EKLER

ITANE BYKLNN TAYN

TANE BYMES

Tavlama scaklnn, metalin rekristallizasyon scaklndan fazla olmas halinde, yeni

olumu kristaller birbirlerini yutarak bymeye devam edeceklerdir; iyap nispeten kaba taneli
olacaktr. Kristal snrlar, kristalin iinden daha yksek enerjiye sahip bulunduklarndan birok
kristalli kitle, tane snrlarndan bazlar yok olacak olursa, enerjisini drecektir. Bunun
sonucunda, rekristallizasyonunkinin stnde scaklklarda iri kristallar kkleri yutarak irileir.
Bir kristal snr, boyunu ksaltmak amacyla kendi erilik merkezine doru hareket eder. Bunu
kolaylatrmak iin atomlar snrlar arasndan daha byk stabiliteli pozisyonlara gerler; burada
Onlar, irileen kristalin ibkey kristal yznde daha ok komuyla evreneceklerdir. Dolaysiyle
irisi daha irileecek, ufa daha ufalacak-tr. Ayn mekanizma tipi (bu kez bir sv filmi boyunca
yzey gerilimi), bir bardak bira kpnde kk hava kabarcklarnn irileri tarafndan
yutulmasna neden olur. Tane bymesinin boyutlar byk lde aadaki etkenlere
baldr:
a)Tavlama scakl. Scaklk arttka, tane boyutu artar.
b)Tavlamann sresi. Tane bymesi nce hzl vaki olur, sonra yavalar.
c)nceki souk ilemenin derecesi. Genellikle byk ekil deitirmeler, kristallarn iinde
ok sayda yksek enerjili blgelerin olumasna gtrr. Bu, rekristallizasyonda birok ekirdein
meydana kmasna yol aar ve dolaysiyle tane boyutu kk olur. Aksine, hafif ekil deitirme
az ekirdek meydana getirir ve sonutaki tane boyutu byk olur
(d) Metal ya da alama erimez ilvelerin etkisi. Buna rnek, tungsten lamba (ampul)
filamentlerine thoria (thorium oxidi) kullanlmasdr. Burada thorica filmleri ar gevreklii
nler; aksi halde ampul filamentlerinde (ekil: 329) yksek scaklkta uzun sre kalmaktan bu
ar gevrekleme vaki olur.

DEMR DII METALLERN KAYNAI,Burhan Ouz,OERLIKON Yayn,1990 1

 ekil: 329 Mo ve W'in (a), bir ak-korlu lamba (ampul) ve (b), bir elektronik tpte kullanlmas.

(e) Aralarnda en ok kullanlan Ni olduu baz alam elementlerinin ilvesi Ni, elikler ve
baz demird alamlarda tavlama ve sair sl ilem sreleri srasnda tene bymesini snrlar.
Bu etkenler arasnda en hassas denetim gerektiren, tavlama scakldr. Baz alamlar,
zellikle pirinler, tavlama scakl deimelerine ar lde duyarl olup yksek tarafndan bir
100C'lk hata, belli bir tavlama sresi iin tane boyutunu be kat artrabilir.
Bu kaba tane, bunun karlnda, daha sonraki bir ekillendirme ilemi srasnda, "portakal
kabuu" olarak bilinen przl ve buruuk bir yzey ile birlikte sneklik kaybna gtrr.
Kaba tane bir kez bylece niha boyutta malzemede hasl olduktan sonra elikte olduu
gibi sl ilemle inceltilemez.
Tek are, pirinci yeniden ergitip, birkez daha niha boyuta varlana kadar haddeleme ve
tavlamann tm aamalarna gitmektir.

TANE BOYUTUNUN MEKANK NTELKLER ZERNE ETKS

Genel olarak bir homogen ok kristalli malzeme, geliigzel ynelmi ve birbirinden az veya ok
arplm snr hacimleri, tane snrlaryla ayrlm ok sayda kristal veya taneden ibaretmi gibi
grlebilir. Bu itibarla ok kristalllarn mekanik niteliklerinin, bunlarn tanelerinin niteliklerine
yakndan bal bulunduu aktr. Bireysel (serbest) kristallitlerin mekanik davran, bununla
birlikte ok kristalllarn mekanik nitelikleri tayin etmez. Mekanik ykleme altnda ok kris-
talllarn mekanik niteliklerinin tartlmasnda bir ok kristalli agreyatta "bal" kristallarla
"serbest" tek kristallarn davranlarndaki farklln gznne alnmas esastr. Bu farklar
balca unlardr:
1-Bir ok kristalli dokunun bireysel tanelerinin balca kayma sistemlerinde etkili
makaslama gerilmeleri farkldr ve bu farkllk tanelerin deiik ynlenmesiyle saptanmtr.

