Je<e& - 25 Debke - 07 pegueeF&, 2017 cetue - 50/-

je^ere l G[eve eespevee kee MegYeejbY e l mJe

meJex#eCe, 2017 l meew veer ees pevee l mJe eleerke mLeue
DeeJejCe DeeuesKe peerS meSueJeer-III : henueer henue l meeFeme kes je^heefle keer Yeejle ee$ee
efJekeemeelceke G[eve (he= .meb. : 5- 8) l veeyee[& (mebMeesOeve) efJeOeseke, 2017 l Dee@m^sefu eee kes
meeceef eke DeeuesKe-1 eOeeveceb$eer keer eej etjesheere eOeeveceb $eer keer Yeejle ee$ee~ (he=.meb. : 39 -44)
osM eeW keer ee$ee (he=. meb. : 9 -12) Deb lejje^ere l Jew efMJeke Meebefle metekeebke, 2017
meeceef eke DeeuesKe-2 kegueYet<eCe peeOeJe ceeceuee : l FkeJ esesefjeue efieveer : OPEC kee 14Jeeb meome
Yeejle yeveece heeefk emleeve (he=.meb. : 13 -16) l eqJ eMJe mJeemLe meebefKekeer, 2017 l Deue meuJee[esj :

meeceef eke DeeuesKe-3 peer -7 kee leeDeesj efc evee Oeeleg Keveve kees eefleyebef Oele kejves Jeeuee henuee osMe
meccesueve (he=.meb. : 17 -20) l JewefMJeke heJeve efjhees &, 2016 ~ (he=.meb. : 45 -50)
heeskeme l oef#eCe SefMeee Gheen kee e#esheCe DeeefLe&ke l yebieveheuueer Deece kees peerDeeF& wie
l mebefJeOeeve ( 123Jeeb mebMeesOeve) efJ eOeseke, 2017 l ef leere wceeefm eke ceew efke veerefle JeeJe, 2017-18

l Yeejle : mebeg e je^-heee& Jeeme kee DeOe#e efveJee&ef ele l efJ eosM eer efveJesM e eeslmeenve yees [& kees Yebie kejves keer

l JeecehebLeer GeJeeo mes efveheves nsleg meceeOeeve efm eeble mJeerke=efle l ke=ef <eiele Glheeove, 2016-17 : le=leere

l je^e re Fmheele veerefle, 2017 l pewefJeke ke=ef<e GlheeoeW
kee DeeefleyebefOele efveee& le l meeJe&peefveke ceeceues metekeebke,
2017 l Gej eosMe Keveve veerefle, 2017
l oeefyele Yeejer peue efjSkejeW kes efvecee&Ce kees cebpetjer
l Deefive-II efcemeeFue kee hejer#eCe l F& .- efJeve
heefj eespevee l Yeth esve npeeefjkee mesleg : osMe kee meyemes
uebyee veoer mesleg~ (he=.meb. : 21 -38)
mLeeeer mlebYe q mebef# eefh leeeb q Kesue heefjMe q %eeefv ekeer q meeceefeke eMvekeesM e q efJeMes<e (he=.meb. : 61 - 120)
4 eyebOe mebhe eoke - cecelee eewOejer evos keer ojW
De&Jeeef<e&ke - 250.00
4 mebheeoke - mebl ees<e kegceej eewO ejer Jeeef<e&ke - 500.00
4 Ghe mebh eeoke - meewjYe cesnjes$ee ef Jeeef < e&
k e - 1000.00
4 meome mebhe eoke ceC[ue - keeueerMeb kej Meejose, efJekeeme Megkeue
4 mebheeokeere mecevJeeke - jepekegceej eerJeemleJe, eoerhe kegceej efleJeejer
4 kebhetj meneesie - hewpeg ue Fmueece Debm eejer, ye=pesMe hesue
4 heeb[geuf eefhe meb heeoke - hebkepe kegceej jee
4 uesK ee eyebOeke - Deej.heer. Yed 4 efJe%eeheve eyebOeke - jepekegceej
Deefece Devegceeve l SheerS cemeer cee@[ ue Ske, 2017
l mesJeeDeeW hej Jewe fMJeke eoMe&veer~ (he=.meb. : 51 -56)
Jew% eeefveke l meesefueyewefkeueme keueeceer : veJe - DevJesef<ele
peerJeeCeg l WHO iueeme (GLASS) efjhees&, 2017
l DeeF&SveSme keejJee[ SJeb keekeervee[e mesJee cege
l Yeejleere egheesleeW keer eerme, efcee SJeb meToer Dejye
ee$ee~ (he=.meb. : 57 -60)
Jeeef<e&k e evoe ceveerDee@[&j eje keeee&uee kees ese f<ele kejW~
eenke ceveerDee[&j heece& hej Dehevee veece, helee SJeb ceebie mhe efueKeW~
heles kes meeLe Dehevee ceesyeeFue DeLeJee heesve veb. (eefo nes) Yeer ef ueKe oW~
mebh eke&
mece-meeceef eke Ievee ee
188A/128 Sueveiebpe, ee&uesve, Fueeneyeeo - 211002
Ph.: 0532-2465524, 2465525, 9335140296
E-mai l : ssgcald@yahoo.co.i n, Website : ssgcp.com
mebheke& - mecee : e ele: 12 mes meeeb 8 yepes le ke
(meesceJe ej mes Meg eJeej)
 meceejbYe
Fmejes keer GheueefyOeeeW kes DeekeeMe ceW ceneveJe$e meMe Ske DeefYeveJe leeje leye ekeeMeceeve nes G"e peye 5 petve,
2017 kees osM e kee meyemes Yeejer Deewj MeefeMeeueer mJeosM eer je@k es peerSmeSueJeer ceeke&-III Debl eefj#e ceW meheueleehetJe&ke
e#esefh ele kej efo ee ieee~ Fmejes kes esejcewve S.Sme. efk ejCe kegceej ves kene nw efke en nceejs efu eS Ssefleneefmeke nw~ en
je@k es 4 ve Jepeveer mebeej GheeneW kees Thejer ke#ee ceW hengb eeves keer #ecelee jKelee nw~ en je@kes ceeveJe efceMeve kes
efu eS he=LJeer keer efveeueer ke#ee ceW 10 ve Jepeveer kewhmetue kees Yeer ues pee mekelee nw~ peerS meSueJeer ceeke&-III (Gheveece-hew
yJee@e) Deheves meeLe 3136 efkeee. kee mebeej Gheen peermew-19 uesk ej ieee Lee~ en Gheen efceefveSejeFp[ ner
heeFhe, heeFyej Dee@ef hke peeejes, ceeFees Fueske^escewkesefv ekeue efm emcme Skem esuejesceerj, ket-yeQ[ ererm eer ^ebmeheeW[j
Deewj mJeosM eer efueefLeece Deeeve yewjer pewm eer lekeveerk eeW kee hejer#eCe kejsiee~ eeef he efk e en peerS meSueJeer ceeke&-III keer
henueer efJekeemeelceke G[eve nw, eEk eleg Fmekeer Meeveoej keeceeeyeer Fmejes keer YeeJeer ceneve GheueefyOeeeW keer DeeOeejefMeuee
yevesi eer~ Fme Debke kes DeeJejCe DeeuesKe ceW peerSmeSueJeer ceeke& -III : henueer efJekeemeelceke G[eve hej ner meeceeer kee
emlegleerkejCe efkeee ieee nw~
efkemeer je^ ecegKe keer efJ eosMe ee$ee efve:mebosn je^ef nle mes esefj le nesleer nw, eEkeleg osM e efJeMes<e keer ee$ee ceW efveefMele
ner keg efveefn le Gs Me nesles nQ~ eOeeveceb$ eer keer mee: etj eshe ee$ee Jeeheej-JeJemeee kes #es$ e ceW heejmheefjke Yeeieero ejer
kes Gvveeve kes cetue efJeeej mes esefj le Leer~ meYeer 4 osM eeW keer ee$eeDeeW kees meeceefeke DeeuesKe ceW emlegle ef keee ieee nw~ 21
petve, 2017 kees o eEn ot meceeeej-he$e ceW heeefkemleeveer Geeege Deyogue yeeefmele ves Deheves mee#eelkeej ceW GodOe=le
efkeee nw efke-kegueYet<eCe peeOeJe keer heebmeer keer mepee hej hegveefJe&eej efkeee pee mekelee nw~ eer yeeefmele ves en Yeer kene nw
efke ,peye leke Deblejje^ere veeeeuee kee hewmeuee veneR Dee peelee, leye leke GvnW heebmeer veneR oer peeSieer , Yeues ner
hewmeuee Deeves ceW oes-leerv e Je<e& ueie peeSbb~ Ssmes yeeeveeW mes mhe nw efke kegueYet< eCe peeOeJe ekejCe ceW Yeejleere eeeme
Skeoce mener efoMee ceW nw~ Fme efJe<ee hej meeceef eke DeeuesKe Yeer Fme Debke ceW emlegle nw~
efJeMJe kes meele meJee&efOeke ef Jekeefmele SJeb Deew eesefieke osMeeW kes Deveewheeeefjke mebie"ve G-7 kee 43Jeeb efM eKej
meccesueve Fueer kes veiej leeDeesjef cevee ceW mebhevve ngDee~ Fme meccesu eve kee mebh etCe& uesKee-peesKee Fme nsleg emlegle
meeceefeke DeeuesKe ceW Jeef Ce&le nw~
Fme Debke mes Deehekeer heef$ekee Deye veS Deekeej SJeb meepe-meppee kes meeLe emlegle nw~ De#ejeW kes heeb meeFpe ceW Yeer
heefj Jele&ve efkeee ieee nw ~ uesefkeve Fve heefjJele&veeW kes yeeJepeto heef$ekee kes cetu eeOeej eeveer eLeeLe&lee (Accuracy),
Jemleghejkelee (Objectivity), efve<he#elee (Fairness), meblegueve (Balance) SJeb eesle (Source) hej Oeeve osves keer
veerefle mes jbecee$e Yeer efJ eeueve hee"ke veneR cenmetme kejWies~
hee"keeW keer efeeeW kees Oeeve ceW jKeles ngS Deewj Yeer mekeejelceke heefjJele&ve mecee-mecee hej efkeS peeSbies ~ efkemeer
heefj Jele&ve mes eefo Deehe mencele ve neW, lees nceW efu eKe Yesp eW~
 peerSmeSueJeer ceeke&-III : henueer efJekeemeelceke G[eve
Yee jleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve (Fmejes) keer keeceeeefyeeeb
ueieeleej osMeJeeefmeeeW kes efueS hee kee ceewkee yeveer nQ~ neue ceW Ssmes ieJe&
kes DeJemej Fleveer yeej DeeS nQ efke Deye Fmejes keer DemeeOeejCe meheueleeDeeW
hej efkemeer kees DeeMee& veneR neslee~ Je<e& 2008 ceW ebeeve-1 kes yeeo Je<e&
2013 ceW cebieueeeve kee e#esheCe nes ee petve, 2016 ceW Skeue efceMeve ceW
20 GheeneW kees Debleefj#e ceW Yespeves kes Deheves ner efjkee@[& kees Ske Je<e& kes
Deboj ner OJemle kej hejJejer, 2017 ceW 104 GheeneW kes e#esheCe kes
ceeOece mes efJeMJe keerefle&ceeve mLeeefhele efkeS peeves keer Ievee ee efhej
DeefOekelece 2.5 ve Jepeveer GheeneW kes e#esheCe keer ceewpetoe #ecelee ceW Je=ef
kej peerSmeSueJeer ceeke&-III kes eje Deye 4 ve leke kes mebeej GheeneW
kees ueebe kejves ceW DeelceefveYe&jlee eehle kejves keer meheuelee~ Fve meYeer
GoenjCeeW mes mhe nw efke Fmejes keer heefjeespeveeSb yeerles keg mecee ceW
ueieeleej ye[er Deewj cenlJeekeeb#eer nesleer ieF& nQ~ keneJele nw efke nj Ske
meheuelee henues mes ye[e ue#e neefmeue kejves keer cenlJeekeeb#ee Yeer osleer
nw, ojDemeue Fmejes kes meeLe Yeer ener ngDee nw~ neueebefke meheueleeDeeW
kes Fme ece ceW Fmejes kes mece#e keF& egveewefleeeb Yeer jneR~ GoenjCe kes
efueS cebieueeeve efceMeve~ peye Fmejes ves Fme efceMeve keer Iees<eCee keer Leer
leye efkemeer kees Fmekeer meheuelee hej hekekee ekeerve veneR Lee~ leye leke
SefMeee ceW ner lekeveerkeer he mes Yeejle mes keneR peeoe Gvvele ceeves peeves
Jeeues eerve Deewj peeheeve pewmes osMe keesefMeMe kejves kes yeeJepeto cebieue
DeefYeeeve ceW meheuelee veneR eehle kej mekes Les~ eerve kee henuee cebieue
efceMeve eEeiengDees-I (Yinghuo-I) veJebyej, 2011 ceW Demeheue nes ieee
Lee~ Fmeer lejn Je<e& 1998 ceW peeheeve kee cebieue DeefYeeeve Yeer FOeve Kelce
nes peeves kes keejCe veekeece nes egkee Lee~ Yeejle kes henues efJeMJe ceW efmehe&
Decesejf kee, me Deewj etjesheere mebIe ner keF& keesefMeMeeW kes yeeo cebieue hej
keeceeeye efceMeve Yespe heeS Les~ uesekf eve Fmejes ves meYeer DeeMebkeeDeeW kees
ieuele meeefyele kejles ngS veJebyej, 2013 ceW e#esefhele cebieueeeve kees henues
ner eeeme ceW efmelebyej, 2014 ceW cebieue keer ke#ee ceW meheueleehetJe&ke eJesMe
keje efoee~
Fmeer lejn Yet-leguekeeefueke GheeneW kees e#esefhele kejves ceW me#ece
peerSmeSueJeer (GSLV : Geosynchronous Satellite Launch Ve-
hicle) kes efJekeeme nsleg eeeespesefveke lekeveerke ceW cenejle neefmeue kejves
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
- meewjYe cesnjes$ee
keer efoMee ceW Fmejes kees ve kesJeue lekeveerkeer egveewelf eeeW yeefuke Yet-
jepeveerelf eke eefleyebOeeW kee meecevee Yeer kejvee he[e Lee~ uesekf eve leceece
DeJejesOeeW SJeb eE eleeDeeW mes Gyejles ngS Fmejes ves ve kesJeue mJeosMeer
eeeespesefveke Fbpeve kes efJekeeme ceW meheuelee eehle keer, yeefuke Fme Fbpeve
mes uewme peerSmeSueJeer ceeke&-III eje Deye Yeejle kees 4 ve Jepeveer mebeej
GheeneW kes e#esheCe ceW DeelceefveYe&j yevee efoee nw~
keee nw eeeesp esefveke lekeveerke?
eeeespesefvekeme (Cryogenics) Yeewelf ekeer keer Jen MeeKee nw efpemeceW
DeleefOeke efvecve leehe Glhevve kejves Je Gmekes DevegeeesieeW kee DeOeeve
efkeee peelee nw~ JeemleJe ceW, eeeespesefvekeme Meyo kee GodYeJe etveeveer MeyoeW
eeeesme (Kryos) leLee pesefveke mes ngDee nw~ eeeesme kee DeLe& nwyehe&
pewmee "b[e peyeefke pesefveke kee DeLe& nwhewoe kejvee (To produce)~
Fme Meyo kee meJe&eLece Gheeesie veerojueQ[dme kes eeshesmej kesceefueie
Deesvveme (Kamerlingh Onnes) ves 1894 F&. ceW Dee@kemeerpeve, veeF^eps eve
neF[^espeve SJeb nereuf eece pewmeer mLeeeer iewmeeW kes Meerleueve eje lejueerkejCe
kes meboYe& ceW efkeee Lee~ ojDemeue, eeeespesefveke lekeveerke kee efJekeeme
19JeeR Meleeyoer kes Jew%eeefvekeeW eje mLeeeer iewmeeW kes JeerkejCe kes efueS
efkeS ieS eeemeeW kee ner heefjCeece nw~ eeeespesefveke lekeveerke Metve mes
238 ef[eer hee@jsveneF kece leehe hej keee& kejleer nw~ -238o F (-150o C)
mes veeres kes leeheceeveeW kes meboYe& ceW ner meeceevele: eeeespesefvekeme Meyo kee
eeesie efkeee peelee nw~
eeeespesefveke lekeveerke kee cegKe Gheeesie je@keseW ceW efkeee peelee nw,
peneb iew meere FOeveeW kees eeeespesefveke lekeveer ke mes lejue DeJ emLee ceW
heefjJeefle&le kej efueee peelee nw~ je@keseW kes eeeespesefveke ejCe kees Tpee&
eoeve kejves Jeeues Fbpeve ceW DeleefOeke "b[er Deewj Jeerke=le iewmeeW (Liquefied
Gases) kees FOeve Deewj Dee@kemeerkeejke kes he ceW eeesie efkeee peelee nw~
eee: Fme Fbpeve ceW neF[^espeve Deewj Dee@kemeerpeve eceMe: FOeve Deewj
Dee@kemeerkeejke kee keee& kejles nQ~ je@kes kes "esme SJeb Je eCeesoke
mebeeefuele ejCeeW keer leguevee ceW eeeespesefveke ejCe keF& iegvee DeefOeke
MeefeMeeueer efme nesles nQ Deewj je@kes kees DeefOeke "sue (Thrust) eoeve
kejles nQ~
pegueeF&, 2017 5
 neueebefke DeleefOeke efvecve leeheceeveeW hej eCeesokeeW (Propellants) (lelkeeueerve meesefJeele mebIe) eeeespesefveke lekeveerke kes efJekeeme ceW Lees[e
kes eeesie leLee mebye leeheere SJeb mebjeveelceke mecemeeDeeW kes eueles heers jn ieee Deewj Gmeves Je<e& 1987 ceW Fme #es$e ceW cenejle neefmeue keer~
eeeespesefveke ejCe, "esme ee Je eCeesoke mebeeefuele ejCeeW keer leguevee Yeejle ves keeheer henues ner eeeesp esefveke lekeveerke keer cenee kees
ceW lekeveerkeer he mes Ske yengle peefue eCeeueer nw~ Dee@kemeerpeve -183o C heneeve efueee Lee~ heerSmeSueJeer heefjeespevee kees cebpetjer efceueves kes 6
leLee neF[^espeve -253o C hej JeerYetle nesleer nw~ Fleves kece leeheceeve hej cenerves yeeo ner efomebyej, 1982 ceW Fmejes ves Ske eeeespesevf eke DeOeeve
Fve eCeesokeeW kee eeesie Deemeeve veneR neslee~ FmeceW cegKe keef"veeF& en nw oue (Cryogenic Study Team) kee ie"ve efkeee efpemeves Deheveer
efke es yengle peuoer Jee<he yeve peeles nQ~ FvnW Deve eCeesokeeW keer lejn efjhees& ceW Ske Ssmes eeeespesefveke Fbpeve kes efJekeeme keer efmeheeefjMe keer pees
je@kes Keb[eW ceW veneR Yeje pee mekelee~ FvnW eeeespesefveke Fbpeve kes onve Yeejer GheeneW kees Debleefj#e ceW ues peeves kes efueS 10 ve leke kee "sue
ke#e ceW hengbeeves kes efueS yeeX hebhe (Turbo Pumps) kee eeesie efkeee Glhevve kej mekes~ neueebefke en heefjeespevee leye G[eve veneR Yej mekeer~
peelee nw~ Je neF[^espeve Deewj Je Dee@kemeerpeve kees onve ke#e leke keF& oewj keer ceb$eCee kes yeeo Fmejes kees en Denmeeme ngDee efke
hengbeeves ceW peje-meer Yeer ieueleer nesves hej kejes[eW hees keer ueeiele mes yevee eeeespesefveke Fbpeve kees efJekeefmele kejves kes efueS GvnW yengle-meer lekeveerkeer
je@kes jemles ceW peue mekelee nw~ Fmekes DeueeJee onve kes hetJe& eCeesokeeW egveewefleeeW kees heej kejvee nesiee, efpemeceW yengle peeoe mecee Deewj Oeve
(neF[^espeve SJeb Dee@kemeerpeve) kees mener Devegheele ceW efceefele kejvee, mener Kee& nesiee~ Dele: eeeespesefveke lekeveerke kees Kego efJekeefmele kejves kes
mecee hej onve eejbYe kejvee, Gvekes oyeeJeeW kees efveebe$f ele kejvee, hetjs mLeeve hej me mes eeeespesefveke FbpeveeW kee Deeeele kejkes peerSmeSueJeer
leb$e kees iece& nesves mes jeskevee Deeefo meeJeOeeefveeeb Yeer yejleveer he[leer nQ~ keee&ece kee efJemleej kejves kee efveCe&e efueee ieee~ Deblele: peveJejer,
PS LV-XL, GSLV ceeke&-II SJeb GS LV ceeke&-III : Ske 1991 ceW Fmejes SJeb meer Debleefj #e SpeWmeer iueeJekee@m ecee@me
legueveelceke DeOeeve (Glavkosmos) kes ceOe me eje Yeejle kees oes eeeespesefveke Fbpeve
PSLV-XL GSLV ceeke&-II GSLV ceeke&-III Deewj Fmekes efvecee&Ce keer lekeveerke cegnwee kejeves nsleg 120 efceefueeve [e@uej
Tb eeF& 44 ceerj 49 ceerj 43.43 ceerj kes Ske mecePeewles hej nmlee#ej efkeS ieS~ en mecePeewlee meekeej nes
efuehe-Dee@he 320 ve 414 ve 640 ve heelee, Gmemes henues ner Decesejf kee ves yeere ceW Deheveer ebie De[e oer~
Yeej Decesejf kee ves Fme mecePeewles kees SceermeerDeej (MTCR : Missile
eCeesove "esme SJeb "esme, lejue "esme, lejue SJeb Technology Control Regime) kes eeJeOeeveeW kee GuuebIeve yeleeles
lejue SJeb eeeespesefveke eeeesp esefveke ngS oesveeW osMeeW hej eefleyebOe ueiee efoee~ Decesefjkee kees DeeMebkee Leer efke
hesuees[ 1860 efkeee. 2200 efkeee. 4000 efkeee.
Yeejle, me mes efceueves Jeeueer eeeespesefveke lekeveerke kee Fmlesceeue uebyeer
Jeceeve otjer leke ceej kejves Jeeueer efcemeeFueW efJekeefmele kejves ceW kej mekelee nw~
ke#ee 475 efkeceer. Yet -legu ekeeefueke Yet -legu ekeeefueke Decesejf keer oyeeJe ceW me ves Je<e& 1993 ceW Yeejle kes meeLe ngS mecePeewles kees
keer mete& DeblejCe ke#ee DeblejCe ke#ee j kej efoee, neueebefke Jewkeefuheke JeJemLee kes lenle me efyevee eeweesefiekeer
mecekeeefueke nmleeblejCe kes cetue mecePeewles ceW GefuueefKele 2 keer yepeeS 7 eeeespesefveke
OegJeere ke#ee
Fbpeve Yeejle kees meeQheves nsleg jepeer nes ieee~ me mes eeeespesefveke FbpeveeW
(1300 efkeee.
kes efvecee&Ce keer lekeveerke neefmeue ve nesves kes yeeo Fmejes ves Fme #es$e ceW
Jepeveer Gheen
mJeeJeuebyeer yeveves keer "eveer Deewj Deewue, 1994 ceW eeeespesefveke Thejer
kees Yet-leguekeeef ueke
ejCe heefjeespevee (CUSP : Cryogenic Upper Stage Project) kees
DeblejCe ke#ee ceW
ueebe efkeee ieee~ Fmekes yeeo leefceuevee[g kes cenWefieefj efmLele Je
mLeeefhele kejves
veesove eCeeueer keW (Jele&ceeve ceW Fmejes veesove kee@chueskeme) ceW heem-^wke
ceW me#ece)
cees[ ceW eeeespesefveke Fbpeve kees efJekeefmele kejves kee keece Meg kej efoee
Yeejle : eeeespesefv eke lekeveerke ceW Deelceefv eYe&j ieee~ Je<eeX kes DeLeke eeeme kes yeeo Yeejle ves henues mJeosMeer eeeespesevf eke
eeeespesefveke je@kes FbpeveeW kes efJekeeme ceW meheuelee eehle kejves Jeeuee Fbpeve CE-7.5 kes efJekeeme ceW meheuelee eehle keer~ en Fbpeve 720 meskeb[
Decesejf kee henuee osMe Lee~ Decesejf kee ves Je<e& 1963 ceW meJe&eLece Thejer leke peuekej 7.5 ve "sue eoeve kejves ceW me#ece nw~ Fme Fbpeve kee
ejCe ceW RL-10 eeeespesefveke FbpeveeW mes uewme Sueme je@kes keer meheue eeesie meJe&eLece Deewue, 2010 ceW peerSmeSueJeer keer "eR G[eve (efceMeve
G[eve Deeeesefpele keer Leer~ Fmekes yeeo peeheeve ves Je<e& 1977 ceW LE-5 : peerSmeSueJeer-[er3/ peermew-4) ceW efkeee ieee~ neueebefke eeeesp esefveke
eeeespesefveke Fbpeve, eebme ves Je<e& 1979 ceW HM-7 Fbpeve leLee eerve ves Je<e& ejCe ceW lekeveerkeer $egefeeW keer Jepen mes en efceMeve Demeheue jne,
1984 ceW YF-73 Fbpeve mes uewme je@kes kee e#esheCe efkeee~ neueebekf e me uesekf eve Fmejes ves Fmemes efJeeefuele ve nesles ngS Deheves eeeme peejer jKes~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 6
Deblele: Fmejes kes Jew%eeefvekeeW keer cesnvele jbie ueeF& Deewj peveJejer, 2014 ceW
meyemes Thejer (leermejs) ejCe ceW mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve mes uewme
peerSmeSueJeer [er-5 ves 1982 efkeee. Jepeveer mebeej Gheen peermew-14 kees
Yet-leguekeeefueke DeblejCe ke#ee (GTO) ceW meheueleehetJe&ke mLeeefhele kej
efoee~ en mJeosMeer eeeespesevf eke Fbpeve mes uewme peerSmeSueJeer keer henueer
meheue G[eve Leer~ Fmekes yeeo lees Fmejes ves heers ceg[kej veneR osKee Deewj
mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve mes uewme peerSmeSueJeer ceeke&-II eje Je<e&
2015, 2016 SJeb 2017 ceW ueieeleej leerve meheue G[eveeW kes ceeOece mes
eceMe: peermew-6 (2117 efkeee.), Fvemew-3[erDeej (2211 efkeee.) Deewj
oef#eCe SefMeee Gheen peermew-9 (2230 efkeee.) kees Debleefj#e ceW mLeeefhele
efkeee~ Fme ekeej Deye Yeejle eeeespesefveke lekeveerke ceW hetCe&le: DeelceefveYe&j
nes ieee nw~
peerm ew-19 : ecegK e efJeMes<eleeSb
ke#ee YetefmLej/48o hetJe& osMeeblej
Yeej 1394 efkeee. (Meg<ke Yeej)
3136 efkeee. (GlLeeheve kes mecee Yeej)
Yeewefleke Deeeece 2.0 ceer. 1.77 ceer. 3.1 ceer. IeveeYe (Cuboid)
efJeegle Glheeove 4500 Jee@ Glhevve kejves Jeeues meesuej Ssjs, Ske
100 Ah keer ueereLf eece Deeeve yewjer
eCeesove eCeeueer 440 vetve keer Je DeheYet ceesj, Dee" 10 vetve
Deewj Dee" 22 vetve kes jemeeeefveke Lemme&
hesuees[ Ka/Ku-yeQ[ kes Ge eJeen #ecelee kes mebeej
es<eevegkej (Transpon ders), YetefmLej efJeefkejCe
mheske^esceeheer (GRASP)
efceMeve keeueeJeefOe 10 Je<e&
peerSmeSueJeer ceeke&-III kee efJekeeme
Yeejle ves Deheves henues mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve CE-7.5 kees
peerSmeSueJeer ceeke&-II ceW mebueive kejkes 2-2.5 ve Jepeveer mebeej GheeneW
kees Yet-leguekeeefueke DeblejCe ke#ee (GTO) ceW mLeeefhele kejves keer #ecelee
lees efJekeefmele kej ueer, uesefkeve Fmemes DeefOeke Jepeveer GheeneW kees e#esefhele
kejves kes efueS Gmes DeYeer Yeer efJeosMeer Debleefj#e SpeWefmeeeW keer MejCe ceW
peevee he[lee nw~ ojDemeue, otjmebeej kes efove otves jele eewiegves efJekeeme
ves ogefveee kes Debleefj#e yeepeej ceW 3500 efkeee. mes DeefOeke Jepeve Jeeues
GheeneW keer ceebie Deeeveke ye{e oer nw~ Deiej Je<e& 2005-2015 keer 10
Je<eeae DeJeefOe kes oewjeve Deblejje^er e mlej hej e#esehf ele efkeS ieS mebeej
GheeneW kee DeOeeve efkeee peeS, lees helee euelee nw efke Fme oewjeve
e#esefhele cee$e 12 eefleMele Gheen ner 2500 efkeee. mes kece Jepeve kes Les,
peyeefke 30 eefleMele Gheen 2500-4200 efkeee. Jepeve esCeer ceW, 27
eefleMele Gheen 4200-5400 efkeee. esCeer ceW leLee 31 eefleMele Gheen
DeleefOeke Jepeveer 5400 efkeee. mes DeefOeke Jepeve esCeer ceW Meeefceue Les~
en eJe=efe Fmejes eje e#esefhele GheeneW ceW Yeer osKeves kees efceueleer nw~
Je<e& 2010 mes Deye leke e#esefhele 13 peermew GheeneW ceW mes 6 Gheen 3000
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
efkeee. mes DeefOeke Jepeve kes Les~ Fmekes Deefleefje Deieues [s{ Je<eeX kes
Deboj Yeejle eje oes Deewj mebeej GheeneW eLee peermew-11 SJeb peermew-
20 kees Yeer Debleefj#e ceW Yespeves keer eespevee nw~ FveceW mes peermew-11 lees
ueieYeie 5700 efkeee. Jepeveer nw Deewj DeYeer Yeejle mJeeb Flevee efJeMeeue
Gheen Debleefj#e ceW Yespeves ceW me#ece veneR nw, Dele: Fmes e#esefhele kejves kes
efueS etjesheere Sefjeve-5 je@kes kee meneje efueee peeSiee~
Yeejle ves 2.5 ve mes DeefOeke Jepeveer GheeneW kees he=LJeer keer melen mes
36000 efkeceer. keer TbeeF& hej efmLele Yet-leguekeeefueke DeblejCe ke#ee ceW
mLeeefhele kejves ceW DeelceefveYe&jlee neefmeue kejves kes efueS Je<e& 2002 ceW
DeleefOeke "sue eoeve kejves Jeeues eeeespesefveke Fbpeve (High Thrust
Cryogenic Engine) CE-20 kee efJekeeme DeejbYe efkeee Lee~ GuuesKeveere
nw efke Yeejle kes henues mJeosMeer eeeespesevf eke Fbpeve CE-7.5 keer ef[peeFve
hej me mes Deeeeeflele eeeespesevf eke FbpeveeW kee ienje eYeeJe Lee, peyeefke
CE-20 hetCe&le: mJeosMeer ef[peeFve hej DeeOeeefjle nw~ CE-7.5 ceW Smemeermeer
(SCC : Staged Combustion Cycle) kee eeesie efkeee ieee Lee
peyeefke CE-20 iewme pesvejsj ee hej DeeOeeefjle nw~ CE-20 ueieYeie 20
ve leke kee "sue eoeve kejves ceW me#ece nw pees Fmekes hetJe&Jeleea CE-7.5
keer leguevee ceW keneR DeefOeke nw~ Fmeer CE-20 eeeespesefveke Fbpeve kees osMe
kes meyemes MeefeMeeueer je@kes peerSmeSueJeer ceeke&-III kes meyemes Thejer
leermejs ejCe ceW mebueive kejkes Yeejle kees 4 ve Jepeveer GheeneW kes
e#essheCe ceW me#ece yeveeves keer heefjkeuhevee keer ieF& nw~
hew yJee@e (Fat Boy)
Yeejle kes DeleeOegefveke SJeb meyemes Yeejer je@kes peerSmeSueJeer
ceeke&-III kee veecekejCe keeheer efoueemhe lejerkes mes efkeee ieee nw~
Yeejleere Jew%eeefvekeeW kes Devegmeej, Fmekee Jepeve heebe hetjer lejn mes Yejs
yeesFbie pecyees efJeceeve ee 200 Jeemke neefLeeeW kes yejeyej nw, FmeefueS
Fmes GvneWves hew yJee@e (ceese ue[kee) Gheveece efoee nw~ GuuesKeveere
nw efke, Fmemes henues Fmejes kes Jew%eeefvekeeW ves PSLV kees Jeke& ne@me&
(cesnveleer Iees[e), lees peerSmeSueJeer ceeke&-II kees Gmekeer DeefmLejlee keer
Jepen mes vee@er yJee@e (Mewleeve ue[kee) keer meb%ee oer Leer~
GuuesKeveere nw efke peerSmeSueJeer ceeke&-III Ske leerve Keb[eW Jeeuee
je@kes nw~ Fmekes eLece ejCe ceW oes "esme je@kes yetmj (S200) mebueive
nQ pees efuehe-Dee@he kes efueS DeeJeMeke "sue eoeve kejles nQ~ eLece ejCe
ceW "esme eCeesoke Seerheeryeer (HTPB : Hydroxyl-Terminated
Polybutadiene) Yeje peelee nw~ oes efJekeeme FbpeveeW eje mebeeefuele
otmejs ejCe (L110) ceW Je eCeesoke [(UDMH : Unsymmetrical
Di-Methyl Hydrazine) SJeb N2 O4 (Nitrogen Tetra Oxide)]
Fmlesceeue efkeee peelee nw, peyeefke leermeje ejCe eeeespesefveke ejCe nw~
leermeje ejCe ner je@kes kees meJee&efOeke "sue eoeve kejlee nw~
henueer efJekeemeelceke G[ eve
lesjn cebepf euee Fceejle efpelevee Tb ee Deewj ueieYeie 300 kejes[
hees keer ueeiele mes yevee osMe kee meyemes Yeejer Deewj MeefeMeeueer mJeosMeer
je@kes peerSmeSueJeer ceeke&-III 5 petve, 2017 kees Debleefj#e ceW meheueleehetJe&ke
pegueeF&, 2017 7
e#esefhele kej efoee ieee~ ueieYeie mee{s heeerme Iebs keer Guer efieveleer
hetjer nesves kes yeeo 640 ve Jepeveer peerSmeSueJeer ceeke&-III ves meleerMe OeJeve
Debleefj#e keW Meej, eernefjkeese kes efleere ueebe hew[ mes Deheje 5:28
yepes G[eve Yejer Deewj efuehe-Dee@he kes 16 efceve yeeo mebeej Gheen
peermew-19 kees Yet-leguekeeefueke DeblejCe ke#ee (GTO) ceW mLeeefhele kej
efoee~ GuuesKeveere nw efke en peerSmeSueJeer ceeke&-III keer henueer efJekeemeelceke
G[eve (GSLV-MK III-D1) Leer~ peerSmeSueJeer ceeke&-III Yet-leguekeeefueke
DeblejCe ke#ee ceW 4 ve leke leLee 600 efkeceer. keer Tb eeF& hej efmLele he=LJeer
keer efveeueer ke#ee (LEO) ceW 8-10 ve leke hesuees[ ee Gheen kees ues
peeves keer #ecelee jKelee nw~ neueebefke mee: G[eve ceW en efpeme peermew-
19 kees Deheves meeLe ues ieee nw, Gmekee Jepeve cee$e 3136 efkeee. nw, efhej
Yeer peermew-19 Yeejleere Oejleer mes e#esefhele efkeee ieee Deye leke kee meyemes
Jepeveer Gheen nw~ peerSmeSueJeer ceeke&-III mes Fme Gheen kes Deueie nesves
kes heMeele kevee&ke kes nemeve efmLele Fmejes keer ceemj keb^esue Heefmeefueer
ves Fmekee efveeb$eCe Deheves neLe ceW ues efueee~ lelheMeele, eej ejCeeW ceW
Gheen keer Je DeheYet ceesj (LAM : Liquid Apogee Motor) kees
oeie kej Fmekes ke#eesvveeve keer eefeeeSb mebhevve keer ieF Deewj peermew-
he=LJeer keer efveeueer ke#ee leke 8-10 ve Jepeve ues peeves ceW me#ece nw pees
Yeejle kes eeueke oue kees ues peeves kes efuenepe mes heee&hle nw~ eefo Yeejle
Deheves Fme DeefYeeeve ceW meheue nes peelee nw, lees Jen Decesejf kee, me SJeb
eerve pewmes egefveboe osMeeW kes Gme keueye ceW Meeefceue nes peeSiee efpevekee
Ske ceeveJeere Debleefj#e G[eve keee&ece nw~
meejebM e
osMe kee meyemes Yeejer Deewj MeefeMeeueer mJeosMeer je@kes peerSmeSueJeer
ceeke&-III 5 petve, 2017 kees e#esefhele~
meleerMe OeJeve Debleefj#e keW Meej, eernefjkeese mes peerSmeSueJeer
ceeke&-III keer en henueer G[eve~
Yet-leguekeeefueke DeblejCe ke#ee (GTO) ceW 4 ve leke leLee 600
efkeceer. keer TbeeF& hej efmLele he=LJeer keer efveeueer ke#ee (LEO) ceW 8-
10 ve leke hesuees[ ee Gheen kees ues peeves keer #ecelee~
Yeejleere Oejleer mes Deye leke kee meyemes Jepeveer (3136 efkeee.)
Gheen peermew-19, GTO (36,000 efkeceer. Tb eeF&) ceW mLeeefhele~
peerSmeSueJeer ceeke&-III kes eLece ejCe ceW "esme eCeesoke, efleere ejCe

19 Yet-leguekeeefueke DeblejCe ke#ee (GTO) mes Debelf ece Je=eekeej YetefmLej
ke#ee (GSO) ceW mLeeveebleefjle kej efoee ieee~ Ssmeer Gcceero Jee keer
ieF& nw efke Ske Deewj meheue efJekeemeelceke G[eve kes yeeo peerSmeSueJeer
ceeke&-III kee heefjeeueve hetCe&le: eejbYe nes peeSiee~ peerSmeSueJeer ceeke&-III
kes keecekeepe Meg kejves kes yeeo Yeejle Deheves ner je@kes mes 4 ve leke
Jepeveer GheeneW kees Debleefj#e ceW ues peeves ceW me#ece nes peeSiee, efpememes ve
ceW Je eCeesoke leLee leermejs ejCe ceW eeeespesefveke Fbpeve ueiee nw~
eeeespesefveke lekeveerke Metve mes 238 ef[eer heejsveneF kece leehe (-
238o F ee -150o C ) hej keee& kejleer nw~
eeeespesefveke Fbpeve ceW eee: neF[^eps eve Je Dee@kemeerpeve eceMe: FOeve
Je Dee@kemeerkeejke kee keee& kejles nQ~

