tri godine kasnije
slijedila nova kampanja u kojoj su angaovane znatne vizantijske snage ojaane
vojskama rakoga upana, bosanskoga bana i zahumskoga kneza Ljutovida,
koja se kao i prva neslavno zavrila za Vizantince, porazom u Barskoj operaciji
1043. godine. Tako uspjene sukcesivne otpore, pruene u kratkom vremenskom
roku onovremenoj svjetskoj velesili Vizantiji, koji su se oba puta svrili slomom
698 Kristina ariri me uputila na Angeliki E. Laiou (urednik), The Economic History of Byzantium:
From the Seventh through the Fifteenth Century, Harvard University Press, 2002, str. 920.
699 Biljana Stojanovi, Meunarodne valute od tetradrahme do evra, Bankarstvo, Beograd 2013, str. 42
700 Nikola Jaki, Solidus romanatus na istonoj jadranskoj obali, Starohrvatska prosvjeta III.12,
Split, 1982, str. 180
270
vizantijske vojske, mogla je pruiti samo dobro organizovana drava koja se

temelji na domoljubivom narodu i obuenoj, motivisanoj i lojalnoj oruanoj sili,
pod komandom sposobnog vojskovoe.
Povijesni izvori
O bici su pisali vizantijski istoriari Skilica, Kedren koji je kompilirao Skili

cu, pa se navode kao jedinstveni izvor Skilica-Kedren, a od naih nepoznati autor Lje-
topisa Popa Dukljanina. Kod Skilice-Kedrena701 stoji: ...I Srbija koja se poslije smrti
cara Romana bila odmetnula, ponovo se pokori. Jovan posla caru koji je boravio,
kako rekosmo, u Solunu deset kentenarija zlata, ali brod, zahvaen olujnim vjetrom,
udari na ilirske obale i razbi se. Zlato prigrabi Stefan Vojislav, arhont Srba, koji je bio
prije kratkog vremena pobjegao iz Carigrada i zauzeo zemlju Srba, protjeravi odan
de Teofila Erotika... Kad car u Solunu sazna za gubitak zlata napisa Stefanu da mu
poalje njegovo i da svojom krivicom ne prua povoda izbijanju rata. Poto ovaj nije
dao nikakav odgovor posla car protiv njega vojsku kojom je zapovijedao evnuh Ge
orgije Provatas. Stigavi u zemlju i zapavi u gudure, jaruge i besputna mjesta, izgubi
cijelu vojsku i sam se jedva spase. U 38. glavi Ljetopisa dat je cjelovit opis uzroka
i posljedica sukoba: ...Tunc imperator Graecorum iratus vocavit unum ex ducibus
suis nomine Armenopulos, iussit eum venire et debelare regem Dobroslavum et eius
filios. Qui congregato magno exercitu militum et peditum, pervenit usque ad plani
tiem Zentae. Rex etiam Dobroslavus, congregans exercitum, dedit partem exercitus
quator filiis mistique eos in locum, qui Vuranie dicitur, contra orientalem plagam, ut
ibi expertarent eventum belli. Ipse vero cum Radoslavo filio suo ex parte occidentali
irruit super Graecos caeperuntique valde trucidre eos. Radoslavus itaque iuvenus
potens et strenuus armis, dextera laevaque vulnerans, pervenit ad ducem, quem cum
cognoviset , gladio percussit atque de equeo in teram poicit. Quod videntes Graeci
in fugam conversi sunt cecideruntque exeis plurima multitudo, quam dinumerare
nemo potuit. Plurimi autem eorum cum iam se evasisse putarent, insurgentes fili
regis, qui in orientali parte erant, trucidaverunt eos.... Dakle, u prijevodu: ...Tada
car Grka, razljuen, pozove jednog od svojih vojskovoa, koji se zvao Armenopulos,
i naredi mu da doe i savlada kralja Dobroslava i njegove sinove. Ovi prikupi veliku
vojsku pjeaka i konjanika i stigne sve do Zetske ravnice. I kralj Dobroslav sabere
vojsku i dade vojske etvorici svojijeh sinova, pa ih uputi do mjesta zvanog Vuranie,
u pravcu istoka, da tamo saekaju ishod rata. Sam pak sa svojim sinom Radoslavom
navali sa zapadne strane na Grke, i stadoe ih strano ubijati. A Radoslav, snaan
mladi i vjet oruju, i desno i lijevo sjekui, stigne do vojskovoe, pa kad ga prepo
zna, posijee ga maem i obori s konja na zemlju. Kad to viee Grci, okrenu u bijeg
i pade ih veliko mnotvo, koje niko ne uzmogne izbrojati. Mnoge opet od njih, koji
701 Vizantoloki Institut SANU, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom III, Beograd
2007, str. 156158
271
Stevo Vuini
su mislili da su se ve izvukli, napadnu kraljevi sinovi, koji su bili na istonoj strani, i

ubijahu ih. Nad Grcima je tog dana izvreno veliko satiranje i pokolj....702
Stanovita istraivaa o bici
Fran Milobar je prepriao Skilicu-Kedrena ne ulazei u pitanje lokacije

bitke.703 Tibor ivkovi je samo konstatovao da je vizantijska vojska zabasala u gu
dure, jaruge i besputna mjesta. U pitanju ove glave Ljetopisa, Mavro Orbini se nije
izjanjavao o detaljima u pitanju lokacije nego je samo konstatovao da je Vojislav dio
vojske dao etvorici sinova i da im je zapovijedio da pou na istok i zaustave se u
mjestu zvanom Vranje, te da tamo saekaju konac bitke.704 Slavko Mijukovi, tako
e, ni u cjelini, ni u detaljima.705 Moin se pozvao na Jastrebova i Rovinskog konsta
tujui da je toponim Vuranie Vranje koji se pominje u ovoj glavi uzvisina u Donjoj
Zeti, izmeu Podgorice i everne obale Skadarskog blata.706 Jireek-Radoni, I, 134,
smatraju da pozornicu toga poraza vizantijske vojske treba traiti u crnogorskim
planinama, u tjesnacima na putu od Skadarskog jezera kroz dolinu Zete u Hercego
vinu. Vuraniu su identifikovali kao Vranj, uzviicu u Donjoj Zeti, izmeu Titograda
i everne obale Skadarskog jezera. Jovan Kovaevi pie da je dio dukljanske vojske
pod komandom Vojislavljevih sinova zauzeo na istoku strategijsku taku Vuranju,
dananji Vranj, Vranjsku goru kod sela Matagua u titogradskom polju, dok je drugi
dio pod komandom samog Vojislava i sina mu Radoslava napao Vizantijce sa zapa
da.707 Rovinski je osporavao stanovite Rakog koji je jednaio Dukljaninov topo
nom Vuranije s ostrvom Vranjina na Skadarskom jezeru.708 Ukazao je na vjerovatnije
rjeenje da je zapravo rije o selu Vranj u Zeti, koje svojim poloajem dominira nad
cijelom Donjom Zetom sve do Podgorice. Ferdo ii identifikuje Vuranie kao da
nanji Vranj (99 m), uzvisina u Donjoj Zeti izmeu Podgorice i everne obale Ska
darskog blata. Ilija Pelii pie da je Stefan Vojislav doekao grku vojsku na evernoj
strani jezera i tako strano potukao da se bjekstvom jedva spasio vojskovoa ore
Provat. Miljenja je da su izginuli Grci ili Zeani sahranjeni na Vranjskom pravoslav
nom groblju.709 Rotkovi je bitku locirao u Crmnici. Opisao ju je kao prvu blistavu
pobjedu kneza Vojislava (Dobroslava) nad Vizantijom. Pretpostavio je da su Grci
doli preko Vranja, evernom stranom jezera, ali ih je Vojislav saekao u klancima i
potukao. U legendi ispod karte kojom je skicirao raspored snaga napisao je Bitka kod
702 Eduard Perii, Ljetopis Popa Dukljanina, Conteco Bar, 1999, str. 7576.
703 Fran Milobar, Dukljanska kraljevina, Crnogorsko kulturno drutvo Montenegro Montenegri-
na, Osijek, 2008, str. 51.
704 Mavro Orbini, Kraljevstvo Slovena, Golden marketing Narodne novine, Zagreb, str. 291.
705 Ljetopis Popa Dukljanina, Grafiki zavod Titograd, Titograd, 1967.
706 Ljetopis Popa Dukljanina, Matica Hrvatska, Zagreb, 1950, str. 88.
707 Istorija Crne Gore, Redakcija za istoriju Crne Gore, Titograd, 1967, str. 387.
708 Pavel Apolonovi Rovinski, Zapisi o Crnoj Gori, CID, Podgorica, 2001, str. 379380.
709 Ilija Pelii, Zapisi o Zeti, Golubovci Beograd, 1997, str. 35.
272
Vranjine 1040. godine.710 Njegovo miljenje dijeli i Dragoje ivkovi. Navodi da je do

estokog okraja izmeu zaraenih tabora dolo kod mjesta Vranja Vuranie 1041.
godine. Vizantince su, pie, najprije doekali Vojislavljevi sinovi sa svojim odredima,
da bi im se potom i otac pridruio sa kontignentom kojim je sam komandovao i na
dirao iz pravca Crmnice.711 Nikola Banaevi smatra da kratki opis bitke u 48. glavi
izraava dosta naivne strategijske koncepcije samog pisca.712 O bici su pisali i Gojko
Crnevi i Slobodan uki. Crnevi pie da je Stefan Vojislav nakon bijega iz Ca
rigrada boravio u Crmnici, na prostoru dananjeg Dupila i Propratnice. Vizantinci
su na njega pokrenuli ratnu kampanju 1040. godine. Pohod su vodili zaobilaznim
putem preko dananje Ljeanske Nahije kroz Krnjiko drijelo kao jedini prirodni
put koji vodi od Zetske ravnice ka Rijekoj i Crmnikoj nahiji. Vojislav ih je sae
kao na Carevu lazu, iznad koga je brdo Vranja za koje vezuje toponim Vuranie iz
Ljetopisa, i 1040. godine potukao do nogu.713 uki je saglasan da se ta bitka 1040.
godine odigrala na Carevu lazu, ali smatra da cilj grkog pohoda nije bila Crmnica,
nego prostor od titara i Sokolskih kra pa do Rijeke Crnojevia na kome je Vojislav
boravio. Zbog toga pitanje ubikacije tog mjesta dri otvorenim, ali navodi, svakako
nije rije o Crmnici.714
Autor koji se bavio ovom bitkom sa vojnostrunog aspekta je Milutin Mi
jukovi.715 Vrijedno ga je citirati na ovom mjestu, jer je strunu literaturu konta
minirao pogrenom lokacijom bitke, smjetajui je u iri rejon Crmnice. On je sta
novita da se neutvrenog dana i mjeseca 1040. godine odigrala bitka u Crmnici, u
kojoj je malobrojna vojska Zete potukla znatno brojno nadmonije snage Vizantije.
U namjeri da pokori pobunjenu Zetu, vizantijski car Mihailo IV naredio je spatariju
Georgiju Provatasu da prikupi jaku vojsku formiranu od pjeadije. Te snage su pod
komandom vojskovoe Armenopola, upuene u Zetu da kazne pobunjenike, a nji
hovog kneza Vojislava sa sinovima da uhvate i kao zarobljenike sprovedu u Carigrad.
Navodi da su vizantijske snage prikupljene u Skadarskoj ravnici, a da se bitka odigra
la u predjelu Crmnice, u tjesnacu izmeu Skadarskog jezera i njegove vododjelnice
s Jadranskim morem, odnosno u irem smislu izmeu Skadarskog jezera i mora.
Bojinicu opisuje: Crmnica je za dejstvo obostranih snaga bila povoljna, osobito
za zetsku vojsku koja je imala odlian polazni poloaj za napad. Vizantijske trupe
mogle su preko Sutormana i kroz Krajinu bez veih tekoa prodrijeti u Crmnicu, ali
je problem bio u tome da se te snage, u sluaju poraza, izvuku iz Crmnice i prijeu
rijeku Bojanu, jer su im Krajina, Sutorman i strme padine planine Rumije presi
710 Radoslav Rotkovi, Najstarija crnogorska drava kraljevina Vojislavljevia XIXII vijeka,
Print, Podgorica, 1999, str. 180.
711 Dragoje ivkovi, Istorija crnogorskog naroda, tom I, Izdanje autorovih prijatelja ,Titograd,
1989, str. 107.
712 Nikola Banaevi, Ljetopis Popa Dukljanina i narodna predanja, Beograd, 1971, str. 236.
713 Gojko Crnevi, Probuena Propratna, Prah Perast, 1999, str. 5560.
714 Slobodan uki, Dnevne novine Vijesti, 18. 5. 2014.
715 Milutin Mijukovi, Vojnoistorijski spisi, Beograd Podgorica, 2004, str. 1721.
273
Stevo Vuini
jecali odstupnicu. To je lako pokretljivim zetskim snagama omoguilo da obilaze,

prestiu, opkoljavaju i unitavaju potuene protivnike trupe zaglavljene u planinske
klance. Stoga je prelazak zetske vojske u napad ne samo u strategijskom nego u tak
tiko-opretavinom pogledu imao veliku prednost nad odbranom. O taktici koju su
primijenile sukobljene vojskovoe navodi: Vojislav je zetsku vojsku prikupio u i
rem rejonu Crmnice. S obzirom na to da su oruane snage Zete bile brojno slabije od
vizantijskih, Vojislav je u toj tekoj situaciji za tek osloboenu Zetu morao donijeti
sudbonosnu odluku: ili da primi odsudnu bitku u Crmnici ili da pree na manevar
sku odbranu. Angaovati se odsudno u bici u frontalnom sudaru u Crmnici, i to sa
brojno i materijalno nadmonijim protivnikim snagama bilo je krajnje rizino.
Voditi uspjenu duu manevarsku odbranu radi dobitka u vremenu bilo je takoe
neizvodljivo poto je dubina dravne teritorije bila isuvie plitka za takav karakter
odbrane. To i zbog toga to bi vizantijske trupe, u tom sluaju, izvrile odmazdu
nad zetskim stanovnitvom, zbog njegove pobune protiv Vizantije. Imajui sve to u
vidu, strategijska ideja vrhovnog komandanta zetske vojske bila je zasnovana na te
nji da nadmonije protivnike snage iznenada napadne i uniti u tjesnacu. Vojislav
je, u tom cilju, donio klasinu odluku: da svoju malobrojnu vojsku rasporedi u dvije
prikrivene grupe, s tim da u Crmnici bije bitku u tjesnacu i da svojim taktikim
grupama napadne nadmonijeg neprijatelja s oba boka i s lea i presijee mu od
stupnicu. U tom smislu je knez Vojislav zetsku vojsku rasporedio na taj nain to
je istonu (pomonu) grupu postavio u rejom Vuranije (Vranjine) a zapadnu (glav
nu) grupu zapadnije od prve, po svemu izgleda na vododjelnici Skadarskog jezera i
mora. Glavnom snagom (zapadnom grupom) komandovao je knez Vojislav i njegov
sin Radoslav, a istonom grupom Vojislavljevi sinovi: Gojislav, Mihailo, Saganjeg i
Predimir. Zapovijest za bitku bila je: kad vizantijske snage uu izmeu glavne i po
mone zetske grupe, jaom snagom (zapadnom grupom) izvriti energian napad u
njihov lijevi bok. im se vizatijske snage na brzinu razviju za borbu u lijevu (prema
zapadu), istona grupa e ih iznenada napasti s lea. Cilj bitke je bio da se u tjesnacu
potpuno uniti nadmoniji protivnik. Poto su jake vizantijske snage imale naporan
mar po putevima slabijeg kvaliteta, sve do Crmnice, prirodno je da im je u rejo
nu same Crmnice dat odmor. Sem toga, i princip bojne gotovosti nalagao je vizan
tijskom vojskovoi da, prije dubljega upada u brdovite predjele Zete, prikupi svoje
snage i dugakih marevskih kolona, jer je svakog momenta mogao naii na zetsku
vojsku, odnosno na upornog branioca koji se blagovremeno organizovao za bitku.
Prema tome, svi su izgledi da su se vizantijske trupe nalazile na odmoru u momentu
kada ih je zetske vojska napala iz zasjede. Opis bitke mu je povran i naelan i ne
moe se situirati na terenu Crmnice: Kada su se vizantijske snage nale u tjesnacu
izmeu prikrivenih zetskih grupa, Vojislav je naredio zapadnoj grupi da ih energi
no napane u lijevi bok. Napad je izvren iznenadno i snano. To je kod protivnika
unijelo veliko iznenaenje i zabunu, i stoga su vizantijske trupe uurbano i neure
274
eno stupile u borbu sa zetskom vojskom. Vojislavov sin Radoslav, fiziki snaan i
vjet ratnik, pogubio je maem vizantijsikog vojskovou Armenopula. Vidjei to,
njegove trupe su se pokolebale i poele da naputaju bojite. U toj kritinoj situaciji
napala ih je odluno, bono i s lea, istona grupa zetske vojske. I usljed toga je kod
vizantijskih trupa nastao potpun haos. One su bile potpuno dezorjentisane i masov
no unitavane od obiju grupa zetske vojske. Georgije Provatas se spasao bjekstvom,
ali je izgubio skoro itavu vojsku. Toga dana je bilo veliko satiranje i pokolj Grka.
Neznatni ostaci vizantijske vojne ekspedicije napustili su bojite u panici i pobjegli u
pravcu rijeke Bojane. Zetske snage su ih energino gonile u stopu, tako da su sve Ar
menopulove trupe unitene. Zetska vojska je zaplijenila ogroman ratni plijen, meu
ostalim i dvije vizantijske lae na svojoj morskoj obali.
Analiza izvora i tumaenja
Skilica-Kedren u opisu ratne kampanje protiv Vojislava usredsreen je na