DEMR DII METALLERN KAYNAI,Burhan Ouz,OERLIKON Yayn,1990 2

 2-Tane snrlar (snr hacimleri) kaymann ve taneden taneye ekil bozulmasnn
gelimesine engel karr, okkristalli dokularda saptanabilir bir makroskopik ekil deitirme tek
kristaldakinden daha yksek bir gerilmede gzlenir.
3-Bir ok kristallya bir d kuvvet uygulandnda, farkl biimde ynlenmi komu
taneler arasnda snrlarda ekil deitirmenin baz birletirme koullarna uymas gerekir, yani
bunlar komu snr hacimlarnn iine yerletirileceklerdir.
4-Tane snrlarnn baz blmleri, yklemede dislokasyon menba gibi hareket edebilirler
ve dislokasyonlarn oalmasnn bilinen mekanizmasna uygun olarak taneler iinde dislokasyon
younluunu artrrlar. Gerek bunun, gerekse bundan ncekinin sonucu olarak bir okkristalli
dokuda tek bir kristalin ve bir tanenin ayn ekil deitirmesinde, sonuncusunda dislokasyon
younluu daima dahayksek olur.
5-okkristalli dokularda, yzeyin durumu (geometrisi)nde gzlenen deimelere dayanarak
doku iinde vaki olan sre hakknda bir sonuca varlamaz. Bununla birlikte tek kristallarda
yzeyde oluan basamaklarn ve yzey geometrisinin sair distorsiyonlarnn kristal iinde plastik
ekil deitirmenin belli bir aamasnn gelimesine iaret olduu bilinir.
6-Yksek scaklklar ve byk yklerde ekil deitirme tercihan, okkristallnn en ok
istorsiyona uram blmleri olan snr hacimlerinde geliir; bu,toplam ekil deitirmeye
byk lde yardm eder.
Gerilmi bir okkristalli malzemenin elastik ve elastik-plastik davrann belirginletiren
nemli bir kavram, kendi snrlarnda bireysel taneler arasndaki temasn bozulmadan kalddr.
Bir okkristalli dokuda taneler isotropik ve homogen olmayan ekilde ekil deitirdiinden
bu, komu tanelerin ekli bozulmu halinin baz tanelerin, snrlarna yakn (snr hacimleri iinde)
yerde bakalaryla uygunluk haline gelmesini salayacak ekilde olduu anlamnadr.
Mekanik nitelikler zerine okkristalli dokularda tane snrlarnn balca etkisi, bir
mterek tane snrnn her iki yanndaki baz (snrl) tane blgelerinde ekil deitirmenin,
tanelerin birbirleriyle uygunluunu salamak zere mtereken gelimesinden ibarettir. ekil
deitirme srasnda okkristallnn srekliliini saptayan bu koul, snr dislokasyon menbalarnn
harekete geirilmeleri halinde yerine getirilmi olur. Her tane iinde plastik ekil deitirme kendi
kayma sistemleri iinde dislokasyon hareketiyle meydana geldiinden, von Mises prensipine gre
snrlarnda taneler arasnda mikroskopik balanty salamak (malzemenin srekliliini
muhafaza etmek) zere genel olarak be bamsz kayma sisteminin etkin olmas gerekir. Bu kayma
sistemlerinin ilemesi, tanelerin sralanmalarnn koullarn salar.
Makaslama gerilmelerine gre en elverili ekilde ynlenmi tanelerde balam olan
kayma, tanelerin iinde baz kayma sistemlerinde geliir ama esas itibariyle snrn tesinde
komu tanelere geemez yle ki bunlar orada ekil bozulmann gelitii (dislokasyonlarn
hareketlendii) ayn dzlem ve ayn ynde "rastlamazlar." Bylece de bir okkristalli dokunun
mekanik yklenmesinde (d) ortalama gerilme iki bileenden oluur: snr hacimlerinde