kesJeue efJeosMeer Debleefj#e SpeWefmeeeW kees Fme keece kes efueS efoS peeves Jeeues
hewmes kees yeeeee pee mekesiee, yeefuke en Yeejle kes efueS efJeosMeer cege
Depe&ve kes veS o jJeepes Yeer Keesue osiee~ peerSmeSueJeer ceeke&-III kees
heerSmeSueJeer pewmeer mJeerkeee&lee efceueves hej efveMee ner Gheen e#esheCe kes
Deblejje^ere yeepeej ceW Yeejle keer efnmmesoejer ye{sieer~
peerSmeSueJeer ceeke&-III kes leewj hej Yeejle ve kesJeue Deye leke kes
meyemes MeefeMeeueer je@kes kes e#esheCe ceW keeceeeye jne nw, yeefuke Fmekes
meeLe ieee Gheen peermew-19 mebeej kes efuenepe mes Ske iesceeWpej
(Game Changer) ceevee pee jne nw, pees Deeves Jeeues efoveeW ceW osMe ceW
otjmebeej SJeb emeejCe mesJeeDeeW kes #es$e ceW eebefle uee mekelee nw~ FmeceW
Ka SJeb Ku yeQ[ kes mebeej ^ebmeheeW[j ueies nQ~ Fmekes DeueeJee FmeceW
YetmLewefleke efJeefkejCe mheske^esceerj Yeer ueiee nw pees DeeJesefMele keCeeW keer
eke=efle kee DeOeeve SJeb efveiejeveer kes meeLe-meeLe GheeneW SJeb GveceW ueies
Fueske^e@evf eke GhekejCeeW hej he[ves Jeeues Debleefj#eere efJeefkejCe kes eYeeJeeW
kee DeOeeve Yeer kejsiee~
peerSmeSueJeer ceeke&-III keer Meeveoej keeceeeyeer kes yeeo Fmejes KeeceesMe
veneR yew" ieee nw, yeefuke Deemeceeb kes Thej Deewj Yeer peneb leueeMe jne nw~
Deye Fmejes ves Debleefj#e ceW ee$eer Yespeves keer Deheveer cenlJeekeeb#eer heefjeespevee
hej keee& kejvee Meg kej efoee nw~ Deiej meye keg eespevee kes Deveghe
"erke mes euee lees Ske oMeke ee ueieYeie DeeOee ope&ve meheue ueebefebie kes
yeeo peerSmeSueJeer ceeke&-III kes peefjS he=LJeer mes ceveg<eeW kees Debleefj#e ceW
hengbeeves keer keeseMf eMe keer pee mekeleer nw~ GuuesKeveere nw efke en je@kes
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 8
 eOeeveceb$eer keer eej etjesheere osMeeW keer ee$ee
F efleneme mee#eer nw efke pees eueles jns, ee$eer yeves, GvneWves Fefleneme
yeveeee, peyeefke pees "nj ieS, Jes meceehle nes ieS~ Jewmes lees ee$eeDeeW kes
efJeefJeOe eeespeve nesles nQ, uesekf eve peye efkemeer osMe kee vesle=lJekelee&, Deve
osMeeW keer ee$eeDeeW hej peelee nw lees Gmekee eeespeve Ske ner neslee nw,
je^efnle~ efJeefYevve osMeeW kes ceOe mebyebOeeW kees cepeyetleer eoeve kejves ceW
meyemes meMee meeOeve efJeosMeer ee$eeSb nQ~ JewefMJeke ieebJe (Global Vil-
lage) keer mebkeuhevee kes cetue ceW Yeer es ee$eeSb ner nQ~ Jele&ceeve ceW efJeefYevve
je^ere vesle=lJe eje keer pee jner efJeosMeer ee$eeDeeW kees Fmeer heefjes#e ceW
osKee pee mekelee nw~ Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje Deheveer efJeossMe
veerelf e kes lenle efJekeefmele osMeeW kes meeLe-meeLe efJekeemeMeerue osMeeW kees Yeer
Deheves efJeosMeer ee$eeDeeW ceW heee&hle lejpeern oer nw~
Deheveer Fmeer veerelf e kes lenle etjesheere osMeeW mes DeeefLe&ke, meeceefjke,
jepeveefeke SJeb meebmke=efleke meneesie eehle kej Yeejle kes engb cegKeer
efJekeeme nsleg mebmeeOeve pegeves kes GsMe mes eOeeveceb$eer ves 29 ceF& mes 2
petve, 2017 kes ceOe etjeshe kes eej osMeeW pece&veer, mhesve, me leLee eebme
keer 6 efoJemeere ee$ee mebhevve keer~ eOeeveceb$eer kes meeLe Fme ee$ee hej
efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer ceb$eer [e@. n<e&JeOe&ve, veJeerve SJeb veJeerkejCeere Tpee&
jepe ceb$ eer heeret<e ieeseue, JeeefCepe Je Geesie jepe ceb$eer efvece&uee
meerleejceCe Deewj efJeosMe jepe ceb$eer Sce.pes. Dekeyej Yeer ieS Les~
eOeeveceb$eer keer pece&veer ee$ee
eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves etjeshe keer eej osMeere ee$ee kes ece ceW
29-30 ceF&, 2017 kes ceOe meJe&eLece pece&veer keer ee$ee mebhevve keer~ pece&veer
keer eebmeuej Sbpesuee cekexue ves yeefue&ve mes 80 efkeueesceerj otj 18JeeR meoer
kes cesmesyeie& cenue ceW eOeeveceb$eer kee mJeeiele efkeee~
DeeefLe&ke meby ebOe
pece&veer etjeshe keer meyemes ye[er DeLe&JeJemLee nw~ eOeeveceb$eer ceesoer kes
pece&veer oewjs kee ecegKe GsMe Jeneb kes mejkeejer efveJesMe, efvepeer GeefceeeW
Je keejesyeeefjeeW kees Yeejle ceW efveJesMe nsleg Deekeef<e&le kejvee Lee~ pece&veer
peneb etjesheere mebIe ceW meyemes ye[e JeeJemeeefeke meePesoej nw, lees JeneR
Yeejle, pece&veer kes JeeJemeeefeke meePesoejeW keer meteer ceW DeYeer yengle heers
(24Jeeb mLeeve) nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
- DecyejerMe keg ceej efleJeejer
Yeejle ceW ueieYeie 1700 mes DeefOeke pece&ve kebheefveeeb keejesyeej kej
jner nQ leLee Yeejle Je pece&veer kes ceOe ueieYeie 1600 mes DeefOeke Fb[es-
pece&ve meneesie leLee 600 mebege Gece nQ~ Yeejle kes efueS pece&veer
meeleJeeb meyemes ye[e efJeosMeer efveJesMeke nw~ pece&veer ves Je<e& 2000 mes ceee&,
2017 kes ceOe Yeejle ceW 9.69 efyeefueeve [e@uej kee efveJesMe efkeee Deewj Je<e&
2016 ceW oesveeW osMeeW kes ceOe 17.42 efyeefueeve etjes kee keejesyeej ngDee~
uesekf eve en efveJesMe Deewj keejesyeej oesveeW osMeeW keer DeLe&JeJemLeeDeeW kes
Deekeej kes efnmeeye mes yengle kece nw Deewj Fmekee keejCe en nw efke Yeejle
efveJesMe keer ef mes Deye leke pece&ve keejesyeeefjeeW kes hemeboeroe osMeeW keer
meteer ceW Deheveer peien veneR yevee heeee nw~ eeefhe oesveeW osMeeW ves efmelebyej,
2015 ceW efveJesMe megeJf eOee keee&ece Yeer ueeiet efkeee nw, Fmes SceDeeF&DeeF&Sce
(ceske Fve Fbef[ee efceefuemQ[) kene peelee nw~ Fmekee GsMe Yeejleere
yeepeej ceW eJesMe kejves kes efueS pece&ve kebheefveeeW keer meneelee kejvee nw~
FmeceW keesF& mebosn veneR nw efke 1 Dejye 30 kejes[ ueesieeW kes efJeMeeue
Yeejleere yeepeej mes nesves Jeeues DeeefLe&ke ueeYe Yeejle keer lejhe pece&veer kes
ye{les ngS neLeeW kes heers cegKe esjke nQ~ ener Jepen nw efke etjesheere mebIe
Je<e& 2007 mes ner pece&ve eeemeeW kes ceeOece mes Yeejle kes meeLe cege
Jeeheej mecePeewles nsleg Jeelee&DeeW kes efueS eeemejle nw~ etbefke pece&veer Ske
efveee&le eOeeve osMe nw, FmeefueS cege Jeeheej mecePeewlee nesves keer efmLeefle
ceW meJee&efOeke ueeYe Yeer Gmeer kees nesiee~
otmejer Deesj etjesheere osMeeW eje Yeejle keer Fme ceebie kees DeYeer leke
Devemegvee efkeee ieee nw efke etjesheere osMe Yeer Yeejle kes eefcekeeW, kegMeue
keefce&keeW SJeb kebhetj efJeMes<e%eeW kes efueS Deheves ece yeepeej KeesueW~ pece&veer
kes DeeefLe&ke MeesOe mebmLeeve (IFO) ves efnmeeye ueieeee nw efke Yeejle kes
meeLe cege Jeeheej mecePeewlee nesves keer efmLeefle ceW pece&veer kes mekeue Iejsuet
Glheeo (GDP) ceW eefle Je<e& 4 Dejye 60 kejes[ etjes kes yejeyej Je=ef
nesieer~ en Je=ef etjesheere mebIe mes efyesve kes eues peeves mes nesves Jeeueer keceer
keer YejheeF& kej osieer~
Yeejle-pece&veer meneesie kes #es$e
eOeeveceb$eer ceesoer Je eebmeuej ceke&s ue keer GheefmLeefle ceW oesveeW osMeeW kes
ceOe meeFyej megj#ee, jepeveerelf eke mebyebOeeW kes efJekeeme, melele Menjer
efJekeeme, ef[efpeueerkejCe, keewMeue efJekeeme, jsue megj#ee, JeeJemeeefeke
pegueeF&, 2017 9
efMe#ee, keuemj eyebOeve Je Yeejle-pece&ve keW hej meneesie mes mebyebefOele
mebege DeeMee Iees<eCee-he$e kes meeLe-meeLe 12 mecePeewleeW/mecePeewlee-%eeheveeW
hej nmlee#ej efkeS ieS~
efMe#ee #es$e ceW meneesie
Dekeeoefceke Deeoeve-eoeve SJeb MeesOe keeeeX ceW meneesie kees mejue
yeveeves nsleg oesveeW osMeeW kes 10 efJeMJeefJeeeueeeW Deewj Ge efMe#ee mebmLeeveeW
kes ceOe meePesoejer efJekeefmele keer peeSieer~ mebege Iees<eCee ceW kene ieee nw
efke pece&ve mketueeW ceW eEnoer he{eves keer MegDeele keer peeSieer~ eEnoer kes
Deefleefje otmejer DeeOegefveke Yeejleere Yee<eeSb Yeer pece&veer ceW he{eF& peeSbieer~
Yeejle ceW henues mes ner keF& keWere efJeeeueeeW ceW pece&ve Yee<ee he{eF& pee jner
nw~ oesveeW osMeeW eje Ske-otmejs keer ef[efeeeW kees Yeer ceevelee osves hej efJeeej
kejves nsleg menceefle yeveer nw~ Menjer efJekeeme nsleg pece&veer Je<e& 2022 leke
Yeejle ceW 1 Dejye etjes leke keer efJeeere meneelee eoeve kejvee eenlee nw~
melele Menjer efJekeeme nsleg mebege keee&oue ves keesefe, keesecyetj Deewj Deewj Dee@esceesyeeFue pewmes #es$eeW ceW keee& kej jner nQ~ etjesheere mebIe ceW
YegJevesMJej kees efhe#eere meneesie nsleg efeefle efkeee nw~
jCeveerefleke meneesie
Je<e& 2015 ceW efJeeef<e&ke Debleme&jkeejer efMeKej yew"ke keer MegDeele kes
meeLe Yeejle Je pece&veer ves Deehemeer efjMleeW kees jCeveerelf eke mlej hej ues
peeves kee Fjeoe peleeee Lee~ ceewpetoe JewefMJeke neueele ceW Fmekes efueS
keneR peeoe Devegketue DeJemej efoKeeF& os jne nw~ [esveeu[ ^bh e kes
hewmeueeW mes efvejeMe cekexue kee en keLeve cenlJehetCe& nw efke p ece&veer
yesefkepe Deewj ^bh e kes peceeves ceW efyesve Deewj Decesejf kee pewmes hejbh ejeiele
meneesefieeeW hej hetjer lejn mes efveYe&j veneR jn mekelee~ FmeefueS DeeMee&
veneR efke Yeejle Deye pece&veer kees ve kesJeue yeepeej kes efkeesCe mes yeefuke
ketveerelf eke SJeb Yet-jepeveerefleke vepeefjS mes Yeer keeheer Dence ueieves ueiee
nw SJeb Yeejle kes eefle Gmekeer efoueemheer peieer nw~ Meeeo FmeefueS Yeer
efke Fme mecee ogefveee keer ye[er leekeleeW kes efjMleeW ceW DeefmLejlee efoKe
jner nw~ efyesve etjesheere mebIe mes yeenj nes egkee nw leLee [esveeu[ ^bh e ves
neue ner ceW peer-7 keer yew"ke ceW hesejf me peueJeeeg mebeOf e kee efJejesOe kejves kes
meeLe ner pece&veer keer Jeeheej veerelf e keer KeguesDeece Deeueesevee keer Leer~
eerve kes meeLe pece&veer keer efJehegue Jeeheeefjke mebYeeJeveeSb efoKeleer nQ
eEkeleg eerve keer jepeveerelf eke JeJemLee etjesheere efcepee]pe mes cesue veneR
Keeleer~ eerve keer cenlJeekeeb#eer eespevee Jeve yesu Jeve jes[ (OBOR) kes
eefle Yeer keF& etjesheere osMeeW kes ceve ceW mebMee Jeehle nw~ Ssmes ceW ye[er
DeLe&JeJemLee Jeeues osMeeW ceW Yeejle kes eefle Peeve ye{vee mJeeYeeefJeke nw~
meeceefjke #es$e ceW meneesie
Fme yeej kes Yeejle-pece&ve mebJeeo keer Ske veF& efJeMes<elee en jner efke
Decesejf kee keer lejn pece&veer Yeer Yeejle kees SefMeee ceW, efJeMes<ekej eEno
cenemeeiej #es$e ceW Ske Ssmeer efmLejleekeejer Meefe kes he ceW osKelee nw
efpememes eerve kes ye{les ngS eYeeJe kees meblegeuf ele kejves ceW meneelee efceue
mekeleer nw~ pece&veer Yeejle kes meeLe Ge keesef kes nefLeeej yeveeves ceW
lekeveerkeer meneesie Deewj keewMeue eefMe#eCe osves nsleg leweej nw~ Fmemes j#ee
meeceeer kes #es$e ceW efJeosMeer efveYe&jlee Ieeves ceW Yeejle kes eeemeeW kees yeue
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
efceuesiee~ Yeejle ceW j#ee meeceeer kes efvecee&Ce SJeb ceske Fve Fbef[ee DeefYeeeve
keer meheuelee nsleg DeeJeMeke Ge lekeveerke kes efueS Ge lekeveerke
meePesoejer eghe (HTPG) kee ie"ve Yeer efkeee ieee nw~
mhesve ee$ee
Deheveer etjeshe ee$ee kes otmejs ejCe ceW eOeeveceb$eer ves mhesve kes
je^heefle ceeefjeevees jepee@S kes efveceb$eCe hej 30-31 ceF&, 2017 kes ceOe
mhesve keer ee$ee keer~ en ueieYeie 30 Je<eeX kes Deblejeue ceW efkemeer Yeejleere
eOeeveceb$eer keer henueer mhesve ee$ee Leer~ Fmekes hetJe& Je<e& 1988 ceW lelkeeueerve
eOeeveceb$eer jepeerJe ieebOeer ves mhesve keer ee$ee mebhevve keer Leer~
DeeefLe&ke meby ebOe
mhesve kes meeLe Yeejle keer mebyelee ceW DeeefLe&ke meneesie Ske cenlJehetCe&
mlebYe nw~ Yeejle ceW mhesve keer ueieYeie 200 kebheefveeeb keejesyeej kej jner
nQ~ Deveske Yeejleere kebheefveeeb Yeer mhesve ceW metevee eeweesefiekeer, heecee&megefkeume
mhesve Yeejle kee meeleJeeb meyemes ye[e Jeeheeefjke Yeeieeroej nw~ oesveeW osMeeW
kee efhe#eere Jeeheej Je<e& 2016 ceW ueieYeie 5.22 efyeefueeve [e@uej jne~
Je<e& 2000 mes 2016 leke 2.32 efyeefueeve [e@uej kee efveJesMe mhesve keer lejhe
mes Yeejle ceW nes egkee nw~
eOeeveceb$eer ceesoer ves mhesve kes je^heefle jepee@S kes meeLe 31 ceF&,
2017 kees cewef[^[ ceW Yeejle-mhesve meerF&Dees heesjce keer eLece yew"ke ceW Yeeie
efueee~ efleere mhesve-Yeejle meerF&Dees heesjce kee Deeeespeve veJebyej, 2017 ceW
cewe[f ^[ ceW efkeee peeSiee~ en heesjce mhesve Fbef[ee keeGbefmeue heeGb[sMeve
Deewj Yeejleere Geesie heefjmebIe (CII) eje mebege he mes Deeeesepf ele
efkeee peeSiee~ GuuesKeveere nw efke en heesjce efveJesMe, Jeeheeefjke mebyebOeeW
Deeefo kees ye{eJee osves nsleg Ske cebe nw~
meebmke=efleke meneesie
oesveeW osMe meebmke=efleke meneesie kees Deewj cepeyetle kejves nsleg eeemejle
nQ~ Fme nsleg oesveeW osMeeW keer meebmke=efleke mebmLeeDeeW kes yeere meneesie kees
meg{ kejves hej yeue efoee pee jne nw~ mhesve kes Jewue[e@efue[ (Valladolid)
leLee Yeejle kes Denceoeyeeo MenjeW kes ceOe peuo ner efdJ eeEveie mecePeewlee
(Twining Agreement) nesves keer mebYeeJevee nw~ mebyebOeeW ceW efJemleej kes
meeLe-meeLe eOeeveceb$eer ves yeeefme&ueesvee ceW Ske Yeejleere JeeefCepe otleeJeeme
kee GodIeeve efkeee~ mhesve kes je^heefle ves Je<e& 2020 ceW Yeejle ceW mhesve
kee Je<e& Deeeesepf ele kejves kes Fjeos keer Iees<eCee keer~ Yeejleere cetue kes
mecegoee kes DevegjesOe hej eOeeveceb$eer ves kewvejer erhemecetn ceW cenelcee ieebOeer
keer Ske eeflecee keer mLeehevee kejves keer Iees<eCee keer~
ecegK e mecePeewles
Fme ee$ee kes oewjeve Yeejle Je mhesve kes ceOe veeieefjke Geve,
mJeemLe, meeFyej megj#ee, De#ee Tpee&, mepeeeehelee kewefoeeW kes nmleeblejCe,
efJeosMe mesJee mebmLeeve Je mhesve keer ef[hueescewef ke Dekeeoceer kes ceOe
meneesie SJeb jepeveefeke heemehees& OeejkeeW nsleg Jeerpee t Deeefo mes
mebyebefOele kegue 7 mecePeewles/mecePeewlee-%eeheve nmlee#eefjle ngS~ hee&ve #es$e
ceW meneesie nsleg Ske Gemlejere hewveue ieef"le efkeee peeSiee pees Je<e&
pegueeF&, 2017 10
2018 leke Deheveer efjhees& osiee~ meercee Meguke meneesie hej oesveeW osMeeW kes keg[vekeguece hejceeCeg Tpee& mebeb$e keer FkeeF& 5 Deewj 6 kes efvecee&Ce kes
ceOe efhe#eere mecePeewles nsleg Jeelee& kes Je<e& 2017 kes Deble leke meceehle nesves efueS ngDee mecePeewlee keeheer cenlJehetCe& nw~ eOeeveceb$eer ves Fme DeJemej hej
keer mebYeeJevee nw~ me kees Jee keer kemeewer hej Keje Glejves Jeeuee oesmle yeleeles ngS Fme
eOeeveceb$eer keer me ee$ee mecePeewles hej KegMeer peleeF& Deewj efJeMJeeme Jee efkeee efke Fmemes oesveeW
eej osMeere ee$ee kes leermejs ejCe ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves 1-2 petve, osMeeW kes yeere Tpee& meneesie Deewj ye{siee~
2017 kes ceOe me keer ee$ee keer~ ee$ee keer MegDeele ceW ceesoer mebeb$e keer meYeer FkeeFeeW kee efvecee&Ce Yeejleere hejceeCeg Tpee&
uese fveveeeo eg kes oew jeve ceejs ieS mewefvekeeW kees eeb peefue o sves efveiece efueefces[ (SveheermeerDeeF&Sue) Deewj meer hejceeCeg mebeb$eeW keer
efhemkeejeesJemkeesS mceejke ieS~ GvneWves efJeMJe eefme nefce&sp e cetepf eece efveeeceke mebmLee jesmeee@ce keer meneeke kebheveer Scem^e@LeSkemehees& kej
Deewj Fbmerdet Dee@he Deesefjebue cewvegemf eh kee Yeer oewje efkeee~ jns nQ~ en kejej nes peeves hej 1-1 npeej cesieeJee@ efyepeueer Glheeove
jCeveerefleke meePesoejer keer #ecelee Jeeueer oesveeW FkeeFeeb osMe ceW hejceeCeg Tpee& Glheeove ceW
GuuesKeveere Je=ef kejWieer~ Jele&ceeve ceW Yeejle kes meYeer 22 hejceeCeg Tpee&
Yeejle Je me kes ceOe jCeveerelf eke meePesoejer keer MegDeele Je<e&
mebeb$eeW keer kegue efyepeueer Glheeove #ecelee 6,780 cesieeJee@ nw~
2000 ceW ngF& Leer efpemes Je<e& 2010 ceW efJeMes<e Je efJeMes<eeefOeke=le jCeveerelf eke
me SJeb Yeejle kes ceOe yengDeeeeceer Deehemeer mebyebOe Deye Ske veS
Yeeieeroejer kes mlej leke ye{eee ieee Lee~ leYeer mes me kes meeLe Yeejle
egie ceW eJesMe kej egkes nQ~ eOeeveceb$eer keer me ee$ee mes Fve mebyebOeeW kees
Jeeef<e&ke efMeKej meccesueve Deeeesepf ele kej jne nw~ eOeeveceb$eer ceesoer SJeb veF& Tpee& efceueer nw~ Yeejle Je me kee cepeyetleer mes meeLe jnvee #es$eere
meer je^heefle hegefleve ves me keer meebmke=efleke jepeOeeveer meW heerme&yeie& Meebefle Deewj efmLejlee kes efueS Yeer DeeJeMeke nw~ me ves DeelebkeJeeo kes
ceW De"ejnJeW Yeejle-me Jeeef<e&ke efMeKej meccesueve ceW efnmmee efueee~ en efKeueehe ue[eF& ceW Yeejle kees meneesie peejer jKeves kee Yeer Jeeve efoee
henuee DeJemej Lee peye me ceW Yeejle-me Jeeef<e&ke efMeKej meccesueve kee nw~ efveefMele he mes meer je^heefle hegefleve Deewj eOeeveceb$eer ceesoer ves
Deeeespeve ceemkees ceW ve neskej keneR Deewj ngDee~ 2 petve, 2017 kees ceesoer efhe#eere mebyebOeeW kees ve kesJeue veF& TbeeF& oer nw yeefuke Fmemes efJeMJe kees
Deewj hegefleve meW heerme&yeie& Deblejje^er e DeeefLe&ke cebe (SPIEF) ceW Ske mebosMe Yeer efceuee nw~
Meeefceue ngS peneb Yeejle cesnceeve osMe Lee~ en henueer yeej Lee peye eOeeveceb$eer keer eebme ee$ee
Yeejle ves Fme DeeefLe&ke cebe kes keee&ece ceW efnmmee efueee~
eOeeveceb$eer ves Deheveer eej osMeere ee$ee kee meceeheve 2-3 petve, 2017
eOeeveceb$eer ceesoer keer me ee$ee Ssmes mecee hej ngF& peye heeefkemleeve
kes ceOe eebme keer ee$ee mes efkeee~ eebme keer Fme ee$ee kee ecegKe GsMe
Deewj eerve kes meeLe me keer vepeoerefkeeeb ye{er nQ efpemekes eueles Yeejle
kes heejbheefjke oesmle me kes meeLe DeeefLe&ke efjMles peefue ngS nQ~ Ssmes ceW Yeejle-eebme jCeveerelf eke mebyebOeeW kees Deewj cepeyetle yeveeves kes meeLe-meeLe
Yeejle-me kes jepeveefeke mebyebOeeW keer mLeehevee keer 70JeeR Je<e&ieeb" hej Deehemeer efnleeW kes cegeW hej efJeeej-efJeceMe& kejvee Lee~
ceesoer keer en ee$ee keeheer Dence ceeveer pee jner Leer~ heeefkemleeve Je me eebme j#ee, Debleefj#e, hejceeCeg, veJeerkejCeere Tpee&, Menjer efJekeeme
kes ceOe ye{ jner oesmleer kees ueskej Glhevve Yeejleere efebleeDeeW hej leLee jsueJes pewmes #es$eeW ceW Yeejle kee Ske Dence meePesoej nw~ en Yeejle
je^heefle hegefleve ves kene me kes efueS Yeejle mes mebyebOe DeefOeke kee veewJeeb meyemes ye[e efveJesMe meePesoej nw~
cenlJehetCe& nQ~ oesveeW vesleeDeeW kes ceOe meW heerme&yeie& ceW Dekesues ceW eOeeveceb$eer ves eebme kes veJeefveJee&ef ele je^heefle FcewvegSue ceweeW keer
Keguekej Jeelee& ngF& efpememes Deehemeer mebyebOeeW ceW DeeS leveeJe Deewj Yeebelf eeeb egveeJeer peerle hej GvnW yeOeeF& oer~ GuuesKeveere nw efke 39 Je<eeae ceweeW
meceehle nes ieF~ 1 petve, 2017 kees oesveeW osMeeW kes ceOe 21JeeR meoer ceW eebme kes meyemes egJee je^heefle nQ~ Yeejle Je eebme DeelebkeJeeo Deewj
Deehemeer meneesie nsleg meW heerme&yeie& Iees<eCee-he$e peejer efkeee ieee~ ejcehebLe keer egveewefleeeW mes efveheves nsleg Deehemeer meneesie kees Deewj eiee{
ecegK e mecePeewles kejves hej mencele ngS~ meePee esme kee@veWme ceW Yeejle Je eebme kes mebyebOeeW
Yeejle-me efMeKej yew"ke kes yeeo eOeeveceb$eer ceesoer Je meer je^heefle kees jsKeebekf ele kejles ngS eOeeveceb$eer ceesoer ves kene-eens en Jeeheej nes
hegefleve keer GheefmLeefle ceW oesveeW osMeeW kes ceOe JewefMJeke mebheoe DeefOekeej ee eeweesefiekeer veJeesvces<e ee efhej efveJesMe, Tpee&, efMe#ee Deewj Gece, nce
mecePeewlee, keg[vekeguece hejceeCeg mebeb$e ceW heebeJeeR SJeb "eR FkeeF& kes nj #es$e ceW Yeejle-eebme mebyebOeeW kees eeslmeenve osvee eenles nQ~ eOeeveceb$eer
efvecee&Ce keer ye=no eespevee hej mecePeewlee, Je<e& 2017-19 kes efueS oesveeW ves hesefjme ceW Deeke& os ^eeesche (Arc de Triomphe) kee Yeer oewje
osMeeW kes ceOe meebmke=efleke Deeoeve-eoeve kee efhe#eere mecePeewlee, veeiehegj- efkeee leLee efJeMJe eg kes oewjeve Menero ngS mewefvekeeW kees eebpeefue oer~
efmekebojeyeeo kes ceOe Ske Ge ieefle keer mebheke& ueeFve keer JeJeneefjkelee je^heefle ceweeW ves efJeMJe eg kes oewjeve eebme keer Deepeeoer kes efueS
hej DeOeeve Deewj mebege me@ke kebheveer SSueDeejDeesSmeS (ALROSA) yeefueoeve osves Jeeues Yeejleere mewevf ekeeW kee DeeYeej Jee efkeee~ je^heefle
Deewj Yeejle keer jlve SJeb DeeYet<eCe efveee&le mebJeOe&ve heefj<eo kes yeere ves eOeeveceb$eer ceesoer kes mecceeve ceW esmeer[WeMf eeue Suemeer hewuesme (Elysee
meneesie kes mecePeewles hej nmlee#ej efkeS ieS~ FveceW mes leefceuevee[g ceW Palace) ceW yew"ke Je Yeespe kee Deeeespeve efkeee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 11
 Fme ee$ee kes oewjeve oesveeW vesleeDeeW ves Deblejje^ere leLee hejmhej
efnleeW kes cegeW hej eee& kes meeLe ner jCeveerelf eke mebyebOeeW, DeelebkeJeeo keer
jeskeLeece Deewj peueJeeeg heefjJele&ve kes cegs hej efjMleeW kees Deewj Deeies ye{eves
hej peesj efoee~
hesefjme peueJeeeg mecePeewles mes Decesejf kee kes Deueie nesves kes Ske efove yeeo
eOeeveceb$e r ceesoer ves kene efke en mecePeewlee ogefveee keer meePee efJejemele nw
Deewj Yeejle peueJeeeg mebj#eCe kes efueS Dehes#eeDeeW mes Yeer Deeies ye{kej keece
kejsiee~ eebme kes je^heefle ves kene efke hesefjme peueJeeeg kejej Oejleer Deewj
nceejs eeke=efleke mebme OeveeW kees yeeeves kes nceejs kele&Je kees Peuekeelee nw~
nceejs efueS en DeemLee kee ceeceuee nw~ ceesoer Je ceweeW ves mebege mebJeeooelee
meccesueve ceW kene efke hesefjme peueJeeeg mecePeewle ogefveee keer meePee efJejemele
nw~ en YeefJe<e keer heere{f eeW kees Yeer ueeYeeefvJele kejsiee~
efJeMues<eCe
eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer pece&veer, mhesve, me Deewj eebme keer ee$ee
peneb Yeejle Deewj etjesheere mebIe kes yeere veS efjMleeW keer leueeMe Leer, JeneR
etjeshe kees Yeer Yeejle mes Ske Jeeheeefjke Deewj jCeveerelf eke meneesieer kes
he ceW ienjs mebyebOeeW keer Gcceero nw~ ceesoer keer en ee$ee Ssmes mecee ngF&
peye etjesheere mebIe Je<eeX mes meneesieer jns osMeeW mes efvejeMe nw~ pece&veer keer
eebmeuej Sbpesuee cekexue ves Fueer ceW ngF& peer-7 osMeeW keer efMeKej yew"ke kes
yeeo kene efke Deye etjeshe kees Decesejf kee Deewj efyesve hej Yejesmee es[kej
meejebM e
eOeeveceb$eer keer eej osMeeW (pece&veer, mhesve,me leLee eebme) keer ee$ee
Deheves hej efJeMJeeme kejvee nesiee~ Decesejf kee kes je^heefle [esveeu[ ^bh e
DeeJeMeke DeeefLe&ke eesieoeve efueS efyevee ve lees veees mebeOf e kes lenle etjeshe
kees megj#ee osves kees leweej nQ Deewj ve ner Deheves osMe ceW GvnW JeeJemeeefeke
DeJemej osves kes Fgke nQ~ Decesejf kee kes mebj#eCeJeeoer DemeneesiehetCe&
jJewes, yesefkepe kes yeeo efyesve kee Skeuee euees kee ceeie& Deewj eerve keer
Jeve yesu Jeve jes[ veerelf e mes veyyes kes oMeke ceW GYejer efJeMJe Jeeheej
JeJemLee Kelejs ceW nw~ Ssmes ceW pece&ve eebmeuej cekexue Deewj eebme kes veS
je^heefle FcewvegSue ceweeW eenWies efke JewefMJeke JeJemLee Decesejf kee, efyesve
Deewj eerve keer cevecepeea kes efuenepe mes eueves keer yepeee efveeceeW kes
cegleeefyeke eues~ Fme keece ceW Yeejle GvnW cenlJehetCe& meneesieer ceeuetce
he[lee nw~ DeYeer Yeer Yeejle kee meyemes peeoe Jeeheej etjesheere mebIe mes ner
neslee nw Deewj etjesheere mebIe kes meeLe Jeeheeefjke heefjceeCe kes efuenepe mes
Yeejle kee veewJeeb mLeeve nw~ eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer Fme ee$ee kee
cekemeo etjesheere efveJesMekeeW kees Yeejle ceW megj#ee kee Yejesmee oskej Yeejle
keer Deesj Deekeef<e&le kejvee Lee~ ceesoer ves me kes meeLe mebyebOeeW ceW ye{leer
ojej kees Yeer heeves keer keeseMf eMe keer leLee Gmes en mecePeeee efke eerve
Deewj heeefkemleeve kes meeLe oesmleer Yeejle keer keercele hej veneR nesveer
eeefnS~ Fme efuenepe mes en ee$ee DeeefLe&ke efjMleeW kees eiee{ yeveeves kes
meeLe-meeLe Gve GoejJeeoer ueeskeleebe$f eke cetueeW keer j#ee ceW Yeer meneeke
nes mekeleer nw, pees ye{les DeelebkeJeeo Deewj je^Jeeoer kejlee kes keejCe
Deheveer pevcemLeueer etjeshe ceW ner meyemes peeoe Kelejs ceW nQ~

29 ceF& mes 2 petve, 2017 kes ceOe mebhevve~

etjeshe keer meyemes ye[er DeLe&JeJemLee, pece&veer keer eebmeuej, Sbpesuee
cekexue~
Je<e& 2016 ceW Yeejle Je pece&veer kes ceOe 17.42 efyeefueeve etjes kee
keejesyeej~
pece&ve mketueeW ceW eEnoer he{eves keer MegDeele keer Iees<eCee~
Menjer efJekeeme nsleg pece&veer, Je<e& 2022 leke Yeejle ceW 1 Dejye etjes
leke keer efJeeere meneelee kee Fgke~
mhesve kes je^heefle ceeefjeevees jepee@S kes efveceb$eCe hej 30 Je<eeX kes
Deblejeue ceW Yeejleere eOeeveceb$eer keer henueer mhesve ee$ee~
kewvejer erhemecetn, mhesve ceW cenelcee ieebOeer keer eeflecee keer mLeehevee
keer Iees<eCee~
me ee$ee (1-2 petve) kes oewjeve meebmke=efleke jepeOeeveer meW heerme&yeie&
ceW De"ejnJeeb Yeejle-me Jeeef<e&ke efMeKej meccesueve~
meW heerme&yeie& Deblejje^ere DeeefLe&ke cebe (SPIEF) ceW Yeejle
cesnceeve osMe~
ceuevee[g ceW keg[vekeguece hejceeCeg Tpee& mebeb$e keer FkeeF& 5 Je 6
leef
kes efvecee&Ce kes efueS mecePeewlee~
oesveeW FkeeFeeb 1-1 npeej cesieeJee@ #ecelee Jeeueer~
2-3 petve kes ceOe eebme keer ee$ee~
FcewvegSue ceweeW eebme kes meyemes egJee je^heefle~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 12
 kegueYet<eCe peeOeJe ceeceuee : Yeejle yeveece heeefkemleeve
Yee jleere oMe&ve ceW keee&-keejCe mebyebOeeW keer eee& keer ieF& nw, efpemekes
Devegmeej, eleske keee& kes heers keesF& ve keesF& keejCe DeJeMe neslee nw
DeLee&led keejCe keer eefleefeee mJehe ner keee& mebhevve neslee nw Deewj efhej
keee& ee efeee hej eefleefeee nesleer nw efhej Fmekeer e=bKeuee efveefce&le nesleer
peeleer nw~
Yeewelf eke Meem$eer vetve ves peye Yeewelf ekeer kes Fme efmeeble keer Keespe
keer nesieer efke eleske efeee kes yejeyej Deewj efJehejerle eefleefeee nesleer nw, Deblejje^ere mecegoee kees en yeleeves keer keesefMeMe keer pee jner nw efke
leye Gvekes pesnve ceW Meeeo ner en yeele DeeF& nes efke en efmeeble ve
kesJeue efJe%eeve ceW, yeefuke ceeveJe peerJeve kes ueieYeie meYeer #es$eeW ceW Glevee
ner mele Deewj eeceeefCeke nesiee~
JeemleJe ceW ceeveJe ueieYeie eleske efeee hej Deheveer eefleefeee oslee
nw~ Fmes Deemeeveer mes osKee-mecePee pee mekelee nw~ en oeriej yeele nw efke
eefleefeee keYeer YeeJ eeW ceW, keYeer Meejerefjke ee ceeveefmeke, lees keYeer
ceewefKeke ee efueefKele he ceW eoefMe&le nesleer nw~ keYeer-keYeer efkemeer ceveg<e
ceW en efveef<ee mecePeer peeleer nw, ceiej JeemleJe ceW en efkemeer Deewj he
ceW eke nes jner nesleer nw~
Deblejje^ere jepeveerelf e ceW Yeer efeee hej eefleefeee kees Deemeeveer mes
osKee pee mekelee nw~ JewMJeerkejCe kes Fme oewj ceW Deepe osMeeW kes mebyebOe
Fleves peefue nes ieS nQ efke Ske osMe eje G"eee ieee keesF& keoce
efkemeer ve efkemeer he ceW Deve osMeeW kees Yeer eYeeefJele kejlee nw, efpemekeer
eefleefeee mJehe Deve osMeeW eje Yeer keg keoce G"eS peeles nQ~ efhej
Meg nes peelee nw efeeeDeeW-eefleefeeeDeeW kee Deblenerve oewj~
Deleerle keer JewefMJeke IeveeDeeW hej ieewj efkeee peeS, lees Jes Yeer efkemeer
ve efkemeer efeee keer eefleefeee kes he ceW Ieefle ngF& peeve he[leer nQ~
GoenjCeeLe&-eLece SJeb efleere efJeMJe eg, peeheeve hej hejceeCeg yece mes
nceuee, Meerle eg, meeseJf eele mebIe kee efJeIeve Deeefo~ Yeejle kes mebyebOe ceW
yeele keer peeS, lees eerve eje yeej-yeej Yeejleere meercee kes GuuebIeve
kejves keer efeee keer eefleefeee Yeejle eje oef#eCe eerve meeiej ceW
efJeeleveece, peeheeve leLee Decesejf kee pewmes osMeeW mes mebyebOeeW keer eiee{lee ceW
efoKeleer nw~ efhej Fmekeer eefleefeee mJehe eerve, heeefkemleeve kees jepeveefeke,
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
- keeueer Mebkej Meejose
DeeefLe&ke leLee mewve meceLe&ve oslee ngDee efoKelee nw~ G[er (peccet SJeb
keMceerj) nceues keer eefleefeee ceW Yeejle eje efkeee ieee meefpe&keue
m^eFke Yeer Fmeer meboYe& ceW GuuesKeveere nw~
Fmeer meboYe& ceW Yeejle-heeefkemleeve kes mebyebOe ceW kegueYet<eCe megOeerj
peeOeJe ceeceues kees Yeer osKee pee mekelee nw~ keg ueYet<eCe peeOeJe kees
efiejheleej kej leLee Gvekees Yeejleere peemetme yeleekej heeefkemleeve eje
Yeejle Deheveer Kegehf eee SpeWefmeeeW kes ceeOece mes heeefkemleeve kees DeefmLej
kejves keer keesefMeMe ceW ueiee ngDee nw~ GuuesKeveere nw efke Yeejle eje
ueieeleej Fme yeele kee eceeCe efoee peelee jne nw efke Yeejle ceW DeelebkeJeeoer
IeveeDeeW kes heers ve kesJeue heeefkemleeve kee neLe nw, yeefuke Jen DeelebkeJeeo
kees heesef<ele Yeer kejlee jne nw~ FmeerefueS JewefMJeke cebe hej Yeejle eje
DeelebkeJeeo kes cegs hej heeefkemleeve kees yesvekeeye kejves keer keJeeeo kes
keejCe ye{les Deblejje^ere oyeeJe keer eefleefeee mJehe ner heeefkemleeve
eje en keoce G"eee ieee ceeuetce he[lee nw~
efkemeer Yeer osMe keer efJeosMe veerelf e kee ue#e Deewj Deblejje^ere
jepevee kee mecemle efeee-keueehe je^efnle keer j#ee kes efueS ner neslee
nw~ Fmeer keJeeeo ceW Yeejle Deewj heeefkemleeve ueieYeie 18 Je<eeX yeeo Ske
yeej efhej mes Deblejje^ere veeeeuee ceW Deeceves-meeceves nQ~
keewv e nQ kegueYet<eCe peeOeJe?
kegueYet<eCe megOeerj peeOeJe Yeejleere veeieefjke Deewj hetJe& veewmesvee DeefOekeejer
nQ~ Fvekee pevce Je<e& 1970 ceW ceneje^ kes meebieueer ceW ngDee Lee~ Fvekes
efhelee kee veece megOeerj peeOeJe nw~ FvneWves Je<e& 1987 ceW je^ere j#ee
Dekeeoceer (NDA) ceW eJesMe efueee leLee Je<e& 1991 ceW Yeejleere veewmesvee ceW
Meeefceue ngS~ mesJeeefveJe=efe kes yeeo peeOeJe ves F&jeve ceW Dehevee Jeeheej Meg
efkeee~ Jes F&jeve ceW keeieex JeJemeee kes ceeefueke nQ~ heeefkemleeve eje F&jeve
mes Fvekee DehenjCe kejJeeee ieee leLee yeeo ceW Ssmeer peevekeejer oer ieF&
efke Gvekees 3 ceee&, 2016 kees yeuetefemleeve mes efiejheleej efkeee ieee Lee~
es DeYeer Yeer heeefkemleeve keer kewo ceW ner nQ~
Debke-7 pegueeF&, 2017 13
 keee nw ceeceuee?
heeef kemleeve eje Dehele Yeejleere veeieefjke leLee hetJ e& veewm esvee
DeefOekeejer kegueYet<eCe p eeOeJe kees heeefkemleeveer mewve Deo euele ves peemet meer
kes Deejeshe ceW 10 Deew ue, 2017 kees heebmeer keer mepee megveeF&~ h eeefkemleeve
kee oeJee nw efke peeOeJe, y euetefemleeve ceW heeefkemleeve kes efKeueehe
efJeOJebmeke ieefleefJeefOeeeW ceW Meeefceue jns Les leLee es Yeejleere Kegehf eee
SpeW meer je@ (RAW ) kes kece& eejer nQ~
JeneR Yeejle ves peeOeJe keer Yeejleere veeieefjkelee Deewj hetJe& veewmesvee
Deef Oekeejer nesves keer ner heg ef keer nw~ Fvekee F&jeve ceW efvep eer Jeeheej
Lee~ leeefueyeeve eje Fvekee F&jeve mes ner DehenjCe kej heeefkemleeve kees
meeQ he efoee ieee leLee DeeF&.Sme.DeeF&. eje Fvekes vekeueer omleeJespe
yeveeS ieS nQ~
heeefkemleeve kee oeJ ee nw efke kegueYet<eCe p eeOeJe kees Yeejleere
Kege fheee SpeWmeer mes ng mewve cegy eejke hesue veeceke kees [ vesce eehle ngDee
Lee~ Deewu e, 2016 ceW heeefkemleeve ves peeOeJe keer efiejheleejer kes mebyebOe ceW
efJeefYevve osMeeW kes jepeveefekeeW kees DeelebkeJeeoer ieefleefJeefOeeeW ceW peeOeJe
keer Yeeieeroejer keer peevekeejer oer Leer~ efmelebyej, 2016 ceW heeefkemleeve ves
Yeejle eeeesefpele DeelebkeJeeo kee Ske omleeJespe leweej kejkes mebege
je^ mebIe kes cenemeefeJe kees emlegle efkeee Lee, ef pemeceW peeOeJe kee
efJeJejCe Yeer Meeefceue Lee~
heeefkemleeve ves Ske Jeeref[ees Yeer peejer efkeee nw, efpemeceW peeOeJe ves
Deheves Thej ueies DeejesheeW kees mJeerkeej efkeee nw~ neueebefke Yeejle ves
Jeeref[ees kes keyetueveeces kees DemJeerkeej kej efoee nw~ keWere ie=n jepe efhe#eere ceeceueeW ceW Jen Meeefceue veneR nesiee~ Deye leke kee Yeejle kee he#e
ceb$eer efkejve efjefpepet ves oeJee efkeee efke en heeefkemleeve eje yeveeee ieee
hetjer lejn peeueer Jeere[f ees nw~ heeefkemleeve eje Yeejle kees yeoveece kejves
kes efueS Fme Jeeref[ees kees yeveeee ieee nw~ JeneR Yeejleere SpeWefmeeeW kee
kenvee nw efke heeefkemleeve eje peejer efkeee ieee Jeere[f ees DeleefOeke cee$ee mewevf eke efJeceeve kees ceej efiejeee, leye Deblejje^ere veeeeuee ves Fme
ceW mebheeefole (Edit) efkeee ieee nw Deewj Dee@e[f ees kees keF& mLeeveeW hej kee
kej efoKeeee ieee nw~
peeOeJe kees heebmeer keer mepee megveeS peeves kes yeeo Yeejle eje
ueieYeie 16 yeej peeOeJe mes jepeveefeke mebheke& kejves leLee hetjer veeefeke
keee&Jeener kes efJeJejCe keer ceebie keer ieF&~ uesekf eve heeefkemleeve eje Yeejle
keer ceebie kees "gkeje efoee ieee~ heefjCeecemJehe Yeejle eje efJeevee
kevJeWMeve leLee ceeveJeeefOekeejeW kes GuuebIeve kes ceg s hej Deblejje^ere
veeeeuee ceW eeefekee oeefKeue keer ieF&~
Deblejje^ere veeeeuee ceW Yeejle-heeefkemleeve
8 ceF&, 2017 kees Yeejle eje Deblejje^ere veeeeuee ceW heeefkemleeve
eje kegueYet<eCe peeOeJe kees heebmeer efoS peeves kes mebyebOe ceW Ske eeefekee
oeefKeue keer ieF&~ leovegmeej, Yeejle keer efvecveefueefKele cegeW hej jenle keer
Dehes#ee nw
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
(i) Deejesheer (kegueYet<eCe megOeerj peeOeJe) kees efoS ieS ce=legob[ kes
lelkeeue efveuebyeve kes peefjS jenle~
(ii) mewve Deoeuele kes efveCe&e kees, efJeevee kevJeWMeve kes Devegso 36
leLee 1966 kes veeieefjke Deewj jepeveerelf eke DeefOekeejeW hej Deblejje^ere
emebeJf eoe (1966 International Covenant on Civil &
Political Rights) kes Devegso 14 ceW GefuueefKele ceeveJeeefOekeejeW
kee GuuebIeve kejves Jeeuee Ieese<f ele kejles ngS jenle~
(iii) mewve Deoeuele eje oer ieF& mepee kees efeeeefvJele kejves mes heeefkemleeve
kees jeskevee leLee heeefkemleeve ceW keevetve kes lenle mewve Deoeuele kes
efveCe&e kees j kejves kes efueS keoce G"eS peeves nsleg efveoxMe osvee~
(iv) eefo heeefkemleeve mewve Deoeuele kes efveCe& e kees j kejves ceW
DemeceLe& nw, lees Deblejje^ere veeeeuee Fme efveCe&e kees Deblejje^er e
keevetve Deewj mebeOf e DeefOekeejeW leLee efJeevee kevJeWMeve kee GuuebIeve
kejves kes keejCe DeJewOe Ieese<f ele kejles ngS heeefkemleeve kees en
efveoxMe os efke Jen Deejesheer Yeejleere veeieefjke kees lelkeeue efjne
kejs~
neueebefke Fme ceeceues ceW heeefkemleeve kee oeJee nw efke Deblejje^ere
veeeeuee kees Fme ceeceues ceW megveJeeF& kee DeefOekeej veneR nw~
peeOeJe ceeceues hej Deblejje^ere veeeeuee kee DeefOekeej
#es$e
Yeejle ves Deblejje^ere veeeeuee keer meomelee uesves mes henues en
mhe kej efoee Lee efke heeefkemleeve ee otmejs je^ceb[ue osMeeW kes meeLe
ener jne Lee efke Jen efhe#eere ceeceueeW hej Deblejje^ere Deoeuele kees
ceevelee veneR oslee~ keejefieue eg (1999) kes yeeo peye heeefkemleeve ves
Deblejje^ere veeeeuee ceW Ske kesme ope& efkeee Lee efke Yeejle ves Gmekes
ceeceues hej megveJeeF& mes meehe cevee kej efoee Lee~ Deye heeefkemleeve Yeer
oeJee kej jne nw efke peeOeJe ceeceuee Deblejje^ere veeeeuee kes DeefOekeej
#es$e mes yeenj kee nw~
neueebefke efJeevee kevJeWMeve hej Yeejle Deewj heeefkemleeve oesveeW osMeeW ves
nmlee#ej efkeS nQ~ Fmekes Devegmeej, Deiej osMe kes efkemeer veeieefjke kes
meeLe efkemeer otmejs osMe ceW keesF& veeFbmeeheer nesleer nw ee yegje JeJenej neslee
nw, lees Jen osMe Deblejje^ere veeeeuee keer MejCe ceW pee mekelee nw~
Fmeer cegs hej Yeejle Fme yeej Debl ejje^er e veeeeuee ceW ieee nw~
heeefkemleeve ceW Deiej mewevf eke Deoeuele keer yepeeS kegueYet<eCe peeOeJe kees
veeieefjke Deoeuele kes mece#e hesMe efkeee peelee, lees Meeeo Yeejle kees
Fleveer Deeheefe veneR nesleer~ mewevf eke Deoeuele ves pees Ke Deheveeee, Jen
Deblejje^ere keevetveeW kes efKeueehe nw~ peeOeJe mes ve lees efceueves efoee ieee
Deewj ve ner keevetveer meneelee eoeve kejves keer Devegceefle oer ieF&~ en Yeer
veneR yeleeee ieee efke peeOeJe kes efKeueehe efkeve-efkeve ceeceueeW ceW keee&Jeener
pegueeF&, 2017 14
keer ieF& nw? neueebefke heeefkemleeve ves Meg mes ner Fme yeele kees veneR ceevee
nw efke Fme ceeceues ceW efJeevee kevJeWMeve ueeiet neslee nw, keeeWefke peeOeJe
Yeejleere Kegehf eee SpeWmeer kes keee&jle DeefOekeejer nQ leLee en heeefkemleeve
keer megj#ee mes peg[e cemeuee nw~ Dele: Fme ceeceues ceW keebmeguej meneelee
eoeve veneR keer pee mekeleer~ peyeefke Yeejle ves kene nw efke peeOeJe F&jeve
Jeeheej kes efueS ieS Les~ Gvekee efkemeer Kegehf eee SpeWmeer mes keesF& mebheke&
veneR nw~ Fme lejn kes cegeW hej Flevee mhe JeeJe Yeejle keer Deesj mes
Meeeo henueer yeej Deeee nw~
Deblejje^ere veeeeuee ceW Fme ceeceues hej megveJeeF& keer MegDeele
Fmeer cegs mes ngF& efke keee veeeeuee kees peeOeJe ceeceues hej megveJeeF& kee
DeefOekeej nw? Yeejle kee ceevevee nw efke efJeevee kevJeWMeve kes Jewkeefuheke
eeseskee@ue kee Devegso I Fme ceeceues ceW veeeeuee kes DeefOekeej #es$e kees
DeeOeej eoeve kejlee nw~ Fmekes Devegmeej, efJeevee kevJeWMeve kes eeesie
DeLeJee efveJe&eve mes mebyebefOele efJeJeeoeW kes mebyebOe ceW Deblejje^ere veeeeuee
kees megveJeeF& kejves kee DeefOekeej nw~
Fme mebyeb Oe ceW veeeeuee ves en veesef me efkeee nw efke efJeevee
kevJeWMeve kes lenle kegueYet<eCe peeOeJe kees keebmeguej meneelee kes Yeejle kes
eMve hej oesveeW he#eeW ceW JeemleJe ceW celeYeso nw~ Yeejle eje Deejeshe ueieeee
ieee nw efke peeOeJe keer efiejheleejer Deewj vepejyeboer kes mebyebOe ceW DeeJeMeke
jepeveefeke meteveeSb GheueyOe kejeves leLee Gve leke Yeejle keer hengbe
eoeve kejves ceW heeefkemleeve keer efJeheuelee efJeevee kevJeWMeve kee GuuebIeve
nw~ veeeeuee kes efJeeej ceW Jewkeefuheke eeseskee@ue kes Devegso I kes
eeJeOeeve Fme yeele kes eceeCe nQ efke eLece dee Deblejje^ere veeeeuee
kee Fme ceeceues hej #es$eeefOekeej nw~ veeeeuee ves Deeies kene efke Yeejle-
heeefkemleeve kes ceOe Je<e& 2008 ceW ngS keebmeguej mebyebOeeW hej efhe#eere
mecePeewles kee veeeeuee kes #es$eeefOekeej hej keesF& eYeeJe veneR nesiee~
Deblejje^ere veeeeuee kee Debleefjce efveCe& e
Deblejje^ere veeeeuee ceW peeOeJe kesme : Yeejle yeveece heeefkemleeve
hej megveJeeF& DeYeer peejer nw~ veeeeuee kes 11 meomeere veeeeOeerMeeW keer
heer" Fme ceeceues kees osKe jner nw~ FmeceW Meeefceue veeeeOeerMeeW ceW je@veer
Deyeence (DeOe#e), efnmeeMeer DeesJee[e, keevekee[es ef^ve[s[, Met nwveefkeve,
peesDeeve [esveesIegF&, pee@efpe&ees ieepee, petefueee mesyegeE[s, oueyeerj Yeb[ejer,
hewef^ke je@eyf evmeve, pescme eehees[& leLee efkeefjue pesJeeefpe&eve nQ~ OeeleJe nw
efke FmeceW Meeefceue oueyeerj Yeb[ejer kee mebyebOe Yeejle mes nw~
15 ceF&, 2017 kees Yeejle leLee heeefkemleeve ves Dehevee-Dehevee he#e
jKee~ Yeejle keer Deesj mes Jeefj Jekeerue njerMe meeuJes ves, lees heeefkemleeve
keer lejhe mes ceesncceo hewpeue ves Deheveer-Deheveer oueerueW hesMe keeR~ Gme
oewjeve ner Yeejleere Jekeerue njerMe meeuJes ves en DeeMebkee peleeF& efke
heeefkemleeve megveJeeF& hetjer nesves mes henues ner keneR peeOeJe kees heebmeer ve os
os~ FmeerefueS Deblejje^ere veeeeuee eje Debleefjce DeeosMe peejer efkeS
ieS nQ~ Deheves Debleefjce DeeosMe ceW veeeeuee ves kene efke peye leke Debelf ece
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
efveCe&e veneR efoee peelee leye leke peeOeJe kees oer ieF& heebmeer keer mepee kees
efve<heeefole veneR efkeee peeSiee Deewj heeef kemleeve kees Fme efveCe& e kes
efeeevJeeve kes efueS keer pee jner keee&Jeener keer metevee veeeeuee kees
osveer nesieer~
Deblejje^e re veeeeuee
Deblejje^ere veeeeuee (International Court of Justice) mebege
je^ mebIe kee ecegKe veeefeke Debie nw~ Fmekeer mLeehevee mebege je^
mebIe kes ee&j eje petve, 1945 ceW keer ieF& Leer leLee Fmeves Deewue,
1946 mes keee& kejvee eejbYe efkeee~ en o nsie (veerojueQ[dme) kes
heerme hewuesme (Peace Palace) ceW efmLele nw~ mebege je^ mebIe kes 6
cegKe DebieeW ceW mes ener Skecee$e Debie Ssmee nw, pees vetee@ke& (meb.je.
Decesejf kee) ceW efmLele veneR nw~
Deblejje^ere veeeeuee ceW 15 veeeeOeerMe nesles nQ, pees efke mebege je^
cenemeYee Deewj megj#ee heefj<eo eje 9 Je<eeae keee&keeue kes efueS egves
peeles nQ~ veeeeuee keer DeeefOekeeefjke Yee<ee Debespeer leLee eWe nw~ en
Deblejje^ere keevetveeW kes Devegmeej, jepeeW eje emlegle efJeJeeoeW kee
meceeOeeve kejlee nw leLee DeefOeke=le mebege je^ kes DebieeW Deewj efJeMes<e
SpeWefmeeeW eje efveefo& keevetveer meJeeueeW hej meueen osves kee keee&
kejlee nw~
Fme ekeej veeeeuee eje Debelf ece efveCe&e Deeves leke peeOeJe keer
heebmeer keer mepee hej Debleefjce jeske ueiee oer ieF& nw~ Deblejje^ere
veeeeuee ves Fme ceeceues ceW Yeejle kees 13 efmelebyej, 2017 leke peJeeye
oeefKeue kejves kees kene nw, peyeefke heeefkemleeve kees 13 efomebyej, 2017
leke peJeeye oeefKeue kejvee nw~
heeefkemleeve eje efveCe&e keer DeJensuevee hej keee nesiee?
heeefkemleeve eje ueieeleej Fme yeele keer oueerue oer peeleer jner nw
efke peeOeJe ceeceuee Deblejje^ere veeeeuee kes DeefOekeej #es$e ceW veneR
Deelee~ Ssmeer efmLeefle ceW eMve G"vee mJeeYeeefJeke nw efke hewmeuee Yeejle kes
he#e ceW peeves hej Deiej heeefkemleeve veeeeuee kes efveCe&e kee heeueve ve kejs
lees? keee Deblejje^ere veeeeuee kes heeme DeefOekeej nw efke Jen efveCe&e
kee heeueve kejJee mekes? Deeies keee nes mekelee nw?
mebege je^ mebIe kes ee&j kes Devegso 94 ceW kene ieee nw efke
mebege je^ kes meYeer meomeeW kees Gve ceeceueeW ceW veeeeuee kes hewmeues
kee heeueve kejvee nesiee efpemeceW Jes Ske he#e nQ~ Yeejle SJeb heeefkemleeve
oesveeW osMeeW ves Fme hej nmlee#ej efkeS nQ leLee Fmekeer hegef keer nw~ Fmekes
Deefleefje keebmeguej mebyebOeeW hej efJeevee kevJeWMeve kee Ske Jewkeefuheke
eeseskee@ue Yeer nw pees efJeJeeoeW kes DeefveJeee& meceeOeeve keer yeele kejlee nw~
Yeejle Deewj heeefkemleeve oesveeW Fme eeseskee@ue kes Ske he#e nQ~
efJeJeeoemheo ceeceueeW ceW veeeeuee kee efveCe&e Debelf ece Deewj Deheerue
jefnle neslee nw, eeefhe Deblejje^er e veeeeuee kes heeme Deheves efveCe&e kees
Debke-7 pegueeF&, 2017 15
ueeiet kejJeeves kee keesF& GhekejCe veneR nw~ en mebege je^ megj#ee
heefj<eo ner nw pees jepeeW hej veeeeuee kes efveCe&e kees ceeveves kees ueskej
oyeeJe yevee mekelee nw~ uesekf eve FmeceW Yeer keF& mecemeeSb nQ
(i) efveCe&e Deiej megj#ee heefj<eo kes 5 mLeeeer meomeeW kes efKeueehe nes,
lees Jes Jeeres kej mekeles nQ~ Decesejf kee yeveece efvekeejeiegDee ceeceues ceW
Ssmee nes egkee nw, peye efveCe&e Decesejf kee kes efKeueehe Deeee Lee~
Fmekes DeueeJee eerve, pees efke megj#ee heefj<eo kee Ske mLeeeer
meome nw, Jen heeefkemleeve kes he#e ceW peeOeJe kesme ceeceues ceW Jeeres
kej mekelee nw~
(ii) megj#ee heefj<eo Fme ceeceues ceW nmle#eshe mes cevee kej mekeleer nw Deewj
leye hewmeues kees ueeiet kejeves kee keesF& Deewj lejerkee veneR nesiee~
(iii) Deiej Deblejje^ere Meebefle Deewj megj#ee oebJe hej ueieer nes, lees megj#ee
heefj<eo eje DeefveJeee& Gheee DeheveeS pee mekeles nQ~ neueebefke
megj#ee heefj<eo ves keYeer Ssmee efkeee veneR nw~
keebm eguej mebyebOeeW hej efJeevee kevJeWM eve
en Ske Deblejje^ere mebeOf e nw pees mJeleb$e jepeeW kes ceOe keebmeguej
mebyebOeeW kes efueS {ebes kees heefjYeeef<ele kejlee nw~ Fme mecePeewles hej 24
Deewue, 1963 kees efJeevee ceW nmlee#ej efkeS ieS~ en mecePeewlee 19
ceee&, 1967 mes eYeeJeer ngDee~ Deye leke kegue 179 osMe Fme mecePeewles ceW
heeef&eeb nQ, peyeefke 48 osMeeW ves Fme hej nmlee#ej efkeee nw~ Yeejle ves
28 veJebyej, 1977 kees Fme mecePeewles kee heefjenCe (Accession)
efkeee Lee, peyeefke heeefkemleeve eje Fmekee 14 Deewue, 1969 kees
heefjenCe efkeee ieee~ Fme mecePeewles kes Devegso 36 kes lenle jepeeW
kees otmejs jepeeW ceW efiejheleej efkeS ieS Deheves veeieefjkeeW mes mebeej
Deewj mebheke& mLeeefhele kejves kee DeefOekeej nw~
efve<ke<e&
cenekeefJe jyeeRveeLe wieesj kee keLeve nw leLe keF& nesles nQ peyeefke
mele Ske ner neslee nw~ en Deueie yeele nw efke eleske leLe Deheveer
melelee kee oeJee DeJeMe kejlee nw~ en leLe ner nw efke Yeejle Deewj
heeefkemleeve Ske ueeskeleebe$f eke osMe nQ, uesekf eve mele en nw efke Fme ef
mes Yeejle ceW ueeskeleb$e keer pe[W Deewj ienjer nesleer pee jner nQ, lees JeneR
heeefkemleeve Ske kecepeesj SJeb efJeheue je^ keer esCeer ceW Meeefceue efkeS
peeves keer keieej hej Ke[e nw~ Ssmee FmeefueS keeeWefke heeefkemleeveer mesvee
kee meeee ve kesJeue Jeneb keer ueeskeleebe$f eke mebmLeeDeeW hej, yeefuke efveJee&efele
mejkeej hej Yeer ceb[jelee jnlee nw~ Deepe heeefkemleeve ceW Meefe kes keF&
keW efJekeefmele nes ieS nQ efpeveceW Deehemeer KeeReleeve ueieer jnleer nw~
Yeejle Deewj heeefkemleeve kes yeere peye keYeer Yeer mebyebOeeW kees megOeejves
keer yeele Meg nesleer nw, lees heeefkemleeveer mesvee eje legjble efkemeer ve efkemeer
Ssmeer Ievee kees Debpeece osves keer keesefMeMe nesleer nw efpememes mebyebOeeW kees
megOeejves keer eefeee "he nes peeS~ neue ner ceW heeefkemleeveer eOeeveceb$eer
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
eje Yeejle mes mebyebOeeW kees megOeejves kes mebyebOe ceW JeeJe efoee ieee Lee,
mebYeJele: eefleefeee ceW ner Jeneb keer mesvee eje kegueYet<eCe peeOeJe kees
efiejheleej kej Ske yeej efhej ceenewue ceW leuKeer kees ye{eJee os efoee ieee~
Ssmee Yeer nes mekelee nw efke mesvee, peeOeJe ceeceues hej heeefkemleeveer mejkeej
keer Deblejje^ere mlej hej meeKe kees efiejekej meee kees Kego nmleiele
kejves keer meese jner nes~ efheueneue Deepe Fmeer cegs hej oesveeW osMe
(Yeejle-heeefkemleeve) Deblejje^ere veeeeuee ceW nQ~
Yeejle keer henueer peerle nes egkeer nw keeeWekf e heeefkemleeve kes efJejesOe kes
yeeJepeto Deblejje^er e veeeeuee ves Fme ceeceues kees megveJeeF& nsleg ve kesJeue
mJeerkeej efkeee, yeefuke heeefkemleeveer mewve Deoeuele kes efveCe&e hej Debleefjce
jeske Yeer ueiee oer~ Yeejle keebmeguej meneelee leLee ceeveJeeefOekeej kes
GuuebIeve kes cegs hej veeeeuee ieee nw~ heeefkemleeve Yeer Deheves he#e ceW
leLeeW kee hegefueboe ueskej Deblejje^er e veeeeuee hengbee nw~ neueebefke en
lees Jee ner yeleeSiee efke Fve leLeeW ceW melelee efkeleveer nw~ en mener nw
efke kegueYet<eCe peeOeJe kes efueS Yeejle kees DeYeer uebyeer keevetveer ue[eF&
ue[veer he[sieer~ uesefkeve en mebYeJele: henueer yeej ngDee efke Yeejle mejkeej
Deheves veeieefjke kees yeeeves kes efueS Fme meercee leke ieF& leLee Deblejje^ere
veeeeuee kee ojJeepee KeKeeee~ Fmekee keejCe Meeeo en Yeer Lee
efke ceeceuee heeefkemleeve mes peg[e Lee Deewj peveYeeJeveeSb en ceebie kej jneR
LeeR efke mejkeej peeOeJe kees yeeeves kes efueS nj mebYeJe keoce G"eS~ Yeues
ner Yeejle kees MegDeeleer meheuelee eehle ngF& nes, uesekf eve Deeies keer jen
yengle keef"ve nw~ efheueneue ceeceuee Deblejje^ere veeeeuee ceW nw Deewj
kejes[eW YeejleJeeefmeeeW kees veee keer Dehes#ee nw~
meejebM e
kegueYet<eCe megOeerj peeOeJe Yeejleere veeieefjke SJeb hetJe& veewmesvee DeefOekeejer
nQ~
heeefkemleeveer mewve Deoeuele ves peemetmeer kes Deejeshe ceW 10 Deewue,
2017 kees heebmeer keer mepee megveeF&~
8 ceF&, 2017 kees Yeejle eje Deblejje^ere veeeeuee ceW eeefekee
oeefK eue~
11 meomeere veeeeOeerMeeW keer heer" ceW je@veer Deyeence DeOe#e leLee
oueyeerj Yeb[ejer (Yeejle) Meeefceue~
keebmeguej mebyebOeeW hej efJeevee kevJeWMeve 19 ceee&, 1967 mes eYeeJeer
ngD ee~
Yeejle ves 28 veJebyej, 1977 kees Fme mecePeewles kee heefjenCe
(Assession) efkeee~
petve, 1945 ceW mLeeefhele Deblejje^ere veeeeuee ves Deewue, 1946 mes
keee& kejvee eejbYe efkeee~
Deblejje^ere veeeeuee, o nsie (veerojueQ[dme) ceW efmLele nw~
pegueeF&, 2017 16
 peer-7 kee leeDeesjefcevee meccesueve
- efJekeeme kegceej Megkeue
$es leeeeb ceb$e MeefeMe %eeve Meefe ke=les egies peer-8 keer meb%ee oer ieF&~ hejbleg Je<e& 2014 ceW etesve keer mebeYeglee kes
ehejs eg MeefeMe mebIes Meefe keueewegies~ DeefleeceCe kes Deejeshe ceW peer-8 mecetn mes me kes efveuebyeve kes heMeele Fmes
$e+iJeso ceW JeefCe&le Fme Mueeske ceW egie efJeMes<e ceW Meefe kes ecegKe eesle hegve: peer-7 kes veece mes hegkeeje peeves ueiee~
keer JeeKee keer ieF& nw~ Mueeske kes Devegmeej, meleegie ceW %eeve, $eslee ceW eeefhe JewefMJeke ceboer kes oewj ceW Je<e& 2009 ceW peer-20 kes efhedmeyeie&
ceb$e, ehej ceW eg leLee keefueegie ceW mebie"ve Meefe kee cetue eesle nesiee~ meccesueve ceW peer-20 (peer-7 leLee 13 Deve efJeMeeue DeLe&JeJemLeeSb) kees JewefMJeke
$e+iJeso keer en YeefJe<eJeeCeer DeeOegefveke meboYe& ceW keeheer no leke eemebefieke DeeefLe&ke ceeceueeW kee cegKe DeeefOekeeefjke cebe Ieese<f ele efkeS peeves kes yeeo peer-
Yeer eleerle nes jner nw~ DeeOegevf eke JewefMJeke egie ceW peneb mebYeeJeveeSb SJeb 7 kes cenlJe ceW keg keceer DeeF& leLeeefhe, Deepe Yeer en cebe efJeMJe JeJemLee kes
egveewefleeeb oesveeW keeheer Jeeheke nes ieF& neW, DeJemejeW kee oesnve SJeb meboYe& ceW cenlJehetCe& mLeeve jKelee nw~ efJeMJe peer[erheer, mekeue efJeMJe efveee&le
egveewefleeeW (DeelebkeJeeo, DeefleJeeo, heee&JejCeere Demeblegueve, DeeefLe&ke DeefmLejlee, leLee Deeeele ceW Ske-efleneF& keer efnmmesoejer jKeves Jeeues peer-7 kes leerve je^
Keee Demegj#ee Deeefo) kee meecevee mJeeb ner kej uesves kee meeceLe& Meeeo (meb.je. Decesefjkee, eebme leLee etveeFs[ eEkeie[ce) mebege je^ megj#ee
ner efkemeer osMe kes heeme nw~ Ssmes ceW meecetefnke eeeme Deheefjnee& nes ieee heefj<eo ceW mLeeeer meome nQ~ Deblejje^ere efJeeere mebmLeeDeeW ceW Yeer Fvekeer
nw~ Deepe JewefMJeke JeJemLee kees efmLej, eieefleMeerue SJeb meceeJesMeer yeveeves cenlJehetCe& Yetefcekee nw~ efJeefYevve JewefMJeke cegeW hej eee& SJeb meneesieelceke
leLee ueesieeW kes DeefOekelece keueeCe nsleg Deveske JewefMJeke SJeb #es $eere ieefleefJeefOeeeW kes mebeeueve nsleg eleske Je<e& peer-7 keer efMeKej yew"ke Deeeesefpele
mebie"veeW kes ceeOece mes eeeme efkeS Yeer pee jns nQ~ Ssmee ner Ske eeeme keer peeleer nw~ Fueer keer DeOe#elee ceW leeDeesjefcevee Menj ceW 26-27 ceF&,
2017 kes ceOe Deeeesepf ele peer-7 efMeKej meccesueve, 2017 FvneR yew"keeW keer
mecetn-7 (peer-7) Yeer nw~ Fme cebe kes ceeOece mes meele DeeCeer Deeweesefieke
e=Keuee
b keer 43JeeR ke[er nw~ Fme meccesueve keer DeOe#elee Fueer kes eOeeveceb$eer
osMeeW, ecegKe DeeefLe&ke mebie"veeW leLee efJeMes<e Deecebef$ele osMeeW kes eefleefveefOe
heeDeesuees peWef ueesveer ves keer~
efJeMJe JeJemLee ceW megOeej nsleg efJeeej-efJeceMe& kejles nQ~ Fueer kes erheere
Menj leeDeesjefcevee ceW 26-27 ceF&, 2017 kes ceOe Deeeesepf ele peer-7 kee leeDeesjefcevee meccesueve kes eefleYeeieer
43Jeeb meccesueve Fmeer e=bKeuee keer Ske ke[er nw~
osMe eefleefveefOe heo
kevee[e peefmve [s eOeeveceb$eer
peer- 7 : Ske heefjee eebme FcewvegSue ceweeW je^heefle
peer-7 efJeMJe kes meele meJee&efOeke efJekeefmele SJeb Deeweeseif eke osMeeW kee pece& veer Sbpesuee cekexue eebm euej
Ske Deveewheeeefjke mebie"ve nw~ Fme mebie"ve kee ve lees keesF& cegKeeuee/ Fueer heeDeesuees peWefueesveer eOeeveceb$eer
meefeJeeuee nw, ve ner keesF& ee&j~ Fmekes DeOe#e kee egveeJe eefle Je<e& peeheeve eEMepees Deyes eOeeveceb$eer
eefceke DeeOeej hej efkeee peelee nw~ peer-7 kee ie"ve JewefMJeke DeeefLe&ke ceboer meb.je. Decesejf kee [esveeu[ ^bh e je^heefle
SJeb lesue mebke keer he=Yetecf e ceW, Je<e& 1975 ceW eebme kes lelkeeueerve etkes Lesjsmee ces eOeeveceb$eer
je^heefle Jesuesjer efpemkee[& [er SmsFbie kes Deeeve hej efJeMJe kes meJee&efOeke peer ve-ke uee[ etjesheere
Deeweesieerke=le, ueeskeleebe$f eke SJeb iewj-meceepeJeeoer 6 je^eW eLee- eebme, pebkej keceerMeve DeOe#e
mebege jepe Decesefjkee, etveeFs[ eEkeie[ce, Fueer, pece&veer SJeb peeheeve etjesefheeve etevf eeve [esveeu[ mke etjesheere
eje peer-6 kes he ceW efkeee ieee Lee~ Je<e& 1976 ceW kevee[e kes meefcceueve keeGb efmeue
mes Fmes peer-7 peyeefke Je<e& 1997 ceW me kes meefcceueve kes Ghejeble Fmes DeOe#e
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 17
 osMe/Deb. mebie"ve Deeceb ef$ele Deef leefLe heo peer-7 SJeb me
FefLeDeesehf eee nwues ceefjece oermeeuesive eOeeveceb$eer efJeIeve kes heMeele me ves DeeefLe&ke GoejerkejCe SJeb yeepeejesvcegKe
kes vee Gnt kesveee je^heefle DeLe&JeJemLee kees Deheveekej peer-7 je^eW kees Deheveer Deesj Deekeef<e&le
veeFpej cenecesog Fmeeshet je^heefle efkeee~
veeFpeerefjee esceer DeeseEmeyeepees Ghe eOeeveceb$eer Je<e& 1994 mes me peer-7 kes meeLe Deueie mes yew"keeW ceW meefcceefuele
det tveerefM eee yespeer kewo Fmesefype je^heefle nesves ueiee~
mebege je^ mebIe SWesefveees iegsjsme cenemeefeJe Je<e& 1997 ceW [svesJej (keesueesje[es, Decesejf kee) ceW Deeeesepf ele 23JeeR
efMeKej yew"ke ceW lelkeeueerve Decesefjkeer je^heefle efyeue ekeueve leLee
Deblejje^ere efemerve eyebOe
lelkeeueerve efyeef Me eOeeveceb$eer esveer yuesej kes Deeceb$eCe hej lelkeeueerve
cege kees<e uewi ee[x efveos Meke
meer je^heefle yeesefjme esuleefmeve ves peer-7 keer Jeeef<e&ke efMeKej yew"ke
efJeMJe yeQke efpece eeWie efkece DeOe#e ceW eefleYeeie efkeee Lee~ leYeer mes en mecetn peer-8 kes veece mes peevee
OEC D Sbpesue iegejf ee cenemeefeJe peeves ueiee~
Deeerkeve etevf eeve ceGmee heekeer DeOe#e me keer menYeeefielee Je<e& 2013 leke ner jner~ 40JeeR efMeKej yew"ke
keceerMeve petve, 2014 ceW meer Menj meeseer ceW emleeefJele Leer, eEkeleg etesve kes
Deeerkeer efJekeeme yeQke DeeEkeJegceer De[s efmevee DeOe#e mebyebOe ceW meer veerefle kes efJejesOe ceW ve kesJeue Fme yew"ke kee mLeeve
Deeerkeve etevf eeve Deuhee keeW[s DeOe#e heefjJeefle&le efkeee ieee Deefheleg me kees DemLeeeer leewj hej mecetn mes
(je^heefle efieveer) efveuebefyele Yeer kej efoee ieee~
peer-7 keer efJeMJe DeLe&J eJemLee ceW efm Leefle
(Deebke[s eefleMele ceW)
osMe efJeMJe GDP ceW mebJe=ef oj pevemebKee ceW Jemleg SJeb mesJeeDeeW kes
efnmmesoejer (2016) 2016 efnmmesoejer (2016) efveee&le ceW efnmmesoejer (2016)
meb.je. Decesejf kee 15.5 1.6 4.4 10.8
pece& veer 3.3 1.8 1.1 7.8
eebme 2.3 1.2 0.9 3.5
Fueer 1.9 0.9 0.8 2.7
peeheeve 4.4 1.0 1.7 3.9
etkes 2.3 1.8 0.9 3.6
kevee[e 1.4 1.4 0.5 2.3
peer-7 osMe 31.1 10.3 34.6
efJeMJe 100 3.1 100 100
eesle - efJeMJe DeeefLe&ke efkeesCe, Deewue, 2017 (IMF)