uzroke bitke. Samo jednom reenicom opteg karaktera konstatuje da vizantijski
vojskovoa Georgije Provatas stigavi u zemlju i zapavi u gudure, jaruge i besputna
mjesta, izgubi cijelu vojsku i sam se jedva spase. Anonimni pisac Ljetopisa oznaio
je vojskovou imenom Armenopulos, dao naelan opis taktike koju je primijenio
Vojislav i tri referentne injenice za situiranje bitke na odreenom prostoru. Pie da
je Armenopulos s velikom vojskom pjeaka i konjanika doao do Zetske ravnice.
Zetska ravnica je prostor Donje Zete, u geografskom smislu juno od zamiljenje
linije Botun Vranj do jezera, po pravcu istok zapad duga oko 13 km, i do desetak
ever jug. everno od nje je emovsko polje ili Gornja Zeta.716 Imenujui Zetsku
ravnicu kao operativnu osnovicu vizantijskih snaga, definisao je i mogue pravce
napada koji su mogli biti usmjereni preko gazova na Morai ka Rijeci Crnojevia,
Ljeanskoj nahiji ili Ljekopolju. Dalje pie da je kralj Dobroslav/Vojislav sakupio
vojsku, dio je stavio pod komandu etvorice sinova i poslao ih do mjesta zvanog
Vuranie, u pravcu istoka, da tamo saekaju ishod bitke. Dakle najistonija taka bo
jinice je Vuranie odnosno mjesto Vranj u Zeti, 4,5 kilometara jugozapadno od Tuzi,
na pravcu trase antikog puta koji povezuje Skadar preko Hotskog zaliva i Zetske
ravnice, gaza Miurice na Morai i dalje sa zapadnim provincijama. S petim sinom
Radoslavom i glavninom napao je vizantijske snage sa zapadne strane, unitavajui
ih. Tako je direktno definisao i operativnu osnovicu Vojislavljeve vojske s koje je
izvrio napad na Armenopulosa. Ona je zahvatala po dubini prostor Rijeke, Katun
ske i Ljeanske Nahije s istonom graninom zonom pripadajueg dijela Morae i
mogue plitkog zapadnog priobalnog prostora Donje Zete, koji se nalazi u dodiru s
lijevom obalom.
Kedren je u cjelini prepisao Skilicu, zato on i njegovo djelo nijesu od
znaaja za utvrivanja predmetnih injenica. Za nas je vaan Skilica kao savreme
716 Andrija Jovievi, Zeta i Ljekopolje; Skadarsko jezero, CID, Podgorica, 1999, str. 12.
275
Stevo Vuini
nik ovog dogaaja, inae porijeklom iz Male Azije. Zauzimao je visoke funkcije u
carstvu. ivio je, kako je sam napisao, u vrijeme onovremenog poznatog filozofa
Mihaila Psela (10181096/7). Djelo mu se zavrava s 1057. godinom. Umro je naj
vjerovatnije koncem jedanaestog vijeka.717 On izriito navodi zlato koje je navodno
prigrabio Vojislav s vizantijske lae koja se slupala o dukljansku obalu kao uzrok
rata, a Georgija Provatasa imenuje kao vojskovou. Anonimni pisac Ljetopisa je u
saglasju sa Skilicom i kompilatorom Kedrenom u pitanju uzroka, ali nije o imenu
vojskovoe koji se po njemu zvao Armenopulos. Uzrokom kampanje smatra namje
ru nasilnoga svrgavanja vizantijske vlasti u Duklji. Skilica-Kedren potvruje njegove
navode u drugoj formi, kao nasilno posijedanje vizantijske pokrajine Duklje i proe
rivanje vizantijskog namjesnika Teofila Erotika. Navedeni izvori saglasni su da je rat
na kampanja Vizantije protiv Duklje 1040. godine injenica, i da je vizantijska vojska
pretrpjela teak poraz. Razlikuju se i u pitanju sudbine vizantijskog vojskovoe, koji
je po piscu Ljetopisa ubijen, a po Skilici-Kedrenu jedva se spasao.
Autori koji su se bavili Ljetopisom nijesu ulazili u detalje ratne kampa
nje, nego su uglavnom konstatovali da je toponim Vuranie koji se pominje u vezi s
njom, mjesto Vranj u Zeti, juno od Tuzi. Jedan od autora taj toponim je povezao s
Vranjinom, nekadanjim ostrvom na Skadarskom jezeru, a dvojica su u tekstu bez
ire elaboracije locirali sukob na prostoru od ostrva Vranjine po dubini do Crmnice.
Duboke tragove u strunoj literaturi i udbenicima, koji su kontaminira
ni pogrenim tumaenjima i zakljucima, ostavila je analiza ove operacije iz 1040.
godine, tampana u knjizi Vojnoistorijski spisi autora Milutina Mijukovia, koja
je zasnovana na pogrenim pretpostavkama, posljedino i pogrenoj ubikaciji bita
nogA prostora.718
Ukratko i saeto, njen autor pie da je prostor koncentracije vizantijskih
snaga bio u Skadarskoj ravnici. Bitku prostorno smijeta u iri zahvat Crmnice izme
u mora i jezera. Nastupanje vizantijske vojske je usmjerio pravcima Skadar preko
Bojane Bar Sutorman Crmnica i evernom padinom Rumije preko Krajine,
estana i dananjeg Virpazara u dubinu crmnikog prostora. Strategiju komandanta
dukljanskih snaga zasniva na pretpostavci da mu je namjera bila da vizantijske snage
iznenada napadne i uniti u tjesnacu. Stoga je, po njemu, vojsku rasporedio tako
to je istonu grupu postavio u rejon ostrva Vranjine, a zapadnu nege na prostoru
izmeu jezera i mora. U trenucima prikupljanja vizantijskih snaga iz dugih marev
skih kolona, vjerovatno u trenutku odmora smatra da ih je zapadna grupa zetske voj
ske napala iz zaede u lijevi bok. To je kod neprijatelja unijelo zabunu i on je uao u
bitku neureenih formacija. Situaciju je iskoristio Vojislavljev sin Radoslav i maem
pogubio Armenopulosa to je pokolebalo vizantijske trupe koje su poele da napu
taju bojite. U bitku se tada ukljuila i istona grupa napadom s lea to je izazvalo
717 Vizantoloki Institut SANU, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom III, Beograd
2007, str. 51.
718 Milutin Mijukovi, Vojnoistorijski spisi, Beograd Podgorica, 2004, str. 1721.
276
potpuni haos u vizantijskim redovima koji su krenuli padinama Sutormana i Rumije

u povlaenje ka rijeci Bojani i dalje. Georgije Provatas se spasio bjekstvom, a zetska
vojska je zaplijenila ogroman ratni materijala, izmeu ostaloga i dvije vizantinske
lae. Ovaj opis bitke, ni u cjelini ni u detaljima, ne odgovara opisu iz povijesnih
izvora, niti mu je pretpostavljeni raspored vojski na terenu odgovarajui morfologiji
i geografskim uslovima.
Skadarska ravnica kao prostor koncentracije trupa je prirodan i vjerovatan
izbor, i nije sporan. S njega je mogue nastupati i ka Zetskoj ravnici, i na pravcu Ulci
nja i Bara i dalje. Sporan je, meutim, pravac nastupanja koji vojsku ne dovodi u Zet
sku ravnicu, jer njegova trasa vodi izuzetno strmim podnojem Rumije i Sutormana.
Morfologija tog prostora je takva da se marevski poredak rastee na veliku duinu
koja ne moe da se titi u sluaju bonog udara, i stoga ne dozvoljava odbrambeni
manevar u sluaju napada. ak i u sluaju da je bojite zaista bilo u rejonu Crmnice,
odabir te trase za nastupanje od pravca Skadra ka Crmnici ne bi mogao izdrati kr
tiki sud struke.
Morfologija Crmnice nije koherentna navodima povijesnih izvora. Ona
je upni, pitomi predio u kome nema jaruga, gudura, klanaca i besputnih mjesta.
U njenom najniem dijelu, u zaleu Vira i jezera je Crmniko polje duine oko pet,
iroko oko jedan, a na pojedinim mjestima i tri kilometra, opkoljeno blagim padina
ma koje ga zatvaraju u obliku amfiteatra. Rastojanje izmeu Vranjine i Crmnikog
polja je oko tri kilometra. Autor je napravio poveznicu sa opisom bitke u Ljetopisu,
jednaei toponim Vuranije s ostrvom Vranjinom koje se nalazi u njenoj neposred
noj blizini. U odnosu na njihov meusobni teritorijalni raspored prilagodio je tak
tiku i strategiju obojice komandanata za koju nema potvrde u izvorima, niti se ona
moe primijeniti na tom terenu.
Vranjina je povezana s kopnom Crmnicom i Zetom nakon Drugog svjet
skog rata prugom i putem koji je dotiu. Inae je bilo ostrvo, sa zapadne izolovano ri
jekom Moraom, sa istone jednim njenim krakom, zvanim Kanal, a sa june strane
jezerom. Svojevremeno, ronei tokom jedne ronilake kampanje, imali smo prilike
da vidimo nekadanje korito Morae ueeno po dnu jezera. Osobito se dobro vidi u
jugoistonom dijelu jezera u neposrednoj blizini skupine ostrva na kojima su izgra
eni manastiri. Pod pretpostavkom da se u tom vremenu jo nije bila voda ujezerila
na prostoru oko Vranjine, kako oito autor pretpostavlja, na njemu se nije mogao
vriti bilo kakav manevar trupama, jer je bio ispresijecan trima rijekama. Moraom
koja je obavijala i izolovala Vranjinu od kopna i nastavila tei pored Virpazara i ostr
va Moranik, Gorice Beke i Stareva ka Skadru i dalje moru, Rijekom Crnojevia
koja se ulivala u Morau i Kurijenicom koja je u nju utijecala iz pravca Ljeanske
Nahije. Dananja otoka jezera, rijeka Bojana, tee koritom Morae iz vremena geo
loke praistorije. Dakle, pod tom pretpostavkom iz pravca Vranjine nije bilo mogue
vriti bilo kakav manevar, jer bi taj prostor bio zaprijeen mreom rijenih korita i
movarnim tlom i ne bi mogao da igra ulogu operativne osnovice u sukobu.
277
Stevo Vuini
VRANJINA
SKADARSKO
JEZERO
CRMNICA
Sl. 1. Isprekidanom linijom skicirano je potopljeno korito Morae
Opis taktike upotrebe snaga i jedne i druge strane je naelan, nerazgovje

tan i nejasan. Nijesu jasne pozicije napadaa i branilaca na terenu. Opis konanice
bitke je kontradiktoran. Mijukovi ju je zavrio scenom ubistva vrhovnog koma
danta Armenopulosa koju je prepriao na temelju opisa u Ljetopisu, a u sljedeoj
reenici uveo je na scenu Georgija Provatasa kojega pominje Skilica-Kedren kao vr
hovnog komadanta vizantijskih trupa i konstatovao da se spasio, ne objanjavajui
njihovu meusobnu vezu. Na koncu je ustvrdio da su na morskoj obali Zeani zapli
jenili dvije vizantijske lae. Za tako neto nema nijednog dokaza niti se u izvorima
pominje bilo kakva zapljena laa.
Narodno predanje i druga edoanstva bitke
Hroniar Podgorice, Ilija Zlatianin, u prii o jednom putovanju od Pod

gorice do Plavnice, daje opis pejzaa koje je posmatrao iz voza i citira jedno lokalno
narodno predanje.719 Opisuje polazak voza s podgorike eljeznike stanice, Pobreje
i emovsko polje o kome pie: Sad izlazimo na iroko, ali neplodno polje emovs
ko, koje se o tragu malo vremena poelo poumljavati. Predanje kae da je tu nege
bila jedna strana bitka i da jo jedna takva predstoji. Cijelo ovo polje bjee pritisnuto
srebrnastom maglicom koja sve do Zete dopirae. Ovo pusto polje je, iako pjeskovi
to, romantino. Prolazimo pored dva stara bunara: Vukova i Popova.... Predanje o
izvjesnoj stranoj bici na prostoru doticaja Zetske ravnice i emovskoga polja prek
719 Ilija Zlatianuin, Hronika, Kulturno-prosvjetna Zajednica, Podgorica, 1999, str. 227.
278
lapa se s geografijom i toponimijom 48. glave Ljetopisa. Ono je po svemu sudei

odjek tog sukoba iz duboke prolosti ranoga srednjega vijeka, izmeu dukljanske
i vizantijske vojske 1040. godine. injenica da se u njemu ne imenuju sukobljene
strane niti vojskovoe govori u prilog njegove starine. Detalji su se izgubili u tmni
prolih vjekova, ali je fabula oito u vezi s njim.
Autopsijom na terenu utvrivali smo sadrinu i smisao izvjesnih toponima
u graninom pojasu izmeu Zetskoga i emovskoga polja koji bi mogli da edoe
taj povijesni dogaaj. Toponimi u sadrajnom smislu ponekad imaju direknu vezu
sa povijesnim dogaajima i linostima. Jednom rijeju, u toponimima je sadrana i
kondenzovana istorija ljudskog roda na odreenom tlu.720 Na tom prostoru za ovo
istraivanje utvrivali smo osnovanost veze ovog dogaaja sa sadrinom pojedinih
imena parcela (toponimi), brda (oronimi) i puteva (hodonimi) kao najmarkantnijih
prirodnih objekata na tom prostoru. Oni su fiksirani za te objekte, nepremjestivi su,
zbog ega njihov sadraj nudi golemu koliinu jezikih i povijesnih podataka.
Tokom istraivanja usredsrijedili smo se na selo Srpska i Srtansku glavicu
koja se nalazi iznad njega. Imali smo utisak da korijen tog toponima moe rijeiti
povijesnu enigmu u vezi s bojinicom vizantijsko-dukljanskog sukoba 1040. godine.
Taj prostor je u Gornjoj Zeti, na granici s emovskim poljem. Nije u duhu crnogor
skoga jezika da se jedno mjesto naziva pridjevom, kao u ovom sluaju Srpska. Inae,
gorica iznad sela zove se Srptanska, a stariji ljudi je zovu i Srtanska gora. Do ne
davno je bila pod gustom cerovom umom koja je poeena. Ispod gore bilo je selo
Srpska koje je bilo pri brdu, i zbijeno na pedeset metara dunih. Na mjestu na kome
je novi bazen Aluminijskoga kombinata nalazila se gorica poznata kao Zlogorica,
ba na mjestu izmeu novog i starog bazena.721 Nekih 250 metara ispod mosta na
Cijevni nalazio se drveni most; svojevremeno su pronaeni ipovi od njega, koje
je narod raznio.722 Kod Bolice nema pomena sela Srpska, jer je novijeg datuma, a u
opisu Podgorice pie da se Cijevna prelazi preko jednog visokog drvenog mosta od
hrastovine.723 Danas je selo Srpska razueno u vie stotina metara pored puta Srpska
Botun, u neposrednoj blizini podnoja Srtanske gore.
U dva teksta iz Glasa Crnogorca u vezi s istorijom i topografijom Zete
ralanili smo ovo pitanje. U jednom Petar Maji724 pie: ...Jo blie mostu na Ci
jemni malo sjeverno od istog die se Srska ili Srtanska gora, u prisoju koje prua se
selo Srska, gdje je istorijska crkva svetoga orija koju je osvjetao vladika Danilo
Petrovi-Njego, i u kojoj su ga Turci preko date vjere uhvatili. Srtanska gora jedini
720 Dr Boidar ekularac, Toponomastika kao pomona istorijska nauka, Istorijski zapisi, Pod-
gorica, 1997, str. 5969.
721 Vlasnitvo Milovana Terzia koji nam je ovo ispriao.
722 Najstariji stanovnik Srpske Milivoj Terzi nam je ovo kazivao.
723 Pavle Rovinski, Crna Gora u prolosti i sadanjosti, CNB ure Crnojevi, Izdavaka knjiar-
nica Zorana Stojanovia i Izdavaki centar Cetinje, S. Karlovci Novi Sad, Tom I, str. 582.
724 Glas Crnogorca, br. 22, god. XXXI, , Petar Mai, tekst Zetska ravnica, njen geografski poloaj,
1. 6. 1902, str. 2.
279
Stevo Vuini
je majdan za sva zetska sela koja su juno od Cijemne... U emovskom hataru bila bi
sela: Mitrovii na desnoj obali rijeke Cijemne, do njih Lajkovii, u osoju Srtanske
gore Srska, skoro sahat puta u zapad od Srske na lijevoj obali Morae Botun. Sva
ova sela zovu se jednijem opim imenom Grlja. U emovskom polju kao oaze u
pjeanoj stepi diu se glavice: Bjelastavica koja se prua od istoka ka zapadu, a na
hodi se za nekoliko minuta everoistono do Sokolovia mosta na Cijevni.725 U istom
tekstu pie da malo evernije od Srtanske gore die se mala beskorisna gorica, kao
breuljak, Zmijaka. U drugome tekstu Savo Vuleti726 polemie s Pavlem Rovinskim
koji je u prethodnim brojevama objavio krau verziju Etnografije Crne Gore u
vezi s granicama i toponimijom Zete: ...Znaajno je to gospodin pisac iskljuuje iz
Zete Srsku (pogreno piu i govore Srpska) selo, do koje je crkva e bi uhvaen ro
donaelnik Dinastije Petrovi-Njego, Danilo I, Mitropolit i gospodar Crne Gore. U
Glasu Crnogorca tampan je i tekst Spisak planina, brda i drugih vanijih mjesta
u Crnoj Gori.727 U njemu, pod brojem 91, upisano je selo Srska, blie odreeno kao
mjesto u blizini sastavaka Morae s Cijevnom. Marjan Bolica728 1614. godine u opisu
Skadarskog sandakata pominje sva zetska sela redom od Zlatice koja je u podnoju
Kua do Berislavaca na obali jezera sem dananjeg sela Srpska Srska. Oito da je
selo novijeg postanja, a to tvrdi i Andrija Jovievi.
U Majievom tekstu rijeka Cijevna se naziva Cijemna (transformacija iz
vrena kao npr. tamnica tavnica, gumno guvno). Njen korijen je u albanskoj
rijei cem studen, hladan, pa je albanska osnova ijekavizirana i disimilacijom do
bijen oblik Cijevna, a jotovanjem polje kroz koje tee nazvano emovsko,729 dok je u
prijevodu njen naziv Studenica, a polje je Studeniko. Mihailo Stevanovi navodi za
sve tzv. istonocrnogorske govore (tj. za jugoistonu grupu crnogorskih govora) kao
tipino umetanje zvunoga dentala z u grupe zr i r (npr. zdrak, zdraka, zdraknut,
draka, draknut, zdrela, prozdret, nazdret, Ozdrinii, Prizdren, prozdrak i sl.). Na
isti je nain i suglasnik p mogao biti umetnut u grupu sr (srska srpska) to je duhu
naeg jezika prirodnije i jednostavnije za izgovor.730 Tako je toponim Srska vremenom
transformisan u Srpska, a hidronim Cijemna u Cijevna. Osim umetnutnoga p, naziv
Srpska mogao je nastati i kasnijom tzv. narodnom etimologijom (to je est sluaj),
onda kad je rije iz osnove (srz731, srs) nestala iz upotrebe. Jasno je da je dananji na
ziv samo ouvani prvi dio nekadanjega dvolanog toponima, najvjerovatnije Srska
poljana, a od toga je naziva naravno nastao i naziv Srtanska gora, koja se nalazi u
725 Glas Crnogorca, br. 22, Petar Mai, tekst Zetska ravnica, njen geografski poloaj, god. XXXiI,
1. 6. 1902, str. 2.
726 Glas Crnogorca, br. 24, 13. 6. 1898, str. 3.
727 Glas Crnogorca, broj 23, 21. jun 1881, str. 2.
728 Pavle Rovinski, Crna Gora u prolosti i sadanjosti, tom I, Izdavaki Centar Cetinje, Cetinje,
CNB ure Crnojevi, str. 583.
729 Tumaenje lingviste Adnana irgia
730 Mihailo Stevanovi, Istonocrnogorski dijalekat, Junoslovenski filolog, Beograd, 1935, str. 55.
731 U tubalicama koje je zabiljeio Vuk Vrevi zabiljeen je stih u kojemu se javlja glagol srznuti:
Rsom srzni,rukom vrzni, ljudski rsu!
280
neposrednome suedstvu (st t, kao u primjerima vosak votani, pisak pitati,

