Ngu Phap Tieng Viet Cua Dac Lo-Nguyen Khac Xuyen

Ng php ting Vit ca c L 1651
N
Ngg P
Phhpp T
Tiinngg V
Viitt ccaa L 11665511
cc L
Tc gi: Nguyn Khc Xuyn
k nim 400 nm sinh nht c L 1593-1993
LI TA
Cun Ng php ting Vit u tin do c l cho in ti Rma nm
1651, cho ti nay, cha c ph bin. Ch mi c mt vi bi tham
kho s b v mt bn dch cng in vi T in nm 1991. Chng ti
chia bi tham lun ca chng ti lm ba phn. Trong phn th nht,
chng ti gii thiu cun sch. Chng ti ch xem tc gi son
cun sch th no, theo th ting, th cung ging no, khi ng
c hc hi v ghi nhn. Chng ti cng xem ng n nh vn
quc ng tin khi th no, s dng vn ting la tinh v nht l vn
dng n vo vn quc ng ca chng ta nh th no, nhng g ng
s dng, nhng g ng phi sng ch ra cho k hiu vit ting
Vit. l phn mt. Ti phn hai, chng ti son T in cun Ng
php. V Ng php l mt trong ba cun quc ng u tin, l hin
chng ch quc ng, cho nn nhng t ng ghi trong rt qu i
vi chng ta ngy nay v c mai sau, khi phi tm ti tn ngun ci
th ch ny. Nhng g ng vit trong Ng php, th ng em ra th
nghim, thc hnh ngay. Do , n gip chng ta hiu thm khi c
Php Ging hay T in Vit B La. Phn ba l nguyn vn dch t
ting La tinh cun Ng php. ng l ra, Chng ti c th ly bn dch
in trong T in ti bn nm 1991. Nhng chng ti dch li d
b cho ph bin v nht l thm i li ch thch. Trong nhng li
gii thch ny, chng ti s dng Nam Vit Dng hip t v , Taberd
(1838), Vit Nam T in, Khai Tr Tin c (1942) , Vit Nam T
in ca L Vn c (1970) v T in ting Vit (1988). Chng ti
cng cho in li bn chp nguyn vn bng ting la tinh ca cun Ng
php, chng ta nhn tn mt, s tn tay mt bn vn c c t gn
ba th k ri nay. Chng ta s thy ch quc ng vit th no,
hnh thi v cung ging ra sao. Nh vy chng ta s bit ch xc hn,
minh bch hn, trnh h , trnh tam sao tht bn.
Nguyn khc Xuyn 1

Phn mt
Gii thiu Ng php

1,1.- Mt cht lch s: Cristophoro Borri 1621,1631.
Nm 1615, gio s Dng Tn Buzomi, ngi ti ng Trong.

ng thng tho ting Nht v trc y ng ch i Nht, nhng v
c cuc cm o rt ngt, nn ng c B trn phi qua Vit Nam
m mt vng hot ng mi. V tui cao, nn ng khng hc ting
cho tht thng tho c, ng vn phi ging qua trung gian cc thng
ngn ngi Vit. Nm 1617, De Pina, ngi B c phi ti ph t
vi Buzomi. Pina cng tinh thng ting Nht vi mc ch i Nht,
nhng cng v l do cm cch, ng c chuyn qua Vit Nam. V cn
tr, li c khiu hc sinh ng, cho nn Pina hc rt thng tho. ng
c th ging trc tip m khng cn ti thng dch vin. Nm 1618,
khi Borri ngi ti th thy Pina rt gii ting Vit v ging hon
ton bng ting Vit m khng cn ngi thng dch. Borri vit sch
khen Pina ht li. Cn Borri th tuy cng ni c, nhng nu phi
ging gii di hi th vn cn ngc ng. Chnh Borri th nhn nh
vy. Nm 1624, khi c l ti ng Trong, th cng thy Pina rt
thng ting Vit. c l rt knh phc v cho Pina l ngi ngoi quc
u tin, gio s ngoi quc u tin ging ting Vit m khng cn
trung gian. Pina li cn l thy dy c l hc ting. Nm 1621, khi
Gaspar Luis ngi B, theo cc bn iu trn t ng Trong gi v
Ma cao, vit bn Tng trnh v Rma th ng ni: ng Trong
ngi ta son cun Iu l bng ting ng Trong. Hn c bn bng
ch nm v cng c bn bng quc ng ang hnh thnh. Cng nm
1621, Borri son bi Tng trnh di hi ni v vic truyn gio
ng Trong. Bn Tng trnh ny vit bng ting v nm 1631
c xut bn bng ting v Php bng ting Php. Tc phm
ca Borri cho bit ln u tin v vic hc hi ting Vit thu ban u
nh th no v kt qu ra sao. C ba iu, th nht, theo my ging
ch vit trong cun sch, chng ta thy c khuynh hng phin m
ting Vit theo ting , c th v Borri l ngi . Cho nn chng ta
thy ghi sc = x, gn = nh, nh chng ta s thy ngay sau y. Th hai,
Borri l ngi u tin vit thnh cu vn, li ni c mnh mch
lc, ch khng phi ch ghi nhn danh, a danh hoc nhng ch l t.
2 Nguyn khc Xuyn

y l nhng cu ng vit. Tic rng v cc du, v bn u chu lc

cha c in, nn chng ta hu nh khng bit g v cc du, ch
cha phi l nhng ngi u tin cha bit cch ghi cc du.
- Con gnoo muon bau tlom laom Hoalaom chim (Con nh mun
vo trong lng Hoalang chng ?)
- Muon bau tlom laom Hoalaom chiam ? (Mun vo trong lng

Hoalang chng ?)
V sau ngi ta i cu ni thnh:
- Muon bau dau chistiam chiam ? (Mun vo o christiang chng

?) o Hoa Lang tc o ngi B. T lu ngi ta vn gi ngi B
l ngi Hoa Lang hay Pha Lang, hoc Pht Lang. Ngi Trung Hoa
c Pha hay Hoa, theo ch Hn th li thnh Pht. Marini trong Tng
trnh vit "Pha lang qu", c l trong Php ging ghi o Pha lang.
Ch nam ngc m gii ngha vit Pht lang. Cn Borri li ghi Hoa
Lang.
y trong Tng trnh, cn thy ghi my cu ni ni dn gian

nh onsai di lay (ng si i li), tui ciam biet ( tui chng bit), sin
mocaii ( xin mt ci), hay scin mocaii ( xin mt ci), doii (i).
Th ba, Borri nhc ti ng php ting Vit, v ln u tin, khi

ng cho bit : "Ting ng Trong, theo ti, l mt ting d hn cc
ting, bi v khng c chia cc ng t, khng c bin cch cc danh
t, nhng ch c mt ting hay li, ri thm vo mt ph t hay i t
bit v thi qu kh, hin ti hay tng lai, v s t hay s nhiu.
(Borri Sd tr. 73-74). ng cn trng ra mt th d ly ng t c,
ting Php l avoir. Theo ng nhn xt, ngi Php ni Jai, tu as, il a,
th m ting Vit vn ch ni, khng thay i ch c l ti c, my c,
n c. Kt lun theo ng, ting Vit rt d hc, cho nn ch mt su
thng l c th ni c ri, th nhng ng li thm: mun thng tho
hon ton th phi ra bn nm (Borri, sd tr.74). Tic rng Borri
khng tip tc vit v ting Vit, cng nh Pina, ngi th nht tinh
thng ting Vit ngay t nhng nm 1618,1621,1624 ng Trong,
Pina khng li mt bt tch no v ng cng mt sm, cht ui
ca bin Hi An nm 1625. Ri t Borri cho ti c l khng thy
Nguyn khc Xuyn 3

ni ti Ng php. Nh trn chng ti nhc t 1621 c cun Iu

l, ri Maracci nm 1651, c cp ti cun T vng do Gaspar Luis
son, nhng tuyt nhin khng thy ni ti Ng php cho ti c l.
1, 2.- Ng php ting Vit ca c l 1651
Vy nh th l mi cho ti 1651 mi thy c Ng php, mc du

t 1615 ngi ta hc ting ng Trong v t 1630, ngi ta hc
ting ng Ngoi. Cun sch ht sc khim tn, vit bng ting la
tinh dy 31 trang giy kh thng thng, nhng rt sc tch. N
thng c ng lin vi T in, hoc trc hoc sau. Chng ti
c c c hai khi lm vic cc th vin Rma, v hin nay chng
ti c c hai cun sch, mt ng trc v mt ng sau T in. Do
m ngi ta cho nh mt th nhp mn vo T in, ch khng
phi l cun Ng php. Chng ti c my l do coi l cun ring
bit.
Th nht, ti Vn kh thnh b Truyn b c tin, c mt ti liu

t nm 1652, trong thnh b ghi: cha Alexandre de Rhodes lm
n thnh cu thnh b tr cp cho 300 ng cu chi dng cho
mnh v cho ngi ng s ca mnh trong thi gian sng Rma
trng coi vic n hnh ba cun sch: cun Iu l (Php Ging tm
ngy), cun T in v cun Ng php bng ting ng Ngoi. Vn
kin ny tho bng ting v vit Grammatica, Dittionario e
Catechismo nella lingua del Tonchino (Ng php, T in v Iu l
bng ting ng Ngoi, Arch. Pro. SRCG vol 193, 524).
Th hai, nm 1653, trong cun Hnh Trnh v Truyn gio vit

bng ting Php, xut bn Paris, tc gi cng ni ti ba cun sch
nh sau: " T ngy ti tr v u chu, ti cho in Rma, nh cc
v b Truyn b c tin: mt t v ting ng Trong, latinh v B,
mt cun ng php v mt cun Iu l. Ch c mt iu hi khc vi
ti liu va k trn, l trong Hnh trnh, ng ni "t v ting
ng Trong " ( dictionnaire cochinchinois), hn na ng ni t v
ting ng Trong, latinh, B (dictionnaire cochinchinois, latin et
portugais).Thc ra l Vit B La, ch khng phi Vit La B. Nhng
y l vic nh mn, khng ng k. Vic chnh yu phi k l cun
Php ng ring bit. V, trong T in, Ng php c nh s trang
ring.
4 Nguyn khc Xuyn

Th ba, nu xt v ni dung, th y tht l mt cun ng php,

chng ti s bn gii sau, ch khng phi ch l my li dn vo T
in. iu ny, cho ti nay cc nh lm cng tc vn hc cng u
cng nhn. Thanh Lng, trong Biu nht lm vn hc cn i (T do,
Si gn, 1958, tr.23) vit: "Chnh phn ny c tc gi l Cun vn
phm Vit Nam u tin. Quang Chnh, trong Lch s ch quc
ng (Ra Khi, Sign, 1972, tr.85) cng vit: "y l cun ng php
Vit Nam, nhng son bng La ng. V Long T, trong Lch s vn
hc cng gio Vit Nam cho bit : y l "mt ti liu v h thng
phin m Vit ng phi thai v chng t tc gi hiu r c im m
thanh v c php ca ting Vit."
Th bn, thc ra nu c k my li tc gi vit "Cng c gi"

ngay u T in, th thy ng cng coi nh mt th ng php. ng
vit: "Thay th cho mt th Ng php, ti m u t dng lin quan
quan ti khi nim v ting Annam hay ting ng Ngoi.
Ni tm li, theo ni dung v nht l theo tc gi, y l mt cun

Ng php, cun ng php ting Vit u tin n hnh nm 1651
Rma, vit bng ting latinh.
1, 3.- Nhan cun sch
Mc du y l cun Ng php, Ng php ting Vit, nhng ci

nhan nguyn thy ca n bt chng ta phi c i li tm hiu v
ct ngha. Theo st ting latinh, chng ta phi dch "Din gii vn tt
v ting Annam hay ting ng Ngoi; Linguae Annamiticae seu
Tunchinensis brevis Declaratio. V hai ch din gii vn tt hay khi
lun, th khng c vn . V ch Annam th thc ra cng khng c g
khut khc phi ct ngha, nhng v ch Tunchinensis ( ng kinh
hay ng Ngoi) th phi gii thch.
V mt dn tc, ting ni, lch s v phong tc tp qun th ch c

mt nc thng nht l nc Annam. Cc ngi ngoi quc n x ta
vo th k ny, h u nhn thy s thng nht ny: mt dn, mt
nc, mt lch s, mt ting ni. Th nhng hin thi c s phn chia
Bc, Nam, ng Ngoi, ng Trong. Cho nn khi ni ting Annam l
ni ting chung cho c hai min t nc. Th nhng cn ch
Tunchinensis (ng kinh, ng Ngoi) th phi hiu th no.
Nguyn khc Xuyn 5

Theo s ta, th nm 1010 L Thi T di kinh v Thng Long.

i H dng kinh mi gi l Ty , cn Thng Long th gi l
ng . Ti L Thi T th gi l ng kinh. Do , khi ngi ngoi
quc n x ta th h ni l i ng kinh, ri t tn kinh thnh bin ra
tn x, tn min. i ng kinh tc l n K Ch, ti " vng quc
ng kinh", tn thnh tr nn tn t nc. C mt on trong Hnh
Trnh cho bit, hay ng hn theo tc gi Hnh Trnh th ng Trong
xa kia vn thuc v vng quc ng Ngoi, ch t lu nay mi li
khai vi ng Ngoi, lp thnh ng Trong hay c ngi ta gi
nh th. Cho nn theo chng ti, vit ting ng kinh th hi kh hiu
v c th khng ng hn. M vit ting ng Ngoi th cng cha
hn xc ng. Nu hiu ng Ngoi theo li l c l vit v chng
ti va dn chng th c th c, ngha l ng Ngoi trc kia gm
c ng Trong. Hn th na, ng dnh c mt cun sch v ng
Ngoi m ng gi l Truyn hay Lch s Vng quc ng Ngoi.
Ch vng quc ng dng y th rt ng v ng cho bit kh t m
v ci ch qun ch, c vua, c triu nh, c qun quc, c thu
m, c vn hc, thi c, th nhng ng cng cho hay v vua ch c danh
l vua, nhng mi quyn hnh u nm trong tay mt v cha. Hn
mt ln ng ni v v vua ch c danh hiu, cn v cha mi thc l
ngi iu khin gung my cai tr vn v trong nc. ng cng vit
v ng Trong, nhng nh chng ti ni, ng coi ng Trong nh
mt phn ca ng Ngoi li khai vi ng Ngoi m thi. ng ni
r vic li khai ny cn rt mi, bt u t ng c ca cha ng
Trong Nguyn Phc Lan m thi.
Kt lun l mc du tc gi ni ting Annam hay ting ng

Ngoi, ting ng kinh (Linguae Annamaticae seu Tunchinensis),
ng ha Annam vi ng Ngoi, nhng nu chng ti dch l ng
kinh th cng khng n, m vit l ng Ngoi th vn cha hon ton
ng. Cho nn, khi ni ng Ngoi th phi hiu nh ng hiu, ngha
l Vng quc ng Ngoi, Vng quc Annam, v ting Annam,
ting ng Ngoi ch l mt, Annam hay ng Ngoi.
1, 4.- Ng php son u v nm no
li ta cng c gi ng ch cho bit ng vit phn ting

latinh cho t in, ch khng ni son ton b cun sch u v
lc no. Nu chng ti da vo vic ng vit phn latinh Rma vo
6 Nguyn khc Xuyn

nm 1649-1650, th chng ti c th phng on ng son Ng php

bng ting latinh cng vo nhng nm ny nh th mt th din gii
th ting vit trong T in. Th nhng chng ti cng khng qun
rng khi tp on gio s ti ng Trong k t 1615, h hn cng phi
hc hi ting Vit theo mt phng php no, ngoi vic thc hnh v
hc ni trc tip.
L nhng nh tr thc thng tho ting m l l d nhin, h

cn bit my ting c in Hi La thm ting Hiblai ( Do thi). Nhng
th ting ny c qui lut minh bch, c ng php qui nh vng
vng. Ring v La ng l th ting h s s dng phin m Vit
ng, t lu cng c ng php vi nhng qui lut cht ch. Cho nn,
nh chng ti s ni thm sau, h l nhng ngi thuc nhiu quc
gia khc nhau, , B, Php, h ly ng php ting latinh lm c
s hc hi. Thi , chng ta khng hc ting nc ta, cng khng
cn, ting m th hc ni ngay t lc lt lng m ri, cn hc vit
th cng khng cn. Cc t bi giy m th lm bng ch Hn, ch
nm khng c trng dng, v th ch ny cng cha c nhng qui
lut cht ch.Thi cng cha c trng hc ting m . Trng
hp Maiorica hc ch nm v son mt s sch ng k bng ch
nm l mt trng hp rt c bit. Cho nn, nhng ngi quen l
lun, quen phng php hc hi, hn h phi ngh ra cch thc lm
cng vic khn trng ny. Ting latinh l ting chung ca h, th
ting cht - t ng - ngha l khng ai ni, ch c dng trong cc
vn kin, t bi ca tn gio m thi. Nhng La ng l th ting c
mt qu kh hin hch, thuc v mt dn tc vn minh c lm b ch
c mt vng tri u. Ring v th ting ny, th k t th k 3 trc
Cng nguyn, ngi La tinh c th vn loi n thi hong kim
th k 1 trc Cng nguyn, th c mt s tc gi danh ting nh nh
hng bin Ciceron (106-1 hay 70- 43 tr.), nh th ca tng thn d
Virgile (71 hay 70- 19 tr.). Cc ting nh ting , ting Php, ting
B, ting Ty ban nha u thuc v gc La ng, nu khng bi La
ng m hnh thnh. Cho nn, da vo ting latinh, c l c nhng
khi nim v ting Vit khi tho t nhng nm u ng Trong
vi nhng tm ti, hc hi tp th ca c mt lp ngi tin phong
nh Buzomi, Pina, Borri, ng son khi v ti Rma nm 1649-
1650, di s thi thc ca cc v hng i thnh b Truyn b c tin.
Theo chng ti th vic lm ny cng khng kh khn g. rt thng
tho ting, c trong tay hai cun sch Php Ging, nht l T in
Nguyn khc Xuyn 7

hn nh cc ng s lm ng Trong trc y hn ba chc

nm, ng ch vic ly cun Ng php ting latinh, ri t vit Ng
php ting Vit.
1 5.- Ng php ting Vit theo Ng php ting latinh
Khi chng ti ni, tc gi c th ly cun ng php ting latinh ri

vit ng php ting Vit vi tt c s thn trng v hiu bit ca mnh,
th chng ti c l do. Chng ti xem li mt cun ng php ting
latinh son bng ting Php in Paris nm 1960 v chng ti thy qu
tht sch ca c l hon ton theo sch mo latinh. y l cc
mc trong cun sch son cho hc sinh Php hc ting latinh.
Sau my khi nim v t mu ting latinh, v cch c, v mt s

k hiu, th ti phn gi l t dng ca ting. Trong phn th nht ny,
ngi ta cp ti cc loi t: danh t, tnh t, i t, ng t. Bn
loi t ny thuc v loi t c bin i v c chia theo cch, theo s t,
s nhiu. Ring v ng t th kh phc tp, iu m ting Vit khng
c. Tip sau cn c: ph t, gii t, lin t v thn t. y l bn loi
t bt bin, ngha l khng thay i v khng c chia, khng c s t,
s nhiu. Ti phn th hai l phn v c php, v nhng thnh phn
trong mt mnh . Phn th ba dnh cho cc mnh trong cu vn,
cu ni.
Nu chng ta coi ng php ting Vit th thy cch xp t tng

t nh trn. Sau hai chng u ni v vn v du rt quan trng
c r tng Vit, th ti cc chng bn v danh t (ch.3), i t (ch.4,
ch.5), ng t (ch.6), cc thnh phn bt bin khc ca cu vn: gii
t, ph t, lin t v thn t (ch.7). Sau cng v c php, ch c mt
chng ngn , chng cht (ch.8).
Vy tr hai chng u ni ti sng to c bit, cn cc chng

theo sau th u da theo La ng. Chng ti c l do ni th, mt l v
khi khng cn thit, tc gi cng li th d lang ra lm nh tiu
chun, nh khi chia ng t, chia danh t La ng, hai l khi tc gi
ni nhng thnh phn bt bin, th bt bin l bt bin trong ting
latinh, ch trong ting Vit, tt c u bt bin ri. Khng phi ch c
gii t, ph t, lin t v thn t l bt bin, m c danh t, tnh t,
i t v ng t, thy u bt bin. Du sao, theo chng ti, th mt
8 Nguyn khc Xuyn

l nhng ngi lm ra ch quc ng khng th lm khc c. H cn

hc hi cho c phng php, c khoa hc v th h cn mt ng php.
M thc ra by gi chng ta mi hiu, l ngn ng, bt c ngn
ng no th cng c nhng qui lut tng t nh nhau, tuy c nhiu
kiu ni, cch sp xp c th xa nhau. Hai l i vi h, nhng ngi
tinh thng La ng c in, h s dng nhng kin thc v ngn ng
hc ca h thu trit ting Vit. Th d v ng t, vi nhng thi,
nhng cch tinh vi ca La ng, h phn no soi sng cch din t n
gin, m th trong cu vn, li ni ca ta. ng khc, khi cn dch qua
ting latinh th d nhin h phi vit cho ng ng php ting latinh
ca h. Cho nn, chng ti c cm tng, khi c Ng php ting
Vit chng ti hc thm c mt ting mi l La ng.
Mc du ly ting latinh lm cn bn hc hi ting Vit, ly ng

php latinh lm c s son ng php ting Vit, vic lm ny th k
17 phi c k l mt bc tin quan trng. Cho ti nay, chng ta
hc ch nho, ch hn, nhng chng ta vn cha hc theo mt ng
php no, ting Vit cng cha c ng php. Ngy nay ng php hc
c tin trin v nhiu mt, song my qui lut then cht vn tn ti. Ln
u tin, ngi ta bo cho chng ta bit: tri, t, ngi, ch nho l
thin, a, nhn, mi t thuc v danh t, khng th l ng t hay
tnh t c; cn cho th va c th l danh t, va c th l ng t.
Theo La ng, nhng tc gi khng theo cch my mc bi v ng hiu
bit kh su xa v ting Vit. Cho nn ng dng li lu hn th d
cch xng h trong ting Vit, tc cch dng i t ch ngi trong
ting Vit v nhiu iu khc ring v ting Vit. Ba mi mt trang
giy, tuy vn tt, nhng tm t c s cho vic hc v ni th
ting khc xa cc ting ca chng ta, nh li vit trong Cng c gi.
1, 6 - Ting ng Trong trong Ng php
Khi chng ti ni ting ng Trong, th chng ti mun ni c

mt li pht m ring ca ng Trong, cng nh c mt cch pht m
ring ca ng Ngoi. V lch s th vo th k 17 ny, nc Vit
Nam tm thi b chia i, min Bc di quyn cai tr thc s ca cc
cha Trnh, min Nam thuc quyn cc cha Nguyn. V a l th
thc ra k t min Thanh Ngh nghe chm ging ng Trong ri.
Vo thi cc gio s Dng Tn n x ta, th hai min t nc thnh
hai min ring r, bin thy bt bng, li c chin tranh huynh
Nguyn khc Xuyn 9

tng tn. Vic tm thi phn chia Nam Bc li cng lm cho giao lu
ting ni gp cn tr, ging ni ngy cng khc nhau. T nm 1615,
tp on gio s Dng Tn n Hi An, i Qui Nhin, ti Ph Yn l
ranh gii vi nc Chm, h hc ni ting Qung Bnh, Qung
Nam v Bnh nh. c l ti ng Trong nm 1624, ng hc vi
Pina, ngi tinh thng ting ng Trong, hc vi Raphael cu b
ngi ng Trong. Ci thu ban u lu luyn y l ng Trong.
Cho nn khi son ng php, mc du ng ni l ng php ting
Annam hay ting ng kinh (ng Ngoi), nhng iu ng hc hi
ng Trong v ting ng Trong vn ni hn ln v ni ln mt cch
r rt, khng kht. Ngoi nhng chi tit khc, chng ti ti ba
im ny.
Th nht, tc gi my ln vit ln ln cc du. Chng ta bit,

ngi Qung Nam, Bnh nh ngy nay vn cn t phn bit hi ng,
ng hi, nng. Trong ng php, tc gi vit r hiu r v ng cho
bit mt vi min ngi ta ni nh th, b = b. Cng vy, khng
ni ra, khng cho bit l do, ng ghi ng Chung hiu ng Chng,
ngh thay cho ngh l d, bv thay cho bv (v). Trong Php Ging v
trong T in cng thy s khng phn bit my du ng hi, hi ng
ny, chng t ting ng Trong n su vo tr c ng.
Th hai, trong vn quc ng, ng ni c hai ch b, mt b thng

thng v mt b nh bta hilp. ng ct ngha v ch bta hilp ny
nh sau: "Ch bv th hai ny c nh bta hilp th d bveo, song
khng hon ton ging ph m v ca chng ta, nhng pht hi mt
cht v m mi nh th c chnh ch c bng mi, nh ngi Do
thi quen c, nhng khng phi ting thuc m rng. ng ch c
gng gii ngha cch c nh th, nhng khng cho bit cch pht m
ny thuc min no. Hnh nh ng khng bit hoc trnh n khng ghi
r, th d, y l ting ng Trong, y l ting ng Ngoi. mt
vi ch ng ghi y l cch c ca mt s lng, x no m thi.
Chng ti i tm vt tch ch bta hilp ny v thy Legrand de la

Liraye vit nh sau: "Ch V Annam th nh V Php; th nhng, trong
nhng tnh min nam, ngi ta thm vo mt ch i hoc c mt ch u
rt vn, nh th khi vit va, ve, vi, vo, vu, th ngi ta c nh via,
vie, vio, viou hay va, ve, vi , vuou. Nhng khng phi l cch c
chung ca hai mi my triu dn (Legrand de la Liraye,
10 Nguyn khc Xuyn

Dictionnaire elementaire annamite francais, Paris, 1874, tr. 8-9). Nh

vy, cch pht m c bit v ch bta hilp ghi trong ng php th
thuc v ng Trong. Nu chng ta c bit t in Vit B ca
Amaral th hn s khng c ch bta hilp ny, bi v ngi ng
Ngoi khng pht m nh th. Cng nh nm 1797, khi Lisbon,
Philiph Bnh chp li phn Vit B ca T in, th ng b ch
bta hilp v dn tt c phn ny vo ch v. Cng vy, cng Lisbon
nm 1801, ngi bn ng s ca Bnh l Qunh Nhn, khi chp li
SPhp Ging th ng ny u vit V tt c nhng ni ghi bta hilp.
Bnh l ngi Hi Dng v Qunh Nhn l ngi Thanh Ngh Tnh.
Th ba v y mi l iu lm cho chng ti ni ng php ca

c l l ng php ting ng Trong, mc du, nh chng ti vit
trn, ng son ng php ting Annam hay ting ng kinh (ng
Ngoi). Chng ti vit mt bi tham lun kh di, xin xem phn
ph cun sch. y chng ti ch vn tt ngn gn th ny.
V cc nguyn m trong ting Vit, tc gi vit:
- c hai a l a v ,
- c hai e l e v ,
- c hai o l o v .
Ngoi ra ng dnh ring cho hai nguyn m v l hai nguyn m

sng ch ra cho vn quc ng, nh chng ti s c dp ni thm sau.
V hai k hiu m sp v m nga, th ng l lun th ny:
- du m sp t trn nguyn m thnh nh n, mm, m.
- du m nga t trn nguyn m nh tc, da, tan,

nhng nhng nguyn m c du ny th ch c pht qua, c rt
nhanh, bi v nguyn m tip ngay sau mi l m v thanh chnh thc.
Nh vy nguyn m c du ny ch l nguyn m gi to ch khng
phi nguyn m thc th. Cho nn khi vit tc th c nh tc, khi
ghi da th c l da, cn li tan th chng thay i g v vn c, t ra
ngy nay, l toan. iu quan h l tc gi khng nhn cho l mt
Nguyn khc Xuyn 11

nguyn m thc th. Cho nn, kt lun v cc nguyn m trong vn

quc ng, ng vit: "Nh vy, y cc nguyn m trong ngn ng
ny th gm c 7 l : a e i o u, thm v nh chng ti bn
gii trn. Vy nu chng ta bit ng ni c hai a l a v , hai e l e
v v hai o l o v th ton th cc nguyn m gm c 10 v khng
c .
Ngay trong Ng php, tc gi p dng qui lut ny, v ngoi

nhng ch nh c (c), hc (hc), nhc (nhc), chng ta thy
ng vit vi a nh an (n), t tht (t tht), bng, v bng (bng, v
bng), bp (bp), chang (chng), chng (chng), hoc (hoc), lm
(lm), mc (mc, mc), mm (mm), nam (nm), nm (nm), thng
(thng). Tuy nhin c mt ln ng vit n vi . Thc ra trong Php
Ging cng nh trong T in, ng cng vit vi kh nhiu ch,
nhng ng vn ng v a nhiu hn. iu lm chng ti b ng l mc
du ng bit, khi ra ng Ngoi, khi ng s dng sch ca Amaral,
ca Barbosa, ng vn cn gi cch pht m ng Trong v nht l khi
son Ng php, ng vn khng nhn nguyn m thc th, nh chng
ti dn chng trn. Thc ra ngi Qung Bnh, Qung Nam,
Bnh nh vn cn ni ang hay eng ch n, ngi Nha Trang chnh
cng ngy nay vn cn ni eng cm (n cm). V ba l do chnh m
chng ti cho tc gi son ng php theo ting ng Trong nhiu
hn ting ng Ngoi, hoc ci li gc vn l ting ng Trong, hoc
ng hn c ting ng Trong c ting ng Ngoi, ting Annam
gm c hai min. Chng ti c th ni nh th, th nhng vn thc
mc v vic ng khng nhn nguyn m thc th trong vn quc
ng, m ch nhn gi to s bin mt vi thi gian.
1,7.- Vn latinh v vn quc ng
Vic phin m ting Vit l vic ly t mu latinh vit ting

Vit. Vy nn bit vn latinh c nhng ch no. Vn latinh gm c 23
ch :
ABCDEFGHIKLMNOPQRSTUXYZ
1 5 10 15 20 23
Thc ra hai ch sau cng ch c sp nhp vo vn latinh vo
12 Nguyn khc Xuyn

cui th k th nht trc cng nguyn, cho nn ngay c c l, trong

ng php, vn cn gi Y l y g rt tc Y hi lp v vo thi chng ti,
khi cn b cng c l y g rt m chng hiu ti sao.
Tc gi ni, vn quc ng s dng tt c t mu latinh tr hai ch

: F c thay thng PH, cn Z th ng khng cho l do. Trong chng
mt bn v vn quc ng, ng ln lt bn gii v tng ch, khng tr
mt ch no, nhng c my iu cn ghi nhn.
Th nht v cc nguyn m c a v , e v , o v , thm v .

