30 AUSTOS

HATIRALARI

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

MUSTAFA KEMAL, FEVZ AKMAK,

SALH BOZOK, MUZAFFER KILI,

CEVAT ABBAS GRER

30 AUSTOS

HATIRALARI

ATATRK 30 AUSTOS ZAFERNN KISA BR HKYESN YAPIYOR

''...Gelen raporlar tetkik edince kat'iyyetle hkmettik ki, Trk'n hakik hals gnei 30
Austos sabah ufuktan btn a'aasiyle tul edecekti!''

(30 Austos 1924'de, Dumlupnar'da Mehul Asker bidesinin esas vaz' merasimi
Atatrk'n huzurlar ile yaplm, merasimde hkmet ve Ordu erkn, asker kt'alar ve
on binlerce halk hazr bulunmutu. Erkn- Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paann
(Mareal akmak) Bakumandanlk Harbinin asker safhalarn anlatan nutkundan sonra,
Gazi Mustafa Kemal krsye gemitir. Atatrk, zaferin ksa bir hikyesini yaptktan
sonra onun siyas ehemmiyeti ve neticesi zerinde durmutur. Bu zafer, ayaklanan bir
milletin ilk hedefi idi. Bundan sonraki hedefler ne olacaktr? Atatrk onlar anlatm ve
szlerini Trk genliini muhatap yaparak bitirmitir.

imdi Atatrk' dinleyelim:

Efendiler,
Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paa Hazretlerinin verdii kymetli izahatla
burada hazr olanlar ''Afyonkarahisar-Dumlupnar'' Meydan Muharebesinin ve neticei
katiye veren 30 Austos Muharebesinin sureti cereyan hakknda bir fikri icmal
edinmilerdir. Be gn bilfasla geceli gndzl devam eden en byk meydan
muharebesinin mahiyeti hakikyesi bugn verilen tafsilttan ziyade, yarn tarihin
hkmleri, erbab tetebbuun tetkik ve muhakemeleri okunduu zaman daha bariz, daha
umull bir surette anlalacaktr. Beni, milletim, Trk Milleti, emniyet ve itimadna
lyk grerek bu harektn banda bulundurdu. Bu vazife ve memuriyetimin mesut
htrasn milletime kar daima en derin minnettarlkla mtehasss olarak haz ile, iftihar
ile muhafaza ediyorum. Vazifelerini milletin arzuyu vicdansine, ihtiyac hakiksine,
yalnz onun iradei liyesine tevfikan yapm olanlara mahsus bir istirahati vicdan ile,
bugn muvacehenizde bulunurken hissettiim bahtiyarl ifade edemem.

30 Austos gn saat 2 de...

Efendiler, tpk bugn gibi 1922 senesi Austosunun otuzuncu gn saat ikide, imdi hep
beraber bulunduumuz bu noktaya gelmitim. Bu zerinde bulunduunuz srtlarda,
kahraman Onbirinci Frkamz, u karki tepelerde muharebeye mecbur edilen dman
kuvay asliyesine taarruz iin yaylarak ilerlemekte bulunuyordu. u grdmz al
ky alevler ve dumanlar iinde yanyordu. Beni buraya kadar getiren sikn ne
olduunu izah iin hatrladm bir iki noktay burada tekrar edeceim.

29/30 austos gecesi sabaha kar Garp Cephesi Harekt ubesi Mdr Tevfik Bey
(1), bermutad o saate kadar muhtelif kararghlardan ve her taraftan gelen raporlara gre
harita zerinden tesbit ve iaret ettii vaziyeti umumiyeyi Cephe Kumandan smet
Paaya gstermi ve o da derhal ''Paaya gster'' emriyle Tevfik Beyi yanma
gndermiti. Karahisar'da Belediye dairesinde bana tahsis olunan odada yatmakta idim.
Beni uyandran Tevfik Beyin gsterdii haritaya baktm. Hemen yataktan frladm.

Ordularmz dman sarmt

Arkadalar, haritada grdm ey u idi, ki ordularmz dman kuvayi mhimmesini

imdiden, cenuptan, garptan ihataya msait bir vaziyet alm bulunuyorlard. u halde
tasavvur ettiimiz ve azam netayi temin edeceini mit eylediimiz vaziyetler
tahakkuk ediyordu.

''- Derhal Fevzi ve smet paalar arnz!'' dedim. mz toplandk, vaziyeti bir
daha mtlea ettik ve katiyetle hkmettik ki, Trk'n hakik hals gnei 30 Austos
sabah ufuktan btn aaasiyla tul edecektir. Bu karara gre ordulara yeni emir ve
tlimat yazld (saat 6,30 evvelde). Fakat vaziyet o kadar mhim, o kadar sr'at ve
iddet talep ediyordu ki, bu tahrir emirlerle iktifa etmek muvafk ihtiyat olamazd.
Onun iin Fevzi Paa Hazretlerinden, bizzat Altnba ve cenubundan hareket eden kinci
Ordumuzun ve bunun daha garbnda bulunan Svari Kolordumuzun nezdine giderek
tasavvurumuza gre harekt tanzim buyurmasn kendilerine rica ettim.

Birinci Ordu kararghnda

Drdnc kolordusu ile istihdaf ettiimiz dman ksm kllisini cenuptan takibeden
Birinci Ordu Kararghna da ben bizzat gidecektim. smet Paann kararghta kalp
vaziyeti umumiyeyi idare etmesini mnasip grdm. Fevzi Paa Hazretleri imale
hareket ederken, ben de otomobille imendifer gzerghn tkiben garba hareket ettim.
Akaar'da Birinci Ordu Kararghna saat 9'dan evvel idi ki vsl olmutum. Ordu
kumandanna bir taraftan cephenin tahrir emri tevdi olunurken, ben de kendisine ifahen
vaziyeti izah ettim ve Drdnc Kolordunun tekmil frkalariyle ve srat ve iddetle ite
bu kyn, al kynn garbndaki dman ksm kllisini ihata edecek surette
muharebeye mecbur etmesini emrettim. Ve ilve ettim ki:

''- Dman ordusu behemehal imha olunacaktr.'' Ordu Kumandan benim yanmda
telefonla Kolordu Komutan Kemlettin Sami Paay buldu. Benim oraya geldiimi ve
emrimin ne olduunu tebli etti. Bir mddet bu kararghta kaldm. Mtemadiyen gelen
muhtelif rtbedeki esir zabitanla grtm. Bunlardan biri erknharp zabiti idi. Zavall
verdii malmat meyannda istemeyerek Bakumandan vazifesini alan General
Trikopis'in ve kinci Kolordu Kumandan General Digenis'in de bizim evirmek
istediimiz emberin iinde bulunduunu ifade etmi oldu. Derhal yanmda bulunan
Ordu Kumandanna:

''- Kemalettin Paay bulunuz. Bizzat Trikopis'le beraber btn dman generallerini
behemehal esir etmesini syleyiniz'' dedim. Bu emir derkab telefonla tebli olundu.
Zavall esir zabit benim bu emrimi iitir iitmez ikram ettiim ay iemieyerek byk
bir baygnlk geirdi. Daha fazla bu ordu kararghnda kalamazdm. Muharebe
vaziyetini gzmle grmek benim iin mukavemetsiz bir ihtiya oldu. Ordu
Kumandann da beraber alarak Drdnc Kolordu Kumandannn tarassut iin
bulunduu u istikametteki bir tepeye geldik (Arpalk civarnda).

Daha ileriye, ate yerine...

al ky garbnda ve imalinde patlayan toplarn tarrakalarn iitiyordum. Oradan
vaziyeti drbn ile tetkike uramak bana skntl geldi. Daha ileriye, ate yerine
gitmek iin kat' bir lzum ve ihtiya hissediyordum, ve bu noktay, imdi zerinde
bulunduumuz bu tepeyi gsterdim. Oraya gitmek lzmdr ve buyurun gidelim dedim.
Otomobillere atladk, bu tepeye gelen yola dahil olduk. Arasra gzerghmzn soluna
dman mermileri dyordu. Drdnc Kolordunun frkalar arktan garba
gzerghmz katederek seri hatvelerle ilerliyorlard. Biraz evvel dediim gibi saat
ikide uraya km bulunuyorduk.

Dman kuvvetlerini gndz gzyle tamamen ihata etmek ve dmann muannidane

mdafaa ettii muharebe mevzilerine sng hcumlaryla dahil olarak neticei kat'iye
almak elzemdi. Bunun iin btn ktaatn azam fedakrlkla ilerlemesini ve btn
bataryalarmzn, hatt mesturiyete bakmakszn, ate mevzilerine girip dman
mevzilerini sarsmasn istiyordum. Yanmdaki kumandanlar bu noktay nazarlarm anlar
anlamaz derhal ve en asab bir suretle faaliyete getiler. Maatteessf imdi ismini
hatrlayamadm, yanmda bulunan bir svar zabitine birka kelime not ettirerek
dman mevzilerini imlden saran ikinci orduya gnderdim. Ve ifahen burada benden
iittiklerini onlara da sylemesini emrettim. Bu zabit vazifesini yapm ve birka saat
sonra tekrar yanma gelerek malmat da vermiti.

Onbirinci Frkann kahraman kumandan Dervi Bey bizzat ileriye atlarak btn
kuvvetiyle dman meziine ilerliyordu. Kolordu Kumandan Kemlettin Paa, cenuptan
ve garptan dmana saldrd dier frkalarna yeniden yeniye tedit ve tesrii harekt
iin emirlerini isal ediyordu. kinci Ordunun Onaltnc ve Altmbeinci frkalar
dmanla cidd muharebeye giriiyorlar, dier frkalar da ihata dairesini
darlatryorlard. Bunlar gryordum. Suvari Kolumuzun daha garptan dmann
arkasn kesmek zere bulunduunu bana haber getiren suvari zabiti sylemiti.

Ateli, kanl, lml bir kyamet kopmak zere idi

Arkadalar! Saat ilerledike gzlerimin nnde inkiaf eden manzara u idi: Dman
bakumandannn u karki tepede son gayretiyle rpndn gryor gibiydim. Btn
dman mevzilerinde byk bir heyecan ve helecan vard. Artk toplarnn, tfeklerinin
ve mitralyzlerinin atelerinde sanki ldrc hassa kalmamt. Bu ovadan, imalden
ve cenuptan birbirini velyeden avc hatlarmzn, gurubu yaklaan gnein son uaatiyle
parlayan sngleri her an daha ileride grlyordu. Dman mevaziini saran bir daire
zerinde mevzi alm olan bataryalarmzn faslasz ve amansz ateleri dman
mevziini, iinde barnlmaz bir cehennem haline getiriyordu. Gne maribe yaklatka
ateli, kanl ve lml bir kyametin kopmak zere olduu btn ruhlarda
hissolunuyordu.

Biran nce cihanda byk bir inhidam olacakt. Ve beklediimiz hals gneinin tul
edebilmesi iin bu inhidam lzmd. Zulmetler iinde bu inhidam vuku bulmal idi.
Hakikaten semann karard bir dakikada Trk sngleri dman dolu o srtlara hcm
ettiler. Artk karmda bir ordu, bir kuvvet kalmamt. Kmilen mahvolmu perian bir
bakiyetssyuf kitlesi bulunuyordu. Kendilerinin dedii gibi prhavf ve lerzn, bekil
bir kitle, acaip bir halita halinde firar iin frce aryordu. Artk gecenin koyulaan
zulmeti neticeyi gzle grmek iin gnein tekrar arktan tuluna intizar zarur
klyordu.

31 Austos sabah manzara

Efendiler, ertesi gn tekrar bu muharebe meydann dolatm zaman, ordumuzun ihraz

ettii zaferin azameti ve buna makabil hasm ordunun duar edildii falketin dehetini
beni ok mtehassis etti. O karki srtlarn gerisindeki btn vdiler, dereler, btn
mahfuz ve mestur yerler braklm toplarla, otomobillerle ve namtenahi tehizat ve
malzeme ile ve btn bu metruktn aralarnda ynlar tekil eden llerler, toplanp
kararghlarmza sevkolunmakta, bulunan sr sr esir kafileleri hakikaten bir maheri
andryordu. Bu dar ate ve savlet emberinden bugn iin kurtulabilenler birka bin
kiilik bakiyetssyuftan ibaret idi. Fakat onlar da daha byk Trk emberi iinde
kmaya muvaffak olamayarak balarnda Bakumandanlar bulunduu halde beyaz
bayrak ekmeye mecbur olmulard.

Artk durmadan zmir'e yryecektik

Efendiler, Austosun otuz birinci gn takriben zevalde idi ki, yine bu al kynde,
ykk bir evin avlusu iinde smet Paa ve Fevzi Paa ile bulutuk. Krk kan
arabalarnn deme ve oklarna ilierek bundan sonraki vaziyeti mtala ettik.
Kazandmz meydan muharebesinin btn seferi hitama erdirebilecek bir azamet ve
ehemmiyette olduundan ittifak ettik. imdi Bursa istikametinde ekilen dman
kuvvetlerini mahvetmekle beraber btn orduyu asl ile bilaram zmir'e yryecektik.

Meydan muharebesi milletlerin arpmas demektir

Efendiler, bugnden sonra zmir'de ''Akdeniz''i, Mudanya'da ''Marmara''y grmek iin
8-9 gnlk bir zaman kfi gelmitir. Fakat hatrlatmalym ki, bugn, bu zerinde
bulunduumuz tepeye, bu yank al kyne gelebilmek iin yalnz Sakarya'dan itibaren
sarfettiimiz zaman tam bir senedir. Fakat bu tesbit ettiimiz zaferi ihzar edebilmek iin
bir seneyi ok bulmazsnz zannederim. nk efendiler, harp, muharebe, nihayet
meydan muharabesi yalnz kar karya gelen iki ordunu arpmas deildir.
Milletlerin arpmasdr. Meydan muharebesi milletlerin btn mevcudiyetleriyle, ilim
ve fen sahasndaki seviyeleriyle, ahlklaryla harslaryla hlsa btn madd ve manev
kudret ve faziletleriyle ve her trl vastalaryla arpt bir imtihan sahasdr. Bu
sahada, arpan milletlerin hakiki kuvvet ve kymetleri llr. Netice yalnz kuvveti
cismaniyenin deil, btn kuvvetlerin, bilhassa ahlk ve hars kuvvetin tefevvukunu
mertebei sbuta vardrr. Bu sebeple meydan muharebesinde yenilen taraf millete ve
memlekete, btn mevcudiyeti maddiye ve maneviyesiyle malp edilmi saylr.
Byle bir kibetin ne kadar fec olabileceini tahmin edersiniz. Mahv izmihll yalnz
cidal sahasnda bulunan orduya mnhasr kalmaz. Asl ordunun mensup olduu millet
feci kbetlere urar. Tarih, balarndaki tacidarlarn, hars politikaclarn birtakm
hayal emellerle, vastas mevkiine den mstevli ordularn, mstevli milletlerin
urad bu nevi fec kibetlerle malmldir.

Efendiler, Trk vatannn fethetmek fikrini, Trk' esir etmek haylini umum, maaer
bir fikir haline koymaya alanlarn da lyk olduklar kibetten kurtulamam
olduklarn gzlerimizle grdk.

Efendiler, kendilerine bir milletin talihi tevdi olunan adamlar, milletin kuvvet ve
kudretini yalnz ve ancak yine milletin hakik ve kabili istihsl menfaatlar yolunda
kullanmakla mkkellef olduklarn bir an hatrladan karmamaldrlar. Bu adamlar
dnmelidirler ki, bir memleketi zabt ve igal etmek o memleketlerin sahiplerine
hkim olmak iin kfi deildir. Bir milletin ruhu zaptolunmadka, bir milletin azim ve
iradesi krlmadka, o millete hkim olmann imkn yoktur. Halbuki, asrlarn mevldu
olan bir ruhu milliye, kavi ve daim bir iaredi milliyeye hibir kuvvet mukavemet
edemez.

Mahkm olmak istemeyen bir milleti, taht esaretinde tutmaya muktedir olacak kadar
kuvvetli mstebitler artk bu dnya yznde kalmamtr. Trk milleti son
mcadeltiyle, bilhassa burada ihraz ettii zaferle, izhar ettii azim ve irade ile malm
olan bu hak'ayik bir defa daha sinei tarihe elik kalemle hkketmi bulunuyor.

Trk tarihinin dnm noktas

Efendiler, Afyonkarahisar - Dumlupnar Meydan Muharebesi ve onun son safhas olan
bu 30 Austos Muharebesi Trk tarihinin en mhim bir dnm noktasn tekil eder.
Tarihi millmiz ok byk ve ok parlak zaferlerle doludur. Fakat Trk milletinin
burada ihraz ettii zafer kadar neticei kat'iyeli ve btn tarihe, yalnz bizim tarihimize
deil, cihan tarihine yeni cereyan vermekte kat'i tesirli bir meydan muharebesi
hatrlamyorum.

Hi phe etmemelidir ki, yeni Trk Devletinin, gen Trk Cumhuriyetinin temeli
burada tarsin olundu. Hayat ebediyesi burada tetvi olundu. Bu sahada akan Trk
kanlar, bu semada pervaz eden ehit ruhlar devlet ve Cumhuriyetimizin ebed
muhafzlardr. Burada esasn vzettiimiz ''ehit Asker'' bidesi ite o ruhlar, o
ruhlarla beraber gazi arkadalarn, fedakr ve kahraman Trk milletini temsil
edecektir. Bu bide, Trk vatanna gz dikeceklere Trk'n 30 Austos gnndeki
ateini, sngsn, savletini, kudret ve iradesindeki iddeti hatrlatacaktr.

Efendiler, bu muazzam zaferin muhtelif milleri fevkinde en mhimi ve aslsi Trk

milletinin bilkaydart hkimiyetini eline alm olmasdr. Bu hdisenin tarihimizde ve
btn cihanda ne byk, ne feyizli bir inkilp olduunu izaha lzum grmem.
Milletimizin uzun asrlardanberi hanlar, hakanlar, sultanlar, halifeler elinde, onlarn
tahakkm ve istibdad altnda ne kadar ezildiini, onlarn hrslarn temin yolunda ne
kadar byk felketlere ve zararlara uradn dnrsek, milletimizin hkimiyetini
eline alm olmas hdisesinin btn azamet ve ehemmiyeti nazarlarmzda tecelli eder.
Geri byk zaferin ferdasna kadar stanbul'da halife ve sultan nam altnda bir ahs
ve onun igal ettii hilfet ve saltanat nvaniyle bir makam vard. Fakat bu zaferden
sonra millet o makamlar ve o makam sahiplerini lyk olduu kbete isal etti.

Mill hkimiyet yle bir nur'dur ki...

Efendiler, hkimiyeti milliye yle bir nurdur ki, onun karsnda zincirler erir, ta ve
tahtlar yanar, mahvolur. Milletlerin esareti zerine kurulmu messeseler her tarafta
yklmaya mahkmdurlar. Avrupa'nn ortasndan t ark'n br ucundaki binlerce
senelik memleketlere bakacak olursak, Osmanl mparatorluunun istihkak ettii talihi
daha gzel anlayabiliriz.

Arkadalar, saraylarn iinde Trkten gayri unsurlara istinat ederek, dmanlarla ittifak
ederek Anadolu'nun, Trkln aleyhine yryen rm glge adamlarnn Trk
vatanndan tard, dmanlarn denize dklmesinden daha rehakr bir harekettir. Trk
milletini mbrek vediai ecdat olan bu topraklarda tam mnasyla efendi olarak
yaamas ancak o fuzul bmna olduktan baka, mevcudiyetleri mahz zarar ve felkket
olan makamlarn bertaraf edilmesiyle mmkn olabilirdi.

Efendiler, onlar yznden Trk vatannn ve Trk milletinin geirdii kederleri,

elemleri hissetmemi bir ferdimiz yoktur. Bu kadar matemler ve felketler geirdikten
sonra elbette Trk renmitir ki, vatan yeniden yapmak ve orada mesut ve hr
yaayabilmek iin behemehal hkimiyetine sahip olmak ve Cumhuriyet bayra altnda
btn evltlarn toplu ve dikkatli bulundurmak lzmdr. Efendiler, asrlardan beri
inleyerek feryad eden, fakat mstebitlerin, mufillerin, cahillerin vucuda getirdikleri
mnialarla canhra sedasn milletin kulana isma edemeyen zavall vatan, bugn
diyor ki, can kulanz harap olmu, sinesinde en derin straplar duymu valdenizin
samim hitabna daima ak bulundurunuz. Efendiler, Asya'da, Avrupa'da, Afrika'da
hkmran olmak kudret ve kabiliyetini gstermi olan ecdadmz vaktinde bu seday
iitmekten menedilmemi olsalard, Trk camiasnn, Trk mefkresinin, Trk
menafiinin mahfuz ve feyizdar olaca ana vatan bugnk ekli harabisinde mi tevars
ederdik? Efendiler, artk vatan imar istiyor, zenginlik ve refah istiyor. lim ve marifet,
yksek medeniyet, hr fikir ve hr zihniyet istiyor. eref, namus, isktikll, hakik varlk,
vatann bu taleplerini tamamen ve serian yerine getirmek iin esasl ve ciddi bir suratte
almay emreder.

Efendiler, asrlardanberi Trkilye'yi idare edenler ok eyler dnmlerdir; fakat

yalnz bir eyi dnmemilerdir: Trkiye'yi. Bu dncesizlik yznden Trk
vatannn, Trk milletinin duar olduu zararlar ancak bir tarzda telfi edebiliriz: O da
artk Trkiye'de Trkiye'den baka bir ey dnmemek. Ancak bu zihniyetle hareket
ederek her trl selmet ve saadet hedeflerine vasl olabiliriz.

Bu zafer, hkimiyeti eline alan milletin ilk hedefi idi!

Efendiler, bizim milletimiz vatan iin, hrriyeti ve hkimiyeti iin fedakr bir halktr;
bunu isbat etti. Milletimiz yapt inklbatn kskan mdafiidir de. Benliinde bu
faziletler yerlemi bir milleti, yrmekte olduu doru yoldan, hi kimse, hibir kuvvet
alkoyamaz.