pljusak pljutati i sl.). Na isti nain je u neposrednoj blizini, u Kuima, iz dvoalnog
oronima Mokra planina nestala iz upotrebe imenica planina i ostao je samo oronim
Mokra. Dakle, oito je Srtanska gora dobila naziv po selu najvjerovatnijeg naziva
Srska poljana, a ne obratno. Toponim je izveden od pojma srs naprasitost, naglost,
estina, hrabrost, osornost.732 U dananjem hrvatskom jeziku to je pojam za fiziko i
emocionalno uzbuenje,733 pa bi toponim Srska poljana na savremenom crnogorskoj
jeziku glasio Poljana hrabrih, Poljana estokih i slino. Nemogue se oteti utisku da
su ovi pridjevi u direknoj svezi s jednom reenicom 48. glave koja opisuje navalu Vo
jislava na Grke: ...Sam pak sa sinom svojijem Radoslavom navali sa zapadne strane
na Grke, i stadoe ih strano ubijati. Uvjerenje pojaava i injenica da se taj toponim
nalazi u mikroarealu na koje se i predanje odnosi. U Srtansku goru, danas golet, zak
ljuujem, bili su skonjeni Radoslavljevi ljudi, dok je vizantijska glavnina nastupala
pravcem Zetska ravnica Miurica i dalje ka Ljeanskoj nahiji. I iz nje, u prijevodu
Gore hrabrih i sa Srske poljane, odnosno Poljane hrabrih ili silovitih, kao poetnih
poloaja, krenuli su u siloviti i brzi napad na vizantijsku komandu.
Andrija Jovievi pominje toponim Pokolj u blizini mosta na Cijevni.734
Pie da se jedan Dakovi bio vjerio evojkom iz Vranja koju je istovremeno za
prosio jedan Lisii iz Podgorice. Tu doe do rasprave i stvar poe na sud koji ri
jei da evojka bude onoga kojega ona odabere. Ona odabere Lisiia koji je bio
bogatiji. Prethodno su bili uglavili da onaj kojega evojka ne uzme drugome bude
kum. Dakovia roaci ukore i on odbije kumstvo. Lisii predoeajui osvetu, ug
lavi da mu u svatovima budu seljani iz svih zetskih sela. Kad su se svatovi vraali s
evojkom, Bjelostaviani udare na njih i mnoge pobiju. Zbog tog pokolja to mjesto
na Cijevni se zove Pokolj. Zeani uvrijeeni ovim, napadnu na Bjelostavicu, kue
popale i stanovnitvo raeraju. Tako su se Mojanovii iselili iz Bjelostavice i naselili
u dananje selo Mojanovie, pie Jovievi. Ilija Pelii pie da se taj toponim vezuje
za vrijeme kada su uretii ivjeli u Bjelastavici. Nekom prilikom su napravili veli
ku krv u Zeti radi neke evojke iz roda Lukaevia koju su vodili svatovi Lisiii.735
uretii (nekad se dio uretia prezivao Dakovi dodaje Pelii) su ih doekali
po predanju na tom mjestu i iz zaede napali na Cijevni. U toj bici izginuli su skoro
svi svatovi sem dvojice. evojka je vraena u rod. I uretii su izginuli sem jednoga
ili dvojice. Mjesto bitke narod je nazvao Pokolj kako se zove do danas. Oito da je
Pelii zapisao isto predanje koje je zabiljeio Jovievi, samo u skraenom obliku.
Nije iskljueno da su i jedan i drugi crpili fabulu od istog izvora, s obzirom na to da
su oba pisca u isto vrijeme prikupljala grau za etnoloke studije o Zeti i Zeanima.
732 Rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, JAZU; Zagreb, 1956, sveska 68, druga sveska esnaes-
toga dijela srditi-staviti.
733 Tumaenje filologa Jakova Sabljia
734 Andrija Jovievi, Zeta i Ljekopolje; Skadarsko jezero, CID, Podgorica, 1999, str. 115116.
735 Ilija-Peko Pelii, Zapisi o Zeti, Golubovci Beograd, 1997, str. 97.
281
Stevo Vuini
Njegova fabula je tipiana za narodna domiljanja o nazivima mjesta, prezimeni

ma ili razlozima imenovanja nekoga ili neega o kojima su edoanstva izblijeela
ili iiljela. U tom sluaju se vezuju za savremenije dogaaje i domiljaju se veze s
njima. Tako je i u ovom sluaju napravljena poveznica izmeu toponima Pokolj i
iseljenja starih Mojanovia ispod gorice Bjelastavice u dananje Mojanovie, jer je taj
toponim okolnom stanovnitvu u svom korijenu bio nejasan, pa su ga asocijativno
doveli u vezu s moguim ili izmiljenim krvavim sukobom uretia i Lisiia.
Neo Stani pie da su Stanii imali kue na rijeci Cijevni, koje su, kako navo
di, danas dravna svojina, blizu kojih se nalaze takozvani Vlaii e je Staniima stoka
ljeti plandovala, kod Vlaia pri Cijevni s onog kraja postoje kuita u razvalinama,
zvano: Pokolj. Podgorica je, veli, oevidac mnogijeh dana obiljeenih u srpskoj istoriji
krvlju srpskom meu kojima spada i sukob jednorodne brae Crnojevia po Ljeko
polju.736 Isti autor pie da se izvjesni Joko Stani svojevremeno krio od Turaka u kui
Frljukia blizu kua Stania na obali rijeke Cijevne, kako navodi, i ove ga Turci Frl
jukii dobro doekaju drei ga kao svoje eljade.737 Po tragu ovih napisa koji dovode
u vezu neposredne blizine toponim Pokolj i nekadanje kue Stania i Frljukia uspjeli
smo da ga ubiciramo. S desne strane Cijevne, u selu Kue Rakia, nalazi se livada Luka
Frljukia Ljuk Feljukov koordinate N42 22.762, EO1915.862.738 S druge strane,
na lijevoj obali su Luke od Pokolja, a desetak metara iznad, na najvioj terasi, u doticaju
sa vinogradima d.o.o Plantae, livada zvana Pokolj.739 Izmeu Luke Frljukia i Luke
od Pokolja mogue je saobraati. S obadvije strane ima prlo740 kojim se moe sii i iza
i741, dok je irina Cijevne svega nekoliko metara, i ljeti na tom mjestu presui. I ovaj
toponim koji se nalazi takoe u mikroarealu na koji se odnosi predanje, nagoni na zak
ljuak da je lingvistika potvrda 48. glave. Povezan je, po svemu sudei, s reenicom: A
Radoslav, snaan mladi i vjet oruju, i desno i lijevo ekui, stigne do vojskovoe, pa
kad ga prepozna posijee ga maem i obori s konja. Kad to viee Grci, okrenu u bijeg
i padne ih veliko mnotvo, koje niko ne uzmogne izbrojati. Oito da je Vojislavljeva
strategija, kojom emo se baviti u nastavku priloga, izmeu ostalog, bila zasnovana i na
likvidaciji komande i komadanta vizantijske vojske. Zato i dovodimo u vezu Ljetopis
sa ovim toponimom, drei da je na njemu bio smjeten i na njemu izvren pokolj svih
komandanata na ulu s Armenopulosom i zatitne jedinice. Stanovite podupiremo i
injenicom da je lokalitet Pokolj bio dovoljno udaljen od prednjih vizantijskih jedinica
da ne bude direkno izloen ratnim dejstvima. S njega je bilo mogue prlima prijei na
736 Neo Stani, Zbirka primjera i pouka, Veliki Bekerek, 1907, str. 4647.
737 Neo Stani, Spomenica sjeni podgorikih Srba, Cetinje, 1912, str. 43.
738 Informator staroedilac Punia Pajovi po preporuci brata Nikole.
739 Lukama seljani zovu zaravni pored rijeke koje su u stvari pleitocenske terase iz vremena
geoloke praistorije.
740 Prlom lokalno stanovnitvo zove vododerine i tjesnace kojima se moe saobraati kroz nepro-
hodni strmi ili odeeni teren.
741 Inoframator staroedilac Kolja Ujkaj. Ispod njegove kue su Luke Frljukia, a s druge strane
Cijevne Luke od Pokolja.
282
desnu obalu Cijevne, i za vojskom nastaviti nastupanje u dubinu neprijateljske teritorije,

izbjegavajui most kod Srske.
Sl. 2. Prlo - Sl. 3. Luke od Pokolja i Pokolj - Sl. 4. Mjesto na Cijevni koje se i danas koristi za prijelaz
na drugu obalu
U KO Mahala, 500 metara od mosta na Cijevni ka Golubovcima, iznad
groblja, postoji livada titovi povrine oko 150 x 300 metara (P.L. 3545), udaljena
oko 250 metara zapadno od ceste Podgorica Petrovac. Toponim se nalazi u dotica
ju sa selom Srska, ali s lijeve strane Cijevne, i sadrinom asocira na zatitu prijelaza
preko Cijevne. Drimo vjerovatnim, ak i sigurnim da je nastao istovremeno kad i
druga dva, Pokolj i Srska, i da su sva tri u direknoj i meusobnoj vezi.
Znakovita je injenica da se na tako malom prostoru, nalaze tri toponima
Sl. 5. Raspored toponima na terenu
vojnoga karaktera. To je mogao da uzrokuje samo dogaaj iz vremena slovenskih

dravnih formacija, koji je bio od sudbinskoga znaaja, jer su toponimi slovenski.
283
Stevo Vuini
Neposredna blizina toponima iz 38. glave Ljetopisa i ova tri, ne bi se mogla pripisati
sluajnosti. Teko je negirati vezu pomeu njih, i njihovu vezu sa sukobom vizantij
ske i dukljanske vojske, opisanim u toj glavi.742
Za ovaj prilog zanimljiva je i fabula dramskog spjeva Balkanska carica
knjaza Nikole, dovrena 1884. godine. Po svemu sudei, kad su u pitanju lica u nje
govom dramskom spjevu, uro i Stania, Nikola je inspiraciju naao u djelima svog
velikog prethodnika Petra II Petrovia. Meutim, stie se utisak da ju je pronaao i u
XXXVIII glavi Ljetopisa, dajui maha pjesnikoj imaginiciji u pitanju likova i fabule.
Radnju drame je smjestio na prostoru Donje Zete, Ljekopolja, Botuna, morakog
gaza Miurice i Ljeanske Nahije, prostoru sukobljavanja vizantijske i zetske vojske
1040. godine. Sumnju da ga je za nju inspirisao Ljetopis podrava i sekvenca iz jed
nog njegovog razgovora sa Crnogorcima koju opisuje Ilija Pelii. Pie da je nekom
prilikom knjaz pitao Crnogorce e je bila najvea pobjeda crnogorskog oruja. Ka
zali su mu da je to Vuji Do, Fundina i tako redom. Knjaz im je odgovorio: ..najvea
pobjeda je bila na Golubi (Donja Gorica u neposrednoj blizini gaza Miurice pr.
S.V.). Tu su Zeani potukli Grke.743 I pored dobre volje nijesmo uspjeli da potvr
dimo da je knjaz imao u rukama neko od izdanja Ljetopisa, prije nego je osmislio
fabulu svog dramskog spjeva mada je J. Suboti, 30 godina prije dovretka Balkanske
carice, jo 1853. godine, u Budimu priredio prijevod latinske redakcije, pod ime
nom Dukljanskog prezvitera kraljevstvo Slovena, kojeg je izdala Matica srpska.744
Prije njega Sava Vladislavi je 1722. godine izdao ruski prijevod Mavra Orbina koji
je Vasilije Petrovi koristio za pisanje Kratke Istorije o Crnoj Gori tampane 1754.
godine u Petrovgradu. U Dvorskoj bibiloteci na Cetinju nijesmo pronali nijedan od
ta dva primjerka Ljetopisa, to ne znai da ih Nikola nije itao prije nego je napisao
Balkansku caricu. Na koncu, nesporno je bio inspirisan i narodnom epskom pje
smom Kosovka evojka, koja se oituje u likovima Marte i Danice koje nakon boja,
s kondirima vode i vina, obilaze bojno polje i ee ranjenike.
U spjevu turska vojska, koju Crnogorci saekuju izmeu Krusa i Sitnice,
napada dravu Crnojevia pravcem od Meduna preko Veljega i Maloga Brda, To
loa i Vrania, grlom Lunice, pa Zelenike ka Cetinju i drugim pravcem preko e
movskoga polja, Botuna, gaza Miurice i Ljeanske Nahije, takoe ka Cetinju. Ne
moemo se oteti utisku da je za uvoenje u fabulu tog drugog pravca napada preko
morakog gaza knjaz dobio inspiraciju itajui Ljetopis. Inae, u Botunu seljani pri
aju da je na gazu Miurici bio sukob izmeu Stanie i ura Crnojevia u kome je
Stania poraen, i tom prilikom Moraa je tekla krvava. Nesumnjivo, da oni prepri
avaju fabulu nekada veoma popularane Balkanske carice, koja je u svijesti lokalno
ga stanovnitva ostavila duboki trag. Ali pomen krvave Morae, asocira nas da je
ta kvalifikacija, u stvari ouvani fragment, nedostajueg dijela predanja, ouvanog
742 Sugerisao Dejan Vuini.
743 Ilija-Peko Pelii, Zapisi o Zeti, Golubovci Beograd, 1997, str. 180.
744 Eduard Perii, Ljetopis Popa Dukljanina, Conteco, Bar, 1999, str. 10.
284
na Pobreju, udaljenog 5 kilometara everoistono od Botuna, da je nekada na tom

prostoru bila jedna strana bitka. Upravo mu nedostaje konanica i tom prilikom
Moraa je tekla krvava koja bi ga logiki zaokruila kao cjelinu. Nedaleko odatle, u
selu Srskoj, uli smo i predanje da je oko Srtanske gore, na emovskome polju, u
davna vremena bila bitka s Turcima. Predanje ne pamti aktere, ali je bitka injenica,
i odigrala se izmeu Ivana Crnojevia i Turaka, polovinom petnaestoga vijeka, u
kojoj je poginuo Ivanovov brat ura: ,
... 1450.
.745 O tome dogaaju Njego je pjevao u
Gorskome vijencu (stihovi 703 i 574).746
Pripremne radnje i tok bitke
Uporedna arheolingvistika analiza predanja koje ubicira jednu stranu

bitku na prostoru doticaja emovskog polja i Zetske ravnice, u neposrednoj okolini
Srtanske gore, toponima Pokolj, titovi i Srska i 48. glave Ljetopisa ukazuje na me
usobnu koherenciju i navodi nas na zakljuak da su se vizantijska i zetska vojska
1040. godine sukobljavale na prostoru emovskog polja, Donje Zete, Ljeanske Na
hije i dublje. Zahvaljujui Ljetopisu, Skilici-Kedrenu i toponimiji mogue je izvriti
rekonstrukciju cijele Zetske operacije.
Vizantijska ratna kampanja poela je prikupljanjem vojske, najvjero
vatnije u irem rejonu Skadara Skadarska ravnica, kao prirodnom prostoru za
okupljanje snaga koje nastupaju ka Crnoj Gori, pravcem koji trupe dovodi u Zet
sku ravnicu, kako pie u Ljetopisu. Armenopulos je morao zasnovati strategiju na
rjeavajuoj bici do koje je vojsku trebao da dovede u to kraem roku, jer je, bez
sumnje raunao da e naii na sprenu zemlju i evakuisane zalihe hrane, stoke i
ljudstva u dubini pozadine branioca. Pritisak na vizantijskog vojskovou da sukob
rijei u to kraem roku, direktnim sudarom dvije vojske, pojaavala je i injenica
da mu nije mogue opstati na dui rok u nepoznatoj zemlji, sprenoj, s vojskom
koja nije motivisana za rat. Glavni motivirajui faktor svih srednjovjekovnih vojski
su pljake pokorenih i pobijeenih. U onovremenoj Zeti, lienoj urbanih aglome
racija, nije se imalo to opljakati.
Da je rjeavajui sukob bio teite vizantijske kampanje potvruje Skili
ca-Kedren: ...Stigavi u zemlju i zapavi u gudure, jaruge i besputna mjesta, izgu
bi cijelu vojsku i sam se jedva spasi. Vojskovou optuuju da je nesmotreno uveo
vojsku u pogibiju, nesumnjivo uvjeren u sopstvenu nadmo u ivoj sili. Pokuavao
je oito da rjeavajuom bitkom zavri ratnu kampanju, i zato je uao u dubinu pro
tivnike teritorije namjeran da naera Vojislava da primi bitku, i onda je potue u
direknom sudaru oruanom sukobu od kojeg zavisi sudbina cijele ratne kampanje.
745 Cetinjski ljetopis, 66a.
746 Petar Petrovi Njego, Ogledalo srpsko, Prosveta, Beograd, 1951, str. 16.
285
Stevo Vuini
im je Armenopulos pokazao toliku oholost i prezir prema protivniku, da se zaklju