Hai nguyn m v c sng ch ra v ting latinh khng c ch
ghi m ring bit trong Vit ng. Nn , ng khng vit lin o
nh chng ta ngy nay, cng th ng khng vit lin nh chng ta
ngy nay: a , cng vy ng cho bit lp vi u. Nh th l v l
hai ch mi sng ch ra, ch trong vn latinh khng c. D nhin,
chng ti nhc li, khng l thnh phn trong s b cc nguyn m
thc th.
Th hai, vn quc ng s dng tt c t mu latinh tr hai ch

ni trn v thm bn ch mi: hai nguyn m l v v hai ph
m l bta (bv) v . Nh vy, theo Ng php th vn quc ng gm
c:
A, B, BV, C, D, , E, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, X,
Y.
1 5 10 15 20 24
Ring v cc nguyn m, chng ta c :
-aeiou
Khng c - .
Th ba, ting latinh c hai i, i nguyn m l i v i ph m l j.
Nguyn khc Xuyn 13

iu ny c h ti nhng g tc gi vit gii thch v ch i. Ni tm

tt th th ny:
- Khi i gia mt ting th vit i m khng s ln ln, nh bit,

vit.
- Khi i cui th u vit i, tr khi cn phi vit y , nh cai, cay;

mai, may. Hnh nh c khuynh hng khng dng y m dng hai
chm. Tc gi trnh khng mun ni ti nhiu k hiu qu, cho nn
khng dng hai chm m dng y. Ngoi ra u vit i cui. Hn th
na khi i ng mt mnh th cng vit i ch khng y. Do chng ta
c: i, , , ch khng vit y, , , , bi v khng s ln vi i ph m.
Cng vy, chng ta vit i tt c cui nh hi, ki, li, mi, ti, c qui na
v theo ngi latinh th qui c nh Quy ri (Q + uy). Qui tc ny
thch hp vi qui tc vng ngc: mt k hiu cho mt m v mi m
c mt k hiu.
- Khi i ng u mt ch th th ny:
a) Nu ch ngay sau l mt ph m th vit i, nh im, in, t ...
b) Nu ch tip ngay sau l mt nguyn m th vit y, nh y,
yu,yu...
V sao ? Bi v nu vit i, iu, iu th ngi ta lm m c nh
th c ch j ph m thnh ja, jeu, ju... Qui tc ny ch c gi tr i
vi nhng ngi quen vi ting latinh c in, v khi vit i th c th
hiu hoc i hoc j, th d khi h vit iustitia,ieiunium th phi hiu l
justitia, jejunium. Cho nn ngy nay, chng ta khng b l thuc vo
n, th rt c th v rt nn vit tt c l i trong i, iu, iu cng nh
vit tt c l , , , . Mi k hiu cho mi m v mi m c v ch c
mt k hiu. Nhiu ngi thc mc hi: ti sao khng vit li, l, m, t...
m li vit ly, l, m, t... th thng chng ta ch p mt l vit vi
Y p hn, hai l v theo thng tc. Nhng thng tc cng c th ci
t c, cho hp l, hp l phi. Thi gi l vng ngc, khng nn
ph thi gi vo nhng chuyn khng u.Tm li, trong vn quc
ng ca chng ta khng c ch j, chnh v l do trn y trnh by:
vn latinh c mt k hiu i ch i nguyn m v j ph m.
Th bn, trong vn latinh c hai u, mt u nguyn m l u v mt u

ph m l v. iu ny thc ra khng h ti vn quc ng ca chng
ta, cho du trong T in, c l ghi ln ln U v V vo cng mt
14 Nguyn khc Xuyn

mc. Bt u vo b ch U ny th c u m, nhng v ch u y vit

ch hoa, ch ci, cho nn vit thnh V m. Ngoi ra khi ln u vi
v, nht l khi sau u l mt nguyn m th tc gi nh phi t hai
chm, th d ung, khi ln m c l vng.
C mt iu lm chng ti phi . Khi tc gi ni c hai u: u

nguyn m l u v u ph m l v, th cho th d v U v my t hp
ca u nh qua, ngut, cu ... nhng khng cho na li v V. Du sao,
trong Ng php, tc gi b buc vit vi, v, v, vic.
Ni tm li v vn quc ng, chng ta s dng ton b vn latinh,

tr F v Z. Tri li chng ta thm hai ph m bta (bv) v , hai
nguyn m v . c bit, nh chng ti trnh by: khng c
nguyn m thc th.Ton b vn quc ng nh chng ta s dng
ngy nay c ghi nhn trong Nam Vit Dng hip T v ca Taberd
1838. Chng ti ghi song song ba hng tin b so snh:
1. Vn latinh :
AB C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z
2. 1651 c l :
AB BV C D E G H I K L M N O P Q R S T U V X Y
3. 1838 Taberd:
AB C D E G H I K L M N O P Q R S T U V X Y
1. Vn latinh A E I O U
2. 1651 c l A E I O U
3. 1838 Taberd A E I O U .
1, 8.- My ph m kp
Trong vn quc ng, c my ph m kp l BL, ML, PL,TL. Tc

gi Ng php gii ngha c bn ph m kp ny khi bn v ch L.
Nguyn khc Xuyn 15

Ring v BL nh bl, c ni li ni l tl (l, tr), nhng trong

kinh thnh th dng bl, nh bli, c Cha bli (tri, c Cha
tri).Trong Ng php c ghi blai (trai, con trai), bli (tri, tri cy).
ML l ph m kp kh thng dng nh ml ( l, nh), mli (li,

nhi). y ng khng cho bit a phng no thng dng ph m
ny. Ng php ghi mln (ln, nhn ).
PL t thng dng, c l cho mt th d: pln (ln, trn), nhng

cng cho bit c ni ngi ta c l ln khng c p. T in ghi nhiu
t vi bl, ml, tl nhng khng c mt ch no vi pl.
TL rt thng dng nh tla (tra), tle (tre). Ng php ghi tl (tr), tl

(trn), tl (tr, hc tr), tlong (trong), tlm (trm), tluc (trc). T
in va ghi tl, va ghi tr. y l mt trong ba ph m kp khng cn
thng dng vo cui th k 18, u th k 19. Trong sch chp li ca
Bnh v Qunh Nhn, khng cn tl, tt c c thay bng tr.
1, 9.- Ph m KH, PH, TH Hilp
C my ph m m vn latinh khng din t c, cho nn

ct ngha cch s dng, tc gi Ng php ni ti vn Hilp, l KH,
PH v TH.
Khi bn v ch H, ng cho bit c m ph trong La ng, ngoi ra

kh th c nh khi hilp, th nh thta hilp, cn ph tuy tng t nh
ph latinh, nhng c nh phi hilp.
Trong Ng php, thy vit kh, khc, kh, khoan; pha, phi,
ph, ph dung. V th th phong ph hn : tha, thng (thng), thay,
thy, thn, tht, th, th, tha, thng.
Ring v F sau khi ct ngha cch c th tc gi thm: "Trong t

in, chng ti khng dng F m dng PH, v trong cc sch u quen
dng nh vy.
Ph m CH, NH B
Th nht khi t u nh cha th nh cia ca ngi , nhng
16 Nguyn khc Xuyn

nh ngi B cha th tin hn, v li trong cc sch th vit

nh vy ri. Cng vy vit che nh ngi B, ch khng nh ce
ngi . Cn nh th cng c theo ngi B.
Nguyn my li l trn y, th thy, nh chng ti ni, c hai

khuynh hng phin m, mt theo ngi v mt theo ngi B.
Lp gio s u tin ti ng Trong gm c ngi nh Buzomi,
Borri, Maiorica, c ngi B nh Pina, Gaspar Luis, De Fontes...
Nhng thc ra s ngi B vn ng hn. Khi c l ti ng Trong
nm 1624, th thc ra cng vic phin m ting Vit kh tin trin,
v c th tin trin tt p. Cho nn, nu mun ci t th cng kh. V
th trong Ng php hn mt ln ng cho bit v trong cc sch vit
nh vy ri, v nh th tin hn.
Th hai khi t sau th th ny: khi c ting B cacha m b a

cui i th cn li cach, c ngha l cch thc, cch th. Cng vy,nu
c ting B manha m b a cui i th c mnh c ngha l mnh
kho. Trong Ng php chng ta c thy ph m ch v nh nh: chang
(chng), chng (chng), ch (chng), ching (ching), chung
(chng); nheo (nhiu), nho (nhiu), nhin sao (nhn sao).
Ghe, ghi, gia, gio, gi, giu, gi
Trn y khi ni v ch, nh, chng ti cp ti s la chn

gia hai li vit: B v , nhng B thng, th d gia cia, ce , gna
v cha che, nha B, th B thng. Cng vy gia sc v x B,
th B thng. Trn y, khi ni v Borri, chng ti nhc ti cch
phin m ca ng ny v ng vit con gno (con nh) v scin (xin).
Nhng vi ghe, ghi th theo ngi . Cng theo ngi khi vit gia,
gio, gi, giu, gi v tc gi li nhc ti li l thanh minh: v tin hn
v trong cc sch chp u dng nh vy. Trong T in sau geu
(geo) th bt u c ghe g, gh rang (gh rng), ghen, ght... ri sau
g, g th c gi, gi, gia...
Ring v Ge, Gi tc gi vit theo , thc ra c th vit vi j ph

m, nhng, vn theo tc gi, ng s c hiu lm, c ln ln. Do m
trong vn quc ng khng c ph m j. Trong T in, ng ghi ti
by ch vi ph m j, nhng ng ni hy coi g: j x gi, j x g (gi),
j x g, j x gi, j x gi, j x gii j x gi.
Nguyn khc Xuyn 17

Ph m "ngain" Do thi
Khi ni v ch bta hilp, tc gi Ng php c cp ti cch c

ch beth Do thi. ng khng ni r tn ch, ch ni theo nh ngi
Dothi. Cn y khi bn v ph m ng nh ng (ng voi), th ng
vit: "Cch c th ging hay tng ng vi ch ngain Do thi,
ngha l mt phn no c ging mi v rt thng dng trong ngn
ng ny.
Ph m "qu" latinh
Trn y khi bn v ch i cui mt ting, chng ta thy tc gi

vit i tt c ch khng ghi y, c vi qu. y chng ti trng thm li
l ca tc gi trong Ng php: " Q, dng lin vi u nh trong La ng,
th d qua, que, qu ". V c qu theo ting latinh nn khng theo uy
vit quy, m vit qui l . Trong T in ting Vit 1988 ban bin
tp c khuynh hng vit quy, qu, qu, qu, qu, qu, ch khng
qui, qu, qu, qu, qu, qu, mt l v l lun uy, hai l khng bit cch
c theo ting latinh qui nh chng ti va trnh by theo Ng php.
Trong T in, c l vit: qui, v; qu, qu gi; qu, ph qu; qu,
quen (quyn), quin, ci quin, quin sch. Vit nh vy th ng l
ng vn theo qu latinh, c q-uy ri vy.
Ph m ng cui" Php
S ng gp ca ting Php lm thnh vn quc ng th kh khim

tn. c l l ngi Php, nhng c th ni mt l ng n sau cc
ng s ngi , ngi B, hai l du sao ng thuc v phe thiu s,
qu t, ba l Pina, ngi B va ti trc ng va c kh nng thu
thi v sng to, bc thy ca ng, cho vn quc ng mt c s
vng chi t nhng nm 1617-1624, bn l du sao vn ting Php
khng thch hp cho vn quc ng bng vn latinh, cho nn du ng
mun b tc hay ci t, th cng kh thnh cng. Cho nn, chng ta
hiu li l, hn mt ln ng ni: v tin hn, v trong sch vit,
s dng nh vy ri. " Du sao, khi ni v ph m cui ng, ng
trng ting latinh: khi c sanguis ( l mu ) m b uis th cn li
sang, c ngha l sang trng. Ri ng thm, trong ting Php c sang
l mu, trong cu le sang est beau, mu th p. Vy ph m ng cui
ny trong ting Vit th tng t nh ch sang ting Php.
18 Nguyn khc Xuyn

1,10.- Cc k hiu ghi cc thanh
Thanh v du trong Hoa ng
Mt cht lch s v cc thanh v du trong Hoa ng. Kh sm,

vo cui th k 16, khi cc gio s mun phin m Nht ng, th khng
gp vn , v Nht ng khng c cc thanh. Nhng khi mun phin
m Hoa ng th phi tm ra cc k hiu ghi cc thanh, v khng phi
ngay lp tc, ngi ta d dng kim ra. Vo nm 1584-1584 c mt
cun ng vng B Hoa vit tay 188 trang giy, kh 23 X 16, ba ct,
ct mt l ting B, t Abitar ti Zunir, ct hai l ch Nho, ct ba l
ch Nho phin m. M phin m y th theo ting , v hai tc gi
l ngi , Ruggieri Micae (Minh Kin) v Ricci Mateo (L M u),
nhng cha c cc du ghi cc thanh.(ARSI,Sin.I, 45). Phi i
cho ti nm 1598, hai gio s Ricci v Cattaneo mi tm ra cc k hiu
. Nm 1604, cng pht hnh Philuttn cun T v Hoa Ty ban
nha . Nm 1626 c b m vn kinh ca Trigault, gm 699 t giy nho
kh 16X26, sp xp Hoa ng theo vn phin m latinh. Cc thanh
thanh, trc, thng, kh, nhp c ghi bng nhng k hiu - ^ \ / V
(ARSI, Iap.sin. II, 127).Nh th l nhng ngi phin m Hoa ng, h
tm c cc k hiu ghi cc thanh ri.
4 du Hilp, 1 du Latinh
Ng php ting Vit ni ti su thanh trong Vit ng, nhng thc

ra ch cn nm k hiu l , v thanh bng khng cn phi c k hiu,
nh ba.
Du sc ly trong du Hilp , gi l sc v pht m nhn nh th

c s gin d, nh b, cung phi nh cha hay v mn cc vin quan
ln. Du trm cng ly trong du trm ca ting Hilp, khi c th h
ging xung, nh b, b ni ngoi hay b cha. Du un cng ly
trong du Hilp, khi c th un ging cho ra t y ngc ri cho
vung ln, nh bv, thc ra l v, v m, v mt ci. Du nng ly
trong chm iota Hilp, c mt cch nng nhc, nh b l vt ph thi,
vt b i, thc ra phi l b. Du sau cng l du du, ly du hi
latinh, khi c th un cch du dng nh khi hi, nh b l th la
mu vng hay ngh.
Nguyn khc Xuyn 19

Nh th l tc gi vn dng 4 k hiu trong ting Hilp v mt

k hiu trong ting latinh dng vo vn quc ng. Nhng th d ng
a ra c vit li nh sau: ba, b, b, bv, b, b. Sau ng cn c
cho bit cung ging ln xung ca su thanh trong su nt nhc u
chu; d, r, m, pha, s, l, nu xp li th d trn th l:
b, b, bv, ba, b, b.
Tn cc du trong vn quc ng
Tn cc du nh chng ta ni ngy nay th bt u c ghi trong

sch v k t Taberd 1838. Trong phn Ng php ca t v vit bng
ting latinh, Taberd khng ghi ting Vit m ch vit ting latinh. Th
nhng mt chng bn v nim lut lm th, th ng cho bit tn
cc du, khi ng tnh lut bng trc lm th. ng vit: "Trong ting
Annam c hai du ch vn no vn, vn no di; vn vn gi l trc,
vn di gi l bnh. Cc ting c du nng, sc, hi v ng, th vn y
gi l trc (brevis accentus, du vn), v cc ting c du huyn hay l
chng c du g, th vn y gi l bnh (accentus longus, du di)" (
Taberd, Nam Vit Dng hip T v, Serampore, 1838, tr. XXXIX).
Ng php 1651 vit bng ting latinh, cho nn tn cc du c

ghi bng ting latinh. Trong Truyn Vng quc ng Ngoi , bn
ting Php 1651 th vit tn cc du bng ting Php. Chng ti ghi
thnh hai ct nh sau y.
Ng php 1651 Truyn VQN 1651
1. Khng du Tonus aequalis Accent egal bng
2. Sc Tonus acutus Accent aigu sc, nhn
3. Huyn Tonus gravis Accent grave trm
4. Ng Tonus circumflexus Accent circumflexe grave un trm
5. Nng Tonus ponderosus seu onerosus Accent presque grave nng,

gn nh trm
20 Nguyn khc Xuyn

6. Hi Tonus lenis Accent circumflexe doux nh, un du
Tm quan trng ca cc du trong vn quc ng
Tr ln nhng nm u hc ting Vit ng Trong, chng ti

khng thy cp ti tm quan trng ca cc du. Borri, nm 1621
khi ni v mt vi khi nim v Vit ng th cng khng bn v cc
thanh trong ting Vit. Tri li, ngay khi ti ng Trong nm 1624,
c l nhn ngay ra tm quan trng ca cc du v cng l mt tr
ngi cho cng vic hc hi. ng vit trong Hnh trnh v Truyn gio
nh sau
Ht cc ting u c vn v ch phn bit do nhiu ging ni

khc nhau. Mt ch nh ch ai chng hn, c ti hai mi ba ngha
hon ton khc nhau, do cch c khc nhau, v th khi ni th nh ca
nh ht. Ti cp ti nhiu hn trong cun Truyn Vng quc
ng Ngoi. Cn c vo th thy hc th nn ng ny khng d.
(Hnh Trnh v Truyn gio, Paris,1854,tr. 87).
Trong Truyn Vng quc ng ngoi, ng nhn nh v so snh

cc cung ging trong Hoa ng v Vit ng th ny: "Mc du ting
ni ngy nay ph thng khc nc Annam khc vi ting Tu, th
nhng cng c vi nhng cung ging khng qu khc vi cung
ging ting Tu. Ting Tu ch c nm ging ni, cn ting Annam
th c nhng su rt p ng vi nhng nt nhc ca chng ta, lm
cho cc ting u khc nhau v ngha, n ni khng c ting no m
khng ghi thm mt trong su du l nh hn m c tnh ngha ca
ting. Ci nhn xt tinh vi v cc cung ging cn c biu th trong
nhn xt v ch nm, v theo ng ch nm khng ghi cc du, cc k
hiu, m ch c thnh cung, thnh ging m thi. "Nhng du hay
thanh th khng ghi trong ch vit ca h, nhng ch ph din trong
ging ni m thi: iu ny lm cho chng ti rt kh hiu sch v
ca h. Th nhng chng ti ngh cch ghi cc ging khc nhau
bng tt c cch vit ca chng ta, lm cho chng ta hiu bit s khc
bit trong cung ging hiu ngha. (Sd, q.1, ch.30).
1,11.- My k hiu ghi my m
Trn y l nm k hiu hay nm du ghi nm thanh trong vn quc
Nguyn khc Xuyn 21

ng, nhng cn my k hiu na ghi my m. Theo Ng php th

c ba. Chng ti bn gii s lc trn, nay xin nhc li.
Hai k hiu trong ting latinh
Th nht l du m sp ly trong vn latinh. Thc ra ngi latinh

vit nh vch ngang trn nguyn m, ch m hay vn gi l m
hay vn di, ch khng phi l du m sp, nh trong vn quc ng.
Trong ting Php, tht ra c du m sp ny v c di, th d me
(hn), honnte (lng thin)... Du m ny c t trn a e v o
thnh . Tc gi ni ti khi vit: c hai a l a v , hai e l e v
, hai o l o v . y l k hiu thc th lm i cch pht m, t m
m a e o thnh m khp .
Th hai l du m nga ly trong ting latinh. Ngi latinh khi

lm th, th tnh vn di, vn ngn. Vn ngn th t k hiu ny trn
nguyn m, th d trho th tr l vn ngn. Th nhng theo Ng php,
nhng nguyn m c du m nga ny th khng phi l m thc th.
Du m nga t trn v th khng phi m thc th, nguyn m
tip sau mi l m v thanh thc th, nh tc l tc, de l da, tan l
t(o)an. Thnh th nh chng ti ni trn, ting ng Trong th k
17, theo Ng php 1651 khng c nguyn m . Tri li, ting ng
Ngoi, r rng c nguyn m ny, nh trong mt bn vit tay ca
Amaral nm 1632. Du sao, nh chng ti cng ni, ngay trong
Ng php cng va vit an (n), va vit n, nhng s ch vit vi a
th chim a s, nu khng l tuyt i.
Mt k hiu B : du sng
K hiu sng ny thc ra khng quan trng, n ch nh mt k

hiu hiu cch vit vn tt m thi. Tc gi ni, k hiu thng t
trn o cui, u cui nh a (aong, ong), o (oung, ng). Nh vy du
sng ny bao gm ng cui. Trong Ng php, chng ta c thy: a
(aong, ong), c (cng), ma (mang, mng), o (oung, ng), s
(song, sng), t t (t tung, t tng).
Ni tm li trong ba k hiu ny: du m sp rt quan trng ghi cc
22 Nguyn khc Xuyn

m ; du m nga trn gi to theo ting ng Trong khng c m

, nhng trong ting ng Ngoi nguyn m thc th rt quan trng
; ngoi ra, v th v dng v s bin mt; du sng hay du li
cu cng v dng v cng s khng c dng.
1, 12.- V cc loi t
Sau khi bn gii v vn quc ng, vn (chng 1) v thanh

(chng 2) th t chng 3, tc gi cp ti cc loi t.
Nhng nh trn chng ti ni, Ng php latinh ch trng ti t

dng, tc cc loi t, trong c bn loi t chuyn bin l danh t,
tnh t, i t v ng t, v bn loi t bt bin l ph t, gii t, lin
t v thn t. Ng php ting Vit 1651 hon ton theo Ng php
ting latinh. Chng ti k khai thnh hai ct thy r mc lc ca
hai cun:
Ng php ting latinh
Phn I v t dng
1. Cc danh t:
My cch chia danh t
2. Cc tnh t
Cch so snh
3. Cc i t:
Cc loi i t
4. Cc ng t
Nhng cch chia ng t
5. Cc ph t
Nguyn khc Xuyn 23

6. Cc gii t
7. Cc lin t
8. Cc thn t
Phn II v cc t trong mnh
Phn III cc mnh trong cu
Ng php ting Vit 1651
1. V danh t (chng 3)
S t, s nhiu
2. V tnh t (chng 3)
Cch so snh
3. V cc i t (chng 4)
Cc i t khc (chng 5)
4. V cc ng t (chng 6)
V cc th (thi), cc thc (th)
V nhng thnh phn bt bin (chng 7)
Gii t
Ph t
Lin t
Thn t.
Mt s qui tc lin quan ti c php (chng cht tc chng 8)
24 Nguyn khc Xuyn

Nh trn chng ti phng on, hoc l t nhng nm u

1615-1617 ng Trong, nhm ngi tin phong hc ting Vit, h
ly ng php latinh lm c s nghin cu v hc hi, hoc l sau
ny, khi c l khi tho, ng cng ly ng php latinh lm cn bn.
Cng c th, v ti Rma, khi son phn latinh cho T in, ng
vit ngay ng php, vi nhng iu ng ghi nhn trong nhng nm
lu tr Vit Nam. C th ng em cun ng php latinh, ri va
dch, va vn dng th no cho nhng ngi thng tho La ng hc
c ting Vit. Do , chng ti cng ni: c Ng php ting
Vit, khng nhng chng ti hiu ting Vit, m cn bit thm v
ting latinh, c Ng php ting Vit, chng ti mi bit khi phi dch
sang ting latinh, chng ti phi dng nhng th, nhng th ca ng
t latinh th no cho ng. Ting Vit khng c nhng tinh vi, khc
chit, t m ca ng t latinh.
V danh t, Ng php ct ngha di dng v s t, nht l s nhiu.

c l a ra ba cch ni v s nhiu: 1. Mt l c nhng ph ng
t trc danh t nh: chng, m, dng, nhng. 2. Hai l c nhng t
ch tnh cch tp on, ph qut nh con ( qun ), cc, mi, nhu (
nhiu). 3. Ba l c nhng ting ch chung mt loi, mt ging, nh g,
ln; khi ni mua g, mua ln th thng thng g/ ln thuc s
nhiu.
V tnh t, Ng php vit rt s lc, mt vi th d v so snh,

nhng v i t ch ngi th tc gi di ging bn lun hn. y phi
ni ng t m v kh cn k. Thc ra cch xng h trong gia
nh, ngoi x hi th kh phc tp.
V ngi th nht s t c : tao, ti, t, min, s nhiu c : chng

tao, chng ti, chng t, chng min hay m tao, m ti, m t.
Tc gi cng cho bit, u cu vn hay li ni, thng phi ty

cp bc m tha : tu bvua, dng cha, thn c ng, bch c thy,
ching thy, tha thy. Li cn c nhng cch dng danh t lm i t
ngi th nht trong nhng lin h gia nh, h hng, bi v khng th
dng ch ti, tao c. l nhng lin h thy tl, cha con, m con,
anh em, ch em
V ngi th hai, bi v ting Vit ch c ch my, s t, chng
Nguyn khc Xuyn 25

my, bay, s nhiu, kh khng lch s, khng thch hp cho ht cc

trng hp, cho nn phi dng ti nhng danh t lin quan ti nhng
lin h gia nh, x hi nh: cha con, m con, anh em, ch em, em bu,
c bc , ch d, cu m, thy tr. C khi phi dng ti chnh tn gi,
tn quan, tn danh d thuc chc tc.
V ngi th ba, cng tng t, ch c n s t, chng n, s nhiu;

tn trng th c ngi, con ngi.
Ti cc i t khc, tc gi cng bn gii cht t nh i t tng

h, i t ch nh, i t quan h, i t nghi vn, nghi vn v tnh
cht s vt, v cch th, v nguyn nhn, v s lng. Tc gi ch vic
da theo ng php latinh m chuyn qua ng php ting Vit, chng
ti c cm tng .
V ng t th qu l r rt, tc gi bn v cch chia ng t: ti

io (yo, yu), my io, n io, chng ti io, chng my io, chng
n io. C cch ni v cc th, t ra v hin ti, qu kh v tng lai
nh: v, ni, s i. Li cn c cc th (thc) nh mnh lnh,
nguyn vng v nht l c hai th kh tinh vi trong La ng l th
gerondif ba cch v th supin hai cch k c participe na. V th nh
chng ti ni: tc gi vit Ng php ting Vit cho ngi thng
tho ting latinh hc ting Vit v cng ng thi nh cho ngi Vit
Nam hc ting latinh.
V cc thnh phn bt bin trong cu vn, tc v gii t, ph t,

lin t v thn t, tc gi ch vic phin dch t La ng qua Vit ng.
Du sao cng l cng vic rt hu ch, c o, sng to vo th k
17 ny, khi m t my chc th k, chng ta cha hc ting m theo
mt th ng php nh ng php ting Vit ny.
V c php, vn tt ch c mt chng ngn gn, vi 8 qui tc sc

tch. Chng ti c cm tng ng thch con s 8, bi v c Php Ging
tm ngy, Ng php tm chng v C php tm qui tc.
kt lun v cun sch, ng vit: Cn nhiu iu na, khi dng

s bit, nhng iu t i ny ch mi phc ra, nhng coi l tm
vy.
26 Nguyn khc Xuyn

By gi chng ti mi c gi xem Phn 2 v T in Ng php

trong chng ti ghi ch nh th ny: s trang trong nguyn bn
latinh, nu vo u trang th chng ti ghi , nu vo gia th
chng ti ghi g v cui th vit c th d: a, 2c tc cui trang 2, ai 5
tc u trang 5. Tip ngay sau l Phn 3, bn dch Vit ng vi li
ch thch. Sau cng vic tra cu phn ph, tc nguyn bn Ng php
1651 bng ting la tinh l rt b ch, v nh chng ti ni: chng ta
nhn tn mt, x tn tay nguyn bn 1651, c t gn 350 nm nay.
l hin chng ch quc ng ca chng ta.
Phn II
T in Ng php ting Vit ca c l (1651)

-A-
A : ch th nht trong t mu, 2c.
Ai : quis, th d v ch i t sau mt t, 5 .
Ai : qui, i t quan h: ai mun th lm, qui vult is faciat; ai c

cm th n, qui habet coctam orizam is edat, 21 .
Ai : quis, i t nghi vn, v ngi m thi : ai ni, quis loquitur;

dng, nhng ai lm, quinam fecerunt ? 21 c.
Ai : quis, i t nghi vn : ai n, quis venit ? o ai, vestis cuius ?

cho ai, datur cui, keo (ku) ai, vocas quem, i cng ai ? is cum quo,
21c, 22. - Ch quis latinh chia theo cc cch, cn ch ai trong Vit
ng th bt bin.
Ai : aliquis, i t quan h v nh: c ai i cng, est ne aliquis

simul ? ; ai l ai, ai ny, quicumque : ai l ai mun th lm, quicumque
vult faciat, ai ny nghe th thng, quicumque audit, miseretur, 22.
Ai lm, quis fecit. Nu ni v vic xy ra trong qu kh th

ng t t vo thi qu kh, fecit, (n lm), 24.
Nguyn khc Xuyn 27

c : ludere, th d v ch C t sau mt t, 5.- T ghi: chi c ,

ludere.
Am : artifex eximius, th tinh xo, th d v ch M t sau mt

t, 5c.- T ghi: am, am hiu, opifex optimus, eximius, ngi th ton
ho, tinh vi.
An : quies, th d v nguyn m A, 2c.
An : edere (n), an th mi no, edendo saturaberis, 25c, th d v

th gerondif tn do la tinh.
Anh : frater maior natu, ting xng h trong h hng, chng t

xng vi v, ngi trn ni vi ngi di, 17, 19.
Anh em : Irmaos. Tc gi dng ting B y hiu anh em

trai, bi v nu l ch em th ting B l Irmaas.Th d v hai danh t
lin nhau ch hai s vt thuc s nhiu, cng nh khi vit mung
chim, hoa qu th hiu mung v chim, hoa v qu, 3, 18.
A (ong) : apis, th d ch M, m, 5c; th d du "li cu

a : aong = ong, 10g.
o : vestis, o my c, vestis tua est vetus, 30; th d ni ti tnh

t hp vi danh t, mc du c mt t khc ng gia, y phi
hiu nh "o c ca my, c hp vi o ch khng vi my.
p : iuxta , gii t, 26c.
t l (t l) : profect, lin t, 28.
t tht (t tht) : profect, ph t khng nh, 27g.
n : edere, ai c cm th n, qui habet coctam orizam is edat,

21.- trn y ghi an (n).
n : sigillum, th d v du m trn nguyn m a thnh , 9c.
28 Nguyn khc Xuyn

n : occultare, th d v nguyn m ( giu, n ), 2c.
u l : ph t nghi hoc (dubitantis), 27g.
y : en, ph t ch nh,
-B-
B : ch th 2 trong t mu, 2c.
Ba : tres, th d v ch khng c du, 8; tc gi cho th d: nu

ni "chm u n", amputa caput illius th "u thuc s t cn nu
ni "chm u ba n, amputa capita trium illorum, th "u, thuc
s nhiu, 13.
Ba ta : nos tres, "ta cch ni s t, nhng nu ni ba ta, th thnh

s nhiu, 12g.
B : avia, domina, th d v du huyn, b (b ni, b ngoi), b

(ng, b), 8, 17g.
B : de solis faeminis, ting ni ch n gii m thi, 28c.
B cha : fiIia regis, con gi ca vua, cng cha, 19c.
B : concubina Regis vel principis alicuius viri, th thip ca nh

cha hay ca ngi v vng no ; th d v du sc, 8g.
B : res derelicta, thc ra l b, vi du ng ch khng du nng;

th d v du nng.
B : quoddam sericum, th la mu vng hay ngh, th d v du

hi, 9.
Bc : patruus Patris natu maior, anh ca cha, cch xng h trong

h hng, 19g.
Nguyn khc Xuyn 29

Bch c thy : Vestra Paternitas, cch xng vi bc i s v

thy dy hay thy o, 15g.
Ban ngy, interdiu; ban m, noctu; ban mai, man ; ban hm,
vespere, ph t ch thi gian, 27c.
Bao gi : t trc ng t ch thi tng lai: thy bao gi i,

magister quando abit ( s i ); thi qu kh: thy v bao gi, magister
quando rediit ( v bao gi); c khi ch hin ti: xem thy o bao
gi th ti mng, quando te video, nunc laetor, 24.
Bao nheo by nheo : quantumlibet ( bt c bao nhiu), bao gi

by gi, quandocumque, (bt c lc no), cho ti bao nheo go, th ti
bl by nheo bc, quantum orizae mihi dederis, tantum argenti
solvam, 22c.
Bao nheo, bao deo, bn bao nheo ? quanti vendit ? 22c.
Bao, bao mln, quantum magnum; bao cao, quantum altus; bao
su, quam profundum; bao di, quam longus; bao gi, qua hora, 22c.
Bp (bp) : flos ficus Indicae, th d v ch P t cui mt t,

6g.- T ghi bp chi, bp nh.
Bu : socia, ting chng dng gi v mnh, hoc ngi trn i

vi ngi di, 17g
Bu (bo) : thy bu tl, ego moneo te ( ti bo tr ), cch xng

h thy tr, 17g.
Bay : vos, ch ngi th hai s nhiu, cng ni: m bay, chng bay
, 12;18.
By gi : nunc, ti mc ( mc) vic by gi, ego occupor negotio

nunc, th d v thi hin ti, 23c.
Bn ny : cis, bn kia, trans, gii t , 26c.
30 Nguyn khc Xuyn

B : cucurbita, tri b, qu b, th d v ch i t cui mt ch,

4c.
Bit : scire, th d v ch i t gia mt ch, 4c.
Bl : solvere, th d v ph m kp BL, bl (tr), 5g.
Blai : iuvenes, th d ni chung v s nhiu, ngi th hai, nhng

trai trng, 18
Blai : de masculis, ni v nam gii, ti c hai a: mt blai mt

gi, ego habeo duo capita, unum masculum, unum faeminam, 28c.
Bli : de fructibus, ni v loi tri cy, th d bli cam, 29.
Bli (tri) : caelum, th d v danh t: bli, t, ngi, 10 c.
Bli (tri) : caelum, Cha chng ti tln bli, 21g.
Bi : a, ab, gii t, 26c.
Bi : ex, de, gii t 27.
Bt : idolum, th d v ph m T t cui mt ch, 7.
- BV -
BV, ch bta Hilp, mt trong hai ph m mi ca vn quc ng,

2c.
BV, ch bta Hilp c gn nh beth Do thi, 3. Thc ra tc gi

cha k Bv thnh mt ch trong t mu. Lc ny ng cho bit c hai
B l B v Bta m thi.
Bv (v) : colaphus, colaphizare, th d v du ng , 8c.
Bveo : ingredi, th d v ch bta, 3.
Nguyn khc Xuyn 31

Bveo : ingredi, th d v cch truyn khin : ct sch bveo,

reconde librum, i vi: ly o ra, affer vestem, 24g.
Bvi (vi), interdum, etiam, lin t tp hp, 28.
Bv : uxor, th d v nguyn m , mt ch mi trong vn quc

ng, xem sau, 6.
Bvua (bua, vua) : rex, tu bvua (bua) vn tu, Vestra Majestas,

xin chc vua sng lu trng th mun tui, 15.
-C-
C : ch th 3 trong t mu , 3.
C : piscis, th d v ph m C t u mt ch, 3.
C : maior (ln hn c), th d v cch gi tn, ng C Trc, 18c.
C : magnus, Cha c, Dominus magnus, th d v tnh t i theo

v hp vi danh t theo c php ting Vit, 29g.
C lng, magnum cor, c gan, magnum hepar, th d v tnh t

c th t trc danh t ,29c.
Cc : ch s nhiu, cc thy, omnes magistri (ht cc thy), 12c.
Cch : modus, th d v cch c CH sau mt t, nh c ch B

cacha m b a cui cng i thnh cch, 4c.
Cch no : quomodo, i t nghi vn: cch no th no,

quomodo, qua ratione; vic y lm cch no, illud negotium quomodo
fit, 23.
Cai : superior (k trn cai tr), th d v nguyn m i, phn bit

vi y trong cy, 5.
32 Nguyn khc Xuyn

Ci : ch v ging ci, i vi ging c, nh b ci, vacca,

28g. Ci : tiu t ch trng mt s vt, ci ny, res haec, 28g.
Cao : altus, th d v vic khng dng hai chm khi ln ln,

7.
Cu (cu) : pons, th d v ch u i vi mt nguyn m khc, 7.
Cu : frater Matris (em trai ca m), cch gi trong h hng,

19.
Cu : eunichi ( quan thi gim ) c trng dng trong triu,

19.T ghi cu, cu b.
Cy : arbor, th d phn bit i v y, cai v cy, 5.
Cy : arbor, mt t ch mt loi th d: cy da, palmae, 29.
Cy ci : arbores, cch dng hai danh t ni chung ch s

nhiu, nh mung chim, hoa qu, 12c.
Cha m, anh ch, ch bc, o b : cc lin h h hng rut tht

gia nh Vit Nam, c cp bc xa gn, khi ni v ngi th nht, phi
, 17g.
Cha : Pater, xng h trong gia nh, 17, 19.
Cha m : pater, mater, cch xng h trong x hi ngi th

nht, 18c.
Cha, anh, ch, cu : nhng ng cp phi khi xng h,

cng nh v n gii c m, ch, c, d, 19, 19g.
Cha chng ti tln bli : Pater noster qui est in caelis, ly Cha
chng ti tln bli, Pater noster qui es in caelis, 21g. - Ch : trong
La ng cu trn vo ngi th ba, cu di vo ngi th hai : est v
es.
Nguyn khc Xuyn 33

Chang (chng) : th d v ch khng c du, ch hi, vox

interrogativa, c chang ? est ne ?, 8.
Chng, chng c, c chang, chng c i g st, chng phi ml

u : cch ni ph nh vi tiu t chng (chng), 26.
Chng cng, (chng cng) : lm chng cng, faciendi non est

finis, th d v th gerondif tn di trong La ng, 25c.
Chng k : praeter, khng k, gii t, 27.
Chng, chng c, chng phi : ph t ph nh, 27g.
Chm : segniter, ph t, 27g.
Cho : remus dt, remigo dt, thuin ny c hai cho (dt), cymba
haec habet duos remos, ti cho thuin ny (t), ego remigo cymbam
hanc,11.
Chi, lm chi : i t nghi vn v cu cnh, i ng kia lm chi,

quare itur illa alia via ? 22c.
Ch : Soror natu maior, cch ngi hn tui hay ngi trn xng
vi ngi di,17.
Ch em : irmaas, hai danh t lin nhau, ch s nhiu, cng nh

anh em, 13.
Cho chng : velociter, ph t, 27g.
Chc, gic, phi chc : ita est omnino, cch ni khoa trng,
cng iu vi tiu t chc, gic, 26.
Ch : ne, ng, ch i, ne eas, 21c, 27g.
Ch g : utinam, th nguyn c: ch g ti knh mn Cha tln

ht mi s, 25, 27.
34 Nguyn khc Xuyn

Ch : frater minor Patris, em ca cha: cch xng h theo tn ti,

19.
Cha b : regina, hong hu, 19c.
Ching : ting tha hi lch s tn knh, theo tn ti ng cp: ti

ching ng, Vestra Dominatio, ti ching thy, 15c.
Chung quanh : circa, gii t, 26c.
Chng : ch s nhiu, chng ti, nos, chng my, vos, chng n,

illi, 11c,15. Chng bay: vos, 12.
Chng m ti : omnes nos, tt c chng ti, 12.
Chng ta : nos, 12.
Ch tng : duces, khi nh vua nh cha ni vi cc tng s th

khng xng tau (tao), nhng ta, 18.
Chc : industria, th d v nguyn m theo sau , 6g.
Chng (chng) : mt chc thp ng Ngoi, nhng ng