DEMR DII METALLERN KAYNAI,Burhan Ouz,OERLIKON Yayn,1990 3

mterek ekil deitirmeyi salayan b ile bir tane (tanenin ekirdei) iinde hareket eden

.d,tanelerin oralama boyutu ise

tane boyutuna bal olmas halinde sorun ciddi ekilde basitleir Ancak bu, ou
kez, byle olmaz. Tane boyutunun mekanik nitelikler zerindeki etkisi tetkik edilirken, llen
deerlerdeki deimelerin, sonunda, tane snrlarnn (snr hacimlerinin) etkisine bal olduu
hatrlanacaktr. Tane boyutunun mekanik nitelikler zerine etkisinin saptanmasnda balca
zorluk, birok halde, farkl ortalama tane boyutlu ayn malzemeden deiik numunelerde
taneleraras ve snr hacimleri arasndaki ilikiyi bilmeyiimizden ileri gelmektedir. Bu husus
mekanik nitelikler zerine tane boyutunun etkisini saptamaya ynelik eitli deney sonularnn
tahlilinde daima gznnde bulundurulacaktr
okkristalli metallarn (snr kaynamasnn geliemedii) alak scaklklarda mukavemeti
zerinde tane boyutunun etkisi, gerilmenin makaslama bileeni tarafndan harekete getirilen
bireysel kayma bandlarnda gerilme younlamasna atfedilebilir. Bu teorinin balca
varsaymlar u ynlerdedir:
(1) Tane snrlar, dislokasyon kaymasnn yaylmasna ve birlemeye kesin engeldirler;
(2) Plastik ak balatmak iin gerekli tanelararas gerilme younlamas, tane boyutundan
bamszdr. Bu varsaymlarla, bir kayma bandnn mertebesi veya tanelerin d ortalama ap
zerinde makaslama gerilmesinin bamll yle ifade edilebilir:
Burada T0, tane snrlarnn mukavemet arzetmedikleri zaman kaymay balatmak iin gerekli
makaslama gerilmesi, ks de, bir kayma bandnn ucunda gerilme younlamasn niteleyen bir
katsaydr.
Bir okkristalli metalda hacimsal makroskopik plastik ak durumunda, ak gerilmesine
btn tanelerde ve her tanede plastik ekil deitirmenin yerel olarak srekli olmas iin yeterli
yksek sayda kayma sistemlerine varlacaktr. Bu itibarla, hacim ekil bozulmas tansrn (bir
reaktrn uzama oran) koordinat sistemi iinde tanelerde etkin kayma sistemlerinin deiimini
saptayan ortalama ynlenme faktr (katsay) M i gznne almak gerekiyor. Bu durumda T,
uygulanan d gerilmeyle beraber olacak, = MT (okkristallnn her tanesinin malzemenin tm
hacmyla ayn ekilde ekil deitirdii varsaylarak) ve niha denklem eklini alacak. Yzey
merkezli kbik sistemde M = 3.1; hacim merkezli kbik sistemde M = 2.9; sk paketlenmi
altkeli sistemde M = 6.5 dr.

DEMR DII METALLERN KAYNAI,Burhan Ouz,OERLIKON Yayn,1990 4

 ok uzun ve ynl olan ibu teorik mlhazalar, konunun byk nemi itibariyle ok zet
olarak sunduk. Bunun ok byk boyutlu olup geni aratrmalara ak olduunu vurgulayarak
onu burada kesiyoruz.
TS 1695, Bakr ve bakr alamlar ortalama tane bykl tayini standard, kitabn
konusu itibariyle, zikredilmeye deer. Burada "tane", yle betimleniyor: Tane, herhangi bir
metal kesitindeki bir kristalin snrlar iinde kalan alandr.
Standardda tane bykl tayininin duyarl bir lme olmad belirtiliyor ki bu beyan,
yukardaki ifadelere uymaktadr. Bu Standard, esas itibariyle bir fazdan oluan bakr ve bakr
alamlarnn ortalama tane bykl tayininde kullanlan ilemi ve belirtme kurallarn
kapsyor ki bunlar sair metallara da temil edilebilir. Bu ilemler, karlatrma, kesime ve
planimetrik olarak adlandrlr.
Standard, Standard tane bykl resimlerini de vermektedir.

DEMR DII METALLERN KAYNAI,Burhan Ouz,OERLIKON Yayn,1990 5