iti da je odnos snaga bio najmanje 3 : 1 u njegovu korist kao napadaa, kako je to
uobiajeno od antike do danas. Nagovjetava to i reenica iz Ljetopisa: ... prikupi
veliku vojsku pjeaka i konjanika i stigne sve do Zetske ravnice. Kvalifikativ velika
vojska sa stanovita jednog onovremenog stanovnka Duklje mogao je da znai samo
viestruko veu vojsku od dukljanske.
Kod takvog odnosa snaga Vojislav je morao da izbjegava odluujuu ili
odsudnu bitku i strategiju zasnuje na odbrambenoj operaciji u kojoj dominiraju bo
jevi i borbe sa elementima specijalnih dejstava. Cilj mu je bio da vizantijsku vojsku
rastegne u dugim kolonama i uvede to dublje u sopstvenu pozadinu, jednom izolo
vanom akcijom ubije im vojskovou, a onda obezglavljenu vojsku naera u panini
bijeg, potom bonim udarima ispresijeca kolone u paninom povlaenju, izoluje ih
u manje grupe, i redom ih satre. Ta strategija dukljanske vojske je u osnovnoj zamisli
istovjetna strategiji Aleksandra Makedonskoga koju je primijenio u bici kod Gauga
mela protiv Darija III 331. godine p. n. e. Aleksandrov cilj je bio da ubije Darija III,
obezgalavi mu vojsku, naera je u bijeg, a onda porazi. Uspio je, mada Darija nije
poekao nego je ovaj uspio pobjei ispred Aleksandrovog maa, ali je njegovo bjek
stvo uzrokovalo rasulo u svim nivoima komandovanja i u cijeloj Darijevoj vojsci, i
ona je potuena.
Ovu operaciju niz bojeva i bitki usklaenih i povezanih zajednikom
idejom da bi se postigli strategijski ciljevi koji e presudno uticati na ishod ratne
kampanje karakterie raznovrsnost borbenih dejstava na bojitu od Vranja do
Ljeanske Nahije i dublje, duine oko 30 km, irokom nekoliko kilometara. Njenu
dinamiku i razvoj diktirao je Vojislav, izborom mjesta i vremena izvoenja pojedi
nanih borbenih dejstava. Armenopulos je bez veeg otpora uspio ovladati irokim
prostorom Zetske ravnice i stvoriti operacijsku osnovu za dalja dejstva prema Lje
anskoj nahiji. Razumna je pretpostavka da je Vojislav navukao vizantijsku glavninu
pravcem Botun gaz Miurica Ljekopolje, i dalje. Tako je razvukao protivniku
vojsku i razdvojio je rijekom Moraom od pozadine i rezerve, a Radoslavu oslobodio
prostor da izvri pokolj komande vizantijske vojske. Sumnju na takav razvoj ope
racije navlai Skiliin navod da je Georgije Provatas uveo vojsku u gudure, jaruge i
besputna mjesta kakvim obiluju Ljeanska, Rijeka i Katunska Nahija. I po toponi
miji Srska, titovi i Pokolj moe se zakljuiti da je glavni pravac napada iao preko
gaza Miurice koji se nalazi u neposrednoj blizini ovih toponima. Takav razvoj ope
racije omoguava i da se objasni razliito imenovanje vojskovoa u Ljetopisu i kod
Skilice-Kedrena. Reklo bi se da je vojskom komandovao Armenopulos, koji je bio
stacioniran u Zeti na lokalitetu Pokolj, a njenom glavninom koja je pregazila Mora
u i nastavila u dubinu crnogorskoga kra Provatas. Rastegnutu u duge kolone kroz
jaruge izloio ju je bonim udarima Vojislavljeve vojske, koja ju je s visova strijelama
i kamenjem efikasno desetkovala. Ne treba iskljuiti ni mogunost da je glavnina vi
286
zantijske vojske pretrpjela najvee gubitke u Rijekoj nahiji, na Carevu lazu, 10 kilo
metara udaljenom od Srtanske gore, i da je taj toponim jeziko edoanstvo njenog
stradanja, a ne sukoba crnogorske i turske vojske 1712. godine.747 Svaka vojska koja
za cilj ima prodor ka Cetinju i dalje Kotoru i Budvi, i primorju uopte, mora proi
preko Careva laza. Topika pozicija mu je idealna za postavljanje zaede. Zato je vie
puta u novijoj istoriji bio mjesto na kojem su Crnogorci saekivali neprijateljske voj
ske. Razumno je pretpostaviti da je i tokom Zetske operacije 1040. godine, na tom
mjestu, mogue, doekana i vizantijska.748
Toponim laz oznaava mjesto na kojemu je posjeena uma; u prenese
nom znaenju e je bila velika pogibija vojske. U naem narodu pridjev carev je u
vezi s hrianskim, a sultanov s turskim vladarem. Ta injenica dozvoljava zakljuak,
da je moda toponim Carev laz obiljeio mjesto sukoba glavnina dukljanske i vojske
vizantijskoga cara, to ne iskljuuje sukob crnogorske i vojske turskoga sultana, na
istome mjestu, 1712. godine. S obzirom da je ovaj drugi sukob upamen, i kao takav
je uao u narodno predanje, to je i sam toponim njime tumaen, iako je mogue
starijega postanja. Literatura ne nudi pouzdane informacije na koje bismo se mogli
osloniti prilikom zakljuivanja o ovom pitanju, zato ga treba drati otvorenim.
Ljetopis jasno naznaava da je Radoslav iznenada napao vizantijsku ko
mandu, poubijao je i izazvao paniku i raspad sistema komandovanja po svim nivoi
ma. Njemu je to i uspjelo, zato to je vizantijski komandant, nepromiljeno izdvajio
komandu od glavnine, i tako je ostavio nezatienu od Radoslavljevoga maa. Topo
nimija edoi da je Radoslav odabarao uzvienje Srtansku goru i Srsku poljanu kao
polazne poloaje, to je posve logino. S ta dva mjesta, kontroliu se prijelazi preko
Cijevne - Raniki most, prijelaz na mjestu zvanom Pokolj i preko mosta kod Srske.
Rastojanje izmeu ova dva mosta je oko 8 kilometra, a pomeu je Pokolj. Ukoliko
se vizantijska komanda smjesti ba na tom mjestu na Cijevni, s kojeg je mogla neo
metano od vojnike mase da izvri forsiranje rjeice, Radoslav je mogao da joj prie
prikriveno i naglo da izleti iz kanjona i uleti u nju, i uniti je. A u drugom sluaju,
ukoliko bi Armenopulos s komandom krenuo da prelazi Cijevnu preko mosta kod
Srpske, sa Srtanske gore, takoe bi bio nadohvat Radoslavljevom mau.
Jedinice uvijek maruju utvrenim redom koji podrazumijeva da na elu
ide izvidnica, slijedi je prethodnica, pa glavnina, sa strane maruje bono obezbje
enje, u sredini komanda s prateom jedinicom, i na kraju komora i zatitne trupe.
Tako je moralo biti i u ovom sluaju. Tokom mara Radoslav se nije mogao ni na koji
nain ni primai Armenopulosu, sem ukoliko se komanda izdvoji od glavnine i kre
ne da prelazi Cijevnu na mjesu zvanom Pokolj, to je u ovom sluaju i nepromiljeno
uradila, ili preko mosta u Srpskoj. Nakon razdvajanja glavnine koja je ula u dubinu
zetske teritorije od rezerve, pozadine i komande, dio dukljanske vojske ivom si
lom, s lijeve strane Cijevne, zaprijeio prilaz drvenom mostu preko Cijevne, kakav se
747 Gojko Crnevi, Probuena Propratna, Praha Perst 1999, str. 5560.
748 Sugerisao Dejan Vuini.
287
Stevo Vuini
donedavno nalazio na tom mjestu, na lokalitetu titovi. Jer je preko njega ila trasa
antikoga puta, s ciljem da onemogui povlaenje glavnine vizantijske vojske na lije
vu obalu Cijevne. Dok je Radoslav s dijelom vojske, prikriveno stacioniran u rejonu
sela Srpska i Srtanske gore, neopaeno poao da izvri juri na komandu vizantijske
vojske lociranu na mjestu Pokolj. Vjerovatni pravac napada iao je koritom Cijevne,
od kasnog proljea, ljeti i s rane jeseni suvim, obalnim dijelom zaraslim u ipkovi
nu i rakitu, podlokanih strana koje pruaju mogunost prikrivenog kretanja ispod
peina, i stoga su se neopaeno privukli do pod Pokolj. Prlom ispod njega izali su
na lijevu obalu, nenadno uleeli u vizantijsku komandu smjetenu tik iznad korita
Cijevne, i poubijali i nju i zatitnu jedinicu na elu sa Armenopulosom. Takav rasplet
sugerie Ljetopis u kome pie da je Radoslav, snaan mladi i vjet oruju, i desno i
lijevo ekui, stigao do vojskovoe, prepoznao ga, i poekao ga maem oborivi ga s
konja na zemlju.
Glavnina koja se probijala kroz crnogorski kr u jednom trenutku, u neredu
krenula je u povlaenje ka morakom gazu koje je uzrokovano, mogue vijeu o
pogibiji Armenopulosa, a nije iskljueno i slomom vojske, koja je desetkovana u ljean
skim vrletima i jaru
gama ili potuena na
Carevom lazu. Bilo
pogibija vrhovno
ga komadanta bilo
slomom vojske, ili
oba razloga zajedno,
uzrokovali su paniku
u vojsci koja se po
vlaila, slom sistema
komandovanja po
svim nivoima, i ona
je nagrnula u bezgla
vo bjekstvo pravcem
Sl. 6. Skica napadnog dejstva na vizantijsku komandu u mjestu Pokolj
(debelim linijama oznaene rijeke Moraa i Cijevna) koji vodi trasom an
tikog puta pored
Vranja, ispod Samobora, mostom preko Hotskog zaliva i dalje ka Skadru. Uvjereni
smo da je predanje koje se uje u Botunu o sukobu Ivanovih sinova kojom prilikom
je Moraa tekla krvava, u stvari reminiscencija na pokolj vizantijske vojske 1040. go
dine na Miurici, preslojena fabulom Balkanske carice. Taj uski gaz dug 80 metara, u
sluaju paninog i masovnog bijega bilo koje vojske bio bi im stupica. Na tom potezu
Moraa bi progutala mnotvo bjegunaca, stijenjenih na malom i uskom pro
storu, koji bi se u njoj podavili ili bil i poeeni maem i ubij eni strijelama od
apetim s morakih pe ina. Vjerujemo da je tako bilo i 1040. godine. injenica da
288
se povlaenje ka Ska
dru mora izvriti tim
pravcem presudila je
da prije poetka ope
racije Vojislav upu
ti etvoricu sinova
da sa dijelom vojske
ekaju ishod rata
u mjestu Vuranije
(Vranj). Na tom pro
storu koji usmjerava
saobraaj ka mostu
preko Hotskog zaliva
dukljanska vojska je
saekivala pojedin Sl. 7. Skica konanice povlaenja vizantijske vojske
ce i grupe bjegunaca pored Vurania k Skadru
i satirala ih. U Ljeto
pisu pie da je nad Grcima tog dana bilo veliko satiranje i pokolj. Nesumnjivo
je da su etvorica Vojislavljevih sinova, s dijelom vojske kojim su komandovali,
tome dali veliki doprinos.
Zakljuak
Tridesetosma glava Ljetopisa Popa Dukljanina autentino je i pouzdano

pisano edoanstvo o ratnoj kampanji Vizantije protiv Duklje Zetska operacija
1040. godine. Potvruje to toponimija iz neposredne blizine i okoline Srtanske gore
u Zeti, i predanje koje bitku smjeta na tom prostoru. Bila je to odbrambena opera
cija sainjena od niza borbi i bojeva s nekim elementima specijalnih dejstava, koje
su u konanici dovele do poraza vizantijske vojske. Nije poznato mjesto sukoba glav
nina sukobljenih vojski, da bi se po njemu nazvala. Ta injenica ne dozvoljava ni da
je nazovemo bitkom, i imenujemo po tome mjestu, nego samo operacijom, to ona
i jeste po sutini. Dogodila se najvjerovatnije u vremenu pogodnom za izvoenje
ratnih dejstava, izmeu kasnog proljea i rane jeseni. Odvijala se na irokom pro
storu koji zahvata Zetsku ravnicu, emovsko polje, Ljeansku nahiju i dalje, to nas
je uslovilo da joj atribucija bude izvedena iz politikog imena za taj prostor (Zeta),
dakle, Zetska operacija. Vrhovni komandant vizantijske vojske bio je Armenopulos,
poeen u mjestu Pokolj, a glavninom je komandovao ore Provatas koji se spasio
bjekstvom. Nije iskljueno da je glavnina vizantijske vojske potuena na Carevom
lazu i naerana u panini bijeg. Toponim Pokolj sauvao je uspomenu na podvig di
jela dukljanske vojske pod komandom Vojislavljevog sina Radoslava, koja je saekla
cijelu vizantijsku komandu na elu s vrhovnim komandantom Armenopulosom. Sa
tiranje grke vojske izvreno je na morakom gazu Miurici i prostoru od sela Vranja
do Hotskoga zaliva.
289
BARSKA BITKA 1043. GODINE
Nakon opisa Zetske operacije iz 1040. godine, u drugom dijelu XXXVIII

glave, autor Ljetopisa nastavlja opisom naredne vizantijske ratne kampanje protiv
Duklje, koja se zavrila kratkotrajnom bitkom u Barskom polju i bezglavim povla
enjem vizantijske vojske, tokom kojega je pretrpljela teke gubitke. O njoj su pisali i
petorica vizantijskih hroniara koji su je potvrdili, dajui i kvantitativni opis poraza
vizantijske vojske, zbog ega je kao dogaaj nesporna. U literaturi koja se raznim po
vodima zvanino konsultuje (proslava godinjice bitke, proslava Dana vojske Crne
Gore i pisanje udbenika) njen datum je pogreno utvren, a ona pogreno locirana.
Fiksirana je za 6. oktobar 1042. godine, dok je pozornica bitke postavljena u brdima
vie Bara, na prostoru Tuemila. Godina u kojoj je dolo do sukoba zetske i vizan
tijske vojske nije dobro sraunata, dan je pogreno obraunat, a mjesto pogreno
ubicirano. Posljedino, spomenik bici lociran je na pogrenom mjestu, Dan vojske
koji je vezan za nju pogreno utvren i sva srednjokolska i univerzitetska literatura
kontaminirana ovim grekama.
to pie u izvorima o Barskoj bici
O Barskoj bici pisali su barski ljetopisac Pop Dukljanin i vizantijski po