Efendiler, milletimiz hkimiyetini eline ald gn, bilmeyen kalmamtr, en karanlk

felketlerin, en derin uurumu kenarnda bulunuyordu. Kuvvei maddiyesi ypratlm,
vesaiti mdafaas gabolunmu, maneviyat, mukaddesat duar tecavz olmu elm bir
vaziyette bulunuyordu. Btn bunlara ramen mevcudiyetini ve istikllini kurtarmaya
karar verdi. Bu kararndan muvaffak olabilmek iin btn milletin kendine bir hedef ve
hareket tesbit etmesi lzm geliyordu. Btn milletin, o hedef zerinde behemehal
muvaffak olmay gayei emel telkki etmesi icabediyordu. Millet btn mevcudiyetiyle,
btn fedakrlyla, btn imaniyle o hedefe beraber yrsn ve behemehal muvaffak
olsun lzmd. Efendiler, o hedef buras idi. Gayei emel olan muvaffakiyet burada ihraz
olunan zafer idi.

Efendiler, milletimiz bundan sonraki mesaisinde de muvaffak olabilmek iin, mill

hedefini btn vuzuh ve katiyetle, tekmil vatandalarn nazarnda ve vicdannda btn
parlaklyla tesbit etmi bulunuyor. sterseniz benim burada hedef dediim eyi, siz
milletin mefkresi tesmiye ediniz. Fakat bu unvan verirken dikkat ediniz ki, hayal bir
mnaya kendimizi kaptrmayalm.

Yeni hedef: Meden seviyemizi ykseltmek

Efendiler, milletimizin hedefi, milletimizin mefkresi btn cihanda tam mnasyla

meden bir heyeti itimaiye olmaktr. Bilirsiniz ki, dnyada her kavmin mevcudiyeti
kymeti, hakk hrriyet ve istiklli, malik olduu ve yapaca meden eserlerle
mtenasiptir. Meden eser vcuda getirmek kabiliyetinden mahrum olan kavimler,
hrriyet ve istiklllerinden tecrit olunmaya mahkmdurlar. Tarihi beeriyet batan baa
bu dediimi teyid etmektedir. Medeniyet yolunda yrmek ve muvaffak olmak, art
hayattr. Bu yol zerinde tevakkuf veyahut bu yol zerinde ileri deil geriye bakmak
cehil ve gafletinde bulunanlar, medeniyeti umumiyenin huruan seli altnda boulmaya
mahkmdurlar.

Efendiler, medeniyet yolunda muvaffakiyet teceddde vbestedir. tima hayatta,

iktisad hayatta ilim ve fen sahasnda muvaffak olmak iin yegne tekml ve terakki
yolu budur. Hayat ve maiete hkim olan ahkmn, zaman ile tagayyr, tekml ve
teceddd zarurdir. Medeniyetin ihtiralar, fennin harikalar, cihan tahavvlden
tahavvle duar ettii bir devirde, asrlk khne zihniyetlerle, maziperestlikle muhafazai
mevcudiyet mmkn deildir. Medeniyetten bahsederken unu da katiyetle beyan
etmeliyim ki, medeniyetin esas, terakki ve kuvvetin temeli, aile hayatndadr. Bu hayatta
fenalk, muhakkak itima, iktisad, siya aczi mucip olur. Aileyi tekil eden kadn ve
erkek unsurlarn hukuku tabiiyelerine malik olmalar, aile vazifelerini idareye muktedir
bulunmalar lzimedendir.

ktisaden ykselmeye almalyz

Efendiler, milletimiz burada tesbit ettiimiz byk zaferden daha mhim bir vazife
peindedir. O zaferin idraki milletimizin iktisat sahasndaki muvaffakitleriyle mmkn
olacaktr. Bilirsiniz ki, iktisaden zayf bir bnye fakr sefaletten kurtulamaz; kuvvetli bir
medeniyete, refah ve sadete kavuamaz; itima ve siyas felketlerden yakasn
kurtaramaz. Memleketin idaresindeki muvaaffakiyet ve iktisadiyatndaki mktesebat
derecesiyle mtenasip olur. Hibir meden devlet yoktur ki, ordu ve donanmasndan
evvel iktisadn dnm olmasn. Memleket ve istikll mdafaas iin vcudu lzm
olan btn kuvvetler ve vastalar iktisadiyatn inbisat ve inkiafiyle mkemmel olabilir.

Milletimizin muttasf olduu kuvvetli seciye, sarslmaz irade, aten milliyetperverlik

iktisad muvaffakiyetten neben edecek feyizlerle de lyk olduu derecede takviye
olunmak zarurdir. Asr mbarezesinde milletimizi muvaffak edecek bir iktisad hayat
teminini istihdaf eden umum maarif ve terbiye sistemlerimiz, her gn daha ok
esaslaacak ve elbette muvaffak olacaktr.

Efendiler, artk bugn hayat ve insaniyet icaplar btn hakikatiyle tecelli etmitir.
Bunlara mugayir olan rivayetler ahlk ve imana esas olmaz. Hakikat tecelli edince kizp
ortadan kalkar. Safsatalar, hurafeler kafalardan kmaldr. Her trl teali ve tekemmle
msteit olan milletimizin itima ve fikr inkilp hatvelerini ksaltmak isteyen maniler
behemehal bertaraf edilmelidir.

Genlere hitap

Efendiler, son szlerimi mnhasran memleketimizin genliine tevcih etmek istiyorum.

Genler!

Cesaretimizi takviye ve idame eden sizsiniz. Siz almakta olduunuz terbiye ve irfan ile,
insanlk meziyetinin, vatan muhabbetinin, fikir hrriyetinin en kymetli timsali
olacaksnz.

Ey ykselen yeni nesil! istikbl sizindir. Cumhuriyeti biz tesis ettik; onu il ve idame
edecek sizsiniz.

Arkadalar, bu gaza ve ehadet diyarn terkederken ''ehit Asker''i hep beraber hrmet
ve tazimle selmlayalm.
MAREAL AKMAK'IN 30 AUSTOS

ZAFERNE VE

ZMR'N KURTULUUNA AT BAZI

HATIRALARI

Millet Meclisinde muhalifler taarruz halinde

yzde 25 zafer ihtimali gremiyorlard!

Rahmetli Mareal Fevzi akmak, Atatrk'n derin itimat ve muhabbetini kazanm

byk bir askerdi. Mill Mcadele boyunca Erkan Harbiyei Umumiye Reisliine
ilveten Heyeti Vekile Reislii (Bakanvekillik) de yapt. Yani ordunun banda
bulunduu kadar memleketinin idar mesuliyetini alan heyete de bakanlk etti. B. M.
Meclisi Reisi Bakumandan Mustafa Kemal'in iyi, vefal ve bilgili bir yardmcs oldu.
Gazi, Byk Zafer'in kazanlnda onun roln yle anlatr:

''...Taarruz, teden beri Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi Paa Hazretlerinin pek derin
ilme ve vukufa ve pek derin feyz ve tecrbeye msteniden ihzar ettii pln dahilinde
vuku bulacakt. Bu pln dahilinde hazrlk emri verildi... ilh''

Bir Ecnebi, Mareal akmak' (Byk Mehmetik) diye tavsif etmiti. Bu tavsif, Trk
askerinin kahramanl ile Mareal'in ahsiyetini birletiren gzel bir bulutu. Aada
Marealle yaplm bir grmeyi okuyacaksnz:

imdi, 1947 eyllnn yedinci gnndeyim. ''demi'' dalarnn (1400) rakmlsna,

yeil bir leylek yuvas gibi snm ''Glck'' kyndeyiz. Yanmda, vaktiyle dmann
sahicisine ilk silh atanlardan lim Efe, karmda ise, bize, ocukluumun imansz
gnlerinde eriilmez bir rya sandm zafer saadetini kazandrm olan sayl
adamlardan birisi: Mareal akmak var...

Onun, ne d dmanlarn, ne de yllarn asil olgun, ve iten gzelliini ypratmadklar

ak yeleli ehresine bakarak glmsyorum:

''- Sizi dnyorum Marealim... Sizi, ve nankrler tarafndan unutulan zeferinizin,

vaktiyle bizi nelerden kurtardn!...

Mareal, yaaran gzlerime, babacan bir glmseyile bakyor:

''- zmirli,.. Hislerine kaplma... O zafer benim, unun, bunun deil, bizimdir. Biz onu
nasl olsa kazanacaktk... Zira bu milletin, uzun mddet uaklarnn klesi olarak
yaamayaca muhakkakt... Bizler, istikllimize yaplan taaruzun def'ini, olsa olsa biraz
hzlandrabilmi, kolaylatrabilmi saylabiliriz.

Sonra ciddileerek ilve ediyor:

''- Fakat ne dersiniz? O srada siz zmir'de bizi beklerken, biz Anadolu'da, sade
dmanlarmzla deil, ayn zamanda, en yakn kavga arkadalarmzn -hemen hemen
dman silhlar kadar tehlikeli olan- dalletleriyle de mcadele ediyorduk...
Sorduunuz suale cevap vermek, yani zmir'e nasl girdiimizi anlatmak iin, Dokuz
Eylle takaddm eden gnlerin olaylarn da hatrlatmam zarurdir... Zira ''zmir''in,
istikll kavgamzda, bir bakmdan, baka vilyetlerimizinkine hi benzemeyen bir
hususiyeti vardr. Faraza, ahsen, bana sorarsanz, ben bu hususiyeti hlsa edebilmek
iin derim ki:

Bizim stikll Harbimiz, fi'len zmir'de balam ve fi'len zmir'de sona ermitir.

''imdi sras geldii iin aklamaya mecburum ki, biz, hedefi zmir olacak bir kat' ve
byk taarruzu tasarlarken, karmza dman ordusundan evvel, Millet Meclisinin pasif
diplomatlar dikildi.

Onlar, dmanla anlamamza taraftarlk ediyorlar ve yapmak istediimiz taarruz

teebbsn, bir cinnet sayyorlard.

O srada, Franszlar bize, ngilizler ise Yunanllar taraftardlar... Bu sayede bir

Franszlardan, bir miktar silh alm bulunuyorduk. Ben, btn cepheyi gezmi,
kumandanlarla, zabitlerle, neferlerle konumu ve ordumuzun durumunu, her bakmdan,
yapmak istediimiz taarruz hareketine alabildiine elverili bulmutum.
Zaten, byle olmasayd bile, hakkmz dmana, kuvvetimizi gstermeden tantmamz
imkn yoktu. Yunanllar, ngilizler tarafndan adamakll martlmlard. stanbul'un
gzde halifesi, Msr Hidivliinin sefil salhiyetlerini kabule bile hazrlanm bir uak
namzedi idi. Bu vaziyette, onun tarafndan idama mahkm edilmi bulunan bizler,
mcadele meydannda cidd bir kuvvet, cidd bir varlk olduumuzu gstermeden,
ngilizlere szmz nasl dinletebilirdik?

Byle dnmekte Mustafa Kemal'le tamamen mutabk olduumuz iin, ben, ordudaki
vazifemden ayrlarak, Erkn Harbiye Dairesinin odasna kapanm, yaplacak taarruzun
plnlarn hazrlamaya koyulmutum.

O srada, bir gn, Ankara'da hkmet konann st katnda, fevkalde bir toplant
yapld.

Toplanan Vekiller Heyetine, Rauf Bey riyaset ediyordu. Ve mzakerelerin balayndan

pek az sonra, taarruz aleyhtarlarnn itirazlar alabildiine iddetlendi.

Kimisi, taarruzun bir cinnet olduunu sylyor, kimisi, ''Ne diye bou bouna (!) kan
dkelim?'' diyor, kimisi ise:

- Efendim, yzde yirmi be zafer ihtimali olsa, bu taarruza ben de taraftar olurdum,
fakat, maalesef, yok!...'' diyordu.

Nihayet ilerinden birisi, kalkp da:

- Efendim, bizim u kadar katrmz ve u kadar devemiz olsayd, bu yaplabilirdi!...''

kabilinden bir hezeyan savurunca, dayanamayarak yumruumu masaya vurdum, ve:

- Efendim, dedim, bu taarruzda zafer ihtimali, yzde yirmi be deil, yzde yetmi
betir. Filvaki, bizim, muarzlarmzn istedikleri miktarda katrmz, veya devemiz yok
amma, ben Mehmetiin mcadele gcn, dnyann baka hibir mahlkiyle mukayese
edemem... ''O Mehmetik, kavgay sevdii zaman, deveden ok fazla yol yryerek ve
deveden ok fazla a kalarak dvr. Hem unutmayn ki, Sakarya kavgamza,
mermilerimizin ounu, Mehmetiin kars tamtr.

Muarzlarmza gre, dmann tel rgleri varm. Bunu syleyenlere hatrlatrm ki,
Mehmetik sahiden hrsa gelince, yumruklaryla telleri deil, demirleri paralamtr!...''

Benim bu szlerim zerine rahmetli ''Kara Vasf'':

- yi amma efendim, Ankara'yla zmir arasndaki 800 kilometrelik mesafeyi alrken,

askeri neyle besleyeceiz? demezler mi?

''Tahmin buyuracanz gibi, ona mesafeyi lerken, pergeli her halde yanl tutmu
olduunu syledim: Zira belliydi ki, muterizlerimiz, bizim taarruza, Ankara'dan deil,
Afyon'dan balayacamz bile hesaplamayacak kadar gaflet iindeydiler.

Maamafih insafla itiraf edeyim ki, kendisine:

- Vasf Bey... imdi harman mevsimidir. imdi kylnn elinde, her ey vardr. Onlar,
kendi ordularn, frnlar dolusu ekmekler kararak, srlerle kurbanlar keserek ve
uvallar dolusu zmler salayarak karlayacaklardr. Bu kavga, baka ordularn,
baka artlar iinde yaptklar kavgalardan hibirisine benzemez. Bunun iindir ki, bu
kavgada bizim iae menzilimiz, tarihin klsik harplerinde grlen ordularnki gibi
gerimizde deil, ilerimizdedir...''

Dediim zaman, Kara Vasf'n gzleri yaarmt.

Ve ok kr, imdi adn anmak istemediim o musr muarzmzn hl:

- Bize deve lzm... Bize katr lzm!...

Deyip durmasna ramen, taarruz kararmz Hey'eti Vekile ekseriyetinin tasdikine

kavutu!''.

''Mareal'':

- tesini biliyorsunuz, diyor, ok kr zafer, tarihlerde okuduumuz ekilde kazanld.

Fakat tuhaf deil mi? Afyon'un sukut ettiine, drbnleriyle bakmadan inanmayanlar ve
bu meyanda bilhassa:

Bize:

- Efendim, bu ie deve lzm... Bu i devesiz olmaz!.. diyen zevat:

- Akolsun... yi oldu. Fakat siz yoruldunuz, artk iin tesini bize brakn... Tek biz biraz
dinlenin de, alimallah, biz gidip zmir'e gireriz!...'' demezler mi?

Fakat msaadenizle, biz henz lykyla salanm saymadmz bu erefi, onlara

emanet edemezdik. Bunun iindir ki, orduyu, Mustafa Kemal'le beraber Afyon'dan
zmir'e kadar adm adm takip ettik..

imdi o ylda, bazan buday, bazan da zm uvallar zerinde, ikier saat kestirerek
geirdiimiz geceleri hatrlyorum.

Hatt bu saatlerden birisinde, zerine uzand uvaln deliinden ald bir avu zm
azna atmadan evvel, koca Mustafa Kemal'in glerek:

- Paam, u hayatn cilvesine bak, arslanlk edelim derken, farelere dndk: uval
deliinden zm, alyoruz!..'' dediini, o yolculuumuzun en irin nktelerinden biri
olarak hatrlarm... Fakat, inann bana, mrmde hibir baka yatan rahat, beni, o
zm uvallar zerinde ekilen muzaffer uyku kadar mesut etmemitir!...

Bu son cmleleri sylerken, gzleri dolan Mareal szlerini yle tamamlad:

- Yalnz, bir byk hatamz oldu... Byk taarruzdan sonra, Mareal Penlveden,
''Franclen Buyon''dan ve arkadalarndan mteekkil bir Fransz heyeti, bizimle,
Anadolu'nun herhangi bir yerinde temasta bulunmak istemiti.

Biz onlara, kendilerini 9 Eyllde ''Nif'' (Kemal Paa) de bulacamz bildirmitik.

''Nif''e vardmz zaman, onlardan, Trk ordusunun harektn, aramzda geecek
mzakerlerden sonraya brakmamz isteyen bir baka tel aldk. Elbette ki, hi olmazsa
zararsz ve diplomatik bir nezaket gstererek, onlarn bu ricalarn is'af etmek istedik.
Fakat hemen o anda zmir'den gelen bir haber, Trk svarilerinin, Akdeniz kysna
varm bulunduklarn ve Kordon boyunda hakl bir zafer nevesi iinde at oynattklarn
bildiriyordu. Bu itibarla, belliydi ki, Fransz dostlarmzn teli, elimize ge gelmiti!...''
ve tevazula glmseyerek ilve etti:

''- Bu yzden, zmir'e varnca elimizde olmyan sebepler yznden, randevumuzdan

evvel geldiimiz iin, Fransz dostlarmzdan af istedik!...''

BAKUMANDAN MUSTAFA KEMAL'N

SERYAVER

SALH BEYN HATIRALARI

Ankara'dan ayrltan zmir'e girie kadar..

Rahmetli Salih Bozok, stikll Harbi srasnda Bakumandan Gazi Mustafa Kemal
Paa'nn bayveri idi. Merhum bilindii gibi Atatrk'n ocukluk arkada idi. Salih
Bozok, Atatrk'e o kadar bal idi ki lm zerine elindeki silh kalbine dorultmakta
tereddt etmedi. Vaka bir milimetrelik fark kendisini lmden kurtard, fakat aylarca
yatakta kald; kalktktan sonra da uzun zaman yaayamad.

Salih Bozok, Bakumandanlk Meydan Muharebesinde de Atatrk'n yanbanda idi.

Aada okuyacanz htralar 925 senesinde ve Atatrk'n salnda anlatmtr.

Taarruz karar nasl verildi?

''Taarruz karar, en msait zamana intizaren, Sakarya muzafferiyetini mteakip

verilmiti. Taarruzun icrasndan birka hafta evvel cepheye gidildi. Gazi Paa hazretleri
vaziyeti mahallinde tetkik ve yaknda bir taarruza geilecekmi gibi hazrlk yaplmasn
emrettiler. Birka gn cephede kaldktan sonra tekrar dndk. Maksat, taarruz ayiasn
bertaraf etmek ve etrafa, ancak bir tefti seyahati icra edildii, hissini vermekti.

Nihayet bir gece (23 Austos) Gazi Paa Ankara'y sessizce terketti. kametghmz
ankaya olduu iin ehre uramakszn Konya yolu takip edilebilirdi.
Mfarekatmzdan evvel paann ikametghnda kalanlara sureti mahsusada emir
verildi: Hareketimiz ifaa edilmeyecekti. Ve bir iki gn zarfnda kke gelenler olursa,
Gazi Paann rahatszl ileri srlerek kimse ile grmesi mmkn olmad
anlatlacakt. Bu suretle birka gn kazanmak istiyorduk.

Ertesi gn, le zeri otomobillerle Konya'ya vasl olduk. Paann Ankara'dan hareket
ettiinden haberdar olmadklar iin, anszn geliimiz Konyallar hayrete drd. ki
gn Konya'da kaldktan sonra, Garp Cephesi kararghnn bulunduu Akehir'e gittik.

Akehir'de kumandanlarn itima

Akehir'de bir kumandanlar itima yapld. Taarruzun sureti icras bu mhim itimada
kararlatrldktan sonra lzm gelen tertibat alnarak Garp Cephesi Karargh
Akehir'den (uhut) nahiye merkezine nakledildi. Burada karargh dman
tayyarelerinin tarassudatna ak bir vaziyette olduu iin Kocatepe ile uhut arasndaki
vadiye adrlar kuruldu. Fevzi ve smet paalarn kararghlar da sk aalarla kapl ve
her iki taraf yaln tepelerle evrilmi vadinin iinde idi.

Bu srada Anadolu Ajans ankaya'da sfera ve rical erefine tertip edilen bir ay
ziyafetinden bahseylemekte idi. Bu haber Gazi Paann Ankara'da bulunduu hissini
vermek iin ifaa edilmiti. Nitekim stanbul gazetelerine de telgraflarla verildi. Ve
kimse zerre kadar phe etmedi.

26 Austos sabah

26 Austos gn taarruzun icra edilecei zaman sabahleyin erkenden adrlar terkettik.

Henz hava karanlkt, yolu grebilmek zere nmzden bir iki fenerli asker kardk.
Vadi ile tepe arasnda muntazam yol olmad iin hayvanlara binmitik. Kocatepe'ye
muvasalat ettiimiz zaman afak yeni skmeye balamt. Birinci ordu kumandann
orada bulduk. Saat drde gelmiti, herkes byk bir heyecanla drbnne sarlarak
dman mevzilerini tarassuda balyordu.

Mukarrer saat hull etti, bir anda cehennem bir tarraka fak titretti, mteaddit aptaki
toplarmz grledi: Taarruz balamt. Yarm saat sren topu ateinden sonra mitralyz
ve piyade tfekleri ilemeye balad. Bundan ktaatmzn dman mevzilerine tekarrp
ettiini anladk. Pek az zaman sonra Kalecik sivrisi kahraman askerlerimiz tarafndan
igal edildi, buna mmasil birtakm dman mevzilerinin de igal olunduu bildirildi.
Hepimiz birbirimizi tebrik ediyor ve temadi-i muvaffakiyet iin temenniyatta
bulunuyorduk.

Gne biraz ykseldi, Kocatepe'de bulunanlar dman tarafndan grlebildi. Tam bu

srada dmann byk apl toplarndan birinin mermisi bizim bulunduumuz tepenin
altnda patlad. Bu mermiyi ikincisi, ncs, drdncs takip etti. Anladk ki
dman, oradan gemekte olan hasta nakliyatna mahsus arabalarmz hedef ittihaz
ederek ate amaktadr. Dmann yarallarmza kar bu denaetkrane tecavzleri
devam etmekte iken, kahraman efradmz da Tnaz ve Belen tepelerindeki Yunan
mevzilerine iddetli hcumlarda bulunmakta idi.