meccesueve kes DeeOeej mlebYe
Je<e& 2017 kes efMeKej meccesueve kee ecegKe efceMeve nwveS efJeMJeeme
kes DeeOeej kee efvecee&Ce (Building the Foundation of Renewed
Trust)~ peer-7 kee en SpeW[e leerve DeeOeej mlebYeeW hej DeeOeeefjle nw (i)
veeieefjke megj#ee; (ii) DeeefLe&ke, heee&JejCeere SJeb meeceeefpeke OeejCeerelee
leLee Demeceevelee ceW keceer leLee (iii) YeeJeer Glheeove eebefle kes egie ceW
veJeeJele&ve, keewMeue SJeb ece~
eLece mlebYe Deepe keer Yeewieeseuf eke DeefmLejlee, ceOe-hetJe& leLee Gejer
SJeb Ghemeneje Deeerkee ceW mebke, JeweMf Jeke DeelebkeJeeo, MejCeeLeea mecemee
Deeefo keer he=Yetecf e ceW veeieefjkeeW keer eEeleeDeeW hej keWefle nw~
efleere mlebYe SpeW[e-2030 kes lenle OeejCeere efJekeeme hej keWefle
nw~ Fmekes lenle peueJeeeg heefjJele&ve hej hesefjme mecePeewles kes Devegheeueve,
Keee megj#ee SJeb hees<eCe, mJeemLe, ueQeif eke mecelee, ceefnueeDeeW SJeb
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
yeeef uekeeDeeW kes DeeefLe& ke meMeeerkejCe leLee Gvekeer efMe#ee hej p eesj
efoee peeSiee~ Fmekes Deefleefje FmeceW meceevelee hej ef JeMes<e peesj ef oee
ieee nw~ Deee SJeb heefjmebheefe keer meceevelee kes meeLe-meeLe Fmekes
lenle eEueie DeLeJee ve=peeleerelee kes DeeOeej hej nesves Jeeues meYeer efJeYesoeW
kees otj kejves hej Oeeve keWef le efkeee peeSiee~ mJeemLe SJeb efMe#ee
leke hengb e kes meboYe& ceW Yeer mecemle efJeYesoeW kees meceehle kejvee Yeer
meccesueve kee eceg Ke ue#e nw~
leermeje DeeOeej mlebYe Deblejje^ere meneesie leLee veJeeJele&ve kes
ceeOece mes JewefMJeke meceeJesMeer mebJe=e
f keer eeefhle nsleg meceefhe&le nw~ en YeeJeer
Glheeove eebefle (eewLeer Deeweese fieke eebefle) kes Deveg he veerelf e-efv ecee&Ce,
veJeeJele&ve, keewMeue efJekeeme, eefceke keueeCe Deeefo pewmes keoce G"eves
hej Oeeve keWefle kejlee nw, efpememes efke meYeer kes efnleeW kee mebj#eCe efkeee
pee mekes~
pegueeF&, 2017 18
 meccesueve keer GheueefyOeeeb
26-27 ceF&, 2017 kes ceOe mebhevve ngS meccesueve kes Ghejeble
leeDees jefcevee Iees< eCee-he$e peejer efkeee ieee efpemeceW keevetve DeeOeeefjle
Deblejje^ere eCeeueer keer mLeehevee leLee OeejCeere JewefMJeke efJekeeme kes eefle
eefleyelee Jee keer ieF&~ meYeer eefleYeeefieeeW ves mJeleb$elee SJeb ueeskeleb$e,
Meebefle, megj#ee leLee ceeveJeeefOekeejeW kes mecceeve hej peesj osles ngS Metve
YegKecejer (Zero Hunger) kes ue#e keer eeefhle hej yeue efoee~ Fme cebe
kes ceeOece mes en mebkeuhe emlegle efkeee ieee nw efke pevelee keer Deekeeb#ee
ner mejkeejeW keer veerelf e kes keW ceW nw efpemes mejkeej, veeieefjke meceepe,
efvepeer #es$e leLee Deece pevelee kes meecetefnke eeeme mes eehle efkeee peeSiee~
meccesueve keer ecegKe GheueefyOeeeb efvecveefueefKele nQ
JewefM Jeke DeLe&J eJemLee
peer-7 kes cebe mes Ssmeer JewefMJeke mebJe=e
f kees DeefOeceeve efoee ieee nw
pees meYeer kes efueS Gelej peerJeve mlej kees megefveefMele kejves kes meeLe-
meeLe iegCeJeeehetCe& jespeieej kee me=peve Yeer kejs~ Ssmeer meg{ , OeejCeere
meblegeuf ele SJeb meceeJesMeer mebJe=ef keer eeefhle nsleg Jeefeiele SJeb meecetefnke
oesveeW mlejeW hej efceefele veerelf e (ceewefke, jepekees<eere leLee mebjeveelceke
veerelf e kee mecevJeeve) keer jCeveerelf e Deheveeves hej yeue efoee ieee nw~
Jeeheej
mJeleb$e, efve<he#e SJeb hejmhej ueeYe eoeve kejves Jeeues Jeeheej SJeb
efveJesMe kees efJekeeme SJeb jespeieej kee Fbpeve ceeveles ngS meome osMeeW ves
Deheves yeepeejeW kees Keesueves, mebj#eCeJeeo kee efJejesOe kejves leLee meYeer
ekeej keer Devegefele Jeeheej eLeeDeeW ([beEheie, iewj-eMeguke yeeOeeSb, yeeOekeejer
lekeveerkeer nmleeblejCe, Devegefele meneefekeer Deeefo) kes efKeueehe Ke[s nesves
kee mebkeuhe peleeee nw~
peer-7 SJeb Deeerkee
peer-7 meccesueve ceW Deeerkeer efJekeeme keer ieefle kees leere kejves leLee
Deeerkee ceW Meebefle, megj#ee SJeb efmLejlee kees megevf eefMele kej Fmes YeeJeer
efveJesMe iebleJe yeveeves nsleg Jeeheke efJeeej-efJeceMe& efkeee ieee~ peer-7 osMeeW
eje Deeerkeer efJekeeme kees Deheveer Ge eeLeefcekelee kejej osles ngS
Deeerkee ceW melele efJekeeme ue#eeW (SpeW[e-2030) leLee Deeerkeer etevf eeve
kes SpeW[e-2063 kes ue#eeW keer eeefhle nsleg Deblejje^ere meneesie kee
DeeMJeemeve efoee ieee~ Deeerkeer efJekeeme nsleg eej jCeveerelf eeeW hej
Oeeve keWefle efkeee ieee nw, pees Fme ekeej nQ (i) Ske Meeble,
megjef#ele SJeb efmLej Deeerkee kee efvecee&Ce, (ii) veJeeJele&ve SJeb ceeveJe
hetbpeer kes efJekeeme eje Deeerkeer #ecelee ceW Je=e f kejvee, (iii) Deeerkee
kees mekeejelceke he mes ieefleMeerue kejvee leLee (iv) Deeerkee ceW veF&
heer{er kes veJeeJele&keeW kees eeslmeeenve osvee~
JewosefM eke ceg s
meccesueve ceW keevetve DeeOeeefjle Deblejje^er e JeJemLee kes efvecee&Ce hej
peesj efoee ieee nw efpememes meYeer je^eW kes ceOe Meebefle mLeeefhele keer pee
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
mekes leLee Gvekeer mebeYeglee, #es$eere DeKeb[lee leLee jepeveerelf eke mJeleb$elee
kees mebjef#ele kejles ngS ceeveJeeefOekeejeW kees megevf eefMele efkeee pee mekes~
meccesueve ceW JeweMf Jeke Deelebkeer ieefleefJeefOeeeW leLee ceeveJeeefOekeejeW kes nveve kes
eefle iebYeerj eEelee Jee kejles ngS Fmekes meceeOeeve nsleg jepeveerelf eke
efveoeve kees meJee&efOeke cenlJe efoee ieee leLee meYeer osMeeW mes mebkeerCe&
mJeeLeeX mes Thej G"kej Fme efoMee ceW eeeme kejves kee Deeeve efkeee
ieee ~ peer-7 kes cebe mes hejceeCeg Deemeej SJeb efve:Mem$eerkejCe kes
mebkeuhe kees hegve: oesnjeee ieee leLee Fmekee heefjheeueve ve kejves nsleg
Gej keesefjee keer eEveoe keer ieF&~ Fmekes Deefleefje meceger efJeJeeoeW kes
DemewveerkejCe kee Yeer Deeeve efkeee ieee leLee Fve hej efJeeej-efJeceMe& kes
ceeOece mes meceeOeeve keer Deesj ye{ves kee Deeeve efkeee ieee~
cebe mes meeFyej nceues keer efmLeefle ceW meecetefnke eefleefeee nsleg
eefleyelee Yeer Jee keer ieF&~
Demeceevelee SJeb ueQe fieke efJeYeso
Demeceevelee kees DeelceefJeMJeeme SJeb mebJe=ef #ecelee kees meerecf ele kejves
Jeeuee ceeveles ngS peer-7 kes cebe mes Fmekes meYeer heeW keer meceeefhle keer
Iees<eCee keer ieF&~ Fmes Jeeheke meboYe& ceW uesles ngS ve kesJeue Deee keer
Demeceevelee Deefheleg Fmekes meYeer meeceeefpeke-meebmke=efleke mJehe keer meceeefhle
kees ecegKe ue#e Ieese<f ele efkeee ieee~ meccesueve ceW yeeefuekeeDeeW SJeb ceefnueeDeeW
kes DeeefLe&ke meMeeerkejCe kees eeslmeeefnle kejves nsleg peer-7 eEueie-
Gejoeeer DeeefLe&ke heee&JejCe kes efueS jes[cewhe (G-7 Roadmap for
a Gender-Responsive Economic Environment) kees Yeer Deheveeee
ieee~
mJeemLe
mJemLe SJeb Des peerJeve kees meeceeefpeke, DeeefLe&ke SJeb megj#ee keer
ef mes cenlJehetCe& ceeveles ngS Fme meccesueve ceW JeweMf Jeke mJeemLe megj#ee
kees meYeer kes efueS megevf eefMele kejves nsleg eefleyelee Jee keer ieF& leLee
Meejerejf ke SJeb ceeveefmeke mJeemLe ceW megOeej nsleg DeeJeMeke veerelf eiele
eeeme keer jCeveerelf e hej eee& keer ieF&~
ceeveJe ieefleMeeruelee
Fme cebe mes eJeeefmeeeW SJeb MejCeeefLe&eeW ceW Deblej kej je^ere SJeb
Deblejje^ere mlej hej Deeheelekeeueerve SJeb oerIe&keeueerve oesveeW efkeesCe
mes Gefele eyebOeve keer DeeJeMekelee hej yeue efoee ieee~ MejCeeefLe&eeW nsleg
eLeemebYeJe Gvekes osMe kes vepeoer ke meneelee SJeb meneesie GheueyOe
kejJeevee leLee GvnW megjef#ele Jeeheme Yespeves SJeb GvnW Dehevee Iejsuet
mecegoee yeveeves nsleg Gefele meneelee eoeve kejves kee mebkeuhe Jee
efkeee ieee~
Keee megj#ee SJeb hees<eCe
YegKecejer kee Deble, Keee megj#ee keer eeefhle, hees<eCe mlej ceW megOeej
SJeb OeejCeere ke=ef<e kees eeslmeenve osvee peer-7 osMeeW keer eeLeefcekelee ceW nw~
Fmeer kes efiele peer-7 osMeeW eje Je<e& 2030 leke efJekeemeMeerue osMeeW kes
Debke-7 pegueeF&, 2017 19
500 efceefueeve ueesieeW kees YegKecejer SJeb keghees<eCe mes yeenj efvekeeueves kee leLee Deheves oeefelJeeW kee efveJe&nve kejles ngS Deeieeceer JewefMJeke egveewefleeeW
meecetefnke ue#e jKee ieee nw~ peer-7 kes cebe mes Jele&ceeve SJeb YeefJe<e kes kee efceuekej meecevee kejvee nesiee, leYeer meccesueve meeLe&ke nesiee DeveLee
YegKecejer mebke mes efveheves nsleg SJeb eYeeJeer, meg{ SJeb ueeseMeerue en meccesueve Yeer Ske eee heeea cee$e yeve kej jn peeSiee~ DeeMee nw
Deblejje^ere leb$e kes efvecee&Ce kes eefle eefleyelee Yeer Jee keer ieF& nw~ efke Je<e& 2018 ceW kevee[e ceW nesves Jeeues Deeieeceer meccesueve leke Fve
meccesueve ceW Deeerkee keer oeveere efmLeefle kes cesvepej Deeerkee hej efJeMes<e Iees<eCeeDeeW kes meeLe&ke heefjCeece eehle nes egkes neWies~
Oeeve osves leLee meneelee ceW Je=e f keer yeele Yeer kener ieF& nw~ meejebM e
heee&JejCe SJeb Tpee& Fueer kes erheere Menj leeDeesjefcevee ceW 26-27 ceF&, 2017 kes ceOe
meccesueve ceW meecetefnke Tpee& megj#ee nsleg eefleyelee Jee kejles peer-7 kee 43Jeeb meccesueve Deeeesepf ele~
ngS Tpee& mebmeeOeveeW SJeb lekeveerkeer nsleg Ske Kegues, heejoMeea SJeb megjef#ele peer-7 ceW meefcceefuele osMe nQ-eebme, mebege jepe Decesejf kee etveeFs[
JewefMJeke yeepeej keer mLeehevee kees megefveefMele kejves keer yeele kener ieF& nw~ eEkeie[ce, Fueer, pece&veer, peeheeve leLee kevee[e~
meccesueve ceW Tpee& #es$e kes heeblejCe SJeb mJe Tpee& kees Deheveeves mes efMeKej meccesueve kee ecegKe efceMeve, veS efJeMJeeme kes DeeOeej kee
mebJe=ef SJeb jespeieej me=peve keer mebYeeJevee kees osKeles ngS YeeJeer jCeveerelf e efvecee& Ce~
hej Yeer efJeceMe& efkeee ieee~ Fmekes Deefleefje peueJeeeg heefjJele&ve hej hesefjme meccesueve keer DeOe#elee Fueer kes eOeeveceb$eer heeDeesuees peWefueesveer
mecePeew les kes eYeeJ eer efeeevJ eeve kees meg efveefMele kejeves kes eefle Yeer eje~
eefleyelee Jee keer ieF& nw~ Fme ef mes efJekeemeMeerue osMeeW kees leeDeesjefcevee Iees<eCee-he$e peejer~
meneesie eoeve kejves hej Yeer menceefle yeveer~ Je<e& 2030 leke efJekeemeMeerue osMeeW kes 500 efceefueeve ueesieeW kees
veJeeJele&ve, keewM eue SJeb ece YegKecejer Je keghees<eCe mes yeenj efvekeeueves kee ue#e~
Fme meccesueve ceW Deeieeceer Glheeove eebefle (Next Production peer-7 osMeeW keer efnmmesoejer
Revolution : NPR) hej Jeeheke efJeceMe& efkeee ieee~ Deeescewefke Glheeove (i) efJeMJe pevemebKee ceW - 10.3 eefleMele
DeeOeeefjle veJeerve Glheeove eCeeueer mes Glhevve DemeeOeejCe DeJemejeW SJeb (ii) efJeMJe peer[erheer ceW - 31.1 eefleMele

YeeJeer jespeieej egveewelf eeeW kes efiele efMe#ee, keewMeue SJeb veJeeJele&ve ceW
megOeej leLee ece yeepeej keer veerefleeeW kees ueeseMeerue yeveeves hej menceefle
Jee keer ieF& nw~ Fme ef mes peer-7 veJeeJele&ve, keewMeue SJeb ece hej
Jeefe-keWefle keee&-eespevee (G-7 People-Centered Action Plan
on Innovation, Skill and Labour) kees Yeer Deheveeee ieee~
meceer#ee
peer-7 kes 43JeW efMeKej meccesueve kee keWeEyeog efJeMJeeme yeneueer
jne~ meccesueve ceW veeieefjkeeW SJeb mejkeej kes ceOe efJeMJeeme leLee mejkeejeW
kes ceOe efJeMJeeme kees ye{ekej Ske keevetve DeeOeeefjle JewefMJeke eCeeueer keer
heefjkeuhevee keer ieF&~ en meccesueve JeefeeeW keer megj#ee SJeb mecceeve kees
megevf eefMele kejeves, GvnW YeeJeer egveewefleeeW nsleg leweej kejves leLee GvnW
Ske yesnlej keue GheueyOe kejeves keer ef mes Yeer cenlJehetCe& jne~
Demeceevelee kes meYeer heeW keer meceeefhle leLee ueQeif eke mecelee keer eeefhle kee
mebkeuhe mejenveere nw~ meccesueve ceW Deeerkee hej efJeMes<e Oeeve osvee
meccesueve kes ceeveJeere mJehe kees Yeer Gpeeiej kejlee nw~ hesefjme mecePeewles
kes heefjheeueve nsleg efJekeemeMeerue osMeeW kees DeeefLe&ke meneelee eoeve kejves
kee efveCe&e Yeer mJeeiele eesie nw~ mecee he mes en meccesueve efJekeefmele
osMeeW kes JewefMJeke GejoeefelJe keer efoMee ceW Ske meeLe&ke keoce vepej
Deelee nw~ Deye DeeJeMekelee Fve Iees<eCeeDeeW kes heefjheeueve kees megevf eefMele
kejeves keer nw~ meYeer osMeeW kees Deheves mebkeerCe& mJeeLeeX mes Thej G"kej
Ske veee DeeOeeefjle JewefMJeke JeJemLee kes efvecee&Ce nsleg Deeies Deevee nesiee
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 20
 oef#eCe SefMeee Gheen kee e#esheCe
he=Yetefce peerm ew-9 (oef#eCe SefM eee Gheen)
26 ceF&, 2014 kees Deheves MeheLe enCe meceejesn ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer oef#eCe SefMeee Gheen (peermew-9) Fmejes eje efveefce&le Ske Yetemf Lej
ves oef#eCe SefMeeeF& osMeeW kes je^eOe#eeW/eOeevecebef$eeeW kees Deecebe$f ele kej Fve mebeej Gheen nw~
osMeeW kes meeLe Yeejle kes mebyebOeeW kes Ske veS efkeesCe Gheen kee eeLeefceke GsMe oef#eCe SefMeeeF&
kee mebkesle efoee Lee~ petve, 2014 ceW Fmejes eje eebme osMeeW kees keset yeQ[ (Ku-Band) ceW efJeefYevve mebeej
kes mhee@-7 (SPOT-7) mecesle heebe GheeneW kes meheue Devegeeesie GheueyOe kejevee nw~
e#esheCe kes DeJemej hej Yeejleere Jew%eeefvekeeW kees mebyeesefOele peermew-9 Gheen Fmejes kes ceeveke DeeF&-2 kes
kejles ngS eOeeveceb$eer ves Fmejes kees Ske meeke& Gheen yeme (I-2K Bus) kes meceveghe nw~
(Saarc Satellite) efJekeefmele kejves kee megPeeJe efoee 2230 efkeee. GlLeeheve Jeceeve (Lift-off
Lee~ eOeeveceb$eer keer Gheeg&e Deekeeb#ee kes efiele Fmejes ves peermew-9 Gheen Mass) Jeeuee en Gheen Deekeej ceW IeveeYe (Cuboid) nw pees
kee efJekeeme SJeb e#esheCe efkeee nw~ peermew-9 Gheen heefjeespevee ceW Meeefceue Ske keWere efmeueW[j kes eejeW Deesj efveefce&le nw~
nesves mes heeefkemleeve eje Fbkeej efkeS peeves kes keejCe Fme Gheen kees meeke& Gheen ceW keset-yeQ[ ceW heefjeeefuele nesves Jeeues mebeej ^ebmeheeW[j
Gheen kes yepeee oef#eCe SefMeee Gheen veece efoee ieee~ ueies nQ~
e#es heCe Deu^e ef^h eue pebkeMeve meesuej mesue (Ultra T riple Junction
5 ceF&, 2017 kee efove oef#eCe SefMeeeF& osMeeW kes mebyebOeeW ceW ceerue kee Solar Cells) mes ege Gheen kes oes meewj Ssjs (SolarArrays)
helLej meeefyele ngDee, peye Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve (Fmejes) 3500 Jee@ efyepeueer Glhevve kejles nQ~
ves peermew-9 (GSAT-9) Gheen kee meheue e#esheCe efkeee~ peermew-9 Gheen ceW Serdet[ Sb[ Dee@eyf e& keb^eus e efmemce (AOCS),
peermew-9 Gheen kees oef#eCe SefMeee Gheen veece efoee ieee nw~ ceesceWce Jnerume, cewivesefke eke&me& Sb[ Lemme&, efueefkeJe[ Sheespeer ceesj
Gheen kee e#esheCe Fmejes kes Yet-leguekeeefueke Gheen e#esheCe (LAM), hueepcee Lemme& Deeefo GhekejCe mebueive nQ~
eeve peerSmeSueJeer-She09 (GSLV-F09) eje meleerMe OeJeve oef#eCe SefMeee Gheen (peermew-9) keer ecegKe efJeMes<eleeSb
Debleefj#e keW, Meej (SDSC SHAR), eernefjkeese kes efleere ef ceMeve mebeej Gheen
ueebe hew[ mes efkeee ieee~ ke#ee YetefmLej
en peerSmeSueJeer keer kegue 11JeeR peyeefke mJeosMeer eeeespesefveke
Jeceeve Meg<ke Jeceeve - 976 efkeee.
Thejer ejCe kes meeLe ueieeleej eewLeer meheue G[eve Leer~
GlLeeheve Jeceeve - 2230 efkeee.
meejebM e
5 ceF&, 2017 kees peermew-9 kee e#esheCe peerSmeSueJeer-F09 eje~
Yeewelf eke Deeeece 1.53 ceer. 1.65 ceerj 2.40 ceerj

peermew-9 kee Deve veece oef#eCe SefMeee Gheen~ Tpee& Glheeove 3500 Jee@, oes 90 SSe