Trong l chc thuc anh em hay h hng gn vi nh cha, 19g.- T
cng ghi nh th.
C : habere, th d v nguyn m o, 6.
C : ph t lm mnh ngha, th d: c i th n, si iveris

pervenies, c tm th c, si quaesieris invenies, 25.
C : thng y c hc, puer ille habet animum addiscendi, th

d v th gerondif tn di, 25c.
Con, cun (qun) : milites, th d v mt s ch ch s nhiu,

18 .
Nguyn khc Xuyn 35

Con : dng ngi th nht khi c Gisu tha vi m mnh, " con
ni cng m", hiu nh: ti l con ti tha vi Ngi l M, ego filius
alloquor te Mater .- Tc gi nhn mnh ti li xng h theo tn ti
trong gia nh, ngoi x hi, ly danh t lm ngi th nht, 16c, 17.
Con : Con Cha bli, cn dn dng nhng cm t nh trn ni

v ngi th ba khi xng h hay phi ni ti, 20.
Con : tiu t ch loi, th d v ging vt, th ni: con g, gallina,

con b, bos, 28c.
Con : parvulus, b nh, tnh t, nh g con, pullus, b con,

vitulus, 28c.
Con : ni v n gii, de faeminis, 28c.
C : amita, Soror Patris, em gi ca cha, th d v nguyn m ,

6; 19.
C sao : nghi vn v nguyn do, c sao, hay c no , Cha chu

c sao ? Dominus passus est qua de causa ? 23.
Cm : oriza cocta, go nu chn, th d v nguyn m , 6.
Cng, cng, bvi, v : cum, ph t, 27.
Cng bvy, cng bvy : similiter, ph t, 27c.
C (cng) : simul, th d v du li cu trn nguyn m u, 7.
Cc : thuc v ti cao ng cp, ln, cc mln, maximus, ti cc

tr, peccatum maximum, cc l, maxima miseria, 13c, 14.
Ci : ci my, rident te (ngi ta ci my), my ci, tu

rides, ch ni: ch t th t trc ng t, b ng th theo sau ng
t, 29.
36 Nguyn khc Xuyn

-D-
D, ch th 4 trong t mu, ni l c theo La ng, nhng thc ra

khng hn th. Tc gi cn cho thm ch e c du m nga, c
cho du, th d dea, th c da, dey de c dy d, 3g.
D (nh) : casa, cho th d v nguyn m a, 3g.
D : li tha li lch s, knh trng, cum honore, nh gi d hi

tha, 27g.
Dy : docere, th d v ch y trnh dng ti hai chm v nh

th trnh c vic dng qu nhiu k hiu, 7c.
Du, Du m, d m : etiamsi : lin t i nghch, coi : d m,

25.
Da (da) : pellis, th d v ph m D, 3g; th d v E c du m

nga, 10.
Dy de ( dy d) : docere, thy dy d ngi ta, magister

docet homines, th d v hai ng t lin nhau m ch c mt ngha l
dy. Ch , vit vi du ng, ch khng vi du hi, 25g.
D : acilis, ni th d lm th kh, dictu facile, actu difficile, th

d v th supin tn tu trong ng t latinh, 26.
D : soror Matris, em ca m, tc gi ni ti tc khng gi m l

m m l ch, c, d, 19g.
D : pedica, ci by, th d v du huyn, tn nt nhc th nht

trong m giai, D r m pha s l, o re mi fa sol la, 9g.
D : circiter, gii t c ngha l phng chng, 27.- T ghi: d,

my ln d .
D Cha mun nam ( dng= tu ln): dng Cha mun nm,

Vestra Altitudo (Votre Altesse), cch tha vi cha, 15g.
Nguyn khc Xuyn 37

D : umbrella, ci d, ci , th d v nguyn m U, 7.
D : etiamsi, d m c o sa le c phi gi, etiamsi habeas

legem, tamen, servanda est, 25.
D m, tuy l, du m : quamvis, lin t, 28.
D : malus, austerus, th d v nguyn m , 7g.
Dng ( nhng ) : i vi ai ch nghi vn, nhng ai lm, quinam

fecerunt ?, 21c.
Dng ( nhng ) : ch s nhiu, 11c; 22.
Di : infra, gii t, 26c.
Dm, dm : exspecta, cng nh khoan , 24c.
--
, ph m mi trong vn quc ng, 2c.
, ph m c bn gii sau ph m D, 3g.
a a : perdrix, chim a a, th d v ph m , 3g.
: iam, ch thi qu kh hon ton, v, iam rediit, ni,

iam locutus; qu kh, qu hon ton, hm kia khi o n chp th
on, nudius tertius cm venisti epistolas iam scripseram, 23c, 24.
n gi hc: advenit hora discendi, th d v th gerundi tn

di trong ng t la tinh, 25c.
c sch : tu legis librum, sch my c, liber a te lectus, hay

liber quem tu legis, th d v i t quan h trong ting latinh: sch
my c, hiu nh sch m my c, hoc sch b my c. Ni
chung, ng t ting Vit t trc tc t, 21.
38 Nguyn khc Xuyn

t : terra, th d v danh t, 10.
u : ph ng t sau mnh ph nh lm tng thm ph

nh: chng phi ml u, non est conforme rationi ullo modo, 26.
u : caput, chm u n, amputa caput illius, chm u ba n,

amputa capita trium illorum, th d v s t s nhiu, nu l n th s
t, cn nu l ba n th s nhiu, tc mt u v ba u, theo ng php
ting latinh, 13.
u ht : primum, ph t v th t, 27c.
y : hic, ph t ch ni, 27g.
y : illic, ph t ch ni, 27g. i c vic : cch ly tn mnh lm

ngi th nht, th d Ioannes i c vic, ti l Ioan ti i c vic, ego
eo ad negotium, 16.
i : th d v th truyn khin, imperativum, my i cho ch, ito

statim, cho i, remiga, hc i, addhisce, 24g.
i, ti i, ego eo, th hin ti thng thng, 24g.
i : th d v th v nh trong ting latinh, khi hai ng t i

lin nhau th ng t th hai thuc th v nh: ti i xem l, ego eo
audire sacrum, 25g.
on : actum est, vic ny on, hoc opus actum est, th d v

th b ng trong La ng: vic ny c lm xong, on l ht,
xong, ri, 26g.
a : ting chung ch c trai ln gi, th d: ti c hai a, mt

blai, mt gi, habeo duo capita, unum masculum, unum faeminam,
28c.
c : ch ging c v ging vt, th d b c, bos, 28g.
ng : ne, th truyn khin, th d: ng lm, ne facias, 24c.
Nguyn khc Xuyn 39

ng : ph t ch cm on, 27g.
-E
E, ch th 5 trong t mu, 3c.
Em : frater, soror, em trai, em gi, th d v ch E, 3c.
Em : frater, soror, th d v ch E khc vi : em, mm, 10.
Em : cch xng h ngi th hai, th d v xng em khi ni vi

chng, 17g.
y (y) : id, i t ch nh, 20g.
m : suavis, mollis, th d v ch , 3c.
-G
G, ch th 7 trong t mu, 4.
G : gallina, th d v G, 4.
G : mua g, emere gallinas, g s nhiu trong La ng, v ni

chung hiu v s nhiu,12c.
Gi : de faeminis, ting ch n gii i vi blai, nam gii, 28c.
Gn : prop, gii t, 26c.
Ghe, ghi : vit v c theo ngi , 4.
Ghe : crista, mo g, mng g, th d v GH c nh ngi ,

4g.
Ghi : notare, bin chp, th d v GH c nh ngi , 4g.
G : quid, i t nghi vn, ci ny l i g, quid est hoc ? 22g.
40 Nguyn khc Xuyn

G : i t nghi vn v bn th s vt, i g, g: mun i g, quid

vult, c vic g, quod negotium habet ? , 22c.
Gia, gio, giu, gi, gi : c nh ting , v tin hn v vit

nh vy ri, 4.
-H
H, ch th 8 trong t mu, 4g.
H : aperire os, m ming, th d v ch H, 4g.
Hc tl : discipulus, th d v cch dng danh t xng ngi

th nht, ngi th hai: thy bu (bo) hc tl, ego te moneo, ti (l
thy) bo anh (l hc tr), 16g.
Hc tl : adolescentes, thanh nin trai trng, 17g.
Hay, hay l : aut, vel, lin t phn bit, 28.
Hy : ut, ph t truyn khin, hy lm vic ny, fac negotium

hoc, 24c; 27g.
H : thn t, vui: mng h; au thng: thng h, kh h, cha

i, h i; xt xa: hi h; khc lc: hi h h. H h : thn t ch nho,
27c.
Ht : omnes, tt c: i ht, ite omnes, ht tt c hy i, 12c.
Hoa qu : fructus, th d v s nhiu gm hai danh t lin nhau,

hoa v qu, 12c.
Ha, v : et, lin t ni, 28.- Trong cc sch kinh bn, ngi ta
vn dng c v, do c ha : Hai tnh trn c ha hai, Kiu.
Hoc, hoc l : si fort, hoc l c bit ngi, si fort novisti

hominem, 25.
Nguyn khc Xuyn 41

Hoc l : ph t nghi vn, 27g.
Hm : arca, th d v ch o, 10 .
Hm nay : hodie, ph t v thi gian, 27g.
Hm qua : heri, ph t v thi gian, 27g.
Hi h h : thn t khc lc, 27c.- Nhn tin, tc gi cho bit,

trong m tang, ngi ta khc rt thm thng vi nhiu li than i ! .
Hn : magis, hn na, magis adhuc, li ni so snh : tt, tt hn,

tt hn na; hoa ny tt hn hoa kia; lnh, lnh hn, lnh hn na;
hn na thng t sau mnh ; bli ny lnh hn bli n, bli kia
lnh hn na. Cng c khi khng cn ti ch hn, th d: hai ngi
ny, ngi no lnh, 13c
-I
I, ch th 9 trong t mu, 4c, 5.
, v : fort, tnh c, ph t, 27c.
Io (Yo, yu) : amare, chia theo ting latinh: ti io, ego amo,
my io, tu amas, n io, ille amat, chng ti io, nos amamus, chng
bay io, vos amatis, chng n io, illi amant, 23g.- trang 31, trong
bn nh chnh, tc gi xin cha io thnh yo.
t : parum, ph t ch s lng, 27c
Y : cacare, th d v vic s dng Y khi ln vi i ph m l

j ; nu vit i th lm l j, 5.
Yo, coi trn: io.
Yo : ai yo, qui amat, idest amans, thuc v th participe trong

ting latinh; k yo, qui amant, idest amantes, s nhiu, 26g.
42 Nguyn khc Xuyn

Yo ( yu) : debilis, th d v vic s dng Y nh trn, 5.
-K-
K, ch th 10 trong t mu, 5.
K : ch s nhiu, nhng ngi, k qu, rustici, k mn, plebei

aut infimi, ti l k mn, ego sum iter infimos, 12g.
K : ch s nhiu, k c ti th hc, qui habent ingenium, illi

discant, 21; k c o, 30
K : numerare, m, th d v ch k, 5.
Kh : decet, aequivalet, th d v kh hay ch khi hilp, ch H,

4g.
Khc : aliter, cch khc, ph t, 27c.
Khc : aliud, s khc, iu khc, th d v ch khi hilp, ch

K, 5.
Kh : difficilis, ni th d lm th kh, dictu facile, actu difficile,

th d v th supin tn tu La ng, 26.
Khoan : exspecta, thuc th truyn khin, cm on: khoan ,

khoan no, 24c.
K : scriptor, ngi vit, k gi, th k, ng k, th d v ch k,

5.
Kia : alius, trong my tnh khc li ni l t: ng n ng kia,

illa via illa alia, 20g.
Kien louc : kin lc, kin trng, kin khang, mt trong my tn

nh vua nh cha ban cho gi l tn quan, 18g.
Nguyn khc Xuyn 43

Knh mn c Cha bli tln ht mi s : amare Deum super

omnia, th d v ng t th infinitif khi khng c ch t, 25g.
-L-
L, ch th 11 trong t mu, 5g.
La : ph ng t sau cng ch cng , cng c khng nh:

phi la, recte dicis, 30c.
L : folium, th d v ch L, 5g.
L : folium, th d v du sc, 9g.
Lm ; Petrus lm vic y, Petrus faciat opus illud, cch dng

ngi th hai, hiu nh: Petrus, anh hy lm vic y, 17g
Lm chi : ad aliquid, i t nghi vn: i ng y lm chi ?, quare

vel ad quid itur haec via ? 22g; hi v cu cnh : i ng kia lm chi ?
quare itur illa alia via ? 22c.
Lm sao : hi v hng, nh : ny lm sao, quale fuit

intentum ? 23.
Lm (lm) : valde, cao, altus, cao lm thay, altissimus, 14.
Ln : devolvere, ln (?), th d v ch I, cng c ni ni pln,

nhng tc gi nhn rng rt t trng hp ngi ta dng ph m kp
PL, 5g.
Lo : c Lo, m nh vua nh cha th gi l c Lo, 19g.
Ln : volta, ch s m, mt ln, una volta (ting ), hai ln, due

volte (ting ), 27c.
Ly (ly) : per, gii t, 26c.
Lien (lin) : semper, ph t, 26c.
44 Nguyn khc Xuyn

Ln : mua g, ln, emere gallinas, porcos, th d v s nhiu khi

ni chung v ging vt, trong ting Vit thng khng vit r s
nhiu, nhng hiu l s nhiu,12c.
-M-
M, ch th 12 trong t mu, 5c.
Ma : mors, th d v ch M.- Tc gi hiu ma l xc cht (mors),

c th theo tin tng dn gian: sng lm ngi, cht ra ma, 5c.
M : solum, ph t: m thi, 27c.
M : ph ng ghi th gerondif tn dum trong La ng: ti ngi

m nghe, sedeo ad audiendum, 25c.
M : ph ng ghi th supin tn tum : my i m nm (nm),

ito cubitum, 25c.
M : interdum etiam, lin t ni, 28.
Mc (mc) : th d v thi hin ti: ti mc vic by gi, ego

occupor negotio nunc, th d v thi qu kh cha hon ton: hm
qua ti mc chp th, ni chng c, heri occupabar scibendis
literis, loqui non poteram, 23c.
Mi : ch ging ci , th d: g mi, gallina, 28g.
Mm (mm) : piscis sale conditus, c p mui, th d v ch

M, 5c.
Mnh : robustus, th d v NH cui mt ch, c ch B manha,

b a, 4c.
M (mng) : unguis, th d v ch M, 5c.
My : tu, i t ch ngi th hai s t, 17, 17g.
Nguyn khc Xuyn 45

My : cha my, pater tui ngha l pater tuus, c hai u c 1

ngha l cha ca my, 20c.
Mm : mensa parvula, ci bn nh b, th d v ch M, 5c.
Mu ti : mt trong my tn nh cha ban cho gi l tn quan :

ng mu ti, 18g.- Khi c L ti K Ch nm 1627, th nh mt
vin quan tn l Mu ti, coi: Truyn Vng quc ng Ngoi, q.2,
ch.12.
My : tu, i t ngi th hai s t; chng my, vos, s nhiu, 11c,

14c.
M : mater, m theo con (hiu nh: ti l m ti theo "ngi" l

con); con ni cng m (hiu nh ti l con ti ni cng "b" l m),
cch xng h trong ting Vit kh t nh v phin toi, 16c, 17.
Mm : mollis, th d v nguyn m , 9c.
Mn : amare, th d v danh t theo sau ng t l b t (cho

ng t y): ti mn Cha, ego amo Dominum, Cha mn ti,
Dominus amat me, 29g.
M : tn mt ging h, nomen cuiusdam familiae, th d v du

ng, 9g.
Min : ego, ting ngi v vng, k b trn t xng v ni vi

ngi di, 15.
Mnh : sui, sibi, se i t tng h, ai ny (ny) lo s mnh,

unusquisque curat res suas, nhng thc ra cng c li ni khc ch
i t tng h, th d: cha lo vic cha, con lo vic con, 20.
Ml (l, nh) : ratio, th d v ph m kp ML, 5g.
Mli (li, nhi) : verbum, mli Cha tht, verbum Dei est verax,
li ca Cha th tht, 30.
46 Nguyn khc Xuyn

Mi : omnes, ch s nhiu, tt c: mi ngy, omnes dies, 12c.
Mn : mn, k mn, ti l k mn, xem: k, 12g.
M : ph ng ch s nhiu ngi th nht v ngi th hai: m ti,

nos, m bay, vos, m my - khng ni, m ni: chng my, chng
bay, 11c, 12.
Mi : cch ni th gerondif latinh : lm th mi giu, faciendo

ditaberis, an (n) th mi no, edendo saturaberis, 25c.
Mun : decem millia, ch s nhiu, mun vt: mi ngn s vt,

cn c ngha l ht cc s vt cp di, 12c.
Mung (mung), mung chim : hai danh t lin nhau, ch s

nhiu, mung v chim,12c.
Ma : pluvia, th d v ch , 7g.
Ma : ch th truyn khin, ma h ni di, nullo modo

mentiaris, ch h ni di, 24c.
-N-
N, ch th 13 trong t mu, 5c.
N : i t nghi vn, bao n, quomodo vales ?, c vic g n, est

ne aliquod negotium?, thng y k no n ? puer ille cuius est ?,
23.
No : i t, b no bo th mnh, bos qui est pinguis, is est

fortis, thng no lnh th dey, puerum qui est bonus sive bonae
indolis, hunc doce, o no di th tt, vestis quae est oblonga, illa est
pulchra, 21c.
No : t ch nghi vn, nh no, quae domus, vic no, quod

negotium, thng no, quis puer, ngi no, quis homo, 21c.
Nguyn khc Xuyn 47

No : quomodo, ph t : th no, nhng no, dng no; th

no th no, quomodocumque, 27.
No : t sau nh nh no, quae domus, t trc th c ngha

nh chng c g, u: no sch, ubi est liber ?, no thng y, ubi est
puer ille ?, no c, ubi est idest non est, ( u vi ngha l khng c),
no c ml g, quaenam ibi est ratio ? idest, nulla ratio, (c l l no
u, vi ngha l khng c l l g ht), 22g.
Ny, ny : iste, ista, istud; is, ea, id, i t ch nh, 20.
No (nu) : si, lin t, no hc th bit, si didiceris tunc scies,

25.
Ng : ebur, th d v ph m kp NG , c nh ch ngain dothi,

4.
Nghe : audire, th d v ch N, Ngh, 6.
Ngh (ngh) : ch c c ngha l d, 26.
Ngoi : extra, gii t, 27.
Ngut (nguyt, mt trng) : luna, th d v cch c ngu, nh

ting , thc ra vit sai l gut bn nh chnh trang 31, xin cha l
ngut, 7c.
Ngi : tu, mt t ch ngi th hai: t lm chi ngi, ego quid

curo te ? 14c.
Ngi : homo, th d v danh t, 10c; ngi (s t), ngi ta (s

nhiu), homines, 12g.
Ngi : ille, i t ch ngi th ba mt cch cung knh: ngi,

ille, con ngi, filius illius, dng ch " c Con c Cha Cha ",
19c.
48 Nguyn khc Xuyn

Ngi : cch ni tn trng v n gii nh nam gii, tng t nh

trn: 19c; 28c.
Nh : domus, th d v cch c NH theo ngi B, nu theo

ngi th ghi GN, 4c.
Nh cha: domus domini, nh ca cha; cha nh: dominus

domus, cha ca nh, 29c.
Nho, do (nhiu, du) : multum, ph t ch s lng, 27c.
Nhin v s y (nhn v s y) : propterea, lin t, 28.
Nhin sao : i t nghi vn v nguyn do: nhin sao, c sao, c

no, v sao, sao, nhin sao c Cha bli ra i, quam ob causam
Dominus caeli natus est in mundo, 23.
Nh : parvulus, th d v tnh t theo sau danh t, thng nh,

puer parvulus, 29g.
Nh, nh bng : sicut, ph t, 27c.
Nhng : ch s nhiu, thng ny ( s t ), nhng thng ny ( s

nhiu ), 11g.
N : ille, i t ch ngi th ba, s t, 11c, 13, 19c, 20c.
N : ille, th d v vic lp li i t n trong cu: ma qu n

nght ta, n c nho chc de l ngi ta, n i, n li, n mun ta
sa a ngc cng n, diabolus odit nos, ille habet multas artes ad
inducendum corda hominum, ille it, ille redit, ut nos cum ipso in
infernum ruamus - mi ln nhc li ch n l mi ln nhn mnh cho
thm quyt on, 31.
N : ille, illa, illud, i t ch nh: ng n ng kia, vic ny

vic n; n, hay t cng ngha, theo mt vi a phng, 20g.
Nguyn khc Xuyn 49

N : ng ln nh n, domus illa ( nh y ) vi nh n, domus

illius ( nh ca n ) 20c.
Non : immaturus, cha chn, th d v ch N, 5c.
Ni : mons, th d v tnh t hp vi danh t: ni ny cao, mons

hic est altus, 29c.
Nc : aqua, th d v ch theo sau , khi c th nh cn

rng, m mi, 6g.
-O-
O, ch th 14 trong t mu, 6.
O (oung, ng) : avus, dominus, ng ni ng ngoi, ng (nam

gii), b (n gii), th d v du li cu, 10g, 17g.
O (oung, ng) : de viris, ting ni v nam gii, ngi n ng,

28c.
i : thn t, cha i ! h i ! ,27c, 28.
m : infirmus, th d v du m t trn , v , 9c.
: nguyn m mi trong vn quc ng, 2c, cch c ch , 6.
hi ! ( hi !), ph t ku gi: Petre hi ! 27. Petre do

danh t ring Petrus (Pierre, Phr), cch vocatif trong ting latinh.
: esse, ng t, th d v nguyn m , 6.
: in, gii t, 27.
ni : pens, gii t.
50 Nguyn khc Xuyn

-P-
P, ch th 15 trong t mu, 4g.
Pha : miscere, th d v ph m PH c nh ch phi hilp, 4g,

6g.
Pha : miscere, th d ghi ch khng du v cng ch nt

nhc fa, 9g.
Phi : ph ng ch th infinitif trong La ng: my phi lm,

tibi convenit agere, 27g.
Phi : ph t tr li nhn i vi k bng vai, "phi", 27g.
Ph : ting ch s nhiu: ph o, ph b, 19c; nhng ph o 12g.
Ph D (Ph Dung) : tn ring nh vua nh cha t cho gi l

tn quan,18g.
Pln (Ln, ln) : devolvere, th d v ph m kp PL, kh him,

5g
-Q-
Q, ch th 16 trong t mu, 6g.
Qua : ego, i t ch ngi th nht, cng nh ta, 14c.
Qua : transire, th d v cch c qu theo ting latinh, 6g.
Que : baculus, th d v cch c qu theo ting latinh, 6g.
Qu : genua flectere, th d v cch c qu theo ting latinh. Nn

ch , bi v theo ting latinh, nn khng cn vit quy, qu, qu, qu
m vit qui qu qu qu l , 6g.
Nguyn khc Xuyn 51

-R-
R, ch th 17 trong t mu, 6.
Ra : ingredi, th d v ph m R, 6.
Ra : ph ng thm vo th truyn khin : ly (ly) o ra, extrahe

vestem, i vi: ct sch bvo, reconde librum, 24g.
Rp : valde, ph t : xu, malus, xu rp, malus vald, 14.
R (r) : radix, th d v du nng, theo cch pht m ca mt vi

min no , cng ch nt r trong m giai nhc u chu, 9g.
Rt (rt) : t ch cp so snh cao nht, cau (cao), altus, rt

cau, altissimus, thnh, sanctus, rt thnh, sanctissimus, 13c.
-S-
S, ch th 18 trong t mu, 6c.
Sa : cadere, th d v ch S, 6c.
Sang : nobilis, th d v ng sau mt ch, c ch latinh sanguis

l mu nhng b uis thnh sang, hoc c ch Php sang l mu, th
d ; le sang est beau, mu th p, 4g.
Sao : i t nghi vn: sao, c sao, nhin sao, v sao, sao, 23.
Sao : quare, ph t nghi vn : sao, nhin sao, v sao, sao, 27g.
Sau ht : ph t, 27c.
S : ting ch thi v lai: s i, ego statim ibo, 24.
S s (se s) : pedetentim, ph t, 27g.
Sa (song), sa le (song le) : tamen, lin t, 28.
52 Nguyn khc Xuyn

S : cathalogus, th d v du hi, cng l tn mt nt nhc sol,

9g.
S (sng) : ting ch ging c thuc loi gia sc: g sng,

gallus gallinaceus, 28g.
St : ting ch ph nh qu quyt, est-ne ? : chng c i g st,

nihil est omnin, 26.
-T-
T, ch th 19 trong t mu, 6c.
Ta : ego, i t ngi th nht, k c ni vi ngi di: ta ni

cng bay, ego loquor vobiscum,12, 14c, 18.
Ta : nos, chng ta: ta i cng nhau, nos eamus simul,12g.
Tao : ego, ting ngi trn ni vi ngi di: tao khin my,
ego praecipio tibi,14c.
Tau (tao) : ego, ting kiu cng k c, 18.
Tc (tc) : capillus, th d v du m nga t trn e o, 10.
Tt : morbus inveteratus, bnh mn tnh, th d v ch T, 10c.
Tu bvua vn tu : Vestra Maiestas ( votre Majest ), xin chc

mun tui, 15.
T : ille, o n o t, Dominus ille, 20g.
Tn toc (tn tc) : tn t cho t hi cn nh, 17c.
Tn quan : tn danh d vua cha t cho, 18g.
Tha : parcere, th d v ph m TH c nh thta hilp, 4g.
Nguyn khc Xuyn 53

Thng (thng) : puer, danh t chia theo ting la tinh:
N.Thng ny, puer iste; Nhng thng ny, omnes pueri isti.
G. Cha thng ny, pater pueri huiu, Cha hai thng ny, pater
duorum puerorum.
D.Cho thng ny o, do puero huic vestem; Cho nn ba thng, do

galerum tribus pueris.
A. Keo (ku) thng ny, voca puerum hunc; Dy cc thng,

doceo omnes pueros.
V. thng kia, puer ille; bn thng kia, quatuor illi pueri.
A. By (bi) thng ny, a puero hoc; Bi cc thng, ab omnibus

pueris.
Thay : valde, ph t; lnh, lnh thay; cao, cao lm thay, 14.
Thay v : loco alterius, gii t, 26c.
Thy : magister, thy bu (bo) hc tl, (ti l thy, ti bo cc

anh l hc tr),16g.
Thn c o mun tui : Vestra Excellentia, cch tha vi cc

b trn, 15g.
Thng (thng, thng), 28c; thng y lnh, 30.
Tht l : profect, gii t, 28.
Th Cha bli : iurare per Dominum caeli - ly Cha tri m

th, 27 .
Th no, quomodo, th no th no : quomodocumque, ph t,

27.
54 Nguyn khc Xuyn

Th, vy th : ergo, quare, lin t, 28.
Th : ting ch nhiu ngha, th d : c mun th lm, c ti th

phi xng; c k th lnh, c k th d; th ch, chng nghe th ch,
30c.
Tha thy : Vestra Reverentia, 15c.
Thng, thng l : ordinari, ph t, 27c.
Tin (tin) : moneta, th d v tc king tn, nu ng ch tn l

Tin th gia nhn gi tri l Ton, 17c.
Tin : credere, th d v ch T, 6c.
Tnh c, v : fort, 27c.
Tla (tra) : condire, th d v ph m kp TL, 5c.
Tl (tr) : solvere, th d v ph m kp TL, 5c.
Tle (tre) : canna Indica, th d v ph m kp TL, 5c.
Tln (trn) : supra, gii t, 26c.
Tlong (trong) : intra, gii t, 27.
Tlm (trm) : clam, gii t, 27.
Tlc (trc) : ante, gii t, 26c.
Tlc ht (trc ht) : primum, ph t, 27c.
Tlc tht : palam, ph t, 27d.
Toan : statuere, th d v du m nga t trn o, 10.
Nguyn khc Xuyn 55

Ton : th d v tc king tn va ni trn : Tin c gi

trnh l Ton, 17c.
T t, t t ta (t tng ta) : progenitores nostri, s nhiu: t

tng ca chng ta, 12g.
Ti : ego, i t ngi th nht s t, 11c, 15, 15c, 16g, 16c,17.
Ti : ego, th d lp li nhiu ln ch ti : ti ly thy, ti bi

lng m n, ti nhc, ti xin xng ti, , ti xin chu mnh Cha,
30g.
T : ego, cch xng h khi gin d : t lm chi ngi, ego quid

curo te, 14c.
Tra : conferre, examinare, th d v ch R t sau T thnh TR,

7.
Tuy l : quamvis, lin t, 28.
-U
U, ch th 20 trong t mu, 7.
U m : idiota, rudis, th d v nguyn m U, 7.
, mt trong hai nguyn m mi trong vn quc ng, 2g;7c.
: li p li ca ngi trn i vi ngi di, , 27g.
a : favere, th d v nguyn m , 7g.
c : putare, th d v t sau thnh , 6g.
56 Nguyn khc Xuyn

-V-
V, thc ra tc gi ni c hai v, mt v nguyn m l u v mt v

ph m l V, nhng ri ng ch ct ngha v cho th d v u, tuyt
nhin khng ng g vi v. Tuy nhin trong Ng Php, c u ph
m hay v.
Vi : ph ng t cui mt cu lm cho ngha khng nh hay

ph nh thm mnh th d: chng i th ch vi, non est iturus, san
non est; phi vi, est valde rationi consonum (rt hp l phi vy), 30c.
V : pro, gii t, 26c.
V, thay v : loco alterius, gii t, 26c.
V chng, nhin v s y : propterea, quapropter,lin t, 28.
V bng (v bng) : sicuti, quemadmodum, lin t, 28.
Vic n lm (vic n lm) : opus ab illo factum hay opus quod

ille facit - theo La ng, tc gi cho mnh ny mt l thuc th b
ng (vic lm bi n), hai l c mt i t quan h (vic m n lm),
khc vi cu: n lm vic, ille facit opus, l cu theo cch xp t
thng thng, 21.
-X
X, ch th 21 trong t mu, c nh ting B, ting th l sc,

7g.
Xa : distans, th d v ch x, 7g.
Xa : remot, gii t, 26c.
Xe : currus, th d v ch x, 7g.
Nguyn khc Xuyn 57

Phn III
Khi lun v ting Annam hay ting ng Ngoi

Linguae Annamiticae seu Tunchinensis
Brevis Declaratio
Cc phng ng gn nhau hn ng phng, nht l Hoa ng

v Vit ng, v mt phn no Nht ng, u c mt li hc khc hn
cc ngn ng ca chng ta. Tht vy, cc ngn ng y hon ton thiu
v ging (1), khng c bin cch (2) v s (3). Cho nn ting ng
Ngoi m chng ti bn gii by gi, khng c chia (4), khng c th
(5) hay cch (6). Tt c nhng iu ny u c gii thch hoc bng
thm mt vi ph ng, hoc bng cch ghp nhng t t trc sau
th no, nhng ngi thng tho ting u nhn r v th, v
cch v v s din t trong cu vn hay li ni. Sau cng, thng cng
ch c mt t, ch c danh t c ng t, v th phi cn c vo
nhng t t thm vo c th d dng nhn ra ting , t t
ch l danh t hay ng t.
Nhng nht l phi ch trng ti hai im trong ngn ng ny, hai

im k nh nn tng hon ton lm ch cht cho vic chu o hc
ting ny, n ni khng c hai cn bn y th chng ta khng th hiu
thu. Cng nh th ngi ta gm c xc v hn, th ngn ng ny gm
c nhng ch chng ta dng vit v nhng cung ging hay thanh
chng ta ghi v c. Vy mt khi gii thch trc v hai im ny
v t thnh nn tng, th mi bn ti nhng thnh phn ca cu vn
v nhng qui lut phi gi trong cu vn.
Chng mt
V ch v vn trong ting ny
y khng phi l ch ngi ng Ngoi hay ngi Annam dng
ghi chp (7), nhng ch ny rt kh v gn nh v k, nht l
nhng ch dng vit sch v, ging nh Hoa ng, m ngi ta ni
58 Nguyn khc Xuyn

c ti tm mi ngn ch. Ngi trong cc nc y dnh c i

hc, song v tt thu trit n ch hon ton bit ht mi ch.
Vy chng ti dng t mu ca chng ti, va t, va d hn

nhiu, vit ting ca h (8). Tht vy, ngi ng Ngoi dng ht
cc ch ca chng ta, tr Z, mc du ch ny tht l ch ca chng ta.
H cng khng dng F, song ph, tc ch phi Hilp. Bi th v ch ,
chng ta dng ph ca chng ta, nh vy chng ta dng cc iu t trong
t mu ca chng ta mt cch d hn v tin hn, khi ln ln.
Thc ra c bn ch c thm vo t mu mi ca chng ta

ghi cch c ring ca ting ng Ngoi ny, ch ca chng ta khng
din t c: l hai nguyn m v v hai ph m bv v m
chc nng ca chng s c bn gii cng vi gi tr cc ch khc.
A.- C hai, mt c sng t nh ca chng ta, nh an (quies, s

an ngh), v mt m ti, ngha l khng m ming hn, nh n
(occultare, giu n).
B.- Cng c hai, mt thng thng nh ba (tria) v mt khng

hon ton nh ch ca chng ta, khi c th khng pht hi, song ht
hi trong ca ming hay ni mi v nh th mun c ch m, ri sau
mi c ch b. Ch bv th hai ny c nh bta hilp nh bveo
(ingredi) (9) nhng khng hon ton ging ph m v ca chng ta,
nhng pht hi mt cht v m mi nh th c chnh th ch c
bng mi, nh ngi Do thi quen c, nhng khng phi ting thuc
m rng.
C.- Dng ngay u ch, nh c (piscis) V cui nh c (ludere).