Yine bu srada 57'nci frka kumandannn karsndaki tepeyi dedii saatte

alamamasndan mtevellit teesssrle intihar ettii telefonla bildiriliyordu. Akama
kadar devam eden taarruz muvaffakiyetimizle neticelenmi, dmann bir ok mhim
noktalar elimize gemiti. Akam karanl etraf sarnca, ufukta patlayan mermilerin
kard alevler seilmeye balad. Geceleyin de tarruza devam edilmesi mukarrer
olduundan muharebe sabaha kadar faslasz srd.

lk Yunan esirleri

lk Yunan esirleri ertesi sabah-taarruzun ikinci gn kararghmza getirildi. lk esir

kafilesi 20-30 kiiden ibaretti. lerinden biri Bulgar olduunu, Trke bildiini
syledi, halbuki arkadalardan biri kendisini Edirne'den tanyormu, Rum bir
berbermi. Pek gzel Trke konuuyordu.

Kendisini tehis eden arkadamza cevaben bir mddet Bulgarln iddia etti, fakat
sonra hakikati syledi ve Edirneli Rum berber olduunu itiraf etti.

Rum berber, mtemadiyen taarruzun iddet ve dehetinden bahsediyordu. Berhayat

olarak siperlerde kimsenin kalmadna kaniydi ve yeminlerle, kasemlerle Yunanistan'n
elinde neler varsa hepsinin bizim elimize geeceini yana yakla iddia ediyordu.
Halinden, askerlerimizin aslan gibi savletinden adam akll korkmu olduu
anlalyordu. Onun ifadesine gre Afyon'un oktan bizim elimize gemesi lzmd.

Gazi'ye getirilen bearet haberi

Filhakika biz bu Rumla konuurken Bakumandan Gazi Paann huzuruna bir erknharp
zabiti geldi ve Afyon'un istirdadna dair telefonla ald malmat tebir etti. Yunan
esiri de bunu duymutu, yalan sylemediini teyit eder grd bir hdiseye, deta
bizden ziyade seviniyordu.

Gazi Paa, o akam; ertesi gn Afyon'a gitmek iin lzm gelen tertibatn yaplmasn
ve hareketimizden sonra kararghn da oraya naklolunmasn emir buyurdular.

Ertesi sabah kumandanlarla maiyetlerini hmil otomobiller Afyon'a mteveccihen

hareket etmilerdi. Yolda rastladmz kyllerden bir ihtiyar smet Paa tand,
otomobilini durdurarak evvel hatrn, sonra takip ettiimiz yolun doru olup olmadn
sordu, ihtiyar aynen u cevab verdi:

''- Yol dorudur, fakat bu osenin ileride topra tesviye edilmemitir.''

htiyar: ''Belki bozulur, yrmez'' diyerek otomobillerimizi tuttuumuz istikametten

evirtti ve dier yolu tarif etti. Biz oseden ayrldktan sonra ancak bir mddet
gidebildik, yolu armtk, dere, tepe arasnda yine yol aramaya baladk. Bu yzden
hayli vakit kaybettik. Bizden sonra yola kan arkadalar Afyon'a vsl olmulard bile.
Biz hl ovann iinde yol aryorduk.

Ovada yrye yrye nihayet dman siperlerine, tel rglerine tesadf ettik. Btn
saha kazlm ve derin hendekler alm olduu iin otomobilin gemesi mkld.
Telleri kopardk, kestik. Hendeklerden otomobili geirtmek iin de u areyi bulduk:
Dman siperlerinde elimize geen bir kapy ukurlarn zerine koyarak otomobili
geirdik.

Afyon Karahisar'nda

Afyon'a girdiimiz srada, ehrin muhtelif ksmlarnda ykselen alevler, gittike

genileyerek mahalleleri bir kl yn halinde brakyordu. Dman kaarken son ve
mthi enaatn yapmaktan geri kalmam ve ehri atelemiti. Afyon'da kumandanlara
kar halkn gsterdii tezahrat bugn dahi ayn heyecanla yaamaktaym. Afyon'da
belediye dairesinde kaldk.

Bakumandanlk muharebesinin olduu gnn gecesi idi. Yatyordum. Bir ayak sesi ve
bir grlt iittim. Uyandm zaman yeni gelen bir rapora muttali oldum: Dman pek
fena bir vaziyete girmiti.

Bunun zerine Gazi Paa hazretleri, sabahleyin Dumlupnar'a hareket etmek kararn
verdiler. Gazi Paa Birinci Ordunun, Fevzi Paa da kinci Ordunun harektn takip
etmek zere erkenden Afyon'a hareket ettiler. smet Paa Afyon'da kalmt. Dumlupnar
civarnda bir kyde Birinci Ordu Kumandann adrnda bulduk. Gazi Paa Kolordu
kumandan Kemaleddin Sami Paa ile telefonla gryorlard.

Gazi'nin huzurunda bir Yunan erknharbi

Bu srada, bir iki gn evvel esir edilmi olan baz Yunan zabitan karargha getirilmiti.
Gazi Paa esirlerin arasnda bulunan erknharp zabitin yanna istedi. Yunan zabitine bir
ay smarlad ve kendisinden vaziyet hakknda malmat istedi.

Zabit iki gn evvel esir edilmi olduu iin, son vaziyetten haberdar olmadn syledi.
Bunun zerine bakumandan Gazi Paa haritay aarak alnan raporlara gre hsl olan
vaziyeti iaret etti. Kararghmzdaki Yunan erknharbi de Yunan ordusunun dm
olduu a grm ve vaziyetin vehametini anlamt. Gayrihtiyar parman haritann
zerinde gezdirdi:

- "Bu vaziyete nazaran, iki kolordu kumandanmzla, drt frka kumandanmzn,

ktaatnzn emberi iinde bulunduunu zannederim'' dedi.

Gazi Paa, ald bu malmat derhal telefonla Kemaleddin Sami Paaya bildirdi,
bahsedilen kumandanlarn behemehal esir edilmesini emir buyurdu.

Yunan zabiti, evvelce Trke bilmediini sylemi ve kendisiyle tercman vastasyla

ve Rumca grlmt, fakat Gazi'nin Trke olarak verdii bu emri iitir iitmez
benzi kl gibi oldu. Elini alnna gtrd, teessrnden getirilen ay iemedi ve
adrdan dar kmak iin msaade istedi.

Kendisinin Trke bildiini ve biraz evvel gayriihtiyar verdii malmattan dolay

nedamet hissettiini anlamtm. Ben de beraber dar ktm, kendisine Trke:

- Nerelisin? dedim.

Selnikli olduunu ve Kulekahvehaneleri mahallesinde ikamet ettiini syledi. Ne

tesadf. Ben de Selnik'te o mahallede ikamet etmekte idim:

- Ne iin o gzel Selnik'i braktn da buralara geldin? diye sordum.

- Askerim, emir aldm. Cevabn verdi. Ba fevkalde ardndan dolay da fazla

konumaya mtehammil olmadn ilve etti. cap eden illar kendi bavulumuzdan
verdik.

Kemaladdin Sami Paa kararghnda

Gazi Paa Yunan erknharp zabitinden bu haberi aldktan sonra, otomobilin

hazrlanmasn emretti. Kemaleddin Sami Paann kararghna gitmek arzu ediyordu.
Birinci Ordu Kumandan yolun fevkalde muhataral olduunu sylediyse de, Gazi'yi
alkoymak mmkn olmad.

Hep beraber Kemaladdin Sami Paann bulunduu tepeye geldik. Kemaleddin Sami
Paa drbnyle dmann Dumlupnar civarndaki ovadan ricatn tarassut ediyordu.
Gazi Paa sordu:
- leride bir duman gryorum. Bu nedir?

Kemaleddin Sami Paa cevap verdi:

- Dman arlklarn yakyor, paa hazretleri.

Gazi Paa:

- u sadaki ky ve duman nedir? dedi.

Kemaleddin Sami Paa:

- Dtmz dman ekilirken yalnz arlklarn deil, kyleri, ehirleri

sakinleriyle beraber atee veren bir dmandr. Yanan al kydr, Yunanllar
yakmtr cevabn verdi. Gazi Paa orada hangi ktalarmzn olduunu da sordu. On
Birinci Frkann bulunduu cevabn alnca u suali irad etti:

- Telefonla muhabere mmkn mdr?

- Henz telefon tesis etmedik, nk bir gn evvel o civardaki tepelerde dmanla

muharebe edilmitir.

Gazi Paa On Birinci Frkann bulunduu mahalle gitmek arzusunu izhar buyurduklar
iin refaketimizde Kemaleddin Sami Paa da bulunduu haldde al ky istikametine
mteveccih olduk.

Tepeye geldiimiz zaman dmanla harp balamt. On Birinci Frka ktaat avc
halinde ve bizim drt yz metre ilerimizde hareket ediyordu. 11'inci Frkann
topular aramzdaki bir tepeden dmana ate ayorlard.

Gazi Paa bu vaziyeti grtkten sonra neticei katiyenin bir an evvel istihsali iin frka
kumandann da nezdlerine celbetti ve topunun nmze gemesini, piyadenin ileri
hareket devam etmesini emir buyurdu.

Frka kumandan derhal altna binerek yldrm sratiyle avc hattna gitti. Karmzdaki
dmana -hareketlerini gzle seebilecek kadar- yaklak. kinci Ordu Ktaatnn da sa
cenahmzdan dman tazyik etmekte olduunu haber aldk. Her taraftan sktrlm ve
ateten bir ember iine alnm olan dman tam manasyla akna dnmt.

Gne gurup ederken

Birka saat geti, gne gurup ediyordu. Ufuktaki dalarn arkasna ekilen gnein son
klar, askerlerimizin dman mevzilerinde parlayan snglerine aksetmiti. Gece
balarken ate kesildi. Tevali eden raporlar ve telefonla verilen haberler hemen hemen
birbirinin ayn olarak u malmat ihtiva ediyordu:

''Bozguna urayan dman efrad il yavrusu gibi daldlar, dalara, tepelere,

ormanlara iltica ediyorlar.''

Dier taraftan, raporlarda makhur dmandan alnan ganaim hakknda da malmat vard.
Yalnz OnBirinci Frkann karsnda Yunan kuvveti bei koulu olduu halde 25 top
brakp kamt.

Karanlk basmt. Kararghmzn bulunduu Afyon'a dneceimizi zannederken Gazi

Paa hazretleri Dumlupnar kyne gitmekliimiz iin emir verdiler. Muharebe
meydanndan ayrlarak Dumlupnar'a geldik. Ne yanmzda, ne de kyde eya vard.
Sabaha kadar -Gazi Paa ve hepimiz- oda demeleri, peykeler veya toprak zerinde
yattk. Eyamz ancak ertesi gn le zeri geldi. Gazi Paann adrlarn ky
evlerinden birinin dam zerine kurduk.

Yunan generallerinin hayreti

''... Tam bu srada Frka Kumandan Kzm Paa muharebede esir edilmi olan drt
Yunan generalini getirdi. Bu generaller, bir gn evvel bakumandan paann esir
edilmelerini telefonla Kemaleddin Sami Paaya emir buyurduklar kolordu
kumandanlar idi.

Gazi Paa generallerle grerek icap eden malmat ald. Generallerden birisi
kendilerine sorulan suallerin hitamn mteakip, kiminle teerrf etmekte olduunu
sordu:

- Mustafa Kemal Paadr! Dedik. Hayretle gzlerini at, inanmak istemiyordu. Sualini
tekrarlad:

- Fakat bu Mustafa Kemal Paa, bizim bildiimiz Mareal Mustafa Kemal midir? dedi.
Grt zatn hakikaten Bakumandan Mustafa Kemal Paa olduunu rendikten
sonra:

- Dn burada myd? diye sordu.

- Bakumandanlk muharebesini bizzat kendisi idare etmitir. Cevabn verdik. Dman
generali bir mddet sustu. Sonra nazarlarn hrmet ve takdirle Gazi Paaya atfetti ve
dudaklarndan u szler dkld:

- Zafer, galibiyet, eref ve bu topraklar... Her ey sizin hakknzdr. Bizim Haci Anesti
zmir'den kprdanamad.

Ertesi gn ben Byk Millet Meclisi Riyasetine muharebeler ve cereyan eden ahval
hakknda telgrafla malmat vermek zere Gazi Paa hazretlerinin emirleri mucibince
Dumlupnar'dan Afyon'a henz telgraf hatt tesis edilmediinden Bolvadin'e gitmeye
mecbur oldum.

Gazi esir Yunan Bakumandann nasl kabul etti?

imi bitirdikten sonra Afyon'a dndm zaman Gazi Paann istirdat edilen Uak'
terif ettiklerini ve kendilerine orada mlki olmaklm emir zabiti Siirt Meb'usu
Mahmut Bey telefonla bildirdi. Ertesi gn Uak'ta karargha iltihak ettiim zaman
Yunan bakumandan general Trikopis'le General (Diyonis'in esir edilmi olduklarn
rendim.

Esir dm bakumandanla general arkada o gn Mustafa Kemal Paa hazretlerinin

nezdine getirdiler. smet Paa ile Birinci Ordu Kumandan da beraber gelmilerdi.

Gazi Paa hazretleri esir generalleri ayakta karlad. Kendilerine yer gsterdi, birer
ay smarlad, sonra Trikopis'e sordu:

- Bu i nasl oldu?

Trikopis iki ellerini yanlarna doru aarken ban nne edi. Vaziyetinden bu kbeti
mukadderattan ziyade aciz ve zaafa hamletmek istedii anlalyordu.

Gazi kendisini teselli etti:

- zerinize den vazifeyi ifa ettiimize kailseniz msterih olunuz. En byk

kumandanlar iin de esaret mukadder olabilir.

Trikopis, verdii cevapta baz kusurlar Diyonis'e atfettikten sonra topularmzn

mkemmeliyetinden, iki telsizleri olduu halde birinin evvelce bozulup zmir'e
gnderildiinden, dierinin topu ateimizle tahrip edildiinden bahsetti ve
aresizlikler iinde kaldn ve hatta bir gn evvel kendi yaverinin dahi yanndan
ayrldn syledi.

Trikopis yapacak yalnz bir ey kaldn fakat yapamadn ilve etti. Esir
bakumandan intihar arzusunda olduunu im ediyordu! Gazi Paa:

- Kendi vicdanna muhavvel bir keyfiyettir, ona biz karamayz!.. Dedikten sonra smet
Paa'ya:

- Kumandanlar zannedersem istirahate muhtatrlar, dedi.

Trikopis kaca srada, Gazi Paadan grd fevkalde nezaketten cesaret alarak,
stanbul'da bulunan ailesinin sihhatinden haberdar edilmesini rica etti. Gazi Paa,
adresinin alnmasn ve Hilliahmer vastasyla ricasnn is'afn emir buyurdular.

Bakumandan muharebesinden sonra zmir'in istirdadna kadar hemen hibir yerde

ayan dikkat mhim muharebat olmamtr. Birka gn ierisinde zmir'e girmek
myesser oldu. Afyon'da halkn halskrlara kar tezahratn bilvesile syledim. Bu
tezahrat, Akdeniz kysna kadar yollarda mtezayit bir alka ve iddetle devam etti.

Cepteki fotorafn verdii mjde

''Armutlu'' isminde bir kyden geerken ora ahalisi askeri seyretmek iin yol kenarna
kmlard. Yank bakralar, krk destileriyle de geen askerlere su veriyorlard.

Bunlarn nnden geerken, arabalara ve hayvanlara rastgeldiimiz iin yol vermek ve

yolun almasn beklemek zere otomobili durdurmutuk.

Gazi Paa bir sigara yakmak zere toz gzln gznden kaldrd zaman kyller
yalca bir adam, an bir hareketle kalabaln arasndan ayrld. Otomobile yaklat.

htiyar kyl bir mddet Gazi'nin yzne baktktan sonra elini koynuna soktu ve
kard kartpostal avucu iinde saklayarak otomobilin basamana bast. Olanca
dikkatimle ihtiyar tetkik ediyordum. htiyar bir karta, bir de paann yzne baktktan
sonra sa elinin ahadet parman evvel karta sonra paaya tevcih etti ve:

- Bu sensin! diye bard ve mteakben kyllere dnd:

- Arkadalar, Mustafa Kemal'dir! dedi. Bunu iiten kyller, kadn, erkek ellerindeki
destileri, bakralar atarak her taraftan otomobile girdiler. Gz yalar dkerek paann
kalpan, omuzunu ptler, paann ayandaki tozlar srme gibi gzlerine ekenler
vard.

Kylnn elindeki kart kimbilir ne zamandanberi ve ne mkltla saklad paann bir

fotorafisi idi.

Kylleri paann etrafndan ayrmak mkl olduu iin, ofre, naar motor
iletmesini syledim. Motr ileyince mecburen ayrldlar. Hareket ettik, fakat sesleri
hl bizimle beraber geliyordu:

- Yaa paamz... Namusumuzu, hayatmz kurtardn, hepimiz sana kurban olalm.

Yunanllar tarafndan hk ile yeksan edilmi ve yaklp yklm olan bu havaliden

getiimiz srada karlatmz bu samim tezahrat bizi her defasnda alatmtr.
Halkn byle heyecanla icra ettikleri candan tezahrat arasnda istirdat edilen kylerden
ve kasabalardan geerek Nif'e geldik.

''Nif''e (Kemalpaa) akam zeri vsl olmutuk. Gazi Paa, buradan zmir'in ka
kilometre mesafede olduunu sordu. Nifliler zmir'den 25, 30 kilometre uzakta
olduumuzu sylediler. Bakumandan Paa civarda bir tepeden zmir'i temaa mmkn
olup olmadn sual etti. Belkahve denilen mahalden zmir'in grnd cevabn
verdiler.

Gayri ihtiyar barmz: Deniz...

Bunun zerine Gazi Paa hazretleri otomobile binerek (Belkahve) ye hareket emrini
verdiler. Oraya geldik, zmir'in, zerinde ecneb sefaini duran krfezini grr grmez,
birden gayr ihtiyar:

- Deniz! diye barmz.

Hakikaten, oradan zmir'in krfezi, Kadifekale ve dier baz mahaller gayet iyi
grlyordu. Gne bir defa daha gurup ediyordu ki, hatras aziz Trkiyemiz zerinde
ilelebet payidar olan bir manzaray bizzat seyretmek saadetini tattk. Kadifekale'ye Trk
bayra ekiliyordu.

Gne yava yava alalm, zmir Krfezi'nin yeil sularnda erimiti. Hi birimiz
Belkahve'den ayrlamyorduk.

Bu arada aalklar arasndan bir araba sesi geldi. Tek atl bir yol arabas zmir
cihetinden gelmekte ve arabac ark okumakta idi. Nereden geldiini sorduk. Gr bir
sesle:

- zmir'den! dedi.

- zmir'de ne var ne yok? Dedik.

- Askerlerimiz Kordon'da geziyor, cevabn verdi.

- Doru mu sylyorsun? diye sorduk.

- Nah, ite zmir, gidin de bakn! diye krfezi iaret etti ve yoluna koyuldu.

Yry nizamnda ilerleyen bir frka

Daha bir mddet orada kaldktan sonra Nif'e dnmek zere hareket ettik. Yolda bir
frkann zmir'e doru yry nizamnda ilerlediini grdk. Efrat gnlerce sren
yrylerine ramen yorgunluk sr gstermiyorlar, bir an evvel zmir'e ulaabilmek
iin can atyorlard.

Gazi Paa bana:

- Askerlere, arkadalarnn zmir'e girdiklerini syle! dedi. Emri tebli etmek zere
ayaa kalktm. Kolbana elle iaret ederek ktay durdurdum.

- Arkadalar nereye gidiyorsunuz? diye sordum.

- zmir'e! diye haykrdlar.

- Svarilerin zmir'e girdiklerini biliyor musunuz? dedim ve arkadalarnn zmir'e

geldiklerini haber verdim. lerinden biri:

- Aferin be! diye bard. Hepsi birden evkle yollarna devam ettiler, biz de Nif'e
dndk.

Geceyi Nif'te geirdik. Gazi Paa ertesi gn - zmir'de kendilerine bir ikametgh ihzar
etmek zere - erkenden hareketimi emir buyurdular. Emirleri mucibince sabahleyin
henz afak skerken arkadam Mahmut Saydan, Ruen Eref ve Paa hazretlerinin
maiyetinde ifre memuru Memduh beylerle beraber hareket eyledik.
zmir'e geldiimiz zaman...

zmir'e vardmz zaman frka kolbas ehre mzka alarak giriyordu. zmir halk
sokaklarda, needen lgn bir halde, istihls tes'it ediyorlard. Damlardan, evlerin
pencerelerinden kadnlar askerlerimizin zerine iek, halk kolonya, glsuyu
serpiyorlard. O zaman nereden tedarik edildiini el'an anlayamadm Gazi'nin kartlar
halkn banda, gsnde ve evlerinde grnyordu. Kalabalktan tevakkuf etmee
mecbur olduumuz zamanlar, halk otomobilimize hcum ediyor, hepimizi ayr ayr
pyordu.

Bu pynsz evk ve adi arasnda hkmet konana geldik. zzeddin Paa vali vekili
olmutu. Biz Karyaka'da kral Konstantin'in, mteakiben de stiryadiks'in oturduu
kk Gazi Paa iin hazrlamak zere yola ktk. Ecnebi sefainden karlan bahriye
efradna urada burada tesadf ediliyordu. Bilhassa Karyaka'ya gitmek zere
Bayrakl)'dan geerken, rastgeldiimiz ecnebi askerlerinin otomobilimizin nnde
vaziyet alarak selm vermeleri unutulur hatralardan deildir. Muzaffer ordunun biz ciz
fertlerine kar yaplan bu muamele, insann nazarlarn bir zaman evvele, stanbul'un
igal zamanndaki vak'alara celbediyordu.

Kke geldiimiz zaman civardaki hanmlar yanmza geldiler. Maksadmz anlar

anlamaz:

- Biz paamz iin her eyi kendi elimizle yapacaz, siz yorulmaynz. Ancak her eyin
hazr olduunu gidiniz, kendilerine haber veriniz! dediler.

Biz de yapacak bir i kalmadn anlayarak, Gazi'ye keyfiyeti haber vermek zere
dndk. Halkapnar'a gelmitik ki, svarilerin tertibat alm olduklarn grdk.
Sebebini sorduumuz zaman Gazi Paa hazretlerinin zmir'e gemi olduklarn rendik
ve hayretler iinde kaldk. Zira biz paann her eyin hazr olduunu kendilerine
arzettikten sonra terif edeceklerini zannediyorduk.