peermew-9 nw : Ske mebeej Gheen efueefLeece Deeeve yew^er

peermew-9 kes ceeOece mes Yeejle, Deheieeefvemleeve, yeebiueeosMe, Yeteve, veerl eYeej keset - yeQ[ ^ebmeheeW[j
vesheeue, ceeueoerJe SJeb eeruebkee kees otjmebeej SJeb emeejCe Devegeeesie efceMeve DeJeefOe 12 Je<e&
mesJeeSb eehle neWieer~ keJejspe #es$e oef#eCe SefMeeeF& osMe
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 21
 peerSmeSueJeer-She0 9
Yet-leguekeeefueke Gheen e#esheCe eeve peerSmeSueJeer She-09 eje
oef#eCe SefMeee Gheen p eermew-9 kees Yet-leguekeeef ueke DeblejCe ke#ee
(Geosynchronous Transfer Orbit : GTO) ceW e#esehf ele efkeee ieee~
efpemekes yeeo keF& ejCeeW ceW Gheen kes uewce (LAM) kees
oeiekej Gmes Debelf ece Je=eekej YetefmLej ke#ee (GSO) ceW hengbee
efoee ieee~
peer S meSueJeer kes Fme mebmkejCe (ceeke& II) kees 2 mes 2.50 ve Yeej
Jeie& kes GheeneW kees Yet-leguekeeefueke DeblejCe ke#ee ceW mLeeefhele kejves kes
efueS ef[peeFve efkeee ieee nw~
peerSmeSueJeer-She09 keer kegue uebyeeF& 49.1 ceerj nw~
peerSmeSueJeer-She09 kee DeefYeefJeveeme (Configuration) peveJejer,
2014, Deiemle, 2015 Deewj efmelebyej, 2016 ceW e#esefhele eceMe: peerSmeSueJeer-
[er5, peerSmeSueJeer-[er 6 SJeb peerSmeSueJeer-She05 kes meceveghe nw~
efJeiele e#esheCeeW ceW peerSmeSueJeer-[er5 SJeb peerSmeSueJeer-[er6 kes
eje Yeejle kes 2 mebeej GheeneW eceMe: peermew-14 leLee
peermew-6 kees meheueleehetJe&ke ke#ee ceW mLeeefhele efkeee ieee Lee~
peyeefke Yeejle kes ceewmece Gheen Fvemew-3[erDe j kees peerSmeSueJeer-
She05 eje Yet-leguekeeefueke DeblejCe ke#ee (GTO) ceW mLeeefhele
efkeee ieee Lee~
oef#eCe SefM eee Gheen kes Devegeeesie
oef#eCe SefMeee Gheen (peermew-9) efJeefYevve otjmebeej SJeb emeejCe
Devegeeesie mesJeeSb eoeve kejves ceW me#ece nw~
Gheen kee Gheeesie Deeheoe eyebOeve meneelee, ceewmece efJe%eeve-
mebyebOeer Deebke[eW kes emeejCe Deewj Mewef#eke, Jew%eeefveke SJeb DevegmebOeeve
mebmLeeveeW kees pees[ ves (vesJeefke ie) pewmes DevegeeesieeW ceW efkeee
peeSiee~
Gheen kes ceeOece mes meome osMeeW Deheieeefvemleeve, yeebiueeosMe,
Yeteve, Yeejle, ceeueoerJe, vesheeue SJeb eeruebkee kes ceOe #es$eere
meneesie cepeyetle nesiee~
oef#eCe SefMeee Gheen kes e#esheCe mes Yeejle kes Fve : he[esmeer
osMeeW kes ceOe mebeej eCeeueer kees eeslmeenve efceuesiee Deewj Deeheoe
mebheke& ceW megOeej nesiee~
oef#eCe SefM eeeF& osM eeW kes Debleefj#e keee&ece
heeefkemleeve ves Yeejle kes oef#eCe SefMeee Gheen heefjeespevee ceW en
kenles ngS Meeefceue nesves mes Fbkeej kej efoee Lee efke Gmekee Ske mJeleb$e
Debleefj#e keee&ece nw~
heeefkemleeve keer je^er e Debleefj#e SpeWmeer megheekeex (SUPARCO :
Space and Upper Atmosphere Research Commission) ves 7
petve, 1962 kees efejCeere je@kes jnyej-1 (REHBAR-1) kee e#esheCe
efkeee Lee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
Fme e#esheCe kes meeLe heeefkemleeve yeenjer Debleefj#e ceW je@kes kee
e#esheCe kejves Jeeuee SefMeee kee leermeje SJeb efJeMJe kee 10Jeeb osMe
yeve ieee Lee~
heeefkemleeveer Debleefj#e mebmLee eje 9 petve, 1962 kees jnyej-II
je@kes kee e#esheCe efkeee ieee~
heeefkemleeve ves Deheves henues eeeeseif eke Gheen ye-1 (BADR-
I) kee e#esheCe 16 pegueeF&, 1990 kees eerve kes e#esheCe eeve ueebie
ceee& 2F& mes efkeee Lee~
heeefkemleeve kes otmejs eeeeseif eke Gheen ye-yeer (BADR-B) kee
e#esheCe 10 efomebyej, 2001 kees yeeFkeesvetj (Baikonur),
kepeeKmleeve mes efkeee ieee~
11 Deiemle, 2011 kees heeefkemleeve kes henues mebeej Gheen
heekemew-1 Deej kee e#esheCe efkeee ieee~
Fme Gheen kee efJekeeme SJeb e#esheCe eeFvee es Jee@ue Fb[m^er
kee@heexjsMeve (CGWIC) eje efkeee ieee~
veJebyej, 2012 ceW eeruebkee kes henues mebeej Gheen megeerce mew-1 kee
e#esheCe eerve kes efPeeebie (Xichang) Gheen e#esheCe keW mes efkeee
ieee~
yeebiueeosMe eje Deheves henues mebeej Gheen yebieyebOeg-1 kee e#esheCe
efkeS peeves keer eespevee nw~
oef#eCe SefM eeeF& #es$eere meneesie mebIe (S AARC )
oef#eCe SefMeeeF& #es$eere meneesie mebIe (SAARC) keer mLeehevee
8 efomebyej, 1985 kees {ekee ceW ngF& Leer~ meeke& ceW Meeefceue 8 osMe nQ-
Deheieeefvemleeve, yeebiueeosMe, Yeteve, Yeejle, ceeueoerJe, vesheeue, heeefkemleeve
SJeb eeruebkee~ Fmekee meefeJeeuee peveJejer, 1987 ceW kee"ceeb[t ceW
mLeeefhele ngDee~ Fmekee GsMe oef# eCe SefMeeeF& #es$e ceW DeeefLe&ke,
meeceeefpeke SJeb meebmke=efleke efJekeeme kees ye{eJee osvee, Fme #es$e kes
ueesieeW kes keueeCe kees ye{eJee osvee SJeb Gvekes peerJeve mlej ceW megOeej
ueevee Deeefo nw~
efve<ke<e&
Yeejle eje oef#eCe SefMeeeF& osMeeW kes Gheeesie kes efueS oef#eCe
SefMeee Gheen kes e#esheCe kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer Gheen
ketveerelf e kes leewj hej osKee pee jne nw~ Gheen e#esheCe kes yeeo
Deeueeefole Yeejleere eOeeveceb$eer ves kene Fme Gheen kes e#esheCe efkeS
peeves mes nceves Deheves meneesie kees DeleeOegevf eke yeveeves keer ee$ee Meg keer
nw~ oef#eCe SefMeee meneesie kee en eleerke #es$e kes 1.5 efyeefueeve ueesieeW
keer DeeefLe&ke eieefle keer Deekeeb#eeDeeW kees hetje kejsiee Deewj Debleefj#e ceW
nceejs Ieefve mebyebOeeW kee efJemleej kejsiee~ Fme Gheen kes e#esheCe mes
oef#eCe SefMeeeF& osMeeW Deheieeefvemleeve, yeebiueeosMe, Yeteve, vesheeue, ceeueoerJe
SJeb eeruebkee kees Deeheoe metevee, yesnlej Meemeve mebeeueve, sueerSpegkesMeve,
sueercese[f efmeve, ceewmece kee hetJee&vegceeve Deeefo kes meeLe Ske-otmejs osMe kes
ueesieeW kes ceOe mebheke& keer megeJf eOee eehle nesieer~
meb. veerjpe DeesP ee
Debke-7 pegueeF&, 2017 22
 mebefJeOeeve (123Jeeb mebMeesOeve) efJeOeseke,
ueeske meYee ceW heeefjle
5 Deewue, 2017 kees keWere meeceeefpeke veee SJeb DeefOekeeefjlee ceb$eer
LeeJejebo ienueesle eje ueeske meYee ceW mebeJf eOeeve
(123Jeeb mebMeesOeve) efJeOeseke, 2017 hesMe efkeee ieee~
Fme efJeOeseke kees ueeske meYee eje 10
Deewue, 2017 kees heeefjle kej efoee ieee~
Jele&ceeve ceW en efJeOeseke jepe meYee ceW
efJeeejeOeerve nw~
GsMe
Fme efJeOeseke eje je^er e efhe[e Jeie& Deeeesie (NCBC) kees Yeer
je^ere Devegmetef ele peeefle Deeeesie leLee je^ere Devegmetefele pevepeeefle
Deeeesie kes meceeve mebJewOeeefveke opee& eoeve efkeee peevee emleeefJele nw,
efpememes efke en Deewj DeefOeke eYeeJeer lejerkes mes keee& kej mekes~
Jele&ceeve ceW je^ere Devegmetef ele peeefle Deeeesie, efhe[e Jeie& mes
mebyebefOele ceeceueeW kee Yeer hejer#eCe kejlee nw~
efJeOeseke eje efhe[e Jeie& mes mebyebefOele ceeceueeW keer peebe-he[leeue
kee DeefOekeej je^ere efhe[e Jeie& Deeeesie kees eoeve efkeee peevee
emleeefJele nw~
je^e re efhe[e Jeie& Deeeesie
Fme Deeeesie kee ie"ve je^ere efhe[e Jeie& Deeeesie DeefOeefveece,
1993 kes lenle efkeee ieee nw~
Fme Deeeesie kees efkemeer peeefle kees efhe[e Jeie& keer meteer ceW Meeefceue
kejves leLee yeenj kejves mebyebOeer efMekeeeleeW kee hejer#eCe kej Fme
mebyebOe ceW keW mejkeej kees meueen osves kee DeefOekeej nw~
emleeefJele efJeOeseke ceW Fme Deeeesie kees mebJewOeeefveke opee& eoeve
kejles ngS Fmes meeceeefpeke Deewj Mewef#eke he mes efhe[s JeieeX keer
efMekeeeleeW Deewj Gvemes mebyebefOele keueeCekeejer GheeeeW kee hejer#eCe
kejves kee DeefOekeej eoeve kejves kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Fme efJeOeseke kes meeLe ner je^er e efhe[e Jeie&
Deeeesie (efvejmeve) efJeOeseke, 2017 Yeer hesMe efkeee ieee Lee efpemekes ceeOece mes
je^ere efhe[e Jeie& DeefOeefveece, 1993 kees efvejmle efkeee peevee nw~
Deeeesie keer mebjevee
Fme meb efJeOeeve mebMeesOeve efJ eOeseke kes lenle je^ ere efhe[ e Jeie&
Deeeesie ceW heebe meome neWies, efpevekeer efveegefe je^heefle eje keer
peeSieer~ Deeeesie kees Deheveer mJeeb keer eefeee efJeefveeefcele kejves keer Meefe
nesieer~ Fve meomeeW kes keee&keeue leLee mesJee MeleeX kee efveOee&jCe Yeer
je^heefle eje efveeceeW kes ceeOece mes efkeee peeSiee~
Deeeesie kes keee&
Fme efJeOeseke kes lenle Deeeesie kes efvecve keee& emleeefJele nQ
(i) mebeJf eOeeve leLee Deve efeeeefvJele keevetveeW kes lenle efhe[s JeieeX kees
eoeve efkeS ieS megj#ee GheeeeW kee efkeme ekeej keeee&vJeeve nes jne
nw, Fmekeer peebe SJeb efveiejeveer kejvee~
(ii) DeefOekeejeW kes GuuebIeve mes mebyebefOele efJeefMe efMekeeeleeW ceW hetlee
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
2017
(iii)Ssmes JeieeX kes meeceeefpeke-DeeefLe&ke efJekeeme kes efueS meueen osvee leLee
efmeheeefjMe kejvee~
keW Deewj jepe mejkeejW, Ssmes meYeer cegeW, pees meeceeefpeke Deewj
Mewe#f eke he mes efhe[s JeieeX kees eYeeefJele kejles
neW, hej je^ere efhe[e Jeie& Deeeesie mes meueen
ueWi eer~
je^ere efhe[e Jeie& Deeeesie je^heefle kees Jeeef<e&ke
efjhees& meeQhesiee, efpemes mebmeo leLee mebyebefOele jepe
keer efJeOeeve meYee ceW emlegle efkeee peeSiee~
efm eefJeue kees& kes DeefOekeej
Fme efJeOeseke kes lenle Svemeeryeermeer kes heeme efkemeer Yeer efMekeeele keer
eveyeerve ee peebe kes efueS efmeefJeue kees& kes meceeve DeefOekeej neWies~
FmeceW (i) ueesieeW kees meceve kejvee Deewj MeheLe efoueJeekej Gvemes hetlee
kejvee, (ii) efkemeer omleeJespe ee meeJe&peefveke efjkee@[& GheueyOe kejeves kees
kenvee Deewj (iii) mee#e eehle kejvee, Meeefceue nw~
efh e[ s JeieeX kee efveOee&jCe
efJeOeseke kes Devegmeej, Yeejleere mebeJf eOeeve ceW veS Devegso 342 (ke)
kees Meeefceue efkeee peevee emleeefJele nw~ Fmekes Devegmeej, je^heefle eje
meeceeefpeke Deewj Mew#eefCeke he mes efhe[s JeieeX kees efJeefveefo& efkeee pee
mekelee nw~ Fmekes efueS je^heefle mebyebefOele jepe kes jepeheeue keer meueen
ues mekeles nQ~ uesekf eve efhe[s Jeie& keer meteer ceW mebMeesOeve kejvee nes, lees
mebmeo eje efJeefOe efvecee&Ce keer pejle nesieer~
efve<ke<e&
mebeJf eOeeve (123Jeeb mebMeesOeve) efJeOeseke, 2017 eje efhe[s JeieeX kes
efnleeW keer, Deewj DeefOeke eYeeJeer he ceW megj#ee kejves kes efueS mebJewOeeefveke
eeefmLeefle kes meeLe je^ere efhe[e Jeie&~ Deeeesie yeveeves kee emleeJe nw~
efJeOeseke eje mebefJeOeeve ceW veee Devegso 338(Ke) Deble:mLeeefhele kejvee
emleeefJele nw, efpemekes lenle ner veee Deeeesie mLeeefhele efkeee peevee nw~
Fmekes ceeOece mes efhe[s Jeie& kes ueesieeW kes DeefOekeejeW kee mebj#eCe eYeeJeer
lejerkes mes efkeee pee mekesiee~
meejebM e
10 Deewue, 2017 kees mebefJeOeeve (123Jeeb mebMeesOeve) efJeOeseke, 2017
ueeske meYee ceW heeefjle~
je^ere efhe[e Jeie& Deeeesie (NCBC) kees mebJewOeeefveke opee& osves kee
emleeJe~
Deeeesie ceW heebe meome, efveegefe je^heefle eje~
veS Devegso 338 (Ke) Je 342 (ke) pees[ves kee emleeJe~
efmeefJeue kees& kes meceeve DeefOekeejeW mes ege Deeeesie je^heefle kees
Jeeef<e&ke efjhees& osiee~
Deeees ie peebe, efveiejeveer leLee meueenkeejer YetefcekeeDeeW kee efveJe&nve
kejs iee~
meb. keeueer Mebkej Meejose
Debke-7 pegueeF&, 2017 23
 Yeejle : mebege je^-heee&Jeeme kee DeOe#e efveJee&ef ele
Yetefc ekee
MenjerkejCe, 21JeeR meoer keer meJee&efOeke heefjJele&vekeejer eJe=efeeeW ceW mes
Ske nw~ en JewefMJeke mlej hej Deye Ske Jeeheke Peeve ceW heefjJeefle&le nes
ieee nw~ Ssmee Devegceeve nw efke Je<e& 2030 leke efJeMJeYej ceW
eleske 10 ceW mes 6 ueesie Menjer #es$eeW kes efveJeemeer neWies, peyeefke
Je<e& 1950 ceW efJeMJe keer cee$e Ske-efleneF& pevemebKee ner MenjeW
ceW efveJeeefmele Leer~ Gefele SJeb eYeeJeer Menjer efveeespeve kes DeYeeJe
ceW Fme leere MenjerkejCe kes heefjCeece eEeleepeveke nes mekeles nQ~
leere SJeb Deefveebef$ele MenjerkejCe mes mebyebefOele cegeW mes efveheves kes
efueS 1 peveJejer, 1975 kees mebege je^ cenemeYee ves etSveSeSeSmeShe
(UNHHSF : United Nations Habitat & Human Settlements
Foundation) keer mLeehevee keer~ en MenjerkejCe kees meceefhe&le henuee
DeeefOekeeefjke mebege je^ efvekeee Lee~
mebege je^-heee&J eeme
MenjerkejCe keer GYejleer egveewefleeeW kes heefjhes#e ceW henues Deblejje^ere
mebege je^ meccesueve (nwefyew -1) kee Deeeespeve Je<e& 1976 ceW JeQketJej
(kevee[e) ceW efkeee ieee~
Fme meccesueve ceW efueS ieS efveCe&eeW kes heefjCeecemJehe Je<e& 1978
ceW mebege je^-heee&Jeeme : mebege je^ ceeveJe yeefmleeeb keee&ece
(UN-Habitat : United Nations Human Settlements
Programme) keer mLeehevee keer ieF&~
mebege je^-heee&Jeeme, ceeveJe yeefmleeeW leLee melele Menjer efJekeeme
kes #es$e ceW ieefleefJeefOeeeW kees meceefvJele kejves kes efueS mebege je^
keer Ske Meer<e& SpeWmeer nw~
Fmekee efceMeve meeceeefp eke SJeb heee&J ejCeere he mes Jenveere
ceeveJe yeefmleeeW kes efJekeeme kees ye{eJee osvee leLee meYeer kes efueS
eLeesef ele Deeee keer GheueyOelee kees megevf eefMele kejvee nw~
mebege je^-heee&J eeme kes Debie
mebege je^-heee&Jeeme kes efvecve leerve ecegKe Debie nQ
(i) mebeeueve heefj<eo (Governing Council)
meb eeueve h eefj<eo , mebege-je^ heee&Jeeme keer Ske Debl eme&jkeejer
efveCe&e-efveOee&jCe mebmLee nw~ Fmekeer y ew"ke eleske oes Je< e& hej Deeeesefpele
nesleer nw~
58 meomeere Fme heefj<eo kes meomeeW kee egveeJe mebege je^ keer
DeeefLe&ke SJeb meeceeefpeke heefj<eo ( Economic & Social Council :
ECOSOC) eje eej Je<eeae keee&keeue kes efueS efkeee peelee nw~
(ii) mebege je^-heee&Jeeme meefeJeeuee (UN-Habitat Secretariat)
en mebege-je^ heee&Jeeme kee Ske keee&keejer efvekeee (Executive
Body) nw~ Fmekee cegKeeuee vewjesyeer (kesvee) ceW efmLele nw~
en meb ege je^-heee&Jeeme keer Menjer henueeW SJeb ceeveJe yemleer
efJekeeme heefjeespeveeDeeW keer ef[peeFve, keeee&vJeeve, eyebOeve SJeb Gvekeer
efveiejeveer kes efueS Gejoeeer nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
(iii) meerheerDeej (CPR : Committee of Permanent Represen-
tatives)
en mebmLee Ske efveefMele eehe kes Debleie&le mebeeueve heefj<eo kes efveCe&eeW
kes meefeJeeuee eje keeee&vJeeve kees megevf eefMele kejleer nw~
mebeeueve heefj<eo keer 26 JeeR yew"ke
mebege je^-heee&Jeeme keer mebeeueve heefj<eo keer 26JeeR yew"ke
8-12 ceF&, 2017 kes ceOe vewjesyeer ceW Deeeesepf ele ngF&~
Fme yew"ke kee keWere efJe<ee Lee-veS Menjer SpeW[s kes
eYeeJeer keeee&vJeeve kes efueS DeJemej (Opportunities for the
Effective Implementation ofthe New Urban Agenda)~
GuuesKeveere nw efke Dekety ej, 2016 ceW keJeeres (FkeJee[esj) ceW
nwefyew -III kee@veWme kes oewjeve veS Menjer SpeW[s kees Debieerke=le
efkeee ieee Lee~
Yeejle kees DeOe#elee
ceF&, 2017 ceW Yeejle kees meJe&mecceefle mes mebege je^-heee&Jeeme kee
DeOe#e egve efueee ieee~
Yeejle keer lejhe mes keWere DeeJeeme SJeb Menjer iejeryeer GheMeceve
ceb$eer Sce. JeWkewee veee[t Deieues oes Je<eeX leke mebege je^-
heee&Jeeme keer mebeeueve heefj<eo keer yew"keeW SJeb Deve DeeeespeveeW
keer DeOe#elee kejWies~
mebeeueve heefj<eo keer 26JeeR yew"ke keer DeOe#elee Yeer JeWkewee
veee[t ves ner keer~
mebege je^-heee&Jeeme kes DeefmlelJe ceW Deeves kes yeeo mes en leermeje
DeJemej nw peye Yeejle kees Fme eefleefle mebie"ve kee DeOe#e efveJee&ef ele
efkeee ieee nw~
Fmekes hetJe& Yeejle Je<e& 1988 SJeb 2007 ceW mebege je^-heee&Jeeme
keer DeOe#elee kej egkee nw~
GuuesKeveere nw efke Yeejle 14-16 efomebyej, 2016 kes ceOe veF&
efouueer ceW Deeeesepf ele DeeJeeme SJeb Menjer efJekeeme hej "eR SefMeee-
eMeeble cebe$f emlejere kee@veW me (6th Asia Pacific Minist erial
Conference on Housing & Urban Development : 6t h
APMCHUD) kee cespeyeeve Lee Deewj Fme veeles Yeejle kees Deieues oes
Je<eeX kes efueS APMCHUD kes yetjes keer DeOe#elee neefmeue ngF& nw~
8 ceF&, 2017 kees Yeejle ves vewjesyeer ceW APMCHUD kes "W
yetjes keer henueer yew"ke keer DeOe#elee Yeer keer~
meejebM e
Je<e& 1978 ceW UN-Habitat keer mLeehevee~
8-12 ceF&, 2017 kes ceOe mebege je^-heee&Jeeme keer yew"ke vewjesyeer ceW
mebhevve~
keWere efJe<ee : veS Menjer SpeW[s kes eYeeJeer keeee&vJeeve kes efueS
DeJemej~
Yeejle kees DeOe#e egvee ieee~
Fmekes hetJe& 1988 SJeb 2007 ceW Yeer Yeejle DeOe#e jne~
Deieues oes Je<eeX leke Yeejle APMCHUD kes yetjes keer DeOe#elee
kejs iee~
meb. meewjYe cesnjes$ee
Debke-7 pegueeF&, 2017 24
 JeecehebLeer GeJeeo mes efveheves nsleg meceeOeeve efmeeble
meceer#ee yew"ke
8 ceF&, 2017 kees keWere ie=n ceb$eer jepeveeLe eEmen keer DeOe#elee ceW
JeecehebLeer GeJeeo mes eYeeefJele 10 jepeeW ceW JeecehebLeer GeJeeo keer efmLeefle
keer meceer#ee yew"ke mebhevve ngF&~
yew"ke ceW JeecehebLeer GeJeeo kee cegkeeyeuee kejves kes
efueS Ske heefjeeueve jCeveerelf e (Operational Strategy)
meceeOeeve (SAMADHAN) keer Iees<eCee keer ieF&~
meceeOeeve : veF& heefjeeueve jCeveere fle
JeecehebLeer GeJeeo mes efveheves kes efueS veF& heefjeeueve jCeveerelf e
meceeOeeve (SAMADHAN) kes lelJeeW kees efvecveefueefKele eEyeogDeeW ceW
Jee efkeee pee mekelee nw
jCeveer efle kee henuee De#ej Sme (S) mcee& vesle= lJe (Sm art
Leadership) kee yeesOeke nw~ mcee& vesle=lJe kes ecegKe iegCe nQ- heefjkeuhevee
(Vision), ue#e (Mission), pegvetve (Passion) SJeb DeelceefJeMJeeme
(Self belief)~
jCeveerelf e kee otmeje De#ej S (A) Deeeeceke jCeveerelf e kee
Ieesleke nw efpemeceW Meeefceue nQ- meese, jCeveerelf e, megj#ee yeueeW keer
lewveeleer, DeefYeeeveeW, efJekeeme Deewj me[ke efvecee&Ce ceW Deeeecekelee~
Sce (M) De#ej mes leelhee& es jCee Deewj eef Me#eCe
(Motivation and Training) mes nw~
JeecehebLeer GeJeeo kes efJe meheuelee kes efueS DeeJeMeke nw-
mener heefjkeuhevee, mener jCeveerelf e, mebmeeOeveeW kee kegMeue Gheeesie,
ogMceve keer kecepeesjer SJeb Meefe kee %eeve, megj#ee yeueeW kee
eefMe#eCe, Gvekeer megeJf eOeeDeeW SJeb mebmeeOeveeW keer JeJemLee~
Fmekes Deefleefje lewveeleer kes mLeueeW keer peevekeejer kes meeLe ner
Jeneb keer Yee<ee, yeesueer, hejbhejeDeeW SJeb mebmke=efle keer peevekeejer Yeer
megj#ee yeueeW kees nesveer eeefnS efpememes efke mLeeveere ueesieeW kee
efJeMJeeme neefmeue efkeee pee mekes~
S (A) De#ej keej&J eeF& eesie Deemet evee (Actio nable
Intelligence) kee eesleke nw~
keej&JeeF& eesie Deemetevee kes efueS meYeer Deemetevee SpeWefmeeeW SJeb
megj#ee yeueeW kees mLeeveere pevelee kes meeLe Dee vesJeke& efJekeefmele
kejvee eeefnS~
meeLe ner Deelcemecehe&Ce kejves Jeeues JeecehebLeer GeJeeefoeeW kee
Gheeesie metevee Ske$e kejves ceW DeefOekeeefOeke nesvee eeefnS~
[er (D) De#ej mes leelhee& nw [wMeyees[& DeeOeeefjle cegKe efve<heeove
mebkesleke (Key Performance Indicators : KPI) Deewj ecegKe heefjCeece
#es$e (Key Result Areas : KRA)~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
Se (H) De#ej eew eese fi ekeer kes oes nve (Harnessi ng
Technology) kee eesleke nw~
Fmekes lenle JeecehebLeer GeJeeo mes efveheves nsleg DeveceQ[ Sefjeue
Jnerkeue (UAV), peerheerSme ^weEkeie, heerer pes[ kewceje,
nQ[nsu[ Lece&ue FceseEpeie, j[ej, mewsueeF Fcespe Deeefo
kee Gheeesie efkeee peevee eeefnS~
S (A) De#ej mes leelhee& nw eleske efLeSj kes efueS
keee&eespevee (Action Plan for Each Theatre) mes nw~
efJeefYevve jepeeW ceW JeecehebLeer GeJeeo mes efveheves kes efueS Ske
meeLe Deveske ceeseeX hej ue[ves keer DeeJeMekelee nw Deewj eleske
ceesex kes efueS efJeefMe keee& eespevee yeveeveer nesieer~
Fmekes efueS Deueie mes Deuhe DeJeefOe, ceOece DeJeefOe Deewj uebyeer
DeJeefOe keer jCeveerelf eeeb yeveeves keer DeeJeMekelee nw efpemekes ue#e
leLee mecee-meercee mhe efveOee&efjle neW~
meceeOeeve jCeveerelf e kee Debelf ece De#ej Sve (N) efJeehees<eCe leke
hengbe kees jeskevee (No Access to Financing) kee eesleke nw~
JeecehebLeer GeJeeo kee cegkeeyeuee kejves kee meyemes DeeOeejYetle ceb$e
nw- Gvekes efJeehees<eCe leb$e kees meceehle kejvee~
JeecehebLeer GeJeeo mes efveheves nsleg mejkeejer eeeme
keW mejkeej eje JeecehebLeer GeJeeo mes eYeeefJele jepeeW ceW keWere
megj#ee yeueeW keer 118 yeeefueeve Deewj 10 keesyeje (Cobra) yeeefueeve
lewveele keer ieF& nQ~
ie=n ceb$eeuee eje megj#ee mebyebefOele Jee eespevee (Security
Related Expenditure Scheme) 10 jepeeW kes 106 efpeueeW ceW ueeiet
keer ieF& nw~
Fme eespevee kes lenle ceb$eeuee eje Ge jepeeW ceW megj#ee
mebyebOeer JeeeW nsleg efJee Je<e& 2016-17 ceW 210 kejes[ hees keer
eeflehetefle& keer ieF& nw~
ceb$eeuee eje efJeMes<e DeeOeejYetle mebjevee eespevee kes lenle 6
jepeeW kes efJeMes<e yeueeW kees cepeyetle kejves kes efueS 122.13 kejes[ hees
kee Yegieleeve efkeee ieee~
meejebM e
JeecehebLeer GeJeeo mes efveheves nsleg veF& heefjeeueve jCeveerelf e nw
meceeOeeve (SAMADHAN)~
osMe ceW JeecehebLeer GeJeeo eYeeefJele jepeeW keer mebKee10
Gej eosMe kes JeecehebLeer GeJeeo eYeeefJele efpeues-eboewueer, efcepee&hegj
SJeb meesveYe~
pegueeF&, 2017 25
 heeseaheeF[ hegefueme msMeve mkeerce (Fortified Police Station
Scheme) kes lenle keW mejkeej eje 10 jepeeW ceW 400 heeseaheeF[
hegefueme msMeveeW kes efvecee&Ce nsleg 624 kejes[ hees GheueyOe kejeS ieS~
ie=n ceb$eeuee eje JeecehebLeer GeJeeo mes eYeeefJele jepeeW kees nsueerkee@hj,
DeveceQ[ Sefjeue Jnerkeue (UAV) Deeefo Yeer GheueyOe kejeS ieS nQ~
keW mejkeej eje 8 jepeeW kes JeecehebLeer GeJeeo eYeeefJele 34 efpeueeW ceW
me[ke JeJemLee kees megOeejves nsleg me[ke DeeJeMekelee eespevee (Road
Requirement Plan : RRP ) kee efeeevJeeve efkeee pee jne nw~
Fme eespevee kes lenle mJeerke=le 5422 efkeceer. ceW mes 4290 efkeceer.
me[keeW kee efvecee&Ce nes egkee nw~
keW mejkeej eje efomebyej, 2016 ceW JeecehebLeer GeJeeo eYeeefJele
#es$eeW nsleg me[ke mebheke& heefjeespevee kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
heefjeespevee kes lenle JeecehebLeer GeJeeo eYeeefJele 9 jepeeW kes 44
efpeueeW ceW 11725 kejes[ hees keer ueeiele mes 5412 efkeceer.
me[ke SJeb 126 hegueeW kee efvecee&Ce efkeee peevee nw~
efJeiele oes efJeeere Je<eeX ceW efJeeere meceeJesMeve keer efoMee ceW efJeMes<e eeeme
kej JeecehebLeer GeJeeo mes meJee&efOeke eYeeefJele 35 efpeueeW ceW 358 yeQke
MeeKeeSb leLee 752 SerSce (ATM) Keesues ieS~
meeLe ner Fve efpeueeW ceW 1789 veS [ekeIej Keesueves keer Devegceefle
eoeve keer ieF& nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
JeecehebLeer GeJeeo mes eYeeefJele efpeueeW kes egJeeDeeW kees mJejespeieej nsleg
eOeeveceb$eer keewMeue efJekeeme eespevee (PMKVY) kes lenle keewMeue
efJekeeme eefMe#eCe efoee peevee nw~
Jele&ceeve ceW Fme eespevee kes lenle JeecehebLeer GeJeeo mes meJee&eOf eke
eYeeefJele 35 ceW mes 32 efpeues Deeeefole nQ~
oerve oeeue GheeOeee eece peeself e eespevee (DDUGJY) kes lenle
JeecehebLeer GeJeeo mes eYeeefJele efpeueeW kes 5778 ieebJeeW kee efJeegleerkejCe
efkeee pee egkee nw~
Mes<e 1461 ieebJeeW kes efJeegleerkejCe kes efueS efomebyej, 2017 leke
kee ue#e efveOee&efjle efkeee ieee nw~
meejebM e
Jele&ceeve mecee ceW osMe kes 10 jepeeW kes 106 efpeues JeecehebLeer GeJeeo
mes eYeeefJele nQ~
FveceW DeebOe eosMe kes 8, lesuebieevee kes 8, efyenej kes 22, eermeie{ kes
16, PeejKeb[ kes 21, ceOe eosMe kee 1, ceneje^ kes 4, Deesef[Mee kes
19, Gej eosMe kes 3 Deewj heefMece yebieeue kes 4 efpeues Meeefceue nQ~
JeecehebLeer GeJeeo mes eYeeefJele Gej eosMe kes leerve efpeues nQ-
eboewueer, efcepee&hegj SJeb meesveYe~
meb. veerjpe DeesPee
Debke-7 pegueeF&, 2017 26
 je^ere Fmheele veerefle,
DeeJeMekelee
Fmheele DeeOegevf eke ogevf eee kes meyemes cenlJehetCe& GlheeoeW ceW mes Ske nw
Deewj efkemeer Yeer Deeweeseif eke DeLe&J eJemLee kes ef ueS Fmekee jCeveerefleke
cenlJe nw~ Yeejle ceW efvecee&Ce, yegevf eeeoer {ebee, Debleefj#e SJeb Deeweeseif eke
ceMeervejer mes ueskej GheYeesee GlheeoeW leke Fmheele
kes Gheeesie kee oeeje keeheer Jeeheke nw~ Fmheele
meeceefjke ef mes Yeer keeheer cenlJe jKelee nw~ Fleves
cenlJehetCe& Geesie ceW #eceleeDeeW kee heee&hle oesnve
veneR nesves Deewj veerelf eiele mecemeeDeeW kee meceeOeeve
kejves kes efueS Yeejle ceW veF& Fmheele veerelf e keer DeeJeMekelee cenmetme keer
pee jner Leer~ Fmeer he=Yetefce ceW Fmheele Geesie kees Deewj o#e SJeb JewefMJeke
mlej hej eeflemheOeea yeveeves nsleg Yeejle mejkeej eje veF& je^ere Fmheele
veerelf e, 2017 (National Steel Policy, 2017) mebkeefuhele keer ieF&~ Fme
veF& veerelf e kees 3 ceF&, 2017 kees keWere cebe$f eceb[ue eje mJeerke=efle Yeer
eoeve kej oer ieF&~
efJ epeve
Ske Ssmes Fmheele Geesie kee efvecee&Ce kejvee pees eeweesefiekeere ef
mes efJekeefmele nes Deewj JewefMJeke mlej hej eeflemheOeea nes, leeefke DeeefLe&ke
efJekeeme kees eeslmeenve efceue mekes~
efceMeve
Fmheele efvecee&leeDeeW kees veerelf eiele meneelee Deewj ceeie&oMe&ve eoeve kej
Yeejle kees Fmheele Glheeove ceW DeelceefveYe&j yeveevee~
Yeejleere Fmheele Geesie kees JewefMJeke mlej hej eeflemheOeea yeveevee~
Fmheele Geesie kes DeeieleeW (ueewn Deemke, keeseEkeie keesue Deewj
eeke=efleke iewme) keer Iejsuet GheueyOelee kees ye{evee~
efJeosMeeW ceW keeer meeceeer keer heefjmebheefeeeW kes DeefOeenCe ceW efveJesMe
kees megeJf eOeepeveke yeveevee~
Iejsuet Fmheele ceebie kees ye{evee~
GsMe
(i) Je<e& 2030 leke 300 ceeref^ke ve Fmheele Glheeove #ecelee neefmeue
kejvee~
(ii) Yeejle ceW Fmheele keer eefle Jeefe Kehele kees ceewpetoe 60 efkeueeseece mes
ye{ekej Je<e& 2030-31 leke 160 efkeueeseece leke kejvee~
(iii)Yeejle kees Je<e& 2030-31 leke Ge esCeer kes Dee@esceesefJe merue,
Fuesekf e^ke merue Deewj jCeveerelf eke DevegeeesieeW kes efueS Suee@e kes
efvecee&Ce ceW DeelceefveYe&j yeveevee~
veF& Fmheele veerelf e ceW Iejsuet Fmheele GlheeokeeW kes efueS iegCeJeee
ceevekeeW kee efJekeeme Yeer Meeefceue efkeee ieee nw efpememes Ge esCeer kes
Fmheele kee Glheeove nes mekes~
cenlJehetCe& eEyeog
efJeiele keg Je<eeX ceW Yeejle ves Fmheele kes #es$e ceW leere efJekeeme efkeee
nw~ Je<e& 2016-17 ceW efyeeer kes efueS 100 ceeref^ke ve merue kee Glheeove
efkeee ieee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
2017
Fmheele veerelf e, 2017 kes lenle Yeejle ceW Je<e& 2030 leke 300
ceeref^ke ve Fmheele efvecee&Ce kejves keer #ecelee neefmeue kejves kee
ue#e jKee ieee nw~
Fme veerelf e kes Devegmeej, Yeejleere Fmheele Geesie ceW Je<e& 2030-
31 leke 10 ueeKe kejes[ hees kee Deefleefje efveJesMe
efkeee peeSiee~
Fmheele veerelf e, 2017 ceW yegefveeeoer {ebee, Jeenve
SJeb DeeJeeme pewmes ecegKe #es$eeW ceW Fmheele keer Kehele
ye{eves hej peesj efoee ieee nw~
Fmheele kes met#ce, ueIeg SJeb ceOece GeceeW (Micro, Small and
Medium Enterprises: MSME) ceW ceewpeto mebYeeJeveeDeeW kees
ceevelee oer ieF& nw, meeLe ner Fme #es$e ceW kegMeue eeweesefiekeer kes
eeesie hej yeue efoee ieee nw~
Fmheele ceb$eeuee veerelf eiele GheeeeW kes ceeOece mes eeflemheOeea ojeW
hej ueewn Deemke, keesekE eie keesue SJeb eeke=efleke iewme keer GheueyOelee
megevf eefM ele kejsiee, efp ememes Fmheele Geesie kee leere efJekeeme
mebYeJe nesiee~
veF& je^ere Fmheele veerelf e, 2017 ueeiet nesves mes osMe ceW merue kes
Glheeove ceW Je=ef nesieer meeLe ner merue keer Iejsuet ceebie kees hetje
efkeee pee mekesiee~
Yeejleere merue Geesie mes mebyebefOele leLe
Deblejje^ere msveuesme merue heesjce (ISSF) eje peejer Deebke[eW
kes Devegmeej, Je<e& 2016 ceW Yeejle, peeheeve kees heers es[kej efJeMJe ceW
merue kee otmeje meyemes ye[e Glheeoke osMe yeve ieee nw~
Fme ef mes efJeMJe ceW eerve kee eLece mLeeve nw~
Je<e& 2016 ceW Yeejle kee merue Glheeove ye{kej 3.32 efceefueeve
ve leke hengbe ieee~
FmeceW Je<e& 2015 kes merue Glheeove (3.0 efceefueeve ve) keer
leguevee ceW ueieYeie 9 eefleMele keer Je=ef ngF&~
Yeejle kes mekeue Iejsuet Glheeo (GDP) ceW Fmheele Geesie kee
eesieoeve 2 eefleMele nw~
Jele&ceeve mecee ceW Fmheele Geesie 5 ueeKe ele#e SJeb 20 ueeKe
Deele#e jespeieej GheueyOe kejJee jne nw~
Yeejle ceW merue keer eefle Jeefe Kehele 60 efkeueeseece nw pees efJeMJe ceW
Deewmele eefle Jeefe merue keer Kehele 208 efkeueeseece mes keeheer kece nw~
meejebM e
veF& je^ere Fmheele veerelf e, 2017, 3 ceF&, 2017 kees mJeerke=le~
Fmheele Geesie kees JewefMJeke mlej hej eeflemheOeea yeveeves kee efceMeve~
Je<e& 2030 leke 300 ceeref^ke ve Fmheele Glheeove #ecelee kee ue#e~
yegefveeeoer {ebes ceW Fmheele keer Kehele ye{eves hej peesj~
Fmheele keer eefle Jeefe Kehele kees ceewpetoe 60 efkeee. mes ye{ekej Je<e&
2030-31 leke 160 efkeee. leke kejves kee ue#e~
Je<e& 2016 ceW merue Glheeove ceW eerve kes yeeo Yeejle otmejs mLeeve
hej~
meb. eYeele eEmen
pegueeF&, 2017 27
 pewefJeke ke=ef<e GlheeoeW kee DeeefleyebefOele efveee&le
pewefJeke Kesleer
pewefJeke Kesleer ke=ef<e keer Jen heefle nw efpemeceW jemeeeefveke GJe&jkeeW,
keerveeMekeeW Deewj Kej-heleJeejveeefMeeeW kee eeesie veneR efkeee peelee nw,
yeefuke FmeceW njer Keeo, kecheesm, pewJe-veeefMeeeW (Bio-Pesticides)
Deeefo kee Gheeesie efkeee peelee nw, efpememes ve kesJeue Yetefce
keer GJe&je Meefe uebyes mecee leke yeveer jnleer nw yeefuke
heee&JejCe Yeer eotef<ele veneR neslee~ pewefJeke ke=ef<e ueeiele Ieves
Deewj Glheeo keer iegCeJeee ye{ves keer ef mes Yeer cenlJehetCe&
nw~ Fmemes efkemeeve kees Yeer DeefOeke ueeYe eehle neslee nw~
Yeejle ceW efJeefJeOe ke=ef<e peueJeeeg #es$eeW kes keejCe efJeefYevve
efkemceeW kes pewefJeke GlheeoeW kes Glheeove keer ye=no #ecelee
GheueyOe nw~ osMe kes keF& YeeieeW ceW efJejemele ceW efceueer pewefJeke Kesleer keer
hejbh eje Ske Deefleefje megDeJemej nw~ efveee&le yeepeej ceW pewJe GlheeoeW keer
ceebie ceW leere Je=ef kes meeLe-meeLe mJeosMeer yeepeej ceW Yeer Fve GlheeoeW keer
ceebie Gejesej ye{ jner nw pees pewefJeke GlheeokeeW kes efueS Ske DeeMeepeveke
mebkesle nw~
pewefJeke ke=ef<e GlheeoeW kee Deeefleyebe fOele efveee&le
31 ceee&, 2017 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW DeeefLe&ke
ceeceueeW keer cebe$f eceb[ueere meefceefle (CCEA) eje efJeefMe pewefJeke GlheeoeW
hej meYeer cee$eelceke meerceeDeeW kees neves keer mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
meefceefle eje meYeer pewJe ke=ef<e Deewj pewJe emebmke=le GlheeoeW kes
DeeefleyebefOele efveee&le (Unrestricted Export) keer Devegceefle eoeve
keer ieF&, Yeues ner Gvekes cetue Glheeo (iewj-peweJf eke) kes efveee&le hej
Jele&ceeve DeLeJee YeefJe<e ceW efkemeer Yeer ekeej kee eefleyebOe/efve<esOe keeeW ve
nes~
osMe ceW pewefJeke oeueeW SJeb cemetj keer Yeejer keceer kees osKeles ngS Fvekes
efveee&le hej cee$eelceke meercee kees yeveeS jKee ieee nw~ eEkeleg, Fme
meercee kees Jele&ceeve kes 10,000 ceeref^ke ve (MT) eefle Je<e& mes
ye{ekej 50,000 ceeref^ke ve eefle Je<e& kej efoee ieee nw~
iesntb, eerveer, iewj-yeemeceleer eeJeue SJeb pewefJeke eerveer hej cee$eelceke
meercee nves Deewj pewefJeke oeueeW keer efveee&le meercee ye{eS peeves mes efkemeeveeW
keer Deee oesiegvee kejves mebyebOeer keW mejkeej kes GsMe kees hetje kejves ceW
Yeer ceoo efceuesieer~
Fmemes ke=ef<e keer efveJesMe ueeiele Iesieer SJeb pewefJeke ke=ef<e GlheeoeW kes
efueS eerefceece cetue (Premium Price) eehle kejves ceW ceoo efceuesieer,
efpememes DeefOeke mes DeefOeke efkemeeve pewefJeke Kesleer Deheveeves kes efueS
eeslmeeefnle neWies~
mcejCeere nw efke efveee&le nesves Jeeues meYeer pewefJeke Glheeo je^ere
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
pewefJeke Glheeove keee&ece (National Programme for Organic
Production : NPOP) kes lenle ke=ef<e SJeb emebmke=le Keee Glheeo
efveee&le efJekeeme eeefOekejCe (Agricultural and Processed Food
Products Export Development Authority : APEDA) eje
eceeefCele efkeS peeles nQ~
Yeejle ceW pewefJeke ke=ef<e Glheeove SJeb efveee&le
Yeejle eje Je<e& 2015-16 ceW eceeefCele pewefJeke GlheeoeW
kee ueieYeie 1.35 efceefueeve ceeref^ke ve Glheeove efkeee
ieee~
Fve pewefJeke GlheeoeW ceW Meeefceue Lesievvee, efleuenve,
Deveepe SJeb ceess Deveepe, keheeme, oeueW, Deew<eOeere heewOes,
cemeeues, cesJes, meefypeeeb, eee, kee@heer Deeefo~
Je<e& 2015-16 kes oewjeve kegue 263687 ceeref^ke ve pewefJeke GlheeoeW
kee efveee&le efkeee ieee efpevekee kegue cetue 298 efceefueeve [e@uej Lee~
pewefJeke Glheeo efveee&le ceW meJee&efOeke efnmmesoejer efleuenve (50%) keer
jner~ Fmekes yeeo eceMe: emebmke=le Keee Glheeo (25%), Deveepe
SJeb ceess Deveepe (17%), eee (2%), oeueW (2%), cemeeues (1%),
cesJes (1%) Deeefo kee efnmmee jne~
Deve cenlJehetCe& leLe
Yeejle ceW kegue 5.71 efceefueeve nskesej pewJe eceeefCele #es$e nQ efpemeceW
mes 26 eefleMele (1.49 efceefueeve nskesej) hej ke=ef<e keer peeleer nw peyeefke
Mes<e hej Jeve nQ peneb mes Jeveeslheeo mebenerle efkeS peeles nQ~
meYeer jepeeW ceW peweJf eke eceeCeerkejCe (Organic Certification) kes
DeOeerve meyemes DeefOeke #es$e ceOe eosMe ceW nw efpemekes yeeo efnceeeue eosMe
SJeb jepemLeeve kee mLeeve nw~
peveJejer, 2016 ceW efmeefkekece Yeejle kee henuee hetCe& pewefJeke jepe yeve
ieee nw~
Deheves mebh etCe& ke=ef<e Glheeo kees pewefJ eke yeveeves nsleg keevetve (efcepeesjce
pewefJ eke DeefOeefveece, 2004) yeveeves J eeuee osMe kee eLece jepe
efcepeesjce nw~
ye=nod mlej hej pewefJeke ke=ef<e Deheveeves Jeeuee efJeMJe kee henuee osMe
keetyee nw~
meejebM e
efJeefMe pewefJeke GlheeoeW hej meYeer cee$eelceke meerceeDeeW kees neves
keer mJeerke=efle~
pewefJeke oeueW SJeb cemetj kes efveee&le hej cee$eelceke meercee keer JeJemLee
DeYeer Yeer ueeiet~
efmeefkekece : Yeejle kee eLece hetCe& pewefJeke jepe
Debke-7 pegueeF&, 2017 28
 meeJe&peefveke ceeceues metekeebke, 2017
meeJe&peefveke ceeceues keW veJeervelece mebmkejCe ceW lesuebieevee kes Deebke[eW kees Yeer Meeefceue efkeee
osMe ceW Meemeve eCeeueer keer iegCeJeee ceW megOeej ueeves kes GsMe mes Je<e& ieee nw peyeefke efheues Je<e& [ee keer DevegheueyOelee kes keejCe Fmes
1994 ceW mLeeefhele meeJe&peefveke ceeceues keW (Public Affairs Centre Meeefceue veneR efkeee pee mekee Lee~
: PAC) Ske iewj-ueeYekeejer (Not-for Profit) eELeke Fme Je<e& keer efjhees& ceW Demeceevelee (Inequality) hej Ske veS
Qke (Think Tank) nw~ DeOeeve kees Yeer Meeefceue efkeee ieee nw~
osM e ceW megMeemeve keer ceebie kes efueS ueesieeW kees PAI, 2017 ceW jepeeW kees jQke eoeve kejves kes
ueeceyebo kejves ns leg ieef "le Fme keW kees JeemleJe efueS GvnW o es ese fCeeeW eLee ess jepe (Sm all
ceW efmeefJeue mees meeFer kes vesle=lJe J eeueer henueer States) SJeb ye[s jepe (Large States) ceW efJeYeeefpele
meeb mLeeefveke henue kes he ceW osKee pee mekelee efkeee ieee nw~
nw~ en JeieeakejCe pevemebKee kes DeeOeej hej efkeee
yebieueg efmLele en keW osMe kes Gve 9 eefleefle efJeeej cebeeW ceW mes ieee nw~
Ske nw pees kevee[e efmLele DeeF&[erDeejmeer (IDRC : International 2 kejes[ mes DeefOeke pevemebKee Jeeues jepe kees ye[s jepe leLee 2
Development Research Centre) kes vesle=lJe Jeeues eELeke Qke kejes[ mes kece pevemebKee Jeeues jepe kees ess jepe keer esCeer ceW
FefveefMeSefJe kebmeesef&ece kee Debie nQ~ Meeefceue efkeee ieee nw~
meeLe ner en oef#eCe SefMeee kes Gve 24 ecegKe efJeeej-cebeeW ceW mes heefj Ceece
Ske nw efpevnW Fueer efmLele Deblejje^ere peueJeeeg eMeemeve keW mecee jQeEkeie, 2017 (Meer<e& 10 jepe)
(International Centre for Climate Governance : ICCG) ye[s jepe ess jepe
kes eELeke Qke ceeveefe$e hej eefleefveefOelJe eehle ngDee nw~ jQke jepe mkeesj jQke jepe mkeesj
metekeebke 1. kes jue 0.551 1. efnceeeue eosMe 0.535
Je<e& 2016 ceW meeJe&peefveke ceeceues keW ves Deheves veS Glheeo kes he ceW 2. leef ceuevee[g 0.543 2. ieesJee 0.492
meeJe&peefveke ceeceues metekeebke (Public Affairs Index : PAI) kees ueebe 3. iegpejele 0.536 3. efcepeesjce 0.489
efkeee Lee~ 4. kevee&ke 0.531 4. efmeefkekece 0.486
en osMe kes jepeeW ceW Meemeve (Governance) keer iegCeJeee SJeb Gmekes
5. ceneje^ 0.512 5. GejeKeb[ 0.479
mlej kes ceeheve kee Ske Deefleere meebeKf ekeere meeOeve nw~ 6. heb peeye 0.497 6. veieeueQ [ 0.460
etbefke en metekeebke hetCe&le: keW mejkeej kes ceb$eeueeeW Deewj efJeYeeieeW
7. jepemLeeve 0.473 7. ef$ehegje 0.457
mes eehle Deebke[eW hej ner DeeOeeefjle nw, FmeefueS Fmes Ske efJeMJemeveere
8. eermeie{ 0.468 8. ceefCehegj 0.446
metekeebke kes he ceW ceevelee eehle ngF& nw~
9. DeebOe eosMe 0.467 9. efouueer 0.443
Fme metekeebke ceW jepeeW kees Gvekeer Meemeve eCeeueer keer iegCeJeee kes
10. nef jeeCee 0.464 10. peccet SJeb keMceerj 0.440
DeeOeej hej mkeesj SJeb jQke eoeve keer peeleer nw~
Je<e& 2016 ceW PAI kes ceeheve nsleg kes 10 Jeeheke efJe<eeeW (Broad meejebM e
Themes), 25 heeskeme efJe<eeeW (Focus Subjects) leLee 68 Jeefeiele meeJe&peefveke ceeceues keW-PAC, yebieueg eje 12 ceF&, 2017 kees
mebkeslekeeW (Individual Indicators) kees DeeOeej yeveeee ieee Lee~ meeJe&peefveke ceeceues metekeebke, 2017 peejer~
veJeervelece mebmkejCe metekeebke, Meemeve (Governance) keer iegCeJeee SJeb Gmekes mlej
12 ceF&, 2017 kees meeJe&peefveke ceeceues keW eje meeJe&peefveke ceeceues kes ceeheve mes mebyebefOele nw~
metekeebke, 2017 (PAI, 2017) peejer efkeee ieee~ mecee jQeEkeie ceW ye[s jepeeW ceW kesjue Je ess jepeeW ceW efnceeeue
en Fme efjhees& kee otmeje mebmkejCe nw~ eosMe kees eLece mLeeve~
efleere mebmkejCe Je<e& 2016 ceW peejer eLece mebmkejCe keer leguevee ceW Gej eosMe :
mecee jQeEkeie ceW ye[s jepeeW ceW 14Jeeb mLeeve (0.441 mkeesj)~
DeefOeke efJemle=le nw Deewj FmeceW Meemeve eCeeueer kes mlej kes cetueebkeve
heejoefMe&lee Je peJeeyeosner ceW eewLeer jQke~
nsleg 10 efJe<eeeW, 26 heeskeme efJe<eeeW leLee 82 mebkeslekeeW kee meneje
ceeveJe efJekeeme kees meneesie ceW Debelf ece mLeeve~
efueee ieee nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 29
 10 Jeeheke efJ e<eeeW ceW meJeexe mLeeve eehle jepe
ye[s jepe ess jepe
efJe<ee jepe mkeesj efJe<ee jepe mkeesj
DeefveJeee& DeJemebjevee hebpeeye 0.724 DeefveJeee& DeJemebjevee ieesJee 0.757
ceeveJe efJekeeme kees meneesie kes jue 0.672 ceeveJe efJekeeme kees meneesie efcepeesjce 0.622
meeceeefpeke megj#ee kes jue 0.568 meeceeefpeke megj#ee peccet SJeb keMceerj 0.624
ceefnueeSb SJeb yees kes jue 0.683 ceefnueeSb SJeb yees veieeueQ[ 0.698
DehejeOe, keevetve SJeb JeJemLee leef ceuevee[g 0.434 DehejeOe, keevetve SJeb JeJemLee veieeueQ[ 0.470
veee kee DeblejCe leef ceuevee[g 0.725 veee kee DeblejCe ef$ehegje 0.779
heee&JejCe leef ceuevee[g 0.829 heee&JejCe DeCeeeue eosMe 0.832
heejoefMe&lee SJeb peJeeyeosner nef jeeCee 0.707 heejoefMe&lee SJeb peJeeyeosner efnceeeue eosMe 0.604
jepekees<eere eyebOeve les uebieevee 0.654 jepekees<eere eyebOeve ieesJee 0.577
DeeefLe&ke mJeleb$elee iegpejele 0.828 DeeefLe&ke mJeleb$elee efouueer 0.199

Gej eosM e keer efmLeefle heejoefMe&lee SJeb peJeeyeosner kes ceeceues ceW Gej eosMe kees meyemes
PAI, 2017 keer mecee jQeEkeie ceW Gej eosMe kees ye[s jepeeW ceW Deer jQke (eewLeer jQke) eehle ngF& nw, peyeefke ceeveJe efJekeeme kees
0.441 kes mkeesj kes meeLe 14Jeeb mLeeve eehle ngDee nw~ meneesie kes meboYe& ceW Gej eosMe kees 18 ye[s jepeeW ceW Debelf ece
peyeefke Je<e& 2016 ceW en 0.461 kes mkeesj kes meeLe 12JeW mLeeve hej mLeeve eehle ngDee nw~
Lee~ meb. meewjYe cesnjes$ee

mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 30

 Gej eosMe Keveve veerefle,
Keveve veerefle kees cebpetjer
cegKeceb$eer eesieer DeeefoleveeLe keer DeOe#elee ceW cebef$eceb[ue eje 30 ceF&,
2017 kees megMeemeve (Good Governance) SJeb Yeeeej cege kes
cetueceb$eeW hej DeeOeeefjle Ske meg{ SJeb heejoMeea Keveve veerefle
(Gej eosMe Keveve veerelf e, 2017) kes eKeeheve kees cebpetjer
eoeve keer ieF&~ jepe mejkeej keer Fme Keveve veerelf e kes
ecegKe ceb$e nQ
(A) heejoefMe&lee, (B) keevetve kee jepe, (C) mecelee, (D)
eYeeJeMeeruelee, (E) Deece menceefle, (F) Gejoeeer SJeb (G) Yeeieeroejer~
ue#e
veerelf e kes lenle Gheeg&e ceb$eeW kes DeeOeej hej efvecveefueefKele ue#eeW
kees eehle efkeee peevee nw :
(a) KeefvepeeW kes efJe<ee ceW peeiekelee (Awareness) kees ye{evee
(b) meJe& meeceeve keer Keeve SJeb KeefvepeeW leke hengbe (Accesibility)
kees megevf eefMele kejvee
(c) meJe& meeceeve kees KeefvepeeW keer GheueyOelee (Availability) ceW Je=ef
kejvee
(d) KeefvepeeW kes cetue kees peve meeOeejCe kes meeceLe& kes Deveghe
(Affordability) yeveeS jKevee leLee
(e) Gheeg&e DeeOeejeW hej pevemeeOeejCe ceW Keef vepeeW keer mJeer keee&lee
(Acceptability) kees ye{evee~
Keveve veerefle kes GsMe
(i) meeceeefpeke SJeb DeeefLe&ke melele efJekeeme (Sustainable Socio-
Economic Development) keer ieefle kees leere kejvee~
(ii) KeefvepeeW kee mebj#eCe (Mineral Conservation) kejvee~
(iii) heee&JejCe SJeb heeefjefmLeeflekeer (Environment and Ecology)
kee meblegueve yeveeS jKevee~
(iv) KeefvepeeW mes eehle jepemJe kes jepe kes kegue jepemJe eeefhle ceW DebMe
kees 1.85 eefleMele kees ye{ekej Deeieeceer 5 Je<eeX ceW 3 eefleMele kejvee~
(v) DeJewOe Keveve/heefjJenve hej efveeb$eCe
(vi) Keefvepe #es$e ceW jespeieej kes DeJemej ye{evee~
(vii) Keefvepe Geesie ceW mJe eeflemheOee& kees eeslmeenve~
(viii)KeefvepeeW kes Jew%eeefveke efJekeeme nsleg lekeveerkeer %eeve megeJf eOeeSb leLee
hejeceMe& GheueyOe kejevee~
(ix) Keefvepe mebyebOeer metevee/Deebke[eW keer GheueyOelee kees ye{evee~
(x) Fme #es$e ceW efvepeer hetbpeer efveJesMe kees eeslmeenve Deewj Geefcelee kee
efJekeeme kejvee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
2017
(xi) lekeveerke kes ceeOece mes veS Keefvepe Yeb[ejeW kes DevJes<eCe kees
eeslmeeefnle kejvee~
(xii) F&-W[eEjie/F&-veerueeceer/F&-efyeeE[ie eCeeueer kes ceeOece mes Keefvepe #es$e
ceW heejoefMe&lee ueevee leLee Fmes Yeeeej cege yeveevee~
(xiii) Keveve mes eYeeefJele JeefeeeW nsleg keueeCekeejer
eespeveeDeeW kee mebeeueve kejvee~
jCeveere fle
KeefvepeeW kes JeeJemeeefeke oesnve nsleg Gvekes DevJes<eCe ceW
leerelee ueevee~
efvecve esCeer kes KeefvepeeW kee GeerkejCe kejles ngS Keefvepe efJekeeme
SJeb Keefvepe DeeOeeefjle GeesieeW kees eeslmeeefnle kejvee~
Keveve eMeemeve keer eefeee kees mejueerke=le, heejoMeea SJeb meceeye
yeveevee~ Fmekes Debleie&le Keveve heeW/Deveg%ee-he$eeW kees F&-W[j/F&-veerueeceer/
F&-efyeeE[ie kes ceeOece mes efoee peeSiee~
Keefvepe DeeOeeefjle metevee kes efueS efveosMeeuee mlej hej efJeMes<e mesue
keer mLeehevee kejvee efpememes GeefceeeW kees DeeJeMeke metevee eoeve keer
pee mekes~
DeJemLeehevee SJeb DeeOeejYetle megeJf eOeeDeeW kee efJekeeme kejvee~
DeJewOe Keveve/heefjJenve hej efveeb$eCe kes efueS #es$eere keeee&uee mlej
hej ef JeYeeieere meeue o ue leLee ef JeYeeieere megj#ee yeue kee ie"ve~
Keveve mebyebOeer DehejeOeeW keer lJeefjle megveJeeF& kes efueS efJeMes<e veeeeuee
kee ie"ve~
Keefvepe #ess$ eeW kes efueS keueeCekeejer eespeveeDeeW kee efeeevJeeve
kejvee~
Je<e& 2016-17 ceW je^ere mlej hej KeefvepeeW kee GVA ceW DebMe iele heebe
Je<eeX ceW 3.1 eefleMele mes Iekej 2.25 eefleMele jn ieee nw, JeneR jepe kes
mJeeb kes Deefpe&le mebmeeOeveeW ceW KeefvepeeW mes Deee kee DebMe 1.24 eefleMele mes
ye{kej 1.8 eefleMele nes ieee nw~
emleeefJele veerelf e megOeej mes jepe ceW en DebMe Deieues heebe Je<eeX ceW
ye{ekej 3 eefleMele efkeee peevee mebYeJe nes mekesiee~
meejebM e
30 ceF&, 2017 kees Gej eosMe Keveve veerelf e kes eKeeheve kees
cebpetjer~
ue#e : Deieues 5 Je<eeX ceW KeefvepeeW mes eehle jepemJe kes jepe kes kegue
jepemJe ceW DebMe kees Jele&ceeve 1.85 eefleMele mes ye{ekej 3 eefleMele
kejvee~
Debke-7 pegueeF&, 2017 31
 Keefvepe #es$e kes Yeejle kes GVA leLee Gej eosMe kes GSVA ceW eesieoeve kee legueveelceke efJeJejCe (kejes[ hees ceW)
Je<e& Yeejle ceW eeuet keerceleeW Yeejle kes GVA Gej eosMe eeuet keerceleeW Keveve #es$e Gej eosMe jepe keer jepe kes mJeeb
Keef vepe hej kegue ceW Keveve #es$e ceW Keveve kee hej G.e. kee G.e. kes jepe kes mJeeb Keveve Deefpe&le mebmeeOeve ceW
kee GVA GVA kee efnmmee GVA kee kegue GVA ceW kes Deefpe&le je@euer je@euer Deee kee
% ceW GVA % efnmmee meb meeOeve efnmmee % ceW
2012-13 285776 9205315 3.10 6888 777716 0.89 58098.36 722.17 1.24
2013-14 295716 10366266 2.85 8689 885939 0.98 66583.22 912.23 1.37
2014-15 313844 11470415 2.74 9015 973052 0.93 74272.98 1029.28 1.39
2015-16 296041 12451938 2.38 10115 1062374 0.95 81106.29 1222.22 1.51
2016-17 309178 13750786 2.25 11295 1212440 0.93 85865.41 1547.25 1.80
CAGR 1.99% 10.55% - 13.16% 11.74% - 10.26% 20.98%
vees : CAGR - Deewmele Jeeef<e&ke Je=ef oj

eosMe ceW heeS peeves Jeeues Keefvepe

cegKe Keefvepe efpeuee
1. keeseuee meesveYe (yeervee, keke[er, Keef[ ee, ke=<CeefMeuee)
2. ueeFcemesve meesveYe (efyeuueer, ceejkegb[er, kepejn, YeuegDee, iegjcee)
GheKeefvepe
(i) efmeefuekee meQ[ Fueeneyeeo (yeeje, Mebkejie{) , efe$eket (yejie{)
(ii) [eemheesj (heeejesefheueeF) ueefuelehegj, Peebmeer, nceerjhegj, cenesyee
(iii) esveeF [eecesvMeveue mesve ueefuelehegj
(iv)esveeF-Keb[e/efieer ueefuelehegj, Peebmeer, nceerjhegj, cenesyee
(v) [esuees mesve-Keb[e/efieer meesveYe
(vi)meQ[mesve yuee@ke SJeb Keb[e/efieer meesveYe, efcepee&hegj, Fueeneyeeo, efe$eket, ueefuelehegj, Deeieje
(vii)yeeuet, yepejer yeesu[j efceefele DeJemLee ceW menejvehegj, efyepeveewj
(viii)yeeuet/ceesjce peeueewve, nceerjhegj, helesnhegj, yeeboe, efe$eket, keewMeecyeer, Peebmeer, ueefuelehegj, meesveYe
(ix) meeOeejCe yeeuet eosMe kes peveheo neLejme, cesj", cegpehehejveiej, Deces"er, peewvehegj kees es[kej meYeer peveheoeW ceW~

efpeuee Keefvepe heeGb[sMeve (DMF)