Chng ta ch dng c vi nhng nguyn m a, o, v u bi v vi e v i
th chng ta dng hoc k hoc s nh sau s thy (10). Chng ta cng
dng c hp vi h ghi th m ngi vit l cia, nhng chng ta
c l cha nh ngi B v nh trong cc sch bng ting ng
Ngoi cng dng nh vy (11), nh cha m ngi Y vit l cia; cn
che th ngi vit l ce. Ht cc nguyn m khc vit vi ch th c
theo ngi B ch khng theo ngi hay ngi Latinh, bi v nh
vy tin hn.
D.- c v c gi tr nh d latinh (12), nhng c s khc bit,
Nguyn khc Xuyn 59

nht l trong nhng nguyn m trong c d km theo e, c nh

dnh lin, nhng khng sng r, nh dea (pellis); cn khi khng c
nguyn m trung gian e dnh lin, th hon ton ging d ca ta, nh d
(casa, ci nh), nhng trong nhiu lng ng Ngoi, ch d ny c
nh r, nhng ch l thoi ha ca ting m thi. Mt ch khc l
c ghi vi k hiu ny, bi v khc hn vi ting ca ta v khi c
th t u li dnh vo khu ci, ri tc th chuyn vn u li m
khng cho chm rng, nh a a (perdrix, con chim a a), ch ny
rt thng dng u mt ting.
E.- C hai, mt thng thng v sng t (13) nh em (frater vel

soror, em trai hay em gi), cn mt th m ti v nh th khp li, nh
m (suavis mollis, m du, mm), phn ngha vi rp hay cng.
F.- Hoc ng hn PH, bi v khng tch khi mi nh ca chng

ta, nhng khi c th tch mt cch du dng lm mt th ting gi.
Bi th trong t in, chng ti khng dng F m dng PH, v trong
cc sch chp u quen dng nh vy (14).
G.- Dng nh ni chng ta nh g (gallina), nhng phi ch trng

ti im ny: khi vit ghe v ghi th chng ti theo chnh t ng tin
dng cho ngn ng ny hn, cng vy, gia, gio, giu, gi v gi phi
c nh ng, v tin hn, v trong cc sch chp u dng
nh vy (15). Cng th trong ge v gi, chng ti vit bng g ko nu
vit bng ph m j th sinh ln ln. Ch g cn c mt cng dng khc
khi trc n c n nh ng (ebur, ng voi), cch c th ging nh hay
tng ng vi ch ngain Dothi, ngha l mt phn no c ging
mi v rt thng dng trong ngn ng ny. Tht vy, g thng dng
cui mt t nhng khng r nh u, m c ngm nh trong ch
sanguis (mu) m b uis i, ch cn li sang m thi. Cch c nh
vy c trong nhiu ting v c theo Php ng khi thm ph m g vo
sau, nh le sang est beau (mu th p).
H.- Rt thng dng v pht hi mnh nht l u ting vi ht

cc nguyn m nh h (aperire os, m ming); t sau k nh kh
(decet, xng hp), th tng ng vi Khi Hilp. Cng vy sau P
nh Pha (miscere, pha trn), th tng ng vi Phi Hilp. Sau T
nh Tha (parcere, tha th) th c nh Thta Hilp. Nh vy ting
ny c ba ch pht hi nh ting Hilp v l pht hi kh y .
60 Nguyn khc Xuyn

Chng ta cn thm H sau C nh Cha (Pater, cha, b), c tng t

nh Cia ca ngi , nh trn chng ti bn gii ch C; cn t
sau G nh Ghe (crista, mo g), ghi (notare, bin chp) th nh ngi
vv...Chng ta cn t sau N nh Nh (domus, nh) v c nh
ngi Gna (16). Li cn thng dng vo cui ting, sau C v sau N:
nu khi c ting B Cacha m b a cui i, th ni ln ting ng
Ngoi cch (modus, cch thc) cng vy nu c ting Manha m b
a i th cn li ting ng Ngoi l Mnh (robutus, cng trng).
I. - Ch dng lm nguyn m m thi, bi v tt c cng dng ca I

ph m (j) th u ly ch G, cn l nguyn m th nh trong ting
ca chng ta. Nhng trnh s ln ln th chng ta ch dng nguyn
m gia v cui mt ting: gia nh bit (scire), v cui nh
b (cucurbita Indica, qu b ao). Tuy nhin, nn bit rng chng ti
s dng Y vo cui ting, khi nguyn m ghp tch ra, nh y (y,
ille); khi chng ti vit nguyn m i th l du khng tch ra, nh ai
(quis); chng ti cng khng dng hai chm trn nguyn m trnh
nhiu k hiu qu (17). Chng ti nhc li mt ln l . I cui, sau
mt nguyn m khc th lm thnh mt m khc tch bit, nhng khi
vit Y Hilp (18), th by gi s phn tch m ra, nh Cai (superior,
ngi cai qun), Cy (arbor). Cn u, nht l trc nguyn m
khc, th chng ti dng Y Hilp ko c ngi coi nh ph m, nh
y (yu, debilis), y (i, cacare) (19).
K.- Thng dng vi nhng nguyn m E v I, nh k (numerare,

m s), k (scriptor, ngui vit, vn gia), bi v vi cc ch khc th
chng ti dng C nh chng ti ghi ch ch C. Th nhng vi H
th chng ti li dng K ht cc m, nh khc (aliud, ci khc) v c
gi tr y nh Khi Hilp nh chng ti ghi ch ch H.
L.- Thng dng nht l khi u ting nh L (folium, l cy);

ngi Nht hon ton thiu ch ny, nh ngi Trung Hoa khng c
ch R. Nhn tin nn bit rng ngi ng Ngoi c ting Latinh
ng hn h, v ngi ng Ngoi c ch L dnh lin vi cc ph m
khc nh Bl (l, tr, gi, solvere). Tuy vy, mt vi min hay lng,
ngi ta c T thay cho B nh Tl (solvere, tr,l,gi) nhng kinh
th dng B. Cng cn t sau M nh ml (ratio, l, nh), i khi
nhng ha him cn t sau P nh Pln (devolvere, ln, trn), c
ngi khc c Ln khng c P. Rt thng dng sau T nh Tla
Nguyn khc Xuyn 61

(condire, gia v), Tle (canna Indica, tre); nhng nhiu ngi c
ch T trong nhiu t nh vy, iu m khi s dng s bit (20).
M.- Thng dng c u c cui nh Ma (mors, s cht);

cui nhng c mm hn mi nh Mm (mensa parvula, ci bn nh),
iu phi nhc cho ngi B ko h ln am vi a l nhng m rt
khc nhau trong ngn ng ny v kh thng dng, nh am (artifex
eximius, th tinh xo) v a (ong, abis), mm (mm, piscis sale
conditus, c p mui, V m (mng, unguis, mng chn mng tay)
(21).
N.- Thng dng c u c cui nh Non (immaturus, cha

chn, cn xanh); t trc H c u c cui nh chng ti ghi
ch trn v ch H, rt thng dng. Cng th, rt thng dng N t
u trc G nh Nghe (audire): xem ch G trn.
O.- C hai nh trong ch A, mt thng thng nh C (habere),

v mt c m ti (khp), bi v ming h m cht t thi nh C
(amita Soror Patris, em gi ca Cha).
.- Gn nh O v E, gn nh t hp bi hai nguyn m v rt
thng dng, hoc mt mnh nh (esse, l, ), hoc vi ht cc ph
m nh Bv (uxor, v), Cm (oriza cocta, go nu chn) v.v...Nhng
thng t lin ngay sau l ch gn nh U, nhng khp hn, v khi
c th khp hng rng li v bi choi mi ra, nh Nc (aqua,
nc) Chc (industria, mu chc), c (putare, on, tng) v
nhng ch tng t thng gp y.
P.- Thc ra khng dng u nh chng ti ghi ch ch F

nhng dng PH c nh Phi Hilp, nh Pha (miscere, pha trn) nhng
cng c P cui nh Bp (bp, flos ficus Indicae, hoa cy v n ,
bp chui) v c hon ton nh P ca chng ta, c cui cng vy.
Q.- Dng lin vi U nh trong La ng, nh Qua (transire, i qua),

Que (baculus, ci gy, ci que), Qu (genua flectere, qu gi).
R.- Thng dng u ch, nhng khng un kp nh thi ngi

B, m n gin nh ngi , nh Ra (egredi, i ra); cng dng dnh
lin sau T nhng thc ra khng cn l R na m c mt cht ging
62 Nguyn khc Xuyn

hi, u li chm khu ci, nh Tra (conferre, lp vo). Th nhng

vn cn ln TR vi TL, khi dng th s bit (22).
S.- Ch dng u ting m thi, nhng ly ging hi nhiu hn

ch ca chng ta, gn nh gp i, li rt hi t hn. Tht vy, khi c
th un li chm khu ci, nh Sa (cadere, ng xung); khng bao
gi c gia hay cui.
T.- Thng dng c u c cui, nh Tt (morbus inveteratus,

bnh mn tnh); u th ging nh ca chng ta, nh Tin (credere,
tin tng); cui khi c th c un v p li chm khu ci, nh
Bt (idolum, ngu tng, thn pht). Khi c R km theo th ngay
u cng c un li, nh Tra (conferre hay examinare, lp vo hay
tra xt).
V.- Va dng lm nguyn m, va lm ph m (23). Nguyn m

c ngay u nh U m (idiota rudis, ngui ngu n, cc mch); c
gia, nh trong La ng vi Q, nh Qua (transire, i qua), v i khi i
vi G nh trong ting nh Nguet (luna, mt trng) v lc ly
ging lng; hoc cui vi du sng th c nh gia M v N, nh
C (cng, simul, cng mt trt), hoc khng c du y nh D
(umbrellal, cy d, ), hoc vi nguyn m khc nh Cu (pons, cu
bc qua sng). Phi bit rng khi t U cui v sau A th phi hiu
nh vn kp trong La ng, khi thm hai chm trn nguyn m, nh
ar (khng kh). Nu t O sau A th by gi c lin, thnh trng m
nh Cao (altus), khng dng qu nhiu k hiu sinh ln ln (24).
.- Rt thng dng v c gn nh U, nhng cho n hai mi ra

hai bn, nh a (favere, thch, nung chiu), Ma (pluvia), D
(malus, austerus, xu, c, khc nghit).
X.- Cng rt thng dng v c nh ngi B, hoc chc chn

nh SC ca ngi , nh Xa (distans, xa cch), Xe (currus, xe).
Nh vy, y cc nguyn m trong ngn ng ny th gm c

by (25), l a, e, i, o, u, thm v , nh chng ti bn gii. Chng
ti cn dng Y Hilp (26), nht l cui phn bit vn, trnh
khng dng hai chm, nh trong La ng ar (khng kh), ko nhiu k
hiu qu ha ln ln. Cn nhc mt ln l rng: mi khi chng ti
Nguyn khc Xuyn 63

dng Y Hilp th c biu th mt vn khc bit, nh Y (27)

(excrementa egerere, gin ct ra), y (y, ille), dy (docere, dy d),
nh ghi ch trn ch I.
T nhng nguyn m bn gii, chng ta cho lm thnh cc nh

trng m: ai, ao, ei, eo vv...(28), cn I ng trc cc nguyn m khc
t sau G nh gia, gie vv...th c nh ng, c oi, ei, a, o, i, ui,
i th cng vy, khi dng s bit.
Chng hai
V thanh v du trong cc nguyn m
Chng ti ni rng thanh l nh hn cc ting trong ngn ng
ny v do phi tn lc chuyn cn hc hi. Vy chng ti dng ba
thanh ca Hi ng l sc (acutus), trm (gravis) v un (circumflexus)
(29). Thc ra nu k ht cc thanh ca ngn ng ny th c su. Tht
vy ht cc ting ca ngn ng u qui v mt trong su hng hay
thanh, khng tr mt ting no c.
Thanh th nht l thanh bng (aequalis), khi c th khng un

ging g ht, nh ba (tres). Tht vy, nu c ai hi bng ch chang,
thuc v thanh bng, nh c chang? (est-ne?) th khng phi un
ging hi, v chang l ch hi, nhng khng ghi bng du no
khc. Cho nn nhng t c thanh bng ny th khng ghi bng du no
ht, nh vy l phn bit, bi v mi t khc u c du ring
ca mnh.
Thanh th hai l thanh sc (acutus). Khi c th pht nhn ting

v khi ni th nh ngi t ra gin d, nh b (concubina Regis) l th
thip nh vua nh cha hay v mn vin quan ln.
Thanh th ba l thanh trm (gravis), khi c th dn ging xung,

nh b (avia, Domina), b ni b ngoi, B.
Thanh th bn l thanh un (circumflexus), khi ni th un cho

ging pht ra t y ngc, ri cho vung ln nh bv (v, colaphus,
colaphizare), ci tt, ci v, hay tt, v.
64 Nguyn khc Xuyn

Thanh th nm l thanh nng hay cc nhc, v khi c th nng

ging t trong y ngc mt cch nng n, c ghi bng mt du
chm di, nh b ( ph thi, b), vt b i.
Sau cng thanh th su gi l thanh du (lenis, du dng, nh

nhng) v khi c th un ging cch du dng nh chng ta c thi
quen ln ging hi: phi khng? v tng t nh th; bi chng
ti ghi thanh ny bng du chm hi, nh b (quoddam sericum) mt
th la ca ngi ng Ngoi c mu vng hay ngh (30).
Nh th th thy r rng cng mt m ba nhng vi nhng thanh

khc nhau th c ngha v nhiu s vt khc nhau v hon ton ring
bit. Trong cc ting ng Ngoi khc cng u gp nh vy. Tuy
nhin khng phi mi t hay mi m u c ht cc thanh, nhng t
khi mt m li khng c ti my thanh vi ngha khc nhau, th
nhng khng bao gi trong mt ting c nhiu thanh, cho nn phi c
du ghi khc nhau trong cng mt m, bi v khi thay i k hiu ch
cc thanh th ng thi cng thay i ch v gn nh lun lun thay
i c ngha.
Chng ta c th gii thch su thanh bng su nt m nhc ca

chng ta. Nh nhng t sau ny m c th c mt nim no ph
hp vi cc thanh nh: d (pedica, ci by), r (radix, r cy) theo
cch c mt a phng, m (tn mt gia tc n), fa hay pha
(miscere, pha trn), s (cathalogus, s sch), l (folium, l cy). Nh
vy (31), bng nhng ting c trong ngn ng ng Ngoi, chng ta
c th ch su thanh trong ting ng Ngoi: d, r, m, pha, s, l;
mt cch no , chng ta nhc n su nt m nhc ca chng ta, tuy
khng hon ton ng ht, bi v thc ra kh khc bit. Do , khng
ai c th hc ht bit ht cc thanh nu khng nh mt ngi no
thng tho ting, c nghe chnh ngi y c nhiu ln, lm
quen vi cc cung ging. Thc ra ch ghi c nm k hiu hay thanh,
bi v thanh bng khng cn, nh chng ti ni.
Chng ti cng cn dng my k hiu khc t trn cc nguyn

m, sau khi gt b nhng k hiu m chng ti cho l t thit yu,
ko nhiu du qu th ch lm cho ln ln trong vic n lot (32). Ki
hiu th nht l du un ca ngi Latinh (33), chng ti ghi trn ba
nguyn m , , . Nhng nguyn m c k hiu ny th phi c c
Nguyn khc Xuyn 65

khp, ngha l ming m t, nh n (sigillum, du n), mm (mollis),

m (debilis, au yu), cn khi cng nhng nguyn m y m khng c
du m th phi c bng ging r hn v m ming, nh an (quies,
s ngh ngi), em (frater vel soror, iuniores, em trai hay em gi, thanh
thiu nin), hm (arca, ci hm, ci rng).Trong trng hp ny,
khng cn t k hiu no ht, bi v khng c du l .
K hiu th hai l du ch vn ngn ly trong nim lut m s vn

ca cu th (latinh) hay thi lut (34) v cng t trn ba nguyn m ,
, , nh tc (tc, capillus), da (da, vellis), tan (statuere, toan tnh).
Khi c th ch c du ny ch c pht qua m thi, bi v nguyn
m k tip mi chnh thc l m v thanh phi c.
Sau cng, k hiu th ba l du sng (35) rt cn thit trong ngn

ng ny v c s khc bit trong vn cui, khi vn ny c du sng;
vi vn cui cng c m hoc n th c ngha hon ton khc nhau trong
cch c. Tuy nhin du ny hay du sng ny ch t trn o v u
cui ting, nh a (aong, ong, apis, con ong), o (oung, ng, avus vel
dominus, ng gi hay ng ch, ng cha), c th no khng cho
mi chm nhau hoc li p vo khu ci.
Sau cng, nh chng ti bn gii v mi thnh phn ca ting ni,

th thy trong nhng g ngn ng ny cho bit, c mt s tng ng
vi ting Latinh, nhng cng phi nhn rng v c kh nhiu s khc
bit, nn khng nhng khng th so snh vi nhng g trong La ng
m c trong cc ngn ng thng thng khc u chu.
Chng ba
V danh t
Mc du trong ngn ng ny c nhiu ting lun lun l danh t,
lun lun c ngha ca danh t v khng bao gi bin sang ngha
khc, nhng ch l danh t m thi, nh bli (caelum, tri), t
(terra), ngi (homo) v nhng ch tng t, th nhng c nhng t
khc lng chng, hoc c th l danh t, hoc c th l ng t, ch
theo vn mch m nh ot, nh cho (remus vel remigo, ci cho
hay cho), nu ti ni thuin ny c hai cho (cymba haec habet duos
remos) th l danh t, nhng nu ti ni ti cho thuin ny (ego
66 Nguyn khc Xuyn

remigo cymbam hanc) th by gi, cho li l ng t. V cc ting

tng t khc th cng phi coi nh vy. Mun ni v s nhiu hay s
t th t thm t trc hay sau, bi v trong danh t, khng c chia,
khng c s, khng c cch, cng khng c g phn bit ging c
hay ging ci, hoc ging trung. Th nhng tt c iu ny u c th
c gii thch bng mt s tng ng no vi cc ngn ng ca
chng ta.
V trc ht, c mt cch chia c hai s, s nhiu cng nh s

t, ngi ta c th nhn ra bng cch ny, khi dng t thng (puer,
thng) chia.
S t
Danh cch: thng ny (puer iste) (36)
Thuc cch: cha thng ny (pater pueri huius)
Tng cch: cho thng ny o (do puero huic vestem)
i cch: keo (ku) thng ny (voca puerum hunc)
H cch: thng kia ( puer ille)
Trng cch: by thng ny ( puero hoc).
S nhiu
Danh cch: nhng thng ny (omnes pueri isti)
Thuc cch: cha hai thng (pater duorum puerorum)
Tng cch: cho nn ba thng (do galerum tribus pueris)
i cch: dy cc thng (docere omnes pueros)
H cch: bn thng kia ( quatuor illi pueri)
Trng cch: bi cc thng (ab omnibus pueris).
Nguyn khc Xuyn 67

V cc cch th mu ni trn y , nhng v s th c nhiu

cch phn bit khc.Cch th nht bng cc tiu t thm vo danh t
lm thnh s nhiu, nh chng, m, (37) nhng hay dng: nhng
tiu t ny t thm vo i t nh ti (ego), my (tu), n (ille), chng
ti (nos), chng my (vos), chng n (illi). Cng vy, t nhng hay
dng vo ba i t ch ngi, cn m th ch t vo ngi th nht v
th hai m thi nh m ti (nos, chng ti) m bay (vos, chng bay;
m my khng dng vo ngi th hai s nhiu. Chng my c dng
nhng ha him hn, thng ni chng bay, hoc dng nguyn ch
bay khng m thi ch s nhiu, khng t thm g ht. Nhiu khi
ngi ta thm c hai tiu t ni trn cng mt trt nh chng m ti,
c ngha l ht mi ngi chng ti (omnes nos).
Ta c th ch s t, khi ngi trn ni vi k b di cch nhn

nhn, nh ta ni cng bay (ego loquor vobiscum), nhiu khi li l s
nhiu, th nht khi thm cc tiu t chng hay m, nh chng ta; th
hai khi thm mt t ch s nhiu, nh ba ta (nos tres); th ba khi nhiu
ngi ngang hng cng vi nhau, nhng ch mt ngi ni vi ht
cc ngi khc nh ta i c (cng) nhau (nos eamus simul); th bn,
khi c nhng t t trc hay t sau m khi dng s r, nh ta t
sau ngi lm thnh s nhiu ngi ta; cng th khi t sau t t, t t
ta (t tung, t tng ta, progenitores nostri) (38).
Ph l tiu t thuc s nhiu, nhng vo bc sang trng, nh

ph o (domini, cc ng), ph b (dominae, cc b); c th ni (39)
nhng ph o (omnes domini, ht cc ng).
K tr thnh s nhiu, khi t vo mt s danh t, nh k qu

(rustici, nhng ngi nh qu, qu ma), k mn (plebei vel infimi,
nhng ngi thng dn hay ngi hn km): ti l K mn (ego sum
inter infimos, ti thuc v nhng ngi hn mn) ch k ny ch dng
ni v ngi vi ngha khinh b.
Cch th hai phn bit s nhiu l khi t my tiu t c ngha

ph qut nh con (qun), cc, mi, nho, mun, ht, nh con Cha
(milites regis, binh lnh ca nh vua nh cha), cc thy (omnes
magistri, ht cc thy), mi ngy (omnes dies, ht mi ngy), nho
ngi (multi homines, nhiu ngi), mun vt (decem millia rerum,
68 Nguyn khc Xuyn

mi nghn s vt), ngha l ht cc s thuc h ng, i ht (ite

omnes, tt c hy i i).
Cch th ba, nhng s vt ch v mt loi hay mt ging trong

cc sinh vt, mc du khng thm tiu t ch s nhiu, nhng c ngha
thuc s nhiu nh g, ln v nhng loi tng t, nh mua g, ln
(emere gallinas, porcos, mua nhng con g, nhng con ln); cng vy
mung chim, cy ci, hoa qu vv. Cng th, khi hai danh t ni lin
ch cng mt s hay tng t th cng c ngha thuc s nhiu, nh
anh em (Irmaos, anh em trai), ch em (Irmaas, ch em gi), cn nhng
ch khc, khi dng th s bit; tri li, c th phn bit s t do nhng
lut phn ngc.
V th y phi rt ch trng ti im ny: do nhng ch t

trc v t sau m danh t tr nn hoc l s t hoc l s nhiu, bi
v mi t thng c tiu t ph thuc vo. Nu ting ph thuc c
nhn ln, th nhng ting c ph thuc cng c nhn ln. Nu ting
c ph thuc l s t, th ting ph thuc cng l s t, nh chm u
n (amputa caput illius), u y l s t bi v n l s t. Nhng
nu ni chm u ba n (amputa capita trium illorum) (40) th cng
mt ch u t n khng thay i li thnh s nhiu, bi v thm ch
ba (tres) lm cho ting c ph thuc thnh s nhiu ba n (trium
illorum), nhng ch tng t th cng vy.
Sau cng nhng danh t bi tnh t tuyt i hay xc nh th tr

thnh t hiu ng cp hoc ti cao ng cp (41), khi thm vo mt
vi tiu t, nh nu l t hiu ng cp th thm hn (magis) hoc hn
na (magis adhuc), nh tt (pulcher), tt hn (magis pulcher), tt hn
na (adhuc magis pulcher); hoa ny tt hn hoa kia (flos hic pulcher
magis flore illo), lnh (bonus), lnh hn (magis bonus), lnh hn na
(adhuc magis bonus), nhng hn na lun lun t cui cu vn,
nh bli ny lnh hn bli n, bli kia lnh hn na (fructus hic est
magis bonus fructu isto, fructus ille adhuc magis bonus). i khi ch
v c s hi v khng cn thm tiu t no m cng c ngha t hiu
ng cp, nh hai ngi ny ngi no lnh? (ex duobus hominibus
his quis homo bonus?), c ngha l ai tt hn? Ti cao ng cp c
hiu do hai tiu t cc (42) v rt (rt), cau (cao, altus), rt cau
(altissimus), mln (magnus), cc mln (maximus); thnh (sanctus), rt
thnh (sanctissimus): rt thng thng dng khi ni v nhng s lnh
Nguyn khc Xuyn 69

phi c c v; cc th v nhng s xu c phng i thm: ti

cc tr (peccatum maximum, ti rt ln); cng vy cc mt mnh,
hoc cc l c ngha l kh s lm lm, hoc tm hn b v x, nh
ti cc (ego iam perveni ad summam miseriam, ti ti chp nh
cng cc), ti cc l (ego iam sum in extrema cordis oppressione,
ti trong chp nh cng cc ca tm hn).
Nhng ph t dng ch ti cao ng cp th gm c lm (lm),

rp, (43) gia git (44), thay, c ngha l rt, nhiu (valde), bao gi
cng t sau, nh tt lm (pulcher vel bonus valde, p hay tt lm),
xu (malus), xu rp (malus valde, xu lm), mln (magnus), mln gia
git (magnus valde, rt ln); lnh (bonus), lnh thay (bonus valde, rt
lnh) (45). Lun lun t sau, nhng i khi thm c hai tng
cng ngha v s qu ng, qu a, nh thay lun lun phi t
cui, cn cc t khc vi nhau th hoc t trc, hoc t sau ty
tin, nh cao (altus), cao lm thay (altissimus); i khi gia git l tiu
t thn phc v nhiu lc ch nguyn c tiu t y m khng thm g
khc ch s thn phc mt vic tuyt diu no ri.
Chng bn
V i t
V thi xa phn chia nhiu giai cp trong x hi v nhiu hng
ngi khc nhau, nn c nhiu i t c xa v c phong ph di do.
V ngi th nht, khi ngi bc trn ni vi b di, th dng tao

(ego, ti), nh cha ni vi con, ch ni vi y t, chng vi v cng
dng t ny, c khi khng cn thn trng i vi ngi khc, nh tr
con vi nhau: tao khin my (ego praecipio tibi). Tao (ego) v my
(tu) hu nh lun lun lin h vi nhau, cn lc gin d ngi khc
th dng t (ego), ngi (tu): t lm chi ngi (ego quid curo te?)
(46).
Ha nh hn, khi ngi trn ni vi ngi di, th dng ta hay

qua (ego, ti) (47), nh s quan i vi binh lnh, ta ni c bay (ego
loquor vobis). V s nhiu th dng tiu t chng v m nh phn
gii trn v cc danh t. Min (ego) (48), ch ngi th nht, tuy nhin
khng ai c dng t , tr khi l cp bc rt v vng, cao hn
70 Nguyn khc Xuyn

nhng ngi mnh ni vi. ch s nhiu, cng dng tiu t chng

v m.
Ti l t thng thng dng ni vi mt s cc bc trn, mc

du ty cp bc khc nhau m thm nhng li xng h khc, t ra khi
bt u cu ni. Vi v ti thng cp m ngi ng Ngoi gi l
bvua (bua, vua) v l Vua hay Hong thi xa, thc ra ng ch c
tc hiu v danh tnh vi mt t c quyn m thi. Khi ti ni
hay bt c ai ni vi ng, th t ra mt ln ngay lc u, phi thm cu
tu bvua vn tu, ngha l ti tha vi vua l ngi ti mong c cho
c trng th mi nghn nm, hoc mong vua sng lu i i,
tng ng vi Vestra Maiestas (Uy nghi ca ngi). Nu tha vi
nh cha l ngi cai tr thc s th ni bng li khai mo km hn
cht t, tuy cng cng mt ngha l d Cha mun nam (dng Cha
mun nm) (49), tng ng vi danh hiu Vestra Altitudo (Cao c
ca ngi). Vi cc bc v vng nh hong t hoc vin quan Tnh th
ni thn c o mun tui, cng ngha, nhng thch hp vi cp bc
ny, tng ng vi danh hiu Vestra Excellentia (Tuyt ho ca
ngi); ngi ta ch quen dng danh hiu ny khi tha vi cha ng
Trong. Vi cc tn s ti thng v mt tn gio th ni bch c thy
(50), tng ng vi danh hiu Vestra Paternitas (Chc Thn ph
ca ngi). Sau cng i vi bt c bc trn no khc thuc cp di,
hoc c vi ngi bng vai, th thng dng ti ching o (ti ching
ng) (51), tng ng vi danh hiu Vestra Dominatio (S Qun tr
ca ngi); vi cc thy dy ch cng dng ching thy, c vi bt c
thy dy no, thy dy c gii cng vy, cc mn ni vi thy
mnh u s dng cng mt danh hiu y. Nhng vi thy dy o, ti
nghim thy rng, nhng ngi thng tho hn th dng danh hiu
tha thy, c trong b tch gii ti, tng ng vi danh hiu Vestra
Reverentia (Trng knh ngi). Tuy nhin ngi ta dng hay ty b
ting ti, ch ny t ra mnh l bc ti t ca ngi mnh ni vi. Bi
v ngi c nhng danh hiu ni trn, c t vo u cu vn
hay li ni, nn trong nhng danh hiu y c ng bc ti t ri vy.
Nhng ngi qu kch v nhng ngi rt kiu cng, khi ni vi bc
trn, thng khng t danh hiu thch ng u, t na l ngay vo
u cu vn. Thng thng khi li ni hay cu vn c tnh cch i
tro, th phi lp li danh hiu , cho li ni c thanh tao, iu
m nhng ngi bng vai cn gi, nht l khi nhng bc v vng ni
vi nhau.
Nguyn khc Xuyn 71

Thay v nhng i t c xa ngi th nht, th cn dng nhiu

danh t xng h. Ngi bc trn i vi ngi di th thng
dng chnh tn ring ngi ta quen gi mnh; khi mun ni thn mt
nh Ioannes i c vic (ego eo ad negotium) (52), ti tn l Ioannes,
ti i c vic, hoc bng tn chc v ca mnh nh thy (magister),
hc tl (discipulus): thy bu hc tl (thy bo hc tr, ego moneo
te), ti l thy, ti bo anh l hc tr. Cch dng ngi th nht nh th
rt thng dng, nh khi ngi ta dng danh t lm tri vt trong cp
bc h mu, nh cha vi con, cha, m, anh, ch, ch, bc, o (ng), b
vv...Cng vy khi c Trinh N ni vi c Kit, th c th gi s tn
knh v dng ch m (Mater) lm ngi th nht, nh m theo con
(mater sequitur filium), ngha l ti l m, ti theo con l con. Th
nhng, mc du vua ng Ngoi ni vi chnh m mnh th cng dng
ch ti, c ngha nh by ti t, nhng khi c Ki t c xp t
ni vi c Trinh N m mnh, th thch hp hn, ngi dng ch con
(filius) lm ngi th nht nh con ni c m (filius alloquitur
Matrem), ngha l ti l bc con, ti ni cng b, l m ti. Tuy nhin
bi v ngi l Thin Cha, nn hnh nh khng xng hp lm, nu
ngi xng mnh l ti t, khi ni vi mt loi th sinh, mc du ngi
y chnh l m ngi. Ti cho rng c Trinh N lm m, nu dng
ting ng Ngoi th s dng ch ti (ancilla, y t gi), khi ni vi
con mnh l c Cha, mc du xem ra khng hp, nu c Trinh N
dng ting m (Mater) ngi th nht, ngi ni cch thn mt v t
ring vi con ngi. Tuy nhin ti xin nhng li cho cc nh tinh
thng hn n nh (53).
Cng phi bit rng nhng danh t thuc h mu cn dng cho c

ngi ngoi v nhng ngi no khc khng thuc h mu vi nhau.
Chng ni vi v, hoc bt c ngi no khc di mnh mt cht, th
cng dng anh (frater natu maior, anh ln tui hn); cn v ni vi
chng th lun lun dng ti (ancilla, ti t).Bt c ngi n b no
ni vi nhng k di mnh mt cht th xng l ch, ngha l ch ln
tui hn. Cng phi ni nh th v cc danh t khc k trn: cha
(pater, m (mater); cng th v nhng t khc m cc bc trn, hoc
bc lo thnh dng i vi nhng ngi di hay nh tui.
i t nguyn thy ngi th hai s t ch c t my (tu), nhng ch

dng i vi nhng k tht l ngi b di, hoc khi ni vi tr nh.
Cn vi bc lo thnh th khng dng c, mc du h l bc rt
72 Nguyn khc Xuyn

thp km nh ti i nhng phi dng tn gi ring ca h nh Phr

(54), Gioan, v truyn khin th ny Phr lm vic y (Petrus faciat
opus illud, Phr hy lm vic y i). Chng vi v th c th dng
my m khng c mt th, nhng tt hn th dng em, ngha l em
gi km tui, hoc bu ngha l bn (socia). Nhng cc ting em v
bu, chng ta dng cc nh nhn vi ht cc ngi bc di, k c ti
i. i vi cc tn Kit gio cha quen bit, nht l nu h cao
tui th chng ta gi n ng l o (ng, Domine, tha ng) n b l
b (Domina, tha b), thanh thiu nin l hc tl (studiose, hi cu
hc tr), tr gi l con (filia, hi c gi). Ch con va c ngha l con
trai, va c ngha l con gi cho nn cha m dng ln ln ty tin khi
thn mt ni vi cc con. Vi tr nh th gi bng tn t cho
chng t nh m ngi ta gi l tn tuc (tn tc). Tuy nhin vi
ngi khc gi tn tc l nh tha m h vy. Sau y cht t s ni
phi gi ngi khc th no. Nu l tr nhng gia nh quyn qu, th
khng khi no gi bng tn, tr khi cha m chng gi chng. Cng
vy trong nh nhng bc rt qu phi, nh cc quan v vin chc cao
cp khng c php ly chnh tn tc m gi tn no trng vi tn
, th d c b quan t nh tn l Tin c ngha l tin bc, nhng
trong nh b by gi v c ngoi nh b, gia nhn khng c dng
ch tin, m phi ni ton (55). Chnh cch tn trng ny bc lm con
phi gi i vi cha m, mc du cha m vo cp thp km.
Cn v s nhiu th dng ch bay (vos, chng bay, chng my),

nhng thng l i vi bc di, nhng ngi thuc quyn mnh nh
s quan vi qun binh, hoc thy vi tr, hoc gia ch vi gia nhn.
Th nhng vi gia nhn ca chng ti, th chng ti dng ch anh em
(fratres), khi chng ti truyn khin iu g, hoc khi m o chung.
Cng vy, cc s quan hoc cc bc trn khc, khi ni cch nh nhn
vi nhiu ngi, th dng nhng ting lch s hn ting tm thng
bay, nh cun (qun, milites, qun lnh), blai (trai, iuvenes, trai trng)
vv... Cho nn khi ni vi s quan th nh vua nh cha xng tn chc
v ca h nh ch tng (duces, cc tng lnh) v khng dng ch
tau (tao, ego) cch kiu cng, nhng ta (ego) cch nhn nhn.
V nhng danh hiu khc dng tn trng ngi bc trn v

phi dng ni th bn gii khi cp ti ngi th nht. Nhng
nn ch , c s thay i cch thc ln trong nhng tn dng gi.
Trc ht, nu c ngi cp trn no, t nh mt tng lnh hay tn
Nguyn khc Xuyn 73

s, v nht l nh vua nh cha t cho ngi no mt tn no gi

l ten quan (tn quan, nomen honoris, tn danh d) (56), nh thy r
trong hai ting ch Hn kien louc, phu d, mu tai (57) v nhng t
khc tng t, th tn l tn danh d, bi vy bt c ai hoc thuc
cp di hoc cp trn, u c th gi h bng tn . Nhng k b
di i vi ngi trn th thm ch o (Domine, tha ng), nh o
mu ti vv... Cng vy nu mt thanh nin no c mt em trai nh tui
th cng c gi bng tn em mnh c thm ch c, ngha l ln hn,
nh nu em tn l Trc (58) th chnh h c gi l c Trc, nhng
nu c chu bi anh c th s gi l ch Trc, nu c chu bi ch, th
gi l cu Trc, nu c con c gi bng tn y th gi l cha Trc,
nu c chu bi con trai, con gi th chnh mnh c gi l o Trc,
cng gi tng t nh th i vi ph n. Cn i vi h hng cp
di no th u c th tha vi cp trn mnh bng cch tuyt i
dng ting cha (pater), m (mater), nh ti t nam, n u tha vi
ch mt cch chung nh th. Cc tn o Kit, khi thn mt ni vi
chng ti th dng ting cha (pater), nhng h quen dng thy
(magister) nhiu hn (59). Ting anh (frater) l ting v vng m
nhng ngi bc di thng dng v cng dng i vi bc trn,
trn v tui hn v chc v. Cng vy, con vi cha m th t khi gi l
cha nhng hoc l anh, hoc l ch, ngha l em ca cha, hoc l cu
(60) (frater Matris, em trai ca m).Ting cu ny l ting danh gi
thng dng gi cc quan thi gim ca nh vua nh cha hay ca
hong hu (61), tr khi nhng v ny cc mt chc ti thng hn,
by gi ngi ta gi h bng chc cao trng , cn tt c mi ngi
khc c chc v th cng c cho hi bng tn nhng chc v .
ng Ngoi, o Chng (ng Chng) (62) l tn danh d chung cho
ngi th hai i vi bt c ngi no c chc v thuc cp di.
Nhng ng Trong th ch cc con hoc anh em hay ngi c h
mu rt gn ca nh cha mi c danh d y. t khi con gi m l
m, nhng hoc gi l ch (63) ngha l ch ln hn (soror natu maior)
hoc l c, ngha l ch ca cha, hoc l d, ngha l ch ca m. C l
y l tn tch ca mt l thi d oan, nht l i vi tr rt non nt v
cha m chng truyn dy th. Ting bc, ngha l anh ca cha, cng
c dng i vi bc trn v ngi hn tui, nhng khng xng h
vi nhng ngi c chc v ti thng. Cng dng ni vi cc b
v vng, nhng khng khi no vi cc b c chc v ti thng, bi v
m nh cha c gi l c lo, hong hu l Cha b, con gi vua l
b Cha, ngoi ra khi dng s bit.
74 Nguyn khc Xuyn