Gazi Paaya, zmir hkmet konanda mlki oldum. Kararghn hazrlandn

arzettim. Glerek:

- ok iyi, fakat top seslerini itiyor musunuz? dedi.

Hakikaten Ske cihetinden kap zmir'e snmak isteyen iki alaylk bir dman kuvveti
Seydiky'e geldii zaman Kadifekale'sindeki Trk bayran grm ve yanlarnda
bulunan toplarla ehire ate amt, fakat gerek onlar takip eden olak brahim Beyin
svari frkas, gerek ehirden gnderilen kuvvetlerle hepsi esir edilerek zmir'e
getirildiler.

zmir'de geirdiimiz gnler ve yaygn

zmir'de ilk gnleri rhtmdaki kararghmzda geirdik. Fakat burada da ok kalamadk.

nk arkamzdaki evlerden yangn kmt. Ermeniler, yangnn nne gemek zere
atelere atlan askerlerimize yaktklar evlerin pencerelerinden bomba atyorlard.

Yangn tevess etti, kararghmz da yand, bunun zerine Gztepe'ye naklettik.

21 gn sonra da Ankara'ya dndk.

Bir ksa hatra

Salih Bozok merhum, lmnden bir sene evvel Ulus gazetesine yazm olduu bir
makalede u ksa hatray anlatmtr:

Dumlupnar'a taarruzundan on be gn evvel, cepheyi tefti etmek ve taarruz hazrl

yapmak zere Ankara'dan Akehir'e hareket etmiti. O zaman tren, Bier istasyonuna
kadar iledii iin biz de orada inerek Sivrihisar zerinden Akehir'e gidiyorduk.
Trenden inip otomobile bindiimiz vakit, Atatrk derin bir nefes almt. Kendilerine: ''-
Rahatsz msnz paam?'' diye sordum.

- Hayr, dedi.

- O halde mhim bir ey dnyorsunuz, galiba... dedim. u cevab verdi:

- Evet, bir ey dnyorum. Ve eer dndm tatbik edecek zamana mlik olursam
- ki olacamz tahmin ediyorum - cihann gzlerini kamatracak bir manzara husule
gelecektir.

Nitekim on be gn sonra hakikaten cihann gzlerini kamatran manzara husule geldi.

ATATRK'N YAVER MUZAFFER KILI'IN

30 AUSTOS ZAFERNE AT HATIRALARI

Ankara'dan Cephe Kumandanlna gnderilen ifre

(Mill Mcadele senelerinden sonra da uzun zaman Atatrk'n yaverliini yapm

bulunan Muzaffer Kl, 30 Austos ve ona takaddm eden gnlere ait hatralarn
anlatmtr. Atatrk'n uzun seneler yanndan ayrmad eski ve deerli yaverinin
aada okuyacanz hatralarnda o gnlerin heyecann bulacanz gibi, henz
duyulmam ve ilk defa sylenmi vakalara da tesadf edeceksiniz.)

''Sakarya'da hezimete urayan dman Akehir - Afyon hattna ekilmiti. Bakumandan

imdi de bir imha taarruzu yapmak fikrindeydi ve bu taarruzun tam bir sevklcey ve
tabya baskn eklinde yaplabilmesi iin her eyi ince ince, uzun uzun hazrlyordu.
Bakumandann bu fikrine baz kumandanlar itirak etmiyorlard. Eldeki imknlarla
byle bir taarruzun imdi muvaffak olacandan pheli idiler. Son grmeler, bir
askeri ra halinde Akehir kararghnda yapld. Fevzi Paa da hazr bulunuyordu.
Bakumandan haziruna yksek bir sesle fikirlerini izah etti. Buna ramen kinci Ordu
Kumandan aksi kanaatini deitirmemiti. Bir ara darya kan sayn Garp
Kumandannn yz, neeli mizacnn aksine pek zntl ve endieliydi. Sebebini
sordum... Mnidar bir tebessmle mzakerelerin cereyan ettii mahalli iaret etti ve
baka bir ey sylemedi.

Bakumandann endiesi
Bakumandan, Trakya'da bulunan dman kuvvetlerinin byk tekilt yaptn,
bunlarn Anadolu'ya getirilmek zere olduunu ve tekiltn banda bizzat Yunan
ordusu Bakumandan Hac Anesti'nin bulunduunu biliyordu. Mtleasnda bu noktalar
tebarz ettirirken zamann beklemee tahamml olmadn da kaydediyordu.
Teebbs dmana brakmadan derhal hareket kararndayd. Filvaki, hakikate kfi
miktarda ikml levazm, cephane ve topu mermisi mevcut deildi. Bakumandan, hali
hazr artlarla da bu taarruzun muvaffak olabileceini plnlatrmt. Cepheye
hareketinden evvel Ankara'dan Garp Cephesi Kumandanna gnderdii ifrede, mealen
yle diyordu:

Derhal harekete geilecektir

''Cephane ve malzeme kifayetsizlii ile dier levazm kifayetsizliini takdir ediyorum.

Ancak fazla beklemek aleyhimizde olur. Btn mesuliyeti zerime alarak Konya
zerinden hareket ediyorum. Bakumandanlk emrindeki bir miktar paray mbrem
ihtiyalar iin Milli Mdafaa emrine braktm.''

Bu mahrem ifrenin son cmlesi yle bitiyordu:

''Derhal harekete geilecektir.''

Bu kat'i ve sarih bir emirdi.

25 Austos 1922... Afyon'un takriben 20 kilometre cenubunda, uhut kasabasnda bir

ky evinin ikinci kat sofras. Bakumandan petrol lmbasnn nda mtevaz akam
yemeini yerken; bir gn evvel cephe topu kumandanndan topu guruplarmz hakknda
edindiim malmat kendilerine arzediyordum. Ate kesafetinin 3-4 saat devam
edilebileceini, yalnz plnl mnia ateine lzum grlmediini syledim. ''Mnia
ateini de onlara brakalm'' dedi. Saat 10'a geliyordu. Vazulcey haritasn istedi.
(Taraflarn arazi zerindeki vaziyetlerini gsterir harita) Bilhassa dmann yarma
merkezi sikletinin bulunduu noktalardaki tahkimat ile, kuatmay yapacak svari
kolordusunun geecei Ahrda geidinin vaziyetini gzden geirdi. Ayn zamanda
Eskiehir-Afyon arasnda, Der mevkiinde bulunan dman ihtiyatlar zerinde
dikkatle durup haritay tetkik ediyordu. Der'le Dumlupnar arasn lmemi emretti.
Elindeki kalemle bir iki defa bu noktaya vurarak:

''- Der... Der... Fakat dvemeyecekler... Bu kuvvetler hareketsiz kalmaya mahkm.''

dedi ve bana dnerek:

''Haritalar topla. Hareket ediyoruz!'' emrini verdi.

25 Austos gecesi

25 Austos 1922, gece yars... Bakumandan Kocatepe'nin eteklerinde, adrl

ordughta... adrlarda petrol ve mum fenerleri... Ordughn nnden kk bir dere
akyor. Su rltlar, gecenin koyu sessizlii iinde gayet vazih... Mahrut bir asker
adrndayz. Bakumandann karsnda, hazrol vaziyetinde duruyorum.

- Emriniz Paam!

- Hazr myz! diyor. Sonra henz bozulmam portatif karyolasnn zerinden tabanca
kemerini alp kuanyor.

...............................

Muzaffer Kl, sol eliyle alnn krtrmakta... Anlyorum ki hatralar gitgide

yaknlamakta, canlanmaktadr. Anlatma tarzn deitirmesi de bunu gsteriyor. Sanki o
an yayormu gibi... Dikkatimin farkna vard ve tekrar nikaye etmeye balad.

- Eldivenleri elindeydi: Tra olmutu. adrdan ktk. Ortalk zifiri karanlkt. Petrol
ve mum fenerlerinin titrek altnda; Bakumandan Kocatepe'ye kmaa balad.
ne doru fazlaca eilerek yryordu. Arazi rzal olduu iin, ar ar ilerliyorduk.
Nihayet zirveye eritik. Bakumandan karanlklara nfuz eden baklaryla ileriye
bakyordu. ''Allah Trk milletini ve ordusunu siyanet edecektir'' dedi. Bu hitap ilh bir
ilhamn ruhlarndaki tecellisi idi.

Sabah saat 4-4.30 sralar... Alaca karanlk... Bakumandan filmas Kocatepe'ye

dikilmitir. Etrafn ordu ve kolordu filmalar eviriyor. Artk ne haritaya baklyor, ne
bir emir veriliyor, ne de konuuluyor... Buras byk kararghtr ve konuma sras
topularmzndr. Bir saat sonra...

Topu atee balyor

Saat 5.30... 26 Austos sabah... Bakumandan tarassut drbnnn banda dman
tahkimatna bakmak zereyken, topumuz atee balyor. u anda Mustafa Kemal'i
Ankara'da ecnebi mmessillere verilen bir ziyafette sanan dman iin ne ac bir
srpriz.

Saat 6...

Topularmz tesir ateine geiyorlar. arapnellerin yerini ihtirakl tane ve tahrip

mermileri almaktadr. Piyademiz siperlere yaklamak zere. Dman topusu mnia
ateine balyor. Topularmz tahrip ateiyle dman tahkimatn havaya uuruyor.
Kalecik sivrisi yanmaktadr. Fakat topularmzda bir endie... Tonlarca cephane su gibi
akp gitmektedir.

Bir aralk cephane vaziyetini soran Bakumandan da, ald cevaptan zntl... Byk
bir soukkanllkla emrediyor:

- Tek mermi kalncaya kadar atee devam edilecektir!

Sonra yle devam ediyor:

- Cephane ikmlimizi dmandan yapacaz. Son raporlar geldi mi?

''Yarn leden sonra Afyon'dayz!''

Saat 9...

Yarma hareketi ksmen muvaffak oluyor. iil tepeden mada btn istinat noktalar
elimizde... Fakat dman henz Afyon ovasna dklememitir. iil tepede dman
mukavemet ediyor ve mdafaas sertleiyor. Siperler muttasl el deitirmekte... O
kadar iieyiz ki, topu mdahale edemiyor. Topu, ancak takviye kuvvetlerinin
yardmna mani olabiliyor. Bakumandan, Der'deki dman ihtiyar grupu hakknda
acele malmat istiyor ve sabrszlanyor. Verilen cevaptan memnun.

Mukavemet eden iil tepeyi takviye iin ihtiyat kuvvetlerimizin yanamasn

emrediyorlar. Kuatmay yapan Svari Kolordumuz glkler Ahrda geitlerinden
gemektedir.

Akam olmak zere...

iil tepenin bir an evvel alnmasn emrediyor. ''Gece olmadan tepe elimize
gemelidir!''

Buna muvaffak olamayan bir frka kumandan intihar ediyor. Bakumandan ok zntl.
Etrafna bakarak:

- Yarn leden sonra Afyon'da olacaz! diyor.

Herkes birbirinin yzne phe ve tereddtle bakmakta... Birinci Ordu Kumandan:

- Paam ok yoruldunuz. Yarn mhim ve hayat kararlar vereceksiniz. 1-2 saat

uyuyunuz, teklifinde bulunuyor. Hava kararm, iil tepe henz alnamamtr. Bu
vaziyette yarn leden sonra Afyon'da olacamza kimse inanmyor. Fakat, ertesi gn
afakta balayan taarruz, dman iil tepeden de atm, malp kuvvetler Afyon ve
Sincanl ovasna dklmtr. Bakumandan leden sonra Afyon'a geliyorlar.
Muharebe mevzi harbinden, harekt harbine intikal etmitir.

28-29 Austos...

Bakumandann verdii emirlere gre, dman takip edilmekte ve sktrlmaktadr.

Mustafa Kemal'in evvelce tasarlad yerde, dmana son darbe indirilecektir.

Nihayet 30 Austos

30 Austos...

Bakumandan Afyon'da, Balmahmut'ta Birinci Ordu Kararghna geliyor. Son keif

raporlarn harita zerinde tetkik ettikten sonra, Dumlupnar civarnda bulunan 4'nc
Ordu kararghna hareket ediyor. Vakit ikindi zeridir.

Byk asker Kolordu Kumandanna soruyor:

- Beyefendi, teebbs ve kararnz nedir?

- Paam, yry halinde bulunan frkamzn muvasalat ile taarruza gemeyi

dnyorum.

- Dnmee vakit yok. Gne gurup etmeden kat'i neticeyi almak lzm. Aksi takdirde
dman ksm kllisi Murat dalar eteklerinden ve Kzlta vdisini takiben ekilebilir.
''Buras Bakumandan Kararghdr.''

Derhal otomobiline bindi ve bugn Zafertepe dediimiz mahalle doru inmek emrini
verdi. Bu esnada 1'inci Ordu Kumandan ikaz etti:

- Paam, ate hattna iniyorsunuz!

- Zat devletiniz burada kalnz!

Ve hareket etti. Bir frkann topcu mevzileriyle avc siperleri arasnda, dmann
messir topu ateinin bulunduu bir yere indi.

Frka Kumandanna:

- Buras Bakumandan Kararghdr! dedi ve derhal emirlerini vermeye balad.

Topumuzun himayesinde piyade birliklerimiz, dmann ksm kllisinin bulunduu

yntya yanayor; Bakumandan ayaklar tamamen ksaltlm bir batarya drbniyle
harekt takip ve idare ediyordu. Dman topusunun mermileri ok yaknlara
dyordu. Bakumandan sigarasn iiyordu. Gne guruba yaklayordu. Bir aralk
ban evirerek:

- Gne topumuzun ryetine mani oluyor. Fakat biraz sonra snglerimize vuraca
akisleriyle dmann ryetini tamamen kesecek, dedi.

''Allah! Allah!''

Az sonra ''Allah! Allah!'' sesleri iitilmeye balad. Hcum eden piyadelerimizin

sngleri, gnein kzl hzmeleri altnda yalmlar yapyorlard. Hayret ediyordum...
Her ey sanki onun iradesine balym gibi, ne derse o oluyordu. Bu anda
Bakumandann yznde, grlr bir strap ifadesi vard. Allah! Allah! diyerek gibi
dmann zerine devrilen binlerce askerin lm istihkar edilileri, onun insan kalbini
tesiri altna almt. Yanan sigarasn yere att ve dman ateine aldrmadan siperde
doruldu? Bu kalk sevdii ve zerine titredii askerlerinin manev huzurunda bir
ihtiram vazifesi idi. Askerlik sanatnn byk dahisi, byk strateji, harpten ve kandan
aka nefret ediyordu. Gzleri nemlenmiti. Gne ufukta kaybolmak zereydi. Eliyle
muharebe sahasn gstererek:
- Hac Anesti! Marur kumandn! Neredesin? Gel, ordularn kurtar... diye bard.

Sava meydannda

Ertesi gn, sabahn erken saatlerinde Bakumandan Mustafa Kemal muharebe

meydann dolayordu. Grd manzaradan mteessir ve muztaripti. Binlerce dman
cesedi ve birbiri stne ylm yzlere topu hayvan, terkedili toplar, cephaneler...

Bu elim manzaray bir mddet seyrettikten sonra:

- Bu manzara insanl utandrabilir! dedi. Fakat meru mdafaamz iin buna mecbur
olduk. Trkler baka milletlerin vatannda byle bir harekete teebbs etmezler...

Biraz ileride, toplarn arasnda yerde bir Yunan bayra terkedilmi, duruyordu. Gzne
iliti. Eliyle bayra iaret ederek:

- Bir milletin istikll almetidir. Dman da olsa hrmet etmek lzmdr. Bayra oradan
kaldrp topun zerine koyunuz! dedi.

Dman kumandanlar

- Getirdiler mi?

Uak'ta, byk beyaz yal boyal bir evin 3 nc kat salonunda, zerinde cephe haritas
bulunan tahta bir masann nnde oturan Bakumandan soruyordu. Getirilecek olanlar,
dman ordusu Bakumandan Vekili General Trikopis ve General Diyenis isminde bir
baka ordu kumandanyd.

Kapdan, st ba toz toprak iinde, gslerinde 3-4 sra muhtelif nianlar bulunan iki
esir general girdi. Her ikisi de hazrol vaziyete geerek selam verdiler. Bakumandan
ar ar ayaa kalkt. kisinin de ellerini skt ve yer gsterdi. Esir kumandanlar
gsterilen yere, dnceli, rkek bir vaziyette oturdular ve balarn nlerine ediler.

Bakumandan, nndeki haritaya bakarak, her iki generale de harbin tarz cereyan
hakknda bz sualler sordu. Cevaplar ald. Trikopis'in, ''Bu kibeti hibir zaman tahmin
etmiyorduk'' eklindeki beyan, dmann nasl gafil avlandn akca gsteriyordu.

Bakumanda bir ara, Der'de bulunan byk ihtiyat gruplarnn niin Dumlupnar
srtlarna ekilmediini General Trikopis'ten sordu ve bunu ''byk bir asker hata''
olarak vasflandrd.

General Trikopis'in, ihntihar etmedii iin mteessir bulunduu eklindeki beyan

zerine de Mustafa Kemal:

- Fazla teessre kaplmayn. Byk bir asker olan Napolyon da bu kibete dmtr,
dedi ve maiyetine dnerek:

- Ykansnlar, istirahat etsinler. Emniyet altnda bulundurun, diye emirler verdi. Gemi
gn, zannedersem, kllarnn da iadesini emir buyurdular.

Sayn Muzaffer Kl, hatratnn burasnda durdu. Sonra ar ar:

- Trkn eref ve istiklli bu byk meydan muharebesinde kurtulurken, Lozan'n ve

byk inklplarn temeli de burada atlm oluyordu. Bu byk zaferi hazrlayan ve
yaratan Bakumandanmzn manev huzurunda ve bu uurda canlarn veren aziz
ehitlerimizin nnde kran ve minnet hisleriyle doluyum... dedi.

Gz pnarlarnda iki damla ya vard.

BE GNDE YARATILAN TARH!

Byk zafer gnlerinde Ankara'da vazifelendirilen Cevat Abbas'n bir hatras - Mehur
ay ziyafeti artmacasnn i yz

Atatrk'n eski yaveri Cevat Abbas Grer, byk taarruz sralarnda Bolu Mebusu
olarak B.M.M. inde bulunuyordu. Atatrk, cepheye hareket etmeden evvel kendisine ve
Ankara asker kumandanlnda Fuad Beye (Bulca) birer vazife vermiti. Cevat Abbas
merhum bu husustaki hatralarn yle anlatmtr:
''Byk Adam'n 26 Austos taarruzu iin cepheye hareketinden birka saat evvel, en
zayf bir ihtimal iin bana ve o zaman Ankara Mevki Kumandan bulunan Fuad Bulca'ya
verdii vazifenin hatrasn buraya kaydetmekle belirsiz ihtimallere bile Atatrk'n nasl
ehemmiyet verdiini gstermek istiyorum.

Atatrk; 26 Austosta balayacak olan taarruzu idare etmek zere cepheye hareketini
herkesten ve her taraftan gizli tuttu. Hkmete yaplacak son tedbirleri aldrttktan
sonra 19 Austos gecesi Tuzl-Konya zerinden cepheye hareket edecekti.
Hareketinden evvel hareketini gizleme tedbiri olarak da Anadolu Ajans gazetelere;
ankaya'da Atatrk'n ay ziyafeti verdii haberini yaymakta idi.

Dorusu ben de, Fuad da bu erefli taarruzun banda bulunacak olan Byk
Kumandanmzn emrinde cepheye gitmek iin can atyorduk.

Beni, Meclisten beraberinde ankaya'ya getiren Atatrk, mevki kumandan Yarbay

Fuad'n da kke gelmesi emrini vermiti. Zaman akam zeriydi. Atatrk hareketini
gece yapaca iin birka saatlik vaktini, bazan heybetli kalarn atarak dnmee
dalmakla, bazan da gler sevimli bir yzle yapt ufak tefek ltifelerle geiriyordu. Ve
fakat, byk ruhu oturduu yere samyordu. Bir aralk ayaa kalkt. Kkn nnden
beraberce yryerek ankaya methalindeki birinci nbeti kulbesine kadar gittik.
Oradan Fuad Bulca'nn geldiini grdk ve durduk.

Atatrk, yapaca byk ie bir an evvel kavumak isteyen ve fakat abuk gemeyen
saatlere kzan bir his iinde nbeti kulbesinin hemen arkasnda sivrilen tabi kaya
yn iaret ederek:

- Burada oturalm, emrini verdi.

Kendisi kayann yksek yerinde oturdu, biz de dizleri dibinde yer aldk. mzden
baka kimse yoktu. Fuad beni, ben Fuad' takviye ederiz dncesiyle yapaca sava
hizmetinden bizi mahrum etmemesini evvel ben Atatrk'ten rica ettim. Fuad da ayn
ricada bulundu. Atatrk glerek:

- Sizin her ikinizin Ankara'da iiniz var, alamam, dedi.

Fuad da, ben de bu, alamam, sznden mteessir olmutuk. Fakat her ikimizde baka bir
mtlea ile ricamz tekrar etmeyi mnasip bulmadk. Sigaralarmza sarlmakla
teessrmz datmaya urarken, oturduumuz yere yakn bulunan Fuad'n evinden
kahve geldi.

Tabiatin kudret ve kuvvetini gsteren bu kaya zerinde ellerimize gelen bu ekerli

kahve bana mevhum ay ziyafetini hatrlatt. Glmsedim ve Atatrk'e:

- ay ziyafeti birer kuru ekerli kahve ile geiyor Paam, dedim.

Bir an iin, ''Alamam''dan mtevellit teessrl skmuz bu szlerimle bozulmutu. Bu

esnada Atatrk:

- kinizin de burada iki vazifeniz var. Biri Ankara'da sizin gibi yaknlarmn kalmas;
birka g iin hareketimin gizli tutulmasna hizmet edecektir. Her ikiniz de Mecliste,
ehirde grldke ve benden bahsolunduka burada olduumu muhataplarnza temin
edersiniz.

