Professional Documents
Culture Documents
Quin? khisti?
Quines? khistinaka?
Dnde? kawkina?
Cmo? kunama?
Cundo? kunapacha?
Cul? kawki?
De quin? khistinkisa?
A qu? kunaru?
Saludar arunt'aa
Saludarse arunt'aanisa
Saludos - Kunamast'aa
yo naya
T juma
l o ella jupa
nosotros jiwasa
Pronombres posesivos
Nuestro jiwasana
Su jupana
Dilogo simple
A la una m urasa
Presentaciones
Adverbios de lugar
Ah, alli, all, por ah, por all ukana, uka, ukakana
Afuera, por afuera, hacia fuera, desde afuera anqana, anqata, anqaru, anqaruta
Atrs, por atrs, para atrs, hacia atrs, desde qipa, qiparuta, qipata, qaparkama,
atrs qipapata
Arriba, por arriba, para arriba, hacia arriba, desde araja, arajkamaki, arajaru,arajaruxa,
arriba arajata
Abajo, por abajo, para abajo, hacia abajo, desde aynacha, aynachkamaki, aynacharu,
abajo aynachkama, aynachata
Verbos- Arunaka
Los verbos se usan para sealar accin o movimientos de los seres vivos y objetos. Pone en accin al
sustantivo con indicacin de la persona y del tiempo.
Como en todo idioma el verbo expresa acciones, estado o existencia que afectan a las personas o cosas,
tienen las variaciones de tiempo, modo, nmero y persona.
En la lengua Aymara se puede apreciar que los verbos en modo infinitivo, terminan en aa, ia, ua. Por
ejemplo: saraa, kirkia y sawua. En cambio en la lengua espaola o castellano, los verbos en infinitivo,
terminan en: -ar, -er, -ir. Ej: cantar, leer y vivir.
En Aymara la conjugacin del verbo es de una sola clase o forma, como en la declinacin del sustantivo,
adjetivo o de las formas variables.
El verbo consta de RAIZ y DESINENCIA:
La RAIZ verbal es el elemento o morfema dependiente, para ser completo el significado, require de un sufijo.
DESINENCIA: La particula que se le aade al radical para sealar: el modo, la persona, nmero y el
tiempo.
En este caso veremos, por ejemplo, el verbo, TANIA que significa correr su radical o raz es: TAN y
acompaa el sufijo, como infinitivo, o desinencia: IA.
Cada modo, tiempo, nmero y persona tiene su respectiva desinencia que lo veremos durante la conjugacin
del verbo dado como ejemplo.
CONJUGACIN
La Conjugacin es la expresin del verbo en todos sus accidentes de Modo, Tiempo, Nmero y Persona.
El Modo puede ser: Inifinitivo, Indicativo, Subjuntivo, Potencial e Imperativo
Las terminaciones o desinencias del Modo Infinitivo en espaol como ya lo dijimos son tres -ar, -er, -ir; y en el
Aymara son: -aa, -ia, -ua.
Amar munaa
Abrir sit'araa
Arrancar t'ijua
Atrapar katua
Despertar amayusia
Baar jarisia
Beber umaa
Calentar junt'uchaa
Cerrar jist'yataa
Orar mayia
Saludar arunt'aa
Sentar chukua
Comer maq'aa
Cantar kirkia
Sanar qullaa
Gritar q'asaa
Correr tania
Pintar samichaa
Lavar t'axsua
Leer liyia
Caer jaquttaa
Bailar thuqhua
Enterrar allt'aa
Mentir k'arisia
Robar lunthataa
Recordar amtasia
Trabajar irnaqaa
Tirar chhikhaa
Herir wallaqaa
Llorar jachaa
Empujar lukhua
Escribir qilqaa
Cuidar ujaa
Verbos - Arunaka
Utilizaremos como ejemplo para conjugar el verbo Cantar, que en aymara se dice:kirkia.
MODO INFINITIVO
Formas Simples: Infinitivo kirkia (cantar)
Gerundio kirkjtanwa (cantando)
Participio kirktawa (cantado)
Pretrito Imperfecto
Naya-xa (Yo) Kirk - IYATA (cantaba)
Juma-xa (T) Kirk IYATAWA (cantabas)
Jupa-xa (El, ella) Kirk- IYIWA (cantaba)
Jiwasa-xa (nosotros (as)) Kirk - IYATANWA (cantabamos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - IYAPXTANWA(cantabais, cantaron)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - IYAPXIWA (cantaban)
Pretrito Indefinido
Naya-xa (Yo) Kirk - TWA (Cant)
Juma-xa (T) Kirk - TAWA (Cantaste)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - IWA (Cant)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - TANWA (Cantamos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - TAPXATAWA (Cantasteis, cantaron)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - TAPXIWA (Cantaron)
Futuro Imperfecto
Naya-xa (Yo) Kirk - INWA (cantar)
Juma-xa (T) Kirk - INTAWA (Cantaras)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - INIWA (cantar)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk IANIWA (cantaremos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk TAPXANTAWA (cantareis, cantaran)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - TAPXANIWA(cantaran)
Pretrito Pluscuamperfecto
Naya-xa (Yo) Kirk ITAYATA (Haba cantado)
Juma-xa (T) Kirk ITAYATAWA (Habas catando)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - IYIWA (Haba cantado)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - ITAYATANWA (Habamos cantado)
Kirk - ITAPXAYATANWA (Habais cantado,
Jumanaka-xa (Vosotros (as) Uds.)