Sau ht khi mun tn trng ni vi nhiu ngi mt trt th dng

tiu t s nhiu ph, nh ph ng (Domini, cc ng), ph b
(Dominae vel dominationes vestrae, cc b).
V ngi th ba, vi ngi bc di th chng ta dng tiu t n

(ille) s t, chng n (illi) s nhiu. Nhng vi nhng ngi bng vai
v nht l vi cc bc trn th nhc li ting hay tn danh d ca ngi
y, nh khi t ra chc hoc cp bc u i ca h th dng ngi (64),
c ngha l ngi y (ille) nhng c s tn trng, nh con ngi
(filius illius, con ca ngi y). Th nhng khi ni v Thin Cha Cha
hoc Cha Thnh Thn hoc ton th Ba Ngi rt thnh, th khng th
dng t ny c, bi c ngha thuc loi ngi c th gi c chc v,
cho nn phi lp li chnh tn hay ngi m chng ta ni ti, nh con
Cha bli (filius Dei, con Thin Cha, con c Cha Tri); v cc
thin thn th cng vy (65). V s nhiu ngi th ba, nhng iu
ni trn v danh t hoc v ngi th hai, th cng phi p dng cho
ngi th ba.
V i t tng h (sui, sibi, se) th dng ting mnh nh ai ny lo

s mnh (unisquisque curat res suas), hoc ng nhin lp li danh
t, nh cha lo vic cha, con lo vic con (Pater curat negotium Patris,
filius curat negotium fillii). Th nhng bi v mnh thc ra c ngha l
thn xc con ngi nn ch c th dng cho nhng thn xc c l tr,
ngha l dng cho loi ngi m thi.
Nhng i t ch th th gm c ny (hic, haec, hoc), ny (iste,

ista, istud), y (y, is, ea, id) hay n; y (y), n (ille, illa, illud), kia
(ille alius), te (t) (66) trong mt vi a phng (66), nh ng n
ng kia (illa via illa alia), vic ny vic n (negotium hoc, negotium
illud), ngha l nhng vic thay i khc nhau, o n, o t (Dominus
ille et ille alius), i t ny lun t sau danh t. N cng c ngha
nh ille trong La ng, nhng vi khinh th khi ni v cc loi vt,
thay v ting tn trng ngi dnh cho loi ngi. C s khc bit
gia n v n, bi v n c dng trc tip hay cng mt th cch
vi danh t ng trc n, cn n thm vo v t sau danh t, th
hiu nh thuc cch, nh nh n (domus illa, nh , nh y), cn nh
n (domus illius, nh ca n), c ngha i t s hu. Cng dng
nhng i t nguyn thy theo ngha gin tip, hiu theo i t s
hu, nh cha ti (Pater meus) hiu l cha ca ti, cha my (Palter tui),
Nguyn khc Xuyn 75

ngha l cha ca my, bi v khng c cch chia, nn trong hai danh

t, ting t sau phi hiu l ting vo cch.
Chng nm
V nhng i t khc
Thc ra khng c i t quan h (qui, quae, quod) nhng c cch
xp t danh t m t li ni b ng bin thnh ch ng, nh my
c sch (tu legis librum), nu ni sch my c, c ngha l sch
bi my c (liber a te lectus), hoc sch m my c (liber quem tu
legis), n lm vic (ille facit opus), nu ni vic n lm th c ngha l
vic c lm bi n (opus ab illo factum) hay vic m n lm (opus
quod ille facit) v cng nh th v cc s khc. Ngi ta cng hiu
theo cch ni. Trong trng hp ny, ting ai thng dng i vi
ngi, nht l khi khng phi l hi v c thm tiu t th (hoc modo,
do cch ny), nh ai mun th lm (qui vult is faciat, ai mun th
ngi y hy lm), ai c cm th n (qui habet coctam orizam, is edat;
ai c go nu chn, th ngi y hy n). V s nhiu th dng k, nh
K c ti th hc (qui habent ingenium, illi discant; nhng ai c ti,
th nhng ng y hy hc). Ai v k ch dng ni v ngi,
nhng c v ngi, c v nhng s vt khc, th dng no, nh b no
bo th mnh (bos qui est pinguis, is est fortis), thng no lnh th dey
(puerum qui est bonus sive bonae indolis, hunc doce), o no di th
tt (vestis quae est oblonga, illa est pulchra); cn v cc i t quan
h khc, khi dng th s bit (67), nh Cha chng ti tln bli (Pater
noster qui est in caelis) v ly Cha chng ti tln bli (Pater noster
qui es in caelis).
i t nghi vn ai (quis) ch dng v ngi m thi, nh ai ni?

(qius loquitur?). Nu l s nhiu th thm nhng hoc dng, nh
nhng ai lm? (quinam feceirunt). Cn dng chung cho c ngi v s
vt khc th c no t sau mt danh t, nh nh no (quae domus),
vic no (quod negotium), thng no (quis puer) vi khinh b, ngi
no (quis homo) vi tn trng.
Ai c th chia theo bin cch hi, nh:
Danh cch: ai n? (quis venit?).
76 Nguyn khc Xuyn

Thuc cch: o ai? (vestis cuius? o ca ai?).
Tng cch: cho ai? (datur cui?).
i cch: keo (ku) ai? (vocas quem?).
Trng cch: i cng ai? (is cum quo?).
V s nhiu th c th thm tiu t nhng hay dng.
Ai i khi cn t sau ng t, lc c ngha l mt ngi no

(aliquis), nh c ai i c? (est ne aliquis simul), ai l ai (68) hay ai
ny (quicumque), ai l ai mun th lm (quicumque vult faciat), ai ny
nghe th thng (quicumque audit, miseretur).
No thng t sau nh nh no (quae domus) v thng c ngha

trc tip, hoc cng mt th cch vi danh t m n t sau, bi vy
c s khc bit gia no v ai, ai t sau th lun lun hiu theo ngha
gin tip nh nh ai, ngha l nh ca ai (cuius domus), cn no th
khc hn, nh nh no? (quae domus?). No t trc th i khi c
ngha l u (ubii est), nh no sch (ubi est liber, sch u), no
thng y (ubi est puer ille, thng y u). i khi cn c ngha hi,
ri chi khng c s ngi ta hi, nh no c (ubi est, u c), ngha
l khng c (non est), no c ml g (quaenam ibi est ratio?), c ngha
l khng c l l no (nulla est ratio).
G (quid) nh ci ny l i g? (quid est hoc?) (69), lm chi (ad

quid) nh i ng y lm chi? (quare hay ad quid itur hac via?).
My (quot), nh my ngi (quot homines), hoc bao nheo (70),

hay bao deo, bn bao nheo? (quanti vendit?). Bao (istud) thm vo cu
hi ch mi loi v s lng hoc lin tc hay gin on, nh bao
mln? (quantum magnus), bao cao (quatum altus), bao su (quam
profundus), bao di (quam longus), bao gi (qua hora sive quando; gi
no hay khi no). V cc t khc th cng vy, khi dng s d dng
nhn thy.
Bao nheo by nheo (quantumlibet), bao gi by gi (quandocumque):
Nguyn khc Xuyn 77

cho ti bao nheo go, th ti bl by nheo bc (quantum orizae mihi

deberis, tantum argenti tibi solvam).
Nghi vn i t v cht th s vt: i g hay g nh mun i g

(quid vult), c vic g (quod negotium habet?).
Nghi vn v cu cnh: lm chi nh i ng kia lm chi (quare itur

illa alia via?) hay v hng nh y lm sao? (quale fuit intentum?).
Nghi vn v cch thc, nh cch no th no? (quomodo, qua

ratione), vic y lm cch no (illud negotium quomodo fit?).
Nghi vn v nguyn do: c sao, hay c no, nhin sao, v sao, sao;
nhin sao thng t u mnh , nh nhin sao c Cha bli ra
i? (quam ob causam Dominus Caeli natus est in mundo), cng c
khi t sau, nh Cha chu c sao? (Dominus passus est qua de
causa?).
Bao n (72), anh c kho khng? anh ra sao? Cng vy n c

thm vo cc t nghi vn khc mt cch gn gng, nh c vic g n?
(est ne aliquod negotium?), thng y k no n? (puer ille cuius
est?), cn nhng t nghi vn khc, khi dng s bit.
Chng su
V ng t
Mun hiu v s v v ngi ca ng t th cn c vo nhng i
t t trc, nh ti io (ego amo), my io (tu amas), n io (ille
amat), chng ti io (nos amamus), chng bay io (vos amatis), chng
n io (illi amant) (73). Tuy nhin phi gi qui tc v danh d ni
trn v cc i t. V thi th nhn thy khi thm my tiu t vo
(74).
Thi hin ti, khng thit iu phi c tiu t thm vo, nhng i
khi cng c, nh ti mc vic by gi (ego occupor negoto nunc, hin
nay ti ang mc lm vic).
Thi qu kh cha hon thnh: hm qua ti mc chp th, ni
78 Nguyn khc Xuyn

chng c (heri occupabor scribendis literis, loqui non poteram).
Thi qu kh hon thnh: v (iam rediit), ni (iam locutus

est). Thi tin qu kh: hm kia khi o n, chp th on (nudius
tertius cm venisti, epistolas iam scripseram).
Thi tng lai: s i (ego statim ibo).
Cng vy, mun hiu thi qu kh, hin ti hay tng lai, th cn
c vo chnh cch ni, nh nu c s g lm xong v by gi ngi
ta hi: ai lm? (quis fecit; ai lm?), th hiu r v qu kh, nu hiu
vic hin ti do tng lai m thnh, th dng bao gi, t trc ng
t ch tng lai, nh thy bao gi i (magister quando abit? bao gi
thy s i?), nhng nu t sau th ch thi qu kh, nh thy v bao
gi (magister quando rediit, thy v bao gi). i khi cng hiu v
hin ti, lc th cn c vo cch ni, do nhng t t trc v t
sau, nh xem thy o bao gi th ti mng (quando te video tunc
laetor).
Ngi ta cng hiu v cc th (cch) do mt s tng ng no

. Tht vy, thuc v th din t khi ngi i lin vi ng t v
khng thm tiu t no khc, nh ti i (ego eo).
V th mnh lnh th hiu theo chnh cch ni, nh my i cho

ch (ito statim, hy ct ngay i).Tiu t i thm vo bt c ng t
no th lm thnh th mnh lnh, nh cho i (remiga), hc i
(addisce). Cch ny ch ni vi ngi bc di m thi. Cng ni nh
th v cc ng t ra v bveo, c ngha l bc ra (egredi), bc vo
(ingredi), bi v khi t vi nhng ng t khc c ngha vo hay ra
th lm thnh th mnh lnh, nh ly o ra (affer vestem), a o ra,
(extrahe vestem) li o ra, (seu afferendo vestem exi) hay va em o
m i ra; ct sch bve (reconde librum) hoc va ct sch m i ra
(recondendo librum ingredere). V tiu t mnh lnh hy cng vy,
nh hy lm vic ny (fac hoc negotium); nhng tiu t cm on
ch, ng (ne, ut) cng thuc th mnh lnh, nh ch i (ne eas),
ng lm (ne facias); tiu t ma (ne) (75) t thng dng, mc du
cch ni cng kh gn: ma h ni di (nullo modo mentiaris). Ngi
ta thng quen ni ma vi ch chng khng cn v v rt hay
nghe lp li ting , cho nn ch quen vi ting ny v king khng
Nguyn khc Xuyn 79

cn tht. Khoan (exspecta, hy ch), dm hay dm (exspecta,

hy ch) (76), khoan no (cur non exspectas; ti sao khng ch),
vi trch mc mt cht, v iu xin cha lm c, th khng ch ?
Th nguyn vng c ghi bng nhng tiu t ch g (utinam;

c g), ch g ti knh mn Cha tln ht mi s (utinam amem
Dominum super omnia).
Th iu kin c thnh lp do cc tiu t t thm vo nh no

(si), no hc th bit (si didiceris tunc scies). C cng c hiu nh
vy, nh c i th n (si iveris pervenies), c tm th c (si
quaesieris invenies). Hoc, hay hoc l (si fort), hoc hay hoc l c
bit ngi (si fort novisti hominem). Du hay d; du m hay d m
(etiamsi): d m c ti th phi hc (etiamsi habeas ingenium debes
studere). Gn hn nu thm c (cng) hoc song le (tamen): d m c
o song le c phi gi (etiamsi hebeas legem, tamen servanda est).
Th bt nh c hiu khi ng t dng mt mnh m khng c

i t, nh knh mn c Cha bli tln ht mi s (amare Deum
super omnia). Cng vy khi hai ng t c ngha khc nhau m i lin
vi nhau, ng t sau thuc th bt nh: my phi lm (tibi convenit
agere), ti i xem l (ego eo audire sacrum). Nhng khi cc ng t
cng c mt ngha nh nhau, th khng nht thit ng t sau thuc
v th bt nh, nh thy dey de ngi ta (magister docet homines)
(77).
Th ng danh t ba cch tn di (78) th d phn bit vi danh t,

nh v thi gi: n gi hc (advenit hora adiscendi), v hng:
thng y c hc (puer ille habet animum addiscendi), v hnh ng,
nh lm chng c (cng) (faciendi non est finis).
Th ng danh t ba cch tn do th d dng nhn thy do tiu t

th: an th mi no (edendo saturaberis), lm th mi giu (faciendo
ditaberis) v c nh th v cc ng t khc.
Th ng danh t ba cch tn dum c r rng gii thch nh

ting m, nh ti ngi m nghe (ego sedeo ad audiendum), i khi
hiu ngm nh my i lm vic (ito ad faciendum opus).
80 Nguyn khc Xuyn

Cng vy v th ng danh t hai cch tn tum (79): my i m

nm (nm) hoc my i nm (ito cubitum). Cn th ng danh t hai
cch tn tu th c n nh nh nhng ting ngh (ngh) hay d
(facile), kh (difficile), ni th d lm th kh (dictu facile, actu
difficile).
Khng c ng t ph nh, nhng ch thnh ph nh nh cc

tiu t ph nh nh chng (non), trong my a phng khc li l n
(80), nhng ch l ch thoi ha. Lun lun t chng trc, khi
c ngha ph nh, nh chng c (non est). Nhng nu t sau v
khng c du hi th li c ngha nghi vn, nh c chang? (est ne). St
(81) v u (82) t sau v ph lc cho ngha ph nh: chng c i
g st (nihil est omnino), chng phi ml u (non est conforme rationi
ullo modo). Tiu t chc (83) hay c ngi khc ni gic th c ngha
qu quyt ph trng, nh phi chc (ita est omnino; hon ton phi
vy).
Thc ra khng c th b ng. Chng ta c th ni mt cch trng

on (factum est, xong, ri), nh vic ny on (hoc opus
iam factum est). Sau ht phi lu : nh chng ti ghi ch trn, c
nhiu ng t ng thi cng l danh t; ngi ta d dng nhn thy
iu ny ty theo ting t trc hay t sau trong cu vn, nh cho
ny di (remus hic est oblongus), cho y l danh t, nu ni cho
i cho mnh (remiga fortiter), th cho l ng t; v cc t khc th
cng th.
Ngn ng ny khng c ng tnh t (84), thay vo , ngi ta dng

ng t vi nhng tiu t c ngha qui quae quod nh ai io (qui
amat), ngha l amans, k io (85); (qui amant, nhng k yu), ngha
l amantes.
Chng by
V nhng thnh phn bt bin khc ca cu vn
(86)
Nhng gii t thng thng trong ngn ng ny th tng t nh
trong cc ngn ng ca chng ta nh bi ( hay ab), ly (ly, per), v
(propter), v (pro, idem), thay v (loco alterius), tlc (trc, ante),
Nguyn khc Xuyn 81

sau (retro), tln (trn, supra), di (infra), chung quanh (circa), xa

(remot), gn (prop), p (iuxta), bn ny (cis), bn kia (trans), ngoi
(extra), tla (trong, intra), ni (penes), cho (ad), c (cng), c
(cng), bvi (vi), v (cum), (in), d (circiter), chng k (praeter),
tlm (clam) (87), tlc mt (palam), v, chng c (sine, absque), bi
(ex hay de). Rt nhiu ln ngi ta hiu r cu vn m khng cn c
gii t, nh bveo ca (ingredi in portum), ra ca (egredi portu), th
Cha bli (iurare per dominum caeli, ly Cha tri (m) th). V cc
t khc th cng vy, khi dng th s bit.
Cc ph t trong ngn ng ny th kh di do, li thng l ting

kp. V c vng: ch g (utinam), v ku gi: hi, t trc, hi
t sau tn ngi m ta gi, nh Petre hi (88). V nghi vn: sao,
nhin sao, v sao, sao (quare); lm chi (quidita), lm sao, th no,
nhng no, dng no (quomodo), th no th no
(quomodocumque). V phc p, p li ngi trn v bc v vng th
c d, k bng vai th phi, ngi b di th . V qu quyt xc
thc: t tht (profect), khc t: chng, chng c, chng phi, nhng
i vi ngi trn th phi t chc v ca h ln trc nh ni
trn. V nghi hoc: u l, hoc l; truyn khin: hy; cm on: ch,
ng (ne), ch th: y (en), so snh: hn, trong ht cc loi lnh hay
d, cho ch (chng, velociter), chm (segniter), s s (pedetentim)
(89). V thi gian: hm nay (hodie), mai (cras), hm qua (heri) vv...
V khng gian: y (hic), y (illic). V s: mt ln (semel, bis),
ngha l mt ln (una volta), hai ln (due volte). V th t: tlc ht
u ht (primum), sau ht (postrem), tnh c, v (fort) nh, nh
bng (sicut), c bvy hay c bvy (cng vy, cng vy, similiter),
khc (aliter). V s lng: nho hay do (multum), t (parum), m thi
(solum), thng hoc thng l (ordinari), lien (lin, semper) (90);
ngi ta thng dng danh t thay ph t nh ban ngy (interdiu) ban
m (noctu), ban mai (mane), ban hm (ser, vespere; bui chiu).
V thn t, vui mng: mng h (91); au thng: thng h, kh

h, cha i, h i, xt xa: hi h, khc lc: hi h h; ch nho: h h.
Nn bit rng trong nc ny c thit lp qui ch khc than ngi
mnh mt, trong ngi ta k l lm ta phi cm ng chy nc
mt, c km theo nhp iu v bng mt cung ging thm khc vi
thn t y (i) chen vo gia, sau tng thi gian ngn.
82 Nguyn khc Xuyn

Sau ht l cc lin t, lin kt: ha, (92) v (ac, et), m, c, bvi

(vi) (interdum, etiam), li phn: hay l, hay (aut, vel), i nghch: d
m, du m, tuy l (etsi, quamvis), sa, sa le (tamen); tp hp: th,
bvy th (ergo, quare), so snh: v bng (secuti, quemadmodum). cho
l l: v chng (nam, quia), nhin v s y (propterea, quaproter), h
t: t l, tht l (profect). Nhng iu v cc tiu t ca cu vn ny
c em ra bn gii y v thy c mt s tng ng vi
ting la tinh (93).
Bi v ngn ng ny thc ra khng phn bit v ging thng

nhn thy vn cht v ch trong cc sinh vt l c phn bit chng
tnh, v th c nhng t ch dng ni v ging c, nhng t khc
th v ging ci. Cho nn, v loi chim th s (sng) ch ging c,
nh g s (gallus gallinaceus), mi, ging ci, g mi
(gallina).Trong loi vt bn chn th c ch ging c, nh b c
(bos), ci ch ging ci, nh b ci (vacca). Th nhng phi t sau
c ngha , bi v ci t trc danh t th ni v cc vt v tri v
nhn to, v hu ht mi s vt vt cht nh ci ny (res haec). Con,
khi ni v cc sinh vt (94), nh con g (gallina), con b (bos) vv...
Nu t sau th c ngha l nh b cha hon thnh trong loi , nh
g con (pullus), b con (vitulus), v cc ging khc th cng nh vy
Nhng v ngi th con c hiu cch thng thng thuc n gii,
tuy i khi cng ch nam gii. Cng nh t a, khi th ch nam, lc
li ch n khng phn bit, nh ti c hai a, mt blai mt gi (ego
habeo duo capita, unum masculum, unum faeminam); cn blai th bao
gi cng ch nam gii, gi ch n gii. Cng th, o (ng) ch ni v
nam gii, b ch ni v n gii vi s knh trng; ngi th va ch
n ng va ch n b cch knh trng. Thng (thng), ch ni v
nam gii vi s khinh b, nh ni vi tr con. V bt c cy no th
ni cy, nh cy da (palmae), v bt c qu no (tri no), th ni
tri, nh tri canh (malum aureum). V cc th qu kh v ng danh
t hai cch th hy coi nhng iu bn gii trn, trong chng ni
v ng t.
Chng cht
V my qui tc lin h ti c php
Th nht, ch t phi t trc ng t, cn nu t sau th khng
Nguyn khc Xuyn 83

cn l ch t ca ng t na, nh my ci (tu rides), nu ln th t

i m ni ci my, th ngha l ngi ta ci my (rident te).
Th hai, danh t theo sau mt ng t th l tc t hay b ng ca

ng t y, nh ti mn Cha (ego amo Dominum), nu ti ni Cha
mn ti th c ngha l (Dominus amat me).
Th ba, danh t th thng t trc v tnh t t sau, nh Cha

c (Dominus magnus), thng nh (puer parvulus. Ti ni l thng
thng, bi v qui tc ny c trng hp ngoi l, nh c l (c lng,
magnum cor), ngha l cch to bo (audacter), c gan (magnum
hepar), ngha l cch qung i (generos). Nhng ng hn, y l
mt cch ni n d, cn trong cch ni thng thng th vn gi qui
lut chung ny.
Th bn, hai danh t t lin nhau, th ting th hai hiu theo

ngha gin tip, ngha l tc t ca ting th nht, nh Cha nh
(Dominus domus, Cha ca nh), nu ni nh Cha, th c ngha l
nh ca Cha (domus Domini).
Th nm, tnh t hp vi danh t, nhng khng thit iu phi i

lin, nht l khi trc tnh t, c mt i t ch th, nh ni ny cao
(mons hic est altus), thng y lnh (puer ille est bonus), hay mt t
khc, nh o my c (vestis tua est vetus), mli Cha tht (Verbum
Dei est verax).
Th su, ha him mi dng lin t ni kt, nht l khng dng

ti n khi nhiu s gp nhau li mt cch gn gng, nh k c o th
thc sm, c kinh, ln ht, i xem l, th ca cho k kh, lm phc,
(qui habet legem, idest christiani, matur surgunt, recitant preces,
rosarium percurrunt, eunt ad sacrum audiendum, distribuunt
eleemosynas pauperibus, faciunt opera bona) (95), ht cc vic ny
u c th dng ti lin t ni kt, nhng gn hn nu khng dng ti
n.
Th by, nhng danh cch lm ch t cho ng t th c lp i

lp li cch gn gng, nh ti ly thy, ti bi lng m n, ti
nhc, ti xin xng ti, ti xin chu mnh Cha (ego reverentiam
exhibeo magistro, ego ex pago veni, ego sum defatigatus, ego peto
84 Nguyn khc Xuyn

confiteri peccata, ego peto ut suscipiam corpus Domini). Ch ti c

gn gng lp i lp li; nh trong bn dch La ng, chng ti theo
st tng ch.
Th tm, c my tiu t trong ting c ngha trang trng

(khoa trng), kh m phin dch cho thch ng trong La ng bng
mt ch m thi. Trong nhng tiu t ny, th c th (96) i khi dng
theo ngha nguyn nhn, nh c mun th lm (si vis ergo fac), c ti
th phi xng (habes peccatum ergo debes confiteri); i khi c ngha
phn tn, nh c k th lnh, c k th d (sunt aliqui boni, sunt alii
mali). Khi xng h, ku gi th ni th ch (97) nh chng nghe th
ch (non audit non audiat, chng nghe th ng nghe). Cn khi lm
tng s khoa trng th thm tiu t vi (98), t ny lm tng cng s
khng nh hay khc t, nh chng i th ch vi (non est iturus, san
non eat, khng i th ch i), phi vi (est vald rationi consonum, rt
hp l phi vy). Thay v vi khi ni vi ngi bc di, th ni la nh
phi la (rect dicis, anh ni phi vy) (99).
Sau ht nh trn chng ti ghi ch, i t ti c lp li cch

gn gng, mc du qu nhiu ln dng ti. i t n cng c lp li
gn gng nhng vi khinh th, nh khi ni v ma qu: ma qu n
nght ta, n c nho chc de l ngi ta, n i, n li, n mun
cho ta sa a ngc c n (diabolus ille odit nos, ille habet multas artes
ad inducendum corda hominum, ille it, ille redit, ille cupit ut nos cum
ipso in infernum ruamus); ch n (ille) nhiu ln lp i lp li lm cho
c ging kiu cch.
Cn nhiu iu khc, vic s dng s dy cho bit (100), mi ch

phc qua mt t trn y, th tm vy.
***
Ch thch
Chng mt
(l) Ting latinh c ging ci, ging c v ging trung, ting Php ch
c ging ci v ging c.
Nguyn khc Xuyn 85

(2) V ng t, ting latinh c nhiu th (thi): hin ti, qu kh,

tng lai v nhiu th khc na, kh y v cng kh tinh vi, phc
tp.
(3) C s t nh rosa, ci hoa hng, s nhiu nh rosae, nhng hoa

hng.
(4) Chia (dclinaison) vi 6 cch s t, 6 cch s nhiu, nh sau ny

De Rhodes cho th d.
(5) Cng vy, sau y tc gi cho th d v th hin ti, v th qu kh

hon thnh v bt hon thnh.
(6) Th d v th trnh by (mode indicatif), th lin tip hay nguyn

vng (mode subjonctif), th mnh lnh (mode imperatif).
(7) Ch nm, bi ch nam - Qung Nam, Qung nm - thi trc

cng c gi l quc m, quc ng i lp vi ch Hn, ch nho.
(8) Th ch ly t mu latinh, tc phin m theo vn latinh, latinh

ha, phin m ha, roma ha, nh ngi Nht gi ting Nht phin m
theo t mu latinh l romaji. Nm 1774, khi Pigneau de Bhaine son
sch gio l bng ch nm in ti Trung quc th gi l thnh gio iu l
quc ng.
(9) Theo Rhodes th c th vit nh bi, bio (vo). nhng chng ti

ngh nn ghi bv, bvo, va nhc ti b va nhc ti v. Vy chng ti,
vit bta l bv.
(10) Ca, co, cu th c cng, cn ce, ci th c mm nh trong la ng,

ng, do trong vn quc ng, vit ca, co, cu v ke, ki.
(11) " quen dng nh vy", ngha l c vit nh th ri.

Rhodes ti ng Trong nm 1624, nhng t 1615 ng Trong
ngi ta lm vn quc ng ri, c sch v vit bng th ch
ri, nu mun ci cch th cng bt tin. Do my ln ng cho bit
c nh th, tin hn.
86 Nguyn khc Xuyn

(12) Chng ti cha bit ti sao D latinh li c nh Rhodes ni,

ngha l mm, v chng ti vn thy D latinh c nh , v c
cng th ngi ta sng ch ra ch
(13) Trong ting Php, ngi ta phn bit e m, vit , v e ng vit

, trong vn quc ng th ghi e v .
(14) Thc ra trong vn latinh, ngi ta dng c hai, F v PH. PH

phin m ch phi Hilp. y tc gi mt ln na li a ra l do: v
trong cc sch, vit nh th ri, quen dng nh th ri.
(15) Li mt ln tc gi a ra l do thng tc. Ni chung c hai

khuynh hng, mt theo B v mt theo , nhng khuynh hng theo
B thng. Buzomi, Borri, Maiorica l ngi , De Pina, Gaspar
Luis, d' Amaral l ngi B, ni chung a s gio s l ngi B.
(16) Nu vit theo La ng, ng th vit gna, gna ti, gna hin, nu
vit theo B ng th vit nha, nha ti, nha hin, phe B thng.
(17) Trong nhiu bn vit tay trc 1651 cn thy ghi hai chm trn i
trn u trn y nh ni, tau, noucman, toy. Tc gi mun gin d ha,
trnh khng dng nhiu k hiu khi nht thit khng cn.
(18) Gi l y g rt, tc Y hilp, v thc ra k t th k I sau cng

nguyn, ngi latinh mi dng Y Hilp phin m ch upsilon
Hilp, t mu ca h ch c n X, nhng ri h cho tip Y v Z.
(9) Ting latinh c in c i nguyn m v i ph m, v th h vit

ieiunium hiu jejunium. Cho nn trong vn quc ng, nu vit i,
iu th ngi ta c th lm v c l j, ju cho nn phi ghi vi y l
y, yu, cn nu vit i th khng th lm c.
(20) Cc tc gi thi mt phn no trung thnh ghi li cch pht

m thi , cch pht m a phng.
(21) Du sng "tilde" ly trong ting B nh vit tt hai ch ng

cui mt t nh a l aong (ong) ma l mang (mng), c l cng.
Nguyn khc Xuyn 87

(22) Nh trn ni, cc tc gi ghi cch pht m khc nhau, tc gi

cn thm "khi dng s bit", vic s dng s dy cho bit.
(23) La ng c in ghi hai ch u, mt u nguyn m l u v mt u ph
m l v. Khi vit ch ci th u ghi V cho c hai, cn khi vit ch
nh th u ghi u cho, c u v v. Cho nn trong T in, ngay vo u
ch ny, c ghi V m hiu U m. T in ghi ln ln U v V.
(24) Mt ln na tc gi khng nh khng dng hai chm, trnh

dng nhiu k hiu sinh ln ln. Coi thm ch thch 17.
(25) y l mt trong hai bn vn then cht ca hin chng ch quc

ng; ting ng trong gm c 5 nguyn m ly trong ting latinh l a
e i o u thm hai nguyn m sng ch ra l v . Nu thm , v l
10, nhng khng c , s ni sau.
(26) Coi ch thch 18 v 19.
(27) L do dng Y thay cho I rt xc ng, li trnh c hai chm, coi

ch thch 19 v 23.
(28) Tc gi ghi EI trong s cc nh trng m, thc ra trong mt s bn

vit tay c, cn ghi y = y, cun = qun, nhng khng thy ei.
Chng hai
(29) Trong ting Hilp c ba k hiu: sc ln ging, trm xung ging,

v un ln ri h xung, chm iota t di c nh ai ei oi, cn
du hi nh ca chng ta l ting latinh. Chng ta c tn cc du bng
ting latinh:
Acutum sc
Grave trm, huyn
Circumflexe un, ng
Ponderosum nng
Dulce du, hi
88 Nguyn khc Xuyn

Taberd ghi: Acutum (sc),. Descendens(h, huyn), Cadens (ng) hay

Circumflexe (un, ng), Ponderosum (nng) hay Grave (trm),
Interrogans (hi). Nh vy, Taberd vit tn cc du bng ting latinh
v ln u tin t tn cho nm du l: sc, huyn, ng, nng v hi.
(30) Taberd ghi b t (glomus serici, cun t). TKT ghi b l si t,

vi buc diu, an li, b i, b trung, b kim, ng b, nh b.
(31) Tc gi g p, nhng cng kho, r vi du nng ch r, theo

cch pht m a phng, thnh d r m pha s l, do re mi fa sol
la. Taberd sau ny cho th d chnh xc hn v by nt nhc trong m
giai.
(32) Coi ch thch nhng s 17, 24, 29.
(33) Trong nim lut lm th latinh, c vn di, vn ngn, gi l chn

di, chn ngn, di th c k hiu - , ngn th c k hiu , khng thy c
du m, th nhng trong ting Php chng hn th thy c du m ny
trn mt s ch nh me (hn).
(34) Rt quan trng hiu cch ghi theo ting ng Trong, khng c
nguyn m thc th, coi bi ring chng ti vit v vn ny.
(35) y l du sng (tilde), coi ch thch s 21.
Chng ba
(36) Th d ly trong ting latinh chia danh t puer, thng. Ch

puer latinh thay i su ln v s t, su ln v s nhiu, trong khi
ch thng khng thay i. V s t c puer, pueri, puero, puerum,
puer, puero, s nhiu c pueri, puerorum, pueris, pueros, pueri, pueris.
(37) Taberd: m, mt m, m rau; m ti (chng ti). Khai tr khng

ghi.
(38) Taberd: t tin, t n, t tng.
(39) Taberd: ph ng (cc ng), ph nui, ph g, ph on y, ph

loi y. Khai Tr: ph ng, ph b (ting c).
Nguyn khc Xuyn 89

(40) C th ni: chm u ba chng n, chm u mt a, chm u

ba a
(41) Ting latinh: doctus, thng thi, doctior, thng thi hn,
doctissimus, rt thng thi; bonus, tt, melior, tt hn, optimus, rt tt;
altus, cao, altior, cao hn, altissimus, rt cao.
(42) Taberd: cc, cc sang (rt sang), cc trng. Khai Tr: cc, rt
mc, n th l cng, cc rng, cc p, cc k.
(43) Khng c trong Taberd.
(44) Taberd: gia, gia thm; gia git (nhiu, rt nhiu). Khng c trong
Khai Tr. LV: gia git l kht khe, qu ng, ph bnh gia git, yu
gia git.
(45) Taberd: thay, tt thay (rt tt), nhn thay (rt nhn). Khai Tr:
thay l ting tr t t ng sau cu t than tic, thng thay! tic
thay! may thay! - Nhng hiu l thn t th ng hn.
Chng bn
(46) Taberd: ngi, nh ngi, ngi t (ego et tu, ta v ngi). Khai

Tr: ngi l ting tr ngi no trong khi ni, c khng trng.
Cn i ngi y ngi i, No ngi by tm mi m gi, ca
dao.
(47) Taberd: qua (chng ti), hay l ti, khi ngi trn ni vi ngi
di, m qua (chng ti), chng qua (chng ti). Khai Tr: qua l ta,
chng ta: qua i chi vi bu. LV: qua, ting chng xng vi v
hoc ngi ln xng vi ngi nh: Bu ni vi qua bu khng lang
ch, Bt c ri nh d bu cha?
(48) Taberd: min l ti (vi s cao sang, quyn th). Khai Tr: min l
ta, ting ngi trn xng vi ngi di, Thi cp sng chng
min i ri, K.
(49) Taberd: tu dng (ni vi vua). Khai Tr: dng l tu ln, Khu
u dng trc long nhan nhng l, cd.
90 Nguyn khc Xuyn

(50) Taberd: bin bch, minh bch. Khai Tr: bch l tha, by t, ni
vi ngi trn, n cha sch, bch cha thng, Tng. Phn nhiu thay
ting tha ni vi nh s, trnh tn tui, bch duyn do, Ph-Tr.
(51) Taberd ghi ching vi ngha ging, ging (mi ging), ba ching
(tam cng). Khai Tr: ching l trnh tha, ching lng, ching xm.
(52) Tn ring latinh l Ioannes, ting Php l Iean, ting Vit dch l
Gioan.
(53) Cch xng h trong ting Vit kh tinh vi, t m, phin toi.
Nu phi vit truyn ng Thin Cha lm Ngi, th cn phc tp,
kh khn hn nhiu. c l din gii i cht v em vo thc hnh
trong Php Ging. Coi PG th kh thch th, bi c nhiu cu ngy
ng.
(54) Tn ring latinh l Petrus, Php l Pierre. Vit l Phr.
(55) Hin nay, trong mt vi min, ngi ta vn cn king nh th, th

d king tn Quang, gi quang l gnh.
(56) Taberd: tn, t tn, gi tn, tn thnh. Khai Tr: tn hm (tn t

cho ngi cht cng gi), tn hiu, tn tc, tn t, nhng khng c
tn quan.
(57) Ba tn quan: kin louc, kin lc, kin trng, trng kin; ph dung,
th hoa mi tr mu trng, ri hng, gn tn bin (LV); mu ti,
ti nng gii giang. - Trong Truyn Vng quc ng Ngoi (1651),
c l cho bit, khi ti K Ch nm 1627, Trnh Trng cho tm tr
nh mt vin quan tn l mu ti (Coi Sd q.2, ch.12).
(58) Li gii thch ny c th ch ng cho mt a phng. Vic ly

tn con gi ngi cha th kh thng thng ngy nay.
(59) Hin nay cha dnh ring cho linh mc, c cha dnh cho gim
mc, thy dnh cho tu s, chng sinh cha lm linh mc. c thi k,
ngi ta gi linh mc l thy nh c l ni, cho nn gim mc c
gi l c thy.
Nguyn khc Xuyn 91

(60) y c th l tn tch ca mt d oan.
(61) Taberd: cu hu l ngi c h mu vi vua. Khai Tr ghi cu l

ting gi cc con quan hay cc ngi con trai t tui: cu m, cu c,
cu hai.
(62) Taberd: quan chng l chc quan gn vua, thay vua. Khai Tr
ghi: chng n, chng l, chng l coi gi.
(63) Theo d oan: v s qu thn bt con, nn nhng quyn lm cha

lm m cho qu thn v ch xin lm anh,ch, ch, d.
(64) Taberd: ngi l i t ch k c chc cao quyn trng. Khai Tr:

ngi l ting gi ngi tn trng, xin ngi chng cho.
(65) Thc ra, v sau, khng ai theo c l v vic trnh khng dng
i t ng ch cc Ngi Thin Cha hay cc thnh thin thn,
cng nh khng ai theo ng v vic khng dng hai ch nhn danh.
(66) Taberd: t, ni t, ngi t. Khai Tr: t l kia, y, ni t, ngi

t.
Chng nm
(67) Tc gi nhc nh nhiu ln v vic s dng, thc hnh: "khi dng

s bit...", vic s dng s dy cho bit.
(68) Ai l ai, ng hn ai ai.
(69) i g hay g, c l khng cho bit ti sao li ni i g hay

g, nhng Taberd ct ngha y trong phn Khi lun T in
(1832), mc ch i.
(70) Nhiu cn l diu, du, deo, cng nh nhng, cn l dng.
(71) Coi ch thch 69.
(72) Taberd: n l ph ng nghi vn mc ch, bao n? ai n? Khai

Tr: n l khong thi gian ngn ngi: bao n, my n.
92 Nguyn khc Xuyn

Chng su
(73) Borri nm 1621 khi vit v ng Trong th cng ni ti cch

"khng chia" trong ting Vit, ng t ting Vit, nhng ng em th
d v ng t c (habere), ti c, my c, n c...Cn c L th ly
ng t io (yo, yu, amare) lm th d. Sch ca Borri c pht
hnh v Php nm 1631.
(74) Vic trnh by cc th, thi, cc cch, th lm cho chng ta hiu

ting latinh hn ting Vit, hoc ng hn, cho nhng ngi bit ting
latinh hiu ting Vit nht l khi phi dch bn vn Vit ng qua ting
latinh.
(75) Taberd: ma (ng, ch: noli, ne), ma h, ma n, ma kh.