Dieri, pek zayf bir ihtimal ise de, ok dikkatli takip olunacak bir itir. Taarruzda
behemehal muvaffak olacam, ancak binde bir ihtimal dahi olsa; ordunun ileri, geri
hareketlerini burada fena tefsir edenler bulunabilir.

Bana dnerek:

- Sen, Mecliste her trl cereyan takip eder ve ona gre icabedenleri tenvir edersin.
Tezvirata meydan verme, alacan haberlere nazaran arkadalar irad edersin.

Sonra da mevki kumandan olarak dikkatli ve daima her hadiseye kar hazr bulun.
Ankara efkrna sahip ol.

Ve her ikimize birden:

- Aleyhimize greceiniz en ufak hareketleri bile benimseyin. Ve ifre ile bana bildirin.
Alacanz emrime gre kat' harekete geersiniz, emirlerini verdi.

Akam olmu, karanlk gittike koyulayordu. O gnlerden itibaren ''Hacet Ta'' ismini
verdiim, kayay terkettik. Kkte hazrlanan sofraya sralandk. Yemei mteakip
hareket olundu. Ellerini perek Atatrk' uurladk.

30 Austosta kat' neticeyi alan Atatrk zmir'e muvasalatnda bir ifre ile beni yanna
ard. 14 Eyll sabah zmir'de saat sekiz evvelde, gazasn tebrik ve kurtuluumuzun
kranlarn arz iin sze baladm zaman szm kesti:

- Ben vazifemi yaptm. Zaten bunu yapmak her Trke bortu. Sen imdi bunlar brak da
gel birer kahve ielim, emrinde bulundular.
25 gn fasla ile iilen iki kahve arasnda Atatrk kahraman Trk ordusuyla be gn
zarfnda, paralanmak istenen Trkiye'ye tam bir hayat ve yenibir tarih yaratmt.

YUNAN BAKUMANDANI TRKOPS

ANADOLU SAVAINI VE NASIL ESR

EDLDN ANLATIYOR

''Etrafmz Trkler tarafndan evrilmiti. Esir olacamz anlyorduk. Bu esnada

beygirim de vurulmutu. Baka bir ata binerek emberi yarmaya teebbs ettim, fayda
vermedi, Trklerin iine dmtm, esir oldum.''

Kymetli gazetecilerimizden Hfz Topuz, Yunanistan'a yapt bir seyahat srasnda

Atina'da Ruzvelt Caddesindeki evinde mtevaz bir hayat yaayan 84 yandaki emekli
general Trikopis'i ziyaret etmi ve kendisile uzun boylu grmtr. Muharrir, bu
enteresan ziyareti yle anlatyor:

Trikopis'i evinde ziyarete gittiim zaman kendisini derin bir ryadan uyandrm gibi
oldum. Beni byk bir nezaketle odasna kabul ettikten sonra:

- stanbul'dan m geliyorsunuz? diye sordu.

- Evet, diye cevap verdim.

Dald. Bir mddet derin derin dndkten sonra.

- 54 sene evvel stanbul'dan gemitim, diye devam etti. Gzel ehirdir stanbul, ben de
o zamanlar 30 yandaydm. Hey gidi gnler hey...

Odada generalin genliine ait bir yn resim gryordum. te u grubun ortasnda

bulunan burma kykl gen Temen Trikopis'tir. Bu resim galiba Paris'te ekilmi. Sene
1903. u masann stnde duran resim de Generalin Birinci Cihan Sava'nda
Yugoslavya'da ekilmi bir resmi. Masann tam arkasnda byk bir resim daha
gryorum. Bu da 1921'de Eskiehir'de ekilmi. Yunan Kral Konstantin Anadolu
harektnda baar kazanan kumandanlara ecaat nian tevzi ediyor. Trikopis o zaman
kolordu kumandan. Konstantin'in yannda Bakumandan Papuls, imdiki Kral Paul,
Prens Georges, Prens Andre, stikll Savan mteakip Yunanllarn kuruna dizdikleri
Babakan Gunaris ve Bakanlardan Teotakis bulunuyor. Hey gidi gnler...

- Generalim, diyorum. Nasl oldu u Anadolu harekt? T Ankara kaplarna kadar

ilerledikten sonra nasl oldu da davay kaybettiniz?

Trikopis tekrar derin derin dnyor. Sonra:

- Bizim Anadolu'da iimiz ne idi? diyor. Bizim menfaatimiz Balkanlar'da,

Makedonya'da, Adalarda olabilir amma Anadolu'dan bize ne? Ne diye bizi oralara
gnderdiler. Aradan bunca yl geti. imdi insan maziyi ok daha iyi grebiliyor. ok
daha salam hkmlere varabiliyor. imdi artk itiraf etmekten ekinmiyorum. Bizim
Anadolu savanda hibir menfaatimiz yoktu. Biz yabanc devletlere let olduk. Sizden
de, bizden de bunca insan ld. Bu kadar ehit verdik Sonunda ne oldu? te bugn
kardeiz. Hata idi Anadolu harekt. Hem de muazzam bir hata...

Trikopis yine bir mddet susuyor. Emekli generalin duyduu pimanl anlamaya
alyorum. Zavall Yunan ehitleri, zavall stikll Harbi kahramanlar! Bo yere
yanan, yklan kylerimiz! Ve tarihin karanlk bulutlar gerisinden eski ''byk
dmanmz''n duyduu pimanlk. Ne muazzam tezat. Trikopis, Bugn seninle karde
olabilmemiz iin Anadolu topraklarnn kanla sulanmas lzmm...

Emekli general tekrar anlatmaya devam ediyor:

''- Ben Anadolu'a sizinle drt defa arptm. Birincisine biz ''Avgin muharebesi''
diyoruz. Siz, nn sava. 1921 yl mart aynn son gnleriydi. Ben o zaman nc
tmen kumandanydm. nn'de bizim tmenimiz bulunuyordu 7'nci tmen merkezde,
3 nc tmen solda ve 10'uncu tmen da sada olmak zere muharebe vaziyeti almtk.
Hepimiz kahramanca arptk. Fakat Trkler bizden ok stn olduklar iin netice
bizim lehimize tecelli edemedi. Geri ekildik ve burada ilk olarak nn'nn askerlik
kabiliyetini anlam olduk.
nn ile ikinci karlamam Eskiehir - Ktahya hattnda oldu. 1921 Hazirannn
sonlarna doruydu. Ben Bursa'da bulunuyordum. Birliklerimiz Eskiehir ve Ktahya
zerinden taarruza gemilerdi. Trkler oyalama muharebesiyle yardm bekliyorlard.
Ben derhal cepheye hareket ederek bu yardma mani oldum. Bu muharebe bizim
galibiyetimizle neticelendi.

Trk ordusu ile nc defa Sakarya'da karlatk. 1921 Austosunun sonlarnda

cereyan eden bu savalarda biz geri ekildik. Ben kinci Kolorduya dumanda
ediyordum. Afyon cephesini tutarak Yunan ordusunun kne mni oldum. Eer ben
bu cepheyi tutmasaydm Sakarya'dan sonra ok kt bir malbiyete gidebilirdik.

Bundan sonra uzun bir duraklama devresi oldu. Bu esnada Birinci Kolordu
kumandanl da uhdeme tevdi edildi. Aralk 1921'de Cenup Gurup Kumandanlna
getirildim. Trklerin byk bir hazrlk iinde bulunduklarn farkediyorduk.
Anadolu'da kolordumuz vard. Bakumandan General Papuls'n urad
baarszlktan sonra yerine General Haci Anesti tayin edilmiti Muhtemel taarruzlar
nlemek iin cepheyi yklmayacak bir ekilde tahkim etmitik. Ve bu cephenin
kmesine ihtimal vermiyorduk. Nihayet 26 Austos 1922 sabah Trklerin
beklenmedik taarruzu ile karlatk. Bu taarruz bizim iin muazzam bir darbe oldu.
Haci Anesti btn kolordulara bizzat kumanda etmek istiyordu. En byk korkumuz
zmir'le muvasalamzn kesilmesiydi. Bizim iin en tehlikeli vaziyet bu idi. Ben zmir'e
telgraf ekerek takviye istemi ve aksi halde malp olacamz bildirmitim. stediim
bu takviyeyi gnderemediler. Halbuki karmzda Mustafa Kemal vard. Neye
uradmz anlayamadk. Cephe km ve ordu malp olmutu...''

Trikopis'in ''Bakumandanlk Muharebesi'' ne ait hatralarn anlatrken byk bir

heyecan iinde olduu grlyordu. htiyar kumandan otuz yln gerisinde kalan
hatralarn toplamaya alarak szlerine yle devam etti:

- Trk ordusunun bu beklenmedik kuvveti karsnda birliklerimiz perian olmutu. Yan

birliklerle de irtibat kaybetmitik. Cephanemiz tkenmek zereydi. Nerettiim bir
gnlk emirle sonuna kadar muharebeye devam edilmesini askere tebli etmitim.
Vaziyetimiz gittike mklleiyordu. Asker yorgundu. Kimsede muharebeye devam
arzusu kalmamt. Birinci Dnya Sava'ndan beri durmadan arpan Yunan ordusunun
maneviyat hayli sarslmt. Halk artk savatan bkmt. Askeri zorla, inanmad bir
gaye urunda muharebeye srklemekteki glk harbin en etin meselelerinden birini
tekil eder. Ordunun adm adm hezimete yaklatn hissediyorduk. Her tarafmz
Trklerle evrilmiti. Esir olacamz anlyorduk. Bizde klc dmana teslim etmek
kklk saylr. Vaziyetin ktye gittiini gren yaverim bir ara yanma gelerek:

- Generalim, kllarmz imha edelim'' diye teklifte bulundu. Klcm kendisine

verdim. Ald ve paralad.

Firar fayda etmedi, ordu perian olmutu.

Bu esnada atm da vurulmutu. Baka bir ata binerek kamaya ve emberi yarmaya
teebbs ettim. Fayda etmedi. Trklerin iine dtm. Esir oldum. Beni yakalayanlar
hviyetimi almakta glk ekmediler. zerimde bir revolver vard. Derhal bunu
anladlar. Bizde svarilerin klc atlarn eerine baldr. Benim bindiim atta da byle
bir kl bulunuyordu. Askerler bunu da benim klcm zanniyle msadere ettiler.

Bu esnada ordu perian olmutu. Sa kalan birlikler dank bir halde zmir'e kamaya
alyorlard. Bu bizim iin byk bir malbiyet olmutu. Beni ilk evvel Garp
Cephesi Kumandan smet nn'ye gtrdler. Kendisi ile fazla bir ey konumadk.
nn, beni yanna alarak Mustafa Kemal'in huzuruna kard. Yunan Ordular
Bakumandanlna tyin edildiimi de bu srada rendim.

Atatrk beni mert bir askere yarar bir ekilde kabul etti. Teessr ve heyecan
iindeydim. nn beni kendisine takdim etti. Gazi'nin bu esnadaki szlerini hi
unutmyacam:

- zlmeyin General, dedi. Siz vazifenizi sonuna kadar yaptnz. Askerlikte malp
olmak da vardr. Napolyon da vaktiyle esir olmutu. Size kar byk bir hrmet hissi
besliyoruz. Burada kendinizi esir addetmemenizi rica ediyorum. Misafirimizsiniz.
Yaknda her ey dzelecektir. Buyurun, istirahat edin.''

Atatrk'n bu ince ve nazik muamelesi karsnda ben de bu byk kumandana kar

iimde bir hayranlk duymaya balamtm.

Bundan sonra bizi Kayseri'nin Talas blgesinde kurulan bir esir kampna sevkettiler.
Yksek rtbeli subaylardan baka yanmda drt general daha vard. Artk bizim iin
sava bitmiti. Neticeyi beklemeye baladk. Bundan sonraki vaziyeti biliyorsunuz.
Ordumuzun bakiyeleri birka gn iinde Anadolu'yu terkettiler. Fakat bar
muahedesinin imzalanmas kolay olmad.

Kayseri kampnda bir sene

Bir seneye yakn bir mddet Kayseri kampnda yaadk. Daim bir tarassut ve nezaret
altnda bulunuyorduk. Bir gn kamp kumandanna:

- Beni braksanz bile bir yere kaamam, dedim. Bundan sonra nereye gidebilirim?
Haydi kamptan katm, Yunanistan nerede, Kayseri nerede?''

Nihayet Trkiye ile Yunanistan arasnda esirlerin karlkl mbadeleleri konusundaki

anlama imzaland. Biz de memleketimize dndk. te Anadolu seferimizin hazin
hikyesi.

Fakat bu hikye henz bitmemiti. Yunanistan halk kendisini bu maceraya srkleyen

insanlardan hesap soracakt. Memleket karklk iindeydi. Anadolu harbine sebep
olanlar kuruna dizildiler. Orduda tasfiye yapld. Fakat benim bu ilerde hi bir suum
olmad iin btn bu ilerden yzmn ak ile ktm. Ordudaki vazifeme devam
ediyordum. Fakat yam da ilerlemiti. Nihayet 1928'de emekliye ayrlmam isteyerek
ordudan istifa ettim. Ve ite o zamandanberi kemde dnyay seyrediyorum. imdiye
kadar bir ok partilerin mebusluk teklifleri ile karlatm. Fakat hibirini kabul
etmediim gibi bundan sonra da politika ile uramak niyetinde deilim. Yegne arzum
yeni bir harp grmeden bar iinde hayata gzlerimi kapamaktr.''

YUNAN BAKUMANDANI TRKOPS' ESR EDEN ASKERMZ: AHMET AVU

Elmalda'da Yunan Bakumandan General Trikopis'i ve maiyetini tek bana esir eden
Ahmet avu, son zamanlara kadar Afyonkarahisar hapishanesinde bagardiyan olarak
almakta idi. Yunan Bakumandann nasl esir ettiinin

hikyesini yle anlatmtr:

- Keif iin kii daa trmanmaa baladk. Yanmda saatli, tetikli, fitilli olmak zere
11 bomba vard. Arkamzdan da krk kii yollayacaklard. Alaca karanlkta tepenin bir
boyun noktasna vardmz zaman, 5 - 10 zabitin oturduklarn grdm. Derhal
bombalardan birisini yakalayarak, davranmayn, teslim olun, diye haykrdm. Hepsi,
ellerini kaldrdlar.

Arkadalarm da yanna gelmilerdi. Ben nmzde duran bir zabitin atn yularndan
yakalyarak ektim.

Sordular:

- Ne kadar kuvvetiniz var? dediler.

- ordu, dedim. Tamamen muhasara altndasnz. Ya teslim olacaksnz, ya sizi gurup

ateine vereceiz.

- Hangi ktaya kumanda ediyorsun? dediler.

- Alay kumandanym, dedim.

Rtbemi sordular?

- Baavu... dediim zaman hepsi hayret ierisinde kalmlard.

Hayretlerini gidermek iin devam ettim:

- Bizde onbadan frka kumandan bile var, dedim. Onlara, torbalarmzdan peksimet
kararak verdik. Onlar da bize, bol bol sigara ikram ettiler. Ceplerimizi doldurduk. Biz
onlar bylece esir aldktan epey sonra Kaymakam Hseyin Hsn Beyle tabur
kumandanmz Fuat Bey geldiler.

Hseyin Hsn Bey, esir zabitlerin ierisinden birisini, eliyle iaret ederek bana sordu:

- Bu zabitin kim olduunu biliyor musun?

- Ne bileyim, dedim. Elin dman... Babamn olu deil ya!...

Fuat Beyin gzleri falta gibi almt:

- Trikopis, Trikopis, diye haykrd. Yunan Bakumandan...

Trikopis'i Uak'a kadar getirdik. Orada bana bir istikll madalyas yazdlar. Trikopis'in
esvaplarn da bana hediye ettiler. Geen seneye kadar bu esvaplar giyerdim. imdi
bunlar azck eskidi. Sokaa pek gelmiyor. Evde saklyorum.
MUSTAFA KEMAL'N B.M. MECLSNE

CEPHEDEN GNDERD BE RAPOR

Her gn telgrafla gelen bu raporlarn ilki. ''Dman imha edilecektir'' diye balam ve
beincisi ''Dman imha edildi'' diye bitmitir.

Yunus Nadi merhum, taarruza ve ona takaddm eden gnlere ait hatralarn yle
anlatmt:

1922 Austosunun ilk haftasnda Beypazar - Nallhan - Gynk yolu ile Ankara'dan
zmit'e geliyordum. stanbul'da mektepte olan ocuklarm oraya gelmi olacaklard,
onlarla zmit'te sekiz on gn beraber geirecektik. Geyve'de kumandan Halid Paa titiz
bir asabiyet iinde:

- Dman cephesinde sezilen hareket bir ric'at mi?

Srrn kefetmek iin kendisince mmkn vastalarn kffesine bavurmu, her taraftan
haber ve netice bekliyordu. Filhakika daha biz Ankara'da iken dman cephesinde baz
kt'alarn geri alnmakta olduuna dair bir haber gelmi, tezelden ve her taraftan bunun
tahkikna geilmiti. Dmann Akhisar'a kadar geri ekilerek dar bir hatta
toplanacana ait rivayetler ve tahminler vard. Byle bir hal vukuunda bittabi dmann
rahat rahat geri ekilmeye braklmamas esast.

zmit'te iken bir gn vali:

- Ordudan nakliye vastalarnn yeniden tesbiti iin bir emir geldi. lk anda acaba bir
hareket mi var diye phelendim. Fakat bu mutad yoklamalardan biri olacak. kide bir
byle emirler gelir, demiti.

On iki gn sonra gene Geyve zerinden Ankara'ya dnerken kumandan Halid Paay
skinlemi buldum:
- Mesele, dmann, iinde kargaalk kan bir alayn deitirmesinden ibaretmi,
dedi. Nallhan'dan evvel, sabah erken uradmz Yarhisar'da dalar gibi ylm silh
ve cephane her trl vasta ile cepheye gnderilmekte idi. lk defa orada gdm bir
zabit yanma yaklaarak ve beni bir kenara ekerek kulama unlar fslad:

- Erknharbiye Reisi bir iki gndr cepheye hareket etmi bulunuyor. Bakumandann
oraya gitmesi de gecikmeyecek sanyorum. Taarruzun eli kulanda galiba.

O gn leyin Beypazar'nda taarruzun ok yakn olduu haberi her azda idi. Nakliye
vastalar iin oraya da emir gelmi ve halk bundan kat'i ahkm karmt.

Ertesi gn sabahleyin Ankara'da idik. Ankara'nn taarruzundan hi mi hi haberi yoktu.

Erknharbiye heyetimizin cepheye gittiini bile kimse bilmiyordu. Bakumandan
Ankara'da idi. Taarruza hazrlk ii yle dursun, bilkis 25 Austos gn iin
ankaya'da Gazi Mustafa Kemal tarafndan verilecek mkellef bir ay ziyafetinin
haberini gazeteye yazmaa memur ediliyorduk. Bu haberi Recep Peker ankaya'dan
bizzat bana telefon ediyor ve onu itinal bir yere koymaklm bilhassa tavsiye
ediyordu. Haberi koymakla beraber bizim dahi umum surette onun zerinde tad
pheden ileri bir fikrimiz yoktu.

Neden sonra herkesle beraber biz de rendik ki ankaya'da mkellef ay ziyafetinin

verilecei gn ziyafet sahibi olan Bakumandan Akehir'de Cephe Kumandan smet
nn'nn kararghnda idi ve bir gn evvel orada btn kumandanlarla asker
vaziyetler zerinde son konumalarn yapm, son emirlerini vermi bulunuyordu.

te 26 Austos 1922'de balayan byk taarruza takaddm eden be on gnn hikyesi.

Bilhare an'anesiyle bizim de malmumuz oldu ki, bir haftadan beri Anadolu'nun dar
ile ve bilhassa stanbul'la her trl mnakale ve muhaberesi kesilmi ve bundan yalnz
ankaya'da verilecek mkellef ay ziyafeti haberi mstesna tutulmutu. phesiz
bililtizam darya akis dahi ettirilmi olan bu haber stanbul'u dolaarak Avrupa'ya
kadar gitmi ve en iyisi karmzdaki dman kararghna kadar ulamt.

Sakarya'da harp tarihine:

- Hatt mdafaa yok, sath mdafaa vardr.

Kaidesini ilve eden Trk Bakumandan byk taarruzda byk kuvvetlerini muayyen
hedeflere tevcih ve teksif etmek kararyla istihsal edileceinden emin olduu zafer
neticesine varmtr.

Ayn zamanda Trkiye Byk Millet Meclisi Reisliini muhafaza etmekte olan
Bakumandan, byk taarruzun devam ettii be gn zarfnda her gn Meclise telgrafla
ahs bir rapor gndermitir. lki "Dman imha edilecektir" diye balayan bu
raporlarn sonuncusu "Dmann imha edildiini" bildirir. Dmann Kzlta deresinde
urad feci kibeti bizzat grerek tasvir eden son rapor askerlik edebiyatnn ve
insanlk hissiyatnn aheseri saylacak ok yksek kymetli bir sahifedir.

30 Austosta byk taarruzu byk zaferle bitiren Trk ordular bir taraftan 9 Eyllde
zmir'e varm bulunuyorlar, dier taraftan yldrm abukluu ile Marmaraya ve
anakkale'ye ulayorlard. be gn fasla ile Garp Cephesinin muzaffer kumandan,
Mudanya'da, tilf Devletleri kumandanlaryla stikll Savamzn Mill Misak
hudutlarn tantan mtarekesini imzalyordu.

Byk taarruz ve byk zafer hatralarn ikml edecek bir noktack: 1924 senesinin 30
Austosunda Dumlupnar'da Bakumandanlk Meydan Muharebesinin ve zaferinin
yldnmn tes'id iin Gazi Mustafa Kemal'in de hazr olaca byk bir tren tertip
olunmutu. Neden sonra bu trene iki frka askerin de itirki pek muvafk olaca fikri
ortaya ktysa da icrasnda mklta uranld. Birer frka asker Dumlupnar'a
zmir'den ve Konya'dan gelebildi. Halbuki bu kadar kuvveti oralardan buraya nakletmek
iin tahsisat yoktu. Bu zorluk nnde yle diyenler oldu:

- imendiferler iin tahsisat yoksa frkalar yryerek gelsinler. Dumlupnar'dan bir

haftada zmir'e giden bu asker deil miydi?