vjesniari Jovan Zonara, Kekavmen, Jovan Skilica, ore Kedren i Mihailo Glikas.
Zonara, Skilica i Kekavmen su prevedeni i 1955. godine tampani u Vizantijskim
izvorima za istoriju naroda Jugoslavije. Prijevodi Kedrena i Glikasa na crnogor
ski jezik, prvi put tampani su u ovom prilogu. Kako svih pet vizantijskih pisaca,
svojevremeno nijesu bili dostupni istraivaima, to su se mnogi od njih oslonili na
postojee prijevode Skilice, Zonare i Kekavmena i komentare urednika izdanja koji
su bili dvosmisleni i nedoreeni. Ti komentari bili su oslonjeni na Kedrena, kojega
nijesu preveli, jer je veim dijelom kompilirao Skilicu, pa se u literaturi navode kao
Skilica-Kedren. Kedren je u vezi s bitkom pomenuo izvjesnu kometu, koja se ne
posredno prije kampanje, 6. oktobra 1042. godine, pojavila na nebu. Tu injenicu
urednici su konstatovali i komentarisali u fusnoti prijevoda teksta Jovana Skilice, i
ona je neke istraivae, u pitanju zakljuivanja o datumu bitke, odvela na stranputi
cu. Zbog znaaja ove bitke za crnogorsku povijest, citiraemo svih est hroniara i
izvesti zakljuak.
U Ljetopisu pie da je Dobroslavljevo kraljevstvo raslo i poveavalo se sva
koga dana, to je izazvalo bijes kod vizantijskog cara, iju reakciju opisuje: Kad je
meutim uo grki car to se zbilo, naljuti se veoma i rastui u dui, te odmah poalje
izaslanike s ne malo zlata i srebra, da dadu upanima Rake i banu Bosne i knezu
oblasti Zahumlja, da bi ovi poslali vojsku i narod protiv kralja. U daljem tekstu
291
Stevo Vuini
pie da je car prikupio mnogo veu vojsku, nego to je bila prije (misli se na Zetsku
operaciju 1040. godine), poslao je u Dra i naredio nekom Kursiliju, toparhu, koji
je u te dane drao Dra i cijelu draku zemlju, da sakupi sav narod drake zemlje i
stavi se na elo cijeloj vojsci, pa da poe i zarobi kralja s njegovim sinovima e god
ih bude mogao nai. Kursilije je prikupio vojsku i zasio u ravnicu Skadra, u kojoj se
vojska sakupljala za operaciju, a potom su Vizantinci prijeli rijeku (Bojanu) i doli
u ravnicu grada Bara, danas zvanu Barsko polje. Knez Zahumlja Ljutovid je stigao
istovremeno u Travuniju. Dobroslav je sa sinovima i ljudstvom ostao u Crmnici, jer
je vidio da Grka ima golemo mnotvo i bojao se naime da Ljutovid ne bi prijeao
zaliv i da ga ne bi opkolili u sredini. Kako pie Pop Dukljanin, Dobroslav je sazvavi
pet sinova kazao da se zbog velike grke vojske, a male dukljanske u boju ne mogu
nikako oduprijeti, pa ovako nastavio: Uinimo dakle ovako: dvojica od vas neka
ostanu ovoe, Gojislav i Radoslav, a ostali trojica neka uzmu po deset vjetih s tru
bama i rogovima, popnite se u planine i ratrkajte se po vrhovima brda tako da se
Grcima priini kao da su u sredini. Ja u pak s ovijema koji su uz mene, u po noi
navaliti na njihov tabor. Kad budete uli glas truba i rogova, vi ete isto tako naokolo
po planinama dii buku trubama i rogovima i viite iz svega glasa. Potom se polako
sputajte i pribliavajte njihovom taboru i kad budete blizu, ne bojte se, ve budite
hrabri i borite se muki. Bog e ih svemogui predati u nae ruke. Kad je pala no
kraljevi sinovi su se popeli u planine i uinili su sve ono to im je kralj naredio. U
isto virijeme jedan Baranin, kraljev prijatelj, priao je Kursiliju i kazao mu: uvaj se,
gospodine, briljivo nastoj i gledaj kako e se izvui s ovolikim mnotvom. Samo
znaj da si opkoljen sa svih strana velikim mnotvom. Te rijei su ostavile veliki utisak
na Kursilija i zabrujale su u grkom taboru. On je naredio da svi ostanu pod oru
jem, a uvare je postavio podalje od logora. U to vrijeme kralj je lagano nastupao s
vojskom ka Kursilijevom taboru. Oko ponoi je stigao do predstrae, kako svjedoi
Dukljanin, pa navalio na njih neke pobije, a neke naera u bijeg. Grci se uzbune.
Tada se oglasi kraljeva truba, a njegova vojska poe uz brujanje truba da vie snano.
To isto su uinjeli i kraljevi sinovi silazei niz planinu. Grci se isprepadaju. Kako su
uli da se oni lagano sputaju niz planinu, a zbog noi ih nijesu mogli vieti, mislili
su da na njih nasre velika vojska kako im je najavio Baranin. Kad su se vika i zvuk
truba i rogova pribliili, zahvatio ih je veliki strah i krenuli su u bijeg. Kad je Dobro
slav vidio da Grci bjee, na pomol zore, navali na njihov tabor i stade ih ubijati i ei
s lea. Isto to su sa strana radili kraljevi sinovi. Gonei ih, kralj je sa sinovima i naro
dom preao potok koji tee preko Prapratne i doao u umu. Gojislav nije prepoznao
oca, jer su bili pranjavi i krvlju poprskani, pa je navalio na oca i zbaio ga s konja,
ali ga nije ranio. Tada otac povie: Boe pomiluj, Boe pomiluj! Sin ga prepozna i
po glasu, sie s konja i uhvati oca oko nogu govorei: Oprosti, oe, zaista te nijesam
prepoznao. Tada kralj to mjesto nazove Boja milost. Sinovi su neprijatelja gonili
do rijeke Drim, ranjavajui ga i ubijajui, a mnoge su pohvatali i veliki broj su ih
292
sa sobom doveli kralju u mjesto Boja milost. Kurslilije, teko ranjen, je utekao u
ravnicu Skadra e je umro i na tom mjestu je postavljen krst koji se u vrijeme pisa
nja Ljetopisa nazivao Kursilijev krst.749 Dalji tok operacije nije toliko bitan za ovu
temu. Uglavnom, kralj je poslao Gojislava s vojskom i pedeset zarobljenih ranjenih
Grka na kneza Ljutovida, s nareenjem da kad se primakne Ljutovidovom taboru
da im poalje ranjene i krvave Grke kako bi propovijedali to im se dogodilo, a ako
ne bi eli da idu, da ih pokolje. Gojislav je preplovio zaliv, i marujui Konavlima
uspeo se na brdo Klobuk. Ranjene Grke je poslao u Ljutovidov tabor, ali ta scena nije
na njega ostavila poseban utisak, nego je poruio Gojislavu da ako je mukarac i ako
vrijedi da sa sobom povede dva vojnika i sputi se u polje to e i on uinjeti. Gojislav
je prihvatio izazov. Tokom borbe njegov vojnik Udobic je udario i oborio Ljutovida
na zemlju. Drugi je povikao u panici da bjee jer je Ljutovid pao i poginuo. I ovi se
dadoe u bijeg, a Ljutovid, iako ranjen, dokopa se konja i pobjegne. Gojislav i njegova
vojska gonili su ih cijeli dan i uzevi plijen vrnuli su se u svoje krajeve kao pobjednici.
Jovan Zonara koji je ivio u prvoj polovini dvanaestoga vijeka, o ovom
pohodu pie da je neki skitski ovjek, po imenu Vojislav pobjegao iz Vizanta i oko
sebe okupio etu, skrivajui se po ilirskim brdima kao divlja zvijer, pljakao oblinja
i Romejima potinjena plemena Tribala i Srba i njima srodnih. im je to javljeno
caru, on napie arhontu Draa da stupi u borbu sa Stefanom, jer je Vojislav nosio
to ime, kako Zonara navodi. Opis ovoga poraza zavrava navodei da arhont kao
ovjek bez ikavog vojnog iskustva, nevjeto vodei borbu protiv Stefana-Vojislava,
postade krivac strahovitog poraza vojske kojoj je na elu stajao, i sam se jedva s ne
kolicinom izbavi, i svu preostalu vojsku, koja nije mogla ni rukama da se slui i od
napadaa brani, tamo upropasti.750
Kekavmen koji je ivio u jedanaestom vijeku o upadu u Duklju i Barskoj
bici pie: Tako uradi Travunjanin Srbin kapetanu Draa Mihailu, sinu logoteta, i
uniti njegovu vojsku koja je brojala preko 40.000. Pomenuti, naime kapetan upavi
u Duklju opljaka je i vraajui se zatee klisure kroz koje je bio uao, zaposjednute i
bi zarobljen. A moda je imao i drugi put da se bezopasno povue, ali iz nepromilje
nosti, bolje rei neiskustva, bi zarobljen. Skilica, koji je ivio u jedanaestom vijeku,
o tom dogaaju pie: Poto je Stefan-Vojislav bio pobjegao, kao to je ranije reeno,
iz Carigrada i zauzeo ilirske planine i Tribale i Srbe i okolna plemena podlona Ro
mejima napadao i pljakao, Monomah nije mogao da podnosi njegove upade i pi
smeno naredi arhontu Draa bio je to arhont Mihailo, sin logoteta Anastasije da
prikupi stratiotsku vojsku Draa koja je bila pod njime, kao i vojske iz suednih tema
koje su bile njemu podreene i da zajedno sa hipostratezima krene na Tribale i da
savlada Stefana. Kao razmaen i naviknut na uivanje, on nije imao nikakvog vojni
kog znanja, i glupo i nespretno vodei stvar postade krivac velike nesree za dravu
749 Eduard Perii, Ljetopis Popa Dukljanina, Conteco Bar, str. 75-81.
750 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Vizantoloki institut SANU, Beograd, 2007, tom
III, str. 254.
293
Stevo Vuini
Romeja. Skupivi, naime, snage kako mu je bilo nareeno, a tih je bilo oko 60.000,
on upade u zemlju Tribala, prolazei putevima strmim i krnim i vrletnim i tijesnim
tako da uporedno nijesu mogla ni dva konjanika da idu. Srbi su njima, kako se pria,
namjerno dozvolili i doputili da ulaze, dok se on nije brinuo niti o povratku niti je
ostavljao dovoljno jaku strau po tjesnacima. Provalivi ovaj je pustoio i palio polja,
dok su Srbi zauzeli i uvali tjesnace i strmovita mjesta na putu i ekali povratak. Kad
Mihailo odlui da je dovoljno pljakanja i kad je bio prikupio mnogo plijena i zaro
bljenika i dolo vrijeme za povratak i kad putujui stigoe u tjesnace, tada neprijatelji
sa visova poee da baaju kamenje i gaaju strijelama i svim moguim spravama za
baanje i valjaju ogromno stijenje, dok oni oko Mihaila nijesu mogli da se slue ni
rukama ni orujem niti uopte da pokau primjere hrabrosti. Neki pogoeni odmah
poginue, drugi se niz strmine strovalie i jadno zavrie, tako da se okolne gudure i
rjena korita napune mrtvacima i postanu prolazni za progonitelje. Pade oko 40.000,
a izginue i sedam stratega. Ostali krijui se po bunju i umama i brdskim gudura
ma, i krijui se od pogleda neprijateljskih i uspuzavi se preko vrhova, nou se spasu
bosi i goli, tuan i suza dostojan prizor onima koji gledaju. S njima se spase i Mihailo,
podijelivi istu sudbinu. Tada Mihailo, Stefanov sin, koji je poslije oca postao vladar
Tribala i Srba sklopi ugovor sa carem i bi upisan meu saveznike i prijatelje Romeja,
i bi poastvovan protospatarskim sanom.751
Kedren752 je o bici pisao753: Preuzevi vlast, Monomah je uzdigao sve sena
tore do najviih poasti, po zaslugama i pred narodom se pokazao dareljiv, dijelei
novac. Poslao je dekrete u sve teme u kojima je naveo da je postao car i obeao da e
pod njegovom vlau sve cvjetati i da e sve nepodotine biti iskorijenjene. A Jovana
Orfanotrofa, sa svim njegovim, deportovao je na Lezbos s Manastira Monobata, dok
je Mihaila koji je nedavno bio lien vlasti poslao na Hios, a Konstantina Nobelisima
na Samos. Ovo se dogodilo na poetku Monomahove vladavine X indikta.
6. oktobra, XI indikta, godine 6551. od stvaranja svijeta, pojavila se kometa
koja se kretala od istoka ka zapadu i koja je bila vidljiva tokom cijeloga toga mjeseca.
Najavljivala je nesree koje e se dogoditi u svijetu. Kad je Stefan-Vojislav pobjegao
(kako smo ranije kazali) iz Grada, zauzeo je ilirska brda i tlaio Tribale i Serve, kao
i narode koji su bili pod vlau Romeja, Monomah naloi pismom patriciju Miha
ilu, sinu logoteta Anastasija, koji je tada bio prefekt Draa da sakupi svoje i sued
ne vojnike koji su bili na raspolaganju iz tema podlonih Romejima i da zajedno s
ipostratezima ode u Tribale i zarati protiv Stefana. Mihailo je bio potpuno nevian
ratovanju, jer je odgajan u dokolici i besposlienju i kao takav je donio veliki poraz
romejskoj dravi. Sakupivi ete, kao to mu je bilo nareeno, koje su se sastojale
751 Isto, str. 159162.

752 Georgii Cedreni, Compendium historiarum, tomus II, Venetiis, Ex Typogaphia Bartholomaei Ja-
varina, MDCCXXXIX, str. 589590. Prevela Ana Klikovac.
753 Naoj molbi se ljubazno odazvala Ana Klikovac, koja je prevela Kedrenov opis bitke.
294
od 60.000 vojnika, poveo ih je na Tribale strmim, krevitim i vrletnim putevima,

koji su bili tako tijesni da je njima bilo nemogue proi po dva konjanika u paru.
A Servi su ih (kako se pria), namjerno pustili da uu, dok se Mihailo nije starao o
povratku, niti da obezbijedi neophodnu strau u tjesnacima. Tako uavi, pustoio
je i palio polja, a Servi su zauzeli tjesnace i vrleti, ekajui na njegov povratak. Kad
se Mihailo zasitio pljake i zarobljenika i smatrao da mu je vrijeme da ide kui, u
povratku je krenuo ka tjesnacu. A tamo su Servi s najviih uzvienja zasuli Romeje
stijenama, krima i strijelama i svakom moguom vrstom projektila, tako da se ne
mogahu sluiti ni orujem ni rukama i nikako se ne mogahu boriti. Jedni postradae
od projektila, drugi su se survali niz litice, mrtva tijela bijahu ispunila krape i jame
tako da su gonioci gazili po njima. Jad i tuga. Poginulo bjee 40.000 vojnika, meu
kojima i sedam stratega. Ostali ratrkani po umama i gorama, da bi izbjegli poglede
neprijatelja, utekoe preko brda i nou stigoe do svojih pjeke i goli. Prizor bijae
dostojan saaljenja. Meu njima bijae i Mihailo, koji doivje istu sudbinu.
O datumu bitke
Kao i Kedren, Mihailo Glikas754 u Analima pie da je kometa prethodila

bici, i da je, kako se tada vjerovalo, nagovijestila pogibiju i nesreu Romeja: ...con
spectus est id temporis cometa, qui ab oriente versus occidentem motu suo ferebatur
totoque mense lucebat, altere post initum a Monomacho imperium anno, porten
debat autem calamitates illas mundi, quae tunc imminebant quippe non ita multo
post in Servia seditio concitata fuit, cuius compescendae gratia litterae imperator
ad Dyrrhachii praesidem dedit. U prijevodu: U to vrijeme pojavila se kometa koja
se kretala od istoka ka zapadu, za koju se prialo da je bila vidljiva tokom cijelog
mjeseca, u drugoj godini od poetka Monomahove vladavine. Najavljivala je nesree
koje su prijetile svijetu. Jer nedugo potom, u Srbiji se die buna, koju je car pismom
naloio prefektu Draa da je ugui.755
U Kedrenovom originalu na grkom jeziku jasno je naznaeno da se ko
meta pojavila 6. oktobra XI indikta 6551. godine po carigradskoj eri, odnosno, 1042.
godine, i mogla se vieti na nebu do kraja mjeseca oktobra.756 Poetkom drugoga mi
lenijuma julijanski je bio zvanini kalendar hrianske vaseljene. U to vrijeme imao
je greku od 6 dana, pa se taj broj dana dodaje na svaki datum s poetka prologa
milenijuma da bismo datume usaglasili s danas vaeim gregorijanskim kalenda
rom. Dakle, 6. 10. 1042. po julijanskom kalendaru odgovara 12. 10. 1042. po gre
754 Naoj molbi ljubazno se odazvala Ana Klikovac, koja je za ovaj prilog prevela citirani izvod iz
Glikasovih Anala.
755 Michaelis Glycae, Annales, recognovit Immanuel Bekkerus, Bonnae impensis ed. Weberi, MD
CCCXXXVI, str. 593594.
756 Georgii Cedreni, Compendium historiarum, tomus II, Venetiis, Ex Typogaphia Bartholomaei
Javarina, MDCCXXXIX, str. 589590.
295
Stevo Vuini
gorijanskom kalendaru. Gregorijanski kalendar bolje prati godinje gibanje Zemlje

oko Suncau kombinaciji s periodom rotacije Zemlje oko vlastite osi i precesiju, pa
bi stoga 12. 10. odgovarao istom dobu godine i 1042. i savremenom dobu.757 Godina
6551. vizantijske odgovara 1042. godini hrianske ere.758 Dakle, kometa se pojavila
12. oktobra 1042. godine po gregorijanskom i astronomski preciznom kalendaru i
viela se cijeli mjesec. U Glikasovim Analima o tome dogaaju i vezi s ratnom
kampanjom protiv Duklje ispisane su tri reenice iz kojih je razvidno samo da je
kometa najavila nesree za dravu Romeja. Nije jasan odnos izmeu komete, ratne
kampanje i druge godine Monomahove vladavine, to emu prethodi i kada se po
javljuje kometa u odnosu na stupanje Monomaha na vladu, sem to je jasno, kako se
vjerovalo, da je najavila velike nesree u svijetu.
Te, 1042. godine, na tronu su se smijenila tri cara. Prvi, Mihailo V Kalafat,
usvojeni sin carice Zoje, naslijedila ga je Teodora, er Konstantina VIII, savladarka
Zojina, i na koncu, na tron je doveden Konstantin IX Monomah, koji je vladao do
1055. godine. Ukoliko po Glikasu tumaimo da je ratna kampanja protiv Duklje bila
druge godine njegove vladavine, kako se nama ini da bi tu reenicu trebalo tumai
ti, onda bi to bila 1043. godina.
U Vizantijskim izvorima za istoriju naroda Jugoslavije759 u fusnoti 26,
koju su konsultovali dosadanji istraivai pie: Do pohoda je dolo nepsredno
posle pojave komete koja se videla 6. oktobra 1042. g., dakle u jesen te godine; up.
Skilica-Kedren, II, 543, 710; Jiriek-Radoni, I, 134, n. 75, u Grumel, Crhronologie,
473. Uvidom u svu navedenu literaturu nijesmo mogli nai nijedan argument da se
bitka i pojava komete poveu istim datumom. M. Mijukovi je preuzeo citiranu fu
snotu i nekritiki bitku fiksirao za taj datum. U naslovu je upisao da je bitka bila nou
6/7. oktobra 1042. godine. Na strani 26. napisao je da su po svemu sudei zetske
kolone nou 5/6. oktobra dovedene u planinske predjele, e su 6. oktobra prikrivene
predanile. Mijukovi pie da su izviaki organi istoga dana izvrili neophodno re
kognosticiranje terena, na temelju koga je Vojislav odredio poetak napada za pono
6/7. oktobra 1042. godine. Dalje opisuje bitku saglasno opisu iz Ljetopisa.760 Tako je
zahvaljujui ovom opisu pretpostavljenoga toka bitke, zabluda o datumu kontamini
rala svu literaturu, jer su se svi kasniji istraivai oslonili na njegovo istraivanje i od
njega preuzeli datum koji je on oznaio. Na temelju raspoloive literature (hronike),
koja se bavila ovom bitkom, taj datum nije mogue utvrditi, a godina, nesumnjivo
nije dobro fiksirana.
Iz Glikasovog i Kedrenovog opisa vizantijske ratne kampanje protiv Vojisla
757 Datum pojave komete, raunat po julijanskom, usaglasio je po gregorijanskom kalendaru Damir
Hrina iz zagrebake Zvjezdarnice, na emu mu se zahvaljujem. Njegov odgovor sam u cjelini citirao.
758Gary W. Kronik, Cometographie, vol I, od antike do 1799. godine, Univerzitet u Kembridu, str. 173.
759 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Vizantoloki institut SANU, Beograd, 2007, tom
III, str. 160.
760 Milutin Mijukovi, Vojnoistorijski spisi, JP SL SCG Beograd i CID Podgorica, 2004, str. 26.
296
va, razvidno je da je kampanja uslijedila izvjesno vrijeme nakon pojave komete. Nje
nu pojavu su tumaili kao najavu velike nesree za dravu Romeja. Glikas izvjetava
da se nedugo potom, dakle nakon njene pojave, u Srbiji digla buna, povodom koje
se car pismenim nalogom obratio prefektu Draa da je ugui. Ta hronoloka odred
nica smjeta pobunu u Duklji najranije oko poetka sljedeega mjeseca novembra te
godine. To je vrijeme kad vijesti putuju brzinom ljudskoga hoda ili konjskoga kasa.
U srednjem vijeku trebalo je 15 dana po lijepom i 22 po runom vremenu da mle
taka pota iz Kotora doe do Konstantinopolja. Toliko i u vrijeme ranoga srednjega
vijeka. Priprema velike ratne kampanje, od trenutka dobijanja carskoga naloga pa
do njene realizacije, odnosila je vie mjeseci. Trebalo je sakupiti vojsku na odreeno
mjesto i u odreeno vrijeme, ustrojiti je i pripremiti za rat, prikupiti veliku koliinu
brana i ispei dvopeke, sakupiti i otkupiti vie hiljada tovarnih grla i stoke za ishranu
vojske, sakupiti potrebne koliine i drugih namirnica i obaviti sve ostale poslove u
vezi s kampanjom. Kad saberemo vrijeme potrebno da vijest o pobuni u Zeti doe
do Konstantinopolja, potom vrijeme potrebno da carsko pismeno nareenje o gu
enju pobune doe do Draa, vrijeme potrebno da se prikupi tolika vojska, hrana i
obave druge potrebene radnje, utvrdiemo da je za sve te poslove zbirno potrebno
izmeu 60 i 90 dana, koje treba dodati na prve dane novembra, pa bi konani da
tum poetka kampanje mogao biti sredinom ili krajem januara 1043. godine. To nije
vrijeme kad se pokreu ratne kampanje, sem u iznimnim sluajevima, jer su pute
vi raskvaeni, nema zelene trave za ishranu stoke i tovarnih grla, a injenica da se
na teritoriji pod Vojislavljevim suverenitetom nije imalo to opljakati, sigurno nije
mogla motivirajue djelovati na vojsku da se digne u sred zime i krene u rat. Velika
vojska zahtijeva veliki broj tovarnih grla i stoke za ishranu, veliku koliinu vode za
pie, i prijatne vremenske uslove za nastupanje u neprijateljsku teritoriju i izvoenje
napadnih dejstava. Zato se sve ratne kampanje pokreu sredinom ili krajem proljea,
zbog obilja bujne trave za ispau i izdanih izvora za pie. Sve ove injenice dovode
nas do zakljuka da se Barska bitka ni u kom sluaju nije mogla dogoditi koncem
1042. godine, nego tek 1043., najranije poetkom januara. Njen datum nije mogue
utvrditi sem je smjestiti okvirno, najvjerovatnije u vrijeme proljea te godine. I Gli
kas, kako smo ga mi protumaili, po svemu sudei podrava takav zakljuak, smje
tajui bitku u drugu godinu Monomahove vladavine, dakle 1043. godinu.
Mjesto bitke
Po pitanju mjesta na kome je dolo do sukoba autori se razlikuju, ali je ve

ina naznaila Barsko polje. Jiriek-Radoni smatraju da tjesnace koje pominje Ke
kavmen, u kojima je satirana vizantijska vojska, treba traiti na trasi puta od Skadra,
pored Skadarskog jezera kroz dolinu Zete ka Hercegovini. Ratnu kampanju protiv
Zete vremenski smjetaju neposredno nakon pojave komete, 6. oktobra 1042. godi
297
Stevo Vuini
ne.761 Rotkovi bitku smjeta u Crmnicu i Barsko polje ne osvrui se na datum.762