Khai Tr: ma nh l, ch, nh ma dm t nan.
(76) Taberd khng ghi g. Tri li Khai Tr: hm, coi gm; gm l
dng li, khoan , gm ri hy n, gm nc c.
(77) Dy d c coi nh ng t ghp, dy v d, trong ting Vit c

nhiu ng t ghp.
(78) Th ng danh t ba cch, tn di, do v dum trong ting latinh,

gi l th gerondif.
(79) Th ng danh t hai cch, tn tum v tu, gi l th supin, trong

ting latinh.
(80) Taberd, Khai Tr khng ghi t ny. L Vn c: n l no u,

m thm, l, n cn, n l, n lo, n thm.
(81) Taberd: st, chng bit st (hon ton khng bit). Khai Tr: st
l ting tr t t ng sau cu ni, t khng c g ht c, chng c
g st, chng bit g st.
(82) Taberd: u, ph ng t cui cu qu quyt ph nh,

khng u, dm u. TTV: t ch mt ph nh, c ngha l khng:
u c th, ti c nh v bt u, ti khng n u.
Nguyn khc Xuyn 93

(83) Taberd: chc, chc y, thot chc, bng chc, mt chc, ti chc
(chnh ti y), phi chc. Khai Tr khng ghi cch ni ny.
(84) Phn t hay ng tnh t trong ting latinh (participe) dng nh

danh t: amans,k yu, ngi yu, nhng cch dng trong lang th
khc.
(85) Theo c l th k c hiu nh thuc s nhiu, th nhng cng

ni nhng k, nhiu k, t k, him k.
Chng by
(86) Khi ni bt bin th hiu theo ting latinh ch ting Vit bt bin
ht c m. Nhng ch bt bin trong La ng l ph t, lin t, gii t
v thn t. Du sao cng l cch phn tch ting ni ca chng ta theo
ting latinh. Bn loi t c bin i l danh t, ng t, i t, tnh t,
vn theo La ng.
(87) Taberd: trm (ph t, cch giu, cch kn, cch ln lt) trm lnh,
trm cho. Khai Tr: trm, trng trm, ni trm, trm ngh, trm php.
(88) Theo ting latinh Petrus (danh cch), Petre (h cch); dominus
(ng ch, ch) thuc danh cch, domine, thuc h cch (tha ng
ch).
(89) T ghp: s, s s, ngy nay ni se s.
(90) Lin l lun. Trong cc tc phm ca c l, khng ni lun

nhng lien (lin).
(91) Taberd: h, thng h, tic h, khn h, h h.
(92) Taberd: ha hai (c hai), ha n ha ni (va n va ni, v n v

ni). Khai Tr ha l u c, Hai em phng trng ha hai, K; Hai
tnh vn c ha hai, K. C v do c ha. c l vit c v kh nhiu,
v trong kinh bn Kit gio vn cn dng.
(93) Ni l "i chiu", nhng thc ra l ly ng php ting latinh lm

c bn bn gii v ng php ting Vit.
94 Nguyn khc Xuyn

(94) Cha nht thit nh vy, nh con dao, ci ko, con quay, ci
chi, con tin, ci ci. Trong Php Ging cn c ci chim, ci kin,ci
my, ci ngc, ci sao, ci tc; trong ca dao ngn ng: ci ng, ci c,
ci vc...
Chng tm
(95) Lm phc: lm cc vic phc c, bc i.
(96) Taberd; th l tiu t hay ph ng thng chng c ngha g, th

nhng li cho my th d: mun nghe th nghe, phi vic th lm. Khai
Tr: th (thi): ting tr t ch v trong th gi, trong ci a v no
ni phn ni trn vi phn ni di: i th n, kht th ung, git
ngi th phi ti, mt th i ngh, cha th phi t, con th phi hiu.
(97) Taberd: ch, ch chi, m ch, th ch, ch th sao? ch nn, ch

h. Khai Tr: ch l thi, c khng cn, ch n th ch, ch gip th
ch, li cn lm hi.
(98) Vi: khng c trong Taberd, khng c trong Khai Tr.
(99) La: khng c trong cc t in.
(100) Coi ch thch 67.
PH LC
1. Trch Truyn Vng Quc ng Ngoi, quyn 1, chng 30
V cc thanh v cc du trong ting ni bnh dn nc Annam
(Des tons et des accents de la langue vulgaire du Royaume d '
Annam)
Mc du ting ni thng dn ngy nay ph thng khp nc

Annam khc vi ting Tu, th nhng cng c vi nhng cung ging
khng qu khc vi cung ging ting Tu. Ting Tu ch c nm
ging ni, cn ting Annam th c nhng su, rt p ng vi nhng
du nhc ca ta, lm cho cc ting u khc nhau v ngha, n ni
Nguyn khc Xuyn 95

khng c ting no m khng ghi thm mt trong su du l nh hn

v c tnh ngha ca ting. Nhng du hay thanh th khng ghi trong
ch vit ca h, nhng ch ph din trong ging ni m thi: iu ny
lm cho chng ti rt kh hiu sch v ca h. Th nhng chng ti
ngh cch ghi cc ging khc nhau bng tt c cch vit ca
chng ta, lm cho chng ta hc bit s khc bit trong cung ging,
hiu ngha.
Thanh th nht l thanh trm, h ging c, nh ta ht ging

trm trong ca nhc, v chng ti ghi du trm ngi Hilp, nh ch
d, c ngha l ci by. Thanh th hai l thanh hu nh trm hoc gn
nh trm, phi c cht c gng c, nh pht ra t lng ngc v
chng ti ghi bng mt ci chm di nguyn m theo cch ngi
Hilp t du iota, nh ch r, c ngha l r cy. Thanh th ba l
thanh un trm, un ging m c v c mt cht c gng ngc, v
chng ti ghi bng du un ngi Hilp, nh ch m l tn mt qu
tc trong x ny. Thanh th bn l thanh bng c m khng cn cung
ging, v chng ti cng khng ghi bng du no ht, nh ch fa,
ng hn pha, c ngha l pha trn, v trong ngn ng ny khng c
ch bt hi. Thanh th nm l thanh un nhng du hn, c nh th
chng ta t cu hi v chng ti cng ghi bng du hi ca ngi
Latinh, nh ch s, c ngha l danh mc, quyn ghi chp. Thanh
th su l thanh sc, c vi ging bn gt nh th ngi no ni khi
gin d, v chng ti ghi bng du sc ca ngi Hilp, nh ch l
c ngha l l cy. Nh vy su thanh (nh ti ni) c th p ng
vi su nt ca nhc ca chng ta l d, r, m, pha, s, l.
C mt iu rt kh trong ngn ng ca h i vi nhng ngi

mun hc, l tt c s khc bit v thanh v ging u trong mt
ting hay mt vn, gy thnh nhiu khc bit v ngha, th d ch ba
c vi thanh trm th c ngha l b, b ni, b ngoi; nu c vi
thanh gn nh trm th c ngha l dnh (1), hay vt ph thi (2); nu
c vi thanh un trm th c ngha l cn (3), cht cn li ca cy c
hay tri cy sau khi p ht cht ngt; nu khng c thanh v c
bng phng th c ngha l con s ba, nu c vi thanh un du, nh
hi, th c ngha l mt ci tt (4), hay tt; nu c vi thanh sc th c
ngha l v mn ca nh cha. Do ch mt ting c tip mi ln
vi nhng thanh khc nhau ba, b, bv, b (5), c ngha l ba b bv
b. Cng vy vn ca c vi cc ging khc nhau th thnh bn ngha
96 Nguyn khc Xuyn

khc nhau, v vi thanh trm, c, c ngha l tri to di (6), vi thanh

bng, ca, c ngha l ht xng, vi thanh hi, c, c ngha l ln v
vi thanh sc, c c ngha l con c.
V th nhng ai cha thng tho cc thanh hoc cc du th thng

rt bc mnh v dng ln mt ngha k khi hoc hn xc vi mt
ngha khc, nh xy ra khi mt cha dng chng ti mun sai y t
ngi bn x i mua c, cha ni r ting ca nhng c vi thanh trm,
ng ra phi c vi thanh sc, th l thay v c cha c bo mua, th
ngi y t li em v cho cha mt thng y tri to di (c), v
ngi y t thch th xin li v li sai bo anh nhn c. Mt cha
khc mt ln sai ngi i nh my gc tle (7), nhng c vi thanh
hi, li c ngha l tl con (tr con), ch khng c vi thanh bng c
ngha l tle (tre). Th l tt c l tr con ang trong nh nghe thy
li sai bo lin chy trn ht, tng ngi ta mun nh p mnh.
Ngi ta ch bo chng tr li c, sau khi cho chng bit ngi
truyn khin v s lm ln bi cha bit ging ni. V cha bit
cc du khc nhau ny nn cn c th xy ra ng nhn ngha, mun
ni s thnh thin li ha ra ni s tc tn; cho nn nhng ngi rao
ging li Thin Cha phi rt cn thn khng lm cho li Thin
Cha thnh ng nghnh v ng khinh b trc mt lng dn.
Ch thch
(1) Trong nguyn vn ting Php, khng vit ting Vit m ghi bng
ting Php l coller. T in VBL vit b, b vng tc m, m vng,
m bc.
(2) Cng vy, trong nguyn vn ting Php, khng ghi ting Vit m
ch ghi ting Php l une chose abandonne, tc b, theo T l vt b
i, res pro derelicta.
(3) Trong nguyn vn ting Php, khng ghi ting Vit m ghi ting
Php l le marc, tc b, nhng tc gi lm vi du nng
(4) Cng khng vit ting Vit m ghi bng ting Php l un soufflet
(mt ci bv), souffleter (v, ng t).
(5) Nu chng ta t thnh hai hng song song th thy nh sau :
Nguyn khc Xuyn 97

Huyn trm d b b
Nng hu nh trm r (r) b (m) /
Ng un trm m b /
Bng bng pha ba ba
Hi un du, hi s bv bv
Sc sc l b b
(6) Coi c l to di, pomme sauvage, v khng c ch tng ng.
(7) Trong bn ting Php, ch vit ting Php l cannes, ri mt ln

vit sai l le tc tle (tre). Bn ting Php in Php, nn cha c ch
Vit v cng d xp sai. T vit: tle (tre), canna Indica, tl, cn tl
(tr, cn tr).
Trong Ng php, hn mt ln, c L ni v trong cc sch

vit nh th, cho nn ng khng mun ci t hoc khng tin ci t
thng tc cng l mt qui lut. Th nhng ng thi ng cng a ra
mt vi im cho chng ta thy c ngi vit khc ng, ch trng
khc ng. Chng ti thy c hai im, mt l ng ch trng khng
dng hai chm trnh dng nhiu k hiu qu, th d vit ca vi hai
chm trn ch i, c L ngh vit Y thay cho hai chm tc cay,
vit thy vi Y thay cho th vi i hai chm, th hai, ng ch trng
b hai chm trn nh c vit cu khng c hai chm.
Trc 1651, chng ta cha c mt bn vn ch quc ng no

ng k. Trong Lch s ch quc ng, Quang Chnh cho bit c
my t liu qu gi, mt ca Amaral vit nm I632 v mt ca Bent
Thin son nm 1659. Th bt ca Amaral vit ti K Ch th bng
ting B ni v tnh hnh i v o ng Ngoi vo nm 1632 (48
t ri, tc 97 trang kh 13 x 21). Cc ch quc ng trong ti liu ny
c kh nhiu, nhng ch l nhng a danh, nhn danh v mt t ch l
t, th nhng rt qu cho vic hc hi ca chng ta ngy nay. Th bt
ca Bent Thin l mt bi di hi hon ton bng ch quc ng (12
trang ch nh kh 20 x 29), qun gi l Lch s nc Annam".
98 Nguyn khc Xuyn

Cng phi thm mt th bt ca Vn Tn (1659) v mt ca Bent

Thin (1659), hai t liu ny ngn hn.
tin b hc hi, chng ti lm my bng ch quc ng: bn ch in

ca Borri (1631), th bt ca Amaral (1632), th bt ca c L
(1636), bn ch in ca c L (1651) v th bt ca Bent Thin
(1659).
2. Bng ch in ca Borri 1631

Tng trnh v Vng quc ng Trong bn ting Php, Lille,
1631.
Anam An Nam, tr1,2.
Ainam Hi Nam 3.
Banco Bn C 201.
Cacciam Ca Chm, Thanh Chim hi khu 4.
Can cam, tri cam 13.
Chiu ch, sch ch 73.
Co c, ng t c (avoir) 74.
Con gnoo muon bau tlom laom Hoalaom chi 102.
Con nh mun vo trong lng Hoalang chng?
Confus Khng phu t 69.
Da an nua, n na,
Da an het n ht 177.
Da den lut n lt 8.
Nguyn khc Xuyn 99

Doy i 47.
Gnin Nhin, tn con voi 39.
Gnoo Nho, tri nho, cy nho 39.
Kemois K mi 4, 6, 49.
Kim kinh, kinh sch 73.
Lut Lt 9, 10.
Maa Ma 205.
Macao Macao 100.
Maqui, maquo Ma qu, ma c 100.
Noocmn Nc Mn, th trn gn Qui Nhn 42.
Omgne ng Ngh 216.
Onsai ng Si 196.
Onsai di lay ng Si i li 192.
Onsai Ly ng Si L 193.
Onsays Cc ng Si (s nhiu theo ting Php, les onsays), 196.
Quamguia Qung Ngi, Qung Ngha 4.
Quingnim Qui Nhin, Qui Nhn 4.
Renram Ranran, Ph Yn 4, 85.
Sayc chiu Sch ch 73.

Sayc kim Sch kinh 73.
100 Nguyn khc Xuyn

Scin mocaii Xin mt ci 48.
Sin mocaii Xin mt ci 47.
Sinuua Thanh ha, theo ngi B, 4.
Tui ciam biet Tui (ti) chng bit 191.
Tunchim ng kinh (ng Ngoi) 3.
Xaca Thch Ca 198, 202.
Xin xin xin Chng ti cha bit l g, ting Php dch l Nant Nant
Nant
H khng H khng H khng
3. Bng ch quc ng Amaral 1632

(Theo Quang Chnh, Sd, 54-63)
An nam
n dng huyn (An dng huyn)
B b u (b b o), b ny b o, nn c ci tn .
B cy (b Ci), tn b c o v ri b o.
B u (b o), b c o, b Ci.
B c h (b c H)
Bn b (bn B , mt a im bn kia sng Hng, c ghi trong

bn c L 1650).
Bn a, (bn ng a, thuc K Ch).
Nguyn khc Xuyn

101
B chnh (tnh ranh gii ng Ngoi, ng Trong).
Bua, Bvua (vua).
C chm (cu Chm).
C in (cu Dn, thuc ng nam K Ch, ngy nay c Cu Dn.

Nm 1627, khi c L ti K Ch th cTrnh Trng cho c tr
y, ng vit l Caugien, cn Amaral ghi hn ghi in = jn).
Cha (chay, n chay)
Chp (chp, thng chp)
Ch dng (ch Dng hay ch ng?)
Ch thu (ch Thy)
Cha
Cha bng (cha Bng, Thanh vng, Trnh Trng)
Cha c (Trnh Tc, con c Trnh Trng)
Cha d (cha Dng, Dng l cng Trnh Khi)
Cha o (cha ng, mt tn khc gi Trnh Trng)
Cha trit (mt tn gi khc ca Trnh Tng, Trit vng).
Cha t, cha d, cha qunh (Cha Tung, Cha Dng, Cha Qunh,
ba anh em ca Trnh Trng).
C bt (c Bt)
C (n c)
Ct by (ng ct, bi ton)
102 Nguyn khc Xuyn

Co thn (Cng Thnh, mt thy ging)
Ca y (Ca sng y, ca y)
Ca nam (Ca Nam, thuc K Ch)
ng Ngoy (ng Ngoi)
ng tlo, ng ngoy, ng tln (ng Trong, ng Ngoi, ng

Trn = Cao Bng).
y (tn mt gio dn K Chm, Bo Lc i).
x (nh th u x).
inh hng (mt a danh).
nh (nh lng).
c b sang ph (Sang Ph, th phi ca Trnh Trng).
c b X (tn mt b ln, m du ng Y Nh).
c long (nin hiu vua L (1629-1634).
c o h (c ng Hu).
c o t (c ng Ty,Trnh Tc, ng qun Rum, Thanh ha,

vo thng 12-1631).
c vng (Trnh Trng).
Gi (ngy gi chp)
J (gi, coi: o j, ng gi).
Hng b (Hng B, mt ph K Ch).
Hng bt (Hng Bt, mt ph K Ch).

Nguyn khc Xuyn
103
Hng mm (Hng Mm, mt ph K Ch).
Hng thuc (Hng Thuc, mt ph K Ch).
Hin (nh hin, ta n cp hai ng Ngoi).
Hong x x (Hong x x).
Hy n x (Hi An x).
Huyn (huyn).
Huyn byc hc (Huyn Bch Hc).
Huyn nghi xuon (Huyn Nghi Xun).
Huyn Thinh chng (Huyn Thanh Chng).
Huyn vnh ly (Huyn Vnh Li?).
K n lng (K An Lng gn Bi Chu ngy nay).
K bng (K Bng, thuc ph Thng Tn ngy nay, c ch Bng ni

ting ngy nay?).
K bu (K Bu).
K by (K By).
K by (K By?).
K bc (K Vch thuc Thanh Ha).
K b (C th l K V thuc Thanh Ha theo o t 1627).
K chm (C th l k Chm, hin nay c Chm thng v Chm h,

bn ny sng Hng, gn ngang vi Hng Yn bn kia sng
K chon (C th l k Chun, ngy nay thuc tnh Nam H, thuc
104 Nguyn khc Xuyn

gio phn H Ni?).
K ch (Thng Long, ni hp ch bun bn sm ut, tnh thnh, tri

vi k qu).
K d (m K D?).
K ( K y).
K gin(K Gin ).
K h (K Hu An dng huyn).
K jng (K Ging?).
K lm, huyn t sn (K Lm? huyn Tng Sn).
K lng tr x (K Lng trung x, hin nay c h o Trung lng

).
K ma (K Ma).
K mc (K Mc).
K n (K N, nm 1627 c L v Marquez ti, nm 1631 De

Fontes n thm, 1632 Maiorica ti).
K qung (K Qung,tnh Qung Nam).
K Qun (C th l, lng Qun ngy nay, c ch Qun, cu Qun trn

sng Nhu, thuc Thng Tn).
K st (K St?)
K s (K S?)
K suy (K Sui).
K tranh xuyen (lng K Tranh xuyn ).

Nguyn khc Xuyn
105
K vnh (K Vnh, tc Vnh Tr, ni ting v c tiu chng vin,

thng gi l trng K Vnh, thuc Nam nh, c ng Trm ch,
ng L M t o).
K vnh cang (K Vnh cng, Vnh Cang).
Li (ly).
Lng c (lng Cu).
Lng b bu (lng Bng bu).
Lng K tranh xuyen (lng k Tranh xuyen).
M (ma, lm ma, lm chay).
Ngh an
Ngh n (Ngh an)
Nghy n x (Ngha an x).
Nh huyn (nh huyn).
Nh nga (nh Nga, ni c nh th o).
Nh ph (nh ph).
Nh ti, nh hin ( nht ta n, nh ta n).
Nh thng y (nh thng i, c quan cao cp Ph liu).
Nho (Nhu, tn ring).
Nhun (Thy ging Ynh Nhun, mt trong ba thy ging ngi ng

Ngoi).
Nn kh (gn K V c thy ging Tma).
106 Nguyn khc Xuyn

o b ph (ng b ph).
o chng d (ng chng Dng), trong Ng php v T in c L

cho bit ng Ngoi, ng chng l chc quan cp di, cn
ng Trong th ng chng l ngi c h gn vi nh cha hoc
chc quan ln.
o chng h (ng chng Hng).
o chng hng (ng chng Hng).
o chng l (ng chng L).
o chng qu (ng chng Qu).
o chng tuyn (ng chng Tuyn).
o c ng (ng c ng).
o c nh (ng c nh).
o c h (ng c H).
o c ho (ng c Ha).
o j nhc (ng gi Nhc).
o kh (ng Khng t).
o ngh (ng ngh).
o ngh vn nguyn (ng ngh Vn Nguyn).
o ph m liu (ng ph m Liu ).
o ph (ng Ph ).
o ph m kim (ng ph m Kim).
Nguyn khc Xuyn

107
o ph m nhm (ng ph m Nhm).
Phe (Ph, tn mt vin quan).
Ph l x.
Ph x.
Ph.
Phc n x (Phc an x, gn Thng Long).
Quan voy (Qung Vi, tn ring).
Qung (Thy Qung).
Qung b (Qung B cnh H Ty ngy nay, trc c n ngoi gio

nay tr thnh nh th o).
Qung lit x.
Rum (mt a danh thuc Thanh Ha c ngi theo o rt sm, t

thi c L, 1627).
Sy (Si)
Sy ho (Si Ha, tn ra ti l Tae).
Sy vy (Si vi)
Sm phc x (C th l xm Phc x b sng Hng H Ni).
Si
Tm ng (Tam ang, a danh thuc K Ty trong bn c L

1650).
Ty (b Ty).
108 Nguyn khc Xuyn

T k o (t cc thn lm ch cc thuyn chin, 26 thng 2 m lch).
Thng (Thng, tn thy ging Tma).
Thanh vng (Trnh Trng).
Thn kh (Thanh kh).
Thn t (Thn t, ni th thn).
Thi (thy).
Th u(thy o).
Th ph th (thy ph thy).
Th vn Cht (thy Vn Cht,mt thy ni ting)
Thc ca (Thch Ca)
Thinh ho (Thanh Ho)
Thinh hoa
Thon he (Thun Ha).
Thuyen th (thuyn thy).
Tnh.
Tri Yu (nh th Tri Yu).
T t huyen (T t huyn).
Vng may (nh th Vng May).
Vn nguyn (Tma Vn Nguyn).
Vnh t (nin hiu nh L 1620-1628, trong Truyn Vng quc ng

Nguyn khc Xuyn
109
Ngoi, c L ni v nm 1929, c hi hn v i km, nn nh vua

i Vnh t thnh c Long).
X b (a danh ).
X Thinh hoa (x Thanh ha).
Yu nhu (yu nhau).
4. Bng ch quc ng theo th bt ca c L 1636

Truyn Vng quc ng Ngoi, bn La ng
Trch quang Chnh, Sd. tr. 43-46
Ainam Hi Nam
An nam An Nam
Ba hn Ba hn
Bai via By va
Bat min Bt minh
Bochin B Chnh
Bua Vua
But Bt
C C
C C
C C
Cai huyen Cai huyn
Cai phu Cai ph
110 Nguyn khc Xuyn

Cai x Cai x
Che bich K Vch
Che ce K Ch
Che no K N
Chin via Chn va
Cha bng Cha bng, Bnh an vng, Trnh Tng
Cha Canh Cha Canh, Cha Khnh Cao Bng Mc knh Khoan,
hiu Khnh Vng
Cha o Cha ng, Trnh Trng
Cha Thanh do Cha Thanh , Thanh vng, Trnh Trng
Ciua ban uuan Cha Bng vng, Bnh An vng, Trnh Tng
Ciua Canh Cha Canh, Cha Khnh
Ciua ou Cha ng, Nguyn Hong
Ciua sai Cha Si, Si vng, Nguyn Phc Nguyn
Cu hon C hn
Cua bang Ca Bng, Thanh Ha.
Dang ng
Dau nhu o Nhu, o nho
dau thic o Thch, o Thch ca
Den n
Nguyn khc Xuyn

111
Dum ng
Ghe an Ngh An
Gi Gi chp
Gna hien Nha hin
Gna huyen Nha huyn
Gna ti Nha ti
Huan com Hng cng
Kiemthuong Kim Thng, Trnh Tc
Kim Kinh
Lautu Lo t
Min Minh
Phat Pht
Phucchen Phc Chn, Phc Chn
Rum Rum, a danh thuc Thanh ha
Sai Si
Sai ca Si C
Sai vai Si vi
Sin do Sinh
Tam iau Tam gio
Thai Thy
112 Nguyn khc Xuyn

Ten si Tin s
Thicca Thch Ca
Thinh hoa Thanh Ha
Thuam Thun
Tle Tre
Tl Tr
Tung ng, ng kinh
Van Vn
Vu V, v
5. Bng ch quc ng trong

Lch s Vng quc ng Ngoi, bn Php ng Lyon 1651
Ainam Hi Nam 313
An nam An Nam 2
An vuc An Vc 136, 144
Ba b ba b Ba b bv (v) b 111
Ba hon Ba hn 93
Bai via By va 93
Bat min Bt minh, khng r 36
Blau cau Tru cau 26
Bo chin B Chnh 230, 232, 234
Nguyn khc Xuyn

113
Bua Bvua, vua 8, 12, 13, 14, 15
Budda Bt 68
But Bt 129
Ca, c, c. c Ca, c, c, c 111
Cai huyen Cai huyn 39
Cai phu Cai ph 39
Cai xa Cai x 40
Caie nhn danh? 297
Cau gien Cu Dn, ngy nay cn gi Cu Dn 169
Che an K An, Ngh an 229, 230
Che bich K Vch 250
Che bo K B, Paul Che bo 257
Che ce K Ch, Thng long, kinh 3, 13
Che dun K ng, Hi dng 220
Che no K N, a danh, 227
Chin via Chn va 94
Ciua Cha 13, 14
Ciua bang Cha bng, Bnh An vng 10, 11, 15
Ciua Canh Cha Canh, cha Khnh 4, 11, 158, 161
Ciua o Cha ng, Nguyn Hong 137
114 Nguyn khc Xuyn

Ciua sai Cha Si, Nguyn Phc Nguyn 137
Ciua Thanh do Cha Thanh vng 16
Ciua Thanh do vvang Cha Thanh vng 12
Cu hon C hn 91
Cua bang Ca Bng, Thanh Ha 128
Cua ciua Ca cha 108, 229
Cua sai Ca Si, ca Thy 151
Dang ng 129
Dau o 129
Dau nhu o nhu, o nho 61
Dau Thic o Thch 65
Den n 13, 41
Da li a l 82
D D, ci by 110
Dun ng, tn ngi 114
Ghe an Ngh An 236, 243, 267
Gio Gi, gi chp 84
Gna hien Nha hin 39
Gna huyen Nha huyn 39
Gna to Nha ti 39
Nguyn khc Xuyn
115
Hai an Hi an, a danh? 149
Hau min ti Hn Minh 68
Huan com Hng cng 42
Huyen Huyn 39, 40
Kien thuong Kim Thng, Trnh Tc 322
Kero K Ro, a danh 311
L L 110
Laos Lo, nhng ngi Lo 281
Lau tu Lo t 72
L L, nh L 15
Lechi L chi, tri vi 50
Macao Macao 240, 254, 262
Mam Mm 48
Man tai Mu ti (?) 162
Mj M 110
Min Minh 36
Nanquin Nam kinh 2
Oun ghe ng ngh 170
Pequin Bc kinh 2
Pha Pha, fa, 110
116 Nguyn khc Xuyn

Phat Pht 129
Phu Ph 39
Phuchen Phc Chn, Phc Chn 322
Quin Kinh (Bc kinh, ng kinh,Nam kinh) 2
Re R, r, du r trong m giai 110
Rum a danh thuc Thanh Ha 237
Sai Si 70
Sai ou Si ng 70
Saj Si 146, 165, 210
Saj vaj Si vi 169
Sang da Sng d 64
Sin do Sinh 41
So S, nt nhc trong m giai 110
Tam dang Tam ang, a danh 310
Tam iau Tam gio, 61
Tensi Tin s, tn s 42
Ten touc Tn tc 115
Thaj Thy, thy 164
Thicca Thch Ca 65
Thin hoa Thanh Ha 7, 135, 150, 157

Nguyn khc Xuyn
117
Thuan Thun 36
Tien su Tin s 106, 107
Tun ng 2
Tunquin ng kinh, ng Ngoi 2
Vaj Vi 169
Van Vn 38
Van no Vn N? a danh 144
Vu V, v 38
Vu xa V x, mt a danh 165
Vvan Vng 15
Xa X 40
Xa ca Thch Ca, c theo Nht 65
6. Bng ch quc ng Bent Thin 1659 i chiu

(V Bent Thin, theo quang Chnh, Sd, bn chp)
Bent Thin T in VBL Hin i
Ay ai,ai y, ai i ai
u m o (m) o
A, y y
C u, u l u
Bc h, bc hc bch bch h, bch hc
Ba ln bly bay ln bli bay ln tri
118 Nguyn khc Xuyn

B t by t bay t
B my tuy by mi by mi
B, b bo, ca bo bu, ca bu
B, Thi B bo, bio, bu bo
Bgi by gi by gi
Bgi by gi by gi
B nhe, b by nhu by nhiu
Bng, thi bng bnh bnh, thi bnh
Bvi bvc bvi, ci bvc vi vc
Bvng, ra bvng bvng vng
Bvo bveo vo
Bv bvy vy
Bv bng v bng v bng
Bvit bvit, nk vit vit
Bv, k bv - - - k V
Bv, lbv bv v
Bv bv v
Bvua bvua vua
Bvut bvut chim vut
Bva bva - - - va va
Nguyn khc Xuyn
119
Bvng bvng, bvua vng, vua
Ca, quan ca cai (quan cai) cai, quan cai
Cy, ca cy ci, ca ci ci, ca ci
Cy ra, cy n ci ci ra, ci n
C, c cy cy
C cu cu
C cu cu
C cy la cy
Cha chay, n chay chay
Ch chy chy
Ch chy, chy nh chy
Ch chu, con chu chu
Ch chc chu chc chu chc
Chy by chi bi chi bi
Coy coi, coi sc coi
Cy Ng ci ci
Ci Tr ci, m ci ci
C, m c ci, m ci ci
Ct, ct l ct, ct ly ct, ct ly
Cy nga ci nga ci nga
120 Nguyn khc Xuyn