Fikir yrmedi. nk ok gemeden anlald ve zerinde ittifak edildi ki,

Dumlupnar'dan zmir'e giden askerler zafer kanatlaryla umulard. O zaman bu gidi
mmknd, imdi ayn yolu tersine yryerek katlamak kolay deildi!

ATATRK BYK ZAFER BR GECE

BZE NASIL ANLATTI

Rahmet Ali Naci Karacan'n bir hatras

Yllarca evvel, bir gece, Ankara'da, ankaya'da, bizzat Gazi Mustafa Kemal'in, o
muazzam galibiyetin nasl hazrlandn, nasl gerekletirildiini, kendine mahsus o
harikulde konuuu ile bize anlatn hatrlyorum. Ge vakit, sofrasndan ayrldktan
sonra, anlattklar henz hafzamda btn tazelikleriyle diri ve canl iken nasl olup da
sylediklerini bir tarafa not etmedim? Bilmiyorum. Fakat, aradan ne kadar zaman
gemi olursa olsun, o harikulde geceden bireyler bulmak emeliyle hafzam
zorladm zaman, onu, ankaya'daki byk salonun ortasndaki sofrann bana
oturmu, etrafnda davetlileri, enerji dolu o gzel yz ve irade dolu o yeil gzleriyle,
iki elini masann zerine dayam, parmaklar arasnda sigaras, sanki daha dn gece
sofrasndaymm gibi, btn izgileri, renkleri, hatt ifadeleriyle olduu gibi
gzlerimin nne getirebiliyorum.

ankaya'daki Gazi Mustafa Kemal'in sofrasndayz. Vakit gece yarsn epeyce gemi.
Atatrk'n neeli bir gecesi. Sofrada on kiiyiz. Meclisin havasndan bunalm bir
halleri var. Galiba rahmetli Nuri Conker'le, yine kumandanlk mevzuu zerinde
akalarken, sz tarihteki byk kumandanlara intikal etti ve davetlilerden birinin 30
Austos zaferini ileri srmesi zerine, Gazi, bir an durarak ve sanki btn o hadiseyi
kesif bir halde yaayarak, birden, zaferi hikyeye giriti. Geri:

- Size zaferi anlataym...

Dememiti. Konuma, dne dolaa o bahse intikal edince, Atatrk, birdenbire, szn
getirdii her hangi bir mevzudan bahseder gibi, 30 Austos zaferini de yle alelde bir
hadise gibi anlatmaktayd:

- Mecliste ve halkta dman Anadolu'dan skp atmak hususunda artk iddetli bir
sabrszlk gze arpyordu. Vatan topraklar zerinde istil ordularnn zlmne,
tahakkmne milletin tahmml kalmamt. Bununla beraber acele etmiyordum. Her
ihtimali hesaba katarak, hibir noktay tesadfe brakmayacak ekilde hazrlanyordum.

Tertiplerimizi tamamladktan sonra ilk tedbir olarak Anadolu ile hari arasndaki
seyrsefer kesildi ve muhabere vastalar sk bir kontrol altna alnd. En kk bir
haberin darya szmamasna gayret ediliyordu. eride ne yaptmz darnn
bilmemesi, renememesi lzmd.

Cephe boyuna ylm ordular, gece yryleriyle, muayyen bir noktaya teksife
urayorduk. Gnlerce sren harekt - dman farkna varmakszn - muvaffakiyetle
baarld. Bir ok noktalarda dmann kars byk mikyasta boaltlm, boaltlan
kuvvetlerin hepsi dmana ok stn bir silh kudreti halinde onun canevine doru
istikamet almt.

Bir taraftan ordular btn arlklaryla yer deitirirken, ben, daima Ankara'da,
ankaya'da idim.

Taarruzdan bir hafta kadar evvel, dman bsbtn gafil avlamak iin, Anadolu Ajans
ile, ecnebi mmessillere ankaya'da bir ay ziyafeti vereceimi iln ettirdim ve bu
haberi darya aksettirdim. Maksadm, Ankara'dan cepheye hareketimi gizlemekti. Bu
suretle, herkes beni Ankara'da ecenebi mmessillere ay ziyafeti veriyor zannederken,
yaverlerimi yanma aldm ve Austosun yirmisinde Ankara'dan cepheye hareket ettim...''

Atatrk bu balangtan sonra bize cepheye varn, Fevzi ve smet paalarla grerek
asker vaziyetin artk taarruza msait kvama geldiini mahededen sonra taarruz
tarihini kararlatrn, son talimatn veriliini ve 26 Austos afak vakti taarruz
emriyle beraber nasl hcuma geildiini, imdi tamamen hatrladm bir ok tafsiltla,
esiz bir destan gibi anlatyordu. O gece, ankaya'da, sofrada, bir edeb tebih olsun
diye sylemiyorum, gerekten tarih dile gelmiti.

Gazi, zaferin elde edileceine daha ilk taarruz gnnn akam hkmettiini ve bir kere
bu hkme vardktan sonra mtekib harekt hep dmann byk ksmn imha etmek
maksadna gre sevk ve idare ettiini sylyordu.

Koca imentepe'den harekt takip eden Gazi Mustafa Kemal'in, gzleri nnde cereyan
eden ve kendisinin de dehetini tasdik ettii tablo uydu:

- Dman drt taraftan sarlm, evvel top atei altnda ezildikten sonra sng
hcumlaryla btn mevcudunu Anadolu toprana gmer vaziyet gsteriyordu. Bu
mthi manzaray grdkten sonra, mecbur edildiimiz bu harbin dman iin ne
korkun bir cehennem halini alm olduuna hi phem kalmad. Bu vaziyet karsnda
tereddt etmedim ve ordularma Akdenize yryn emrini verdim. Zafer elde
edilmiti!''

Gazi Mustafa Kemal, bize byk zaferin tablosunu bu yazdklarmla kyas edilemeyecek
kadar gzel, ok cnal bir ekilde anlatyordu. Byk kahraman, 30 Austos Meydan
Muharebesini sanki alelde bir hadise naklediyormu gibi sknetle, ok tabi bir halle
naklediliyordu. Ara sra ikinci derecede hadiseler zerinde duruyordu. Bazan tenkit
ediyor, bazan alay ediyor, bazan takdir ediyor, 30 Austos Zaferi adn verdiimiz esiz
menkbeyi, tarihin anlatabileceinden ve yazabileceinden ok daha mkemmel ekiller
ve renkler iinde, nk olduu gibi, nk yaratt gibi, nk kendi gzleriyle
grd ve kendi duyuuyla duyduu gibi anlatyordu. Tarihi, tarihi yaratann azndan
dinliyorduk. Bu, hi phesiz, hayatmzn en byk talihi, eriilmez bir mazhariyetiydi.

Vuzuhla hatrlyorum: Derin bir heyecan iinde, hepimiz, sanki kalplam, donmu
vaziyette, susmu, gzlerimiz hayranlkla yzne evrili, daha anlatsn diye bekliyorduk.

Bir an durduktan sonra birden yznn ifadesi deimi ve menkbenin bu sefer baka
bir sayfasn evirmiti.

- Bu mthi tabloyu grdm gnn akam, kararghtaki odamda vaziyeti takip

ederken, u haberi getirdiler: Yksek rtbeli bz Yunan subaylar esir edilmi. Bunlar,
Yunan yksek kumanda heyetine mensup olduklarn sylemekte imi. Bu haberi zaten
bekliyordum. Derhal Yunan kumandanlarnn getirilmesini emrettim. Az sonra, yorgun,
bitkin bir halde, General Trikopis ve dier generaller karma getirildi. Yunan ordusu
Bakumandanna misafirim olduunu syledim ve bir arzusu olup olmadn sordum.
lk sz, karsna berhayat olduunu bildirmek zere Atina'ya bir telgraf ekmek
msaadesini istemek oldu. Arzusunu yerine getirdim ve sonra kendisiyle taarruzumuza
ait harekt zerinde grtm. Verdii cevaplardan hazrlklarnn asla farkna
varmadklar, tamamen gafil avlandklar belliydi. Kendisini teselli ettim. Napolyon
gibi en byk kumandanlarn bile meydan muharebeleri kaybettiklerini syleyerek
mteeessir olmamasn syledim...

ATATRK, BR OTUZ AUSTOS SABAHI TEBRKLERN KABUL ETT

MSAFRLERNE NELER SYLEMT?

Ercment Ekrem Tal'nun bir hatras

29 Austos 1928...
Dolmabahe Saray'nn st katndaki byk salonun, sofra bandayz. Meclis fazla
kalabalk deil, Ebed ef o geceki dvetlilerini nce ktphanesinde kabul etmi,
birka gndr kendi kendine devam ettii fikr mesaiye dair onlara malmat vermiti.

Byk efi o srada igal eden mesele harf inklb idi. Arap alfabesinin arzeyledii
glklerle Trk irfan hayatnda bir inklp yapmaya, Trk kltrn ileri gtrmeye ve
yaymaya imkn gremiyordu. Bunun iin bir are aryor, kendi kendine denemeler
yapyordu.

Birer birer bu husustaki niz dncelerimizi sormak ve ne kadar kymetsiz de olsa

dinlemek ltfunda bulundu.

Derken sofraya getik. Orada da ayn mbahase devam etti. Lehte de aleyhte de
sylenenler vard. O, mstesna dehsnn yce kudretiyle ve esiz mantnn kudret ve
vaizliiyle davasn mdafaa ediyordu. Harf inklbnn en etin muarzlarn ikna
ediyordu.

Bu czip mbahase saatlerce ve hep ayn hararetle devam etti. Nihayet, tasavvur edilen
inklbn lzumunda herkes ittifak etmi, bunun ekli o gece hemen hemen kararlamt.

Artk sabah oluyordu. Salonun denize bakan pencerelerinden ilk afak hzmeleri ieri
szlmeye balam, kar yamalar peyderpey belirmekte idi.

Onun hatrasn tarihe bizzat malettii 30 Austos gnei memleket ufuklarnda btn
parlaklyla yedinci defa douyordu.

Ebed efin dvetlileri birer birer sofradan kalktlar, tzimle yanna yaklaarak
mbarek ellerini pmek zere msaade istediler.

- Hayrola? dedi, gidiyor musunuz?

- Hayr; gideceimizden deil, efendimiz bugn Zafer Bayramdr. O erefli zaferi Trk
milletine kazandran yce babua tebriklerimizi arzetmek istiyoruz.

Ebed ef hemen ayaa kalkt... elik bakl gzleri bir an iin, tarihin enginlerine
dahar gibi oldu... Hafif sislendi... Sonra etrafnda bir tzim halkas eviren misafirlerine
dedi ki:

- Arkadalarm! Teekkr ederim. Tebriklerinizi 30 Austos zaferinin hakik milleri

bulunan Trk kumandan, zabit, kk zabit ve erlerinin mbeccel adlarna kabul
ediyorum.
Ne yazk ki o gn, orada sonsuz vatan ve istikll ak ile aslan gibi harbedip, mukaddes
yurdun tisini kanlaryla tarsin eden mbarek ehit ve gazilerimizin adlarn yen yen
belliyerek tesbit edemedik. Lkin onlarn, kl halinde, gelecek nesillerin hayranlna
ve tebciline hak kazanm bir mterek ad vardr: Trk Ordusu.

Bugn kutlamak kadirinaslnda bulunduumuz byk zafer mnhasran onundur! Trk

ordusu ve Trk milleti varolsun!

Tarihin en byk adamnn bu szlerini hepimiz huu ile ve heyecanla dinleyerek,

hafzalarmza naketmeye alrken, ak pencereden salona szlen ve mbarek
Anadolu'nun dalarndan kopup gelen hafif sabah rzgr, onun asl alnna yurdun
tebriklerini bir buse halinde konduruyordu.

ZMR'E LK GREN KAHRAMAN KUMANDAN

VE ZABTLERN HTIRALARI

zmir'e ilk giren svari frkasnn kumandan

Miralay Zeki Bey; Kadifekale'ye bayramz eken Kaymakam Reat Bey, Hkmet
Konan igal eden Binba erafettin Beydir.

1. MRALAY ZEK BEYN HATIRALARI

zmir'e ilk giren kinci Svari Frkas Kumandan Miralay Zeki Bey (Sonradan Umum
Jandarma Kumandanlna gelen General Zeki) Frkasnn harp harektna ve zmir'e
girilerine ait htralarn yle anlatmtr:

''Kumandasna memur olduum kinci Svari Frkas, dman ordusunun gerisini

evirmek vazifesini almt. Bunun iin sarp Ahor dalarn amak icabediyordu.
Dmann almaz zannettii bu dalar, svarilerimiz bir gece yryyle geerek
dman ordusunun gerisine intikal ettiler. Bylece Sakarya harbinden, yni bir
senedenberi iki ordu yeniden kar karya gelmi, aradaki kaln perde kalkmt.

Buradaki vazifemiz dman ihtiyat kuvvetlerini asl taarruz cephemize gitmekten

manetmekti; bu maksatla harekta geildi ve Yunan ihtiyat kuvvetleri gurupunun
bulunduu tahmin edilen istikamete tevcih olundu. Yolda, Kk kyde kk bir
mukavemete maruz kalnd, burada bulunan ve ky muhafaza etmek isteyen dman
kinci Alay, kuvvetlerimizin hcumuyla tamamen imha edildi, oralardan geen takriben
bir kilometrelik demiryolu da tahrib edildi. Mlzm Yldrm Kemal Bey, ki pek
kymetli bir gen zabitimizdi, burada ehit dmtr.

27 Austos gecesi, durmadan yrye devam edildi. Bu yry, dman ordusunun

gerisinde ve imal istikametinde yaplyordu. Eert civarna kadar varld, bylece
Bakumandanlk pergeriyle tersim edilen ilk byk emberin az, svari kuvvetlerimiz
tarafndan, tyin edilen zamandan evvel, kapanm oldu.

28 Austos sabah gn domadan, svari frkamz Trikopis karargahyla dman ihtiyat

gurupu kumandan Diyenis karargh arasnda ve tamamen cephe boyundaki dman
ordusunun arkasnda mevki alm bulunuyordu. Bu vaziyetimizden azam istifade
gayesiyle, Diyenis kuvvetlerine, alaca karanlkta atl gurup basknlar yapld; henz
uykudan uyanmakta olan dman ihtiyat kt'alar bozguna urad; bu arada Diyenis'in
yatt adrn da delik deik edildiini, bilhare esir edilen bu kumandan, bizzat ifade
etmitir. ki dman gurubu arasndaki yegne emin ve msait yolda bulunan ve btn
dman tekerlekli vastalarn ihtiva eden nakliye tekilt da bu hcumumuzdan
nasibini adl; yzlerce araba ve otomobilin yoldan karak dalara kamak istemeleri,
ordughtaki kt'ann yn halinde firarlar tasviri nakabil bir manzara tekil ediyordu.

Dienis'in bu sralarda kararsz bir vaziyette bulunduu sonradan renilmitir. Filhakika

Yunan ihtiyat kuvvetleri kumandan o srada Trikopis'in yardm davetine icabete bir
trl karar verememi ve henz bakumandan bulunan Haci Anesti'nin Bolvadin
istikametindeki taarruz emrini de ifa edememi bulunuyor ve en mlyim yol telkki
ettii geride tecemm hareketini yapmaya hazrlanyordu. Trk svari kuvvetlerinin
alaca karanlktaki beklenmeyen basknna, ite byle bir zamanda maruz kalmt.
Diyenis, yeniden toparlanp mdafaa tertibat hazrlamak maksadyla Trikopis ile acele
grmek istedi, fakat akama kadar yapt teebbsler km kald. ki saatlik yolu,
devaml basknlar ve arpmalar yznden, ancak sekiz saatte katedebildi. Bizim iin
maksat hasl olmu, dmann el dememi kuvvetlerinin Dumlupnar'a zamannda
yetimelerini nlemek vazifesi muvaffakiyetle yaplmt. Filhakika svari frkamz
kt'alar fedakrane vazife grm, tehlikeleri istihfaf etmi, dman kuvvetlerinin
ayana taklan bir zincir olmutu. Bata 13'nc Alay Kumandan Galib Bey olmak
zere, bir hayli zabit ve askerimiz bu muharebelerde ehit dmtr.

Dier dman gurupu kumandanlar Trikopis ve Diyenis akama doru varabildikleri

Olucak kynde birletikleri zaman yle bir hale gelmilerdi ki, kumanda ettikleri
ordular deil, kendi karargh kt'alarna bile hkim deillerdi. O kadar ki, Yunan
karargh askerleri, ertesi sabah kaarken, kumandanlarnn geceledii bu ky yakmak
ve zavall ky halkn ldrmek gibi zalimne ve enaatkrane hareketlerden
ekinmemilerdir.

Dman kumandanlarnn birleip vaziyetlerine are aradklar srada Dumlupnar

silsilesi cenuptan piyade frkalarmz tarafndan igal ediliyordu. kinci ordumuz ise
dman ordularn daha dar ve kavi bir ember iine alyordu. Svari frkamz da, uzun
bir yry yaparak Kzlta deresinin en dar mahalli olan Belve geidine intikal
etmiti.

Kzlta deresi ve Belve geidi... Bakumandanlk Meydan Muharebesi'nden

kurtulabilen ve Kzlta deresi iine yn halinde giden dman srleri kesif ormanlar
iinde ve derenin en dar ve sarp mahallinde yeniden atee uraynca cidden acnacak
hale geldiler ve bu hal ile srklenerek Murad dalarna kmaya baladlar; fakat yine
svarilerimizi nlerinde buldular! Bu vaziyetten kurtulmak iin bir yol aradlar,
imalden cenuba, Uak istikametine dndler. Bundan sonra kendilerini o kadar
emniyette sandlar ki, gzerghtaki aalara ktlar asarak arkadan gelen srlere
istikamet tyin ediyorlard. Halbuki bu yol da kapanmt; cenuba sr'atle yetien
Kemalettin Sami Paa kolordusu, kurtulduklarn zanneden btn bu srleri esir
etmiti.

Eylln 2'si olmutu. Bundan sonra Uak mntakasnda kalp garba kaan dman
ktaatn da yakalamak ve bu maksatla uzun yryler yapmak lzmd. O gn svari
kolordusunun pidar olan frka, gece yars Uak'n imalinde Derbent kynden
hareket etti, yirmi ksur saat yrmek ve yolda yalnz iki saat istirahat etmek artiyle 4
Eyll sabah afak skmeden Kula'ya varmt. 4 Eyll sabah ehri yakmak zere Kula
toplanan dman askerleri basld, yz kadar esir bakiyesi imha, kaanlar takip edildi.
Kurtulan kasabada sevin avazeleriyle dar frlayp atlarn ayaklar altna atlan halkn
manzaras en metin askerleri bile alatmt.

Halkn kran tezahrat karsnda uykusuzluu, yorgunulu unutan kt'alarmz, yeni bir
emir verilmedii halde kendiliklerinden takibe devam ediyorlard. Bazen, bizzarure,
efrat yolda hayvan zerinde uyuyor ve yollara dklen oluk ocuun ihzar ve tevzi
eyledikleri sa ekmekleriyle iktifa ederek durmadan hareket devam ediyorlard. Varn
younu karan ve askere vermek iin birbirini ineyen kyllerin manzaras tasavvur
edilemez bir haldi.

Alaehir'le Salihli arasnda ve az ok toplu bir halde olan son Yunan kuvvetlerine
Dereky istasyonu civarnda yetierek tekmil frka ile hcum edildi. Kanl bir muharebe
oldu. Dman demi istikametinde dalara karmak istedii adedi mahdut toplarndan
bir ksmn da burada terkeyledi. Dmann bulunduu ve getii yeri bulmak kolayd:
Yangn olan yerlerde dman vard veya buradan gemiti!

Bundan sonra hesapa dman ancak uradan buradan getirecei perakende ktaatla
zmir nnde bir dmdar muharebesi verebilirdi. Frkamzn, biri doktor olmak zere
drt mecruh zabitle yaral efradn, geriden gelmekte olan Birinci Kolorduya emanet
ederek yrye devam ettik ve kestirmeden 7 Eyll akam Manisa'nn garbna yetitik.
Maatteessf Manisa da yanmt.

8 Eyll sabah... zmir'i, o gn kurtaralm, diye isticl ettik. Frkam Kolordunun dier
ktaatiyle birlikte 8 Eyll sabah Manisa civarnda topland. Manisa'y yakp Horos
ky zerinden zmir'e gitmek isteyen bir srye daha tesadf ettik. Bunlar takip ve
imha ede ede Bornova'nn ark srtlarna vsl olduk. Dmann ufak bir kuvvetiyle
cepheden ve Nif zerinden gelen kuvvetleriyle gerimizden tekrar muharebeye baladk.
Guruba kadar devam eden bu ufak muharebe, dmann karanlktan istifade ederek da
yolundan eme tarafna firar ile neticelendi.

Frka, 9 Eyll sabah, saat 10'da svari kolordusunun pitar olarak Bornova zerinden
zmir'e dahil oldu. Sakarya muharebesindeki aknlarda cesaretleriyle temayz eden
mlzm Stk Efendiyi zmir kapsnda son kurban olarak verdik. Bata giden pitar
kumandan erafeddin Beyin, Bornova'da ufak bir msademede at yaraland. urada
burada eteler ve bilhassa Menemen yolundan gelen dman perakende ktacklarnn
kar yakadan geldikleri grlyordu. Mersinli de o kadar ok esir alnd ki, frka
ktaat bunlarn icinde kayboldu!

erafeddin Bey kumandasnda iki blk pidar olmak zere yirminci ve drdnc
alaylar tam bir intizam ve sknetle caddeyi takiben ilerlemekte iken Halkapnar'da bir
un fabrikasndan alan atete bata gidenlerden drt neferimiz (1) ehit dt. Pitar, bu
mtecavizlerle fazla megul olmayarak ve bilhassa atele mukabeleye kyam etmeksizin,
yryne devam eyledi. Arkadan btn frka geliyordu. erafeddin Bey, yannda emir
zabiti Mlzim Hamdi Bey ve Mlzm Riza Efendiler ve birtakm asker olduu halde,
Kordonboyu'nu takip eylemilerdir. Pasaport mahalli civarnda atlan bombamlardan
erafeddin Bey yaralanmsa da sknetle icap eden mukabelede bulunmu ve yaral
olduu halde tevakkuf etmeyerek hkmet dairesine kadar gitmitir. erafeddin Bey,
kapal hkmet binasn Mlzm Rza Efendiyle aarak Trk nbetilerini yerletirmi
ve sancamz keide eylemitir. zmir'e ilk giren Trk zabite mev'ut bir kymettar
klla taltif edilen erafeddin Bey, ayan iftihar bir vakar ve celdet gstermitir.