Dragoje ivkovi je prepriao Skilicu-Kedrena, vjerovatno pod utiskom njihovog
izlaganja u kojem mjesto bitke nije locirano; ni on se nije oitovao o njoj, ni mjestom
ni datumom.763 Jovan Kovaevi bitku smjeta u Barsko polje, ali o datumu se nije
izjanjavao. Slavko Mijukovi je prepriao Dukljanina, i bitku locirao u Barskom
polju.764 Orbini je doslovno prepriao Dukljanina, i bitku je locirao u Barsko po
lje.765 ii je prepriao Kekavmena ne oitujui se o lokaciji bitke koju je, pozivajui
se na istoga pisca, datovao u jesen 1043. godine. Milutin Mijuovi je, oslonjen na
fusnotu 75 kod Jirieka-Radonia, bitku datovao na no 6/7. oktobar 1042. godine
u Barskom polju. Nekoliko autora bitku je lociralo u Tuemile (selo na padinama
Rumije), vjerovatno pod utiskom Skiliinog i Kakavmenovog ve citiranog opisa o
vrletima i gudurama u kojima je vizantijska vojska doivjela pogibelj. Taj prostor, u
neposrednoj blizini Bara, lokacijom im se inio najpogodniji za rjeavajui sukob.
Lokacija je prihvaena od zvanine istoriografije, uprkos Ljetopisu koji ju je locirao u
Barskom polju. U njemu je barska ravnica nedvosmisleno naznaena kao prostor na
kojem je vizantijska vojska poinula, spremajui se za dalje operacije, i primila prvi
udar glavnine zetskih snaga.
Analiza izvora i tok bitke
Vojislav je koncentrisao zetske snage u Crmnici kao polaznom polaaju

za daljnja dejstva. Na prethodni nagovor konstantinopoljskoga cara, humski knez
Ljutovid, na elu humske, rake i bosanske vojske, da bi sprijeio povlaenje kralja
Dobroslava/Vojislava k zapadu, istovremeno je posio Travuniju (Klobuk). Tako se
Dobroslav naao u obruu, i bio prisiljen da povede kombinovanu, smjelu, ali riskan
tnu akciju, s elementima specijalnih dejstava, kojom je izazivao paniku u neprijatelj
skim redovima i bezglavo povlaenje, tokom kojega je unitavao vizantijsku vojsku.
Tri godine prije, u Zetskoj operaciji, primijenio je istu taktiku s istim ciljevima i re
zultatima, ali primarno usmjerenu na unitenje Glavnoga stana na elu s vojskovo
om, a posljedino na vojniku masu. U Barskoj bici, za razliku od Zetske operacije,
specijalna operacija je primarno usmjerena na vojniku masu. Tako je direktno iza
zvao optu paniku u vojsci, posljedino i raspad hijerarhije i vojne discipline, i kao u
Zetskoj operaciji, nagnao je vizantijsku vojsku, ovoga puta na elu s vojskovoom, u
bezglavi bijeg, tokom kojega su jedinice u paninom povlaenju presijecane, izolo
vane i pojedinano unitavane. O tome u Ljetopisu pie da je jedan Baranin, kraljev
761 Jiriek-Radoni, Istorija Srba I, IZ Zmaj, Beograd, 1990, str. 134. U fusnoti 75 pie da je pohod
bio neposredno nakon pojave komete 6. oktobra. Autor dodaje da o tome pie opirno u Kedrena II,
543545, kratko u Kekavmena r. 2526.
762 Radoslav Rotkovi, Kratka istorija crnogorskog naroda, Grafos, Cetinje, 1996, str. 18.
763 Dragoje ivkovi, Istorija crnogorskog naroda, tom I, Cetinje, 1989, str. 107108.
764 Slako Mijukovi, Ljetopis popa Dukljanina, Titograd, 1967, str. 248.
765 Mavro Orbini, Kraljevstvo Slovena, Golden marketing, Zagreb, 1999, str. 292293.
298
prijatelj, uvjerio Kursilija da je opkoljen s mnotvom vojske i savjetovao ga je da po

vede rauna o tome kako da se izvue i spasi iz obrua. Kursilije je odmah naredio da
vojska ostane pod orujem i pripremi se za odbranu. U meuvremenu, Vojislav se s
vojskom neopaeno privukao blizu logora, i oko ponoi navalio je na straare, jedne
je poubijao, a druge naerao u bijeg. U tom trenutku oglasila se kraljeva truba i dala
znak vojsci koja je bila s njime da vikom i bubnjevima podupru paniku kod Grka.
Vojislavljevi sinovi koji su bili po planini s vojskom istovremeno krenu da trube u
trube i rogove, i zajedniki, po mraku, lagano da nastupaju ka vizantijskom logoru u
Barskom polju. Ta situacija je proizvela masovnu paniku kod Grka, koji su se pokre
nuli u bezglavo bjekstvo k Skadru. Kad je Vojislav vidio da Grci bjee, na pomol zore
navalio je na logor i stao ih s lea ubijati i satirati do blizu Skadra. Ranjeni Kursilije
je umro u ravnici ispod Skadra, e mu je podignut krst kao nadgrobno obiljeje.
Nastavak operacije gonjenja neprijatelja i njegovog unitavanja detaljno je opisan u
Ljetopisu i nema razloga da ga prepriavamo.
Vizantijski povjesniari, u hronikama su se koncentrisali na teke poslje
dice po vizantijsku vojsku, kvantifikujui ih. U njihovim hronikama pie da su Vi
zantinci doivjeli poraz, i bili satrti u klisurama i jarugama, tokom povlaenja nakon
pljake Duklje/Zete. Jedinstveni su u stanovitu da je vojskovoa uzrokovao poraz.
Za razliku od autora Ljetopisa koji ga poznaje kao Kurislija, Skilica ga imenuje kao
Mihaila, sina logoteta Anastazija. Pie, a drugi ga prepisuju, da je odgajan u dokolici
i besposlienju. Nije imao nikakvog vojnikog znanja i talenta, i glupo i nespretno
vodei kampanju uzrokovao je veliku nesreu za dravu Romeja. Skilica navodi da
je s oko 60.000 vojnika upao u zemlju Tribala, prolazei putevima strmim i krnim
i vrletnim i tijesnim tako da uporedno nijesu mogla ni dva konjanika da idu. Voj
skovoa nije brinuo niti o povratku niti je ostavljao dovoljno jaku strau po tjesna
cima. Kad je obustavio pljaku, sakupivi mnogo plijena i zarobljenika, krenuo je u
povratak. U tjesnacima su ga saekali i s visova unitili kamenjem i strijelama iz svih
moguih sprava za baanje i valjanjem ogromnog stijenja, dok oni oko Mihaila nije
su mogli da se slue ni rukama ni orujem, niti uopte da pokau primjere hrabrosti.
Dalje opisuje da neki pogoeni odmah poginue, drugi se niz strmine strovalie i
jadno zavrie, tako da se okolne gudure i rjena korita napunie mrtvacima. Po nje
mu poginulo je oko 40.000 Vizantinaca, meu njima i sedam stratega. Ostali krijui
se po bunju i umama i brdskim gudurama od pogleda neprijateljskih i uspuzavi
se preko vrhova, nou se spasu bosi i goli, tuan i suza dostojan prizor onima koji
gledaju, zavrava opis Skilica.
Pregledom terena od Anamala do Barskoga polja nijesmo nali oblik tere
na koji odgovara Skiliinom i Kekaumenovom opisu. Prostor od Zaljeva do Anamal
skog polja je malo nagnut k moru i na njemu se nalazi nekoliko krakih polja. Ispod
Lisinje je Mrkovsko polje, dugo nekih 3 kilometra, srednje irine oko 700 metara. Po
predanju, u njemu je nekad bila varo. Krajem Mrkovskog polja plitko je ueeno
299
Stevo Vuini
suvo korito kojim u vrijeme kia protee potok Meurije, koji izvire ispod Rumije
i tee pomeu Lipovnjaka i Lisinje i uliva se u Svako jezero. Gornji tok mu je vrlo
strmen, srednji, kroz polje, blag, a donji, skoro miran. U vrijeme velikih kia nadoe
i plavi okolno polje. Prima vode Pelinkovia Potoka, Broda i Potoka od Stupice.766 U
pravcu jugoistoka, na njega se nastavlja Goransko polje duine oko 7 kilometara a
proene irine 500 metara, postavljeno po pravcu, od Bara k Svau. Oba polja do
zvoljavaju da se marevski poredak postroji po uobiajenoj emi izvidnica, pred
hodnica, elo, glavnina, komora, zaelje i zatita, te bona izvidnica i zatita koja
moe istovoremeno marevati s glavninom. Vojska u ovakvom marevskom poret
ku, po irokom prostoru, u stanju je da ga trenutno transformie u borbeni, i sprijei
svaku vrstu iznenaenja. Oito da Skiliin opis ne odgovara terenu pomeu Skadra i
Bara, kojim je vojska dovedena do Barskoga polja, odnosno, kako pie, kojim se po
vlaila nakon pljake. Izgleda da je on pokuao da sakrije propast tolike vojske, stra
dale zbog panike uzrokovane strahom, pa je uzroke poraza natovario na nesporno
nesposobnog vojskovou, dovodei ga u vezu s izmiljenim oblikom terena kakav bi
bio pogodan da vojska bude u njega nesmotreno uvedena i asno unitena, umjesto,
kako je to bilo, tokom neasnog paninog bjekstva, na elu s tim istim vojskovoom.
Takvim oblikom, koji je nepogodan za nastupanje ili povlaenje, prepunom jaruga
i besputnih mjesta, obiluju podnoja Rumije i Lisinje, koja su u doticaju Mrkov
skog i Goranskog polja. U sluaju paninog bjekstva vizantijske vojske iz Barskoga
polja, kako pie Pop Dukljanin, to bi bio prirodni pravac kojim bi vojska bezglavo
odstupala, krijui se od progonitelja. Na tom pravcu nalazi se i uzvienje Srednji
vrh i pod njime toponim Grobovite, 1,2 kilometra istono od Kamenikog mo
sta, u ulcinjskoj optini, KO Krute, list broj 37. Nije iskljueno da on svjedoi teke
posljedice bitke po vizantijsku vojsku. Asocira da je toponim, mogue, u vezi s ma
sovnim grobnicama u kojima se sahranjuju poginuli u bitkama. To je jedna strmina
ispod Srednjeg vrha, proarana makijom, povisoko iznad staroga puta Bar Ulcinj.
Upravo, to je jedini mogui zakloniti pravac povlaenja vizantijske vojske, koja je u
paninom bijegu, po prirodi stvari, izbjegavala otvorene povrine i puteve. Srednji
vrh, kao dominantna kota, vie je nego pogodan za postavljanje zaede na prostoru
Grobovita i unitenje neprijatelja koji tim prostorom nastupa. A nakon svih bitaka
lokalno stanovnitvo ili pobjednik, s poginulih bi skinuo sve do gole koe, osobito
oruje, odjeu, novac i dragocjenosti, i sahranio ih u masovnim grobnicama. Tako
bi se i dobro okoristili i preekli irenje zaraze, okupljanje ivotinja i neprijatni miris
koji bi se neeljama irio okolinom. Preko puta Kamenikog mosta koji premoava
potok Meurije, ispod sela Leskovac, kilometar udaljena, nalazi se Gora Kamenika
(uma). Mogue da je to uma koja se pominje u XXXVIII glavi, kao mjesto na kome
je Gojislav susrio pranjavog i krvavog oca Vojislava, svukao ga s konja i zamalo ga
poekao, jer ga u aru bitke nije prepoznao. Njena lokacija savreno odgovara opi
766 Andrija Jovievi, Crnogorsko primorje i Krajina, Obod, Cetinje, 2004, str. 15.
300
su iz Ljetopisa u kome pie: Kad je kralj gonei ih i ubijajui prijeao sa svojijem

sinovima i narodom potok, koji tee preko Prapratne, i doao u umu, Gojislav ne
prepozna svoga oca i zbai ga s konja na zemlju, ali ga ipak nije ranio... Ta uma je
upravo preko puta potoka koji tee preko nekadanje upe Prapratne (Mrkovsko
polje s okolinom), i ona se namee kao rjeenje pomenutog lokaliteta.
U prvoj polovini jedanaestoga vijeka, dukljanska kneevina nije bila res
pektabilan protivnik za monu vizantijsku imperiju. To je vrijeme u kojemu se ju
noslovenske sklavinije pomaljaju na meunarodnoj pozornici, traei svoje mjesto
pod suncem. Teko da je Vojislav mogao da izvede na bojno polje vie od nekolike
hiljade ratnika. Kako edoe vizantijske hronike, premona vizantijska vojska, od
vie desetina hiljada vojnika, nije mogla biti poraena u direktnom sudaru s viestru
ko slabijim protivnikom. Pitanje je i koliko dobro opremljenim? Oito da je golema
vizantijska vojska, kako edoe hronike, mogla biti unitena, samo ukoliko usljed
straha i posljedino panike, doivi slom komandovanja po svim nivoima, i vojska
bude naerana u bezglavo bjekstvo. A onda se jedinice u paninom bjekstvu, razvu
ene po dubini od dvadesetak kilometara i irini od oko 4 kilometra, koliko zapre
ma prostor od Lisinje do mora i od Bara do Ulcinja, ispresijecaju i izoluju u manje
grupe, i manjim snagama kakvima je Vojislav i raspolagao, pod komandom sinova,
sukcesivno, po grupama, unitavaju. Zato, nesporno, opis Barske bitke 1043. godine,
u XXXVIII glavi Ljetopisa, sa stanovita vojne taktike i strategije, ima logino uteme
ljenje. Ovakav zakljuak ne trpi argumentaciju protiv, jer Vojislav nije mogao dobiti
bitku rjeavajuim sukobom, na jednom lokalitetu i u kratkom vremenu, sem na na
in opisan u citiranoj glavi. I vizantijski hroniari potvruju da rjeavajueg sukoba
nije bilo. Oito da je Barska bitka injenica od istorijskog znaaja, a XXXVIII glava
povjesni izvor prvoga reda za izuavanje ranosrednjovjekovne crnogorske istorije.
O dva datuma
Sem datuma pojavljivanja komete 1042. godine, koji je omoguio da se

hronoloki situira Barska bitka, s gregorijanskim kalendarom treba usaglasiti jo
dva datuma iz Ljetopisa. Datume smrti legendarnog kralja Svetopeleka i datum
pogubljenja svetoga Vladimira u Prespi. U IX glavi pie da je Svetopelek umro se
damnaestoga dana mjeseca marta, i uz veliki sprovod bio sahranjen u Crkvi Svete
Marije u Dukljanskom gradu. Prethodno, prededavao je Duvanjskim saborom
oko 867. godine. Kako pie u Ljetopisu, vladao je 40 godina i etiri mjeseca. Na
vladu je stupio nekolike godine prije sabora, pa bi godina njegove smrti padala
koncem devetoga vijeka, neto prije 900. godine. Datumima od 1. 3. 700. do 28. 2.
900. dodaju se 4 dana da bi se usaglasili s gregorijanskim.767 Stoga bi datum smrti
legendarnog kralja Svetopeleka bio 21. mart, oko 900. godine. Po Ljetopisu, Sve
767 Tablicu po kojoj se vri usaglaavanje julijanskog s gregorijanskim kalendarom poslao mi je
Damir Hrina iz zagrebake Zvjezdarnice, na emu mu zahvaljujem.
301
Stevo Vuini
tom Vladimiru glava je odrubljena u Prespi, kako pie 22. maja, bilo je to 1016. go
dine, i taj datum usaglaen s gregorijanskim kalendarom je 28. maj, jer se datumi
pomeu 1. 3. 1000. i 28. 2. 1100. godine usaglaavaju s gregorijanskim dodavanjem
6 dana na onovremeni julijanski.
Zakljuak
Barska bitka se dogodila 1043. godine, najvjerovatnije u proljee. Dan i