Cy ci, n ci ci
Cy, ch cy ci ci
Dy, tc dy di, o di di, tc di
Dy phi v di x. dei, knh di di s
Dy, ti lng dy di di
D d dy x. dey dy d
D m i - - - dy m i
D, lm d du x. deu du
Dy,dng dy di di
D lon di di lon
Dng nc dng dng
Duien duien duyn
Dy di di
y, y i i
hn i hn i hn
y, n y n i n i
, n y y
t y x. y, y t y t
y nk y y
n b n b n b
Nguyn khc Xuyn
121
u u
y kht i kht i kht
y i, theo i, lm i i
y voi i ngy, hng ngy i voi
y n i n i n
y tn i i
y, n y i i
uy chu ui ui
Gi, gy gi, con gi gi
G, g g gy, g gy gy
G gy gy
G, cha gs gh, cha gh gh
Geo mnh geo la gieo
G; tin g gy, tin n gy giy
Giy t gii, th gii gii
Giy ty gii ti gii ti
Giy gii gii
Gy l gi gi
G l, g m gi gi
Ga ng gia ng gia
122 Nguyn khc Xuyn

Gy gi gi, gi
Ha ch ngha hay hay
Ha, th ha hai, th hai hai
H cn hy hy cn
H h,h tc hu h hu h
Hy, hi hi hi
Hy th hi thi hi thi
Huin huin huyn
H hu hu
Iu yu yu
Iu yu yu
Ja thi gia gia
Knh D, cnh cnh
Knh Lch
Ko khc ku ku
Kha cuc khai khai
Khy khi, cho khi khi
Khu, sc khu khe, sc khe khe
K, lm k c, cm c c
Kua i khoa khoa

Nguyn khc Xuyn
123
L cha, l bvua ly n c Cha bli ly
L n khng c ly n
La, la lau
L bv ly, x. ly ly v
L cc lu cc lu
Lc, Vng Lc lch lch
Ly o li, xin li li
L; thnh l lu lu
My gm mi deao, mi sng mi
M; n m my, n my my
M mu mu
M my my
Ming, thng ming minh, i minh minh
Mlt, mt mlt mlt, mt mlt nht
Ml ml l, nh
Mln, quan mln mln ln, nhn
Mly mli li, nhi
My ny mi ni mi ni
My mi mi
My n ny mi n ni mi
124 Nguyn khc Xuyn

My mi, hai mi mi
My ng mi ngy mi ngy
Na, na nay, mai nay nay
N ny ny
Nn ba tui nn mi tui nn (ln?)
Nga, ngi nga ngai bvua ng ngai
Ng ngy ngy
Nga tho ngay, lng ngay ngay tho
Ngoy bin ngoi ngoi
Ngo hin ngoi k ngoi hin
Ng ngai ngi ngi
Nguin nguien, trng nguien nguyn
Ngy ngi ngi
Nha nhau, x. dau nhau
Nhie nheu, by nheu nhiu
nh du, x. nhu nhiu
Ny ni ni
Ny ni ni
Ny Sc ni ni
Nuy nui nui

Nguyn khc Xuyn
125
Olan, Olande khng c Ha Lan
O u, u b u bvi ng
Phy v phi, chng phi phi
Ph qu ph qu ph qu
Quin quin quyn
R ry, ngy ry ry
Ra rao, rao lnh rao
Ry, ri ri, ch ri ri
Ry li ri, chng c ri ri
R ru, hay ru ru
Sa na sau, i sau sau
S trm su tlam su
S su, su sc su
Ta chn tay chn tay
T bvua tu bvua tu
T tu, ng tu tu
T, Qung T ty, gi ty, qung ty ty
T ty Ty
Tha th thay thy, ht thay thy thay thy
Th thy, thy thuc thy
126 Nguyn khc Xuyn

Th T thi thi
Thy bng thi bng thi bnh
Th thy, nghe thy thy
Th m thu m thu m
Thy, m thy thi thi
Thy cm thi cm thi cm
Thy thi, theo thi thi
Tho tho, x. thu thu
Thon ha thn lng thun
Th Tinh thu Thu tinh
Th - - - thu
Thuin cng b thuyn thuyn
Tly o tli tri o
Tl, chn tl tlu, con tlu tru
Tl con tl tr con
Tli v tly, sang tly try
Tln tln trn
Tlm, n tlm tlm, n tlm trm
Tln tln trn
Ton ton, mt ton tun

Nguyn khc Xuyn
127
Ty ti, lm ti ti
Ty c ti, phm ti ti
Ty ng ti ngy ti ngy
Tray, ht tray tlai, ht tlai ht trai
Try tri chn tri
Try, bnh try tli, bnh tli nc bnh tri
Trng trng, x. tlng, tlng g trng
Tlc ht tlc, tlc mt ai trc
Trm tlm, mt tlm trm
Tr tr v tr
Truin n nay truyn truyn
Truin truyn, chuen ht truyn
Tu l xa tuy l tuy
Tuy, mng tuy tui tui
ng nc ung ung
khng c u
, thi khng c u
Vy vi, si vi vi
X thnh xy, x. xy xy
c , theo , mc ai ()
128 Nguyn khc Xuyn

8. Ting ng Trong th k 17 theo c L khng c nguyn m
Trong vn quc ng chng ta hc ngy nay c 11 nguyn m l a

e i o u . Ln u tin, tn v s cc nguyn m ny c ghi
nhn chnh thc trong Nam Vit Dng Hip T V ca Taberd
(1838). ng vit : "Vocales simplices: a e i y o u . Cc
nguyn m n th c a e i y o u (Taberd, Sd tr. III). Th
nhng, theo c L, hn 200 nm trc, trong Ng php ting Vit
(1651) th ch c 10, ngha l thiu hay khng c nguyn m . Trong
bi ny, chng ti s ln lt bn gii v hai im chnh yu ny:
nguyn tc c L trnh by trong cun Ng php ng cho n hnh
nm 1651 v nhng p dng ng ghi li trong ba cun c bn v ch
quc ng ng son v cho n hnh cng mt nm l nm 1651
Rma, cun Ng Php ting Vit, cun Php Ging Tm Ngy v
cun T in Vit B La. Bi u, khng c nguyn m trong vn
quc ng 1651?
I. Nguyn tc
Ting latinh c 5 nguyn m l a e i o u, nhng khi bi v cc

nguyn m trong ting Vit, th c L vit v tng nguyn m trong
cun Ng Php ca ng nh sau.
1,1. A - V nguyn m a th c hai, mt sng t (m) nh ca

chng ta, nh an, v mt m ti (khp), ngha l khng m ming hn,
nh n" (A est duplex, unum clarum sicut nostrum ut an, quies, et
aliud suboscurum quod non ita hiante ore pronuntiatur ut n,
occultare (Sd tr.2). Nh vy chng ta c a v .
1,2. E - V nguyn m e, tc gi cng vit tng t nh trn. "E

c hai, mt thng thng v sng t (m) nh em, em trai hay em gi;
cn mt th m ti (khp) v nh th khp nh m, phn ngha vi rp
hay cng. (E datur duplex; alterum commune et clarum ut em, frater
aut soror natu minor, alterum subobscurum et quasi clausum ut m,
suavis mollis: oppositum aspero aut duro (Sd tr. 3). Th l trong vn
quc ng c e v .
1,3. I - V nguyn m i, tc gi bn gii nhiu v hai ch i trong la

ng, mt i nguyn m l i v mt i ph m l j. ng cng cho bit
Nguyn khc Xuyn
129
cch dng i u, gia, cui mt t, u khi theo sau l nguyn

m th vit Y th d y, yu, yu cn nu theo sau l ph m th vit I,
th d im, in, it; gia th thng vit i, cn cui th u vit i tr
khi cn phn bit, th d cai v cay, thai v thay. ng cng cho bit
ng khng dng i hai chm, trnh vic dng nhiu k hiu sinh ln
ln, th d khng vit ci m vit cy. Do tt c u vit i, hi, ki, li,
mi, qui, ti.
1,4. O - V nguyn m o, c L vit:"O c hai nh trong ch A,

mt thng thng nh c, mt m ti (khp) c m ming mt cht
nh c, em gi ca Cha". (O est duplex sicuti et a, aliud commune ut
c, aliud subobscurum quod parum aperto ore profertur ut c, amita
soror Patris. (Sd tr.6). Nh vy l chng ta c o v .
Phi nhn ngay y rng: khi bn v nguyn m a, tc gi khng

ni ti , cng vy, khi vit v nguyn m o, ng khng ni ti .
Thc ra ng s bn v mt chng sau, cn v th ng vit ring
ngay sau khi bn v hai ch o v . ng ni:" gn nh o v e,
gn nh t hp bi hai nguyn m v rt thng dng, hoc mt mnh
nh , hoc vi ht cc ph m nh bv, cm. Nhng thng t lin
ngay sau , l ch gn nh u song khp hn v khi c th khp hm
rng li v bi choi mi ra, nh nc, chc, c v nhng ch
tng t."
1,5. U - V nguyn m u th hi ln xn mt cht, bi v trong

ting latinh, ch u va dng l u gi l u nguyn m, va dng l v
gi l u ph m. Tc gi vit: "V va dng lm nguyn m, va lm
ph m. Nguyn m c u nh u m, c gia nh trong la ng
vi q, nh qua, sau g th nh trong ng, nh ngut (nguyt, mt
trng).
Cng nn , c L khng ni c hai nguyn m u v . ng

vit ring bit hai nguyn m, ch khng vit nh vit v a, e v o -
hai a l a v , hai e l e v , hai o l o v . V th, sau khi ghi
nhn u th ng vit v nh sau. " rt thng dng v c gn nh u,
song cho m hai mi ra bn nh a, ma, d." Thc ra trn y, kh
ni v , ng cng bn gii s qua v ri. y ng nh nhc li
m thi.
130 Nguyn khc Xuyn

1,6. Ti y, sau khi bn v 5 nguyn m ly t 5 nguyn m

ting latinh, c L kt lun v cc nguyn m trong vn quc ng
nh sau. "Nh vy y cc nguyn m trong ngn ng ny th gm
c 7, l a, e, I, o, u, thm v nh chng ti bn gii. "Vocales
igitur in hac lingua sunt omnino septem idest a e i o u, quibus
adduntur et , ut diximus (Sd tr. 7).
Cu ni kt thc v cc nguyn m ny rt mc quan trng, n

lm thnh hin chng n nh s cc nguyn m trong ting ng
Trong th k 17, l :
5 nguyn m ly trong ting latinh : a e i o u
3 nguyn m vi du m sp :
2 nguyn m mi vi du ru : .
V hai ch v , theo Ng php l hai trong bn ch sng ch ra

cho vo vn quc ng. Ngay khi cha ni ti tng ch trong vn
quc m, th tc gi cho bit, ng s dng tt c cc ch trong vn
latinh tr F c thay th bng ph, nhng v vn latinh khng c mt
s ch c th ghi ng mt s m trong ting Vit, cho nn phi
sng ch ra bn ch mi, hai ph m, ch bta Hilp v ch d c du
ct ngang l ch , hai nguyn m l v . l bn ch c
thm vo t mu mi ca chng ta ghi cch c ring ca ting
ng Ngoi ny, ch ca chng ta khng din t c, l bn
ch, 2 nguyn m v , v 2 ph m bv v m chc nng ca
chng s c bn gii cng vi gi tr cc ch khc". (Verum quidem
est quatuor de novo literas nostro alphabeto fuisse additas ad
exprimendam pronunciationem aliquam propriam huius Tunchinensis
linguae, quam nostri characteres non exprimunt: hae autem literae
superadditae sunt tantum quatuor, duae vocales, scilicet et , et duae
consonantes bv et quarum virtus nunc exlplicabitur cum aliarum
literarum valore. (tr. 2). Cho nn hai ch t bit lp ra khi
nhng ch khc ngay c vi nhng ch , , k nh bin dng ca a
e o, cn th vn cha c vo s b cc nguyn m, chng ti s
ni sau.
Nh vy, khi tc gi ni c 7, th thc ra thnh 10 v hai a (a v ),

Nguyn khc Xuyn
131
hai e (e v ) v hai o (o v ). R rng vn cha c . Ti sao vy?

Chng ti s c tip chng hai cp ti vic ny.
1,7. Trn y l chng mt ca Ng php ni v vn quc ng.

Ti chng hai bn v cc thanh hay cc du ch cc thanh, tc gi
trc ht ni v nm du huyn, nng, ng, hi, sc c gng go
ghi theo nm nt nhc d r m pha s l (do re mi fa sol la), sau
bn ti 3 k hiu, m mt trong ba bn gii chng trn, l:
1/ Du m t trn a e v o thnh , , nh n, mm, m, khc

vi an, em, hm.
2/ Du sng hay du li cu tilde thng dng trong ting B p

dng vo ting Vit nh vit tt a, o (aong, ong; oung, ng).
3/ Du m nga t trn a e o thnh nh tc, da, tan.
V du m nga ny, tc gi ly trong k hiu nh du nhng vn

ngn trong lut lm th latinh. ng vit: "K hiu th hai (ghi trong
Ng php) l du ch vn ngn, ly trong lut m s vn ca cu th
latinh hay nim lut lm th v cng t trn ba nguyn m nh
tc (tc), da (da), tan (toan). Khi c th ch c du ny ch c rt
ngn nh pht qua m thi, bi v nguyn m k tip mi chnh thc
l m v thanh phi c. "Secundum signum est nota brevis ut fit in
arte quantitatis versuum seu poetices et similiter adhibetur ad tres
vocales , et ut tc, capillus; da, pellis, tan, statuere: et solum
brevissime tangitur litera cui adhibetur illa nota ut propri syllaba, et
accentus pertineat ad vocalem sequentem (Sd tr. 10).
Nh vy, nguyn m khng phi mt nguyn m thc th,

khng c gi tr nh 10 nguyn m k khai trn, n thuc vo nhng
t c du m nga ny nh e v o, cho nn khi vit tc, da, tan th
c nh tc, da, toan, b hn , , cn th b m nga i m khng
h g ti ngha. Vy nu b i m khng thay i ngha th
khng cn thit, khng c l do tn ti, nh sau ny ngi ta b
c hn v . Theo c L, ting ng Trong th k 17 khng c
nguyn m , nguyn m thc th ch khng phi nguyn m gi
to. Vy chng ti th tm xem tc gi p dng vo cc tc phm ca
mnh nh th no.
132 Nguyn khc Xuyn

II. Nhng p dng
1. p dng trong Ng php.
1,1. V ch khng thc, chng ti tm gi l ch gi to, trong

Ng php, c my ch nh sau.
- c (c), "K c o th thc sm, c kinh, ln ht i xem

l... (tr. 30); my c sch, sch my c (tr.21)
- Hc (hc), Hc tl (tr.17), thy bu hc tl (tr. 16), K c ti

th hc" (tr. 21).
- Nhc (nhc), Ti ly thy, ti bi lng m n, ti nhc...

(tr.30).
Nh vy, c, hc, nhc c th vit v c nh c, hc, nhc

m khng mt ngha, v thc ra v sau ny khng cn vit nhng t
vi gi to na.
1,2. Bi v ch c gi to, cho nn ng l ra phi ghi vi thc

th, th li vit vi a trong kh nhiu t. Ng php ghi mt s nh sau.
- An (n), an th mi no, tr. 25.
- t tht (t tht), t l (t l) tr.27, 28.
- Bng, v bng (v bng) tr.28.
- Bp (bp), c ct ngha l th hoa v n , flos ficus Indiae,

tc bp chui, hoa chui.
- Chang (chng?): C chang? tr. 26, mt tiu t nghi vn, dch

sang ting latinh l est ne?
- Chng (chng): chng, chng c, chng c g st, chng phi

ml u, tr.26; chng k; v, chng c; chng, chng c, chng phi,
tr. 27; chng nghe th ch, chng i th ch, tr 30.
Nguyn khc Xuyn

133
- Hoc (hoc): u l, hoc l, tr.27; hoc, hoc l c bit ngi,

tr.25.
- Lm (lm): tt lm, cao lm thay, tr.14.
- Mc (mc): "Ti mc vic bay gi", "Hm qua ti mc chp th,

ni chng c", tr. 23.- Tc gi a ra hai th d ni v cc ng
t thuc thi hin ti, by gi, v thi qu kh bt ton hm qua.
- Mm (mm), dch sang ting latinh l c p mui, piscis sale

conditus.
- Nam (nm)," do Cha mun nam", tr. 15.
- Nm (nm), "my i m nm", "my i nm", tr.25, 26.
- Thng (thng); tc gi ly ch ny lm danh t chia theo danh

t latinh, thng c dch sang ting latinh l puer, do , chng ta
thy ghi theo 6 cch la ng s t, s nhiu nh sau:
- thng ny, cha thng ny, cho thng ny o,, keo (ku) thng
ny, thng kia, by thng ny.
- nhng thng ny, cha hai thng, cho nn ba thng, dy cc

thng, bn thng kia, bi cc thng, tr. 11.
Chng ta cn c: No thng y" tr. 22; " Thng y k no n?"

tr. 23.
Th nhng, mt ln, chng ta thy vit:
- n, "Ai mun th lm, ai c cm th n ". tr. 21.
Ng php ch c 31 trang v nhng th d khng nhiu, th m

chng ta cng thy mt s ch tiu biu minh chng nguyn tc tc
gi a ra v nguyn m gi to, tr mt ln c thc th trong
"n. Chng ti s gii thch sau. By gi hy xem Php Ging p
dng nhng nguyn tc th no.
134 Nguyn khc Xuyn

2. p dng trong Php Ging
2,1. V ch gi to, chng ti thy cng khng c nhiu trong

Php Ging.
- c u (c u), "C triu thin gai c Cha Isu i thu c

u " 222, c.
- Cc (cc) "Cc k s chng hay cc bit", 35, m. y l mt

t c c ni trong ca dao ngn ng: ng tin ng thc, ch ng cc g
ai; cy tha tha thc, cy mau th cc c n; Tt nh ngho c cc
g u, Bnh m be c ti (Coi Vit nam T in Khai Tr).
- Hc (hc), "Ta chng phi hc o cho c ph qu", 6,i;

"Phi xem gng ny m hc", 85,t. Xem thm: 133, 297,a.
- Khc (khc), "m ngy hay mt cu khn khc lc, 146,c;

"Ch em ng Lazar th khc lc" 203,x. Xem thm: 187,x; 275,k.
y c khi vit vi a, c khi vit vi , nhng tu trung vn theo ch
gi to.
- Mc (mc), " Cha thy mt bli mc ln", 25,b; "Mc ra

cy ci cng khc rau c", 71,k. Xem thm 166,n.
- Nhc thc), "M chng nhc, chng ln", 42, e; "Cng chng
c nhc na", 62,b. Xem thm 222,a, 290,q.
- Tc (tc), "Trc mt (mt) ai ct (ct) tc mnh th lng

(lng)", 225,n.
2,2. Trn y, chng ta thy tc gi phn nhiu vit , nhng cng

c khi li ghi a, nhng a ny cng c coi coi nh gi to: khc
lc hay khac lac. Do , chng ta thy vit mt s t vi a:
- D (dng), "Nhng con ci ngi ta l d h thng Cain",

97,1.
- (ng), "Ch c ai con mt thieng lieng", 26m; tu,

97q; gc crux, 221t; anh, 235e; ca m, 233u.
Nguyn khc Xuyn
135
- L (lng): kh l, 11b; tla l m chn thng mi ngy, 18a. Coi

thm: 26, 34, 56...
- M (mng), "Phn no m th lm ra", 70t; " Bvy th c php

m", 269s.
- N (nng), "C la th t nhin phi n", 153s.
- Ph (phng), " M c ph", 32u.
- R r (rng rng), " m hi chy r r", 222b; 235, 236.
- Sa (song), 7, 8, 10, 13...
- Tla (tlong, trong), 7c, 9s...
- Tl (tlng, trng), "V bng c ai chng tl knh", 18,1.
2,3. V nguyn m a, Php Ging u vit a thay v , tr mt vi

trng hp l loi. Chng ti k khai mt s nhng khng trng hn
tng cu vn, tuy rt b ch.
Bn (bn) ph thnh 13g, nhng cng vit bn 131.
Bng (bng), bng an (bng an), v bng (v bng), ai ny bng

phc mnh (ai ny bng phc mnh), bt ti (bt ti); nhng li vit bt
vi ngha l bt b.
Chan chin (chn chin), chang (chng), chng (chng), chng l

(chng l).
Cht (cht), buc li cht",170; "Ch c cht tay ngi",298.
ng (ng), " Khi m n ming ng",18d; "Th nm s ng

toan chu ngy sau, 154y.- Bn ch quc ng hin i, i Kt, 1993,
ghi lm l "Th nm s ng toan chu ngy sau. Ch latinh l
amarissimum, s rt ng cay, cho nn phi l ng.
t (t), "t tn cho mi mt vt", 74y; nhng cng vit:" t
136 Nguyn khc Xuyn

hai tay ln",249q.
Gp (gp), "Gp n b mt mnh", 83q.
Gic (gic), "Ai lm ti ngy gic",9h; ph ht c v gic, 62d;

mt vn tm mun nam nghn con gic y", 62e; gic thieng 206c;
Coi thm: 19, 64, 66, 274.
Hng (hng), "c sng lu l kim hng sng bvy", 5d,e; "
i sau thng hng bvui bv " 24,l; m hng c bvy v cng" 35q;
hng thy, hng chu, 68; hng ma xon, 71p; hng hng,139b; hng
c, 35q; hng thanh nhn, 1 276a; hng bvui bv, 44c.
Khan (khn),"C khan buc mt o y", 2041; "Th bao li tla

bc khan", 242, khn kp, 222, 223.- y vit vi .
Khp (khp), M o thnh khp thien h",253k.
Lm (lm), " Knh di c Cha bli lm",54 ; "Cm n c Cha

bli lm",58.
Lng (lng), ng lng, 22m; lng,164x.
Mc (mc), "ko mc mli di, 86d; "Nht l k mc bv mn",

319.
Mc (mc), "Kim n kim mc cho xc", 79x; "hay l mc qui

qu", 109h. Coi thm: 122, 269.
Mc (mc), Ly cy st m t mc ta", 16d; "C th no kho

nht mc l", 39p; coi thm: 64, 145, 180.
Mng (mng), "Chng l l chng c mng, m ml th phi

mng", 88i; mng m 77s; mng pht 91c, mng ra, 225s.
Mng ting (mng ting), "Khi mng ting php c y", 205p.
Mt (mt), "Chu c gloria l thy mt c Cha bli", 44; 47,

o; 52g; 53s; 171;
Nguyn khc Xuyn
137
Mt thuc (mt thuc),"C ba mt thuc tl cho", 171n.
Mt blang, mt bli (mt trng, mt tri), Khi mt blang

gia...th tr nh mt bli... Khi mt bli mt bn, mt blang bn
khc...Khi y mt blang tr nh mt bli...Mt blang n mnh...khi mt
bli tln...228.
Mt (mt), rn mt, 87r, 211p.
Mt, ti mt (ti mt), "C ai m con mt k ti mt" 198t;

"Cho k ti mt c sng thy, m k sng thy ra ti mt bvy",
199i.- Trong bn i Kt 1993 vit ti mt ch khng ti mt. Chng
ti ngh phi ghi ti mt th mi ng, bi v mt l ngha ca ti mt
l m, hai l tc gi vit mt nhng ch cn, ngoi ra ng u vit
ti mt hiu l m. "C ai m con mt k ti mt". Cch ni tinh
vi, t li c vit khn kho: "Cho k ti mt c sng thy, m
k sng thy ra ti mt. Coi thm: ti mt (mt) kho ra, 195h;
cho nn ra ti mt, 195k; ly lm xc con mt ngi y ra ti
mt (mt),195n, ngi ti mt (mt)...c ra m tc th sng con mt
ra... chng phi ngi ra ti mt (mt) u...196p-q. Ni tm li,
khi tc gi vit ti mt th hiu l ti mt - ch khng phi ti mt. Coi
tt c on ni v ngi m bm sinh ny th thy r. Tc gi cn
vit:"Xc con mt cho" 196x, nhng c th in sai chng?
Mt (mt), Hy nga con mt linh hn ln", 233.
Nam (nm), " c bli tlc ba nghn nam", 17,l; "Ba nam b
mm", 18b; "u nam bvua Cha Annam lm php c", 21b.
Nm (nm), Du m ai nm khu sng" 131; "M nm chn

t, m chn ro cho con nm",18c.
Nang (nng), "L ng nang phc nhin tm", 11x.
Nng (nng), "V bng thin h chng c ma chng c nng",

20p.
Nng (nng), cng lm au nng, 24p; th phi au nng, 127s;

"V ti mt th cho sng, k nng tai cng cho sng", 179r; "Qua nam
138 Nguyn khc Xuyn

nghn n kc nng", 217s; "Vc cy Crux nng chng ni", 221u.
Ngm (ngm),"Ta ngm c Cha bli coi thi ta lien", 53t; Ta

ngm php tc c Cha bli", 54b. "M ngm c Cha Isu, 233g.
Phng (phng), "ng ny rt phng l o thnh c Cha bli",

278u.
Rm (rm), ngy rm, 228c.
Rng (rng), "em tin xung rng", 149p; "Thien thn tha li
rng", 150d; "M tha rng",151r. Coi thm: 202g, 203x.
Sm (sm), "Nu chng c sm sa", 38x; "Th phi sm sa",

166x.
Tc (tc), Ta ngm php tc v cng",54b.
Tam, ti tam (tm, ti tm), V n ti tam ghen ght c Cha

Isu,199b; "Phm ti nhu, cho nn ti tam", 200n; Th ra ti tam",
200p.
Tt (tt), "Ly nh thon thieng m tt ht tn la", 87r; "V hn

n n khi xc cht tt i bvi", 130c.- Ni tt, 15kl; tt hi, 93y.
Thng (thng), "Thy thng ngy", 66y; "L thng hay di ngi
ta", 116s.
Thng, kien thng (Thng, kin thng), "Kien thng kh k ngu

gic", 11x.
Tlam (tlm, trm), " hn mt nghn su tlam nam, 48a; 128 ;

mt tlam nam, 103h; ba tlam nam mi nam, 103m...
Tlng (tlng, trng). "Mt sng ra nh mt bli, m o th ra tlng

rt mc, 201d.
Vng (vng), "Tlao c Cha Isu khi vng ko hn ho" 209u.
Nguyn khc Xuyn

139
2,4. Theo Ng php, nguyn m khng phi l mt m thc, nh

chng ta bn gii trn. Php Ging vit a ch khng , nh trn
y thy. Th nhng Php Ging cng s dng , trong mt s t.
Chng ti ghi nhn sau y v s bn gii nhiu hn v l do vic s
dng nguyn m thc th ny.
n.- n ming ng m ming ngon dnh cho con n", 18c; "
Bay c my ci bnh n?", 183 ; " Li y t chia cho ngi ta, m n
ht thay thy", 184p; "Du ca g d dy, mung no rt hn cng ch
m chng chu n, n th rt i cng n bvy", 259g.
n bc. "Mt chan cm vi canh m y tay n bc", 109k.
n chay. "M den mnh chu php ra ti th phi n chay v

lm phc khc", 133d; " Khi c lm php g, tlc th phi cu cng
n chay", 180q.
n ci. "Cho nn k n ci y th hi", 181k.
n nn. "Khim nhng cu tha v n nn ti", 57s; Cng

khuyen ngi ta n nn ti m rng ", 177m.
n . "Ba mi nam sng th ny, n cng ngi ta", 171s;

"Chn mi hai Apostolo m n cng lien", 177op.
n ti. Khi c Cha Isu sau ht toan n ti cng y t c"

209y.
n tlm. Lm k tlm m n tlm chng c ca thm tlng

lm", 209,o.
n ung. ng xung th d, n ung, chi bi, nhng vic xc"

10n; "n ung, ngh ngi on 14b.
t, t c th kho",12t, "t l", 14q, "t tht",21x.
Bt, "bt k c ti", 10e, bt ti v cng", 47p, "bt ti n, 50x,

"bt gia hnh", 68d; xem thm: 130a, 182s, 183c, 212b, 213n.
140 Nguyn khc Xuyn

Bt (bt b), "Cng bt nh mc mi" 31m; xem thm 115n,

116p, 126g, 191k.
Bt chc, "ai bt chc thien thn lnh...m k nghch bt

chc...", 68gh, sinh ra con ci bt chc n" 95k, xem thm: 115m,
143s.
Ct tc,"Trc mt ai ct tc mnh th lng", 225n.
Mt, "Thy mt c Cha bli", 68c.
Mt, con mt, "Con mt (mt) thieng lieng", 26m, "con mt c

Cha bli", 89b. Xem thm: 195n, 196,o,p,x, 197d,I, 198q,t.
Rn, con rn, "qu...th nhp bveo trong con rn", 84b, "con rn
di ti", 91x, "b ht v cho con rn", 91c.
Rn, rn mt (mt), 87r, 211p.
Sc, bvut n du sc", 130a.
Tt, "Khi c k ni rng, ly bli, th ni tt bvy", 15,I.
Tt hi, "Phi lm php ra ti cho kp, khi cha c tt hi", 93x.
Tt (tt), "B Sara nn chn mi tui, m li c tt son",

125a.- sterilis, son s, khng c con.
Tt phung (tt phong), " Ng l tt ph, 224g.
Ni chung Php Ging rt t vit , tri li T in vit u u c

a ln , m c phn ng v hn.Chng ti s tm hiu ti sao sau, by
gi hy coi T in .
3. p dng trong T in
3,1. V ch gi to, so vi Ng php v Php Ging, th T in

tin b hn nhiu. T in b hn c vit c, mt phn no b
Nguyn khc Xuyn

141
tc vit tc, nhng ch khc th thng c ghi c hai cch pht

m, nh chng ta s thy ngay say y.
Cc (cc), buffo, nis, nk cc.
Cc, ci cc, h cc.
c (c), c kinh, c k, c chng i, c i.
c, t (tng) c: sch kinh (liber precum).
Hc (hc), hc tl, hc hnh, hc o, hc nhau, hc ch

ngha, hc cng ai, hc mli cng ai.- Khng c hc.
Khc (khc), khc lc (lc).
Lc, khc lc, chc lc, cn.- C th in sai, phi cha l khc
lc.
Mc (mc), mc tht.
Mc (mc), nk mc, mt bli mc ln.
Mc (mc), k mc mch.- Mt th la m.
Mc, x mc.
Ngc (ngc), ngc thy tinh, ngc thch, chua ngc cn (chu
ngc), nk ngc.
Ngc, x ngc.- Trn, ngc, v gi trn, chua ngc (chu ngc).
Nhc, nhc l, nhc nhn (nhc nhn), lit nhc, th nhc.
Nc, a t (ong t); nc, nk nc.
Rc (rc), rc gy (rc giy).
Rc rc (rc rc), nk rc rc.
142 Nguyn khc Xuyn

Rc, x rc.
Thc (thc), la thc, xay thc, sy thc, ht thc.
Thc (thc), voi thc: ting voi tht; hm thc: ting hm gm.
Thc (thc), ma thc (ma thc?).
Thc x thc.
Tc, t tc, tc, ct tc, quan tc (qun tc), quan u (qun

u), vn tc, tc gy, bi tc, r tc (r tc), di tc, x tc, ri tc,
rp cp ly d tc, chi tc, bc tc, tc, xanh tc, tc nga.
- Tuy tc gi vit tc, nhng mt vi cm t, ng li ghi tc

nh:
Bc: tlu bc, bc ru, bc tc.
Bi tc.- Tc gi ct ngha l buc tc trn u, capillaturam

ligare supra caput, cho nn chng ti ngh phi hiu l bi tc. ch
tc, bi tc, ng ch ct ngha vn tt l buc tc, capillaturam ligare.
Vy buc tc trn u tc bi tc
Chi, chi u, chi tc rnh.
Di, di tc : nm ly ai bng tc, apprehendere capillis aliquem.
Gy (gy), tc gy, bi tc sau gy.
Ngn, tc ngn.
Quan (qun), qun u, quan tc.
R (r), r tc.- Tc gi ct ngha l sa sang tc concinnare

capillos, nhng phi hiu chi r theo ng ngi.
Rp, ci rp cp ly tc.
Nguyn khc Xuyn

143
X, x o rch ra, x tc.- Tc gi ct ngha l nm ly tc,

comprehendere comam.
3.2. Trn y chng ti ghi nguyn m a c k nh nguyn

m gi to, ngha l ch c rt ngn, nh pht qua, nguyn m sau
mi l m chnh. y chng ti cng ghi mt s trong T in.
H (hng): m h khi, m h ni, (m hng khi, m hng

ni).
H (hng): ht h (ht hng).
H chn (hng chn), ni h (ni hng).
H, (hng).
La (long, rng), c La (c Long).- Trc y nh vua ly

tn l Vnh T, nhng nm 1629 v c nn i, nn vua L i nin
hiu l c Long.
L (lng),ly l mnh m liu l ngi.
L (lng), cho l ; hi l, nt l.
L (lng), l du, l c.
M (mng), Ma (mong), M (mng), M (mng).
Na (nong), N nc (nng nc), N (nng), Ng (ngng) ng

c m coi.
Pha (phong), Ph (phng).
R (rng), R, ci r (rng, ci rng), R (rng): plenus

(y), nc mt chy r r ; r phc c: y nhng phc v c,
plenus meritis et virtutibus.
R (rng), r tlu (rng tru), bum n r.
144 Nguyn khc Xuyn

Sa (song), sa ca, sa le, sa i, ni sa si, nh sa.
S (sng), s bin, s nhau.
Tha (thong), tha th, tha manh; Th (thng), ci th.
Tla (trong), ng tla (ng trong), tl (trng), tl c (trng

c).
V (vng), V (vng), i v, khieng v.
V (vng) di; v chng: chng di; V (vng), tr v

(trng vng).
V (vng), ting tla ni v ra (ting trong ni vng ra).
Xa (xong), lm cho xa, xa vic, ni cho xa xi
Xa chn xa tay (xong chn xong tay) : cht, chn tay cng
, mortuus iam est, riguerunt iam eius manus et pedes.
3,3. Theo Ng php, khng phi mt nguyn m thc th, m

ch l nguyn m gi to, v th n khng thuc vo s b cc nguyn
m. Nhng Php Ging dng n nh mt nguyn m thc th trong
mt s t. n T n, th n ngang nhin chim a v ca mt
nguyn m thc th. Chng ti k khai mt s t vit vi a, sau s
ghi mt s kh ln cc t vit vi .
m (m), m con (m con).
ng (ng), ch m ng, x m; m, ch m ng.
Bam (bm), bam tht.
Bng (bng), bng nhau; bng, t bng than thn; bng, tl cho
bng; bng an, bng ien; bng, bv bng; bng, co bng; bng, ngi
xp bng.
Bp (bp), bp chi (bp chui); bp nh.