haban cantado)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - TAPXAYIWA (Haban cantado)
MODOSUBJUNTIVO
Formas Simples Presente
Naya-xa (Yo) Kirk - INJTWA(cante)
Juma-xa (T) Kirk - INJTAWA (cantas)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - INJIWA(cante)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - INJTANWA (cantemos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as), Uds.) Kirk - INJTAPXTAWA (canteis, canten)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - INJTAPXIWA (canten)
Formas Simples
Naya-xa (Yo) Kirk IATANA(Hubiera cantado)
Juma-xa (T) Kirk - IATAMANA (Hubieras cantado)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - IATINA(Hubiera cantado)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - IATANWA (Hubiramos cantado)
Kirk- IAPXATAMANA(Hubierais cantado,
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.)
Hubieran cantado)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - IAPXATINA (Hubiesen cantado)
MODO IMPERATIVO
Naya-xa (Yo) *
Juma-xa (T) Kirk - TAMA (canta T)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - TANI (cante l)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - TAANI (cantemos nosotros (as))
Kirk - TAPXAMA (cantad vosotros, canten
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.)
ustedes)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - TAPXANI(canten ellos)
acustese ikintama
ahora jichha
bese jarirpasima
camine sarnaqama
caminen sarnaqapxama
corran tanipxama
corre tanima
debes usar las uas cortas jumaxa walja kuchurata sillunaka sarnaqanta
el nio yuqalla
la nia imilla
Qu dijo? kamsisa?
Te gusta venir aqu a la escuela? juma aka jach'a yatia utaru puria muniritati?
Imperativos - Lurt'aaja
no bebas vino, puede hacerte dao jani vino umantati, jani wali luririjtama
saldr mistuawa
la saludar aruntaawa
Indicaciones - Chiqachaa
se ha oscurecido ch'amaqxiwa
Unidades - Sapanaja
1 maya
2 paya
3 kimsa
4 pusi
5 phisqa
6 suxta
7 paqalqu
8 kimsaqalqu
9 lltunka
Decenas - P tunka
10 tunka
20 p tunka
30 kimsa tunka
40 pusi tunka
50 phisqa tunka
60 suxta tunka
70 paqalqu tunka
80 kimsaqalqu tunka
90 lltunka tunka
Centenas - Patakanaja
100 m pataka
200 p pataka
Mil Waranqa
Romboide puyt'u
Esfera muruk'u
Cilindro chhuqulla
Cono suyt'u
Blanco janq'u
Negro ch'ara
Rojo wila
Amarillo k'illu
Verde chu'xa
Caf ch'umphi
Azul larama
Morado k'ulli
Gris uqi
Enero chinuqa
Febrero anata
Marzo achuqa
Abril qasiwi
Mayo llamayu
Junio marat'aqa
Julio willkakuti
Agosto llumpaqa
Septiembre sata
Octubre taypisata
Noviembre lapaqa
Diciembre jalluqallta
Estaciones del ao
Otoo awtipacha
Invierno thayapacha
Primavera lakakpacha
Verano jallupacha
Hoy jichha
Anoche arama
Ayer masuru
La noche arama
El da uru
La madrugada qhanattata
El amanecer qhanthati
En la noche aramana
Es de da urujiwa
Es de noche aramawa
Es en la tarde jayp'uta
Al atardecer jayp'una
Marte martisa
ancianos awichunaja
cuada ipata
cuado masano
beb wawa
hermana kullaka
hermano jilata
nio yuqalla
novio wayna
novia tawaqu
padrastro parastru
madrastra marasta
padre awki
suegra taych'i
suegro awkch'i
nuera yujch'a
yerno tullqa
ta tya
to tyo
Alimentos - Maq'anaja
Pescado chhallwa
Cebolla siyuylla
Papa ch'uqi
Camote apichu
Ajo ajusa
Sanda santilla
Durazno rurasnu
Frutilla wallqa
Pltano platano
Chirimoya chirimuya
Pia apia
Organos de los sentidos
Vista nayra
Odo jinchhu
Olfato nasa
Tacto llamkhaa