jepe mejkeej keer DeefOemetevee kes lenle eleske efpeues ceW Ske ueeYejefnle efpeuee Keefvepe heeGb[sMeve (DMF) veeme keer mLeehevee keer ieF& nw pees Keveve
mebefeee mes eYeeefJele #es$eeW/JeefeeeW kes efJekeeme mebyebOeer keee&Jeener kees Debpeece osiee~
cegKe Keefvepe SJeb Ghe-Keefvepe kes heeOeejkeeW mes KeefvepeeW kes efvekeemeer ee ose je@euer kee Ske efveefMele eefleMele peveheoeW ceW yeveeS ieS veeme
ceW pecee efkeee peeSiee~
cegKe Keefvepe kes meboYe& ceW je@euer kee eefleMele pees efpeuee Keefvepe heeGb[sMeve ceW pecee efkeee peeSiee, kee efveOee&jCe Yeejle mejkeej eje leLee
GheKeefvepeeW kes meboYe& ceW Fmekee efveOee&jCe jepe mejkeej eje efkeee peeSiee~
efpeuee Keefvepe heeGb[sMeve (DMF) veeme ceW pecee OevejeefMe kee Gheeesie eOeeveceb$eer Keefvepe #es$e keueeCe eespevee (PMKKKY) ceW Yeer efkeee
peeSiee~
KeefvepeeW kes DeJewOe Keveve/heefjJenve keer jeskeLeece kes efueS lekeveerkeer Jee keer hetefle& nsleg Keveve heeOeejkeeW mes KeefvepeeW keer efvekeemeer hej ose je@euer
keer Ske eefleMele OevejeefMe DeefOeYeej (Cess) kes he ceW Jemetue efkeS peeves kee Yeer eeJeOeeve nw~
meb. efMeJe Mebkej kegceej efleJeejer
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 32
 oeefyele Yeejer peue efjSkejeW kes efvecee&Ce kees cebpetjer
10 efjSkejeW kee efvecee&Ce
Yeejle ceW efJeegle keer ye{leer ceebie kees hetje kejves Deewj efJeegle keer ceebie
SJeb Deehetefle& kes Deblejeue kees meceehle kejves keer ef
mes veeefYekeere Tpee& Ske cenlJehetCe& meeOeve nw~
Fmekes efueS Yeejle kes Iejsuet veeefYekeere Tpee&
keee&ece kees lespe ieefle eoeve kejves Deewj osMe
kes veeefYekeere Geesie kees ye{ eJee osves keer
DeeJeMekelee nw~
Fmeer DeeJeMekelee kes efiele 17 ceF&, 2017 kees eOeeveceb$eer
vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW keWere cebe$f eceb[ue eje Yeejle kes
mJeosMeer oeefyele Yeejer peue efjSkej (Pressurized Heavy
Water Reactors : PHWR) keer 10 veF& FkeeFeeW (eleske keer
#ecelee 700 MW ) kes efvecee&Ce kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fme veS mebeb$eeW keer kegue mLeeefhele #ecelee 7000 cesieeJee@ nesieer~
Fve 10 efjSkejeW mecesle Jele&ceeve ceW efvecee&CeeOeerve Deve efjSkejeW
kee heefjeeueve eejbYe nesves kes heMeele Yeejle keer kegue mLeeefhele
veeefYekeere Tpee& #ecelee ye{kej 20,480 MW nes peeSieer~
Yeejle kes veeefYekeere Tpee& kes #es$e ceW Deheveer lejn keer Fme henueer
heefjeespevee kes lenle 10 veS hejceeCeg efjSkejeW kee efvecee&Ce hetCe&leee
mJeosMeer henue kes leewj hej heueer cees[ (Fleet Mode) ceW efkeee
peeSiee~
es efjSkej megj#ee kes Gelece ceevekeeW kees hetje kejves Jeeues DeleeOegefveke
eeweesefiekeer ege Yeejle kes 700 cesieeJee@ oeefyele Yeejer peue efjSkej
(PHWR) heueer kes Yeeie neWies~
Fve 10 efjSkejeW keer mLeehevee SveheermeerDeeF&Sue (NPCIL :
Nuclear Power Corporation of India Limited) eje
keer peeSieer~
10 oeefyele Yeejer peue efjSkejeW kes efvecee&Ce keer en heefjeespevee
Yeejle kes veeefYekeere Tpee& #es$e keer ecegKe ceske Fve Fbef[ee
heefjeespeveeDeeW ceW mes Ske nesieer~
ueeYe
heefjeespevee mes osMe kes Iejsuet GeesieeW kees 70,000 kejes[ hees kes
efJeefvecee&Ce Dee@[&j eehle nesves kee Devegceeve nw~
meeLe ner heefjeespevee mes 33400 mes Yeer DeefOeke ele#e SJeb
Deele#e jespeieej Glhevve nesves kee Devegceeve nw~
heefjeespevee mes OeejCeere efJekeeme, Tpee& kes #es$e ceW DeelceefveYe&jlee
Deewj peueJeeeg heefjJele&ve mes efveheves kes JewefMJeke eeemeeW ceW Yeejle
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
keer eefleyelee kees hetje kejves ceW ceoo efceuesieer~
veeefYekeere Tpee& : Deeleve efm Leefle
Jele&ceeve ceW Yeejle ceW keee&Meerue veeefYekeere Tpee&
mebeb$eeW keer kegue mebKee 22 nw efpevekeer mLeeefhele #ecelee
6780 cesieeJee@ nw~
neue ner ceW keW mejkeej ves ieesjKehegj (nefjeeCee)
SJeb ceener, yeebmeJee[e (jepemLeeve) oesveeW ceW 700 cesieeJee@
#ecelee kes 4 efjSkejeW keer mLeehevee kees mewebelf eke Devegceefle eoeve keer nw~
Fmekes Deefleefje hetJeea #es$e ceW nefjhegj (he. yebieeue) ceW 1000
cesieeJee@ #ecelee kes 6 efjSkejeW kes efvecee&Ce kees Yeer mewebelf eke
Devegceefle oer ieF& nw~
efJ eegle keer mLeeefhele #ecelee, ceebie SJeb Deehete fle&
31 ceF&, 2017 leke Yeejle ceW kegue efJeegle mLeeefhele #ecelee 3,30,261
cesieeJee@ Leer~
FmeceW Meeefceue nQ- leehe efJeegle 221626 cesieeJee@, veJeerkejCeere
Tpee& eesle 57260 cesieeJee@, peue efJeegle 44594 cesieeJee@ Deewj
veeefYekeere Tpee& 6780 cesieeJee@~
Je<e& 2016-17 ceW Yeejle ceW efJeegle keer ceebie 1142929 efceefueeve etevf e
Leer peyeefke efJeegle keer GheueyOelee 1135334 efceefueeve etevf e Leer~
Fme ekeej efJeegle keer ceebie SJeb Deehetefle& ceW Deblejeue 7595
efceefueeve etevf e Lee~
Yeejle mejkeej eje efkeS ieS eeemeeW kes heuemJehe ceF&, 2017
(Je<e& 2017-18 Devebeflece) leke efJeegle keer ceebie SJeb Deehetefle& kee Deblejeue
kece neskej 1265 efceefueeve etefve nes ieee~
ceF&, 2017 (Je<e& 2017-18 Devebeflece) leke Yeejle ceW efJeegle keer ceebie
208038 efceefueeve etevf e Leer peyeefke efJeegle keer GheueyOelee 206773
efceefueeve etevf e Leer~
meejebM e
17 ceF&, 2017 kees mJeosMeer oeefyeleYeejer peue efjSkej (PHWR)
keer 10 veF& FkeeFeeW kes efvecee&Ce kees mJeerke=efle~
mebeb$eeW keer kegue mLeeefhele #ecelee 7000 cesieeJee@~
Jele&ceeve ceW Yeejle ceW mLeeefhele veeefYekeere Tpee& #ecelee : 6780
MW
efJeegle Deehetefle& kes eesle, (Yeejle ceW) leehe efJeegle > veJeerkejCeere
Tpee& eesle > peue efJeegle > veeefYekeere Tpee&~
pegueeF&, 2017 33
 Deefive-II efcemeeFue kee hejer#eCe
Deefive efcemeeFue
Deefive Yeejle eje efJekeefmele ceOece mes Deblece&ne erheere jWpe keer
yewefueefmke efcemeeFueeW keer Ske e=bKeuee nw~ Deefive e=bKeuee
keer meYeer ef cemeeFueW melen-mes-melen hej ceej kejves
Jeeueer efcemeeFueW nQ~ Deefive-I, Deefive-II, Deefive-III Deewj
Deefive-IV kees Yeejleere meMem$e mesveeDeeW ceW lewveele efkeee
pee egkee nw~ Deefive-V hejer#eCe kes ejCe ceW peyeefke
Deefive-VI efJekeeme kes ejCe ceW nw~
Deefive efcemeeFueeW kee efJ ekeeme
Deefive efcemeeFue e=bKeuee kes efJekeeme kee cegKe GsMe mewve Gheeesie
kes efueS hegvee&JesMe eeve lekeveerke (Re-entry Vehicle Technology)
kee hejer#eCe kejvee Lee~
lekeveerkeer eoMe&ke heefjeespevee (Technology Demonstrator
Project) kes he ceW Deefive efcemeeFue kee leerve yeej 22 ceF&, 1989; 29
ceF&, 1992 Deewj 19 hejJejer, 1994 kees G[eve hejer#eCe efkeee~
Deefive efcemeeFue kes lekeveerkeer eoMe&ke cee@[ue kes eLece ejCe ceW
"esme FOeve SmeSueJeer-3 (SLV-3) Deewj efleere ejCe ceW lejue FOeve kee
eeesie efkeee ieee~
Deefive efcemeeFue kes Fme "esme SJeb lejue efceefele ejCe kes
Yeejleere Jew%eeefvekeeW eje lee ceevekeeW hej Keje ve Glejves Deewj
Deblejje^ere oyeeJeeW kes keejCe Fme efcemeeFue kee efJekeeme jeske
efoee ieee~
Je<e& 1998 ceW heesKejCe ceW hejceeCeg hejer#eCe kes yeeo Deefive
efcemeeFue kee efJekeeme hegve: eejbYe efkeee ieee~
Deefive efcemeeFue e=bKeuee kes lenle efJekeefmele efcemeeFueeW ceW Meeefceue
nQ- Deefive-I (700 efkeceer.), Deefive-II (2000 efkeceer.), Deefive-III
(3000 efkeceer.), Deefive IV (4000 efkeceer.) Deewj Deefive-V (5000
efkeceer .)~
Deefive-II kee e#esheCe
4 ceF&, 2017 kees Deesef[Mee kes Deyogue keueece erhe (eruej erhe) mes
veeefYekeere me#ece yewefueefmke efcemeeFue Deefive-II kee hejer#eCe efkeee ieee~
mJeosMe efveefce&le Deefive-II efcemeeFue kee en hejer#eCe ceesyeeFue
ueebej mes Skeerke=le hejer#eCe jWpe (ITR) kes e#esheCe heefjmej-4
mes efkeee ieee~
en hejer#eCe Yeejleere Leue mesvee kes meeceefjke yeue keceeve
(SFC) ves eeesee eefMe#eCe kes lenle j#ee DevegmebOeeve SJeb
efJekeeme mebie"ve (DRDO) kes Jew%eeefvekeeW kes lekeveerkeer hee&Jes#eCe
ceW efkeee~
Deefive-II, 20 ceerj uebyeer, 17 ve Jepeveer Deewj "esme eCeesoke
eeefuele efejCeere efcemeeFue nw~
en efcemeeFue 1000 efkeee. egMeer<e& kes meeLe 2000 efkeceer. mes
DeefOeke otjer leke ceej kej mekeleer nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
GuuesKeveere nw efke Deefive-II kee henuee hejer#eCe 11 Deewue,
1999 kees eruej erhe (Jele&ceeve ceW Deyogue keueece erhe) mes efkeee
ieee Lee~
Deefive-II efcemeeFue kees meMem$e mesvee ceW Je<e&
2004 ceW Meeefceue efkeee ieee Lee~
Deeleve efm Leefle
27 Deewue, 2017 kees Deese[ f Mee kes Deyogue keueece
erhe mes Deefive-III efcemeeFue kee meheue hejer#eCe Yeejleere
mesvee kes meeceefjke yeue keceeve eje [erDeej[erDees
(DRDO) kes meneesie mes efkeee ieee~
Deefive-III efcemeeFue 1.5 ve Jepeveer heejbheefjke Deewj hejceeCeg
efJemheeskeeW kes meeLe 3000 efkeceer. mes DeefOeke otjer leke ceej kej
mekeleer nw~
efmlejere "esme eCeesoke Fbpeve ege Deefive-III efcemeeFue keer
uebyeeF& 17 ceerj, Jeeme 2 ceerj Deewj Jepeve ueieYeie 22 ve nw~
petve, 2011 ceW Deefive-III efcemeeFue kees Yeejleere mesvee ceW Meeefceue
efkeee pee egkee nw~
26 efomebyej, 2016 kees Deefive-V efcemeeFue kee Deyogue keueece
erhe mes meheue hejer#eCe efkeee ieee~
Deefive-V Ske Deblece&neerheere yewefueefmke efcemeeFue nw efpemekeer
DeejbefYeke ceejke #ecelee 5000 efkeceer. nw, efpemes 8000 mes 10000
efkeceer. leke ye{eee pee mekelee nw~
2 peveJejer, 2017 kees Deese[ f Mee kes Deyogue keueece erhe mes mesvee
kes meeceefjke yeue keceeve eje Deefive-IV efcemeeFue kee meheue
hejer#eCe efkeee ieee~
Deefive-IV efcemeeFue 20 ceerj uebyeer, 17 ve Jepeveer Deewj "esme
FOeve mebeeefuele efejCeere efcemeeFue nw~
en efcemeeFue Ske ve veeefYekeere egMeer<e& kes meeLe 4000
efkeceer. leke ceej kej mekeleer nw~
22 veJebyej, 2016 kees Deese[ f Mee kes Deyogue keueece erhe mes Deefive-I
yewefueefmke efcemeeFue kee mesvee kes meeceefjke yeue keceeve eje meheue
hejer#eCe efkeee ieee~
"esme FO eve mebeeefuele Skeue ejCeere Deefive-I efcemeeFue keer
ceejke #ecelee 700 efkeceer. nw~
Deefive-I efcemeeFue 15 ceerj uebyeer SJeb 12 ve Jepeveer nw pees 1
ve mes DeefOeke egMeer<e& ues pee mekeleer nw~
meejebM e
Deefive-II efcemeeFue kee veJeervelece hejer#eCe 4 ceF&, 2017 kees~
e#esheCe mLeue : Deyogue keueece erhe (Deesef[Mee)~
Deefive-II keer ceejke #ecelee : ueieYeie 2000 efkeceer.~
Deefive-II keer meMem$e mesveeDeeW ceW lewveeleer : Je<e& 2004 ceW~
pegueeF&, 2017 34
 F&-efJeve heefjeespevee
Yetefc ekee
ceF&, 2017 ceW heebe osMeeW veecele: efheueerheeRme, LeeF&ueQ[, Fb[esveseMf eee,
yeebiueeosMe Deewj vesheeue kee Ske Deblejje^ere eefleefveefOeceb [ue Yeejle
Deeee~ eefleefveefOeceb[ue keer Fme Yeejle ee$ee kee
GsMe Yeejle keer mJeosMe ceW ef Jekeefmele F& -efJeve
heefjeespevee kes mebyebOe ceW peevekeejer eehle kejvee Lee~
Fme eefleefveefOeceb[ue ves keWere mJeemLe SJeb heefjJeej
keueeCe ceb$eeuee kes meefeJe mes cegueekeele kej F&-
efJeve heefjeespevee kes Yeejle ceW keeee&vJeeve kes mebyebOe ceW peevekeejer eehle
keer~ meeLe ner Fme mebyebOe ceW Yeer heefjeee& keer efke efkeme ekeej Jes Deheves
osMe ceW Fme heefjeespevee kee keeee&vJeeve kej mekeles nQ~
F&-efJeve heefjeespevee
F&-efJeve (e-VIN: Electronic Vaccine Intelligence Network)
Yeejle keer mJeosMe ceW efJekeefmele lekeveerke eCeeueer nw pees erkee Yeb[ejeW kee
ef[efpeueerkejCe kejleer nw Deewj mcee&heesve ShueerkesMeve kes ceeOece mes
keesu[ esve (Cold Chain) kes leeheceeve keer efveiejeveer kejleer nw~
GuuesKeveere nw efke je^er e erkeekejCe DeefYeeeve ceW keesu[ esve
eCeeueer kee Dence eesieoeve nw~
keesu[ esve kes peefjS ner efJeefYevve yeerceeefjeeW mes yeeeJe kes efueS
yeeeW, ceefnueeDeeW Deeefo kees efoS peeves Jeeues erkes megjef#ele jKes
peeles nQ~
Yeejle mejkeej kes mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe ceb$eeuee eje
Deheves meeJe&Yeewce erkeekejCe keee&ece (Universal Immunisation
Programme : UIP) kes lenle 12 jepeeW ceW F&-efJeve heefjeespevee kee
keeee&vJeeve efkeee pee jne nw~
Dekety ej, 2015 ceW eejbYe ngF& en heefjeespevee Demece, efyenej,
eermeie{, iegpejele, efnceeeue eosMe, PeejKeb[, ceOe eosMe,
ceefCehegj, veieeueQ[, Deesef[Mee, jepemLeeve Deewj Gej eosMe kes
371 efpeueeW ceW ueeiet keer ieF& nw~
F&-efJeve heefjeespevee kee ue#e Gheeg&e jepeeW ceW erkee Yeb[ej SJeb
efJelejCe Deewj meYeer keesu[ esve hJee@Fbdme (Cold Chain
Points) ceW Yeb[ejCe leeheceeve hej JeemleefJeke mecee peevekeejer
eoeve kej meeJe&Yeewecf eke erkeekejCe keee&ece keer meneelee
kejvee nw~
F& - ef Jeve kee Yeejle ceW keeee&vJeeve mebege je^ efJekeeme keee&ece esve eCeeueer keer efveiejeveer~
(United Nations Development Programme : UNDP ) eje
ieeefJe-o Jewkemeerve Sueeebme (GAVI-The VaccineAlliance) keer efJeeere
meneelee mes efkeee pee jne nw~
F&-efJeve keer DeeJeMekelee
Yeejle ceW 65 eefleMele yeeeW kee hetCe&leee erkeekejCe efkeee pee egkee
nw peyeefke Yeejle mejkeej kee ue#e eefle Je<e& 27 efceefueeve yeeeW kee
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
erkeekejCe kejvee nw~
eeefhe Yeejle ceW heesefueees kes Gvcetueve Deewj veJepeele efvesme
(Neonatal Tetanus) kees meceehle kejves keer efoMee ceW heee&hle
eieefle ngF& nw efhej Yeer osMe kes 10 efceefueeve yeeeW
kee hetCe& he mes erkeekejCe veneR ngDee nw~
osMe ceW yeeeW kes kece erkeekejCe kes keejCeeW
ceW Meeefceue nQ- DemheleeueeW ceW iegCeJeeehetCe& erkeeW
keer keceer, erkee Yeb[ej Melee keer keceer, Kejeye
efJelejCe eespevee SJeb Devegheeg e Yeb[ejCe keer efmLeefle mecesle
ceewpetoe Deehetefle& e=bKeuee keer kecepeesejf eeb~
Mele-eefleMele erkeekejCe kes Deheves ue#e kees meekeej kejves nsleg
Yeejle kes mece#e Ske cenlJehetCe& egveewleer nw~ Deheee&hle erkee
Deehet efle& Deewj erkee Yeb[ ejCe mLeueeW keer leeheceeve efveiejeveer
eCeeueer kee meceeOeeve kejvee~
Fme GsMe keer hetefle& kes efueS Ske je^ere erkee mebeeueve
eyeb O eve eCeeueer (Nat io nal Vacci ne Logi s ti c
Management System) keer DeeJeMekelee Leer, pees meYeer
keesu[ esve hJee@Fbdme hej JeemleefJeke mecee erkee Yeb[ej keer
Melee eoeve kejleer nes~
Fmeer DeeJeMekelee kes cesvepej keWere mJeemLe SJeb heefjJeej
keueeCe ceb$eeuee eje F&-efJeve heefjeespevee kee keeee&vJeeve
efkeee pee jne nw~
efve<ke<e&
F&-efJeve heefjeespevee kes meheue keeee&vJeeve kes ceeOece mes Yeejle ve
kesJeue Deheves Mele-eefleMele erkeekejCe kes ue#e kees hetje kej mekelee nw
yeefuke Deve osMeeW kees Yeer F&-efJeve heefjeespevee mes ueeYeeefvJele kej mekelee
nw~ Yeejle keer ee$ee hej DeeS heebe osMeeW kes Deblejje^er e eefleefveefOeceb[ue
kees mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe ceb$eeuee ves DeeMJeemeve efoee efke
ceb$eeuee Gvekeer #eceleeDeeW kees cepeyetle yeveeves Deewj Gvekes keee&eceeW kees
Deeies ye{eves nsleg GvnW meneesie SJeb meceLe&ve osves kes efueS leweej nw~
meejebM e
F&-efJeve kee GsMe : erkee Yeb[ejeW kee ef[efpeueerkejCe Je keesu[
meeJe&Yeewce erkeekejCe keee&ece (U.I.P.) kes lenle F&-efJeve heefjeespevee
kee keeee&vJeeve, mJeemLe Je heefjJeej keueeCe ceb$eeuee eje~
UNDP eje, ieeefJe-o Jewkemeerve Sueeebme keer efJeeere meneelee mes,
keeee&vJeeve~
eefleJe<e& 27 efceefueeve yeeeW kee erkeekejCe kejves kee mejkeej kee
ue#e~
Debke-7 pegueeF&, 2017 35
 Yethesve npeeefjkee mesleg : osMe kee meyemes uebyee veoer mesleg
Yetefc ekee
Yeejle kee Gej-hetJe& #es$e eeke=efleke mebheoe Deewj JewYeJehetCe& mebmke=efle
mes heefjhetCe& nw~ hee&ve kes veece hej eneb meye keg nw,
pewmes- eeke=efleke meeQoe&, p evepeeefleeeW keer Deueie-Deueie
ueeske mebmke=efle, JesMeYet<ee, Keeve-heeve leLee heewjeefCeke mLeue
Fleeefo~ Flevee meye keg nesves kes heMeele Yeer en #es$e
efJekeeme ceW heers t ieee nw~ Fmekee ecegKe keejCe
eeleeeele keer megefJeOeeDeeW kee DeYeeJe nw~ hene[er #es$e keer
DeefOekelee, meceleue cewoeveeW kee DeYeeJe leLee hene[er veefoeeb Fme #es$e ceW
jsueceeie&, me[ke ceeie& leLee veoer peueceeie& kes efJekeeme ceW Ske ye[er yeeOee
nQ~ Fleveer keef"veeFeeW kes heMeele Yeer Yeejle mejkeej eje Fme #es$e kes
mecee efJekeeme nsleg heefjJenve leb$e ceW megOeej kejves kee keee& ueieeleej
efkeee pee jne nw~ Fmeer efoMee ceW G"eee ieee Ske keoce nwYethesve
npeeefjkee mesleg~
Yethesve npeeefjkee mesleg je^ kees meceefhe&le
26 ceF&, 2017 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves Demece ceW Yethesve npeeefjkee
mesleg ({esuee-meefoee mesleg) je^ kees meceefhe&le efkeee~
Fme mesleg kee efvecee&Ce yeeheg$e veoer keer meneeke ueesefnle veoer hej
efkeee ieee nw~
veJeegie FbpeerefveeeEjie kebheveer eje meeJe&peefveke efvepeer Yeeieeroejer
(heerheerheer) kes DeeOeej hej Je<e& 2011 ceW Fmekee efvecee&Ce keee& eejbYe
efkeee ieee Lee (mesleg kes efvecee&Ce keer mJeerke=efle Je<e& 2009 ceW eoeve
keer ieF& Leer)~
osMe kee meyemes uebyee mesleg
9.15 efkeceer. uebyee Yethesve npeeefjkee mesleg osMe kee meyemes uebyee veoer
mesleg nw~
en mesleg yeebe-Jeueea meer eEueke (5.6 efkeceer.) mes 3.55 efkeceer. uebyee
nw, pees Deye osMe kee otmeje meyemes uebyee mesleg nes ieee nw~
Yethesve npeeefjkee mesleg kes efvecee&Ce mes Demece ceW je^ere jepeceeie&-
37 hej efmLele heeF& Deewj DeCeeeue eosMe ceW je^ere jepeceeie&-
52 hej efmLele ceskee/jesFbie kes ceOe ee$ee keer otjer 165 efkeceer.
kece nes ieF& nw efpememes ee$ee ceW 5 Iebs leke kece mecee ueiesiee~
Fmekes heefjCeecemJehe eefleefove 10 ueeKe hees cetue leke kes
FOeve keer yeele kee Yeer Devegceeve Jee efkeee ieee nw~
mesleg keer mebjevee
Yethesve npeeefjkee mesleg Ske leerve uesve kee yeerce mesleg nw~ mesleg kee
efvecee&Ce Ge Yetkebhe mebYeeefJele #es$e (efmeefpceke peesve-5) ceW efkeee ieee nw~
Yetkebhe kes mebYeeefJele Kelejs kees osKeles ngS Fmekes efvecee&Ce ceW
YetkebhejesOeer eCeeueer kee Gheeesie efkeee ieee nw~
mesleg keer Yeejle-eerve meercee mes efvekelee (nJeeF& otjer-100 efkeceer.
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
mes Yeer kece) kees osKeles ngS Fmekes efvecee&Ce ceW mewve Gheeesefielee
kees Yeer Oeeve mes jKee ieee nw~
Fmekeer Yeej Jenve #ecelee 60 ve mes
DeefOeke nw efpememes mewve meepees-meeceeve pewmes-Qke Deeefo
Deemeeveer mes Fme hej mes iegpej mekeWies~
mesleg keer Deve efJeMes<eleeSb
mesleg kee veece Demece kes eefme mebieerlekeej, ieerlekeej
SJeb keefJe Yethesve npeeefjkee kes veece hej jKee ieee nw~
SmeSDeej[erheer-SveF& (SARDP-NE : Special
Accelerated Road Development Programme for North East)
eespevee kes Debleie&le mesleg kee efvecee&Ce efkeee ieee nw~
mesleg mes peneb Ske Deesj mebyebeOf ele jepeeW kes otjmLe #es$eeW leke
hengbe Deemeeve nes ieF& nw JeneR otmejer Deesj Fmekes efvecee&Ce mes Fve
jepeeW kes meeceeefpeke SJeb DeeefLe&ke efJekeeme kees Yeer ieefle efceuesieer~
Deye Thejer Demece SJeb DeCeeeue eosMe kes hetJeea Yeeie kes ceOe
247 mebheke& megevf eefMele nes ieee nw~
mesleg hetJeexej jepeeW Deewj oef#eCe SefMeeeF& osMeeW kes ceOe meercee
Jeeheej kes meeLe Deeweeseif eke efveJesMe ceW Yeer Je=ef kejsiee~
efve<ke<e&
Fme mesleg kes efvecee&Ce mes hetJe& eneb yeeheg$e veoer kees heej kejves kee
Skecee$e meeOeve veeJe ner Lee, GmeceW Yeer kesJeue efove kes mecee ner veoer kees
heej efkeee pee mekelee Lee leLee Jen Yeer yee{ kes mecee cegceefkeve veneR Lee~
eneb kes otjmLe FueekeeW mes mebheke& mLeeefhele kejvee Ske keef"ve keee& Lee~
mesleg kes efvecee&Ce mes Fve meye hejsMeeefveeeW mes cegef e efceue mekesieer~ Yeejle-
eerve meercee kes kejerye nesves kes keejCe Fmekee cenlJe Deewj Yeer ye{ peelee
nw, keeeWekf e Yeejle-eerve meercee efJeJeeo, eerve keer efJemleejJeeoer veerefle, eerve-
heeefkemleeve mebyebOe Deeefo Ssmes keF& keejke nQ pees Fme #es$e kes mewve cenlJe
kees Fbefiele kejles nQ~ Dele: nce ken mekeles nQ efke en mesleg kesJeue Ske
mesleg ve neskej Gej-hetJe& kes jepeeW keer efJekeeme keer peerJeve jsKee nw leLee
osMe keer Skelee Deewj DeKeb[lee kee heefjeeeke nw~
meejebM e
26 ceF&, 2017 kees eOeeveceb$eer eje Demece ceW {esuee-meefoee mesleg kee
GodI e ve~
mesleg kee Deve veece-Yethesve npeeefjkee~
mesleg keer uebyeeF& 9.15 efkeceer.~
en osMe kee meyemes uebyee veoer mesleg nw~
mesleg yeeheg$e keer meneeke ueesefnle veoer hej efmLele~
mesleg Thejer Demece SJeb hetJeea DeCeeeue eosMe kes ceOe 24 7
mebheke& kees megevf eefMele kejsiee~
meb. ieewjYe eerJeemleJe
pegueeF&, 2017 36
 G[eve eespevee kee MegYeejbYe
G[eve #es$eere Geve yeepeej efJekeefmele kejves kes efueS Ske veJeeeejer eespevee nw, efpememes osMe ceW #es$eere Jeeeg mebheke& kees yesnlej yeveeee pee mekesiee~
en eespevee petve, 2016 ceW peejer keer ieF& je^er e veeieefjke Geve veerelf e (NCAP-2016) kee Ske ecegKe Ieke nw~ en efJeMJe ceW Deheves lejn keer
henueer eespevee nw efpemekes lenle #es$eere nJeeF& ceeieeX hej efkeheeeleer Deewj DeeefLe&ke he mes JeJenee& G[eveW mebeeefuele keer peeSbieer~
27 Deewue, 2017 kees eOeeveceb$eer ves G[s osMe kee Deece Fme eespevee kes lenle efJeceeve mes 500 efkeueesceerj keer 1
veeieefjke (Ude Desh ka Aam Nagarik : UDAN) Iebs keer ee$ee kee efkejeee DeefOekelece 2500 hees nesiee~
veeceke #es$eere mebheke& eespevee kees efMeceuee nJeeF& Des mes meeLe ner Deueie-Deueie otjer SJeb DeJeefOe Jeeues ceeieeX hej
ueebe efkeee~ Fmekes lenle efMeceuee-efouueer ceeie& hej G[eveW nJeeF& mehej kee efkejeee meceevegheeefleke DeeOeej hej lee
DeejbYe ngF~ efkeee peeSiee~
Fmekes meeLe ner eOeeveceb $ eer ves Jeer
e f [ees kee@ veW eE
m eie kes ceeOece mes G [ eve eespevee ceW heefjeeueve nsleg nJeeF& DeeW kee eeve jepe
ke[hhee (DeebOe eosMe)-nwojeyeeo leLee veebo[s (ceneje^)-nwojeyeeo mejkeej kes hejeceMe& mes efkeee peeSiee~
ceeie& hej G[eveeW kes mebeeueve kee MegYeejbYe efkeee~ veebos[- G[eve eespevee kes lenle JeJenee&lee Deblejeue efveOeerkejCe keer
nwojeyeeo leLee ke[hhee-nwojeyeeo ceeieeX kes ceOe pes (Trujet) DeeJeMekelee keer hetef le& nsleg Ske #es$eer e kees <e (Regional
veeceke Ske #es$eere SejueeFbme ves efJeceeve mesJeeSb DeejbYe keer nQ~ Connectivity Fund : RCF) yeveeee peeSiee~
Fme eespevee kes meheue mebeeueve kes efueS Yeejleere ef Jeceeveheeve Yeeieeroej jepe mejkeejW kees<e ceW 20 eefleMele kee eesieoeve oWieer
eeefOekejCe (AAI) kees efeeevJeeve SpeWmeer yeveeee ieee nw~ peyeefke keWMeeefmele eosMeeW leLee hetJeexej jepeeW kee eesieoeve 10
Yeewieesefueke efJemleej kes efkeesCe mes Fme eespevee kes lenle eefleMele nesiee~
eeefvele kegue 70 nJeeF& DeeW ceW mes heefMece #es$e kes 24 nJeeF& G[eve eespevee efJeceeve mesJeeDeeW mes Jebefele he[s SJeb kece eeesie nesves
Des, Gej Yeejle kes 17, oef # eCe Yeejle kes 11, het J eea Yeejle kes Jeeues nJeeF& DeeW mes Jenveere efJeceeveve mesJeeSb GheueyOe kejekej lespeer
12 leLee het J eex
ej Yeejle kes 6 nJeeF& Des Meeef c eue nQ ~ mes ye{les efJeceeveve #es$e ceW veS egie kee met$eheele kejsieer~
mJe meJex#eCe, 2017
eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje 2 Dekety ej, 2014 kees eejbYe efkeS ieS mJe Yeejle efceMeve kes lenle eleske Jeefe leke MeeweeueeeW, "esme SJeb lejue
keeje efveheeve eCeeefueeeW Deewj megjef#ele leLee heee&hle hesepeue keer GheueyOelee megefveefMele kejves keer mebkeuhevee keer
ieF& nw~ Fme efceMeve kes oes Ieke-mJe Yeejle efceMeve (eeceerCe) Deewj mJe Yeejle efceMeve (Menjer) nQ~ Fme
efceMeve kee GsMe cenelcee ieebOeer keer 150JeeR peebleer eeveer Je<e& 2019 leke hetCe& he mes mJe Yeejle kes ue#e kees
eehle kejvee nw~ Menjer efJekeeme ceb$eeuee eje peveJejer-hejJejer, 2017 ceW kejeS ieS mJe meJex#eCe, 2017 kee
GsMe MenjeW Deewj kemyeeW ceW mJelee keer Jele&ceeve efmLeefle kes efJe<ee ceW peevekeejer neefmeue kejvee nw efpememes
ueieYeie 2.5 Je<e& hetJe& ueebe efkeS ieS mJe Yeejle efceMeve kes eYeeJe SJeb eieefle kee Deekeueve efkeee pee mekes~
mJe meJex#eCe, 2017 osMe kes 434 MenjeW ceW efkeee ieee Ske India : QCI) eje mebeeefuele efkeee ieee~
Jeeheke mJelee mebyebOeer meJex#eCe Lee~ 4 ceF&, 2017 kees keWere Menjer efJekeeme ceb$eer Sce. yeWkewee veee[t ves
Fme meJex#eCe kees keWere Menjer efJekeeme ceb$eeuee kes efveoxMe hej mJe meJex#eCe, 2017 kes heefjCeece peejer efkeS~
keJeeefueer keeGbefmeue Dee@he Fbef[ee (Quality Council of Fme meJe&s#eCe kes Devegmeej, Fboewj (ceOe eosMe) osMe kee meyemes mJe
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 39
Menj Ieese<f ele efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke efJeiele Je<e& (2016) kes meJex#eCe ceW kevee&ke jepe
kee cewmeg osMe kee meyemes mJe Menj Ieese<f ele efkeee ieee Lee pees
efke Je<e& 2017 ceW heebeJeW mLeeve hej nw~
Fme Je<e& kes mJe meJex#eCe ceW eLece 10 MenjeW ceW Fboewj kes yeeo
eceMe: Yeesheeue (ceOe eosMe), efJeMeeKeeheevece (DeebOe eosMe),
metjle (iegpejele), cewmeg (kevee&ke), efleefejeheuueer (leefceuevee[g),
veF& efouueer veiejheeefuekee heefj<eo (efouueer), veJeer cegbyeF& (ceneje^),
efleheefle (DeebOe eosMe) leLee Je[esoje (iegpejele) Meeefceue nQ~
mJe meJex#eCe, 2017 kes Devegme j, Gej eosMe kee ieeW[e meyemes
DemJe Menj (Debelf ece 434JeW mLeeve hej) nw, eeefhe iele Je<e&
Oeveyeeo meyemes DemJe Menj (73 MenjeW keer meteer ceW) Lee~
Fme meteer ceW Debelf ece heeeoeve kes 10 ecegKe MenjeW ceW ieeW[e kes yeeo
eceMe: YegmeeJeue (ceneje^), yeiene (efyenej), njoesF& (Gej eosMe),
keefnej (efyenej), yenjeFe (Gej eosMe), cegemej (hebpeeye), Deyeesnj
(hebpeeye), Meenpenebhegj (Gej eosMe) Deewj Kegpee& (Gej eosMe) Meeefceue nQ~
Meer< e& 50 mJe MenjeW ceW iegpejele kes 12, ceOe eosMe kes 11 Deewj
Deeb Oe eo sMe kes 8 Menj Meeefceue nQ~
mJe meJex#eCe, 2017 ceW Gej eosMe kes kegue 62 Menj
Meeefceue nQ~
Fme meteer ceW Gej eosMe kes Meer<e& mLeeve eehle MenjeW ceW
JeejeCemeer 32JeW, Deueerie{ 145JeW, Peebmeer 166JeW, keevehegj 175JeW,
menejvehegj 245JeW, peewvehegj 246JeW, Fueeneyeeo 247JeW, DeeesOee
252JeW, Deeieje 263JeW Deewj ueKeveT 269JeW mLeeve hej nQ~
mJe meJex#eCe, 2017 ceeheob[ Deewj eefeee
meJex#eCe nsleg mJelee mebyebOeer henuegDeeW kes efJeefYevve IekeeW kes efueS
efveOee&efjle ceeheob[ Deewj Yeej (Weightages) efvecveefueefKele nQ
(1)eleske Iej mes ket[e Skeef$ele kejves meefnle "esme keejs kee eyebOeve,
eefeee Deewj efveheeve, Kegues ceW Meewe mes cegef e keer efmLeefle : 900
Debke (kegue 2000 DebkeeW kee 45 eefleMele)~
(2)veeieefjke eeflehegef : 600 Debke (kegue 2000 DebkeeW kee 30 eefleMele)~
(3)mJeleb$e DeJeueeskeve : 500 Debke (kegue 2000 DebkeeW kee 25 eefleMele)~

meewveer eespevee
iegpejele jepe kes meewje^ #es$e kes peue mebke kees otj kejves kes efueS Je<e& 2012 ceW meewje^ vece&oe DeJelejCe eEmeeeF& (SAUNI) eespevee keer
Iees<eCee keer ieF& Leer~ Fme eespevee kee GsMe vece&oe veoer kes yee{ kes Deefleefje heeveer kees meewje^ #es$e kes 11 efpeueeW kes 115 peueeMeeeW ceW efJeleefjle kejvee
nw~ Fme Deefleefje peue kees efJeleefjle kejves kes efueS kegue 1126 efkeceer. uebyeeF& Jeeueer eej eEueke heeFheueeFveeW kee eeesie efkeee peeSiee leLee Fme eespevee
mes 10,22,589 Ske[ #es$e ueeYeeefvJele nesiee~ Je<e& 2014 ceW Fme heefjeespevee kee efMeueeveeme efkeee ieee~ neue ner ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves meewveer
efmebeeF& eespevee kes ejCe-1 (eEueke-2) kee GodIeeve efkeee~
17 Deewue, 2017 kees iegpejele kes yeeseo (Botad) efpeues ceW eOeeveceb$eer Fme eEueke mes jepekees, ceesjyeer, osJ eYetecf e ejkee Deewj peeceveiej
vejW ceesoer ves meewje^ vece&oe DeJelejCe eEmeeeF& eespevee efpeueeW kes 30 peueeMeeeW kees Yeje peeSiee, efpememes 202100
(S aurasht ra Narm ada Avtaran Irri gati on Ske[ #es$e kees ueeYe efceuesiee~
Yojana : SAUNI) kes ejCe-1 (eEueke-2) heeFheueeFve eEueke-2 : megjWveiej efpeues kes eEueye[er-YeesieeJees-II yeebOe
venj (Pipeline Canal) kee GodI eeve efkeee~ mes Decejsueer efpeues kes jeeoer yeebOe leke~
meeLe ner eOeeveceb$eer ves meewveer eEmeeeF& eespevee ejCe- eEueke-2 mes YeeJeveiej, yeeseo SJeb Decejsueer
2 (eEueke-2) kee efMeueeveeme Yeer efkeee~ efpeueeW kes 17 peueeMeeeW kees Yeje peeSiee, efpememes 274700
Fme eEmeeeF& eespevee kes ejCe-1 (eEueke-2) kes heeFheueeFve keer Ske[ Yetefce ueeYeeefvJele nes mekesieer~
uebyeeF& ueieYeie 51.28 efkeceer. nw pees eEueye[er-YeesieeJees-II (Limbdi eEueke-3 : megjWveiej efpeues kes Oeeseuf eOeepee yeebOe mes jepekees efpeues kes
Bhogavo-II) yeebOe kees jeeoer (Raidi) yeebOe mes pees[leer nw~ JesCeg-1 yeebOe leke~
Fme eEmeeeF& eespevee kes eEueke-2 heeFheueeFve venj kes ceeOece mes eEueke-3 mes jepekees, peeceveiej, osJ eYetecf e ejkee, heesjyeboj,
yeeseo, YeeJeveiej SJeb Decejsueer efpeueeW kes 17 peueeMeeeW kees ceesjyeer Deewj megjWveiej efpeueeW kes 28 peueeMeeeW kees Yeje pee
vece&oe veoer kes heeveer mes Yeje peeSiee~ mekesiee efpememes 198067 Ske[ #es$e keer efmebeeF& keer pee mekesieer~
Guues K eveer e nw ef
k e 30 Deiemle, 2016 kees eOeeveceb $ eer vejW cees o er ves eEueke-4 : megjWveiej efpeues kes eEueye[er YeesieeJees-II yeebOe mes petveeie{
meveesmeje (Sanosara), iegpejele ceW meewveer efmebeeF& eespevee kes ejCe-1 keer efnjCe-II efmebeeF& eespevee leke~
(eEueke-1) heeFheueeFve kee GodI eeve efkeee Lee~ Fmemes jepekees, megjWveiej, petveeie{, heesjyeboj, efiej, meesceveeLe,
meewveer eespevee keer eej eEueke heeFheueeFveW efvecveefueefKele nQ Decejsueer Deewj yeeseo efpeueeW kes 40 peueeMeeeW kees Yeje pee
eEueke-1 : ceesjyeer efpeues kes ceet-II yeebOe mes peeceveiej efpeues kes mewveer mekes iee~
(Sani) yeebOe leke~ Fmemes 347722 Ske[ Yetefce kees eEmeeeF& megeJf eOee GheueyOe nesieer~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 40
 mJe eleerke mLeue henue
mJe Yeejle efceMeve kes lenle keW mejkeej eje osMe kes 100 eleerkeelceke (Iconic) Oejesnj,
Oeeefce&ke SJeb meebmke=efleke mLeueeW hej keWefle Ske efJeMes<e mJelee henue kees mebeeefuele kejves kee efveCe&e
efueee ieee Lee~ keWere hesepeue SJeb mJelee ceb$eeuee Fme henue kes efueS mecevJeeke ceb$eeuee (Co-
ordinating Ministry) kes he ceW keee& kej jne nw~ meeLe ner Menjer efJekeeme ceb$eeuee, mebmke=efle
ceb$eeuee, hee&ve ceb$eeuee leLee mebyebefOele jepe mejkeejW Fme henue ceW Yeeieeroej nQ~ Fme henue kee GsMe
Fve 100 mLeueeW kees cee@[ue mJe hee&ve iebleJeeW kes he ceW efJekeefmele kej osMeer SJeb efJeosMeer hee&keeW kes hee&ve mebyebOeer DevegYeJeeW ceW megOeej ueevee nw~
keWere hesepeue SJeb mJelee ceb$eeuee eje mJe eleerke mLeueeW GuuesKeveere nw efke henues ejCe ceW efvecve 10 eleerke mLeue Meeefceue
(Swachh Iconic Places) kes meb y eb O e ceW ot m ejer ef
l eceener meceer # ee yew " ke efkeS ieS Les : 1. Depecesj Mejerhe ojieen, jepemLeeve 2. $eheefle
25 Deewue, 2017 kees peccet-keMceerj kes keje efmLele ceelee Jew<Cees osJ eer efMeJeepeer efce&veme, cegbyeF&; 3. mJeCe& cebeof j, Dece=lemej; 4. keeceeKee cebeof j,
eeFve ceW Deeeesepf ele keer ieF&~ Demece; 5. ceefCekeefCe&kee Iee, JeejeCemeer; 6. ceervee#eer cebeof j, ceogjF&; 7.
Fme DeJemej hej eeceerCe efJekeeme, hebeeeleer jepe Deewj hesepeue SJeb eer ceelee Jew<Cees osJ eer, keje, peccet-keMceerj; 8. eer peievveeLe cebeof j, hegjer
mJelee ceb$eer vejW eEmen leescej ves mJe eleerke mLeue henue kes otmejs (Deesef[Mee); 9. leepecenue, Deeieje; 10. efleheefle cebeof j, efleceeuee
ejCe kes Debleie&le 10 veS cenlJehetCe& mLeeveeW keer Iees<eCee keer~ (DeebOe eosMe)~
es 10 mLeue nQ : 1. iebiees$eer, 2. ecegvees$eer, 3. cenekeeuesMJej cebeo f j, GuuesKeveere nw efke osMe ceW mJe Yeejle efceMeve kes lenle 1.92
Gppewve; 4. eej ceerveej, nwojeyeeo; 5. ee& Sb[ kee@vJeW Dee@he meW ueeKe ieebJe Kegues ceW Meewe mes cege ngS, meeLe ner mJelee keJejspe
eebefmeme Dee@he Demeermeer, ieesJee; 6. Deeefo Mebkejeeee& efveJeeme, keuee[er, ye{kej 64 eefleMele leke hengbe ieF&~
Svee&keguece; 7. eeJeCeyesueieesuee ceW ieescelesMJej; 8. yewpeveeLe Oeece, peccet-keMceerj ceW efjeemeer (Reasi) Kegues ceW Meewe mes cege (ODF)
osJ eIej; 9. ieee leerLe&, efyenej Deewj 10. meesceveeLe cebeof j, iegpejele~ henuee yuee@ke Ieese<f ele efkeee ieee~

mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 41

 meeFeme kes je^heefle keer Yeejle ee$ee
meeFeme hetJeea Yet-ceOemeeiej ceW efmLele Ske erheere je^ nw, efpemekeer jepeOeeveer efvekeesefmeee nw~ Yeejle Deewj meeFeme kes yeere mebyebOe heejbheefjke he mes
yengle kejeryeer Deewj cew$eerhetCe& jns nQw~ meeFeme kes eLece je^heefle Deeke&efyeMehe cewkeeefjDee@me (Archbishop Makarios),
efpevnW meeFeme kee je^efhelee kene peelee nw, cenelcee ieebOeer, heb. peJeenjueeue vesn Deewj Fbefoje ieebOeer mes yengle
eYeeefJele Les~ efyeefMe GheefveJesMeJeeoer veerefleeeW kes efJe meeFeme kes mebIe<e& kees Yeejle eje meceLe&ve Yeer efoee ieee Lee~
Yeejle-meeFeme mebyebOeeW keer eiee{lee kee Deboepee Fme yeele mes Yeer ueieeee pee mekelee nw, efke meeFeme kes Deye leke kes
ueieYeie meYeer je^heefleeeW eje Yeejle keer jepekeere ee$ee keer ieF&~ Fmeer ece ceW meeFeme kes Jele&ceeve je^heefle efvekee@me
Deveemlesemf eee[dme (Nicos Anastasiades) 25-29 Deewue, 2017 kes ceOe Yeejle keer jepekeere ee$ee hej jns~
25 Deewue, 2017 kees je^heefle Deveemlesemf eee[dme Deheveer henueer Agreem ent)~
Yeejleere ee$ee (jepekeere) hej cegbyeF& hengbes peneb GvneWves ceneje^ kes 2. mebMeesefOele veeieefjke Geve mecePeewlee~
jepeheeue mes cegueekeele keer~ 3. ke=ef<e #es$e ceW meneesie kes efueS keee&eespevee~
28 Deewue, 2017 kees veF& efouueer ceW Deveemlesemf eee[dme eje Yeejle 4. meebmke=efleke, Mewe#f eke Deewj Jew%eeefveke meneesie kes efueS keee&keejer
kes je^heefle eCeye cegKepeea kees meeFeme kes meJeexe veeieefjke mecceeve keee&ece~
eQ[ kee@uej Dee@he o Dee@[&j Dee@he cewkeeefjDee@me-III mes mecceeefvele efkeee GuuesKeveere nw efke meeFeme Yeejle ceW 8Jeeb meyemess ye[e efJeosMeer
ieee~ efveJesMeke nw~
Yeejle Deewj meeFeme kes yeere efvecve mecePeewleeW hej nmlee#ej efkeS Deew ue, 2000 mes efomebyej, 2016 kes ceOe meeFeme eje
ieS Yeejle ceW 9.11 efyeefueeve Decesefj keer [e@uej kee efveJesMe efkeee
1. Jeeheeefj ke veewJenve mecePeewl ee (Merchant Shi ppi ng pee egkee nw~

veeyee[& (mebMeesOeve) efJeOeseke, 2017

Yeejle ceW ke=ef<e SJeb eeceerCe #es$e kes efJekeeme nsleg veeyee[& DeefOeefveece, 1981 eje veeyee[& (National Bank for Agriculture and Rural
Development) keer mLeehevee keer ieF& Leer~ eeceerCe #es$e keer Gvveefle nsleg veeyee[&, ke=ef<e, ueIeg SJeb kegerj Geesie,
nmleefMeuhe leLee eeceerCe #es$eeW mes menye Deve DeeefLe&ke efeee-keueeheeW kes efueS $e+Ce eoeve kejves kes meeLe ner
Deve megeJf eOeeSb GheueyOe kejJeelee nw Deewj Fvekee efJeefveeceve Yeer kejlee nw~ Fmekes yeeJepeto Yeer Je<e& 2015-16 keer
DeeefLe&ke meceer#ee kes Devegmeej, Yeejle kes mekeue Iejsuet Glheeo (GDP) ceW ke=ef<e keer efnmmesoejer 17.40 eefleMele nw
Deewj ke=ef<e hej pevemebKee kee Yeejer oyeeJe yevee ngDee nw~ Dele: veeyee[& kees DeefOeke meMee efkeS peeves kee eeeme efkeee pee jne nw efpememes ke=ef<e leLee
eeceerCe #es$e kee DeefOeke efJekeeme efkeee pee mekes~ FvneR eeemeeW kes lenle veeyee[& DeefOeefveece, 1981 ceW mebMeesOeve emleeefJele nw~
5 Deewue, 2017 kees efJee ceb$eer DeCe pesueer eje veeyee[& (mebMeesOeve) mekeleer nw~
efJeOeseke, 2017 ueeske meYee ceW hesMe efkeee ieee~ efJeOeseke kes Devegmeej, veeyee[& ceW keWere mejkeej keer vetvelece efnmmesoejer
en efJeOeseke veeyee[& DeefOeefveece, 1981 ceW mebMeesOeve kes eje veeyee[& 51 eefleMele efveOee&efjle keer ieF& nw~
kees Deewj DeefOeke meMee yeveeves kee eeeme kejlee nw~ %eeleJe nw efke veeyee[& DeefOeefveece, 1981 kes Devegmeej, veeyee[& ceW
Fme efJeOeseke eje emleeefJele keg ecegKe eeJeOeeve Fme ekeej nQ keW mejkeej SJeb efjpeJe& yeQke keer mebege efnmmesoejer kees vetvelece
efJeOeseke kes Devegmeej, keW mejkeej veeyee[& keer hetbpeer 30,000 51 eefleMele jKeves kee eeJeOeeve nw~
kejes[ hees leke ye{e mekeleer nw~ eefo DeeJeMeke nes, lees keW en efJeOeseke ueIeg mlej kes Geesie Deewj ess leLee efJekeWefle #es$e
mejkeej, efjpeJe& yeQke kes meueen mes Fmes 30,000 kejes[ mes ceW Geesie pewmes MeyoeW kees met#ce Gece, ueIeg Gece Deewj ceOece
DeefOeke Yeer kej mekeleer nw~ Gece pewmes MeyoeW mes yeoueves kee emleeJe kejlee nw, pewmee efke SceSmeSceF&
%eeleJe nw efke veeyee[& DeefOeefveece, 1981 kes Devegmeej, veeyee[& Ske, 2006 ceW heefjYeeef<ele nw~
keer DeefOeke=le hetbpeer 100 kejes [ hees nw , ef p emes Deejyeer D eeF& keer 1981 kes DeefOeefveece kes lenle veeyee[& ceMeervejer SJeb mebeb$e ceW 20
meueen hej keW mejkeej ye{ekej 5000 kejes[ hees kej ueeKe hees leke kes efveJesMe Jeeues GeesieeW kees $e+Ce SJeb Deve megeJf eOeeSb
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 42
eoeve kejves nsleg Gejoeeer nw~ efkeee ieee nw~
efJeOeseke ceW Fme yeeOelee kes Debleie&le efJeefvecee&Ce #es$e ceW 10 kejes[ veeyee[& DeefOeefveece, 1981 kes efJeefYevve eeJeOeeveeW ceW GefuueefKele
hees leke kes efveJesMe Jeeues leLee mesJee #es$e ceW 5 kejes[ hees kebheveer DeefOe fveece, 1956 kees kebheveer DeefOeefveece, 2013 eje
leke kes efveJesMe Jeeues GeceeW kees Yeer Meeefceue kejves kee eeJeOeeve eeflemLeeefhele kejves kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~

Dee@m^sefueee kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee

Dee@m^sefueee kes meeLe Yeejle kes jepeveefeke mebyebOeeW keer MegDeele Je<e& 1941 ceW efme[veer ceW Yeejle kes Jeeheeefjke keeee&uee keer mLeehevee kes meeLe ngF&~
Fmekes yeeo 1945 ceW kewveyeje ceW Yeejleere Geeeesie mLeeefhele efkeee ieee~ Je<e& 2006 ceW cesueyeve& ceW leLee Je<e& 2011 ceW heLe&
ceW Yeejle kes ceneJeeefCepe otleeJeeme (Consulate General) keer mLeehevee keer ieF&~ Je<e& 2014 ceW ceesoer mejkeej eje
Ske F&m hee@efuemeer kes lenle Dee@m^sefueee, peeheeve leLee eMeeble meeiejere erheere osMeeW kees Meeefceue efkeee ieee~ Je<e& 2014-
15 ceW Yeejle Deewj Dee@m^sefueee kes ceOe kegue 18 efyeefueeve Decesejf keer [e@uej kee Jeeheej ngDee~ neue ner ceW Dee@m^sefueee kes
eOeeveceb$eer ves Yeejle keer eej efoJemeere jepekeere ee$ee mebhevve keer~
9-12 Deewue, 2017 kes ceOe eOeeveceb$eer vejW ceesoer kes efveceb$eCe hej Yet-efJe%eeve Dee@m^sefueee kes yeere keeee&vJeeve JeJemLee~
Dee@m^sefueee kes eOeeveceb$eer cewukece ve&yegue ves Yeejle keer jepekeere ee$ee mecePeewles kes heMeele oesveeW osMeeW kes eOeevecebe$f eeeW eje mebege JeeJe
mebhevve keer~ peejer efkeee ieee~
en eOeeveceb$eer ve&yegue keer henueer Yeejle ee$ee Leer~ mebege JeeJe ceW oesveeW osMeeW ves Fb[es-hewefmeefheke #es$e ceW Yeeieeroejer,
Fmekes hetJe& lelkeeueerve Dee@m^sefueeeF& eOeeveceb$eer esveer Syee@ ves mebege jCeveerelf eke keee&, #es$eere Deewj yenghe#eere mebmLeeveeW ceW
efmelebyej, 2014 ceW Yeejle keer jepekeere ee$ee keer Leer~ meneesie kees cepeyetle kejves, meePee mece=e f , Tpee&, mebmeeOeve SJeb
eOeeveceb$eer vejW ceesoer Yeer veJebyej, 2014 ceW Dee@m^sefueee keer heee&JejCe, efMe#ee Deewj keewMeue, veJeeeej Deewj efJe%eeve, Kesue
ee$ee hej ieS Les~ Deewj mJeemLe meneesie leLee meebmke=efleke Deeoeve-eoeve ceW meneesie
10 Deewue, 2017 kees eOeeveceb$eer ve&yegue kee je^heefle YeJeve ceW hej menceefle Jee keer~
Deewheeeefjke mJeeiele efkeee ieee~ mebege JeeJe ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves mebege je^ megj#ee
cewukece ve&yegue ves je^heefle eCeye cegKepeea, Gheje^heefle neefceo heefj<eo ceW Yeejle keer mLeeeer meomelee kes efueS Dee@m^sefueee kes
Debmeejer leLee efJeosMe ceb$eer meg<ecee mJejepe mes cegueekeele keer~ meceLe&ve kee mJeeiele efkeee~
10 Deewue, 2017 kees ner oesveeW osMeeW kes eOeevecebe$f eeeW kes ceOe veF& eOeeveceb$eer ve&yegue ves hejceeCeg Deehetefle&kelee& mecetn ceW Yeejle keer
efouueer efmLele nwojeyeeo neGme ceW eefleefveefOeceb[ue mlej keer Jeelee& mebhevve mLeeeer meomelee kes efueS Dee@m^sefueee kes cepeyetle meceLe&ve kee
ngF&~ GuuesKe efkeee~
Jeelee& kes heMeele oesveeW osMeeW kes ceOe efvecve 6 mecePeewleeW/mecePeewlee- eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves Dee@m^sefueee keer mebmeo eje Yeejle kees
%eeheveeW hej nmlee#ej efkeS ieS veeieefjke hejceeCeg nmleeblejCe DeefOeefveece kes heeefjle nesves kee mJeeiele efkeee~
(i) Deblejje^ere DeelebkeJeeo Deewj Deblejje^er e mebieef"le DehejeOe kee Fme DeefOeefveece kes heeefjle nesves mes Yeejle kees MeerIe ner Dee@m^sefueeeF&
cegkeeyeuee kejves ceW meneesie hej mecePeewlee-%eeheve~ etjsevf eece kee JeeefCeefpeke efveee&le mebYeJe nes mekesiee~
(ii) veeieefjke Geve megj#ee ceW meneesie kes efJekeeme SJeb mebJe&ve kes eej efoJemeere Yeejle ee$ee kes oewjeve Dee@m^sefueeeF& eOeeveceb$eer ves
efueS mecePeewlee-%eeheve~ cegbyeF& keer ee$ee Yeer keer~
(iii) heee&JejCe, peueJeeeg Deewj Jeve peerJeve kes #es$e ceW meneesie hej cegbyeF& ceW Jes ceneje^ kes jepeheeue mes efceues leLee ecegKe JeeJemeeefeke
mecePeewlee-%eeheve~ vesleeDeeW kes meeLe yeeleeerle SJeb Ske Tpee& ieesuecespe meccesueve
(iv)Kesue ceW meneesie hej mecePeewlee-%eeheve~ meefnle keF& keee&eceeW ceW Yeeie efueee~
(v) mJeemLe Deewj efeefkelmee kes #es$e ceW meneesie hej mecePeewlee - GuuesKeveere nw efke Fme ee$ee kes hetJe& oesveeW osMeeW kes eOeevecebef$eeeW ves
%eeheve~ peer-20 kes Sbleeuee (2015) leLee nebiePeeT (2016) meccesueve kes oewjeve
(vi)Yet-DeJeueeskeve Deewj Gheen veewJenve ceW meneesie hej Fmejes Deewj cenlJehetCe& yew"keW keer LeeR~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 43
 JewefMJeke Meebefle metekeebke, 2017
JewefMJeke Meebefle metekeebke keer mLeehevee metevee eeweesefiekeer #es$e kes eefme Dee@m^sefueeeF& Geceer merJe efkeuueseuf eee (Steve Killelea) eje Je<e&
2007 ceW keer ieF& Leer~ en metekeebke eefle Je<e& Fbmerdet hee@j Fkeesvee@ecf ekeme Sb[ heerme ( Institute for Economics and Peace : IEP) eje
ekeeefMele efkeee peelee nw~ DeeF&F&heer efJeMJe kee Ske DeeCeer efJeeej cebe nw pees JewefMJeke Meebelf e kee efJeMues<eCe kejves leLee Fmekes
DeeefLe&ke ueeYeeW keer cee$ee kee efveOee&jCe kejves nsleg efJeefYevve eCeeefueeeW kee efJekeeme kejves kes #es$e ceW mebueive nw~ efyeef Me mebmLee
Fkeesvee@ecf em FbsefuepeWme etevf e ( Economist Intelligence Unit : EIU) Yeer JewefMJeke Meebefle metekeebke kees leweej
kejves ceW DeeF&F&h eer kees cenlJehetCe& meneesie eoeve kejleer nw~
1 petve, 2017 kees DeeF&F&h eer eje JewefMJeke Meebelf e metekeebke, 2017 Meebefle kes mlej ceW efiejeJe ope& keer ieF&~
(Global Peace Index, 2017 : GPI) peejer ef keee ieee~ Je<e& 2016 ceW eEnmee kes keejCe JewefMJeke DeLe&JeJemLee kees kegue 14.3
Fme metekeebke kee en 11Jeeb Jeeef<e&ke mebmkejCe nw~ ef^efueeve [e@uej [ee Meefe mecelee (PPP) kes meboYe& ceW] kee vegkemeeve
Je<e& 2017 kes JewefMJeke Meebefle metekeebke kee keWere efJe<ee nw ngDee pees mekeue JewefMJeke Glheeo kee 12.6 eefleMele nw~
Ske peefue efJeMJe ceW Meebefle kee ceeheve (Measuring Peace JewefMJeke Meebelf e metekeebke, 2017 kes Devegmeej, 163 osMeeW ceW vetvelece
in a Complex World)~ 1.111 mkeesj kes meeLe DeeFmeueQ[ efJeMJe kee meJee&efOeke Meebeflecee osMe nw~
JewefMJeke Meebefle metekeebke ceW efJeMJe keer ueieYeie 99.7 eefleMele GuuesKeveere nw efke Je<e& 2008 mes ueieeleej DeeFmeueQ[ Fme
pevemebKee kes Meebefle kes mlej kee ceeheve 23 iegCeelceke SJeb metekeebke ceW meJeexe mLeeve hej keeece nw~
cee$eelceke mebkeslekeeW kes DeeOeej hej efkeee peelee nw~ meerefjee (3.814 mkeesj kes meeLe 163Jeeb mLeeve) efJeMJe kee
Je<e& 2017 kes Fme metekeebke ceW efJeMJe kes 163 mJeleb$e osMeeW/#es$eeW kees meJee&efOeke DeMeeble osMe nw~
Gvekeer Meebelf e kes mlej kes Devegmeej jQeEkeie eoeve keer ieF& nw~ DeeFmeueQ[ kes heMeele meJee&efOeke Meeble 4 osMeeW kee ece Fme
Jew ef M Jeke Meeb ef l e met ekeeb ke, 2017 kes heef j Ceece oMee& l es nQ ef ke ef h eues ekeej nw2. vetpeerueQ[ (mkeesj : 1.241 ), 3. hegle&ieeue (mkeesj :
Ske Je<e& kes oewjeve efJeMJe ceW Meebelf e kes mlej ceW 0.28 eefleMele keer oj mes 1.258 ), 4. Dee@efm^ee (mkeesj : 1.265) leLee 5. [sveceeke&
megOeej ngDee nw~ (mkeesj : 1.337 )~
Fme oewjeve 93 osMeeW kes Meebefle kes mlej ceW ye{esejer peyeefke 68 meerefjee kes heMeele meJee&efOeke DeMeeble 4 osMeeW kee ece Fme
osMeeW kes Meebelf e kes mlej ceW efiejeJe ope& keer ieF&~ ekeej nw 162. Deheieeefvemleeve (mkeesj : 3.567 ), 161. Fjeke
Fme metekeebke kes Devegme j, etjeshe efJeMJe kee meJee&efOeke Meebelf ehetCe& #es$e nw~ efJeMJe Meebelf e metekeebke, 2017 : oef#eCe SefMeee
efJeMJe kes 10 meJee&efOeke MeebeflehetCe& osMeeW ceW mes 8 Fmeer #es$e ceW kes osMeeW keer efmLeefle
efmLele nQ~ osMe mecee jQke mecee mkeesj #es$eere jQke
ueieeleej heebeJeW Je<e& ceOe-hetJe& SJeb Gejer Deeerkee (Middle Yeteve 13 1.474 1
East & North Africa : MENA) efJeMJe kee meyemes DeMeeble eeruebkee 80 2.019 2
#es$e Ieese<f ele efkeee ieee~ yeebiueeosMe 84 2.035 3
Meebefle kes meboYe& ceW 10 Je<eeae eJe=efe kee efJeMues<eCe kejves hej helee vesh eeue 93 2.080 4
euelee nw efke Je<e& 2008 mes Deye leke JeweMf Jeke Meebelf e kes mlej ceW 2.14 Yeejle 137 2.541 5
eefleMele keer oj mes efiejeJe ope& keer ieF& nw~ heeefkemleeve 152 3.058 6
Fme oewjeve 80 osMeeW kes Meebefle kes mlej ceW megOeej peyeefke 83 osMeeW kes Deh eieeefvemleeve 162 3.567 7
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 45
 (mkeesj : 3.556 ), 160. oef#eCe met[eve (mkeesj : 3.524) leLee
159. eceve (mkeesj : 3.412)~
JewefMJeke Meebelf e metekeebke, 2017 ceW Yeejle kees 163 osMeeW keer meteer
ceW 137Jeeb (mkeesj : 2.541) mLeeve eehle ngDee nw peyeefke iele Je<e& Jen
141JeW mLeeve hej Lee~
Yeejle keer jQeEkeie ceW eej mLeeveeW kee megOeej eEnmeke DehejeOeeW kes mlej
ceW keceer leLee keevetve eJele&ve ceW Je=ef kes keejCe ope& efkeee ieee~
JewefMJeke Meebefle metekeebke, 2017 ceW Meeefceue efJeMJe kes Deve ecegKe
osMeeW ceW oef#eCe Deeerkee kees 123Jeeb (mkeesj : 2.324), yeepeerue kees
108Jeeb (mkeesj : 2.199 ), Decesejf kee kees 114Jeeb (mkeesj : 2.232 ), efyesve
kees 41Jeeb (mkeesj : 1.786) leLee peeheeve kees 10Jeeb (mkeesj : 1.408)
mLeeve eehle ngDee nw~