Yirminci Alay Urla istikametinde kaan dman takip etmi, Drdnc Alayn ksm
kllisiyle kinci Alay Punta'dan ayrlarak Kadifekale'ye gitmitir. Kokaryal'dan baz
evlerden edilen ateten bir neferimiz yaralanmtr.

Vaziyetten habersiz bir Yunan kt'as trenle Aydn'dan Kemer istasyonuna gelirken bir
svari blmz tarafndan tevkif edilmitir. Pek mtehayyir olan bu askerler kyama
teebbs etmilerse de, Fransa zabitlerinin de artk mukabelenin faydasz olduunu
sylemeleri zerine, bil hdise, esir kafilesine dahil edilmilerdir. Tekmil sokaklar
dman askeri, ete ve metrk eyalarla dolu idi. Ecnebi gemi ve askerleri ddk
almak ve hurra barmak suretiyle askerlerimizi alklamlar ve her yerde ihtaramla
selmlamlardr. cap eden mahallere derhal muhafzlar verilmi, hemen ehir
trenlerinin tahriki temin edilmiti.

Mersinli'de Manisa havali kumandasn bekleyen iki karargh otomobiline karargh

arkadalarmla beraber binerek pitar mtekib hkmet konana geldim. errafeddin
Beyle gren konsoloslarla tantm, kendilerine skn ve asayi hususunda msterih
olmalarn syledim. Hkmet binasna gelenler meyannda bulunan Sadayhak gazetesi
bamuharriri smail Hakk vastasyla ve gazete ile u iln nerettirdim:

zmir ahalisine

zmir bugn on evvelde igal edilmitir. ehirde emniyet ve asayiin bir an evvel avdet
ve teesss edebilmesi iin btn ahali kemali sknetle ilerinin bana avdet etmelidir.
En cz'i muhilli asayi bir harekete tasaddi eden her ferdin iddetle tecziye edilecei
iln olunur.

2. Svari Frkas Kumandan: Miralay Ahmet Zeki

gal srasnda hzn ve matem iinde bo duran hkmet meydan az zamanda maher
olmu ve bayram yerine dnmt. Ertesi gn Gazi Paa Hazretleri zmir'e terif ettiler.

Ayn gn, Aydn tarafndan zmir istikametinde bir dman kuvvetinin gelmekte olduu,
o istikamete giden Drdnc Alay tarafndan, bildirildi. Bunlar dier ktaatn itirkyla
beraber, en evvel yetien svari frkas alaylarmzn hcumuna uradlar ve
sancaklaryla birlikte teslim alndlar. Aydn havalisinde nmesbuk fecayi yapan bu son
Yunan alay, kendi ayayla ve tekmil mevcudiyle gelmitir. Kolordunun dier iki frkas
eme ikstikametinde hareket ettiklerinden ikinci frka dahi iki gn istirahetten sonra
Akdeniz sahillerine inip Adalara kamak isteyen dman dkntlerini temizleyeme
memur edilmi, anakkele'ye kadar olan mntakay dmandan tathir eylemitir.

Yanmadan kurtarlmasna o kadar itina ettiimiz zmir ehrinin, frkann imale

hareketinden birka saat sonra yandn kemali teessrle mahede ettik.

Ayvalk ve Dikili'de bir ok ganaimi harbiye elde edilmi ve her kasaba ve kyde
askerimiz tarifi gayri mmkn tezahratla istikbl edilmitir.

Tekmil frka ve zabitan ve efradnn gsterdikleri tahmml ve fedakrlklar ve en

gayri msait erait altnda svari kolordusunu sevk ve idare eden Fahrettin Paann her
trl vesaite mracaat ederek hemen her gn zamann da yetitirdii emirler ile frkay
en mhim hedeflere isl eylemi olmasn burada zikretmeyi kran borcu bilirim.

2. KAYMAKAM REAT BEYN HTIRALARI

zmir'in Kadifekale'sine bayramz ekmeye muvaffak olan Drdnc Alayn

Kumandan Kaymakam Reat Bey de hatralarn u suretle anlatyor:

''Mensup olduum svari ikinci frkas 8 Eyll 922 gn Manisa'dan, Sabuncu

Boaz'ndan zmir'e doru hareket etti. Boazda Nif'den (Mustafa Kemal Paa kasabas)
zmir'e ricat eden Yunan kuvvetlerine tesadf etti. Akama kadar dmanla muharebe
etti ve geceyi Sabuncu Boaz'nda geirdi. 9 Eyll alessabah frka zmir'e doru hareket
etti. Alaym, frkann pitar idi ve bl Yzba skender Efendinin bl idi,
boazdan kurtulur kurtulmaz, zmir grnd. zmir'e girmek ve kavumak arzusu zabitan,
efrat ve hatt hayvanatta bile yorgunluktan eser brakmad. Muavinim olan Binba
erafeddin Beyin, bidayette uc bl ile hareket etmesini emretmitim.

Frkadan aldm emir zerine Bornova'nn cenubunda makineli tfek ateiyle zmir'e
ricat etmekte olan dman kuvvetlerine ate edildi. Uc bln derhal dieer bir
blkle takviye ederek Bornova'ya girmesini ve mtebaki blklerimizle de mezkr
blkleri takip edeceimi Binba erafeddin Beye bildirdim. erafeddin Bey
kumandasndaki blkler ve onu takip eden alay da Bornova'ya dahil oldu. Bundan
sonra Bornova - zmir osesi takip olundu. Yollarda her taraf Yunan perakende
askerleriyle dolu idi. Ara sra ate edenler oluyordu. Bunlara kat'iyyen ehemmiyet
verilmedi. Tuakolu fabrikasndan uc blne edilen ateten alaymn kahraman
efradnn drt kiinin ehit olduunu biraz sonra haber aldm.

Bu fabrikann bulunduu mevkiden, frka kumandanndan aldm emir zerine

Kadifekale'ye tevcihi istikamet ettim. Binba eraffeddin Bey de iki blkle zmir
hkmet konana doru gitmiti.

Yolda topladm bir ok Yunan zabit ve efradn, emniyet tesisi iin yaya olarak
yrttm birka neferin nne koydum. Bunlara, Rumca olarak, herkesin silhn
teslim edip iiyle gcyle megul olmalar ve kimseye fena muamele yaplmyacan
bartmakta idim. Getiimiz Hristiyan mahalleleri sekenesinin, knden en
byne kadar, ellerinde silh ve bazlarnda bomba bulunuyordu. Hemen hi birisi
bunlar istimle cesaret edemiyor, sersem sersem baknarak teye beriye kayorlard.
Bu mahallelerden kurtulur kurtulmaz Basmahane'ye geldik. Dindalarmzn zim
tezahrat karsnda bin mkltla Kadifekale'sine ktm ve emir avuum Bilecekli
Celil'e kalenin stne Trk bayran ektikdim. Saat on buuk vard.

Ertesi gn Aydn'dan zmir'e ricat eden Zenginis frkasyla muharebe ettik, mezkr frka
zabitan ve efrad kmilen esir edildi.''
3. ZMR'E LK GREN SVAR MFREZES KUMANDANI BNBAI
ERAFEDDN BEYN HATIRALARI

zmir'e ilk giren Trk svari mfrezesi kumandan kahraman Binba erafeddin Bey o
tarih gnlerin hatrasn yle anlatmtr:

Eylln sekizinci gn sabahleyin saat on birde svari kolordusunu tekil eden

frkalarn kol balar Manisa nne geldikleri zaman Manisa kasabas alevler iinde
yanyordu. Burada grdmz manzara cidden fec idi. Yollar, sokaklar ehit edilmi
Mslman cesetleri, uraya buraya atlm her nevi eya ile dolu idi. Dehet iinde
kalan ahaliden dman zulmnden kurtulabilenler balara, derelere iltica etmilerdi. Bu
esnada bizi gren perakende dman efrad da ate etmeye balamt. Bu efrat frkann
muhtelif kt'alar tarafndan kuatlarak esir edildiler.

Bundan sonra ktaat tekrar zmir zerine seri yry halindeki dmanla temas
muhafaza ediyorduk. Sabuncu Boaz'na girdikten sonra, Bornova'nn ark srtlarnda
mevki alm dman kuvvetleriyle muharebeye tututuk. Geceyi boazda geirdikten
sonra eylln dokuzuncu gn sabahleyin Kaymakam Reat Bey kumandas altnda
bulunan alaymz, ald emir zerine orada tevakkuf etmeyerek zmir zerine harekete
geti. Reat Bey alayn nc bln uc bl olarak ileriden harekete ve beni de
bl idareye memur etmiti. alaymzn dier blkleri de arkadan geliyordu.
Sabuncu Boaz'ndan kar kmaz btn ihtiamiyle Akdenizin kysnda uzanan zmir'i
grdk. Senelerdenberi derin bir tahassrle zlediimiz zmir, imdi gzmzn nnde
idi. Nihayet biraz sonra ona da kavuacaktk.

Bu esnada heyecanmz fevkalde artm, gzlerimiz sevin yalaryla dolmutu. Btn

sr'atimizle zmir'e doru kouyorduk.

Bornova kasabas kenarna geldiimiz zaman, Bornova'nn imal garb srtlarnda

dman ateine maruz kaldk. nc blk kumandan skender Beyle beraber
drbnle tarassut ettik. Dman bize o kadar ehemmiyetli grnmemekle beraber
olduka kuvvetliydi. Buna ramen biz ate muharebesiyle vakit geirmeyip hemen
Bornova'ya dahil olmaya ve sr'atle zmir oesine gemeye karar verdik ve seri
yryle Bornova kasabasna dahil olduk. Fakat sokak aralarndan geerken tahmin
ettiimiz gibi bizi evlerden, uradan buradan mthi bir ate karlad. Bu esnada benim
atm yaralanm ve bilhare lmt. Dmanla muharebe ettiimizi gren Alay
Kumandan Reat Bey derhal Amasyal Mehmet Beyin bln de bizim bl
takviyeye gnderdi. Beni de bu iki blkten mrekkep olan mfrezenin kumandanlna
tyin etti. Sokak muharebesinden sonra Bornova istasyonunu igal ve badehu zmir
oesine dahil olarak yrymze devam ettik. Bu esnada sabk On nc Alay
Kumandan (sonradan Baveklet yaveri) Binba Atf Beyle frkadan gnderilen frka
emir zabiti Hamdi Efendi de bize iltihak etmilerdi. Atf Bey, zmir'de mehafili
ecnebiye ile ordu namna temas iin mkleme memuru olarak gnderilmiti.

Dmanda kuvvei maneviye kalmamt

Yolumuza devam ederken, Bornova'nn balar ve baheleri arasndan svarilerimizin

zerine ate ediliyordu. Biz bu atelere mukabele ettiimiz gibi ehemmiyet vermeye bile
lzum grmedik. Mersinli'ye geldiimiz zaman bir dman piyade yry koluna
tesadf ettik.Karyaka istikametinden geliyor, zmir'e gidiyordu. Bunlarla da megul
olmaya lzum grmeden yolumuza devam ettik. Yrrken, arasndan getiimiz dman
efradnn ellerinde silhlar olduu halde ne yapacaklarn ardklarn, uraya buraya
katklarn, evlerin, duvarlarn arkasna saklanmaya altklarn gryorduk.
Bunlardan bir tanesinin bile bir tek silh atamamas dman kuvvei maneviyesinin ne
kadar dkn olduunu gstermeye kfi idi. Bizden sonra gelen frkann bir alay
tarafndan esir edilen bu dman efradnn bir alay miktarnda olduunu bilhare
rendiimiz zaman hayretler iinde kalmtk.

zmir kaplarnda verdiimiz ilk ehitler

Mersinli'yi getikten sonra Tuzakolu fabrikasnn nne geldiimiz zaman, fabrikadan

zerimize ani bir ate ald. Mfrezemizin nnde sekiz kahraman nefer yaya olarak
koarak yryorlard. Fabrikadan alan ateten bu askerlerimizden drd derhal ehit
oldu. Mtekiben mfrezemiz bu drt ehit yavrularna fatiha okuyarak teessrle yoluna
devam etmeye balad. Artk buradan itibaren ehire epeyce yaklam bulunuyorduk.
Sokaklar Rum muhacirleri, ii eya dolu arabalar, hayvanlar, silhl bombal sivil,
asker, binlerce insan srleriyle dolu idi. Biz bunlarla hi megul olmayarak yldrm
sratiyle yaln kl geip gidiyorduk. Punta istasyonunun kesine geldiimiz zaman bir
ngiliz amiraline tesadf ettik. Yannda yaveri ve bir de bahriye mfrezesi vard. Atf
Bey bunlarla konumak zere orada kald.

Trk askeri Kordonboyu'nda

Blklerimiz heybetle yrylerine devam ederek Kordon yoluna dahil oldular, evlere
Trk ve mttefik devletlerin bayraklar aslmt. Pencerelerden, sokaklardan halk
askerlerimizi alklyor, hayret ve takdirle temaa ediyorlard. Kordonboyu'nda
msellh Yunan efrat ve zabtanna klliyetle tesadf ediyorduk. Fakat bunlar esir
etmek iin geirilecek hi vaktimiz yoktu. Her eyden evvel bir Trk ehri olan
zmir'deki kardelerimizi kurtarmak lzmd. Bunlarn da Alaehir, Salihli ve
Manisa'nn kbetine uramamalar iin sr'atle ehri igal etmek icap ediyordu. Buna
ramen gzerghmzda tesadf ettiimiz Yunan asker ve zabitlerinden biri bile bir avu
Trk svarisine bir kurun atmaya cesaret gsteremiyordu.

O gn sivil, asker, elleri silhlarla dolu olan bu binlere Yunanl, Rum ve Ermeni
arasndan bilperva drt nalla yldrm gibi geip giden Trk asker ve zabitlerinin o
dakikadaki cesaret ve kahramanlklar tasvir edilemeyecek kadar yksek bir levha tekil
etmektedir. Kordon'da, ngiliz, Fransz, Amerikan ve talyan bahriye mfrezelerine
tesadf ediyorduk. Biraz daha ilerledikten sonra ayan dikkat bir vak'a karsnda
kaldk: Mfrezemiz yrrken gzerghnda rastgeldii efrat ve zabitana ellerindeki
silhlar denize attryordu. Pasaport dairesinin nnde msellh bir sivile tesadf
ederek silhn atmasn ihtar ettim. Fakat o vakte kadar herkes emirlerimize itaat ederek
silhn att halde bu adam atmad ve derhal elindeki bombay zerime atarak
hayvanm ldrd ve beni iki yerimden yaralad. Kendimi klla mdafaa etmeme,
bombann sr'atle infilki mni olmutu. Mtecaviz de derhal rhtmdaki muhacirlerin
arasna kararak kaybolmutu.

Hkmet konana sancamzn ekilmesi

Esasen bu gibi ufak hadiselerle megul olmaya vaktimiz olmad gibi byle vesilelerle
fazla tevakkuf etmek de muvafk maslahat olamazd. Yrymze tekrar devam
ederek Gmrk nnde alayarak bizi karlayan bir Trk ocuunun delletiyle
hkmet konana vasl olduk. Hkmetin cephe kaps kapalyd. Rza efendiyle yan
kapdan girdik. Kapy ierden atk. Derhal hkmet ve klann mteaddit mahallerine
nbetiler ikame edildi. Bu esnada, kadn, erkek, ocuk binlerce halk alaarak,
sevinerek hkmete geliyorlar, askerlerimize, kumandanlarmza dualar ediyorlard.

Ahali tarafndan gzel bir Trk sanca getirilmiti. Hkmetin stnde asl olan Yunan
bayran indirdik, yerine anl sancamz halkn, bitmek tkenmek bilmeyen alklar
arasnda ektik ve dalgalandrdk. Ahali bu esnada Yunan bayran ayaklar altnda
paralyordu. Gerek yry esnasnda, gerek burada mfrezemin blkleri, bilhassa
onun zabitleri harikalar gsteriyorlar ve vazifelerini tarihin nadiren kaydettii bir
cesaret ve metanetle ifa ediyorlard.

Bundan sonra nc blmz, Gztepe istikametine giden Yunanllar takibe

memur ettiim gibi ehrin muhtelif mahallelerine devriyeler kararak asayiin ihll
edilmemesine altm. Biraz sonra alaymzn ksm kllisi de Reat Beyin kumandas
altnda Kadifekale'yi igal ederek anl sancamz orada temevv ettirmiti.
Frkamzn On nc Alay da Punta'da istasyonu muhafazaya memuru kalmt.
Yirminci Alaymz da arkadan gelmi ve Gztepe istikametine gemiti. Bir mddet
sonra Frka Kumandanmz Zeki Beyle Kolordu Kumandanmz Fahreddin Paa
hazretleri terif buyurdular. Abdlhalim Efendi isminde yal bir memur muvakkaten
vali tyin edildi. Halka hitaben beyannameler nerolundu. ehrin hayat umumiyesi
tanzim edildi. Bu suretle ordumuz ilk tarih vazifesini yksek bir erefle hitama erdirmi
oluyordu.''

zmir'e ilk girenlerden Yzba hsan Hekimolu

anlatyor

Trk ordusu ile zmir'e giren birinci kolordu makineli tfek kumandan Yzba hsan
Hekimolu hatralarn yle anlatyor:

''- Dumlupnar ve Adatepe civarnda cereyan eden meydan muharebesinde dmann

ksm klisi imha edilmi ve Trikopis esir alnmt. Bundan sonra evirme harektn
yapmakta olan merhum zzettin allar'n kumandasnda birinci ordu ''Hedefimiz
zmir'dir!'' emrini ald. Bakumandanlktan alnan bu emir zerine ordu, Uak - Kula -
Salihli - Kasaba ve Nif (Mustafa Kemalpaa) zerinden hi durmadan zmir
istikametinde ilerlemeye balad. 8 Eyll 9 Eylle balayan gece, birinci ordu
kumandan bulunan merhum Nureddin Paa da sratle bugn (Mustafa Kemelpaa)
dediimiz Nif kazasna geldi. Ordunun ilerisinde nclk yapan svari ve zmir'e
girecek olan Birinci Kolorduya ifahen u ekilde bir emir verdi:

''Arkadalar! Aldmz vazife ok mhim ve mkldr. Allah yardmcmz olsun.''

Bu emir zerine akam ezanndan sonra derhal harekete geildi. Bu srada (ngiliz-
talyan-Fransz) mttefik ordular kumandan daha gerilerde bulunan Bakumandan Gazi
Mustafa Kemal Paa ile temas etmek istiyordu. Kemal Paa, telsizle yapt muharebede
ancak ordunun zmir'e giriini mteakip kendisiyle konuulabileceini bildirdi. Birinci
Ordu, nde svariler olduu halde sratle zmir'e doru yryordu. Mtemadiyen
kamakta olan dmanla kar karya gelmek imkn hsl olamyordu. Bu yry
esnasnda iimizdekiler arasnda yle konuanlar vard:

- Herhangi bir yerde dmanla karlasak da muharebe ile istirahat etmi olsak...''
.

- yle bir gidiyorduk ki, yemek yemee dahi vakit bulamyorduk. Atlarmzn yem
yemeden bu yrye nasl tahamml ettiklerini hayretle karlyorduk. Hele bizim
halimizi hi sormayn. Atlarn zerinde kaba etlerimiz yara olmutu. Fakat bunu aldr
eden tek Trk askeri yoktu. Heyecan iinde bir an evvel zmir'e kavumak istiyorduk.

Nihayet 9 Eyll sabah Belkahve'den geerek zmir'in varolarn tekil eden

Halkapnar'a vsl olduk. nc svariden bir ksm Balkahve'den Bornova zerine
inerek o cihetten zmir'e girdi. Bir ksm da dorudan doruya Halkapnardan geerek
Basmahane istikametinde ilerledi ve zmir'e ayak bast. Bu suretle zmir'e iki koldan
girilmi oldu. Bir un fabrikas iine gizlenen birka Yunan askeri, svarilemiz zerine
ate atlar. Bu arpmada be svarimiz ehit olmutu. Biz yetiinceye kadar svari
kuvvetlerimiz fabrikaya girerek Yunan askerlerini imha etmi bulunuyorlard.''

- Atatrk, malm olduu zere zmir'e 11 Eyll sabah geldi. O gn zmir rhtmnda
bal bulunan (talyan - Fransz - ngiliz) mttefik kuvvetler gemilerinden karaya
karlan bir manga askerle bir zabit Gazi Mustafa Kemal'i tebrik etmek zere hkmet
konana girdi. Askerler hkmetin nnde selm vaziyetinde durdu ve bu mangaya
kumanda eden subay yukarya karak Mustafa Kemal Paa tarafndan kabul edildi. Bu
subay tebrikt arzettikten sonra tekrar aaya inerek mangasn gemiye gtrd.

- 9 Eyllde zmir'e girdikten sonra, ki Trk ordusu henz zmir'e yerlememiti, bir ok
yamaclar ve eteler tredi. Bunlar zengin Trk evlerine girerek yamaya koyuldular.
Ben bir manga askerle, mahallelerden birinde bu yamalar nlemeye memur edildim.
Otomobille bir sokak iine gireceim srada bir Trk kz gelerek:

- Evimizi Trk askerleri yama ediyorlar! dedi.

Hayret ettim! Derhal kz otomobilin basamana alarak evlerine kadar gtrdm.