Nguyn khc Xuyn
145
Bvt (vt), n tlm bvt; bvt bvanh (vt vnh), nk vt vanh.
Bvt l (vt lng).
Bvt o (vt o), bvt bvai (vt vai).
Cc (cc) x bi (bui).
Cng (cng).
Cp, n cp (cp, n cp)
Cp (cp) cp tc d ln.
Chn (chn), ba ngy chn.
Chang (chng), c chang?
Chng (chng), nk ch.
Cht (cht), cht tay; cht (cht), buc cho cht.
Dc (dc, nhc?), dc len hng khc
Dm (dm), dm mnh, o dm, chiu dm.
Dm (dm), x dem, dem, nk dm.
Dn (dn, nhn), dn ti v; nhn cn.
Dn (dn), dn xung cho cht, nk den.
Dem (dm), nk dm (dm)
Det (dt), det nga, det tlu.
c (c), g c, bvn c, tle c, vng c, c. - c,

canh c.
146 Nguyn khc Xuyn

n g (n g), n g b ci.
ang (ng), ang, n; tin ang ha.- ang, ci ang.
t (t), ca t, tin ny chng t, bc xu chng t.
Gam (gm), dao gam (dao gm).
Gp (gp), ly a (a) m gp, gp c m nng.
Gi, gic gi (gi, gic gi).
Gic (gic), gic gi (gic gi), nh gic.
Gim (gim), chn phi gim.
Ging gt (ging gt), nk xang xt (xng xt).
Hn (hn), mc hn (mc hn), mc n cn, mc ngi.
Hn nhau (hn nhau).
Hn (hn), tlt (tht, tht), hn, ni cho hn.
Hang (hng), hy cn hang.
Hng (hng), hng s, hng hng, hng nam (hng nm).
Hng (hng), dng hng (dng hng).
Ht (ht), ht xi (ht hi).
Ht (ht), ma ht bveo nh; ht bveo, rt bveo cn.
Hoc (hoc),hoc l; hoc, ni hoc.
Khp (khp), khp thien h, khp mi ni, khp ngi.
Khon kho (khon kho, kho khon).

Nguyn khc Xuyn
147
Lc (lc), ca lc i lc li, gi lc i; lc i.
Lm lm (lm lm).
Lng (lng), lng tai nghe.
Mm (mm), chnh mm (chnh mm).
Nm (nm), nm ng, nm nghing, nm nga, nm sp, nm si

ra.
Nm (nm), nm tay li, mt nm, nm ly, nm deao (nm dao).
Ngc (ngc), i ngan ngc; ngc ngc cn.
Nhc (nhc, nhc), nhc g ln nng, (nng) chng ni.
Nhc (nhc), nhc cho nh.
Nhm (nhm), bn nhm phi bia.
Nhn (nhn),nhc nhn.
Phng (phng), o phng phi, bvut chun cho phng, ng phng,

mt cn phng, phng mt phng dea, nitidus pinguedine, bo tt.
Quan (qun), qun u, quan tc.- Coi: tc, quan tc, quan u.
Qun (qun), qun qui, x qui; qui, rn i qun qui.
Qut (qut),qu qut; qu, qu qut.
Rm (rm ), ngy rm.
Rn (rn), o rn r.
Rng (rng), ni rng, tha rng, phn rng.
Sn (sn), den cho sn, sn, sn sng, cho sn sng.
148 Nguyn khc Xuyn

Sng, sn sng (sn sng), den nh sn sng.
Tm (tm), tm t, su t, ci d (ci dng).
Thng (thng), thng , thng nh, thng kia, sao lm bvy

thng kia?, thng ngo (thng ng, cch gi ngi Trung Hoa), thng
ny d ngi.
Thng (thng), thng thng, thng dy, ko cho thng.
Thng (thng), i thng, ngay thng.
Tlan (tln, trn), con tlan.
Tlng (tlng, trng), tlng tot, tlng nh c.
Vang (vng), i v vang (i vung vng).
Xn (xn), ly mai xn xung.
3,4. Nhng nu chng ti ghi nhn mt s chng by chc t vit

vi nguyn m a, ng l ra phi vit vi , th chng ti cng c th
trng ra vo khong trn di mt trm t vit vi nguyn m thc
th. Chng ti k khai tm tt nh sau.
n, n cm; n, n mng, n tt; n, n my, n my n mt; n,

n va; n, n tp; n, n tp, ngy n tp; n chay, n chay c; n
king; n li; n tin, n gy, n ch; n l, n li; n, ca tu n; n,
gy n mc; n, bum n r, bum n gi; n nn ti, n tlm; n
cp; n cp; n, ca n g.
Bc, bn bc, phng bc, ; bc, gi bc, gi bc; bc, sao bc;
bc ni ln; bc cu; bc thang.
Bn, bn sng tay, bn sng mln; bn tn, bn cung, bn n, bn

chim, bn phi, bn h, bn th.
Bt, bt ti; bt chc, bt chic; bt b; bt c; bt bt; bt th;

bt n.
Nguyn khc Xuyn
149
Cm hn, cm gn.
Cm que, cm bveo.
Cn, cubiculum,i (bung ng, phng ng).
Cn, cn de, cn rng; cn du cn ru, th cn (cn).
Cp, n cp; cp blo; cp tay (chp tay); cp, tli cp cnh; cp

nhau.
Ct, ct bvn; ct ai i, ct mnh i; ct ngha; ct, chim b ct
Ct (ct), ct ly ct i, ct thnh, ct m, ct nn, ct c, ct ma,

ct m, ct quin,nga ct ngi.
Chc, la chc, cua chc my, chc chn (chc chn).
Chm, chu chm.
Chn, chn g; chn p.
Chp tay; chp thuin.
Chp, mt chp.
Cht, chu cht; cht, chan cht (lt cht).
Dm, dm con mt li, dm ming li, nhm cn.
Dp, nhp cn.(rp, dp, nhp ).
Dp, ni dp, nk dep.
m thuin, m tu.
ng, phi nhc tng ng.
p, chan p (chn p).
150 Nguyn khc Xuyn

p ng, p nn, p m, p p (p p ngn chn lt), p

bia, p (nm trn)
t; t cc; t tng, by t; t tn, ni m t.
Gm, con ch gm xng, gm tht.
Gp ngi, gp s tai.
Gt la.
Hc lon, x lon.
Hm, m hm mt mi.
Khn, khn chi mt, khn chi tay, bc khn; khn khn;
Khn, kh khn.
Lc u.
Lm, nam (nm), mi lm, hai mi lm.
Lm, tt lm, lm o, du con lm (nhiu qun lm).
Ln, ln xung, g ln i.
Ln, nh ni ln.
Ln, mt bli ln.
Lng, lo lng, lo bun.
Lng, lng, gi lng, lng s (lng sng).
Lp, ni lp; lp, lm lp; lp n b (giao hp vi n b).
Lp, lm lp (lm lp).
Nguyn khc Xuyn

151
Lt, mlt (nht).
Mc, mc vic, tr cn, ng mc voy (voi), mc g; mc bvei
Mc, mc o, mc hi; mc, mc ri mc vic, mc , mc l,

mc ma; mc bt.
Mn, thy mn.
Mn, nc mn (mt a im thuc Qui Nhin ).
Mng.
Mng,mng m ngi ta; mng bl, mng nhau, mng vn nhau,

tht mng ngi ta.
Mng tin, nghe mng ting.
Mt, car aestimata res, ca t.
Mt, con mt, tln con mt ln, ti mt: caecus, m; mt c; mt,

u mt tle, u mt g; mt, b mt.
Mt, rn my rn mt (rn my rn mt), mt my, bit mt, ra

mt, vng mt, n mnh, tlc mt, ch mt, kh mt, o mt ngi
ta, mt gn, mt hin bvui, bl mt cng ai, bl mt li cng, ti mt:
caecus, m, ti tam mt mi, cn.
Nm, nm nay, my nm nay, nm ngoi, ra nm, sang nm.
Nm, nm tlm, nam (nm) nghn.
Nn, herba quaedam amara, mt th c ng, n nn, n nn ti,

hi ti cn.
Nn, nn lng; nn tin; nn, nng nn.
Nn, nn chanh, nn m (m) ra, nn bv; nn bt.
152 Nguyn khc Xuyn

Nng ln; nng nng (nng nn); nng, h nng (bnh au hn

di); nng, ci nng.
Nng, nh nng; nng, au nng.
Nng, ca nng, mli nng, ti nng, nng tai, nng u, nng

chn, nng tay, nng mnh.
Np, np v, np hm, np hp.
Ngm ngm.
Ngm, gm cn.
Ngm (ngm), ngm ming li.
Ngn, ngan (ngn) gin, can cn, ngn ng.
Ngn, tc ngn.
Ngp, morsus canis levior, ut cum ludit (vt ch cn rt nh, nh

chi rn).
Nhc, i nhc (i c nhc), nhc, i lc nhc.
Nhm nhm, plenum ita ut supereffluat (y n ni trn ra);

nhm nhm, nhm nhp, mm mm cn.
Nhm con mt li.
Nhm (nm), mt nhm go, th mt nm (nm), mt cp, mt m

cn.
Nhm, ca nhm ru.
Nhm mnh, dm, nga cn.
Nhn mt, gi nhn mt, th giau mt.
Nguyn khc Xuyn

153
Nhn nanh, nk nhn nhn.
Nhng, chp nhng chc,
Nhp, x dp; nhp, nhm nhp, x nhm.
Phn l nhau, th phen l, aemulari invicem in bonam partem

(khch l nhau lm iu tt).- Phen: ua tranh, bt chc, theo VNT
Khai Tr.
Qung, v bv (v) qung ra, tan ra cn.
Qut, x quay hay quanh. Quay, i quay qut, mng quay qut;
quanh, quanh qut.
Rc ra, rc bvi.
Rc, nc rc, maris recessus, bin rt xung.
Rm, rau rm.
Rn (con rn).
Rn, kng cn, g rn, bnh rn, rn ri, rn gan, rn my, rn mt,
rn mt cng ai.
Rn r, simulare fletum extergendo oculos acsi fleret (gi v khc

chi mt nh th khc.)
Rng, li rng, rng tlc, rng hm, mac rng, rng rng, rng
lung lai (lay), su rng, cn rng, nghin rng, gh rng, rng sc, sn
rng, mm.
Rp ng, ngn ng; rp lo.
Rt (rt) xung sng, ma rt bveo, ht bveo.
Sc thuc.
154 Nguyn khc Xuyn

Sc, dao sc, rang (rng) sc.
Sc, mu sc, sc , ta, trn, o, hoa c cn, vng, thm, en,

chm, xanh, bic, tm, chm hoa cn, lc lc, luc luc, vn, lem
luc, sm sm, hoa sc s.
Sm (sm), sm st, phi sm st.
Sm (sm), sm truyn.
Sm sa.
Sn, i sn bt cy.
Sn, dy sn, vn (vn) cn.
Sn, bv sn dum ba sch.
Sng, ci sng, ci quan cn, o quan.
Sng, g cn, sng c.
Sp sch li, sp li mt ni.
Sp (sp), ci sp, phn cn.
St, nung st, rt st (r st),ct st.
Tc, php tc v cng.
Tc li.
Tm, dentiscalpium, xa rng.
Tm, ti tm, ti tm m mt.
Tm, i tm (tm) cho mt.
Tng, i tu, tng ni, si vi.

Nguyn khc Xuyn
155
Tng, phung chc.
Tp, nh tm tp, nh tp tp cn, parvulus valde, rt nh.
Tp, tm tp, ra (tm tp).
Tt la.
Tt, i tt, ni tt, ging tt.
Tt ngh, tt hi cn.
Tt, gi tt, lng cn ( lng).
Tt (tt), nn tt, tt nguyn, tt bnh (tt bnh), tt phung.
Thm, gi mli thm ai, ving; hi thm, thm tin cn.
Thm, b thm, b thm, bt thm, b gm cn.
Thm, thm, nhu thm (nhiu thm).
Thn, thn tht ln.
Thng, ln; thng thien, len bli, t thng thien, t ng pho cn.
Thng, ci thng, ci thng, u cn.
Thng i (thng i), cingula lateralia equi, dy ngang lng

ng.
Tht, tht nt, tht c cht, tht lng, tht thao x thao; thao, tht
thao.
Tlm, (trm), mt tlm, tlm s, tlm ting, ni tlm ting.
Trt, ly g n trt, nk tlt, vellere spicas ad comedendum, bt

bng la n. - Thc ra l nhn ly ht n cn nh ra ci v ngi
ta thng ni cn trt, cn cht.
156 Nguyn khc Xuyn

Vn, ch, quan vn.
Vn dy (vn), circumvoluere funem, vn, bn dy.
Vn, vn o, vn dy, vn cnh, vn kha.
Vng, ni vng v, thanh vng (vng), vng mt.
Vt (vt), vt g, mun vt, thien a nhn vt, bli t ngi vt;

n tlm vt vnh,vt g vt ny, my l vt g.
Vt (vt) m mnh, pudenda, modest loquendo, c quan sinh dc

ph n, ni thanh nh.
Vt (vt), u vt ct, ly ai vt ct.
Vt, dn (nhn) vt.
Xt, xt b.
III. Kt lun v gii thch
c L ghi nhn c 7 nguyn m gm c 5 nguyn m ly trong

ting la tinh l a e i o u v hai nguyn m sng ch ra l m v c
hai a l a v , hai e l e v , hai o l o v cho nn tt c nguyn m
trong vn quc ng, theo c L l 10, khng c , bi v nhng ch
c du m nga - th ch c rt ngn, pht qua, ch theo sau
mi l m tht. Th nhng buc lng ng phi dng ti thc th
ny t ra mt ln ngay trong Ng php. Thc ra ng va vit an (n)
trong "an th mi no, tr 25, va ghi n trong "ai c cm th n, tr.21.
Trong Php Ging, ng vit a kh nhiu, nhng cng vit khng t.
Ring v n ng ghi ti 9 ln. Khng him trng hp ng ghi nhn
c hai nh khan v khn, mt v mt. Ti T in, ng vn s dng
c hai a v . Vy nu ng khng cho nguyn m l nguyn m thc
th th ti sao ng li dng nh v ti sao ng khng vit li Ng
php, t nht v im ny?
Chng ti ngh th ny. Khi lp ngi tin phong hc ting Vit

ng Trong vo nhng nm 1615-1617, nhng Buzomi, de Pina ri
Nguyn khc Xuyn
157
sau ny vi Gaspar Luis, de Rhodes, h nhn thy ting ng Trong

khng c m , cho nn h khng cho ny vo s b cc nguyn m.
Th nhng, khi c L ra ng Ngoi, hn ng nhn thy ting

ng Ngoi c m , cho nn ng iu chnh li nhng hc hi ca
ng, nhng cha tt c. Php Ging cn vit theo ting ng Trong
nhiu hn. Mt sm mt chiu, khng d g thay i ngay c. Hn
na, mt l ng bt u hc ting ng Trong v ting ng Trong
vn l mt ting thc s dng trong mt min t Nc, hai l b cm
khng c ti ng Ngoi ging o, ng tm c hi li tr li ng
Trong, nh chng ta bit ng ti ng Trong ln th hai t 1640
ti 1645. Thc ra ng ch ng Ngoi cha y 3 nm. Cho nn ng
vn cn dng ti ting ng Trong.
Ci may cho ng l ng s dng hai cun t in vit bng

ting ng Ngoi do hai gio s hc ting ng Ngoi v hn ni
ting ng Ngoi, l T in Vit B ca d'Amaral v B Vit
ca Barbosa, nh chnh ng tit l ra. Nhng khi son tc phm
ca ng, ng khng theo hon ton hai ng s, ng vn cn theo cc
thy dy ng ting ng Trong nh de Pina, nh Raphael. Hn th
na, ng gi c hai cch pht m, v nh ng cng ni: ng lu tr
c ng Trong ln ng Ngoi l 12 nm - thc ra tt c ch trn
di 8 nm ri. Nu ng sa cha tt c li theo ting ng Ngoi,
th mt l khng th c, v chnh ng vn ang sng ci cnh tri
ngc, c ting ng Trong, c ting ng Ngoi, v hai l lc ,
th k 17 ny, ngi ta cha th bit, nh vo cui th k 18 hay u
th k 19, rng c vit theo cch pht m ca t Trng An thanh lch,
ting duy nht, thng nht chung cho c t Nc, nhng ri mi a
phng, mi min ni theo, c theo cch pht m ring ca mnh.
Tm li, chng ti cho Ng php c khi tho t ng

Trong, trong nhng nm u, vi nhng ngi tinh thng ting nh
de Pina, Borri, de Rhodes, Gaspar Luis. c L khng sa cha li,
mc du ng s dng nguyn m nh mt nguyn m thc th,
bi v ng vn ni, vn vit theo ting ng Trong hay l ng cha
th mt sm mt chiu lt xc c. Cho nn, c th ni: Ng Php l
Ng php ting ng Trong, trong vn quc ng khng c nguyn
m , Php Ging c son phn ln theo ting ng Trong, cn T
in th c vit theo c hai ting, ng Trong v ng Ngoi,
158 Nguyn khc Xuyn

nhng theo chng ti ci li gc vn l ting ng Trong. Mt cng

trnh trong tng lai c th thit lp c ci phn ting ng Trong
v ci phn ting ng Ngoi, ci phn ring ca c L vit ting
ng Trong v ci phn ng hc hi thm khi ng lu tr K Ch
ng Ngoi, hoc ly d'Amaral, Barbosa son bng ting ng
Ngoi. Chng ti cng bt u nhn thy i cht, nhng cha c
mt quyt nh chung cuc.
Ph lc
1. Nguyn m trc 1651
Chng ti t m mun bit xem trong thi k ny ngi ta vit th

no. Da vo nhng t liu Quang Chnh ghi trong Lch s ch
quc ng (Ra Khi, Si Gn,1972), chng ti thy c hai nhm kh
tch bit, nhm ng Trong v nhm ng Ngoi. Nhm ng Trong
gm c mt s ngi ti ng Trong rt sm v hc ting ng
Trong cng rt sm, t 1615, cn nhm ng Ngoi thc ra mi ch
c d'Amaral, k t 1630 - 1631.
l v ngi, cn v t ng, chng ti ch thy c rt t, mt vi ch

ghi trong nhng bn Tng trnh gi v Rma, tt c u l nhng
bn vit tay, tr tc phm ca Borri l tc phm in nm 1631, vit nm
1621.
1.1. Nhm ng Trong.
Ni chung, trong cc bn Tng trnh, thng ch ghi mt s cc

nhn danh, nht l a danh, thnh thong mt vi ch ni thng
thng, khng c cu ni hay mnh hn hoi, tr Borri, ng ny vit
c vi ba cu kh thch th. Sau y l my t c nguyn m a, d
on l .
An (n). Vit li v nguyt thc v nhng nghi l dn gian t chc

vo dp ny, Borri cho bit l ngi ta ngm mt trng b con rng hay
con gu n dn n dn. V th ng ghi li bng ch quc ng: Da an
nua, da an het " ( n na, n ht). Chng ti khng c bn vit
tay nm 1621, m ch c bn Php vn nm 1631. Th nhng cng
cha th phn on dt khot c, bi v nh in u chu thi
Nguyn khc Xuyn
159
cha c cc ch c du in ch quc ng ca chng ta. V cc ch

khc nh da (), nua (na), het (ht), th chc chn l khng c du,
nhng cn an (n) th tm nhn l nh th, bi v, nh trn chng ta
thy, c L va vit n va ghi an (n). V cch pht m ny, hin
nay vng Nha Trang, Qui Nhn, ngi a phng vn cn ni eng
cm (n cm). Du sao, chng ta cng cha th quyt nh cho Borri
vit n hay ghi an, nhng chng ti c l do ng v an (n) hn.
Nuoc man (Nc Mn). Trong bn Trng trnh ca mnh, Iuo

Roiz (1621) cng ch vit nuocman m khng b du (QC, Sd tr.26).
Borri trong tc phm in 1631, (vit nm 1621), cng ghi nuoecman,
(QC, Sd tr.31). Ti Gaspar Luis, trong bn Tng trnh 1621 v
1626, cng u vit Nuocman (Sd.tr.27), Nuocman (Sd tr35).Ti
Antonio de Fontes nm 1626 ch thm c du sc t trn ch u
thnh Nocman.
Trong th bt Truyn Vng quc ng Ngoi hay Lch s ng

Ngoi nm 1636, c L ghi cha Bng (cha Bng), quan van (quan
vn),Sd tr.43-44. Cn trong mt t liu khc vo nm 1647 th vit
Nuoc man, cng nh trong nhng bn k trn, tr mt iu l ng
vit ri hai ch nuoc man, ch khng vit lin nh cc ng nghip
ca ng.
Du sao, cng khng th rt ra c mt bi hc no c v a hay

ch man (mn). Trong T in 1651, c L vit mn, nc mn
vi li gii thch "cng l tn mt th trn trong tnh Qui Nhin."
Nhng nu chng ta khng th nh ot v iu ny, v cc tc

gi ng Trong khng ghi, th vi d'Amaral thuc nhm cc tc gi
ng Ngoi, chng ta li thy phong ph v t liu hn.
1,2. Nhm ng Ngoi.
Chng ti vn theo qun v c bit rng, nm 1632,

D'Amaral son mt bn Tng trnh v vic truyn gio ng
Ngoi. Trong t liu ny, c my chi tit bt chng ta phi lu .
Th nht, D'Amaral vit r nguyn m trong Vn nguyen (Vn

Nguyn), ng quan Tma Vn Nguyn (QC,Sd tr.60, 61), trong
160 Nguyn khc Xuyn

c ng (ng c ng), c thnh hiu l Ph Thch (Ph R),

(Sd tr.61).
Th hai, tri li, D' Amaral vit mt s ch khng cn.
- Chp (chp, thng chp), Sd tr.59.
- Lng bo bu (lng Bng Bu), Sd tr.57, nhng cng vit Lng

k tranh xuyen, Sd. tr. 57.
- Hong x x (Hong x x ), Sd tr.58.
Th ba, c bit, ng vit n my a danh, chnh ra phi ghi l

an.
- n dng huyn (An dng huyn), Sd tr.57.
- Phc n x (Phc An x), tr. 58).
- Ngha n x (Ngha an x). tr. 58.
- K n lng (K An Lng ), tr. 58.
- Ngh n (Ngh An), tr.61. Th nhng ng cng vit Ngh an

(Ngh An) mt chng trn, Sd tr.61. Trong mt t liu khc vit
nm 1637, D'AMARAL cng vit Ngh An, Sd tr.64.
Du sao, iu chng ti lm c y l th ny: Nhm ngi

hc ting ng Trong t 1615, h khng thy c nguyn m
trong vn quc ng. Tiu biu l cun Ng php 1651 v nhng p
dng trong Php Ging v T in. Cn mi ng Ngoi c 28
thng ri m D'Amaral thy trong vn quc ng - ting ng
Ngoi c nguyn m thc th, ch khng c gi to nh trong
ting ng Trong. Khng nhng c thc th m cn c di do nh
chng ta thy.
Chng ti c th phng on v tng tng ra th ny. Nm

1630 khi tr v Macao v c ch nh ti ng Ngoi thay th de
Rhodes, th d'Amaral chuyn cn hc ting Vit ngay Macao.
Nguyn khc Xuyn
161
ng hc vi ai, nu khng l vi de Rhodes hoc vi de Fontes lc

ny ang Macao. Nhng hn ng hc vi de Rhodes v ng ny tinh
thng hn v rnh ri hn, de Rhodes li bit c hai ting ng Trong
v ng Ngoi. Ti ng Ngoi, d'Amaral hn sm nhn ra trong
vn quc ng c nguyn m thc th. Cho nn mi hn hai nm,
ng vit vi . Nhng trong bui nhit tnh "tn binh lnh mi",
ng tr thnh "bo hong hn hong ", ng tin ln hn mt bc
v vit mt s ch khng cn nh chp (chp), lng (lng), hong
(hong), n (an)...Du sao, nguyn m thc th c ghi nhn kh
sm vi d'Amaral t 1632. Cng l mt trong nhng l do chng ti
a ra minh chng rng khi d'Amaral hc th ng c hai thun
li, mt l ng c tha hng nhng hiu qu v kinh nghim ca
cc ng s k t 15 nm nay, ngha l t 1615 ng Trong, hai l
ng c hc trc tip ting ng Ngoi, ting thanh lch t Trng
An K Ch, ch khng phi ting Qung Bnh, Qung Tr, Qung
Nam, Qung Ngi, Qui Nhin, Bnh nh. D'Amaral hc ting ng
Ngoi, vit ting ng Ngoi, cn de Rhodes hc ting ng Trong,
vit ting ng Trong vy.
2. Nguyn m vo cui th k 18
Hai tc phm quc ng ca c L Php Ging v T in

c n hnh Rma nm 1651. Nhng v sau khng thy ti bn.
Hn ngi ta truyn tay nhau sao chp li. Th vin Vatican, cn
lu tr mt s sch vit tay bng ch quc ng trong c Php
Ging v T in ca c L.
2.1 - Php Ging.
- V Php Ging th c hai cun, mt ca Philiph Bnh, k hiu

Borgiani Tonchinesi s 12, sao chp ti Lisboa nm 1797 v mt ca
Thom Vincent Qunh Nhn. Chng ti khng c cun ca Bnh,
nhng chng ti c c khi chng ti nghin cu ti Th vin
ny. Cn v cun ca Qunh Nhn th hin nay chng ti c mt bn
chp li. Qunh Nhn l mt trong nhng ng s, ng ch ca Bnh,
i cng cn qua Lisbon th B.
Ni chung, Qunh Nhn sao chp li nguyn vn ca c L,

c mt vi cch vit, ng vn cn theo c L, nhng ng chp li
162 Nguyn khc Xuyn

theo ting ng Ngoi. Ring v nguyn m , th c phc hi

nghim chnh. V th, chng ta thy vit:
- Bn, bng, chn, cht, ng, t, gp, gic..
Ni tm li, tr mt vi ch cn st li, ngoi ra tt c u c

vit vi nguyn m thc th.
Php Ging do Qunh Nhn sao chp li c ghi di k hiu

Borg.Tunch. 22 (Borgiani Tunchinesi). Cun ny thuc quyn s hu
ca Bnh v c ging ch vit tay: "Sch ny l ca thy c Bnh,
nhng ngi sao chp l Qunh Nhn. "Sch ny sao v (ng)
on l u Thng Ging nc ngi. T c Cha Bli ra i l
1801. K Ch nc Portugue Lisboa. Thom Vincente Qunh Nhn
k". Cn cun ca Bnh th c ghi nh sau: "Ti l thy c Philiph
Bnh vit sch ny K Ch nc Vutuga l thng mi nm
1797.
Qunh Nhn vit li y nguyn nhan cun sch l: "Php Ging

tm ngy cho k mun chu php ra ti, m vo o thnh c Cha
Bli." Th nhng trang mt trc khi vo ngy th nht th ng
li vit : "Php Ging tm ngy cho k ngoi o".
2.2 T in.
V T in, chng ti thy c ba cun, hai cun V danh

(Borg.Ton. 23 v Borg.Ton. 26) v mt cun ca Philiph Bnh.
Hai cun V danh khng ghi nm thng sao chp nhng chng ti
on hn cng vo thi k ny. Cn cun ca Bnh (Borg. Ton. 8) th
c ghi nh sau: "Thy c Bnh sao sch ny K Ch nc
Portugal l thnh Lisboa nm 1797.
Ni chung, v ch gi to trong cc, c, khc th cc tc

gi vn cn theo c L v cng sa cha khi cn nh c L cng
lm. Ring v tc, c L ghi tc, th nhng nhiu cm t khc
th li vit tc. Hai tc gi, V danh v Bnh, c hai u vit ng
lot tt c l tc.
Nguyn khc Xuyn

163
V nguyn m thc th th cc tc gi u vit li l , ch

khng a nh c L:
- Bm, bng, bp, cp, chn, cht, dm, dn, dn, c...tr mt vi
ch, th d V danh vit chang (chng), chng (chng), cn Bnh th
ghi chng, chng, V danh vit gic, cn Bnh th ghi gic.
Tc gi V danh cn vit tt thay cho tt trong tt, nn tt, tt

nguyn, tt bnh. Tu chung, hai tc gi ny u vit theo ting ng
Ngoi, khng cn c ch bta Hilp, cng khng cn Tl, nhng vn
gi BL ML, nht l c thc th, nguyn m thc th vy.
Kt lun chung, chng ta c th vit, theo Ng php 1651 ca c

L th ting ng Trong khng c nguyn m , nhng vi d'Amaral
t 1632 v nht l vi tc gi V danh v Philiph Bnh, vi Qunh
Nhn, vo cui th k 18, th nguyn m c k l nguyn m
thc th trong ting ng Ngoi. Nh chng ti vit trn, nu
theo Ng php 1651 khng c nguyn m , th theo Ng php 1838
ca Taberd, ton b cc nguyn m c ghi nhn y . c L
vit: "Nh vy y cc nguyn m trong ngn ng ny th gm c
7, l a e i o u v thm nh chng ti bn gii" (Vocales igitur in
hac lingua sunt omnino septem idest a e i o u, quibus adduntur et ,
ut diximus). By, nhng l 10, bi v theo tc gi, c a v , c e v ,
c o v , khng c , nh chng ti din gii trn.
Nhng bn vn v y cc nguyn m trong vn quc ng

chng ta s dng ngy nay l bn vn ca Taberd, 1838: "Cc nguyn
m n th gm c a e i y o u , (Vocales simplices: a e
i y o u ).
164 Nguyn khc Xuyn

Mc lc
Li ta
Phn mt: Gii thiu Ng php
1. Mt cht lch s: Borri 1621, 1631

2. Ng php ca c L 1651
3. Nhan cun sch
4. Ng php son u, nm no
5. Ng php ting Vit son theo ng php ting Latinh
6. Ting ng Trong trong Ng php
7. Vn la tinh v vn quc ng
8. My ph m kp
9. Ph m KH PH TH Hi lp
CH NH B
NGAIN Dothi
QU Latinh
SANG Php
10. Cc k hiu ghi cc thanh
Thanh v du trong Hoa ng
4 du Hilp, mt du Latinh
Tn cc du trong vn quc ng
Tm quan trng ca cc du
11 . My k hiu ghi my m
12. V cc loi t
Phn hai : T in Ng php ting Vit 1651
Phn ba : Khi lun v ting Annam hay ting ng Ngoi (ng

Kinh)
Chng 1 . V ch v vn trong ngn ng ny

Chng 2. V thanh v du trong cc nguyn m
Chng 3. V danh t
Chng 4. V i t
Chng 5. V nhng i t khc
Chng 6. V ng t
Nguyn khc Xuyn

165
Chng 7. V nhng thnh phn bt bin trong cu vn

Chng cht. V my qui tc lin quan ti c php
Ch thch
Phn Ph Lc
1. Trch Truyn Vng quc ng Ngoi, V cc thanh v cc

du
2. Bng ch quc ng in Borri 1631
3. Bng ch quc ng vit tay Amaral 1632
4. Bng ch quc ng vit tay c L 1636
5. Bng ch quc ng in c L 1651
6. Bng ch quc ng vit tay Bent Thin 1659
7. Ting ng Trong trong th k 17, theo c L khng c
nguyn m
8. Nguyn bn Ng Php bng ting Latinh
THI IM
1993
@ Copyright 1993 by the author
All rights reserved
Tc Gi v Nh Xut Bn gi bn quyn
THI IM
P.O.Box 2847
Garden Grove, CA 92640, USA
(714) 530-6301
166 Nguyn khc Xuyn

Ngu Phap Tieng Viet Cua Dac Lo-Nguyen Khac Xuyen

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ngu Phap Tieng Viet Cua Dac Lo-Nguyen Khac Xuyen

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ng php ting Vit ca c L 1651

k nim 400 nm sinh nht c L 1593-1993

Nguyn khc Xuyn 1

Gii thiu Ng php

Nm 1615, gio s Dng Tn Buzomi, ngi ti ng Trong.

2 Nguyn khc Xuyn

y l nhng cu ng vit. Tic rng v cc du, v bn u chu lc

- Muon bau tlom laom Hoalaom chiam ? (Mun vo trong lng

V sau ngi ta i cu ni thnh:

- Muon bau dau chistiam chiam ? (Mun vo o christiang chng

y trong Tng trnh, cn thy ghi my cu ni ni dn gian

Th ba, Borri nhc ti ng php ting Vit, v ln u tin, khi

Nguyn khc Xuyn 3

ni ti Ng php. Nh trn chng ti nhc t 1621 c cun Iu

1, 2.- Ng php ting Vit ca c l 1651

Vy nh th l mi cho ti 1651 mi thy c Ng php, mc du

Th nht, ti Vn kh thnh b Truyn b c tin, c mt ti liu

Th hai, nm 1653, trong cun Hnh Trnh v Truyn gio vit

4 Nguyn khc Xuyn

Th ba, nu xt v ni dung, th y tht l mt cun ng php,

Th bn, thc ra nu c k my li tc gi vit "Cng c gi"

Ni tm li, theo ni dung v nht l theo tc gi, y l mt cun

1, 3.- Nhan cun sch

Mc du y l cun Ng php, Ng php ting Vit, nhng ci

V mt dn tc, ting ni, lch s v phong tc tp qun th ch c

Nguyn khc Xuyn 5

Theo s ta, th nm 1010 L Thi T di kinh v Thng Long.

Kt lun l mc du tc gi ni ting Annam hay ting ng

1, 4.- Ng php son u v nm no

li ta cng c gi ng ch cho bit ng vit phn ting

6 Nguyn khc Xuyn

nm 1649-1650, th chng ti c th phng on ng son Ng php

L nhng nh tr thc thng tho ting m l l d nhin, h

Nguyn khc Xuyn 7

hn nh cc ng s lm ng Trong trc y hn ba chc

1 5.- Ng php ting Vit theo Ng php ting latinh

Khi chng ti ni, tc gi c th ly cun ng php ting latinh ri

Sau my khi nim v t mu ting latinh, v cch c, v mt s

Nu chng ta coi ng php ting Vit th thy cch xp t tng

Vy tr hai chng u ni ti sng to c bit, cn cc chng

8 Nguyn khc Xuyn

l nhng ngi lm ra ch quc ng khng th lm khc c. H cn

Mc du ly ting latinh lm cn bn hc hi ting Vit, ly ng

1, 6 - Ting ng Trong trong Ng php

Khi chng ti ni ting ng Trong, th chng ti mun ni c

Nguyn khc Xuyn 9

Th nht, tc gi my ln vit ln ln cc du. Chng ta bit,

Th hai, trong vn quc ng, ng ni c hai ch b, mt b thng

Chng ti i tm vt tch ch bta hilp ny v thy Legrand de la

10 Nguyn khc Xuyn

Dictionnaire elementaire annamite francais, Paris, 1874, tr. 8-9). Nh

Th ba v y mi l iu lm cho chng ti ni ng php ca

V cc nguyn m trong ting Vit, tc gi vit:

Ngoi ra ng dnh ring cho hai nguyn m v l hai nguyn m

V hai k hiu m sp v m nga, th ng l lun th ny:

- du m sp t trn nguyn m thnh nh n, mm, m.

- du m nga t trn nguyn m nh tc, da, tan,

Nguyn khc Xuyn 11

nguyn m thc th. Cho nn, kt lun v cc nguyn m trong vn

Ngay trong Ng php, tc gi p dng qui lut ny, v ngoi

1,7.- Vn latinh v vn quc ng

Vic phin m ting Vit l vic ly t mu latinh vit ting

Thc ra hai ch sau cng ch c sp nhp vo vn latinh vo

12 Nguyn khc Xuyn