mjesec nije mogue utvrditi. Vizantijski hroniari pokuali su da prikriju neasno
panino bjekstvo s bojnoga polja, i teak poraz velike vizantijske vojske, koja je to
kom bezgalavog povlaenju, satirana na prostoru od Bara do Bojane, pa su za poraz
okrivili nesporno nesposobnog vojskovou, i doveli ga u vezu s izmiljenim oblikom
terena kakav bi bio pogodan da vojska bude u njega nesmotreno uvedena i asno
unitena. Vojislav je bio prinuen da prihvati bitku. U suprotnom, prijetilo mu je op
koljavanje od strane vizantijskih i zdruenih srpskih, bosanskih i zahumskih snaga
pod komandom kneza Ljutovida, i potpuno unitenje. Strategiju je dobro odabrao.
Sve snage je usmjerio na vizantijsku glavninu, s namjerom da je uniti, a potom da
ih usmjeri na Ljutovida, to je i uinio nakon unitenja glavnine. Kao i u Zetskoj
operaciji, tri godine prije, glavninom je komandovao Vojislav, a pomonim snagama
njegovi sinovi. Taktiku je prilagodio odnosu snaga i situaciji na terenu. Bitku je dobio
iznenadnim pononim udarom na vizantijski logor u Barskom polju, kombinova
nim sa specijalnim dejstvima, kojima je prethodno izazvao paniku i strah u vizan
tijskoj komandi, a onda posljedino i u vojnikoj masi. Prestraeni Grci su se tokom
noi i narednoga dana u neredu povlaili ka Skadru, preko Mrkovskoga i Goransko
ga polja, a dijelom obodom, podnojem i stranama Rumije i Lisinje. Vojislavljeve
trupe su ih sustizale i presijecale kolone koje su se nalazile u paninom bjekstvu, izo
lujui manje grupe i organizovano ih satirui. Toga dana vizantijska vojska pretrpjela
je teak poraz nakon kojega je, kako svjedoi vizantijski hroniar, Vojislav upisan u
prijatelje Romeja, i time mu je priznat status suverena.
302
ZAKLJUAK
Okosnica Ljetopisa Popa Dukljanina je popis slovenskih vladara s prosto

ra zapadnoga Balkana iz vremena prvih vjekova nakon doseljavanja, svih dukljan
skih vladara i opis vanijih dogaaja u Duklji i u vezi s njom do sredine XII vijeka.
Odjeci te davne epohe i danas snano pulsiraju u savremenoj crnogorskoj popu
laciji, na cijeloj dravnoj teritoriji, i koherentni su sadrini Ljetopisa. Bjelodano se
oituju u duhovnoj kulturi, dakle, predanju, toponimiji i crnogorskom jeziku. Ne
porecivo je svjedoi i materijalna dokumentacija urbane cjeline i sakralni objekti
pomenuti u njemu, a potvruju i neki artefakti. Nakon uporedne analize svih tih
injenica stekli smo uvjerenje da je pisac nesumnjivo pisao Ljetopis na temelju do
kumenata, linog uvida u onovremenu stvarnost i predanja, s namjerom da bude
povijesne naravi i uvjerenjem da mu je fabula zasnovana na povijesnim faktima,
to nas navodi na zakljuak da se na njega moemo osloniti kao na provorazredni
izvor za crnogorsku ranosrednjovjekovnu povijest.
Kao povijesni spis mnogi autori ga negiraju u cjelini ili djelimino, te
meljei svoje stanovite na kombinaciji injenica, meuzavisnih hipoteza, pretpo
stavki i poeljnjih sluajeva koji su mogli da utiu na pisca, njegov cilj i strukturu
Ljetopisa. Ne prezaju ni od facifikovanja povjesnih izvora, i svim silama pokua
vaju da uvjere itaoce u sopstvena tumaenja. To su sumnjive i logiki neodrive
interpretacije, i ne bi se reklo da su naunoga karaktera. Protiv takvih tumaenja
istiemo da savremeni povjesniari redovno citiraju svako slovo antikih ili sred
njovjekovnih povijesnih spisa kao argument, ne dovodei ih u pitanje ni po kom
osnovu, dok ovom spisu odriu istorinost ili ga oglaavaju falsifikatom. Takvim su
oglaeni i povijesni izvori koji potvruju njegovu sadrinu. Optereeni su atribuci
jom falsifikata samo zbog injenice to su mu sadrinski koherentni Lokrumske
povelje i Supetarski kartular ili su osumnjieni da se temelje na fabuli Ljetopisa, a
ne na injenicama argumentacija barskog arhiepiskopa Jovana de Plano Karpi-
nija izlagana pred papom 1252. godine, u sporu s dubrovakom episkopijom koja
je pokuavala da protegne jurisdikciju na Barsku arcibiskupiju i njene sufragane. U
nekolika sluaja oznaen je falsifikatom u funkciji realizacije politikih ambicija
Pavla ubia, Arcibiskupije barske i Orbinijevim falsifikatom u funkciji ujedinjenja
junih Slovena pod dubrovakim patronatom.
Povjesniari iz suednih drava, poglavito beogradski, skloni su da nje
govo tumaenje usmjeravaju ka prethodno zadatom politikom cilju protekciji
njihovih velikodravnih interesa, i tim interesima usaglaenoj interpretaciji. esto
o Ljetopisu piu patetino i uzbueno kao falsifikatu koji je uperen protiv interesa
njihovih naroda i drava. Zakljuci su im izvan naunih granica i korektne inter
pretacije injenica i povijesnih izvora, politiki motivisani, i unedogled posljedi
303
no proizvode novu literaturu spekulativnoga karaktera, koja se bavi meusobnim
izravnim i neizravnim osporavanjima stanovita ili dijela stanovita istoriara koji
se njime bave. Zato je broj naslova o njemu narastao do nevjerovatnih razmjera,
a sva pitanja koja ga se tiu, umjesto da budu razrijeena, tako se jo vie mrse.
Takvome poslu ne vidi se kraja, niti mu mi vidimo rjeenje.
Autor
REGISTAR IMENA
Aleksandar II, 58, 97

Aleksandar III, 79
Aleksandar, papa, 79
Aleksije, 94, 244
Alexandrini, Appiani, 26
Alfons V, 156
Ali Sahib-paa, 248
Amodeo, maar, 198
Anastazije, car, 53, 299
Andreacije, 114, 191, 192
Andronik, 265
Andronik II, 246
Aneli, Pavao, 146-149
Aneli, Tomislav, 146-149
Anicije, Lucije, 126
Annulinus Valerius, Caius, 18
Antonijevi, Dragoslav, 186
Anulin, 18
Anujska (Nemanji), Jelena, 96, 104, 116
Apian, 26
Aralica, Tomislav, 32
Argir, Jovan III, 270
Arhiakon, Toma, 20, 21, 71-74, 170, 178
Arhiric, 191
Arhirisija, 192
Arkoevi, Asandi, 84
Armenopulos, 271, 275, 276, 278, 282, 285-289
Arslan, sultan, 258
Atanasovski, Aleksandar, 57
Aurelije, Marko, 18
Aurelius, Sextus, 18, 19, 22
Avgust, Oktavijan, 19, 26, 30
B
Baludin II, 104

Ban, Mitrofan, 86
Banaevi, Nikola, 273
Barada, M, 72
Barii, Franjo, 33
Barjaktarovi, Mirko, 153, 159
Baton, 16
Batovi, ime, 35, 162, 166
Behmer, E, 203
Belan, Josip, 94
Belkan, 236, 240, 244, 253, 267
Belo/Pavlimir, 76, 82, 84, 91, 92
Beloevi, Janko, 38
Bembo, Franesko, 94
Benac, 166
Benedikt VII, papa, 57
Benedikt VIII, papa, 77
Beregani, N, 187
Bei, Z, 204
Beuc, Ivan, 32, 50, 51, 173
Bici, Marin, 57, 92, 106
Bijeli Pavle, 116, 117
Bini, ore, 219
Birtaevi, M, 220, 222
Biten, arl, 213
Bjeloevi, Vuk, 139
Blaiz, C, 223
Bler, Klod, 223
Bodin, 51, 91, 92, 114, 136, 191, 192, 195, 245, 248
Bogdan, ban, 117, 143
Bogdanovi, Bijeloje, 168, 190
Boleslav, 107, 237
Bolica, Marjan 116, 137, 138, 140, 177, 184, 280
Boljevi-Vulekovi, Vojislav, 136
Borii, Ratko, 168, 190
Borkovi, Velimir, 118
Borojevi, Ivan, 64, 139, 189
Borojevi, Jelica, 64
Borozan, B, 121
Borozan, ore, 12
Bonjak, Petar, 148
Boidar Vukotin, 118
Boidarevi, Aleksa, 179
Brajovi, Milan Mio, 99
Branimir, 71
Branislav, 91
Brankovi, ura, 138, 177
Brankovi, Vuk, 100
Bratii, Bogdan, 149
Bratoevi, Pavle, 100
Brozovi, Dalibor, 35
Brun, R, 213, 228
Bubi, Petar, 138
Bucinas, kapetan, 51
Buan, Pave, 20
Budak, Neven, 170, 171, 183, 192, 193
Bude, ban, 142, 143
Buli, Frano, 19-22
Buttin, C, 212, 213
Camaj, Marko, 22, 27, 126

Cambi, Nenad, 18
Cemerovi, Jurij, 156
Cetinjski, Sveti Petar, 194
Cezar, 16
Coleti, J, 20 i 192
Crnevi, Gojko, 273, 287
Crni, Petar, 180, 183
Crnogorevi, Mladen, 90, 138
Crnojevi, Alexius, 189
Crnojevi, ure, 66, 279, 280
Crnojevi, Ivan, 66, 139, 140, 142, 179, 184
Crnojevi, Kaloyorga, 189
Crnojevi, Stania, 66, 284
Crnojevi, Stefanica, 120, 127
Cunjak, M, 198, 219, 221, 223
Cvetkovi, Milo, 62

aslav, 67, 82
irgi, Adnan, 12, 64, 121, 124, 133, 280
orali, Lovorka, 95, 96
remonik, G, 198
udomir, ban, 67
uki, Slobodan, 128, 273
irilo/Konstantin, 53
irkovi, Simo, 66, 161, 166, 168, 169, 187
orovi, Vladimir, 163, 168
osi, Stjepan, 147
osovi, Miroslav, 63
ulafi, Marko, 12
uprili, Numan-paa, 190
Dabinovi, Antun, 94
Dabia, Stjepan, 148
DallOglio, biskup, 90
Domjanjin, Trifon, 52
Dandolo, Andrija, 80
Danii, uro, 65
Danilo, arhiepiskop, 104, 194
Darije III, 286
Datini, Franesko Marko, 212, 228
De Kazaris, Prokul, 192
De Lucia, G, 219
Deanski, Milutin, 185
Deanski, Stefan, 125, 185
Dedijer, Jefto, 82, 83, 141, 142
Del Borgo, Ciriaco, 265
Del Kramo, ovani, 212
Demmin, A, 212, 225
Dersa, Gojislav, 52
Dersa, Vitalis, 52
Dervi-paa, 261
Desa, knez, 49
Desimirovi, Bogave, 168, 190
Diedo, Antonio, 185
Dimitrijevi, D, 203
Dini, Mihailo, 147, 182, 223
Diocletianus Valerius, Caius, 18, 19, 25
Dioklecijan, 17-30, 78, 93, 94, 111, 162, 236
Dobraca, Vito, 52
Dobrilovi, Radoslav, 168, 190
Dobroslav/Vojislav, 89, 91, 92, 108, 135, 191, 192, 194, 195, 235, 236,
240, 244-249, 253, 257-259, 261-263, 267-269, 271, 272, 275, 291, 292, 298
Domanek, 195
Domentijan, 101-103
Dominik, biskup, 75
Dominiko, maar, 198
Dragihna, 195
Dragilo, 195
Dragislav, 237
Drago, Marin, 90
Dragomir, 90
Dragoslav, 107, 147
Dragovi, Milobrat, 156
Dragovi, Radelj, 156
Drobnjak, Bratinja 154
Dri, Tomo, 159
Dubrovaki Anonim, 19, 21, 82, 85
Dukain, Leka, 66, 116, 117, 176, 179
Duan, car, 102, 103, 106, 166, 179, 185, 186, 194
Donson, Krejg, 216
eevi, Dihad, 99
eevi, Halit, 99
orevi, Jasmina, 144
orije, Kralj, 136, 192, 195
urev, Branislav, 118, 127, 184
urev, Vuk, 118
urkov, Milica, 118
uro, Kralj, 114
E
Epidaur, 57, 69, 144, 166

Erdeljanovi, Jovan, 61, 66, 115, 117, 125-128, 137, 139,
164, 165, 176, 179, 180, 187
Erotik, Teofil, 271, 276
Eutropija, 19
Evander, Biskup, 75
Farlati, D, 20, 52, 79, 192

Filipovi, Milenko, 58, 146, 159
Forrer, R, 203
Franjo, kralj, 250
Fridrih II, 94, 210
Furlanet, Lodovik, 55
Gabini, 20
Galerius, 21
Gelazije, papa, 53
Genci, kralj, 17, 126
Glikas, Mihailo, 191, 195-197
Gojak, 153
Gojislav, 108, 133, 244, 245, 274, 292, 293, 300, 301
Gojnik, 91
Gojstilovi, Mila, 168, 190
Gojstiovi, Mila, 168, 190
Grabea, upan, 49
Gradihna, 92
Gradislav, 91
Grafenauer, Bogo, 33
Grebea, kralj, 114
Gregor, maar, 198
Grgur IX, papa, 188
Grgur VII, papa, 114
Grgur, nadbiskup, 58, 79, 80
Grgur, papa, 33
Grigora, Niifor, 262, 263
Grubia, Radoslav, 51, 174
Gruda, ban, 126
Gui, Marijana, 131
Gvalterije, kanonik, 79
Hadijahi, Muhamed, 71, 73-76

Hampel, J, 222
Hanibal, 249, 250, 264
Heckenast, G, 224
Heraklije, car, 34
Herkulius, 21
Hoffiller, V, 42
Hoffmeyer-Bruhn, Ada, 197, 206-211, 213-215, 217, 218, 220, 226, 229, 230
Hrabak, Bogumil, 62, 100, 187, 188
Hrani, Sandalj, 110
Hreljkov, Prodan, 149
Hrina, Damir, 296, 301
Hvalimir, 17, 37, 44, 49, 85, 88, 91, 107, 237, 254
Hvarski, Dimitrije, 17
Ilionski, Nika, 151

Imamovi, Enver, 19, 20, 162, 190
Ingelrii, 198, 204-207, 209, 251
Inoentije, papa, 77
Iraklije, 31, 33
Isak, 94
Ivan IV, papa, 71
Ivan VIII, papa,
Ivan X, papa, 170
Ivan, nadbiskup, 57
Izanak, 52
Jaov, M, 132
Jakii, Petar, 152, 154
Jaki, Nikola, 270
Jakvinta, 92
Jankovi, ore, 34, 38, 52, 131
Jankovi, Milica, 34, 38
Jastrebov, Ivan, 102, 272
Jevrosima, 152
Jiriek, 296-298
Joanikije, patrijarh, 194
Johnson, C, 216
Jovan IV, papa, 31
Jovan VIII, papa, 75
Jovievi, Andrija, 89, 105, 119, 123, 131, 133, 134, 136, 139,
156, 238, 239, 275, 280, 281, 300
Jovovi, Ivan, 132
Kai, Andrija, 150

Kai, Nikola, 178
Kajo, papa, 20
Kalafat, Mihailo V, 296
Kalfis, 71
Kalist II, papa, 56
Kalist, papa, 79
Kaloka, vojvoda, 59, 154
Kantakuzen, Jovan, 262, 263
Kapetani, Niko, 110, 147
Karadi, Vuk, 258
Karlo Veliki, 31, 201, 256
Karpini de Plano, Jovan/Ivan, 73, 77, 79, 303
Kasidor, 19
Kastratovi, R, 61
Kei, ban, 126, 127
Kedren, ore, 269-272, 275, 276, 278, 285, 286, 291, 294-296, 298
Kekavmen, 61, 62, 291, 293, 297, 298
Kinam, Jovan, 258, 259, 265
Kirpinikov, Anatolij N, 200, 204, 205, 251
Ki, vojskovoa, 67
Klai, Nada, 65, 72, 73, 79
Klikovac, Ana, 294, 295
Kliment III Vibert, papa, 58, 79
Klimun, papa, 82
Koapar, 91, 195, 235, 236, 240, 244-249, 253, 257, 258, 261, 267
Komar, Goran, 144
Komatina, Predrag, 71
Komnin, Emanuel, 52
Komnin, Manojlo I, 265
Kopronim, Konstantin V, 207
Kora, Vojislav, 121
Koroneli, 55, 85, 87
Kosaa, Stjepan, 156
Kosara, 88, 89
Kosori, Mirko, 99
Kosovi, Lapac, 154
Kosovi, Orliban Strahinja, 154
Kotromani, Tvrtko I, 149
Kovaevi, Jovan, 31, 33, 72, 76, 121, 122, 203, 204, 237, 248, 272, 298
Kovaevi, Ljubomir, 123
Kovaevi, Mirko, 153, 159
Kovaevi, Predrag, 140
Kozi-uri, Obren, 83, 141, 142
Koi, Maja, 13
Kraso, 26
Kreimir, 67, 76, 126
Kreimir, Petar, 72
Kriak, Petar, 59
Kriak, Radoica, 59
Krikovi, Vuko, 59
Kristensen, E. A, 205, 215, 230
Kronik, Gary W, 296
Krum, kan, 31
Kruta, Franjo, 132
Kubinyi, A, 222
Kumani, Vladislav, 169, 190
Kudelinovi, Helije, 83
Kudelinovi, Jakov, 83
Kudelinovi, Pavle, 83
Kudelinovi, Radonja, 83
Kuelica, knez, 82
Kursilije, 133, 292, 293, 299
Kurtovi, Esad, 150
Kuvelji, Miho, 144
Kuvelji, Niko, 144
L
Lactancius, 19
Lainovi, Andrija, 100
Laiou, Angeliki E, 270
Laktancije, 19, 23, 24
Lalevi, Bograd, 157
Lauevi, Jovan, 116
Lav VI, 48
Leki, Petar, 123, 131-133
Lisica, Nika, 100
Livije, Tit, 249, 264
Loma, Aleksandar, 129, 147, 155
Luburi, Andrija, 59, 60, 151, 152
Lui, J, 198
Lukaevi, Ivan, 100
Lukarevi, Jakov, 56, 57, 84, 85, 88, 91, 125, 148
LJ
Ljubi, ime, 95, 132, 133, 148

Ljubinkovi, Mirjana, 162
Ljudevit, kralj, 94
Ljutomir, upan, 92, 158
Ljutovid, 270, 292, 293, 298, 302
Mauk, Ilija, 137