- te evimiz budur! deyince otomobilden inerek kapdan ieriye girdim. Bir de ne

greyim ki, hakikaten birka Trk askeri var! 'Bir tanesi bana ate etmeye balad.
Tabancam ekerek (nk bu gibi ahalde vur emri almtm) ate etmeye baladm.
Onun att bir kurun sa kolumu syrp geti. Benim kurun ise bu askeri cansz yere
serdi. Bu srada mangamdan birka asker de ieriye girdi. Dier iki askeri yakaladk.
Muayene edince bir de ne grelim ki, bunlar Trk askeri kyafetine girmi dman
askerleriydi.
Ev halk: ''Aman ieriye fazla yrmeyin bomba attlar!'' diye barrrken yrdm.
Bomba olarak gsterilen eyi alnca bunun da aldklar gm atal ve kaklar torbas
olduunu grdk.

te bu apulculuk bylece devam edip giderken bir taraftan da 12 Eyll akam zeri,
Basmahane civarnda evlere ate verilmeye baland. O gnk bu ate sratle
sndrld. Ertesi gn yine vazifeme devam ederken Basmahane ve ayrlbahe'nin
mteaddit yerlerinde - imdi zmir Fuarnn kurulduu yer - ate zuhur etti. O zamanki
itfaiyenin mrattebat Rum sigorta irketlerine ait bulunduundan dalmt ve yangnn
asker tarafndan sndrlmesine allyordu. Lkin sndrlen bir eve mukabil 10
evden yangn kyor ve gittike geniliyordu.

ZMR KAPILARINDA MUZAFFER

BAKUMANDAN GAZ MUSTAFA KEMAL PAA LE AYR MLKAT

1. Falih Rfk Atay'n mlkat

zmir denizi karsnda, millet ordularnn Bakumandanndan zafer menkbelerini

dinliyoruz. Evvel kendisinden taarruz kararnn ne zaman verildiini istizah ettik:

- Sakarya meydan muharebesini inta eden taarruzumuz, memleketi dman ordusundan

tathir edinceye kadar harekete devam etmek kararnn mebdei idi.

Malmdur ki, Sakarya harbinin son gnlerinde Yunan sol cenahna ordumuz mukabil
taarruzda bulundu, ite Yunan ordusunu ric'ate mecbur eden bu mukabil taarruzdur ki,
ordumuz zmir'e gelinceye kadar devam etti.

- Taarruz kararnn tatbikatnda bir senelik bir teahhr var. Harektn bil inkta niin
devam etmedii izah buyurulur mu?

- Bilkis bil inkta devam etti. Ancak, byk bir taaruz kararrn tatbikat birtakm
istihzarat istilzam eder. Bu istihrazatn muhta olduu bir zman vardr. Ancak, teahhuru
ve intizar hi olmad denilemez, bunun sebeplerini de mlhazat- siyasiyede aramak
lzmdr. Filhakika, ordularmz ok evvel bugnk neticeye varmak kudretini inkisap
etmiti.

- Bu son harekt- askeriye ile tahakkuk eden byk muvaffakiyet, bilhassa dman
ordusunun seri bir suretle imhas, esasen, bu ordunun madd ve manev kuvveti ile
ahvah-i dahiliyesindeki tezepzpten mi ileri geldi? Trakya'ya nakledili kuvvetlerin
brakt boluk mhim mi idi?

- Btn dnya bilir ki, Yunan ordusu .............. (noktal yerler ngiliz sansr tarafndan
karlmtr) fenn ve asker icabata tamamen muvafk surette tekil ve tensik edilmi
kuvvetli bir ordu idi ve Yunan devletinin imdiye kadar malik olduu ordularn
hepsinden kuvvetli idi. Ahval-i mneviyesinde, ayi olduu gibi bir tezepzp olduuna
dair hakiki hibir emare yoktur. Yunan askerlerinin, askerlerimizle temas ettikleri vakit
kendilerini gevemi gibi gstererek hakikatte bizi gevetmee matuf telkinatta
bulunduklarna baklrsa, btn bu iaattan maksat ne olduu tebeyyn eder. Bu suretle
bize Yunan ordusunun inhilline intizar ederek meselenin halledilecei midini vermek
istediler ve bu vhi intizar ile geecek zamann bizim ordumuzu inhille urayaca
zannnda bulundular. Son msademelerde, bilhassa Afyonkarahisar, Dumlupnar byk
meydan muharebesi gnlerinde dmann mukavemet, mcadele ve btn teebbsleri,
ciddi ve ehemmiyetli idi. Dman ordusunda Trakya'ya mhim bir kuvvet
geirilmemitir. Mbalaa ile bahsi geen bu kuvvet, yeni teekkl etmi yahut tekilt
henz hitam bulmam ve bir ksm silhsz iki alaydan ibarettir. Yunan ordusu btn
aksam ve btn vesaiti ile Anadolu'nun iinde milletin kalbine saplanm bir haner
vaziyetinde idi.

- Paa hazretleri, Yunan ordusu daha iyi sevk ve idare edilseydi dar olduu bu
kibetten kurtulamaz m idi?

- Dman ordusu kumanda ve zabitan heyetinin Trkiye Byk Millet Meclisi

ordularnn kumanda ve zabitan heyetinden dn olduuna phe yoktur. Ancak Yunan
kumandanlar ve zabitleri ordularn kurtarmak iin her areye byk gayretlerle
tevessl ettiler.

- stanbul'da, ordularmzn dmana baskn yaparak hcum ettii sylendi, bu noktay

da istizaha msaade eder misiniz?

- Ordularmzn sevklceyi ve tbiye harekt gnlerce dmann gz nnde ve

tayyarelerinin kefiyat altnda cereyan etti. Bu harektmz baskn zannediyorlarsa
sylediklerinin doru olmas lzm gelir. Fakat ben zannediyorum ki, Yunan
kumandanlaryla erkn harbiyesi ordularmzn hazrlndan ve harektndan haberdar
idi. Ancak ordularna ve bilhassa Afyonkarahisar, Seyitgazi, Eskiehir ve btn
cephelerde bir seneden beri alarak vcuda getirdikleri ve her nevi vesaitle takviye
ve tehiz ettikleri mstahkem mevzilerine, klliyetli topularna, nihayetsiz cephane ve
mhimmat menbalarna lzumundan ziyade gveniyorlard. u hakikatten tegafl
ediyorlar ki, insanlarn mcadelesinde en kuvvetli istihkam imam dolu gslerdir.

- Taarruzdan iki gn evvel Ankara'da gazetecilere taraf- linizden bir ay ziyafeti

verildiini iitmitik. Hatta stanbul gazeteleri bu ziyafete dair telgraflar nerettiler.
Buna nazaran, harektn balangcnda zatlilerinin Ankara'da bulunduunuzu
zannediyorum.

- Filhakika bu vaziyetten bahsedildiini ben de duydum. Fakat bu ziyafet deildi. Bazen

insanlara mtena'im olmadklar ok ziyafetler atfolunur.

imdi mlkatn asl mhim safhasna gelmitik:

- Taarruz harekt nasl balad ve nasn ilkiaf etti? Bu muazzam Trk zaferinin
hikyesini, en yksek messirinin lisanndan dinlemekte mheyyi bir ey var.

- Taarruz harekt Afyonkarahisar cenup cephesinde dmann bir ksm hutut-u

mstahkemesini ezip ineyerek tatbik edilmi bir yarma harekt ile balad. Bunu
mteakip dman ordusu kuvay asliyesinin bir araya gelerek hazr bulunduu
Afyonkarahisar-Dumlupnar-Altnta msellesi iindeki harekt birok kanl
mcadelelerle dolu meydan muharebesine inklp etti. Afyonkarahisar-Dumlupnar
meydan muharebesi tesmiye olunan ve be gn devam eden harpler neticesinde dman
ordusunun kuvay asliyesi artk kuvvet olmaktan karlmt.

- Bakumandan Muharebesi, namn alan harb hangisi idi?

- Bu isim, byk meydan muharebesinin son safhasn tekil eden muharebeye

verilmitir. Dman ordusu meydan muharebesi esnasnda ikiye paralanmt. Bunun
byk bir ksm Dumlupnar imalinde Adatepe civarnda bir dereye sktrld ve
orada imha ve esir edildi.

- Byk meydan muharebesi cereyan ederken Eskiehir-Kocaeli-Menderes taraflarnda

nasl hareketler vard?

- Ordularmz hemen ayn gnde Marmara'dan Akdeniz sahillerine kadar imtidat eden
btn cepheler zerinde her cephenin iltizam ettii derecedeki kuvvetlerle taarruza
getiler. Her taarruz gurubumuz byk meydan muharebesindeki harekt ile mtenasip
olmak zere vazifesini muvaffakiyetle ifa etmekte idi. Dman ordusunun kuvay
asliyesi zmir yolunda imha edildii esnada Eskiehir vesair dman gruplar da
askerlerimizin sngleri nnde ricat etmekte idiler.

- Msaade buyurulursa, tebli-i resmilerimiz hakknda bir istizahta bulunacam:

Teblilerimizde muvaffakiyetlerimiz tamamyla ifade edilmiyordu. Hatta biz kendi
zaferlerimizin derecesini Yunan teblilerinden reniyorduk.

- Hakknz var. Biz teblii resimlerimizde sadece harekt- askeriyenin devam ve suret-i
inkiafn gstermekle iktifa ettik. stihsal ettiimiz muvaffakiyetlerin ehemmiyet ve
azametini o kadar yakndan anlamtk ki, bunun ilnn dmanlarmza brakmakta beis
grmyorduk. Muzafferiyetlerimizin dman azndan ifade edildiini iitmek ayrca bir
zevk deil midir?

- Aknc denilen mteferrik kuvvetlerimizin vazifesi ne oldu?

- Bu nam altnda tebli-i resmilerde grdnz kuvvetler dman gerilerinde faaliyette

bulunmaya memur edilmi svari ktalaryla bir ksm atl piyadelerimizdir. Bu
kuvvetler mhim iler grdler, ezcmle birok kasaba ve kylerimizi yangn ve
tahripten kurtarmlardr.

Zaferin stanbul'u ve btn dnyay hayrete dren muhayyirlkul taraflarndan biri

de srati idi. Askerlerimiz zmir'e girdii vakit, Yunan ordusunun bakiyetissyufu henz
ehri terketmemiti.

Bu sratin nasl mmkn olduunu Paa hazretlerinden sorduk:

- Ordumuzun seri ve edit tkibat syesinde... Filhakika daha taarruza balamadan

evvel, drt yz kilometreyi mtecaviz mesafe zerinde bil intika ve btn ordularla,
dmana nefes aldrmayacak kadar seri bir takip icra etmek noktai nazarndan esasl
hazrlklarda bulunmu ve tedbirler almtk. Dman kuvvetleri byk meydan
muharebesinde malup olduktan sonra, Dumlupnar mevzilerinde, Uak'n arknda
Takmak, Alaehir, Salihli civarnda ve son defa olmak zere zmir'in yirmi be otuz
kilometre arkndaki mstahzar mteaddit mevzilerde mdafaaya teebbs etti. Bu
teebbslerin her birinde dman ordusunun bkiyeleri bir defa daha malup ve perian
edilerek ordumuz zmir'e girdi. Grlyor ki, 26, 27 Austos gnleri tatbik olunan
yarma hareketi ile 28, 29, 30 Austos gnlerinde cereyan eden meydan muharebesi
safahat ve yukarda saydmz mvazide dman mnhezim eden mteaddit taarruzlar
dahil olduu halde ordularmz kuvay asliyeleri ve btn vesaiti harbiye ile drt yz
kilometreyi on be gn zarfnda katettiler. Diyebilirim ki, svari frkalarmzla piyade
ktaatmz dman ezip zmir'e yrmekle birbirleriyle msabaka etmilerdir. zmir
rhtmnda svarilerimizin kllar denizde teressm ederken, piyadelerimiz
Kadifekale'de Trk bayran semaya ykselttiler. TBMM ordularnn tarihi harbe
verdii son harekt nmunesinin kymeti, bu harekt btn safahatyla tetkik edilirken
sonra ve belki bugn deil, yarn anlalabilecektir. Byk ordularn yry vahid-i
kyasisi htrmzda aldanmayacak, gnde 20, 25 kilometredir. Binaenaleyh,
askerlerimize zmir'e kavumak iin her gn bu mesafeyi katettiren kuvvet menban ne
ulvi bir vatan ak olduunu anlamak mkl deildir.

- Harektta istihdaf olunan gaye evvela yalnz zmir'e girmek mi idi? Bursa'ya harekt
nasl tevcih edildi?

- Tertibat- askeriyemiz ve tahsis olunan kuvvetlerimiz, her iki hedefe kuvvet ve

emniyetle vsulu temin edecek derecede idi. Nitekim tasavvurumuzda isabet olduu
zmir'in sabah, Bursa'nn akam olmak zere her ikisinin ayn gnde istirdat edilmi
olmasndan tezahr eder.

Paa hazretlerinden bizim zayiatmzla dman zayiat hakkndaki rakamlar istizah

ettim:

''- Bu hususta tespit olunan malumat son beyannamede bildirmitim'' dediler.

Bu beyannamenin stanbul'da henz neredilmemi olmas ihtimaline nazaran, adetleri

tekrar etmek istiyorum: Bizim zayiatmz, ehit, mecruh, hasta, zuafa dahil olmak artyla
10.000 kiiden ibarettir. Yunanllar yalnz maktul olarak yz bin neferden fazla zayiata
uramlardr. Bugn yz binden pek ok fazla Yunanistan ocuu Venizelos'un
hatalarn demek iin Garbi Anadolu'nun topraklarnn altnda yatyor.

Mlakat bundan sonra siyasi vaziyete intikal etti. Bu bahse ait Bakumandanmzn
beyanat yle hlasa edilebilir:

Ordularmzn ilk hedefi Akdeniz'dir, ordularmz Misak- Mill ahkmn tamamyla

temin ettii vakit, ikinci ve nc hedeflerine vasl olmu olacaklardr.

Paa hazretleri son sz olarak dediler ki:

- Milletimizin neve-i zaferle menafi-i hakikiye ve hayatiyesini unutacak kadar memnun

olmamtr.

Mlkat nihayet bulduu vakit, hava kararmak zere idi. Yakup Kadri ile beraber bu
uzun hasbihalin gayedici havas iinden ayrlarak yerlerimize avdet ettik.
2. Yakup Kadri Karaosmanolu'nun mlkat

- Paa hazretleri, Dumlupnar meydan muharebesi kazanldktan sonra, ordulara ilk

hedefin Akdeniz olduunu sylemitiniz, ''ilk hedef'' tbirini kullanmakla tkibi lazm
gelen ikinci ve nc hedefler mevcut olduunu zmnen ihsas ettiiniz anlalyor.
Ltfen bu hususta biraz malumat verir misiniz?

Bil tereddt cevap verdiler, dediler ki:

- Trkiye Byk Millet Meclisi ordularnn vazifesi ''Misak- Mill'' ahkmn temin
etmektir.

Trkiye halk mtevaz, mill hudutlar iinde btn meden insanlar gibi tam mna ve
umuliyle hr ve mstakil yaayacaktr. Fakat bilirsiniz ki, hareket-i askeriye, faaliyet-i
siyasiyenin mitsiz olduu noktada balar. midin emniyetbah bir surette avdeti
ordularn hareketinden daha seri hedeflere muvasalat temin edebilir.

Bakumandann u son cmlesi bana tideki suali iradetmek cesaretini verdi:

- Herhalde dedim, bu hedeflere ordu ile veya diplomasi tarikiyle vsl olmak
hususlarndaki nokta-i nazarnz bilmek pek faideli olur zannndaym.

Paa hazretleri, ayn kati eda ile:

- Hibir vakitte fuzuli yere kan dkmek istemedik ve istemeyiz, dedi. Milletimizin ve
Trkiye Byk Millet Meclisinin hakiki zihniyeti byledir. imdiye kadar dklen
kanlarn mesulleri cihan- medeniyete tannm ise faciann devamna mahal yoktur.

Mustafa Kemal Paa hazretlerine tasavvur ettii sulhn nevi ve mahiyeti hakknda bir
sual daha sormak istedim, dedim ki:

- Yunan ordusunu, senelerce kendi topraklarn bile mdafaadan ciz brakacak bir
surette mzmahil ve perian ettiniz. Byle byk ve kahhar bir zaferden sonra sulhun
tesisinde mzakerat- siyasiyeyi etinletirecek baz yeni artlar mevzuubahs olacak
mdr?

Bakumandan tebessm etti:

- Bu suali sormakla faideli bir i yaptnz zannederim. Yalnz sizin deil, btn
dnyann bize byle bir sual tevcih etmeye hakk var ve siz alacanz cevapta btn
dnyay tatmine dellet etmi olacaksnz. Evvela herkesin katiyetle bilmesi lazmdr ki,
Trkiye, halkn mukadderatna bizzat vazilyed olmas suretiyle teesss etmi bulunan
Trkiye BM Meclisi Hkmetidir. Ve yine herkesin sarih olarak bilmesi lzmdr ki,
bugn Trkiye halk asrlarca kendi iradesini ve kendi idaresini bakasnn elinde
grmeye tahamml eden halk deildir ve asl bilinmesi lzm gelen cihet de, bugnk
Trkiye halknn ve hkmetinin tl-i emel peinde koup kendi evini unutan ve harap
brakan sergzeti insanlardan olmaddr. Binaenaleyp, kemal-i katiyetle beyan
edebilirim ki, hkmetimiz neve-i zaferle menafi-i hakikiye ve hayatiyesini unutacak
kadar mahmur olmamtr. Biz yalnz hukuk-u sarihamz emniyetle istihsal etmekten
ibaret olan esaslar takip ederiz. Trkiye Byk Millet Meclisi teesss ederken hangi
hususlar hayat ve lzm-ttemin grm ise, bugn dahi yine ayn eyleri mevzuubahis
eder.

Bunun zerine nasl oldu bilmiyorum, bahsimiz birdenbire ordularmzn istihsl ettii
harikulde zafer ve bu zaferi temin eden muazzam muharebeye intikal ediverdi.
Bakumandanmz, bazlarnn zan ve iddia ettii gibi taarruzumuzun ngihani bir baskn
eklinde inkiaf etmediini sylyor. Ona gre bu taarruz, geen sene Sakarya'da
yaplan mukabil taarruzun devam gibidir. Ordumuz o zamandan beri faaliyetine bir an
sekte vermemitir ve btn harekt ve istihzaratn dmann gz nnde aktan aa
yapmtr. Yine bazlarnn zannettii gibi, dmann kuvvetlerinden bir ksmn
Trakya'ya ekmi olmas da taarruza geiimize bir vesile tekil etmemitir, zira Paa
hazretleri, bu kuvvetlerin hesaba katlacak derecede mhim bir kemmiyet olmad
fikrindedir. Bundan anlalr ki, ordularmz bir seneden beri, her an iin vatan
dmandan tathir edecek bir kudreti haiz bulunuyordu ve imdiye kadar bu kudreti
istimal etmemesinin yegne sebebi, mill davamz belki siyaseten hallolunabilir, telakki
etmesinden ibaretti. Nitekim taarruzdan evvel yaplan siyasi teebbsler de bunu ispat
eder.

Mustafa Kemal Paa hazretleri, zaferimizin byk byk sratle istihsal edilmi
olmasna ramen pek o kadar kolay ve zahmetsizce inkiaf ettiini de sylemiyor.

- Dman, son derece iddetle ve pek andane muharebe etmitir, diyor.

3. Cell Nuri'nin mlkat

- Paam bu zaferi havsalam ihata etmiyor. Ver elini peyim...

Karmda asr- hzrm en byk sahib-i seyfi duruyor. Zafer-i niha kendisini her
vakitten ziyade be etmi. Paa, bundan sonra her trl ml- milliyemize hem de
pek yaknda nail olacamza kani. Bakumandan- zammz zaferin sratine hayran.

- Ne dersiniz? Piyade zmir'e svarilerle beraber dahil oldu... Bu ne tayy-i mekn

mucizesi?

Paa sylyor:

- Askere istirahat emrediyorum. Asker dinlemiyor ve zmir'de istirahat ederiz;

mukabelesiyle cenk ediyorlar!..

yice anladm ki, Mustafa Kemal Paa bu muharebede yeni bir usul-i harp ihtiyar etmi
ve herkesi artmtr.

Bu taarruz ve tecavzde ittihaz edilen mektmiyet bir aheserdir. Bu karar kumandanlar

bile bilmiyorlard. Bunun yalnz be mahremi vard. te o kadar...

Paa sylyor:

''- Artk Yunan ordusu namna hibir ey mevcut deildir. Hatta Yunan devleti bile
yoktur. Rumeli'deki bir iki frkadan maada Yunan'n hibir kuvveti kalmamtr.

Ate-i mukaddes-i mill Mustafa Kemal Paann gzlerinde parlyordu. Defaatle Paa,
lemin bizi henz anlayamadm ve bu harikay ibrazda muvaffak olamayacamz
zannettiini sylyordu.

Tevazu ve mahviyeti derece-i ifrata gtren Paa, zaferin mili olmak zere mukaddes
ve mbeccel Mehmetiimizi gsteriyor. Marnileyhin bu hakkn bir kayd- ihtiraz
ile kabul ederiz: Mehmetik ve Kumandanlarmz...

Bu kitabn hazrlanmasnda istifade edilen

balca mehazlar

Atatrk, Gazi Mustafa Kemal, Reisicumhur Hazretlerinin tarihi nutku, Yenign

Matbaas, 924.

Atay, Falih Rfk, Gazi Paa ile mlakat, Akam Gazetesi, 922.

Bozok, Salih, Byk zafere ait hatralar, (Haftalk mecmua) 925.

Bildik, Cemalettin, zmir'in Kurtuluu, Akam Gazetesi 952.

Fenik, Faruk, Bir Bakumandan esir eden avu, Vatan Gazetesi 941.

Grer, Cevat Abbas, Bakumandanlk Muharebesi, Yenisabah 942.

leri, Celal Nuri, Mlakat, leri Gazetesi 922.

Karacan, Ali Naci, Atatrk Byk Zaferi Nasl Anlatmt?, Milliyet 952.

Karaosmanolu, Yakup Kadri, zmir'de Gazi ve Mlakat, kdam Gazetesi 922.

Nadi, Yunus, 30 Austos, Cumhuriyet Gazetesi 942.

Sadullah, Naci, Mareal Fevzi akmak' Dinlerken, Demokrat zmir Gazetesi 947.

Tanju, Sadun, 30 Austos Zaferi Nasl Baarld, Nasl Kazanld?, Vatan Gazetesi, 953.

Tal, Ercmend Ekrem, Atatrk'n Szleri, Sonposta Gazetesi.

Topuz, Hfz, Atatrk'n Esir Ettii Yunan Bakumandan, Akam Gazetesi 952.