FkeJesesejf eue efieveer : OPEC kee 14Jeeb meome

10-14 efmelebyej, 1960 kes ceOe yeieoeo (Fjeke) ceW Deeeesepf ele Ske meccesueve ceW heebe osMeeW eLee- F&jeve, Fjeke,
kegJewle, meToer Dejye leLee JesvespegSuee kes yeere ngS Ske mecePeewles kes heefjCeecemJehe mLeeefhele Deesheske (OPEC :
Organisation of the Petroleum Exporting Countries) Ske mLeeeer Deblejmejkeejer mebie"ve nw~ Jele&ceeve ceW
Fme mebie"ve kee cegKeeuee efJeSvee (Dee@efm^ee) ceW mLeeefhele nw, neueebefke mLeehevee kes eLece heebe Je<eeX leke en pesvesJee
(eqmJedpejueQ[) ceW efJeeceeve Lee~
hes^esefueece efveee&leke osMeeW kes Fme mebie"ve kee GsMe Deheves meome osMeeW keer hes^esefueece veerelf eeeW kees meceefvJele kejvee leLee GvnW Skehe yeveevee
Deewj GheYeeseeDeeW kees hes^esefueece heoeLeeX keer kegMeue SJeb efveeefcele Deehetefle&, GlheeokeeW kees Ske efmLej Deee SJeb hes^esefueece Geesie ceW efveJesMe kejves JeeueeW
kees Gvekeer hetbpeer hej Gefele eefleheue (Fair Return) keer eeefhle megevf eefMele kejves kes efueS lesue yeepeejeW kes efmLejerkejCe hej peesj osvee nw~
25 ceF&, 2017 kees efJeSvee ceW Deesheske osMeeW keer 172JeeR yew"ke kee (1975) leLee Debieesuee (2007) ves Deesheske keer meomelee enCe keer Leer~
Deeeespeve efkeee ieee~ FkeJee[esj kees Deesheske keer meomelee mes efomebyej, 1992 ceW efveuebefyele
Fme yew"ke ceW ceOe Deeerkeer osMe FkeJesesefjeue efieveer kees lelkeeue kej efoee ieee Lee, neueebefke Fmeves Dekety ej, 2007 ceW hegve: mebie"ve
eYeeJe mes Deesheske kes 14JeW hetCe& meome kes he ceW Meeefceue kejves keer keer meomelee enCe kej ueer~
Devegceefle eoeve kej oer ieF&~ peveJejer, 2009 ceW efveuebefyele efkeS peeves kes yeeo Fb[esveseMf eee peveJejer,
FkeJesesefjeue efieveer Ghe-meneje Deeerkee #es$e ceW lesue kee leermeje 2016 ceW hegve: Deesheske kee meome yevee neueebefke veJebyej, 2016 ceW
meyemes ye[e Glheeoke osMe nw, neueebefke Fme ef mes efJeMJe ceW Fmekee Fmeves Ske yeej efhej mebie"ve keer meomelee kees leeie efoee~
mLeeve 37Jeeb nw~ peveJejer, 1995 ceW meomelee meceehle efkeS peeves kes yeeo iewyeve ves
Jele&ceeve ceW FkeJesesefjeue efieveer ceW 220,000 yewjue/efove keer oj mes pegueeF&, 2016 ceW hegve: Deesheske keer meomelee enCe kej ueer~
lesue Glheeove nes jne nw efpemeceW yeepeej kes efmLejerkejCe keer efoMee ceW Fme ekeej Jele&ceeve ceW Deesheske kes meome osMeeW keer kegue mebKee 14 nw~
Deesheske kes eeemeeW kes lenle 12000 yewjue/efove keer oj mes keewleer keer keesF& Yeer osMe, efpemekee kees lesue kee Meg efveee&le meblees<epeveke
eefleyelee Jee keer ieF& nw~ efmLeefle ceW nes, meeLe ner cetue he mes efpemekes efnle meome osMeeW kes
GuuesKeveere nw efke heebe mebmLeeheke osMeeW kes Deefleefje kelej (1961), meceeve nes, Jen Deesheske kee hetCe& meome yeve mekelee nw, yeMelex Gmes
Fb[esveseMf eee (1962), ueerefyeee (1962), mebege Dejye Deceerjele (1967), meYeer mebmLeeheke meomeeW keer menceefle meefnle leerve-eewLeeF& hetCe&keeefueke
Deupeerejf ee (1969), veeFpeerefjee (1971), FkeJee[esj (1973), iewyeve meomeeW kee yengcele eehle ngDee nes~

efJeMJe mJeemLe meebefKekeer, 2017

efJeMJe mJeemLe meebefKekeer e=bKeuee, efJeMJe mJeemLe mebie"ve kes 194 meome osMeeW kes mJeemLe mebyebOeer Deebke[eW
kee Jeeef<e&ke mebkeueve nw~ en e=bKeuee Je<e& 2005 mes eleske Je<e& ekeeefMele keer pee jner nw~ efJeMJe mJeemLe
meebefKekeer, 2017 ceW peerJeve eleeMee kes Deebke[eW kes meeLe-meeLe 35 mebkeslekeeW leLee 21 mJeemLe mebyebOeer melele
efJekeeme ue#eeW kes Deebke[s meceeefnle efkeS ieS nQ~ melele efJekeeme kes efueS Je<e& 2015 ceW peejer SpeW[e 2030 kee
Ske ue#e mJeemLe eCeeefueeeW kees cepeyetle kejkes meeJe&Yeewecf eke mJeemLe Deeeove (Universal Health Coverage) eehle kejvee nw~
17 ceF&, 2017 kees efJeMJe mJeemLe mebie"ve (W.H.O.) eje efJeMJe melele efJekeeme ue#e (SDG)-3 (meYeer Gce kes meYeer ueesieeW kes efueS
mJeemLe meebefKekeer, 2017 kees peejer efkeee ieee~ Fmes leerve YeeieeW ceW mJemLe peerJeve kees megevf eefMele kejvee leLee Deer mesnle kees eeslmeeefnle
JeJeefmLele efkeee ieee nw~ kejvee) kes mebyebOe ceW ngF& eieefle mebyebOeer Deebke[s Fme ekeej nQ
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 46
 Je<e& 2015 ceW ieYee&JemLee keer peefueleeDeeW ee emeJe kes keejCe mJeemLe mebyebOeer melele efJekeeme ue#eeW (SDG) kes mebyebOe ceW keg osMeeW
eefleefove ueieYeie 830 ceefnueeDeeW keer ce=leg ngF&~ keer Sself eneefmeke GheueefyOeeeb jner nQ~ efpevekee efJeJejCe Fme ekeej nw
Je<e& 2015 ceW eefle 100,000 peerefJele pevceeW hej JewefMJeke ceele= ce=leg Je<e& 2015 ceW kepeeKmleeve ceW ceele= ce=leg oj 12 eefle 100000
oj 216 nw efpemes Je<e& 2030 leke eefle 100,000 peereJf ele pevceeW peereJf ele pevce Leer, peyeefke melele efJekeeme ue#e kes lenle Je<e&
hej 70 leke ueeves kee ue#e nw~ 2030 leke ceele= ce=leg oj kees eefle 100000 peereJf ele pevceeW hej
Fme nsleg vetvelece 7.5 eefleMele keer Jeeef<e&ke oj mes efJeMJe ceW ceele= 70 leke ueeves kee ue#e nw~
ce=leg ceW keceer ueevee Dehesef#ele nw~ efJeMJe mJeemLe mebie"ve kes Devegceeveevegmeej, Je<e& 2015 ceW heehegDee
Je<e& 2015 ceW JewefMJeke mlej hej veJepeele ce=leg oj eefle 1000
vet efieveer ceW ceuesejf ee kes 900,000 ceeceues (1200 ceewleeW kes meeLe)
peereJf ele pevce hej 19 Deewj heebe Je<e& mes kece Deeeg kes efMeMegDeeW keer
meeceves DeeS, peyeefke Je<e& 2005 ceW eneb ueieYeie 14 ueeKe
ce=leg oj 43 eefle 1000 peereJf ele pevce Leer, pees efke Je<e& 2000 keer
(2800 ceewleeW kes meeLe) ceuesejf ee kes ceeceues meeceves DeeS Les~
leguevee ceW eceMe: 37 eefleMele Deewj 44 eefleMele keer keceer kees
Je<e& 2015 ceW kebyeese[ f ee ceW 89 eefleMele efMeMegDeeW kees nsheseFefme
eoefMe&le kejleer nw~
yeer keer Kegjeke eoeve keer ieF&~
Je<e& 2015 ceW Devegceevele: 2.1 efceefueeve veS ueesie Se.DeeF&.Jeer.
DeeejueQ[ ceW Je<e& 2015 ceW 30 Je<e& mes 70 Je<e& keer Deeeg kes yeere
(H.I.V.) mes mebeefcele ngS, pees efke Je<e& 2000 ceW mebeefcele mebKee
(ueieYeie 3.2 efceefueeve) mes 35 eefleMele kece nw~ kes ueesieeW kes oe jesie, keQmej, ceOegcesn DeLeJee hegjeves MJemeve
Ske Devegceeve kes Devegmeej, Je<e& 2015 ceW JewefMJeke mlej hej ueieYeie jesie mes ce=leg keer mebYeeJevee 10.3 eefleMele nw~ DeeejueQ[ ves Jeeeg
212 efceefueeve ceuesejf ee kes ceeceues meeceves DeeS~ kees mJe kejkes ueesieeW kes mJeemLe ceW megOeej efkeee nw~
30 mes 70 Je<e& leke keer Gce kes yeere ceOegcesn, keQmej, oe jesie Deewj efJeMJe mJeemLe mebie"ve kes Devegceeve kes Devegmeej, GiJes kes
hegjeveer heshe[eW keer yeerceejer mes ce=leg keer mebYeeJevee 19 eefleMele nw, pees JeemkeeW ceW lebyeeket Oetceheeve kejves keer eJe=ef e Je<e& 2000-2015 kes
efke Je<e& 2000 mes 17 eefleMele keer keceer efoKeeleer nw~ oewjeve 40 eefleMele mes 22 eefleMele nes ieF&~
Je<e& 2015 ceW ueieYeie 800,000 ceewleW Deelcenlee kes keejCe ngF& efJeMJe mJeemLe meebefKekeer, 2017 kes cenlJehetCe& Deebke[s
nQ~ FmeceW meJee&efOeke ceewleW [yuet.Se.Dees. etjesehf eeve #es$e (14.1 peerJeve eleeMee (pevce kes mecee)
eefle 100000) ceW leLee meyemes kece ceewleW [yuet.Se.Dees. hetJeea Meer<e& osMe heg<e ceef nuee keg ue
YetceOe #es$e (3.8 eefle 100000) ceW ngF~ peeheeve 80.5 86.8 83.7
Je<e& 2016 ceW JewefMJeke mlej hej 15 Je<e& ee Gmemes DeefOeke Gce kes eqmJedp ejueQ[ 81.3 85.3 83.4
ueesieeW ceW Meg Sukeesnue keer Kehele 6.4 ueerj eefle Jeefe Leer~ eEmeieehegj 80.0 86.1 83.1
Je<e& 2015 ceW 1.1 Dejye mes DeefOeke ueesieeW ves lebyeeket Oetceheeve
mhesve 80.1 85.5 82.8
efkeee~ Dee@ m^seuf eee 80.9 84.8 82.8
Je<e& 2013 ceW ueieYeie 1.25 efceefueeve ueesie me[ke ogI e&vee ceW ce=leg kes
efJeMJe 69.1 73.7 71.4
efMekeej ngS pees efke Je<e& 2000 mes 13 eefleMele Je=ef kees eoefMe&le kejlee
peerJeve eleeMee (pevce kes mecee)
nw~ 15-29 Deeeg Jeie& kes ueesieeW keer ce=leg kee ecegK e keejCe me[ke
Yeejle SJeb he[esmeer osMe heg<e ceef nuee keg ue
ogI e&veeSb nQ~
Yeejle 66.9 69.9 68.3
Je<e& 2012 ceW Deebleefjke Deewj yeee Jeeeg eot< eCe kes keejCe JewefMJeke
yeebiueeosMe 70.6 73.1 71.8
mlej hej Devegceevele: 6.5 efceefueeve ceewleW ngF, pees efke kegue ceewleeW kee
Yeteve 69.5 70.1 69.8
ueieYeie 11.6 eefleMele nw~ FmeceW mes meJee&efOeke ceewleW heefMeceer eMeeble #es$e
ceW ngF~ eerve 74.6 77.6 76.1

Je<e& 2012 ceW Demegjef#ele peue, meehe-meheeF& Deewj mJelee kes

ceeb ceej 64.6 68.5 66.6

DeYeeJe kes keejCe Devegceevele: 871000 ceewleW ngF~ FveceW mes vesh eeue 67.7 70.8 69.2

DeefOekeebMe ceewleW Deeerkeer #es$e Deewj oef#eCe-hetJe& SefMeeeF& #es$e mes heeefkemleeve 65.5 67.5 66.4

ngF~ eeruebkee 71.6 78.3 74.9

mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 47

 ceele= ce=leg oj ceele= ce=leg oj
oj (eefle 100000 oj (eefle 100000
Meer<e& oj Jeeues osMe peerefJele pevce hej) Yeejle SJeb he[esmeer osMe peerefJele pevce hej)
efmeSje efueeesve 1360 Yeejle 174
ceOe Deeerkee ieCejepe 882 eeruebkee 30
ee[ 856 ceeueoerJe 68
veeFpeerefjee 814 Yeteve 148
oef#eCe met[eve 789 yeebiueeosMe 176
efvecve oj Jeeues osMe oj ceeb ceej 178
efheveueQ[/eerme/DeeFmeueQ[/hees ueQ[ 3 vesh eeue 258
Dee@efm^ee/yesueeme/eske ieCejepe/Fueer/mJeer[ve/kegJewle 4 heeefkemleeve 178
FeeFue/vee@Jex/mhesve/eqmJedp ejueQ[/peeheeve 5 eerve 27
efJeMJe 216 o.- het. SefMeee #es$e 164

Deue meuJee[esj : Oeeleg Keveve kees eefl eyebef Oele kejves Jeeuee henuee osMe
Deue meuJee[esj ceOe Decesejf kee ceW efmLele meyemes ese Deewj meyemes meIeve Deeyeeoer Jeeuee osMe nw~ eneb heee&hle cee$ee ceW Je<ee& nesves kes yeeJepeto Je<ee&-
peue mebeeve Ske ye[er mecemee nw~ DekegMeue ke=ef<e eefeeeDeeW leLee Deheee&hle Deeweeseif eke efveeb$eCe kes keejCe eneb
Jeeheke he mes Yet-#ejCe (Soil Erosion) ngDee nw Deewj JeveeW kee ueieYeie hetjer lejn efJeveeMe nes egkee nw Deewj
Fmeer kes eueles en mecemee Glhevve ngF& nw~ Deue meuJee[esj ceW Je<e& 1989 mes 2009 leke ueieeleej meee{
jner Sjsvee heeea (Arena Party) eje Deheves Meemevekeeue kes oewjeve keF& Keefvepe DevJes<eCe heefjeespeveeDeeW kees
cebpetjer eoeve efkeS peeves kes yeeo mes eneb peue mecemee (Water Crisis) ceW leere Je=ef ngF& nw~ GuuesKeveere nw
efke Keveve ieefleefJeefOeeeW ceW eege nesves Jeeues penjerues jmeeeveeW (cegKele: meeeveeF[), Yeejer OeelegDeeW leLee DeheefMe heoeLeeX Deeefo kes keejCe eneb kee 90
eefleMele mes DeefOeke melener peue mebotef<ele nes egkee nw~ Fmeer heefjes#e ceW mebege je^ ves Deue meuJee[esj kees uewefve Decesejf kee kes heee&JejCeere he mes
meJee&efOeke efJeke=le osMeeW ceW mes Ske (One of the most Environmentally Degraded Countries) kes he ceW meteerye efkeee nw~
osMe kes peue mebmeeOeveeW kees eotef<ele nesves mes yeeeves keer henue kes he DepeXervee ceW mebJesoveMeerue efnceeveer #es$eeW ceW Keveve hej jeske nw~
ceW Deue meuJee[esj keer mebmeo ves 29 ceee&, 2017 kees meYeer ekeej kes Oeeleg GuuesKeveere nw efke Deue meuJee[esj ves ceOe Decesefjkeer cege Jeeheej
Keveve (Metal Mining) kees eefleyebefOele kejves Jeeues Ske Ssefleneefmeke mecePeewles (CentralAmerican Free T rade Agreement:CAFTA)
efJeOeseke kees heeefjle kej efoee~ hej Je<e& 2004 ceW nmlee#ej efkeS Les~
Fme efJeOeseke ceW OeeeflJeke KeefvepeeW kes DevJes<eCe, efve<ke<e&Ce, emebmkejCe keF& ceOe Decesejf keer osMeeW SJeb mebege jepe Decesejf kee kes yeere ngS
leLee oesnve pewmeer meYeer ekeej keer Keveve ieefleefJeefOeeeW kes efve<esOe Fme mecePeewles ves Deue meuJee[esj ceW yengje^er e kebh eefveeeW pewmes
kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~ neseuf mece (Holcim), ceeWmeQes (Monsanto) leLee hewefmeefheke efjce
Deue meuJee[esj keer 84 meomeere mebmeo ceW GheefmLele meYeer 69 (Pacific Rim) kes Keveve keee& DeejbYe kejves kee ceeie& eMemle kej
meomeeW ves meJe&mecceefle mes Fme efJeOeseke kes he#e ceW celeoeve efkeee~ efoee Lee~
27 Deewue, 2017 kees je^heefle meuJee[esj meebespe mesjsve eje Deue meuJee[esj ceW Keveve kees eefleyebefOele kejves keer efoMee ceW iebYeerj
Fme efJeOeseke hej nmlee#ej kej efoS peeves kes yeeo en DeefOeefveece eeeme Je<e& 2008 ceW leye eejbYe ngS peye lelkeeueerve je^heefle Sbesefveees
eYeeJeer nes ieee~ meekee ves Keveve hejefce hej jeske ueiee oer leLee osMe kes Gejer eeble
Fme ekeej Oeeleg Keveve hej hetCe&le: eefleyebOe ueieeves Jeeuee Deue keyeeveme ceW efmLele Deue [esje[es Keveve heefjeespevee (El Dorado
meuJee[esj efJeMJe kee henuee osMe yeve ieee nw~ Mining Project) kees efvejmle kej efoee~
neueebefke efJeMJe kes keF& osMeeW ceW meeeveeF[ kes eeesie ee Kegueer cetue he mes JeQketJej efmLele hewefmeefheke efjce ceeFeEveie kee@heexjsMeve kes
Keeve ceW Keveve (Open-Pit Mining) kee efve<esOe pewmes DeebefMeke mJeeefcelJe Jeeueer Fme heefjeespevee kees Je<e& 2013 ceW Dee@m^sefueeve-
eefleyebOe DeefmlelJe ceW nQ~ keveeef[eve kebheveer DeesMesvee ieesu[ (Oceana Gold) ves Kejero
peneb keesme efjkee ceW Kegueer Keeve ceW Keveve eefleyebefOele nw, JeneR efueee Lee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 48
 Fme heefjeespevee ceW eege nesves Jeeues efJe<ewues jmeeeveeW mes osMe keer
jepeOeeveer meefnle Deeme-heeme kes 65 efkeceer. #es$e kes eYeeefJele nesves keer
DeeMebkee Leer~
Fme heefjeespevee kees efvejmle kejves kes efveCe&e kes eueles DeesMesvee
ieesu[ ves Deue meuJee[esj keer mejkeej hej efveJesMekeeW kes DeefOekeejeW
kes GuuebIeve kee Deejeshe ueieeles ngS 250 efceefueeve [e@uej kes npee&ves
keer ceebie keer Leer~
cege Jeeheej mecePeewles kes efveeceeW kes lenle Fme ceeceues keer megveJeeF&
efJeMJe yeQke kes Ske veeeeefOekejCe DeeF&meerSmeDeeF&[er (ICS ID :
International Centre for Settl ement of Investm ent
Disputes) eje keer ieF&~
veeeeuee ves DeesMesvee ieesu[ kees Keveve hejefce eehle kejves kes
efueS cetue DeeJeMekeleeDeeW kee Devegheeueve ve kejves kee oes< eer
"njeles ngS efveCe&e Deue meuJee[esj keer mejkeej kes he#e ceW
megveeee~
meeLe ner veeeeuee ves cegkeoces kes oewjeve ngS keevetveer Kee& kes SJepe
ceW DeesMesvee ieesu[ eje Deue meuJee[esj keer mejkeej kees 8 efceefueeve
[e@uej kes Yegieleeve kee DeeosMe efoee~

JewefMJeke heJeve efjhees&, 2016

efJeMJe ceW peueJeeeg heefjJele&ve SJeb efJekeeme ue#eeW kees hetje kejves ceW mJe Tpee& kee Glheeove cenlJehetCe& nw~ mJe Tpee& kee leelhee& Ssmeer Tpee&
Glheeove FkeeFeeW mes nw efpememes peueJeeeg hej keesF& Yeer vekeejelceke eYeeJe veneR he[lee nw, Ssmes ceW heJeve Tpee& kee
cenlJe DeleefOeke ye{ peelee nw~ heJeve Tpee& keer Gheeesefielee kees Oeeve ceW jKekej mecee-mecee hej JewefMJeke heJeve
Tpee& heefj<eo eje Jeeef<e&ke efjhees& peejer keer peeleer nw~ Fmeer ece ceW JeweMf Jeke heJeve Tpee& heefj<eo (Global
Wind Energy Council : GWEC) ves JewefMJeke heJeve efjhees&, 2016 peejer keer nw~
25 Deewue, 2017 kees peejer Fme efjhees& kes Devegmeej, Je<e& 2015 mes efJeefYevve osMeeW kes yeepeejeW ceW heJeve Tpee& keer Yeeieeroejer kes Devegmeej,
2016 kes ceOe (Ske Je<e& ceW) efJeMJe ceW 54 ieerieeJee@ mes DeefOeke mJe [sveceeke& 40 eefleMele heJeve Tpee& ceW Je=ef kes meeLe Meer<e& hej nw~
veJeerkejCeere heJeve Tpee& mLeeefhele keer ieF&~ DeeejueQ[ Deheveer kegue Tpee& Glheeove kee 20 eefleMele mes
Je<e& 2016 kes oewjeve 54 ieerieeJee@ mes DeefOeke heJeve Tpee& mLeeefhele DeefOeke heJeve Tpee& eje eehle kejlee nw~
kejves ceW 90 os M e Meeef ceue jns ~ eerve, Decesejf kee Deewj kevee[e Deheves kegue Tpee& Glheeove kee
FmeceW mes 9 Ssmes osMe nQ, efpevneWves 10,000 cesieeJee@ mes DeefOeke eceMe: 4 eefleMele, 5.5 eefleMele leLee 6 eefleMele heJeve Tpee&
heJeve Tpee& kees mLeeefhele efkeee (Je<e& 2015-16)~ eje eehle kejles nQ~
meeLe ner 29 osMe Ssmes nQ, efpevneWves 1000 cesieeJee@ mes DeefOeke efomebyej, 2016 leke heJeve Tpee& keer JewefMJeke mebeeer #ecelee ceW eefleMelelee
heJeve Tpee& mLeeefhele kejves ceW meheuelee eehle keer nw~ kes Devegme j, heebe ye[s osMeeW ceW eerve (34.7%), et.Sme.S. (16.9%), pece&veer
efJeMJe ceW kegue heJeve Tpee& #ecelee Je<e& 2016 kes Deble leke 486.8 (10.3%), Yeejle (5.9%) leLee mhesve (4.7%) Meeefceue nQ~
ieerieeJee@ nw~ efjhees& kes Devegmeej, Je<e& 2016 ceW efJeMJe ceW veF& heJeve Tpee& #ecelee
Je<e& 2016 ceW heJeve Tpee& ceW Je=ef 12.6 eefleMele jner~ mLeeefhele kejves ceW eefleMelelee kes Devegmeej heebe Meer<e& osMeeW ceW eceMe: eerve
ceee&, 2017 leke mebeeer heJeve Tpee& #ecelee 500 ieerieeJee@ kees (42.8%), et.Sme.S. (15%), pece&veer (10%), Yeejle (6.6%) leLee yeepeerue
heej kej egkeer nw~ (3.7%) Meeefceue nQ~
peer . [yuet . F& . meer . kes ue#e kes Deveg
m eej, Je<e& 2021 kes Deb l e leke 800 JewefMJeke heJeve efjhees&, 2016 kes Devegmeej, Yeejle efJeMJe ceW heJeve Tpee&
ieerieeJee@ heJeve Tpee& keer mebeeer #ecelee eehle kejves kes efueS eleske Je<e& keer mebeeer #ecelee SJeb Je<e& 2016 kes ceOe veF& heJeve Tpee& #ecelee mLeeefhele
heJeve Tpee& ceW 75 ieerieeJee@ keer Je=ef kejves keer DeeJeMekelee nw~ kejves kes ceeceues ceW efJeMJe ceW elegLe& mLeeve hej nw~
JewefMJeke heJeve Tpee& heefj<eo eje Je<e& 2017 ceW 60 ieerieeJee@ veF& Je<e& 2016 ceW 3612 cesieeJee@ keer veF& heJeve Tpee& #ecelee neefmeue
heJeve Tpee& keer mLeehevee kee Devegceeve ueieeee ieee nw~ kejves kes meeLe Deye Yeejle keer kegue mLeeefhele heJeve Tpee& #ecelee 28,700MW
JewefMJeke heJeve efjhees&, 2016 kes Devegmeej, JewefMJeke heJeve Tpee& keer (28.7GW) nes ieF& nw~
mLeeefhele #ecelee ceW #es$eere efJelejCe keer ef mes SefMeee Je<e& 2016 leke Jele&ceeve ceW Yeejle SefMeee kee otmeje meyemes ye[e heJeve Tpee&
203685 cesieeJee@ heJeve Tpee& Glheeove kes meeLe Meer<e& hej nw~ yeepeej nw~
efjhees& kes Devegmeej, Je<e& 2016 kes Deble leke efJeMJe ceW 168732 Yeejle mejkeej Je<e& 2022 leke 175 ieerieeJee@ kes veJeerkejCeere
cesieeJee@ heJeve Tpee& Glheeove kes meeLe eerve Meer<e& hej nw~ Tpee& #ecelee kes ue#e kees neefmeue kejves nsleg eefleye nw~
Je<e& 2015 2016 mes kes ceOe ef J eMJe ceW heJeve Tpee& #ecelee ceW Fme ue#e ceW 100 GW keer meewj Tpee& #ecelee leLee 60 GW keer
meJee&efOeke Je=ef (23370 MW) eerve ceW ngF&~ mebeeer heJeve Tpee& #ecelee neefmeue efkeee peevee Meeefceue nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 49
 yebieveheuueer Deece kees peerDeeF& wie
efkemeer-efkemeer Jemleg keer iegCeJeee, Gme Jemleg kes Glheeove kes mLeeve hej efveYe&j kejleer nw Deewj Glheeove kee mLeeve yeoueves hej Gmekeer iegCeJeee Yeer
yeoue peeleer nw~ Dele: Fme lejn kes efkemeer Keeme Glheeo keer iegCeJeee kees Jee kejves kes efueS en pejer
nw efke eenkeeW kees Gmekes Glheeove keer peien kes yeejs ceW Yeer yeleeee peeS~ Dele: efkemeer Jemleg kee JeCe&ve kejves
kes efueS efkemeer mLeeve efJeMes<e kes veece kes eeesie kees Yeewieeseuf eke mebkesle (Geographical Indication
: GI) kene peelee nw, keeeWefke mLeeve efJeMes<e kee GuuesKe nesles ner Gme Jemleg kes Godiece/efvecee&Ce mLeue Je
eesle keer peevekeejer mJele: efceue peeleer nw~ Yeewieesefueke mebkesle ke=ef<e, eeke=efleke ee efJeefveefce&le JemlegDeeW keer
heneeve kes efueS eeesie efkeee peelee nw~ Yeewieesefueke mebkesle oes ekeej kes nesles nQ~ henues ekeej ceW Jes
Yeewieesefueke veece nQ, pees Glheeo kes GodYeJe kes mLeeve kee veece yeleeles nQ, pewmes MeQhesve (Ske efJeMes<e ekeej keer ceefoje, pees JeemleJe ceW eebme kes Ske eeble
kee veece nw Deewj Fmes eneR Gieves Jeeues DebietjeW mes yeveeee peelee nw), oeefpe&eEueie eee Deeefo~ otmejs nQ-iewj-Yeewieeseuf eke heejbheefjke veece, pees en yeleeles nQ
efke Glheeo efkemeer Ske #es$e efJeMes<e mes mebye nw, pewmes Deuheebmees, yeemeceleer Deeefo~ efkemeer peerDeeF& (GI) kee hebpeerkejCe Fmekes hebpeerke=le mJeeceer Deewj
DeefOeke=le eeesiekelee& kees peerDeeF& kes eeesie kee keevetveer DeefOekeej eoeve kejlee nw~ iewj-DeefOeke=le Jeefe Fmekee eeesie veneR kej mekelee~
Deewue, 2017 ceW esvveF& efmLele Yeewieesefueke mebkesle hebpeerkejCe (GIR) kegjvetue efpeues kes yebieveheuueer #es$e kes Debleie&le Deeves Jeeues yebieveheuueer,
keeee&uee eje DeebOe eosMe kes yebieveheuueer Deece (Banaganapalle heeveece SJeb veboeeue ceb[ue Fve DeeceeW kes Glheeove kes eeLeefceke keW nQ~
Mangoes) kees peerDeeF& wie eoeve kej efoee ieee~ Fmekes Deefleefje jeeuemeercee, leere DeebOe eosMe Deewj lesuebieevee
yebieveheuueer Deece kees en opee& ke=ef<e GlheeoeW kes Debleie&le efoee kes Kecceece, cenyetyeveiej, jbieejser, ces[ke SJeb Deeefoueeyeeo
ieee nw~ efpeueeW kees Fve DeeceeW kes Glheeove kes efleereke keWeW kes he ceW
%eeleJe nw efke en Yeejle kee 295 Jeeb (DeebOe eosMe kee 16Jeeb) meteerye efkeee ieee nw~
meceg leue mes 1200 ceerj keer TbeeF& leke yebieveheuueer DeeceeW
Glheeo peyeefke ke=ef<e esCeer ceW 84Jeeb Glheeo nw efpemes Yeewieeseuf eke
keer Deer hewoeJeej nesleer nw~ Fmemes DeefOeke TbeeF& hej heue kes
mebkesle kee wie eehle ngDee nw~
Glheeove ceW efiejeJe Deeves ueieleer nw~
Deye DeebOe eosMe mejkeej yebieveheuueer DeeceeW kes peerDeeF& wie keer
G<CekeefyebOeere peueJeeeg Yeer Fve DeeceeW kes Glheeove ceW ceooieej
mJeeceer kes he ceW hebpeerke=le nes ieF& nw~ nesleer nw~
GuuesKeveere nw efke yebieveheuueer Deece kees yevesMeve, ehheleeF&, mehesoe
Fleeefo veeceeW mes Yeer peevee peelee nw~
Yeewieesefueke mebkesle : Deve ecegK e leLe
Deew ees eif eke mebheoe kes mebj#eCe nsleg hesefjme DeefYemecee kes Devegso
DeebOe eosMe kes kegjvetue efpeues ceW efmLele yebieveheuueer SJeb Deeme-heeme kes
1(2) leLee 10 kes lenle Yeewieesefueke mebkesleeW kees Deeweeseif eke mebheoe
#es$eeW keer efJeefMe ke=ef<e-peueJeeeg SJeb Yeewieesefueke heefjefmLeefleeeb yebieveheuueer
DeefOekeejeW kes Ske DeJeeJe kes he ceW Meeefceue efkeee ieee nw~
DeeceeW kees Deefleere efJeMes<eleeSb eoeve kejleer nQ~ yeewefke mebheoe DeefOekeejeW kes Jeeheej mebyebefOele henuegDeeW hej mecePeewles
Deeceleewj hej yebieveheuueer Deece Deekeej ceW ye[e neslee nw leLee Fmekes
kes Devegso 22-24 kes Debleie&le Yeer FvnW keJej efkeee ieee nw~
hekes heueeW kee jbie megvenje heerue (Golden Yellow) nesle nw~ Yeejle ves efJeMJe Jeeheej mebie"ve kes Ske meome kes he ceW ceeue kes
Fmekes efukes heleues nesles nQ SJeb Gve hej nukeer ef eefeeeb
Yeewieesefueke mebkesleve (hebpeerkejCe SJeb mebj#eCe) DeefOeefveece, 1999
(Light Spots) heeF& peeleer nQ~ [Geographical Indications of Goods (Registration &
Meerleeieej (Cold Storage) ceW jKes peeves hej es Deece leerve Protection) Act, 1999] kees ueeiet efkeee nw leLee en DeefOeefveece
cenerves leke Deheveer iegCeJeee yeveeS jKe mekeles nQ~ 15 efmelebyej, 2003 mes eYeeJeer nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 51
 DeebOe eosMe ceW eefle Je<e& 24.35 ueeKe ceeref ^ke ve yebieveheuueer DeeceeW kee Jeeheej efkeee peelee nw efpemekee cee$e 1.4 eefleMele (20.68
kee Glheeove neslee nw~ kejes[ hees) efveee&le mes eehle neslee nw DeLee&le Fve DeeceeW keer
FveceW mes eefle Je<e& ueieYeie 5500 ve DeeceeW kee Decesejf kee, osMe ceW ner ceebie keeheer peeoe nw~
efyesve, Kee[er osMeeW Fleeefo kees efveee&le kej efoee peelee nw~ en osMe kes ueieYeie 7,68, 250 heef jJeejeW keer Deepeere fJekee kee
eefle Je<e& ueieYeie 1461 kejes[ . cetue kes yebieveheuueer DeeceeW ees le Yeer nw~
efleere wceeefmeke ceewefke veerefle JeeJe, 2017-18
ceewefke veerelf e Jen GhekejCe nw efpemekes ceeOece mes keWere yeQke lejuelee leLee meeKe me=peve kees efveebef$ele kej DeLe&JeJemLee
ceW cetue efmLejlee kees yeveeS jKeves leLee Ge efJekeeme oj kes ue#e kees eehle kejves kee eeeme kejlee nw~ Yeejleere meboYe& ceW
Yeejleere efjpeJe& yeQke (RBI) Jen eeefOeke=le mebmLee nw pees DeLe&JeJemLee ceW cetue efmLejlee nsleg ceewefke veerelf e kee eeesie kejleer nw~
Jele&ceeve ceW ceewefke veerelf e efvecee&Ce kee keee& ceewef ke veerelf e meefceefle (Monetary Policy Committee : MPC) eje efkeee
peelee nw~ mcejCeere nw efke Fme 6 meomeere meefceefle kee ie"ve yeepe oj efveOee&jCe SJeb veerefle efvecee&Ce kees DeefOeke Gheeesieer SJeb
heejoMeea yeveeves kes efueS petve, 2016 ceW efkeee ieee Lee~
7 petve, 2017 kees Yeejleere efjpeJe& yeQke kes ieJeve&j [e@. Gefpe&le hesue veerelf e ceW eueefveefOe meceeeespeve megeJf eOee (LAF) kes Debleie&le jshees oj,
keer DeOe#elee Jeeueer ceew efke veere fle meefceef le (Monetary Pol icy efjJeme& jshees oj, yeQke oj leLee SceSmeShe oj ceW keesF& heefjJele&ve veneR
Committee : MPC) ves efleere wceeefmeke ceewefke veerelf e JeeJe, efkeee ieee nw~
2017-18 (Second Bi-Monthly Monetary Policy Statement, Deejef#ele DevegheeleeW meerDeejDeej (CRR) leLee SmeSueDeej (SLR) ceW
2017-18) peejer efkeee~ Yeer keesF& leelkeeefueke heefjJele&ve veneR efkeee ieee nw~
ceewefke veerelf e meefceefle (MPC) eje peejer Jele&ceeve ceewe f ke veerefle JeeJe GuuesKeveere nw efke 24 petve, 2017 mes SmeSueDeej (SLR) ceW 50
efJeeere Je<e& 2017-18 keer efleere leLee kegue heebeJeeR ceewef ke veerelf e nw~ DeeOeej DebkeeW keer keewleer kejles ngS Fmes 20.50 mes Ieekej 20.00
ceewefke veerelf e meefceefle eje peejer veerefleiele ojW efvecve nQ eefleMele kej efoee ieee nw~
Jele&ceeve ojW Sceheermeer kes Devegmeej, veerefleiele nmle#esheeW kes efyevee Je<e& 2017-18 keer
henueer ceener ceW cegKe cegemheerelf e (Headline Inflation) 2-3.5
Deejef#ele Devegheele GOeej/pecee ojW eefleMele leLee otmejer ceener ceW 3.5-4.5 eefleMele kes oeejs ceW jnves kee
Devegceeve nw~
meerDeejDeej SmeSueDeej DeeOeej oj yeele pecee oj meefceefle ves peerSmeer ueeiet efkeS peeves mes cegemheerelf e hej efkemeer
(CRR) (SLR) (9.10-9.60%) (4.0%) efJeMes<e eYeeJe keer mebYeeJevee kees vekeej efoee nw~
(4.0%) (20.00%) GuuesKeveere nw efke veJebyej, 2016 kes yeeo mes henueer yeej cegemheerelf e
veerelf eiele ojW 4 eefleMele kes efvecvelece mlej hej DeeF& nw~
ceewefke veerelf e meefceefle ves Fmes mLeeeer leewj hej 4 eefleMele kes
jshees oj efjJeme& jshees oj yeQke oj SceSmeShe oj kejerye yeveeS jKeves nsleg eefleyelee Jee keer nw~
(Repo Rate) (Reverse Repo (Bank Rate) (MSF Rate) 6 meomeere ceewe f ke veerefle meefceefle kes ie"ve kes yeeo henueer yeej Ske
(6.25%) Rate) (6.00%) (6.50%) (6.50%) meome jJeeR Se. {esueefkeee meefceefle kes efveCe&e mes Demencele jns~
ceewefke veerelf e meefceefle (MPC) eje Ieese<f ele efleere wceeefmeke ceewefke Mes<e heebe meomeeW ves efveCe&eeW hej Deheveer menceefle Jee keer~
efJeosMeer efveJesMe eeslmeenve yees[& kees Yebie kejves keer mJeerke=efle
DeeefLe&ke GoejerkejCe kes yeeo eOeeveceb$eer keeee&uee kes DeOeerve efJeosMeer efveJesMe eeslmeenve yees[& (Foreign Investment Promotion Board
: FIPB) kee ie"ve efkeee ieee Lee~ en SpeWmeer osMe ceW efveJesMe mebJeOe&ve kejves kes meeLe-meeLe ele#e
efJeosMeer efveJesMe (Foreign Direct Investment : FDI) mes mebyebefOele ceeceueeW hej keee&Jeener nsleg
DeefOeke=le Leer~ Je<e& 1996 ceW Fmes Deeweeseif eke veerelf e SJeb mebJeOe&ve efJeYeeie (DIPP) kes DeOeerve ueeee ieee~
peveJejer, 2003 ceW hegve: Fmes efJele ceb$eeuee kes DeeefLe&ke keee& efJeYeeie kes Debleie&le mLeeveebleefjle efkeee ieee~ Jele&ceeve ceW en Ske Deblej ceb$eeueeer efvekeee
nw leLee Fmekes DeOe#e DeeefLe&ke keee& efJeYeeie kes meefeJe nQ~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 52
 efJeosMeer efveJesMe eeslmeenve yees[& kees Yebie kejves kes emleeJe kees cebe$f eceb[ue
ves 24 ceF&, 2017 kees ngF& Deheveer yew"ke ceW cebpetjer os oer~
OeeleJe nw efke efJee ceb$eer DeCe pesueer eje Deheves yepe Yee<eCe ceW
ner Fmes Yebie efkeS peeves keer Iees<eCee keer pee egkeer nw~
osMe ceW ele#e efJeosMeer efveJesMe kee eJeen oes lejerkeeW mes neslee nw
eLece mJeeeefuele ceeie& Deewj efleere mejkeej eje Devegceesove~
efJeosMeer efveJesMe eeslmeenve yees[& Devegceesefole ceeieeX kes lenle Deeves
Jeeues 5,000 kejes[ hees leke kes ele#e efJeosMeer efveJesMe emleeJe
kes Devegceesove nsleg Skeue efKe[keer (Single Window) nw~
GuuesKeveere nw efke Jele&ceeve ceW 90 eefleMele mes DeefOeke ele#e
efJeosMeer efveJesMe kee eJeen mJeeeefuele ceeie& kes ceeOece mes nes jne
nw, efpemeceW efJeosMeer efveJesMe eeslmeenve yees[& kes hetJe& Devegceesove keer
DeeJeMekelee veneR nesleer nw~ Fve emleeJeeW kee Devegceesove mebyebefOele
#es$eere efveeceeW kes DeOeerve neslee nw~
Mes<e yees She[erDeeF& eJeen kes efueS mebyebefOele efJeYeeie Deheves lejn
mes efveece yeveeles nQ~
efJeosMeer efveJesMe eeslmeenve yees[& eje keF& yeej She[erDeeF& DevegceesoveeW
kees cebpetjer osves ceW osjer nes peeleer Leer efpememes efJekeeme keee& Yeer
yeeefOele nes peeles Les~
She[erDeeF& Devegceesove mes mebyebefOele DeefOeke efveece keevetve nesves kes
keejCe Yeer efveJesMekeeW kees uebyes mecee leke Fblepeej kejvee he[lee
Lee~
Jele& c eeve ceW ueieYeie meYeer ele#e efveJesMe kes DevegceesoveeW kees Dee@veueeFve
efkeee pee egkee nw~
Deye ele#e efJeosMeer efveJesMe kes efueS DeeJesove keer eefeee mebyebOeer
keee& Deewj She[erDeeF& veerelf e SJeb hescee kes lenle mejkeej keer
cebpetjer Deeefo kees Deye JeeefCepe SJeb Geesie ceb$eeuee kes DeOeerve
Deeweeseif eke veerelf e SJeb mebJeOe&ve efJeYeeie kes hejeceMe& mes mebyebefOele
ceb$eeueeeW/efJeYeeieeW eje efveheeee peeSiee~
veS efveece mes efJeosMeer efveJesMekeeW kees efveJesMe keer ef mes Yeejle
DeefOeke Deeke<e&ke efoKesiee Deewj Fmekes heefjCeecemJehe She[erDeeF&
kee eJeen Yeer ye{siee~