Mauk, Vueta, 137
Majer, A, 21, 25, 27, 140
Maji, Petar, 86, 279, 280
Makedonski, Aleksandar, 286
Makijaveli, Nikolo, 249, 250, 264, 265
Maksimin, 19
Malbaa, P, 63, 101
Mandalini, Vuk, 117
Mandi. O, 45
Manojlo, car, 258, 265
Mara, Ali-paa, 117
Marcela, Marko, 249
Margeti, Lujo, 46, 175, 181
Marija, 55
Marko, maar, 198
Markovi, Savi, tedimlija 66
Markovi, Savo, 185
Marks, Ljiljana, 20
Martin, opat, 31
Martinovi, Jovan, 51
Matarug, Junak, 169
Matija, kralj, 160
Medini, 58
Mehmed Ali-paa, 248
Mele, knez, 51
Mesihovi, Salmedin, 16
Metodije, 74, 75, 170
Mievi, Ljubo, 146
Mihailo IV, 269, 273
Mihailo VIII, 146
Mihailo, kapetan, 293
Mihailovi, Duko, 202
Mihanovi, don Ante, 20
Mihanovi, Jure, 20
Mijovi, Pavle, 121, 124, 1
Mijukovi, Milutin, 254, 261, 262, 273, 276, 278, 296
Mijukovi, Slavko, 94, 272, 298
Mikloi, F, 138
Milakovi, Dimitrije, 29, 85, 86, 125, 135
Mileti, N, 137, 209
Mili, Milan, 86, 100
Milobar, Fran, 244, 248-250, 258, 272
Milojevi, Milo, 91, 92
Milonji Mihailo (Vukosav), 68, 138
Milosavljevi, B, 198, 215, 212, 225, 229
Miloevi, Ante, 40, 42, 184, 188
Miloevi, Milo, 90
Milovi, Jefto, 55, 132
Milutin, 93, 96, 104, 116, 122, 138, 177, 185
Milutinovi Sarajlija, Simo, 66
Miridita, Zef, 188
Mirkovi, Budo, 168, 190
Miroslav, 53, 88, 108
Mitrovi, Katarina, 98, 280
Mlatiuma, ban, 116
Mleanin, Jovan, 77
Moenigo, Ivan, 94
Momilo, 262
Monahinja Bela, 191, 192
Monomah, 293-297
Monomah, Konstantin IX, 296
Moin, 58, 272
Musciarelli, L, 225
Mutimir, 71
Mui, Ivan, 81
Nakienovi, Sava, 95, 140

Nemanja, Stefan, 55, 94, 104, 106, 257
Nemanji, Dragutin, 90, 104
Nemanji, Milutin, 104
Nemanji, Sava, 55, 168
Neofit, episkop, 103
Neoker, monah, 31
Nesiren, ban, 152
Niifor, car, 94
Nikevi, Vojislav D, 49, 56, 79, 235
Nikojevi, Bilko, 168, 190
Nikolini, Petar, 20
Nobelisimo, Konstantin, 294
Novak, Viktor, 67, 80, 178, 180
Novakovi, Stojan, 72, 186, 194, 239
Novakovi, Vukosav, 147
Oakeshott, E, 200
Orbini, Mavro, 55, 145, 146, 155, 163, 236, 253, 272, 298, 303
Orfanotrof, Jovan, 294
Orio, an Franesko, 183
Ostoja, kralj, 145
Ostoji, Ivan, 14, 70, 97, 98, 184
Ostroilo, 53
Otri, Olga, 35, 162, 166
Oto, 26
Oton IV, car, 215
Ozro, 26
P
Pahimer, Georgije, 246

Pahomije, 23, 28, 138
Pajovi, Punia, 282
Palavestra, Vlajko, 58, 61, 83, 145
Pastrovichia, Domeniko, 96
Pastrovichia, Zuana, 96
Patrovi, Marko-Ptica, 96
Pavievi, Miun, 105, 152
Pavlovi, Cvetko, 134, 137
Pavlovi, Radoslav, 110
Pelii, Ilija, 81, 86, 105, 110, 124, 165, 172, 281, 284
Perii, Eduard, 44, 55, 70, 76, 107, 235-237,
244, 254, 267, 269, 272, 284, 293
Peroevi, Edhem, 177
Petar, arhont, 89, 171
Petar, car, 50, 53, 76
Petar, vojskovoa, 245, 263
Petersen, Jan, 200, 206
Petkovi, Sava, 141, 159
Petri, Mario, 127, 145, 150
Petrinec, Maja, 41
Petrislav, 53, 54, 55, 85, 88, 89, 107, 108, 135
Petrovi, Boo, 261
Petrovi, urica, 60, 168, 189, 230, 233, 250-252, 256, 257
Petrovi, Nikola, 248
Petrovi, Vasilije, 22, 23, 29, 284
Petrovi, Petar I, 25, 86
Petrovi-Njego, Danilo, 102, 279, 280
Petrovi-Njego, Petar II, 86, 285
Petrus Snacig, 68
Pipo, 26, 115
Plamenac, Rade (Turov), 136
Plinije Stariji, 16, 17, 26
Pop Dukljanin, 13, 14, 29, 44, 49, 53, 54, 56, 58, 61, 69, 70-75, 79,
81, 85, 87, 91, 98, 107, 126, 137, 146-148, 150, 156, 158, 173, 191, 193, 194, 195,
232, 235-237, 239, 244, 247, 250, 253, 254, 259, 267, 269, 271-273,
284, 289, 291-293, 298, 300
Popovi, Bogoslav, 100
Popovi, Miok, 100
Popovi, Simeon, 86
Popovi, Vladislav, 130
Porfirogenet, Konstantin, 14, 21, 27, 28, 30-32, 44, 47, 70, 71, 73-75, 107,
110, 113, 121, 124, 145, 146, 148, 162, 166, 169, 170, 171, 174, 187, 193, 236
Predihna, 91
Predimir, 17, 44, 49, 53, 57, 76, 85, 107-109, 147, 167, 193, 237, 254, 274
Pribinek, 91
Prlender, 77, 78
Prodrom, Teodor, 265, 266
Prokopije, 33, 47
Proti, Ivan, 157
Provatas, Georgije, 271-273, 275-278, 286, 289
Prvovjenani, Stefan, 87, 103, 104
Psel, Mihail, 276
Pseudo-Mavrikije, 265
Ptolomej, 16, 29
Pugliesa, Francesco, 96
Pulaha, Selami, 88, 115, 118, 180
Puljanos, A, 62
Punoevi, Radovan, 179
Raki, F, 134
Radanovi, Milosava, 182
Radanovi, Radi, 182
Radigrad, upan, 49, 109
Radivojevi, uro, 149
Radivojevi, Ostoja, 149 i 153
Radmilovi, Miljen, 182
Radojkovi, Borislav, 79
Radoman, Aleksandar, 12, 55, 56, 90, 129
Radoni, 83, 272, 296-298
Radosalji, Grubia, 182
Radoslav, 51, 271, 272, 274-276, 281, 282, 286-289, 292
Radoslav, kralj, 67, 82, 91, 102, 109, 195, 271
Radoslav, Stefan, 102
Radule, 139
Radulovi, Veselin, 12
Radun, vojvoda, 138
Radusinovi, Pavle, 123, 239
Raen, Ivan, 134
Rajiev, Jovan, 179
Rajiev, Vujo, 179
Rajnerije, nadbiskup, 58, 178
Ranjina, Nikola, 56, 82
Rasti, Junije, 57, 144
Rastislav, knez, 70
Rataka, Marija, 98
Regolus, 90
Ribakov, 257
Rikatina, 192
Rnanin, Vuk, 117
Roder II, 158
Roman, car, 271
Rotkovi, Radoslav, 120, 172, 173, 198
Rovinski Apolonovi, Pavel, 54, 102, 105, 272, 279, 280
Rusen, ban, 60
Ruvarac, Ilarion, 147, 148
Sajc, Herbert, 200, 215, 225

Saka, Stjepan, 66
Samardi, T, 63
Samuilo, 29, 49, 57, 77, 79, 85, 91, 105, 122, 129, 130, 131, 237, 263
Schreiner, P, 197
Schwandtneri, Johanes Georgii, 235
Sedeslav, 71
Silvester, 84, 85, 107
Simokata, Teofilakt, 81, 245, 263
Simoni, Katica, 41
Sindik, Duan, 182
Sivri, Marjan, 146-149
Skadarski, Petar Dohna, 93
Skenderbeg, 179
Skilica, Jovan, 130, 270, 271, 275, 276, 278, 285, 291, 293, 296, 299
Skiliin Nastavlja, 91
Skok, Petar, 44, 67, 80, 103, 122, 159, 165, 178, 180, 224, 258
Slavac, kralj, 67
Smiiklas, Tadija, 52, 77, 102
Smiljani, Franjo, 44-49
Sofronije, mitropolit, 100
Solovjev, A, 183
Staindorff, Ludwig, 73
Stajkovi, Vukota, 168, 190
Stani, Joko, 282
Stani, Neo, 282
Stanihna, 91
Stefan Uro I, 59, 92, 93, 102, 104, 105, 154
Stefan, car, 194
Stefan, papa, 69, 70
Stefan-Vojislav, 191, 269, 271-273, 293, 294
Stevanovi, Mihailo, 124, 280
Sticoti, Piero, 240, 241
Stjepan III, kralj, 193
Stojanovi, Biljana, 270
Strajini, ban, 116
Suboti, Gojko, 104
Suboti, J, 284
Sui, Mate, 33-35
Sulejman-paa, 248
Sumor, kralj, 60, 151, 154
Sveti Sava, 101
Sveti Simeon, 87, 103
Svetolik, 75
Svetopelek/Budimir, 16, 17, 28, 29, 56, 57, 66-70, 73, 75-81, 85, 87, 109,
113, 121, 167, 192, 195, 236, 237, 301
Svevlad, 53, 54, 107, 237, 254
Szabo, uro, 65
afarik, 65
ariri, Kristina, 270
ekularac, Boidar, 93, 101, 135, 279
ercer, M, 198
ii, Ferdinand, 53-57, 72, 77
ii, Ferdo, 191, 272, 298
iojevi, Ilarion, 180
krivani, Gavro, 214, 239, 255-257
obaji, Maksim, 232, 243
obaji, Petar, 60, 61, 116, 117, 153
tokovi, Alojz, 96
ubi, Pavle, 303
uflaj, 191
T
Teodora, 192, 296

Teodorih, 204
Teodosije, car, 101
Teofan, 19
Terzi, Milovan, 279
Tihomil, 67, 76
Tihomir, 126, 127, 187
Tihoslava, 192
Tjeimir, 67, 76
Tomislav, kralj, 72
Truhelka, iro, 66, 209
Tuberon, 75
Tugemir, 53, 84-88, 99, 100, 101, 107, 125, 169
Tutorm, ban, 140
Tutormi, Radi, 140
Tvrdojevi, Petko, 168, 190
Tvrtko II, 160
Udobic, vojnik, 193

Ugren, ban, 152, 153
Ujkaj, Kolja, 282
Ulfberht, 199
Urzacije, biskup, 51
Uskokovi Korneanin, Mardarije, 138
V
Valentijan, car, 73
Vasilije I, car, 70-74, 94
Vasilije II, car, 57, 263
Vaso, 26
Vasojevi, Nikola, 158
Vekari, Nenad, 110, 147
Veovi, Radoslav-Jago, 156, 158
Victor Aurelius, Sextus, 18, 22
Vinski, Zdenko, 161, 203, 206
Vievi, Mihailo, 76
Vladimir, 36, 49, 53, 54, 85, 88-90, 92, 101, 108, 110, 114, 129-132, 135,
159, 171, 185, 194 ,195, 301, 302
Vladimir, Jovan, 131
Vladislav, 53, 88, 102, 160
Vladislavi, Sava, 284
Vlahovi, Petar, 59
Vojislav, 15, 17, 50, 51, 108, 154, 167, 175, 195
Vojislavljevi, Mihailo, 15, 51, 69, 70, 76, 91, 92, 98, 99, 110,
114, 167, 191, 194
Vraar, Milenija, 12
Vrani, Antun, 178
Vrboi, Josip, 46
Vrevi, Vuk, 176, 280
Vuini, Dejan, 12, 71, 112, 120, 284, 287
Vuini, Vlado, 12, 111, 112, 120
Vukan, 11, 28, 195, 235, 236, 240, 244-249, 253, 257-259,
261-263, 266-268
Vuki Kosaa, Stefan, 145
Vukosavljevi, Sreten, 136
Vukovi Podgorianin, Boidar, 23, 100
Vukovi, Gavro, 261
Vukovi, Jovan, 155
Vuleti, Savo, 280
Wegeli, R, 198, 209, 216

Wenzel, M, 203
Zagaranin, Mladen, 12
Zaharije, papa, 77
Zeevi, Emina, 52
Zevs, 18
Zlatianin, Ilija, 278
Zmajevi, Vicko, 132
Zoja, carica, 296
Zonara, Jovan, 262, 291, 293
Zvonimir, kralj, 67, 68, 80, 193
ivkovi, Dragoje, 248, 273, 298

ivkovi, Tibor, 81, 108, 191, 269, 272
upan, Ivan, 100
upani, Niko, 27
Stevo Vuini
PRILOZI
PROUAVANJU
LJETOPISA POPA
DUKLJANINA
I RANOSREDNJO
VJEKOVNE
DUKLJE
Izdava
FAKULTET ZA
CRNOGORSKI JEZIK
I KNJIEVNOST
CETINJE
Za izdavaa
ADNAN IRGI
Ilustracija na korici
DEJAN BATRIEVI
Lektura i korektura
KATARINA MILONJI
tampa
GOLBI - PODGORICA
Tira
300
CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna biblioteka Crne Gore,
Cetinje
ISBN 978-9940-40-005-7
COBISS.CG-ID 33629200

Prilozi Ljetopisu Popa Dukljanina I Ranosrednjevjekovne Duklje

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prilozi Ljetopisu Popa Dukljanina I Ranosrednjevjekovne Duklje

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Stevo Vuini

Poetkom osamdesetih godina prologa vijeka, tokom jednoga studioznog

U ovom radu izvrili smo uporednu analizu Ljetopisa popa Dukljanina,

UTEMELJENJE PREVALITANE POTONJE

Velika seoba naroda dramatino je uticala na demografsku strukturu i

dine veze izmeu antikih i ranosrednjovjekovnih teritorijalnih formacija koje su

Nesporno je da se legendarno slovensko kraljevstvo kralja Svetopeleka (IX

je veoma vano i pitanje Dioklecijanovoga porijekla, koje se dovodi u vezu s Dokle

Mjesto roenja Dioklecijana

Dioklecijan je bio veliki vladar i reformator koji je pokuavao da uvede

dobijen u vojsci, a mogue da je namjerno uzeto kao melodinije umjesto Diocles i

na pamet da to od mene traite.28 Te rijei nijesu dokaz da je rodom Salonitanac, ali

Zanimljivo je navesti i legende zapisane u okolini Dokleje koje su u vezi

28 Sextus Aurelius Victor pravilnije je Anonim, Epitome de Caesaribus, 4, 39.

vlasnicima bile priivane lane optunice i najstroije kazne; tako da se inilo da je

Dioklecijanova administrativna reforma za osnovu je imala novu podjelu

Etimologija naziva Sklavinije i

Nauka nije konano razrijeila uzrono-posljedine veze izmeu imena

podruje, Zetsku ravnicu i priobalje Skadarskoga jezera, takoe nazivali Branima

Dioklicijanima.40 Kod njega itamo da slovensku arhontiju naziva , a sta

42 Dimitrije Milakovi, Istorija Crne Gore, Zadar, 1856, str. 1.

tucije, nego bi nastavilo da egzistira u starome obliku. Pa bi se moglo rei da su u

DOSELJAVANJE AVARA I SLOVENA

Prodor Avara i Slovena na Balkan

Prelaskom Volge 375. godine Huni su pokrenuli veliku seobu naroda.43

43 Jovan Kovaevi, Avarski kaganat, SKZ, Beograd, 1977, str. 32.

U trenutku kad su stupili u slubu Vizantije 558. godine, za tu uslugu Avari

useljavanjem. Varvarsko stanovnitvo je preoblikovalo nekad urbanizovani i kul

tivisani prostor, to se vidi po rustifikaciji materijalne batine. Prema Prokopijevim

ture i civilizacije poinje proces romanizacije na mnogim poljima. Kulturni habitus

je u vrijeme Iraklija, i svela se na nekoliko primorskih gradova. Klasne razlike nijesu

U mjestima naseljavanja novodologa stanovnitva tokom vremena dolo

5 x 8 m, s glinenim ili zemljanim podom, pokrivene kamenim ploama ili slamom.

62 Isto, str. 264.

Na prostoru koji su zahvatale upanije Luka i Podluje sauvano je obilje

em obale Jadrana, Levant sa zapadnim krajevima, ukrtaju se u njegovoj neposred

sl. 1 - sve fotografije ekira uradio Lazar Pejovi. sl. 2

Pet primjeraka izvaenih iz Zete ima analogiju sa ekirom naenom pri

67 Isto, str. 101102.

Jednom primjerku (sl. 9)

od 7. do 8. stoljea i Biskupije kod Knina, datovanog u isti period.71 To su ranosred

njovjekovne eki-ekire s uskim eivom i trouglasto raskovanim bonim stranama

Sedam takozvanih bradatih ekira imaju analogiju u nalazima s prostora

Svi tipovi ekira iz Zete karakteristini su za period seobe naroda i za

UPE I UPANIJE, UPANI I BANOVI

U XXX glavi Ljetopisa navodi se da je prostor Gornje Dalmacije kralj Pre

Kao administrativna jedinica, upa je imala svoj upski grad (castellum),

se njihova teritorija vremenom umanjuje, podjelom na vie upa. U vrijeme stare

upanije su oblikovane u vrijeme odmakle slovenizacije crnogorskoga

regionalnih slovenskih saveza, pa je i nakon nestanka avarske vlasti prethodno sta

86 Isto, str. 93.

metropolija osniva na podruju koje je pripadalo salonitanskome konventu, to sudi

Socijalno raslojavanje u upanijama i etnika

U analizi nastanka klasne strukture u Dalmaciji I. Beuc tvrdi da rodov

da su upe i upanije bilo narodne odbrambene organizacije, ali i privredne cjeline,

de Domana), Vitalis Dersa (Vitalis de Grasana Derza) i Gojislav Dersa (Gayslaus

97 Isto, str. 286.

O NEKIM TUMAENJIMA LJETOPISA

Povjesniari o Ljetopisu imaju razliita, ponekad suprostavljena stanovita,

Na Koronelijevoj mapi, iz druge polovine XVII vijeka, na jednom mjestu

sl. 24 Ieak Koronelijeve karte na kojoj je upisana Crkva S. Marie i Kasena

U nekolika izdanja Ljetopisa, ukljuujui i E. Periia, koji sam koristio u

zadovoljno ostade, a od Rimskoga Pontifeksa na prijedlog Senata grada Dubrovni