ke=ef<eiele Glheeove, 2016-17 : le=leere Deefece Devegceeve

Deepe Yeer Yeejleere ke=ef<e kee efve<heeove ceevemetve hej efveYe&j kejlee nw~ efpeme Je<e& ceevemetveer Je<ee& meeceeve mes kece nesleer nw,
Gme Je<e& ke=ef<eiele Glheeove ceW keceer osKeer peeleer nw uesekf eve efpeme Je<e& ceevemetveer Je<ee& meeceeve DeLeJee DeefOeke nesleer nw, Gme Je<e&
ke=ef<eiele Glheeove ceW Yeer Je=ef osKeer peeleer nw~ Je<e& 2016 kes oewjeve Deer Je<ee& SJeb mejkeej eje keer ieF& efJeefYevve veerelf eiele
henueeW kes heefjCeecemJehe, 2016-17 ceW osMe kes Keeeevve Glheeove ves Ske veee keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw~ Fme meboYe& ceW
cenlJehetCe& leLe SJeb Deebke[s efvecve nQ
ke=ef<e, menkeeefjlee SJeb efkemeeve keueeCe efJeYeeie eje 9 ceF&, 2017 leguevee ceW Je<e& 2016-17 kes eeJeue Glheeove ceW 4.74 efceefueeve
kees Je<e& 2016-17 kes efueS ecegKe hemeueeW kes Glheeove kee le=leere Deefece ve (4.54%) keer GuuesKeveere Je=ef ope& keer ieF&~
Devegceeve peejer efkeee ieee~ Fme Je<e& iesntb kee Devegceeefvele Glheeove 97.44 efceefueeve ve Yeer veee
Je<e& 2016-17 kes oewjeve kegue Keeeevve Glheeove 273.38 efceefueeve keerefle&ceeve mLeeefhele kejsiee~
ve Devegceeefvele nw, pees Deye leke kee meJee&eOf eke Keeeevve Glheeove nesiee~ en Je<e& 2013-14 ceW Deye leke kes meJee&efOeke iesntb Glheeove 95.85
en Je<e& 2013-14 ceW Deye leke kes meJee&efOeke Glheeove 265.04 efceefueeve ve keer leguevee ceW 1.66 eefleMele DeefOeke nw~
efceefueeve ve mes 8.34 efceefueeve ve (3.15%) DeefOeke nw~ Je<e& 2016-17 kes oewjeve iesntb kee Glheeove efheues heebe Je<eeX
ceew p et o e Je<e& kee Deveg c eeef v ele Glheeove ef J eiele heeb e Je<eeX (2011-12 (2011-12 mes 2015-16) kes Deewmele iesntb Glheeove (92.6 efceefueeve
mes 2015-16) kes Deewmele Keeeevve Glheeove mes Yeer 16.37 ve) mes Yeer 4.83 efceefueeve ve (5.21%) DeefOeke nw~
efceefueeve ve (6.37%) DeefOeke nw~ Je<e& 2016-17 kee iesntb Glheeove, Je<e& 2015-16 kes oewjeve 92.29
Je<e& 2016-17 kes Keeeevve Glheeove ceW iele Je<e& (2015-16) kes efceefueeve ve iesntb Glheeove keer leguevee ceW 5.15 efceefueeve ve
Keeeevve Glheeove (251.57 efce.ve) keer leguevee ceW 21.81 (5.58%) DeefOeke nw~
efceefueeve ve (8.67%) keer Je=ef ope& keer ieF&~ meYeer cegKe ouenveer hemeueeW kes #es$eere keJejspe SJeb Glheeokelee ceW
Fme Je<e& eeJeue kee keg ue Glheeove 109.15 ef ceef u eeve ve Deveg c eeef v ele Je=ef kes heefjCeecemJehe Je<e& 2016-17 kes oewjeve ouenveeW kee kegue
nw, pees Ske veee keerefle&ceeve Yeer nw~ Glheeove 22.40 efceefueeve ve Devegceeefvele nw~ en Je<e& 2013-14 kes
en Je<e& 2013-14 kes efjkee@[& Glheeove (106.65 efce.ve) keer oewjeve eehle Deye leke kes meJee&efOeke ouenve Glheeove 19.25 efceefueeve
leguevee ceW 2.50 efceefueeve ve (2.34%) leLee efJeiele heebe Je<eeX ve mes Yeer 3.15 efceefueeve ve (16.37%) DeefOeke nw~
(2011-12 mes 2015-16) kes Deewmele Glheeove (105.42 efceefueeve Je<e& 2016-17 kes oewjeve ouenveeW kee Glheeove, efJeiele heebe Je<eeX
ve) keer leguevee ceW Yeer 3.73 ef ceef u eeve ve (3.54%) Deef Oeke nw ~ kes Deewmele Glheeove keer leguevee ceW 4.77 efceefueeve ve (27.3%)
Je<e& 2015-16 ceW 104.41 efceefueeve ve Glheeefole eeJeue keer DeefOeke Devegceeefvele nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 53
 Je<e&
2016-17 ceW Devegceeefvele ouenve Glheeove kes iele Je<e& kes efceefueeve ve Devegceeefvele nw~
16.35 efceefueeve ve Glheeove keer leguevee ceW 6.05 efceefueeve ve Fme Je<e& efleuenve kee Glheeove iele heebe Je<eeX kes Deewmele efleuenve
(37.03%) DeefOeke jnves kee Devegceeve nw~ Glheeove keer leguevee ceW Yeer 3.27 efceefueeve ve (11.17%) DeefOeke nw~
ceess DeveepeeW kee Glheeove, pees 44.39 efceefueeve ve kes Ske veS Je<e& 2016-17 ceW ievves kee Glheeove 306.03 efceefueeve ve Devegceeefvele
efjkee@[& mlej hej Devegceeefvele nw, efheues heebe Je<eeX kes Deewmele Glheeove nw~ en iele Je<e& (2015-16) kes Glheeove (348.45 efceefueeve ve) keer
keer leguevee ceW 3.04 efceefueeve ve (7.36%) DeefOeke nw~ leguevee ceW 42.42 efceefueeve ve (-12.17%) kece nw~
Je<e& 2016-17 ceW ceess DeveepeeW kee Glheeove Je<e& 2010-11 kes Je<e& 2016-17 kes oewjeve kece #es$eere keJejspe kes yeeJepeto keheeme keer
oewjeve eehle Deye leke kes meJee&efOeke Glheeove 43.40 efceefueeve Gelej Glheeokelee kes heefjCeecemJehe 32.58 efceefueeve ieeb"W (eefle ieeb"
ve mes Yeer 0.99 efceefueeve ve (2.28%) DeefOeke nw~ 170 efkeee.) eehle nesves kee Devegceeve nw~
ceewpetoe Je<e& (2016-17) kes Glheeove ceW iele Je<e& (2015-16) kes en Je<e& 2015-16 kes oewjeve Glheeefole 30.01 efceefueeve ieeb"eW
Glheeove 38.52 efceefueeve ve Glheeove keer leguevee ceW 5.87 keer leguevee ceW 8.57 eefleMele DeefOeke nw~
efceefueeve ve (15.32%) Je=ef kee Devegceeve nw~ peyeefke otmejer Deesj pet SJeb cesmlee kes Devegceeefvele Glheeove 10.27
iele Je<e& (2015-16) keer leguevee ceW 7.27 efceefueeve ve (28.80%) keer efceefueeve ieeb"eW (eefle 180 efkeee.) ceW Je<e& 2015-16 ceW Glheeefole 10.52
Je=ef kes meeLe Je<e& 2016-17 ceW osMe ceW kegue efleuenve Glheeove 32.52 efceefueeve ieeb"eW keer leguevee ceW Lees[er keceer (2.39%) kee Devegceeve nw~
Yeejle ceW ke= ef<eiele Glheeove (efceefueeve ve ceW)
2014-15 2015-16 2016-17
Hemeue (Debeflece (le=l eere (Debeflece (ue#e) (le=l eere
Devegceeve) De. Devegceeve) Devegceeve) De. Devegceeve)
eeJeue 105.48 103.36 104.41 108.50 109.15
ies ntb 86.53 94.04 92.29 96.50 97.44
pJeej 5.45 4.59 4.24 6.00 4.74
yeepeje 9.18 8.25 8.07 9.50 9.86
cekekee 24.17 21.02 22.57 24.50 26.14
jeieer 2.06 1.86 1.82 2.00 1.43
ess Deveepe 0.39 0.43 0.39 0.50 0.44
peew 1.61 1.62 1.44 1.85 1.79
ceess Deveepe 42.86 37.78 38.52 44.35 44.39
kegue Deveepe 234.87 235.17 235.22 249.35 250.98
Dejnj 2.81 2.60 2.56 3.62 4.60
evee 7.33 7.48 7.06 9.60 9.08
G[o 1.96 1.88 1.95 2.15 2.93
cet bie 1.50 1.59 1.59 1.87 2.07
Deve Kejerhe oeueW 0.77 0.71 0.72 0.96 0.83
Deve jyeer oeueW 2.77 2.80 2.47 2.55 2.90
kegue oeueW 17.15 17.06 16.35 20.75 22.40
kegue Keeeevve 252.02 252.23 251.57 270.10 273.38
kegue veew efleuenve 27.51 25.90 25.25 35.00 32.52
mees eeyeerve 10.37 8.92 8.57 13.61 14.00
cetbieheueer 7.40 6.89 6.73 8.50 7.65
jshemeer[ Deewj mejmeeW 6.28 6.86 6.80 8.50 7.98
Deve ef leuenve 3.44 3.24 3.15 4.39 2.88
ievvee 362.33 346.72 348.45 355.00 306.03
keheeme # 348.05 305.24 300.05 360.00 325.76
pet SJeb cesmlee ## 111.26 104.59 105.24 117.00 102.72
vees# ueeKe ieeb"W eleske 170 efkeee., # # ueeKe ieeb"W eleske 180 efkeee.
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 54
 SheerScemeer cee@[ue Ske, 2017
Je<e& 2022 leke efkemeeveeW keer Deee kees oesiegvee kejves nsleg leerve mlejeW hej keee& kejves keer DeeJeMekelee nw~ eLece, Glheeove ueeiele ceW keceer
SJeb Glheeokelee ceW Je=ef , efleere ke=ef<e DeeOeeefjle kegerj GeesieeW SJeb efeee-keueeheeW kees eeslmeenve leLee le=le re efJeheCeve nsleg eeflemheOeea yeepeej
kee me=peve~ FveceW mes ke=ef<e efJeheCeve ceW megOeej keer lelkeeue DeeJeMekelee nw~ Jele&ce ve ceW osMe ceW ke=ef<e yeepeej jepe ke=ef<e Glheeo efJeheCeve
meefceefleeeW (State Agriculture Produce Market Committees) eje efJeefveeefcele nesles nQ~ yeepeej hej mejkeej kes Fme efveeb$eCe ves
eeflemheOeea yeepeej kes me=peve kees yeeefOele efkeee nw~ ke=ef<e yeepeejeW hej mejkeejer SkeeefOekeej kees Kelce kejves SJeb efkemeeveeW kees Gvekeer Ghepe kee yesnlej cetue
efoueeves nsleg ke=ef<e ceb$eeuee eje ke=ef<e efJeheCeve nsleg Ske cee@[ue DeefOeefveece (APMC Act, 2017) lewe j efkeee ieee nw~
ke=ef<e ceb$eer eje ke=ef<e efJeheCeve keer pejleeW kees osKeles ngS Fme efkemeer Yeer ke=ef<e Glheeo kees yeepeej Meguke mes cege Ieesef<ele kejves
cee@[ue SheerScemeer Ske (ModelAPMC Act), 2017 kes ecegKe eeJeOeeveeW kee DeefOekeej jepe mejkeejeW kees efoee ieee nw~
keer Iees<eCee 24 Deewue, 2017 kees veF& efouueer ceW Deeeesepf ele jepeeW kes DeefOeefveece kes lenle jepe ke=ef<e yeepeej yees[& (State Agricultural
ke=ef<e cebe$f eeeW kes meccesueve ceW keer ieF&~ Marketing Board) kees efvecve oes oeefelJe meeQhes ieS nQ (i) efkemeeveeW
Ske kes cegKe eeJeOeeve Fme ekeej nQ kees yeepeej-DeeOeeefjle efJemleeefjle mesJeeSb eoeve kejves nsleg yees[& ceW Ske
efkemeer Yeer #es$e ceW ke=ef<e GlheeoeW kes efueS veS yeepeejeW keer mLeehevee nsleg Deueie efJeheCeve efJemleej mesue kee ie"ve (ii) DeefOemetefele ke=ef<e GlheeoeW
JewOe JeefeeeW, GlheeokeeW SJeb mLeeveere DeefOekeeefjeeW kees DeeJesove kejves kes JeieeakejCe, ceevekeerkejCe SJeb iegCeJeee eceeCeve nsleg Ske ke=ef<e Glheeo
keer Devegceefle (ceewpetoe keevetve kes lenle kesJeue jepe mejkeej keer henue efJeheCeve ceeveke yetjes (Agriculture Product Marketing Standards
hej ner veS yeepeej keer mLeehevee mebYeJe nw) eoeve keer ieF& nw~ Bureau) keer mLeehevee~
heefjCeecemJehe Deye efkemeer Ske yeepeej #es$e kes Debleie&le efkemeer ke=ef<e Glheeo yeepeej meefceefle (APMC) kees efvecve GejoeefelJe
efvepeer Jeefe, efkemeeve SJeb GheYeeseeDeeW eje Ske mes DeefOeke efoS ieS nQ
yeepeej mLeeefhele efkeS pee mekeles nQ~ 1. yeepeej #es$e ceW nesves Jeeues mecemle uesve-osve SJeb cetue efveOee&jCe
Fme DeefOeefveece ceW GlheeokeeW kees Deheveer Ghepe ke=ef<e Glheeo eCeeueer ceW heejoefMe&lee megevf eefMele kejvee~
yeepeej meefceefle (APMC) eje efveebef$ele ceewpetoe yeepeejeW kes 2. efkemeeveeW kees yeepeej DeeOeeefjle efJemleeefjle mesJeeSb eoeve kejvee~
ceeOece mes ner yeseves keer yeeOelee Kelce kej oer ieF& nw~ 3. en megevf eefMele kejvee efke yeses ieS Glheeo kes efueS efkemeeveeW kees
ceewpetoe yeepeejeW kes Deefleefje efJe fMe ke=ef<e Glheeo nsleg Deueie efJeMes<e Gmeer efove Yegieleeve nes peeS~
keceese[f er yeepeej keer mLeehevee kee Yeer eeJeOeeve efkeee ieee nw~ 4. efyeeer kes efueS yeepeej ceW DeeS ke=ef<e GlheeoeW SJeb Gvekes cetueeW
efkemeer Yeer yeepeej #es$e ceW DeefOemetefele ke=ef<e eEpemeeW keer efyeeer hej kee ekeeMeve kejvee~
yeepeej Meguke keer Jemetueer kee eeJeOeeve jepe mejkeej kes efJeJeskeeOeerve 5. ke=ef<e yeepeejeW kes eyebOeve ceW meeJe&peefveke-efvepeer Yeeieeroejer kees
jKee ieee nw~ ye{eJee osvee~
mesJeeDeeW hej JewefMJeke eoMe&veer
Yeejleere DeLe&JeJemLee kes GlLeeve ceW mesJee #es$e kee cenlJehetCe& eesieoeve nw~ je^ere Deee ceW ueieYeie oes-efleneF& (Je<e& 2015-16 ceW GVA kee
66.1% ) ele#e eesieoeve kes Deefleefje en efJeosMeer cege Depe&ve leLee efJeosMeer efveJesMeeW kees Deekeef<e&le kejves keer ef mes
Yeer cenlJehetCe& nw~ DeYeer Yeer Fme #es$e ceW keeheer mebYeeJeveeSb Mes<e nQ~ FvneR mebYeeJeveeDeeW kes oesnve leLee veJeerve #es$eeW kes me=peve
nsleg JeeefCepe SJeb Geesie ceb$eeuee eje Je<e& 2015 mes eefle Je<e& mesJeeDeeW hej JewefMJeke eoMe&veer kee Deeeespeve efkeee pee jne
nw~ neue ner ceW ceb$eeuee eje mesJeeDeeW hej leermejer JewefMJeke eoMe&veer kee Deeeespeve efkeee ieee~
17-20 Deewue, 2017 kes ceOe mesJeeDeeW hej JewefMJeke eoMe&veer (Global eej efoJemeere eoMe&veer ceW 70 mes DeefOeke osMeeW ves Yeeie efueee~
Exhibition on Services : GES) kes leermejs mebmkejCe kee Deeeespeve Fme eoMe&veer ceW eerve ves heeskeme osMe (Focus Country) kes
Fbef[ee Skemehees meWj SJeb cee&, esj veesS[e (Gej eosMe) ceW efkeee ieee~ he ceW eefleYeeie efkeee~
mesJeeDeeW kes Jeeheej ceW Je=ef kejvee, jCeveerelf eke meePesoejer kees eoMe&veer ceW metevee eeweesefiekeer, otjmebeej, efMe#ee, yeQeEkeie SJeb efJeeere
ye{evee leLee veS Jeeheeefjke ceeieeX kees Keesueves nsleg yenghe#eere mesJeeDeeW meefnle 20 mesJee #es$eeW hej heeskeme efkeee ieee~
mebyebOeeW kees me={ kejvee eoMe&veer kes ecegKe GsMe Les~ Fme Je<e& peerF&Sme ceW Fmejes ves Yeer mecee DeeOeeefjle meeJe&peefveke
peerF&Sme, 2017 kee Deeeespeve JeeefCepe SJeb Geesie ceb$eeuee kes keee&eceeW kes efeeevJeeve SJeb efveiejeveer kes efueS Debleefj#e lekeveerke
JeeefCepe efJeYeeie eje Yeejleere Geesie heefjmebIe (CII) Deewj mesJee mes mebyebefOele Deheveer emlegefleeeW (Offerings) kees eoefMe&le efkeee~
efveee&le mebJeOe&ve heefj<eo (SEPC) kes meneesie mes efkeee ieee~ GuuesKeveere nw efke mesJeeDeeW hej JewefMJeke eoMe&veer, 2016 kee Deeeespeve
17 Deewue, 2017 kees eoMe&veer kee GodI eeve je^heefle eCeye 21-23 Deewue, 2016 kes ceOe Fbef[ee Skemehees cee&, esj veesS[e (Gej
cegKepeea ves je^heefle YeJeve mes efkeee~ eosMe) ceW efkeee ieee Lee, efpemeceW 65 mes DeefOeke osMeeW ves Yeeie efueee Lee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 55
 meesueeryewefkeueme keueeceer : veJe-DevJesef<ele peerJeeCeg
met#cepeerJe pewmes peerJeeCeg Fleeefo meJe&Jeeheer nesles nQ~ en ce=oe, peue, Jeeeg, ceveg<e SJeb Deve eeefCeeeW kes Mejerj kes
Deboj leLee heeoheeW ceW heeS peeles nQ~ eneb leke efke Debleefj#e, peneb efkemeer Yeer ekeej kee peerJeve mebYeJe veneR nw, Jeneb Yeer
Fvekes DeefmlelJe keer hegef keer ieF& nw~
Deblejje^ere Debleefj#e msMeve (ISS) kes met#cepeerJeere efvejer#eCe mes %eele neslee nw efke he=LJeer keer heefjecee kej jner
Fme eCeeueer ceW eefleketue heefjefmLeefleeeW ceW Yeer peerJeeCeg SJeb keJeke pewmes met#cepeerJe peereJf ele jn mekeles nQ~
neue ner ceW veemee (NASA) keer pes eesheuMeve uesyeesjsjer (Jet keueecemew
Propulsion Laboratory : JPL) ceW keee&jle DevegmebOeevekelee&DeeW ves leefceuevee[g kes kej efpeues ceW efmLele heuueeheer kes 18 Je<eeae e$e
Deblejje^ere Debleefj#e msMeve ceW 40 cenerveeW leke mLeeefhele jns Ske efjhele Meeke ves efJeMJe kes meyemes ess SJeb nukes Gheen kee
efheuj ceW Ske veS peerJeeCeg (Bacteria)keer Keespe keer nw~ efJekeeme efkeee nw~
Yeejle kes YetlehetJe& efoJebiele je^heefle SJeb eKeele Jew%eeefveke [e@.
Fme Gheen kees YetlehetJe& efoJebiele je^heefle SJeb eKeele Jew%eeefveke
S.heer .pes. Deyogu e keueece kes mecceeve ceW Fme veJe-DevJesef< ele
peerJeeCeg kees meesueeryewefkeueme keueeceer (Solibacillus Kalamii) [e@. S.heer.pes. Deyogue keueece keer mce=elf e ceW keueecemew (KalamSat)
veece efoee ieee nw~ veece efoee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Deblejje^ere Debleefj#e msMeve ceW Dee&lee- 4 meWerceerj kes Fme Ieveekeej Gheen (Cube Satellite) kee
efveeb$eCe leLee Jeeeg-MeesOeve GhekejCeeW ceW keejs kes mebenCe kees Jepeve cee$e 64 eece nw~
jes keves leLee JeeleeJejCe kees efveuebefyele heeef&kegues cew j en Gheen eyeefuele keeye&ve heeFyej yengueke (Reinforced Carbon
(Suspended Particulate Matter) mes cege jKeves kes efueS Fiber Polymer) eje efveefce&le nw~
ns hee (HEPA : Hig h-Effici ency P art i cul ate en henuee Ssmee Gheen nw, efpemes 3-[er eEeeEie lekeveerke eje
Arrestance) efheuj kee eeesie efkeee peelee nw~ yeveeee ieee nw~
en efheuj DeeF&SmeSme keer heee&JejCeere efveeb$eCe eCeeueer ceW
Decesejf keer Debleefj#e SpeWmeer veemee leLee DeeF& [t[ue ueefveie (I
Meeefceue Jeeleeeve leb$e (Ventilation System) kee Debie neslee nw~
Doodle Learning) eje mebege he mes eeeesefpele keetyme Fve
efpeme nshee efheuj mes Fme peerJeeCeg keer Keespe ngF& nw Jen DeeF&SmeSme
hej peveJejer, 2008 mes ceF&, 2011 leke mLeeefhele jne Lee~ mhes me (Cubes in Space) veeceke eefleeesefi elee kes ceeOece mes
veJe-DevJesef<ele peerJeeCeg meesueeryewefkeueme epeeefle kee nw~ eeefvele Fme Gheen kees 22 petve, 2017 kees Decesejf kee kes Jepeeaevf eee
neueebefke en peerJeeCeg DeYeer leke he=LJeer hej veneR heeee ieee nw, ceW Jeeuehme erhe efmLele Jeeuehme G[eve megeJf eOee (Wallops Flight
efhej Yeer en hejener (Extra-Terrestrial) peerJeeCeg veneR nw~ Facility) mes meeGbeE[ie je@kes SR-4 eje e#esefhele efkeee ieee~
Jew%eeefvekeeW kee ceevevee nw efke en peerJeeCeg e#esheCe kes oewjeve en eLece DeJemej Lee peye efkemeer Yeejleere e$e kes eeeeseif eke
efkemeer meeceeve ee GhekejCe kes meeLe Debleefj#e msMeve hej hengb e Gheen kee e#esheCe veemee eje efkeee ieee~
ieee Deewj Jeneb keer eefleketue heefjefmLeefleeeW ceW Yeer peereJf ele jne~ e#esheCe kes yeeo Ghe-ke#eere heLe (Sub-Orbital Path) ceW eJesMe
en peerJeeCeg Ge efJeefkejCe kees menve kejves kes Deefleefje keg kejles ner Fme Gheen ves keee& eejbYe kej efoee~
eeserve-ege eewefiekeeW kes Glheeove ceW Yeer me#ece nw pees pewJe-
ueieYeie 12 efceve leke heefjeeefuele jnkej efJeefYevve Deebke[s Ske$e
eeweesefiekeer DevegeeesieeW ceW Gheeesieer meeefyele nes mekeles nQ~
en peerJeeCeg Ssmes jmeeeveeW kee cegKe eesle meeefyele nes mekelee nw,
kejves kes yeeo en Gheen meceg ceW efiej ieee~
efpevemes YeefJe<e ceW efJeefkejCe #eefle mes j#ee ceW ceoo eehle nes Fme Gheen kee ecegKe keee& Debleefj#e ceW 3-[er eEes[ keeye&ve heeFyej
mekeleer nw~ kes keee&-efve<heeove kee eoMe&ve kejvee Lee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 57
 WHO iueeme (GLAAS) efjhees&, 2017
mJelee SJeb hesepeue kee JewefMJeke efJeMues<eCe leLee Deekeueve (Global Analysis & Assessment of Sanitation &
Drinking Water : GLAAS ) mebege je^-peue (UN-Water) keer Ske henue nw~ Fme henue kee efeeevJeeve efJeMJe mJeemLe
mebie"ve (WHO) eje efkeee peelee nw~ iueeme (GLAAS) kee GsMe meYeer mlejeW hej veerefle efvecee&leeDeeW kees efveJesMe kee Ske
efJeMJemeveere, meJe&megueYe, Jeeheke SJeb JewefMJeke efJeMues<eCe eoeve kejvee nw efpememes mJelee, hesepeue Fleeefo kes mebyebOe ceW Gefele
efveCe&e efueee pee mekes~ neue ner ceW efJeMJe mJeemLe mebie"ve eje iueeme (GLAAS), 2017 efjhees& peejer keer ieF&~
13 Deewue, 2017 kees pesvesJee ceW efJeMJe mJeemLe mebie"ve eje mebege Deewj efJeeereve kes veS eesleeW keer heneeve kejves kes eeemeeW ceW
je^-peue (UN-Water) keer Deesj mes iueeme efjhees&, 2017 ekeeefMele keer Je=ef veneR keer peeleer, lees megjef#ele hesepeue SJeb mJelee leke
ieF&~ meeJe&Yeewecf eke hengbe keer JewefMJeke Deekeeb#eeDeeW kees hetje veneR efkeee
meb eg e je^ - peue mJelee meces le leepes peue (Fresh Water) mes pee mekesiee~
mebyebefOele cegeW kes efueS mebege je^ Deblej-SpeWmeer mecevJee-leb$e nw~ efjhees& kes Devegmeej, efJeiele leerve Je<eeX ceW osMeeW ves 4.9 eefleMele keer
iueeme efjhees&, 2017 ceW melele efJekeeme ue#eeW (SDG) kes lenle Jeeef<e&ke Deewmele oj mes peue Deewj mJelee kes efueS Deheves yepe
mJelee SJeb hesepeue kes meeJe&Yeewecf eke Gheeesie kes efJeehees<eCe mes mebyebefOele ceW Je=ef keer nw~
75 osMeeW SJeb 25 yeee meneelee SpeWefmeeeW kee efJeMJemeveere SJeb Deeleve 80 eefleMele osMeeW ves efjhees& efkeee nw efke peue, mJelee SJeb
Deebke[e emlegle efkeee ieee nw~ mJeemLe j#ee (Water, Sanitation and Hygiene : WASH
efjhees& kes Devegmeej, efJeMJe ceW ueieYeie 2 efyeefueeve ueessie otef<ele ) efJeehees<eCe DeYeer Yeer Jee@Me (WASH) mesJeeDeeW nsleg je^ere
hesepeue kee Gheeesie kejles nQ efp emekes keejCe GvnW nwpee, hesefeMe, mlej hej efveOee&ejf le ue#eeW kees hetje kejves kes efueS Deheee&hle nw~
eeheeF[ SJeb heesefueees nesves kee Keleje nw~ peue SJeb mJelee hej DeeefOekeeefjke efJekeeme meneelee (Official
Devegceeve nw efke eefle Je<e& nwpes mes nesves Jeeueer 5 ueeKe mes DeefOeke Development Assistance : ODA) Kee& Je<e& 2012 kes
ceewleeW kee keejCe otef<ele hesepeue nw~ 6.3 efyeefueeve [e@uej mes ye{kej Je<e& 2015 ceW 7.4 efyeefueeve
eefo efJeeere mebmeeOeveeW kee DeefOeke kegMeuelee mes Gheeesie kejves [e@uej nes ieee nw~

DeeF&SveSme keejJee[ SJeb keekeervee[e mesJeecege

ogMceve eje meceg ceW efyeeF& ieF& yeeoer megjbieeW kee helee ueieekej GvnW ve kej yebojieeneW kees megjef#ele jKeves ceW megjbie-Yesoer heesleeW
(Minesweeper Ships) keer Yetefcekee Dence nesleer nw~ GuuesKeveere nw efke Yeejer eeleeeele Jeeues meceger
ceeieeX ceW efJejesOeer leekeleW Dekemej yeeoer megjbieW efyee osleer nQ pees pebieer heesleeW kes efueS efJeveeMekeejer meeefyele
nesleer nQ~
DeYeer leke Yeejleere veewmesvee kes yes[s ceW keejJee[ esCeer (Karwar Class) kes 6 megjbie-Yesoer heesle
lewveele Les, hejbleg neue ner ceW Fme esCeer kes 2 heesleeW eLee DeeF&SveSme keejJee[ SJeb DeeF&SveSme keekeervee[e
kes mesJeecege nes peeves kes heMeele Fvekeer mebKee Iekej 4 jn ieF& nw~
9 ceF&, 2017 kees cegyb eF& efmLele veewmewevf eke heesleieen ceW Deeeesepf ele Ske meesefJeele mebIe mes eehle keejJee[ esCeer kee otmeje megjbie-Yesoer heesle
Deewheeeefjke meceejesn ceW DeeF&SveSme keejJee[ SJeb DeeF&SveSme keekeervee[e DeeF&SveSme keekeervee[e 23 efomebyej, 1986 kees Yeejleere veewmesvee ceW
kees mesJeecege kej efoee ieee~ Meeefceue efkeee ieee Lee~
DeeF&SveSme keejJee[ lelkeeueerve meesefJeele mebIe kes velee esCeer en heesle Yeer Je<e& 2013 leke efJeMeeKeeheevece ceW lewveele jne leLee
(Natya Class) kes megjbie- Yesoer heesleeW kee mebMeesefOele mebmkejCe Lee~ Gmekes heMeele cegbyeF& mLeeveebleefjle kej efoee ieee~
Fmes 14 pegueeF&, 1986 kees jeriee (me) ceW Yeejleere veewmesvee ceW Fme ekeej Deye Yeejleere veewmesvee ceW keejJee[ esCeer kes 4 heesle eLee-
Meeefceue efkeee ieee Lee~ DeeF&SveSme kevvetj, DeeF&SveSme keesPeerkees[, DeeF&SveSme keguetj leLee
Je<e& 2013 leke Fme heesle kees efJeMeeKeeheevece mes mebeeefuele efkeee DeeF&SveSme keeWkeCe ner lewveele nQ~
ieee leLee Fmekes heMeele Fmekee ie=n hees& (Home Port) ceg b y eF& es eejeW heesle Yeer Je<e& 2018 kes Deble leke mesJeecege kej efoS
mLeeveebleefjle kej efoee ieee~ peeSb ies~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 58
 keejJee[ esCeer kes megjbie-Yesoer heesleeW kee mLeeve uesves kes efueS Yeejle
MeerIe ner oef#eCe keesefjee kes meeLe 12 ScemeerSceJeer (MCMVs : Mine
Counter Measure Vessels) kes efvecee&Ce kes 32,640 kejes[ .
cetue kes mecePeewles kees Debelf ece he osiee~
Fve 12 veS heesleeW kee efvecee&Ce ceske Fve Fbef[ee henue kes lenle
ieesJee efMeheee[& efueefces[ eje yegmeeve efmLele kebievece kee@heexjsMeve
kes meneesie mes efkeee peeSiee~
eewe seif ekeer nmleeblejCe (Transfer of Technology) eje efveefce&le
12 heesle W keer e=Kb euee kes henues heesle keer Deehetefle&, kejej hej
nmlee#ej nesves kes ueieYeie leerve Je<e& yeeo (Je<e& 2021 leke) mebYeeefJele nw~

Yeejleere egheesleeW keer eerme, efcee SJeb meToer Dejye ee$ee

neue kes Je<eeX ceW meesceeefueee kes le hej meceger [kewleer meefnle Fme #es$e keer Deve ecegKe meceger egveewefleeeW mes
efveheves kes efueS Yeejleere veewmewevf eke heefjmebheefeeeW kees ueieeleej lewveele efkeee peelee jne nw~ Fmekes Deefleefje
Yeejleere veewmesvee eEno cenemeeiej #es$e ceW peue meJex#eCe, leueeMeer SJeb yeeeJe, Deveve DeeefLe&ke #es$e keer efveiejeveer
Deewj #ecelee-me=peve SJeb #ecelee-Je=e f pewmeer ieefleefJeefOeeeW ceW Deveske osMeeW keer meneelee kej jner nw~ neue ner ceW YetceOe
meeiej #es$e ceW Yeejleere egheesleeW keer lewveeleer mes Deblej-mebeeueveerelee (Inter-operability) leLee meceger-efce$elee kees cepeyetle kejves kes Yeejleere
veewmesvee kes eeemeeW ceW ceoo efceuesieer~
YetceOe meeiej SJeb Deeerkee kes heefMeceer le hej Yeejleere veewmesvee keer eoeve kejvee, oesveeW osMeeW kes j#ee meneesie keer Ske cenlJehetCe&
meceg-heejere lewveeleer kes Debie kes he ceW keg Yeejleere egheesle Deewue- henue Leer~
ceF&, 2017 kes oewjeve eerme, efcee SJeb meToer Dejye keer ee$ee hej jns~ Je<e& 2006 ceW Yeejle-efcee mebege j#ee meefceefle keer mLeehevee
17-19 Deewue, 2017 kes ceOe eej Yeejleere egheesleeW eLee-DeeF&SveSme oesveeW osMeeW kes mebyebOeeW kees cepeyetleer eoeve kejves keer efoMee ceW Ske
cegbyeF&, DeeF&SveSme ef$eMetue, DeeF&SveSme lejkeMe Deewj DeeF&SveSme Deeefole Deve keoce Lee~
ves eerme keer leerve efoJemeere ee$ee mebhevve keer~ 16-18 ceF&, 2017 kes ceOe leerve Yeejleere egheesle eLee- DeeF&SveSme

eerme keer meewoe Kee[er (Souda Bay) hej hengbeves kes yeeo Fve cegbyeF&, DeeF&SveSme ef$eMetue Deewj DeeF&SveSme Deeefole meToer Dejye keer
egheesleeW ves eerme keer nwuesevf eke veewmesvee (Hellenic Navy) kes ee$ee hej jns~
meeLe mewve DeYeemeeW ceW eefleYeeie efkeee~ GuuesKeveere nw efke es meYeer heesle Yeejleere veewmesvee keer heefMeceer

GuuesKeveere nw efke Yeejle Deewj eerme kes ceOe jepeveefeke mebyebOeeW
keer mLeehevee ceF&, 1950 ceW ngF& Leer~
Jele&ceeve ceW oesveeW osMeeW kes ceOe meneesie SJeb meebmke=efleke Deeoeve-
eoeve kes keF& efhe#eere mecePeewles DeefmlelJe ceW nQ, efpeveceW mes
DeefOekeebMe Je<e& 2007 ceW lelkeeueerve je^heefle [e@. S.heer.pes.
veewmewevf eke keceeve kee Debie nw Deewj Jele&ceeve ceW cegbyeF& ceW lewveele nQ~
DeeF&SveSme lejkeMe keer efyesve ee$ee
DeeF&SveSme lejkeMe me mes eehle leerve veJeervelece meruLe egheesleeW
keer e=bKeuee kee otmeje egheesle nw~
Yeejleere veewmesvee ceW Fmekeer lewveeleer veJebyej, 2012 ceW ngF& Leer~

Deyogue keueece keer eerme ee$ee kes oewjeve nmlee#eefjle ngS Les~ ceF&, 2017 ceW en heesle efyesve keer ee$ee hej jne~

Yeejle Deewj eerme kes ceOe j#ee-meneesie hej Ske mecePeewlee- DeeF&SveSme lejkeMe ves Deheveer Fme meodYeeJevee ee$ee kes oewjeve

%eeheve Je<e& 1998 ceW nmlee#eefjle ngDee Lee~
5-7 ceF&, 2017 kes ceOe oes Yeejleere egheesle eLee-DeeF&SveSme cegbyeF&
SJeb DeeF&SveSme Deeefole efcee keer ee$ee hej jns~
yebojieen Menj SueskepeWe[ f ^ee ceW hengbeves kes yeeo Fve oesveeW heesleeW
ves efcee keer veewmesvee kes meeLe Jeeheke he mes veewmewve DeYeemeeW
ceW eefleYeeie efkeee~
GuuesKeveere nw efke nsueJeeve-300 (Helwan- 300) ue[eket efJeceeveeW
kes efvecee&Ce kes efueS mebege Gheece keer mLeehevee leLee Yeejleere
Jeeegmesvee kes efJeceeve eeuekeeW eje efcee kes heeeueeW kees eefMe#eCe
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
efyesve keer je@eue vesJeer kes meeLe Jeeef<e&ke efhe#eere mecegoer DeYeeme
keeWkeCe-17 leLee uebove ceW Yeejle-etkes mebmke=efle Je<e& kes Gheue#e ceW
Deeeesepf ele efJeefYevve ieefleefJeefOeeeW ceW eefleYeeie efkeee~
meeLe ner en SeSceSme ef$ebkeesceeueer egheesl e kes ef vecee&Ce keer
200JeeR Je<e&ieeb" kes Gheue#e ceW Deeeesefpele meceejesneW ceW Yeer Meeefceue
ngD ee~
GuuesKeveere nw efke efJeMJe kes meyemes hegjeves egheesle keer meb%ee eehle
SeSceSme ef$ebkeesceeueer, efyesve keer je@eue vesJeer kee egheesle Lee,
efpemekee efvecee&Ce 1817 F&. ceW yee@cyes [e@keee[& ceW efkeee ieee Lee~
Debke-7 pegueeF&, 2017 59
 q [e@. vepecee nsheleguuee
eefe&le Jeefe ceefCehegj keer jepeheeue SJeb DeuhemebKeke ceeceueeW
q MeefMe MesKej Jesceheefle keer hetJe& ceb$eer; peeefceee efceefueee keWere efJeMJeefJeeeuee
emeej Yeejleer yees[& kes DebMekeeefueke meome; emeej keer eLece ceefnuee eebmeuej: Deceerj-S-peeefceee efveege~
Yeejleer kes veS cegKe keee&keejer DeefOekee jer (CEO) kes (29 ceF&, 2017)
he ceW heoYeej enCe~ (12 petve, 2017) keee&keeue-5 Je<e&

MeefMe en heo enCe kejves Jeeues eLece iewj- q jekesMe kehetj

DeeF&SSme DeefOekee jer nQ~ Fhekees kes mebege eyebOe efveosM eke SJeb GJe&jke
keee&k eeue-5 Je<e&~ Smeese fmeSmeve Dee@he Fbef[ee kes DeOe#e; Deblejje^ere
q meer. veejeeCe jser GJe&jke SmeesefmeSMeve (IFA) kes veS DeOe#e efveJee&efele~
eefme lesu egiet keefJe Deewj uesKeke SJeb hetJe& jepe meYee (24 ceF&, 2017)
DeeF&SheS kes 90 Je<eeX kes Fefleneme ceW Fme heo hej hengbeves Jeeues
meome kee efveOeve~ (12 petve, 2017)
keefJeleeDeeW kes meben efJeMJecYeje kes efueS Je<e& leermejs Yeejleere~
1988 ceW eefleefle %eeveheer" hegjmkeej mes mecceeefvele~ q [e@ . s[^esme SOeeveesc e Iesyes esm eme
q ef cejesmueeJe uewpekeke FefLeDeese fheee kes hetJe& efJeosMe SJeb mJeemLe ceb$eer;
mueesJeeefkeee kes efJeosMe ceb$eer; mebege je^ cenemeYee efJeMJe mJeemLe mebie"ve (W.H.O.) kes veS ceneefveosMeke
eje cenemeYee kes 72JeW DeefOeJesMeve kes efueS DeOe#e efveJee&efele~ efveege~ (23 ceF&, 2017)
(31 ceF&, 2017) 1 pegueeF&, 2017 kees keee&Yeej enCe~

Jes cenemeYee kes Jele&ceeve DeOe#e heerj Lee@cemeve keee&keeue : 5 Je<e&~

Fme heo GvneWves [e@. ceeie& s eeve kee mLeeve efueee~
(efhepeer) kee mLeeve ueWi es~
q ees. jece Meb kej ke"sefjee q jespej cetj
hetJe& keWere ceb$eer SJeb ueeske meYee meome; je^heefle pescme yee@v[ e=bKeuee keer efheuceeW ceW cegKe Yetefc ekee
eCeye cegKepeea eje je^e re Devegmetefele peeefle Deeeesie efveYee egkes eefme efyee fMe DeefYeveslee kee efveOeve~ (23
kes DeOe#e efveege~ (31 ceF&, 2017) ceF&, 2017)
keee&keeue-3 Je<e& Je<e& 1991 ceW GvnW ete fvemeshe kee ieg[efJeue

Fme heo hej Jen heer.Sue. hege fveee kee mLeeve efueee~ Sbyesmes[j efveege efkeee ieee Lee~
q meweo ieetj Gue-nmeve ef jpeJeer q DebMet peecemesvehee
Gej eosMe DeuhemebKeke efJee efJekee me efveiece efueefces[ DeCeeeue eosMe keer eefm e heJe&leejesner; 5 efoveeW kes Deblejeue ceW ner
kes hetJe& DeOe#e; je^e re DeuhemebK eke Deeeesie kes veS efJeMJe keer meyemes Tbeer heJe&le eeser ceeGb
DeOe#e kes he ceW heoYeej enCe~ ( 30 ceF&, 2017) SJejsm hej ogyeeje e{ves ceW meheuelee eehle
Fme heo hej GvneWves Jemeerce Denceo kee mLeeve efueee~ kejves Jeeueer efJeMJe keer eLece ceefnuee~ (21
keee&kee ue-3 Je<e&~ ceF&, 2017)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 peg ueeF&, 2017 61
q efJepee keg ceej meejmJele
[erDeej[erD ees kes hetJe& ceneefveosMeke Deewj eefme
Jew%eeefv eke; keW mejkeej eje peJeenjueeue vesn
efJeMJeefJeeeuee (JNU) kes eebmeuej efveege~ (12
ceF&, 2017)
keee&keeue-5 Je<e&
Fme heo hej FvneWves Fmejes kes hetJe& DeOe#e kes. kemletjerjbi eve kee
mLeeve efueee~
q DeefceleeYe yeeve
eefme yee@ueerJeg[ DeefYeveslee, oef#eCe-hetJe& SefM eee #es$e ceW nsheseFefme
peeiekelee keee&ece kes efueS efJeMJe mJeemLe
mebie"ve (W.H.O) kes meodYeeJevee otle efveege~
(12 ceF&, 2017)
Fmemes hetJe& Jen Yeejle ceW heesefu eees Gvcetueve DeefYeeeve kes efueS
etveermeshe kes meodYeeJevee otle kes he ceW keee& kej egkes nQ~
q cetv e pes- Fve
[sceesesefke heeea kes veslee; oef#eCe keese fjee kes veS
je^heefle kes he ceW MeheLe enCe~ ( 10 ceF&, 2017)
Fme heo hej GvneWves heeke& iegve-ns kee mLeeve
efueee, efpevnW Yeeeej kes Deejeshe ceW ceneefYeeesi e
eje Gvekes heo mes ne efoee ieee Lee~
q Deefveue ceeOeJe oJes
keWere heee&JejCe, Jeve Deewj peueJeeeg heefjJele&ve jepe
ceb$eer (mJeleb$e eYeej) kee efveOeve~ (18 ceF&, 2017)
[e@. n<e&JeOe&ve veS heee&JejCe, Jeve SJeb peueJeeeg heefjJele&ve
ceb$eer kes he ceW efveege~
Deve eefe& le Jeefe
l Mesj yeneogj osGyee vesheeueer keebesme kes DeOe#e; vesh eeue kes veS
eOeeveceb$eer kes he ceW MeheLe enCe~ ( 7 petve, 2017)
l yeemegosJe epeea eefme Feflenemekeej SJeb Yeejleere Ssefleneefmeke
DevegmebOeeve heefj<eo (ICHR) kes hetJe& DeOe#e kee efveOeve~ (8 petve,
2017)
l heer . ieesJeOe&ve jser Jeefj keebesmeer veslee SJeb jepe meYee meome kee
efveOeve~ (9 petve, 2017)
l ef eje kebyeespe Yeejleere efJ eosMe mesJ ee keer Jeefj DeefOekeejer; keW
mejkeej eje oef#eCe Deeerkee ceW Yeejle keer Deieueer Geeege efveege~
(6 petve, 2017)
l mebpeerJ e efmebn Fbef[eve Dee@eue kee@hee&sjsMeve (IOC) kes veS DeOe#e
eqveege~ (1 petve, 2017)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
q hetpee kehet j
Yeejleere efJeosMe mesJee keer Jeefj DeefOekeejer; keW
mejkeej eje yeguieeefjee ceW Yeejle keer Deieueer jepeotle
efveege~ (8 ceF&, 2017)
q veeecetefle& ueeru ee mes"
eefme efJeefOeMeem$eer SJeb osMe kes efkemeer Ge veeeeuee (efnceeeue
eosMe) keer eLece ceefnuee cegKe veeeeOeerMe kee efveOeve~ (5 ceF&, 2017)
Jen uebove yeej hejer#ee ceW eLece mLeeve eehle
kejves Jeeueer eLece ceefnuee LeeR~
Jen efveYe&ee ekejCe kes yeeo Je<e& 2012 ceW ieef"le
veeecete fle& pes.Sme. Jecee& meefceefle kes leerve meomeeW
ceW mes Ske LeeRr~
q ceefuuekeepeg& ve Ke[ies
Yeejleere je^ere keeb esme kes Jeefj veslee; ueeske uesKee
meefceefle (PAC) kes veS DeOe#e efveege~ (2 ceF&, 2017)
Fme heo hej GvneWves kes.Jeer. Lee@ceme kee mLeeve
efueee~
%eeleJe nw efke ueeske uesKee meefceefle ceW ueeske meYee kes 15 leLee
jepe meYee kes 7 meome nesles nQ~
q MeesYevee keeefcevesveer
Deheesu ees ne@emf heume FbjeeFpe efu e. keer keee&keejer
GheeOe#e; Je<e& 2017-18 kes efueS Yeejleere Geesie
heefjmebIe (CII) keer DeOe#e efveJee&efele~ (1 ceF&, 2017)
Fme heo hej Jen heesyme& ceeMe&ue kes men-
DeOe#e veewM eeo heesyme& kee mLeeve ueWi eer~
l omeejer veejeeCe jeJe oef#eCe Yeejle kes eefme efheuce efveoxMeke,
efvecee&lee SJeb DeefYeveslee leLee hetJe& keWere ceb$eer kee efveOeve~ (30 ceF&, 2017 )
l pee@pe& kegefjeve kesjue kes eefme meeceeefpeke Deewj Mew#eefCeke keee&kelee&;
keW mejkeej eje je^e re DeuhemebKeke Deeeesie kes GheeOe#e efveege~
(30 ceF&, 2017)
l Sue. ceg ieve keW mejkeej eje je^ere Devegmetef ele peeefle Deeeesie
kes GheeOe#e efveege~
l peeoerhe cepetceoej Yeejleere efJeosMe mesJee kes Jeefj DeefOekee jer ;
keW mejkeej eje efheueerheeRme ceW Yeejle kes Deieues jepeotle efveege~
(26 ceF&, 2017)
l Sme. jeceemJeeceer heg[gesjer kes hetJe& cegKeceb$eer kee efveOeve~ ( 15 ceF&,
2017 )
Debke-7 peg ueeF&, 2017 62
 l Jeeveer mejjepet jeJe Yeejleere efJeosMe mesJee kee r Jeefj DeefOekeejer;
keW mejkeej eje efheveueQ [ ceW Yeejle keer Deieueer jepeotle efveege~
(26 ceF&, 2017)
l meewjYe DeeJeeue Deeefole efye[uee mecetn kes cegKe jCeveereflekeej;
ee mecet n kes veS cegKe efJ eeere DeefOekee jer (CFO) efveeg e~
l ebemJeeceer eefme leebef$eke, (JeemleefJeke veece vesceerebo pewve) kee
efveOeve~ (23 ceF&, 2017 )
l jercee ueeiet eefme yee@ueerJeg[ eefj$e DeefYeves$eer kee efveOeve~ (18 ceF&,
2017)
l ees. leeefj ke cebmetj Deueerie{ cegefmuece efJeMJeefJeeeuee (AMU) kes
veS kegueheefle kes he ceW heoYeej enCe~ (17 ceF&, 2017)
l jsvet meleer heserSce Yegi eleeve yeQke efue. (PP BL) keer eLece cegKe
keee&keejer DeefOekeejer (CEO) efveege~ (17 ceF&, 2017)
l eoerhe kegceej Deceele yeerpet pevelee oue kes Jeef j efJeOeeeke Je hetJe&
ceb$eer; meJe&mecceefle mes Deesef[Mee efJeOeeve meYee kes DeOe#e efveJee&efele~
(16 ceF&, 2017)
l S[gJe[& efheefuehe eebme kes veS eOeeveceb$eer efveege~ (15 ceF&, 2017 )
l veerue epeea Yeejleere cetue kes Decese fjkeer veeieefjke; Decesejf keer je^heefle
[esveeu[ ^bhe eje mebIeere Tpee& efveeeceke Deeeesie (FERC) kes
ecegKe eMeemeefveke heo kes efueS veeefcele~ (9 ceF&, 2017 )
eefe&le mLeue
q cesI eeuee
neue ner ceW cesIeeuee efJeOeeve meYee kes
efJeMes<e me$e ceW keW mejkeej eje peejer heMeg
efyeee r Deewj heMegJeOe hej jeske mebyebOeer DeefOemetevee
kes efKeueehe emleeJe heeefjle~ (12 petve, 2017)
Fmemes hetJe& 8 petve, 2017 kees kesjue efJeOeeve meYee ceW Yeer Fme
DeefOemetevee kes efKeueehe emleeJe heeefjle efkeee pee egkee nw~
q kelej
meToer Dejye, efcee, yenjerve, ueere fyeee, eceve, ceeueoerJe, cee@ejf Meme,
ceeefjleeefv eee Deewj meb ege Dejye Deceerjele
eje kelej mes meYeer ketveerefleke efjMles
meceehle kejves keer Iees<eCee~ (petve, 2017)
Fve meYeer osMeeW kee Deejeshe nw efke kelej DeelebkeJeeo kees meceLe&ve
eoeve kejlee nw~
q Oeewuee ieebJe
Yeejle kes je^heefl e eCeye cegK epeea ves mcee& eece keee& ece kes lenle
iegeece (nefjeeCee) efmLele Oeewuee ieebJe ceW eeueke
eefM e#eCe mebmLeeve Deewj ceeOeefceke efJeeeuee keer
DeeOeejefM euee jKeer~ (2 petve, 2017)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
l veeecetefle& megyeue Jewe ef$eheg je kes veS ueeskeeege kes he ceW keee&Yeej
enCe~ ( 27 Deewue, 2017 )
l Deej.kes. heeveboe Jeefj DeeF&heerSme DeefOekeejer; keW mejkeej eje
Yeejle-efleyyele meercee hegefueme yeue (ITBP) kes veS ceneefveosMeke kes he
ceW heoYeej enCe~ (30 petve, 2017 )
l jepeerJe jee Yeveeiej Jeefj DeeF&heerSme DeefOekee jer; keW mejkeej
eje keWere efjpeJe& hegefueme yeue (CRPF) kes veS ceneefveosMeke efveege~
(26 Deewue, 2017)
l kesheerSme efieuehebpeeye kes hetJe& [erp eerh eer SJeb Fbef[eve ne@keer hes[jsMeve
(IHF) kes hetJe& DeOe#e kee efveOeve~ ( 26 ceF&, 2017 )
l ceewvees keesFefJemlees efheveueQ[ kes hetJe& je^heefle SJeb eOeeveceb$eer kee
efveOeve~ (12 ceF&, 2017)
l efJevee ceesnve keJee$eeYeejleere efJeos Me mesJ ee kes Jeefj DeefOekeejer;
eebme ceW Yeejle kes Deieues jepeotle efveege~ (11 ceF&, 2017 )
l mebpee ef ce$eeYeejleere eMeemeefveke mesJ ee kes Jeefj DeefOekee jer; keW
mejkeej eje osMe kes veS j#ee meefeJe efveege~ ( 10 ceF&, 2017 )
l Jesv et jepeeceesveerYeejleer e efJeosMe mesJ ee kes Jeefj DeefOekeejer;
keW mejkee j eje veerojueQ[dme ceW Yeejle kes Deieues jepeotle efveege~
(8 ceF&, 2017 )
Fmekes DeueeJee cenWie{, Debyeeuee Deewj heueJeue ceW leerve veS
keewMeue efJekeeme keWeW kee GodIeeve efkeee~
q ceuuesM Jejce
keWer e meebe fKekeere SJeb keee& ece keeee&vJeeve
ceb$eer [er.Jeer. meoevebo ieew[e eje ceuuesMJejce
(yebieueg ) ceW ceesoer heJe& (Making of Developed
India Festival) kee GodIeeve~ (2 petve, 2017)
Gs Me- keW mejkeej kes leerve Je<e& hetjs nesves kes DeJemej hej Fme
DeJeefOe kes oewjeve mejkeej keer GheueefyOeeeW mes pevelee kee s DeJeiele
kejevee Deewj mejkeej eje peveefnle ceW mebeeefuele efJeefYevve
mejkeejer eespeveeDeeW SJeb henueeW kes efJe<ee ceW ueesi eeW kees peeieke
kejvee~
q cegpehe hejhegj
keWere ke=ef<e SJeb efk emeeve keueeCe ceb$eer
jeOee ceesnve efmebn eje cegpehehejhegj (efyenej)
ceW ueereer emebmkejCe mebeb$e kee GodIeeve~
(29 ceF&, 2017)
Fme mebeb$e keer mLeehevee je^ere ueereer DevegmebOeeve keW (NRCL)
SJeb YeeYee hejceeCeg DevegmebOeeve keW (BARC) kes meneesi e mes keer
peeSieer~
%eeleJe nw efk e efyenej ueereer Glheeove ceW osMe kee DeeCeer jepe nw~
Debke-7 peg ueeF&, 2017 63
q efe$eogie& q eceve
keWer e j#ee ceb$eer DeCe pesueer ves efe$eogi e&, kevee&ke ceW efveefce&le eceve keer mejkeej eje jepeOeeveer mevee ceW nwpee kee ekeeshe ye{ves hej
osMe kes henues Jewceeefvekeer hejer#eCe #es$e Deeheelekeeue keer Iees<eCee~ ( 14 ceF&, 2017)
(Aeronautical Test Range) kees q yeepeer ue
je^ kees meceefhe&le efkeee~ (28 ceF&, 2017) yeepeerue mejkeej eje peerk ee Jeeejme
Fmekee efvecee&Ce j#ee DevegmebOeeve kes ekeeshe kes keejCe osMe ceW Ieesef<ele
SJeb efJekeeme mebie"ve (DRDO) eje 1300 kejes[ hees keer meeJe&peefveke mJeemLe Deeheelekeeue kees meceehle
ueeiele mes efkeee ieee nw~ kejves kee r Iees<eCee~ ( 11 ceF&, 2017)
en osMe ceW Deheveer lejn kee henuee hejer#eCe #es$e nw, peneb hej yeepeeru e eje Fme Deeheelekeeue kee r Iees<eCee veJebyej, 2015 ceW keer
mJeosMeer ceeveJe jefnle Je ceeveJeege efJeceeveeW kee G[eve hejer#eCe ieF& Leer~
efkeee pee mekelee nw~ peerkee Jeeejme jesi e cegK ele: S[erpe cejeW eje mebeeefjle Jeeejme
q efeueer kes keejCe neslee nw~
efJeMJe keer meyemes ye[er Dee@efhkeue Deewj Fveejs[ otjyeerve kee efvecee&Ce q heg Ces
et jesheere oef#eCeer JesOeMeeuee (European keWer e me[ke heefjJenve Deewj jepeceeie& ceb$eer efveefleve ie[kejer eje
Southern Obser-vatory) eje efeueer ceW hegCes (ceneje^) ceW mLeeefhele osMe kes henueer
efkeee pee jne nw~ Skeerke=le pewJe efjheeFvejer mebeb$e kee
en otjyeerve mesjes Deecee&peesvme ( Cerro GodIeeve~ (7 ceF&, 2017)
Armazones) heJe&le keer eeser (GbeeF& ueieYeie 3046 ceerj) veJeerkejCeer e FOeve Deewj jmeeeve
hej mLeeefhele keer peeSieer~ kes efueS mLeeefhele efleere heer{er keer Fme DeeOegefveke pewJe-heefjMeesOeveMeeuee
Fmekee efvecee&Ce keee& Je<e& 2024 leke hetje nesiee~ keer mLeehevee mes SLesvee@ue meefc ceeCe keee&ece kees ieefle efceuesieer~
Fme otjyeerve kes cegK e ohe&Ce kee Jeeme 39 ceerj nw~
q Yeeruej
q eEce[eveeDees erhe ceneje^ kes cegK eceb$eer osJeW he[veJeerme
efheueerheeRme kes je^heefle je@ef[^iees ogleslex eje osM e kes oef#eCeer erhe eje meleeje efpeues ceW efmLele ieebJe Yeeru ej
efceb[eveeDees ceW 2 ceen kes efueS ceeMe&u e uee@ ueeiet kejves keer Iees<eCee~ (23 (Bhilar) ceW osMe kes henues hegmleke ieebJe kee
ceF&, 2017 ) GodIeeve~ (4 ceF&, 2017)
q efJeheebie efmeer Fme hegmleke ieebJe keer DeJeOeejCee efyesve kes ns-Dee@ve-Jeee ( Hay-
efJeMJe kee meyemes ye[e leeru eer jefnle ye[ e ee (Spokeless Ferris on-Wye) veiej mes esejf le nw, efpemes yegke mesme& leLee meeefnefleke
Wheel) ee Petuee (TbeeF& 145 ceerj) ceneslmeJeeW kes efueS peevee peelee nw~
eerve kes efJeheebie efmeer kes 1771 hee r uebyes q Demece
yewueebie veoer mesleg hej efveefce&le efkeee ieee nw~ keW mejkeej eje 3 ceen kes efueS mebhetCe& Demece meMem$e yeue
Fmekee Jeeme 125 ceerj nw~
(efJeMes<eeefOekeej) DeefOeefveece (AFSPA) kes lenle
FmeceW yew"ves kes efu eS 36 kesefyeve nQ leLee eleske kesefyeve ceW 10
DeMeeble #es$e Ieesef<ele~ ( 3 ceF&, 2017)
ueesie yew" mekeles nQ~
meMem$e yeue (efJeMes<eeefOekee j) DeefOeefveece,
q pee[&ve 1958, Yeejleere meMem$e yeueeW kees DeMeeble #es$eeW ceW efJeMes<e
meb ege je^ MejCeeLeea SpeWmeer eje Meefeeeb eoeve kejlee nw~
pee[&ve efmLele Deeeke (Azraq) MejCeeLeea
q efJepeeJee [e nJeeF& Dee
efMeefJej ceW veJeefveefce&le meewj mebe$e eeuet~ (17
ceF&, 2017) keWere cebe$f eceb[ue eje efJepeeJee[e nJeeF&
en De#ee Tpee& mes mebeeefu ele nesves Jeeuee ogefveee kee henuee Des kees Deblejje^ere nJeeF& Dee kee opee&
MejCeeLeea efMeefJej nw~ eoeve kejves kees cebpetjer~ (3 ceF&, 2017)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 peg ueeF&, 2017 64
 en cebpetjer DeebOe eosMe hegveie&"ve DeefOeefveece, 2014 kes eeJeOeeveeW Dee@m^seuf eeeF& veeieefjkelee kee vetve mebMeesOeve (Dee@m^seuf eeeF& veeieefjkelee
kes lenle eoeve keer ieF& nw~ SJeb Deve GheeeeW nsleg DeeJeMekeleeSb meg{ kejvee) efJeOes eke,
q ogyeF& 2017 mebm eo ceW hesMe (petve, 2017)~

ogyeF& Dehevee ceeFeesmee@he hee@v eehle veS efveeceeW kes Devegmeej, Ssmee
kejves Jeeuee efJeMJe kee henuee Menj yevee~ Jeefe Dee@m^sefueeeF& veeieefjkelee
(30 Deewue, 2017) kes efueS DeeJesove kej mekelee nw,
eFhe hesme, efpemes ogyeF& hee@v kene peelee nww , 23 Yee<eeDeeW Deewj pees kece-mes- kece 4 Je<e& mes
Dejyeer SJeb uewefve efueefhe ceW GheueyOe nw~ Dee@m^sefu eee ceW mLeeeer he mes efveJeeme kej jns neW leLee Debespeer
q [eWiejieebJe yeesu eves, he{ves, efueKeves SJeb mecePeves ceW me#ece nes~
ceneje^ kes cegKeceb$eer osJeW he[veJeerme eje
ceneje^ kes efJeoYe& #es$e kes [esbiejieebJe ceW jepe
hegjmkeej/mecceeve
kes henues mJeeeefu ele ceewmece msMeve kee GodIeeve~ q Deb lejje^ere [yeefu eve meeefnle hegjmkeej, 2017
(30 Deewue, 2017) [yeefueve efmeer keeGbefmeue eje Deblejje^ere
q cesef ke mekees [yeefueve meeefnle hegjmkeej keer Iees<eCee~ (21 petve,
ceeoke heoeLeeX mes mebyebefOele eEnmee mes emle osMe cesefkemekees kes meebm eoeW 2017)
eje Je veerelf e hej je^e re yenme kes efJepeslee-peesme S[gDee[ex SiJeemee (Debieesuee),
yeeo efeefkelmekeere Gheeesie kes efueS Gheveeme-S pevejue efLeejer Dee@he Dee@e fyueefJeeve (A General
ieebpee keer JewOelee mes mebyebeOf ele efJeOeseke Theory of Oblivion) kes efueS~
kees Yeejer yengcele mes cebpetjer~ (28 q hegkegDeeskee hegjmkeej, 2017
Deewue, 2017) eeskeeesefheee heeGb[Ms eve (hetJe& ceW hegk egDeeskee
keevetve yeveves kes yeeo efeefkelmekeere Gheeesi e Deewj Jew%eeefveke MeesOe efmeer FbjvesMeveue heeGb[sMeve) eje hegkegDeeskee
kes GsMe mes ieebpee keer hewoeJeej, efyeeer SJeb efJelejCe Yeer keevetveer hegjmkeejeW keer Iees<eCee~ (8 petve, 2017)
he mes JewOe nes peeSiee~ efJeefYevve eseCf eeeW kes efJepeslee-
q pece&v eer eQ[ hegjmkeej-heemegke heeWiehewefele (LeeF&ueQ[) SJeb efeme yeskej
pece&veer ceW mebmeo kes efveeues meove eje (et.kes.)
yegkee & hej DeebeMf eke eefleyebOe mes mebyebefOele efJeOeseke keuee SJeb mebmke=efle hegjmkeej-keebie ves (kebyeesef[ee)
kees cebpetjer~ (27 Deewue, 2017) Dekeeoceer hegjmkeej-Jeebi e eEceie (eerve)
Thejer meove keer cebpetjer kes yeeo en q [wie nwceempeex u[ ces[ue, 2016
eefleyebOe veeieefjke mesJeeDeeW SJeb veeeheeefuekee ceW keee&jle kece&eeefjeeW
meb ege je^ cenemeefeJe Sbesefveees iegsjsme ves
Deewj mewvekeefce&eeW hej ueeiet nesi ee~
117 JeefeeeW kees [wie nwceempee&su[ ces[ue mes
q yeebiueeosMe
mecceeefvele efke ee~ (24 ceF&, 2017)
Yeejle mejkeej eje yeebiueeosMe kes Je<e&
FmeceW oes Yeejleere Meebefle mewefveke-ye=pesM e Leehee SJeb jefJe kegceej
1971 kes cegefe mebeece eeseDeeW kees hee&ke
(oesveeW cejCeeshejeble) Meeefceue nQ~
Jeerpee osves kee hewmeuee~ (26 Deewue, 2017)
Fme Jeerpee kee r DeJeefOe 5 Je<e& kee r nesieer~ q ueesveueer huewves cewiepeer ve ^wJeue Fbef[ee hegjmkeej,
Jele&ceeve mecee ceW yeebiueeosM e kes 65 Je<e& mes DeefOeke Deeeg kes ueesieeW kees 201 7
5 Je<e& keer DeJeefOe leke ceeve Yeejleer e Jeerpee eoeve efkeee peelee nw~ cegbyeF& ceW ueesveueer huewves cewiepeerve ^wJeue Fbef[ee
q Dee@m ^ sefueee hegjmkee j, 2017 kee r Iees<eCee~ (25 ceF&, 2017)
Dee@m^sefueee eje veeieefjkelee kee vetve ceW yeoueeJe keer Iees<eCee~ (20 Fmekes Devegm eej YeejleereeW kee meyemes hemeboeroe
Deewue, 2017) hee&ve mLeue efmJedp ejueQ[ nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 peg ueeF&, 2017 65
 efvecveefueefK ele je^er e SJeb Deblejje^e re hee&ve mLeueeW kees efJeefYevve l meJe&es keueekeej [^ske
esefCeeeW ceW hegjmke=le efkeee ieee nw l meJe&es veJeesefole keueekeej pee@eve
esCeer je^ere Deblejje^ere l meJe&es ceefnuee keueekeej efyeeevmes
l meJe&es heg<e keueekeej [^ ske
meJe&es meebmke=efleke hee&ve mLeue kevee&ke peeheeve
meJe&es meenefm eke hee&ve mLeue ceneje^ vetpeerueQ[ q [wve [s efJe[ hegjmkeej, 2017
meJe& es vewelf eke cetue Jeeuee hee&ve mLeue leefceuevee[g ceuesefMeee FeeFue efmLele mebmLee [wve [sefJe[ heeGb[sMeve
JevepeerJe kes efueS meJe&es hee&ve mLeue ceOe eosMe o. Deeerkee eje lesue DeJeerJe ceW [wve [sefJe[ hegjmkeej, 2017
Keee SJeb hese kes efueS meJe&es hee&ve ueKeveT mhesve eoeve efkeS ieS~ (21 ceF&, 2017)
mLeue (G.e.) en heg jmkeej Gve veJeeeejer SJeb
meJe&es megketve Jeeuee hee&ve mLeue ieesJee LeeF&ueQ[ Deble:efJe<eeer DevegmebOeeveeW kees hegjmke=le
meJe&es heeefjJeeefjke hee&ve mLeue efnceeeue eosMe efmebieehegj kejlee nw, pees heejbheefjke meerceeDeeW SJeb ceeveob[ eW kees lees[les nQ~
meJe&es GYejlee hee&ve mLeue cesIeeuee DeeFmeueQ[ en hegjmkee j eefle Je<e& leerve mecee DeeeeceeW Yetle,Jele&ceeve Deewj
jesceebme kes efueS meJe&es hee&ve mLeue cegvveej (kesjue) Dee@efm^ee YeefJe<e (Past, Present and Future) kes Debl eie&le eoeve efkeee peelee
Kejerooejer kes efueS meJe&es hee&ve veF& efouueer etSmeS nw~
mLeue Je<e& 2017 kes efueS efJeefYevve JeieeX kes hegjmke=le efJepeslee-

q je^ceb[ue ueIegk eLee hegjmkeej, 2017
je^ceb[ue ueIegkeLee hegjmkeej keer DeOe#e kewefceuee mewcepeer eje
eebe (Granta) cewiepeerve kes meneesi e mes Je<e& 2017 kes hegjmkeejeW keer
Iees<eCee~ (22 ceF&, 2017)
Fme hegjmkeej nsleg efJeMJe kes heebe #es$eeW mes efJepesleeDeeW kee eeve
efkeee peelee nw~
Je<e& 2017 kes efJepeslee-
l eMeeble #es$e vew vetcewve (Dee@m^sefueee) kees,
o [sL e Dee@he ceeie&js jes ueIegkeLee kes
efueS~
l SefMeee #es$e Deveg<kee pemejepe (Yeejle)
kees, [^eFbie uesmebme ueIegkeLee kes efueS~
l Deeerkee #es$ e DekeJ eeSkes Scespeer (veeFpeere fjee) kees, nt Fpe ueeFke
iee@[ ueIegk eLee kes efueS~
l kevee[e SJeb etjeshe #es$e ^smeer hesume (etveeFs[ eEk eie[ce) kees, o
veseEceie Dee@he cee@Lme ueIegkeLee kes efueS~
l kewjse fyeeve #es$e Fveefe[ hesjmeewo (ef$ eefveoeo Sb[ esyewiees) kees, o
mJeer mee@he ueIegkeLee kes efueS~
veesmeYeer efJepeslee ceefnueeSb nQ~
q ef yeueyees[& cetefpeke DeJee@[&, 2017
DeJee@[& meceejesn kee Deeeespeve ueeme Jesieeme
(etSmeS) ceW mebhevve~ ( 21 ceF&, 2017)
kevee[e kes eefm e jwhej ieeeke Dee@yes
[^ske eence ([^ske) ves meJee&e fOeke 13
esefCeeeW ceW DeJee@[& eehle efkeee~
keg ecegKe esefC eeeW kes DeJee@[& Fme ekeej nQ-
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
Yetlekeeue; hegjelelJe efJe%eeve SJeb eeke=efleke efJe%eeve
1. ees. mJeevles heeyees, 2. ees. [sefJe[ jere
Jele&ceeve; meeefnle
1. pecewkee eEkekew[, 2. S.yeer. esnesMegDee
YeefJe<e; Keieesue efJe%eeve
1. ees. veerue ienjsume, 2. ees. eerevf eJeeme keguekeCeea (Yeejleere)
3. ees. Deebpespe Goeumkeer
q Fbefoje ieebOeer Meebefle hegjmkeej, 2014
Fbefoje ieebOeer cesceesejf eue ^m eje Fmejes (ISRO)
kees Je<e& 2014 kee Fbeof je ieebOeer Meebelf e, efve:Mem$eerk ejCe
SJeb efJekeeme hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ ( 18 ceF&,
2017)
Fmejes kees en hegjmkeej cebieue efceMeve keer meheuelee SJeb Deblejje^ere
meneesi e kees ye{eJee osves nsleg eoeve efkeee ieee nw~
etSveSemeerDeej (United Nation High
Co mmis si oner for Refugees :
UNHCR) kees Je<e& 2015 kes Fb efoje ieebOeer
Meebelf e hegjmkeej nsleg egvee ieee Lee~
q keebme efheuce ceneslmeJe, 2017
keebme efheuce ceneslmeJe kee 70Jeeb mebmkejCe eebme kes keebme (Cannes)
Menj ceW mebhevve~ (17-28 ceF&, 2017)
ceneslmeJe kee MegYeejbYe eWe [eejskej Dejvee@[ [smhuesef eve
keer efheu ce FmceeFume Ieesmdme (Ismael's
Ghosts) Deewj meceeheve yesve Dee@muebg[ efveoxefMele
mJeere f[Me efheuce-o mkeJeeej (The Square)
mes~
Debke-7 peg ueeF&, 2017 66
 ecegKe hegjmkeej ceneslmeJe kee MegY eejbYe Deuebke=lee
l meJe&es efh euce (Plam d'Or) o mkeJeeej, eerJeem leJe efveo&seMf ele efheuce-efueefhemke
efveoxMeke-yesve Dee@muegb[~ Deb[j ceeF& yegkee& mes~
l eQ[ ef ekeme 120 yeermd e hej efceve, efveoxMeke- ceneslmeJe kee meceeheve efceefuebo Oeeecee[s efveoxefMele efheuce-ett
je@efyeve keQefheuuees~ Deej ceeF& meb[s mes~
l meJe&es efveoxMeke meesefheee keeheesuee, efheuce-o yeerieeFu[~ ecegKe hegjmkee j
l efveCee&eke ceb[ue hegj mkeej vesuetyee@Je (Debespeer veece-ueJeuesm e), l meJe&es efh euce cegefe YeJeve (Deb espeer Meer<e&ke -nesue meeuJesMeve)
efveoxMeke-DeebsF& efpJeefi evlmesJe~ efveoxMeke-MegY eeMeer<e Yetefleeeveer~
l meJe&es hekeLee et Jej vesJej efjeueer nerej, efveoxMeke-efueve l meJe&es efveoxM eke keeWkeCee mesve Mecee&, efheuce-S [sL e Fve o ietbpe~
jwcemes Deewj o efkee Eueie Dee@he S mew es[ ef[ej, efveoxMeke-eejiee@me
l meJe&es D eefYeveslee kes. keueeOejve, efheuce-Deeseeeue Sve heeLee
uewevf Leceesme~
(Debespeer Meer<e&ke-o vewjes heeLe)
l meJe&es DeefYeves$eer [eeves etiej, efheuce Deme [sce veeFmdme
l meJe&es D eefYeves$eer keeWkeCee mesve Mecee&, efh euce-efueheefmke Deb[j
(Debespeer veece-Fve o hes [)
l meJe&es DeefYeveslee peesefkeve heerefvekeme, efheuce-et Jej vesJ ej efjeueer ceeF& yegkee &~
nerej~ l meJe&es hekeLee heer. yeeueeebove~ (efheuce: kecceefleheee)
l meJe&es veJees efole efveoxMeke (Camera d' or) efueeesvee@j efmejwueer, l meJe&es [e@keetceW^er Sve Fveefmeiveere fhekeW cewve, ef veoxMeke-KegMeyet
efheuce-petve hesce (Debespeer veece-ceeWhevee&vesme yeerFveJesvet)~ jebkee Deewj efJevee Megkeuee~
l meJe&es ueIeg efheuce efp eDeeDees eWi e Fj et (Debespeer veece-S peWefue l meJe&es ueIeg efheuce Deeyee (eQ[heeoj); efveoxMeke- Decej keewefMeke~
veeF), efveoxMeke efke et eebie~ q efJeMJe mvetkej DeJee@[&, 2016-17
l 70Jeeb Jeeef<e&k e hegjmkeej-efvekeesue efke[cewve uebove ceW hegjmkee jeW keer Iees<eCee~ ( 4 ceF&, 2017)
q oeoemeensye heeukes ef heuce heeGb[sMeve hegjmkeej l efJeMJe mvetkej huesej Dee@he o F&ej ceeke& mesuyeer
eefme DeefYeves$eer efoJee oee kees~ (7 ceF&, 2017) (et.kes.)
GvnW en hegjmkeej efheu ce ee@ke Sb[ [mj ceW l mvetk ej peve&efuem huesej Dee@he o F&ej ceeke&
Gvekeer vekeejelceke Yetecf ekee kes efueS eoeve efkeee mesuyeer (et.kes.)
l hewvme huesej Dee@he o F&ej ceeke& mesuyeer (et.kes.)
ieee nw~
WWF FbjvesMeveue
q ebie meeFbef m DeJee@[&, 2017
q esmeer [Wdme DeJee@[& , 2017
Yeejleere je^ere efJe%eeve Dekeeoceer eje Je<e& 2017 kes ebi e meeFbefm
WWF (World Wide Fund For
DeJee@[& keer Iees<eCee~ (1 ceF&, 2017)
Nature) eje ceveeoes (Fb[esvesefM eee) ceW
Je<e& 2017 kes ecegKe efJepesleeDeeW keer meteer Fme ekee j nw[e@. mJeeefle
FbjvesMeveue esmeer[Wdme DeJee@[& eoeve efke ee
DeeJeeue, [e@. mJesleeeesJees eewOejer, [e@.osyejepe eewOejer, me=ef Oej,
ieee~ (8 ceF&, 2017)
[e@. efjef oee, [e@. menevee nesuee, [e@. ee efkejve heeefue, [e@.
efJepeslee-jesnve eeJeleea (Yeejle) Deewj S[sueerve efheveer megJeevee
Goe kegceej yeer. jser, [e@. DeCe&ye mesve, [e@. efJeece efJeMeeue~
(Fb[esveseMf eee)~
jesnve eerve etcej (Green Humour) kes yewvej leues eke=efle mebj#eCe
q CII heeGb[sMeve DeeoMe& ceefnuee hegjmkeej, 2017

kes cegeW hej keet&ve keer Ske e=bKeuee eueeles nQ~ je^heefle eCeye cegKepeea eje CII heeGb[sMeve
WWF FbjvesM eveue esm eer[Wdm e DeJee@[& 30 Je<e& mes kece Deeeg kes DeeoMe& ceefnuee hegjmkeej, 2017 eoeve efkeee
egJeeDeeW keer Ssmeer Glke= GheueefyOeeeW kee r heneeve kej GvnW hegjmke=le ieee~ (27 Deewue, 2017)
hegjmke=le ceefnueeSb SJeb mebyebefOele #es$e-
kejlee nw, pees eke=efle mebj#eCe ceW cenlJehetCe& eesi eoeve osl eer nQ~
l peeccee yeb[ejer (lesuebieevee) efMe#ee
q 17Jeeb vetee@ke& Fbef [eve efh euce hesefmJeue, 2017
l ceesefvekee cepetceoej (keesu ekeelee) mJeemLe
Fb[es-Decesefjkeve Deedme& keeGbefmeue eje l keceue kegcYeej (ceneje^) met#ce Gece
vetee@ke& ceW Deeeesepf ele~ ( 30 Deewu e-7 ceF&, CII esmeer[Wmd e ueeFheeFce DeeerJeceW DeJee@[&-jengue yepeepe (esejcewve,
2017) yepeepe Dee@es efue.)~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 peg ueeF&, 2017 67
 Yeejleere Geesie cenemebIe (CII) eje Fme hegjmkeej keer MegDeele
Je<e& 2005 ceW kee r ieF& Leer~
q peer.[er. efye[uee heg jmkeej, 2016
kes.kes. efye[uee heeGb[sM eve eje Jew% eeefveke DevegmebOeeve
ceW eesieoeve nsleg Je<e& 2016 kee 26Jeeb IeveMeece oeme
efye[uee hegjmkeej ees. GcesMe JeemegosJe JeeIeceejs kees eoeve
efk eS peeves keer Iees<eCee~ (27 Deewue, 2017)
ees. JeeIeceejs yebieueg efmLele peJeenjueeue vesn meWj hee@j S[Jeebm[
meeFbefefheke efjmee& ceW mewebefleke efJe%eeve FkeeF& kes eeshesmej nQ~
Fmekes lenle 2.5 ueeKe hees keer hegjmkeej jeefMe Je eMeefmle-he$e
eoeve efkeee peelee nw~
q ef ceme erve etefveJeme& , 2017
efceme erve etevf eJeme&, 2017 eefleeeseif elee kee Deeeespeve
ceeveeiegDee (efvekeejeiegDee) ceW mebhevve~ (25 Deewue, 2017)
efJepeslee-me=e f keewj (Yeejle)
eLece GheefJepeslee-meecebLee efheejs (kevee[e)
efleer e GheefJepeslee-Ssjer ^e Jee (cese fkemekee s)
efkemeer Yeejleer e eje en efK eleeye henueer yeej peerl ee ieee nw~
q ke=ef<e kece&Ce hegjmkeej, 2015-16
ke=ef<e SJeb efk emeeve keueeCe ceb$eeuee eje ke=ef<e kece&Ce hegjmkeej,
2015-16 keer Iees<eCee~ (20 Deewue, 2017)
kegue Keeeeve Glheeove keer leerve esefCeeeW kes efJepeslee jepe-
eLece esCeer (10 efceefueeve ve mes DeefOeke kee Glheeove)-leefceuevee[g
efleere esCeer (1-10 efceefu eeve ve kee Glheeove)-efnceeeue eosMe
le=l eere esCeer (1 efceefueeve ve mes kece Glheeove)-ef$ehegje~
q "eb SceSme mJeeceerv eeLeve DeJee@[&, 2016
ke=ef<e #es$e ceW efJeMes<e eesieoeve kes efueS [e@. Deej.Deej.
nbefeveue kees~ (14 Deewu e, 2017)
[e@. nbefeveue, heewOee efkemce SJeb ke=<eke DeefOekeej
mebj#eCe eeefOekejCe (Protection of Plant
Varieties and Farmers Rights Authority) kes DeOe#e nQ~
q je^ere Yet-efJe%eeve heg jmkeej, 2016
je^heefle eCeye cegK epeea eje je^heefle YeJeve, veF& efouueer ceW eoeve
efkeS ieS~ (12 Deewue, 2017)
ecegKe hegjmkeej SJeb Gmekeer esC eer
Yetpeue DevJes<eCe-[e@. eoerhe kegceej veeeke
Keveve lekeveerkeer-ue#ceCe efmebn MesKeeJele, [e@. meblees<e kegceej js
OeejCeere Keefvepe efJekeeme-[e@.Sefyeve jsefpeveeu[ ceemlees
Yet-heee&JejCe DeOeeve-[e@. DejefOe kesMeJe ke=<Ce (Jeefeiele)
Deeheoe eyebOeve-ees. peeJeso ngmewve Sve. ceefueke (Jeefeiele)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
meceg efJekeeme-[e@. eeflecee ceesnve kesmeejkej (Jeefei ele)
egJee Jew%eeefveke hegjmkeej, 2016-[e@. DeefYe<eske meene
q me@kenesce Jee@j eeFpe, 2017
efJeMJe peue efoJeme ( 22 ceee&) kes DeJemej hej me@k enesce
FbjvesMeveue Jee@j Fbm eret (SIWI) eje me@kenesce
Jee@j eeFpe keer Iees<eCee~ (22 ceee&, 2017)
Deblejje^e re peue kee vetve kees ceevelee efoueeves ceW
eesieoeve eoeve kejves nsleg merhesve cewkekeseer (Decesefjkee) kees~
eespevee/heefjeespevee
q eLece kew veeue e@he meesuej heerJeer efmemce
meeJe&peefveke #es$e keer efyepeueer kebheveer
vesMeveue Lece&ue hee@Jej kee@heexjsMeve (NTPC)
ves ceneje^ kes veeiehegj kes efveke efmLele
ceewoe Lece&ue hee@Jej eespeske (#ecelee-2320
cesieeJee@) ceW hee@Jej msMeve heefjmej kes Deboj keteEueie Jee@j ewveue hej
Yeejle kes henueer kewveeue e@he meesuej heerJeer efm emce kees meefee efkeee~
(13 petve, 2017)
Fme meewj Tpee& eCeeueer keer meewj Tpee& Glheeove #ecelee 150
efkeueesJee@ nw~
q hene[er #es $e ef Jekeeme keee& ece
keWer e hetJeexej efJekeeme jepe ceb$eer
(mJeleb$e eYeej) [e@. efpeleW efmebn eje
Fcheeue, ceefCehegj ceW hetJeexej jepeeW nsleg
hene[er #es$e efJekeeme keee&ece keer Iees<eCee~
(5 petve, 2017)
GsMe-kec e efJekeefmele hene[er #es$eeW kes efJekeeme hej Oeeve keWefle
kejvee~
q Skeue ceefnuee heWMeve eespevee
jepe ceW yesmeneje ceefnueeDeeW kees DeeefLe&ke
meneelee eoeve kejves nsleg lesuebieevee mejkeej
eje hetjs jepe ceW Skeue ceefnuee heWMeve
eespevee keer MegDeele~ (4 petve, 2017)
Fme ekeej keer eespevee Meg kejves Jeeuee en osMe kee henuee
jepe nw~
DeefJeJeeefnle ceefnuee, peese fieveer, leueekeMegoe ceefnuee, Sefme[ nceues
mes heeref[le ceefnuee, yeueelkeej keer efM ekeej ceefnuee ee efkemeer
ekeej mes Demenee ceefnuee, Skeue heWMeve eespevee kes efueS hee$e
neWi eer efpevnW ceeveJeere DeeOeej hej 1000 hees eefleceen efJeeer e
meneelee GheueyOe kejeF& peeSieer~
Debke-7 peg ueeF&, 2017 68
q er-Jee@ ues
lesuebieevee mejkeej eje jepe kes DeeefOekee efjke
ef[efpeue Jee@ues (F&-Jee@ues) er-Jee@ues kee
MegYeejbYe~ (1 petve, 2017)
DeeefOekeeefjke F&-Jee@ues ueebe kejves Jeeuee lesueieebvee osM e kee
henuee jepe nw~
en Jee@ues veeieefjkeeW kees efyevee efkemeer Deefleefje Meguke kes ef[efpeue
Yegieleeve nsleg efkemeer Yeer mecee keneR Yeer ef[efpeue hueshee@ce& eoeve
kejsiee~
q Sber jweiE eie ceesyeeFue Sshe
keWere ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer ekeeMe
peeJes[kej eje Sber jweiE eie ceesyeeFue Sshe kee
veF& efouueer ceW MegYeejbYe~ ( 29 ceF&, 2017 )
en Sshe efJeMJeefJ eeeuee Devegoeve
Deeeesie (UGC) eje efJekeefm ele efkeee ieee nw~
q ke=ef<e-meceger e emebmkejCe eespevee-mebheoe
eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje Demece jepe kes Oesceepeer efpeues ceW ke=ef<e-
meceg er e emebmkejCe eespevee- meb heo e
( SA MPADA : Scheme for Agro-
Marine Processing and Development
of Agro Processing Clusters) kee r MegDeele~ (26 ceF&, 2017)
Gs MeKeee emebm kejCe kees ye{eJee osvee leLee egJeeDeeW kes
efueS jespeieej kes DeJemej GheueyOe kejevee~
Fme DeJemej hej eOeeveceb$eer ves ieesieecegKe (Demece) ceW Yeejleere
ke=ef<e DevegmebOeeve mebmLeeve (IARI) keer DeeOeejefMeuee jKeer~
q yeerSmeSveSue keer mewsueeF heesve mesJee
mebeej jepe ceb$eer (mJeleb$e eYeej) ceveespe
efmevne eje yeerS meSveSue keer mewus eeF heesve
mesJee kee MegYeejbYe~ (24 ceF&, 2017)
eejbe fYeke ejCe ceW en mesJee mejkeejer
SpeWefmeeeW eLee-Deeheoe kee meecevee kejves Jeeueer SpeWefmeeeW, jepe
hegefueme, jsu eJes, meercee megj#ee yeueeW Deewj Deve mejkee jer SpeWe fmeeeW
kees eoeve keer peeSieer~
Fmeer DeJemej hej hebe f[le oerve oeeue GheeOeee otjmebeej keewMeue
Glke=lee hegjmkeej eespevee Deewj hebe f[le oerve oeeue GheeOeee mebeej
keewMeue efJekeeme eefleeve eespevee kee Yeer MegYeejbY e efkeee ieee~
hebef[le oerveoeeue GheeOeee mebeej keewM eue efJekeeme eefleeve
eespevee kes eLece ejCe kes Debleie&le 10 jepeeW/keWMeeefmele eosMeeW
kes 10 npeej ueesieeW kees eefMeef#ele efkeee peeSiee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
q mesJee Sshe
keWer e efyepeueer , keeseuee, veJeerve Deewj
veJeerkejCeer e Tpee& Deewj Keeve jepe ceb$eer (mJeleb$e
eYeej) heer et<e ieeseue eje efyepeueer GheYeeseeDeeW
kes efueS mejue FOeve efJelejCe ShueerkesMeve (SEVA:
Saral Eindhan Vitaran Application) kee MegYeejbYe~ ( 23 ceF&, 2017)
Gs Me-GheYeeseeDeeW mes mebheke& ye{eves kes meeLe-meeLe keeseuee
es<eCe ceW heejoefMe&lee ueevee Deewj mejkeej kees Deheves efveCe& eeW nsl eg
Gejoeeer yeveevee~
q mJe Yeejle Sshe
keWere mebmke=efle SJeb hee&ve jepe ceb$eer (mJeleb$e eYeej)
[e@. censMe Mecee& eje mJe Yeejle Sshe kee MegYeejbYe~ ( 23
ceF&, 2017)
GsMe-ueesieeW kees mJe Yeejle DeefYeeeve ceW Yeeieeroejer kejves nsl eg
eesl meeefnle kejvee~
q lesp eme Skemeesme
Yeejleere jsue eje $eheefle efMeJeepeer efce&veme (cegbyeF&) mes kecee&u eer
(ieesJee) msMeve kes yeere DeeOege fveke megefJeOeeDeeW
mes megm eefppele Jeeleevegketefu ele lespeme Skemeesm e
keer MegDeele~ (22 ceF&, 2017)
DeefOekelece ieefle 200 efkeceer./Iebe nw~
q jsueJes msM eveeW hej efve:Megu ke JeeF&-heeF& megefJeOee
jsueceb$eer megjMs e eYeekej eYeg eje keeWkeCe
jsueJes kes 28 jsu eJes msMeveeW (keesuee[ mes
ceogjF& leke) hej JeeF&-heeF& megefJeOee kee
GodIeeve~ (21 ceF&, 2017)
Yeejleere jsueJes eje Fve msMeveeW hej 24 Iebs efve:Meguke 2
SceyeerheerSme JeeF&-heeF& Fbjves yeQ[efJe[dLe megefJeOee kes eeJeOeeve
nsleg cesmeme& efmemkeesve/pee@emj kes meeLe DevegyebOe efkeee ieee nw~
q ceele=lJe ueeYe keee&ece
keWere cebe$f eceb[ue eje ceele=lJe ueeYe keee&ece kees DeefKeue Yeejleer e
mlej hej ueeiet kejves nsleg hetJe&Jeeheer eYeeJe mes
cebpetjer~ (17 ceF&, 2017)
en keee&ece 1 peveJejer, 2017 mes ner
osMe kes meYeer efpeueeW ceW ueeiet nw~
GsMe-vekeo eeslmeenve kes he ceW Jesleve neefve kes efueS DeebefMeke
#eeflehetefl e& eoeve kejvee, efpememes efke ieYe&Jeleer ceefnueeSb eLece
peerefJele yees kes emeJe kes hetJe& Deewj heMeele heee&hle Deejece kej
mekeW~
Debke-7 peg ueeF&, 2017 69
q eEnogmleeve Dee@ ie&sefveke kesefcekeume efueefces[ kee hegveie&"ve
DeeefLe&ke ceeceueeW keer cebe$f eceb[ueere meefceefle eje jmeeeve SJeb
hes^eskesefcekeume efJeYeeie kes lenle Iees ceW eue jns keWer e meeJe&peefveke
Gheece eEnogmleeve Dee@iexevf eke kese fcekeu me efueefces[ (HOCL) kes hegveie&"ve
kees cebpetjer~ (17 ceF&, 2017)
hegveie&"ve eespevee kes lenle jmeeeveer (ceneje^) FkeeF& kes [^e F-
veeF^e speve s ^ek@ emeeF[ (N2O4)
mebeb$e (meeceefjke cenlJe) kes DeueeJee
meYeer DeJeJenee& mebeb$eeW kee heefjeeueve
yebo kejves kee emleeJe nw~
en mebeb$e [^eF-veeF^e speve s ^ek@ emeeF[ kee Skecee$e mJeosMeer
eesle nw efpemekee Gheeesie Fmejes Deheves Debleefj#e e#esheCe eeveeW ceW
lejue je@kes eCeesokeeW kes he ceW kejlee nw~
q yeex ces Iee SejJespe
nwojeyeeo keer yeex cesIee SejJespe (Trujet) G[eve eespevee kes
lenle ueeFmeWm e eehle kejves Jeeueer henueer
efvepeer SejueeFbme yeveer~ (17 ceF&, 2017)
Fme eesp evee k es lenle en
SejueeFbme kegue 128 ceeieeX hej G[eve mebeeefuele kejsi eer~
G[eve (UDAN) eespevee kes Debleie&l e Ske Iebs keer he ueeF kee
DeefOekelece efkejeee 2500 . efveOee&efjle nw~
G[eve eespevee kes Debleie&le efpeve heebe SejueeFbm e kees G[eve
mebeeefuele kejves kee DeefOekeej eoeve efkeee ieee nw, Jes nQ-Sej
Fbef[ee, mheeFmepes, yeex cesIee, Sej Deese[f Mee SJeb [ske keve
Sej~
Fve heueeFeW kee mebeeueve Sej Fbe[ f ee kes #es$eere Debi e Sueeebme
Sej (Alliance Air) eje efkeee peeSiee~
q Dee@hejsMeve ke ueerve ceveer hees&u e
keWere efJee ceb$eer DeCe pesueer eje Dee@hejsMeve ke ueerve ceveer hees&u e
kee veF& efouueer ceW MegYeejbYe~ (16 ceF&, 2017)
q F&heerSheDees kee veeieefjke ee&j, 2017
ece SJeb jespeieej jepe ceb$eer (mJeleb$e eYeej) yeb[e oee$es e eje
yebieueg ceW F&heerSheDees (EPFO-Employee's Provident Fund
Organisation) kes veeieefjke ee&j, 2017 Deewj F&-kees& eyebOeve eCeeueer
kee MegYeejbYe~ (16 ceF&, 2017)
q osMe keer henueer mcee& efe[ heefjeespevee
Yeejleere DeefYeeebef$ekeer efJe%eeve SJeb eeweeseif ekeer
mebm Leeve, efMeyehegj (neJe [e) eje osMe keer henueer
mcee& efe[ heefjeesp evee meheueleehet Je&ke mLeeefhele~
(ceF&, 2017)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
en mcee& efe[, meewj, Jeeeg Deewj meefypeeeW kes keejs pewmes
mebmeeOeveeW mes efyepeueer Glhevve kejsieer~
q Skemeesm e JeeF&-heeF& mesJee
meesMeue ceere f[ee vesJeke& kebheveer hesmeyegke eje Yeejle ceW Skem eesme
JeeF&-heeF& mesJee kee r DeeefOekeeefjke Iees<eCee~ (4 ceF&, 2017)
Yeejleer Sejsue Yeeieeroej kebheveer~
Fme mesJee kes ceeOece mes hesmeyegk e kee ue#e
meceepe kes Gve ueesieeW leke Fbjves kevese fkeefJeer kee
efJemleej kejvee nw pees DeYeer leke Fmemes Jebefele nQ~
q efyepeueer heefjeespevee ns leg $e+Ce
SefMeeeF& DeJemebjevee efveJesM e yeQke (AIIB-Asian Infrastructure
Investment Bank) kes efveosMeke ceb[ue eje
DeebOe eosMe keer heeJej hee@j Dee@ue efyepeueer
heefjeespevee nsleg 160 efceefueeve [e@u ej kes $e+Ce
kees cebpetjer~ (3 ceF&, 2017)
en efkem eer Yeejleere heefjeespevee nsleg Fme yeQke eje eoe henuee
$e+Ce nw~
GsMe-DeebOe eosMe ceW efyepeueer heejs<eCe SJeb efJelejCe eCeeueer kees
cepeyetle yeveevee~
q cenejepee Skemeesme kes oes veS meefke&
Fbe f[eve jsueJes keweEjie Sb[ te fjpce kee@hees&jsMeve eje cenejepee
Skem eesme (Meener jsu e) kes oes veS
meefke& Meg kejves kee efveCe&e~ ( 2
ceF&, 2017)
Fve meefke&eW kee veece oef#eCeer meespeve& (Southern Sojourn)
Deewj meove& pJesume (Southern Jewels) jKee ieee nw~
oef#eCeer meespeve& keer efveeefcele ee$ee 9 efmelebyej, 2017 kees cegbyeF&
mes leLee oef#eCeer pJesume keer 16 efmelebyej, 2017 kees ef$eJeWce mes
Meg nesieer~
q lejbie meb eej Jesye hees&ue
otjmebeej efJeYeeie eje ceesyeeFue eJejeW Deewj F&SceShe (EMF:
El ectr omagnetic Fields) Glmepe&v e kes
Devegheeueve mes mebyebefOele meteveeDeeW kees meePee kejves
nsleg lejbi e mebeej veeceke Jesye hees&ue keer MegDeele~
(2 ceF&, 2017)
en heesu& e ueesieeW kees ceesyeeFue eJejeW mes F&SceShe Glmepe&ve mes
mebyebe fOele peevekeejer GheueyOe kejeSiee~
q eLece meceger jesheJes heefjeespevee
cegbyeF& hees& ^m eje Yeejle ceW meceg kes Thej henuee Deewj meyemes uebyee
(uebyeeF& 8 efk eceer.) jppegceeie& (Ropeway) Dejye meeiej ceW yeveeee peeSiee~
Debke-7 peg ueeF&, 2017 70
 en jppegceeie& cegbyeF& kes hetJeea le mesJejer mes
Meg nesiee Deewj jeeie{ efpeues kes SueerheQe
erhe ceW meceehle nesi ee~
q keewMeuee eespevee
ceOe eosMe kes cegKeceb$eer efMeJejepe efmebn eewneve keer DeOe#elee ceW ngF&
cebef$eheefj<eo keer yew"ke ceW ceefnueeDeeW kes keewM eue
mebJeOe&ve kes efueS keewM euee eespevee kees cebpetjer~ (18
Deewue, 2017)
Fme eespevee kes lenle eefle Je<e& 2 ueeKe ceefnueeDeeW kees heefjOeeve,
ie=n meppee, Dee@esceesyeeFue, Fueske^e@efvekeme, ne[&Jesej, het[
eesmesemf ebie, mJeemLe mesJee, sueerkee@ce, hee&ve Deeefo mes mebyebefOele
eefM e#eCe eoeve efke ee peeSiee~
Dee@hejsMeve/DeefYeeeve
q cegKeceb$eer keeueepeej Gvcetueve DeefYeeeve
PeejKeb[ kes cegKeceb$eer jIegyej oeme eje
1-13 pegueeF&, 2017 kes ceOe jepe kee s keeueepeej
mes cege kejves nsleg DeefYeeeve eueeves kee efveoxMe~
(14 petve, 2017)
en DeefYeeeve kee ueepeej eYeeefJele eej efpeueeW- ogc ekee, ieese,
meeefnyeiebpe leLee heekeg[ ceW eueeee peevee nw~
q Devegee$ee DeefYeeeve
efJeMes<e DeeJeMekelee Jeeues ueesi eeW kes efueS kesjue mejkeej kes Devegee$ee
DeefYeeeve (Ske meMeeerkejCe keee&ec e) kee Gheje^heefle neefceo Debmeejer
eje MegYeejbYe~ (12 petve, 2017)
Gs Me-efoJeebie JeefeeeW Deewj yeeeW kees meMee yeveeles ngS
Gvekes eefl e meeceeefpeke peeiekelee ueevee~
q meceeJesMeer Yeejle henue
meeceeefpeke veee Deewj DeefOekeeefjlee ceb$eeuee kes DeOeerve
je^ere veeme eje meceeJesMeer Yeejle henue (Inclusive
India Initiatice) kee MegYeejbYe~ (6 petve, 2017)
GsMe-yeewef ke Deewj efJekeeme mebyebOeer De#eceleeDeeW Jeeues efoJeebi eeW kees
cegK eOeeje ceW Meeefceue kejevee Deewj meeceeefpeke peerJeve kes meYeer cenlJehetC e&
henuegD eeW efM e#ee, jespeieej Deewj mecegoee kes efkeesCe ceW yeoueeJe ueevee~
q efmkeue hee@j ueeFhe, mesJe S ueeFhe DeefYeeeve
keWere mJeemLe ceb$eer pesheer vee eje mJeemLe
kes #es$e ceW kee wMeue efJekeeme nsleg efmkeue hee@j
ueeFhe, mesJe S ueeFhe DeefYeeeve kee MegY eejbYe~
(6 petve, 2017)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
q efJeeer e mee#ejlee mehleen
Yeejleere efjpeJe& yeQke eje cegKe efJe<eeeW hej ye[s hewceeves
hej peeiekelee Glhevve kejves nsleg efJeeere mee#ejlee mehleen
kee Deeeespeve efkeee ieee~ ( 5-9 petve, 2017)
Yeejleer e efjpeJe& yeQke eje en mehleen eleske Je<e&
ceveeee peeSiee~
Fme mehleen kes lenle Fme Je<e& efeefle eej mebosMe nQ-Deheves eenke
kees peeefveS (kesJeeF&m eer), ese[f DevegMeemeve kee Gheeesie kejvee, ef[efpeue
yeveevee, efMekeeele meceeOeeve leb$e keer peeiekelee Deeefo~
q ojJeepee yebo DeefYeeeve
keWere hesepeue SJeb mJelee ceb$ eeuee ves osMe
Yej kes ieebJeeW ceW MeeweeueeeW kes eeesie kees ye{eJee osves
kes efueS megeefme DeefY eveslee DeefceleeYe yeeve kes
vesle=lJe ceW ojJeepee yebo DeefYeeeve kee MegYeejbYe ceneje^ ceW efk eee~ (30
ceF&, 2017)
Gs Me- Ssmes ueesie efpevekes IejeW ceW Meeweeuee nw, efhej Yeer Jes
Fmekee Fmlesceeue veneR kejles, Gvekes JeJenej ceW heefjJele&ve ueevee~
Fme DeefYeeeve ceW eefme yee@ueerJeg[ DeefYeves$eer Deveg<kee Mecee&
ceefnueeDeeW kees Fme cegs kes yeejs ceW Deeies ye{kej DeeJeepe G"eves
kes efueS esefjle kejWi eer~
q ceef ueve yemleer kees ieeso uesvee mebyebOeer DeefYeeeve
keWere egJ ee ceeceues SJeb Kesue jepe ceb$eer (mJeleb$e eYeej) efJepee
iees eue eje keW mejkeej kes 3 Je<e& hetjs nesves kes
Gheue#e ceW c eefu eve yemleer kees ieeso uesvee mebyebOeer
DeefYeeeve kee MegYeejbYe~ ( 24 ceF&, 2017)
DeefYeeeve kes Debleie&le efJepee iees eue ves efleceejhegj #es$e keer Fbefoje
yemleer kees ieeso efueee~
26 ceF&, 2017 kees Fme DeefYeeeve kes cesvepej muece egJee oew[
efouueer efJeMJeefJeeeuee ceW Deeeesefpele ngF&~
q Dee@hejs Meve iece& nJee
meercee megj#ee yeue (BSF) eje Deblejje^ere meercee
keer efveiejeveer kes efueS pewm euecesj (jepemLeeve) ceW
Dee@hejsMeve iece& nJee mebhevve~ (15-23 ceF&, 2017)
GsMe-ieceea kes efoveeW ceW Deblejje^e re meercee #es$eeW keer efveiejeveer
ye{evee leLee meerceeheej mes nesves Jeeueer Iegm ehew" kees jeskevee~
q efmecyeskem e, 2017
Yeejle SJeb efmebi eehegj keer veewmesveeDeeW kes ceOe Jeeef<e&ke veewmewve DeYeeme
efmecyesk eme (SIMBEX) 2017 kes 24JeW mebmkejCe
(neye&j SJeb meceger ejCe) kee Deeeespeve oef#eCe
eerve meeiej ceW mebhevve~ (18-24 ceF&, 2017)
Debke-7 peg ueeF&, 2017 71
 %eeleJe nw efke efmecyeskeme kes 23JeW mebmkejCe kee Deeeespeve 31
Deketyej mes 5 veJebyej, 2016 kes ceOe yebieeue keer Kee[er ceW efkeee
ieee Lee~
q kee@jhew, 2017
Yeejle SJeb Fb[esveseMf eee keer veewmesvee kes ceOe 29Jeeb Yeejle-Fb[esvese fMeee
meceefvJele efveiejeveer (India-Indonesia CORPAT) efhe#eere meecegef ke
DeYeeme mebhevve~ (9-25 ceF&, 2017)
Fmekee GodIeeve Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej keceeb[ kes DeOeerve hees&
yuesej (Yeejle) ceW efkeee ieee
peyeefke meceeheve meceejesn yesueeJeve
(Fb[esveseMf eee) ceW Deeeesepf ele ngD ee~
q efJepeve peer jes Deef Yeeeve
nefjeeCee mejkeej eje me[ke ogIe&veeDeeW ceW
nesves Jeeueer ce=leg kees kece kejves kes efueS efJepeve
peerjes DeefYeeeve kee MegYeejbYe~ (2 ceF&, 2017)
Fme ekeej kee DeefYeeeve Meg kejves Jeeuee nefjeeCee osMe kee henuee
jepe~
DeefYeeeve kes henues ejCe ceW iegeece, jsJee[er, efnmeej, jesnleke,
meesveerhele Deewj Debyeeuee meefnle 10 efpeues Meeefceue~
q efJeee Jeer jlee Deef Yeeeve
keWere ceeveJe mebm eeOeve efJekeeme ceb$eer ekeeMe
peeJe[skej eje veF& efouueer ceW efJeee Jeerjlee
DeefYeeeve kee MegYeejbYe~ (2 ceF&, 2017)
GsMe-efJeMJeefJeeeueeeW Deewj kee@uespeeW kes egJeeDeeW ceW osMeYeefe
keer YeeJevee kees ye{evee~
Fme DeefYeeeve kes peefjS osMeYej kes efJeMJeefJeeeueeeW Deewj kee@uespeeW ceW
Jeerjlee keer oerJeej yeveeF& peeSieer, efpeme hej meYeer 21 hejceJeerj ee
efJepesleeDeeW kes hees^s ueieeS peeSbi es~
q mee@uJe hee@j Fbef[ee henue
ietieue eje Ske veS keee&ece mee@uJe hee@j
Fbef[ee (Solve for India) henue keer Iees<eCee~
(28 Deewue, 2017)
GsMe-hetjs osMe ceW efej-2 MenjeW ceW veJe Gece (Startup)
heeefjefmLeeflekeer leb$e kees efJemleeefjle Deewj meefee kejvee leLee
GYejles GeefceeeW kees eeslmeeefn le kejvee~
q ceefmle<ke pJej/peeheeveer FbmeshesueeFefme Gvcetueve nsleg
efJeMes<e er keekejCe DeefYeeeve
Gej eosMe kes cegKeceb$eer eesi eer DeeefoleveeLe eje peveheo kegMeerveiej
kes eece cewvehegj (yeerveeheer) ceW MegYeejbYe~ (25 ceF&, 2017)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
DeefYeeeve kes lenle 1-15 Je<e& keer Deeeg Jeie& kes 90 ueeKe yeeeW kes
erkeekejCe kee ue#e efveOee&efjle~
Deeeesie/meefceefle
q n<e& ceunes $ee meefceefle
mkeeGdme Sb[ ieeF[dme hej n<e& ceunes$ee keer DeOe#elee ceW ieef"le
meele meomeere Ge meefceefle ves Deheveer efjhees&
keWere Kesue Deewj egJee ceeceueeW kes ceb$eer (mJeleb$e
eYeej) efJepee ieeseue kees meeQheer~ (22 ceF&, 2017)
meefceefle ves Deheveer efjhees& ceW Yeejle mkeeGdme
Sb[ ieeF[dm e leLee eEnogmleeve mkeeGdme Sb[ ieeF[dme ceW megOeej
nsleg keg cenlJehetCe& efmeheeefjMeW keer nQ, pees efvecve nQ-
(i) Fve mebmLeeDeeW kes efueS Ske mLeeeer efveiejeveer meefceefle
nesveer eeefnS pees mecee-mecee hej oesveeW mebm LeeDeeW keer
efveiejeveer kejs Deewj ceb$eeuee kees Deheveer efjhees& meeQhes~
(ii) Fve oesveeW mebmLeeDeeW kes yees[& ceW mejkeejer veeefcele eefleefveefOe
nesves eeefn S~
(iii) mkeeG cetJ eceW egJ ee Deeboes ueve kee Ske ef nmmee
nesvee eeefnS pees ceb$eeuee kes cenlJehetCe& efceMeveeW ceW mes
Ske nw~
%eeleJe nw efke ceb$eeuee ves Deketyej, 2016 ceW Fme Gemlejere
meefceefle kee ie"ve efkeee Lee~
q ceeOeJe efeleeues meefceefle
iebiee mes ieeo/leue efvekeeueves kes efueS efoMee-efveoxMe leweej kejves
nsleg je^ere iebiee veoer Ieeer eeefOekejCe (NGRBA) kes efJeMes<e meome
ceeOeJe efeleeues keer DeOe#elee ceW ieef"le meefceefle ves Deheveer
efjhees& keWere peue mebmeeOeve, veoer efJekeeme Deewj iebiee
mebj#eCe ceb$eeuee kees meeQheer~ ( 19 ceF&, 2017)
%eeleJe nw efke ceb$eeuee ves pegu eeF&, 2016 ceW
Yeerc eieew[ e (GejeKeb[) mes hejkekee (heefM ece yebieeue) leke iebiee
veoer keer ieeo efvekeeueves kes efueS efoMee-efveoxMe leweej kejves nsleg
Fme meefceefl e kee ie"ve efkeee ieee Lee~
q ceeOeyeer hegjer yeg e meefceefle
Yeejleere eefleYetelf e Deewj efJeefvecee yees[& (SEBI) eje meeFyej megj#ee
kes efJe<ee hej mesyeer keer hetCe&keeefueke meome ceeOeyeer
hegjer yege keer DeOe#elee ceW Ske eej meomeere Ge
mlejere hewveue ieef"le~ (2 ceF&, 2017)
hewveue mesyeer Deewj hetjs hetbpeer yeepeej kes efueS
meeFyej megj#ee hej vepej jKeves Deewj Gmekes yeejs ceW mecee ceeie&oMe&ve
kejsiee~
Debke-7 peg ueeF&, 2017 72

meccesueve/meceejesn
q ef leere ef yeke me efheuce ceneslmeJe, 2017
23-27 petve kes ceOe efleere efyekeme efheuce ceneslmeJe, 2017 oef#eCe
heefMeceer eerve kes efmeegDeeve eeble eWieot ceW
mebhevve~
Jnsej nw]pe eFce iee@ve ceneslmeJe
keer MegYeejbYe efheuce Leer~
en heebe Deueie-Deueie keneefveeeW hej yeveer Leer, efpemes heebeeW
efyekeme osMeeW kes efveoxMekeeW eje efveoxe fMele efkeee ieee Lee~ Fme
ekeej en efyekem e men-efvecee&Ce (Co-production) kes he ceW
yeveer henueer efheuce nw~
oef#eCe Deeerkeer jesceebefke kee@ces[er efcemespe jeF ieee (Mrs.
Right Guy) ceneslmeJe keer meceeheve efheuce jner~
eLece efyekeme efheuce ceneslmeJe 2-6 efmelebyej, 2016 kes ceOe veF&
efouueer ceW Deeeese fpele ngDee Lee~
q eLece ceeveJe meb meeOeve ieesu ecespe meccesueve
jsueceb$eer megjsMe eYeekej eYeg eje
Yeejleere jsueJes kes eLece ceeveJe mebmeeOeve
ieesu ecespe meccesueve kee veF& efouueer ceW
GodIeeve~ (8 petve, 2017)
Gs Me-efJeefYevve DebMeOeejkeeW, ceeveJe mebm eeOeve efJeMes<e%eeW Deewj
efMe#eeefJeoeW kes yeere efJeeejeW kee Deeoeve-eoeve kej ceeveJe mebmeeOeveeW
keer Glheeokelee ye{evee~
q Dee"JeeR mJe Tpee& SJeb efleer e efceMeve Fvees JesMeve
cebef$emlejere yew"ke
yeereEpeie, eerve ceW mebhevve~ (7-8 petve, 2017)
Fme Jeeef<e&ke yew"ke ceW efceMeve FveesJesMeve kes
22 meome osMeeW Deewj etjesheere mebIe kes
Tpee& cebef$eeeW leLee Deve Gemlejere eefleefveefOeeeW ves Yeeie
efueee~
Fme DeJemej hej Yeejle ves kegue 238 efceefueeve [e@uej keer ueeiele mes
mJe keeseuee Gheeesie kes efueS Gvvele Deu^e meghej ef eef keue eeweesefieefk e eeW
hej Ske je^ere efceMeve eejbYe kejves keer Iees<eCee keer~
q Jeu[& m^er het[ keebesm e, 2017
efmebi eehegj kes cekevemeg$ee [Makansutra (S) Pte Ltd.] eje Deeeesefpele
Jeu[& m^er het[ keebesme (World
Street Food Congress), 2017
cee@ue Dee@he SefMeee, ceveeruee (efheu eerheeRme)
ceW mebhevve~ ( 31 ceF&-4 petve, 2017)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
cegKe efJe<ee : mebYeeJeveeDeeW keer hegve: keuhevee (Re-Imagine
Possibilities) ~
q 19 Jeeb Deeke&sefMeee heesjce, 2017
peehegj kes efye[uee meYeeieej ceW Deeeesefpele~ ( 21-25 ceF&, 2017)
cegKe efJe<ee (Theme)- Deeefke&skeej
kes ceeOece mes KegMeer (Happiness
Through Architecture)~
OeeleJe nw efke neue ner ceW peehegj ceW iueesyeue meWj Dee@he SkemeerueWme
keer mLeehevee ngF& nw leLee Fme Menj kees SefMeee kes henues efmemkeesueeF
neGme efmeer kes he ceW egvee ieee nw~
q me&-Dehe Fbef [ee efMeKej meccesueve
Deyet Oeeyeer, mebeg e Dejye Deceerjele ceW henuee me&-Dehe Fbe f[ee
efMeKej meccesueve Deeeesefpele~ (23-24 ceF&, 2017)
meccesueve kee Deeeespeve Yeejleere JeeefCepe otl eeJeeme, ogyeF& Deewj
Yeejleer e otleeJeeme, Deyet Oeeyeer eje DeeF&
efmheefj (iSPIRIT) (Ske iewj-ueeYekeejer
mebie"ve) keer meePesoejer Deewj erDeeF&F&
(TiE) ogyeF& kes meneesie mes efkeee ieee~
q je^ere hegef ueme efceMeve : eLece je^ere meccesueve
je^er e hegefueme efceMeve kes ceeFees efceMeve kee eLece je^e re meccesueve
veF& efouueer ceW mebhevve~ (23-24 ceF&, 2017)
meccesueve kee Deeeespeve hege fueme DevegmebOeeve Deewj efJekeeme yetjes
(ie=n ceb$eeuee kes lenle) eje efke ee ieee~
q Deeheoe peesefK ece hej JeweMf Jeke cebe keer yew"ke
Deeheoe peesefK ece kece kejves nsleg JewefMJeke
cebe keer yew"ke keevekegve, cesefkemekees ceW mebhevve~
(22-26 ceF&, 2017)
en Ske Ssmee cebe nw, pees Deeheoe
peesefKece kece kejves mebyebOeer meW[eF& esceJeke& kes keeee&vJeeve ceW
eieefle keer meceer#ee kejlee nw Deewj lelmebyebOeer keee&veerefleke hejeceMe&,
mecevJee Deewj Yeeieeroejer efJekeeme kes efueS keee& kejlee nw~
yew"ke kee Deeeespeve Deeheoe peese fKece vetveerkejCe nsleg mebege
je^ keeee&uee (UNISDR) eje efkeee ieee~
en henuee DeJemej nw peye en yew"ke pesvesJee kes yeenj Deeeesepf ele
keer ieF&~
q Deeke&efke Tpee& efMeKej meccesueve
eewLee efJeeef<e&ke Deeke&efke Tpee& efMeKej meccesueve 18-20 efm elebyej,
2017 kes ceOe nsueefmebkeer, efheveueQ[ ceW Deeeese fpele nesiee~
Fmekee efJe<ee-Deeke&ef ke Tpee& efJeMes<e%elee, veJeervelee
Deewj meceeOeeve kees Skepeg kejvee nw~
Debke-7 peg ueeF&, 2017 73
 Fmekee Deeeespeve Fbm erd et Dee@he o veeLe& Deewj efheveueQ[ kee
DeeefLe&ke SJeb jespeieej ceb$eeuee, mebege he mes kejWies~
q eewLeer SkeJee SkeJesef jee Fb ef[ee, 2017
celme Deewj mepeeJeer celme heeueve kes #es$e
ceW veJeervelece eieefle kees oMee&ves kes efueS eewLeer
SkeJee SkeJesefjee Fbef[ee, 2017 cebieueg, kevee&ke
ceW mebhevve~ (14-16 ceF&, 2017)
cegKe efJe<ee-melele celme heeueve ceW efJeefJeOeerkejCe~
Fmekee Deeeespeve JeeefC epe SJeb Geesie ceb$eeuee mes mebye meceger
Glheeo efveee&l e efJekeeme eeefOekejCe eje efkeee ieee~
q DeeGjere keee&ece efJeosM e meb heke&
lesuebieevee mejkeej eje efJeosM e ceb$eeuee kee henuee DeeGjere
keee&ece efJeosMe mebheke& Deeeesefpele~ ( 13 ceF&, 2017)
q mebege je^ JewM eeKe efoJeme
12 -14 ceF&, 2017 kes ceOe 14JeW mebege je^ JewMeeKe efoJeme, 2017
kee Deeeespeve eeru ebkee ceW efkeee ieee~
Fme meceejesn kes cegK e DeefleefLe eOeeveceb$eer
vejW ceesoer Les~
cegKe efJe<ee- meeceeefpeke veee Deewj melele
Meebefle kes efueS yeew efMe#ee (Buddhist Teaching for Social Justice
and Sustainable Peace)~
OeeleJe nw efke JewMeeKe efoJeme YeieJeeve yeg kes pevce, %eeve eeefhle
leLee Gvekes ceneheefjefveJee&Ce kes meboYe& ceW ceveeee peelee nw~
q 13 Jeeb Deblejje^ere hecee&keuej kevJepeXme, 2017
13JeW Deblejje^er e hecee&keuej kevJepeXme,
2017 kee Deeeespeve ces[ke, lesuebieevee ceW efkeee
peeSiee~ (27 veJebyej, 2017 mes 2 efomebyej, 2017 kes ceOe)
cegKe efJe<ee- mJemLe meceepe keer Deesj (Towards Healthy
Societies)~
Fmekee Deeeespeve nwojeyeeo efmLele heee&JejCe Deewj efJekee me SvepeerDees
Dejvee Seerkeuejue Deeuvexefkeme, Debl ejje^er e hecee&keuej
keeGbefmeue ( IPCC) Deewj eW[dme Dee@he DeeF&heermeer (FIPC) mebege
he mes kejWies~
q meerSmeDeej cesuee
eieefle cewoeve, veF& efouueer ceW meerS meDeej (kee@heexjs meeceeefpeke
oeefelJe) cesuee mebhevve~ ( 4-6 ceF&, 2017)
cesues kee Deeeespeve Yeejer Geesi e SJeb ueeske Gece ceb$eeuee kes
ueeske Gece efJeYeeie SJeb heerSe[er eQyej eje DeesS vepeerm eer kes
meneesie mes efkeee ieee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
q JewefMJeke eeweesefiekeer meccesueve
veF& efouueer ceW mebhevve~ ( 3-4 ceF&, 2017)
Fme meccesu eve kee cegKe heeskeme eej ecegKe
#es$eeW-megj#ee, efJeMJemeveer elee, #ecelee Je=e
f
Deewj eenke mesJee hej keWefle Lee~
meccesueve kee Deeeespeve Yeejleer e jsueJes kes DevegmebOeeve DeefYekeuhe
SJeb ceeveke mebie"ve, ueKeveT eje efkeee ieee~
q hebeeeleer jepe mecces ueve
je^e re hebeeeleer jepe efoJeme hej [e@. jece ceveesnj ueesenf ee je^er e
efJeefOe efJeMJeefJeeeuee, ueKeveT ceW Deeeese fpele~ ( 24
Deewue, 2017)
cegKe efJe<ee- mcee& ieebJe mes yevesiee veee Yeejle~
Fmekee Deeees peve keWere hebeeeleer jepe ceb$eeuee Deewj Gej eosMe
mejkeej eje mebege he mes efkeee ieee~
Fme DeJemej hej cegKeceb$eer eesieer DeeefoleveeLe ves hebeeeleer jepe
ceb$eeuee keer $ewceeefmeke heef$ekee eeceesoe mebkeuhe kee efJeceeseve
Deewj ceesyeeFue Sshe eeceesoe mebkeuhe leLee et etye ewveue kee
MegYeejbYe efkeee~
keWer e hebeeeleer jepe ceb$eer vejW efmebn leescej ves Fme DeJemej hej
hebeeeleer jepe efJeYeeie kes hees&ue hebeeele efce$e kee MegYeejbYe efkeee~
mebefOe/mecePeewlee
q DeeF&Deesmeer, yeerh eermeerSue Deewj SeheermeerSue ceW mecePeewlee
meeJe&peefveke #es$e keer leerve lesue efJeheCeve kebheefveeeW Fbef[eve Dee@ eue
kee@heexjsMeve (IOC), Yeejle
hes^es ef u eece kee@ heexj sM eve
efueefces[ (BPCL) Deewj
eE nog m leeve hes ^e s e fu eece
kee@heexjsMeve efueefces[ (HPCL) kes ceOe lesu e efjheeFvejer mLeeefhele kejves
nsleg mecePeewlee~ (14 petve, 2017)
mecePeewl es kes lenle 40 efyeefueeve Decesefjkeer [e@uej keer jeefMe kes
efveJesMe mes efJeMJe keer meyemes ye[er lesue efjheeFvejer ceW mes Ske
efjheeFvejer ceneje^ keer jlveeefiejer efpeues kes jepeehegj leeuegkee
kes yeeyegu eJee[er ceW mLeeefhele keer peeSieer~
efjheeFvejer keer #ecelee 60 efceefueeve ceeref ^k e ve Jeeef<e&ke nesieer~
q Debleje&peere heefjJenve mecePeewlee
G.e. Deewj jepemLeeve jepe kes yeere eeleeeele JeJemLee kees meg{
kejves nsleg Debleje&peere heefjJenve mecePeewles hej nmlee#ej~ ( 13 petve, 2017)
Fme mecePeewles mes jepemLeeve leLee Gej eosMe kes Deveske Menj
meerOeer yeme mesJeeDeeW mes peg[ peeSbi es~
peg ueeF&, 2017 74
q Yeejle-meesc eeef ueee mecePeewlee
keWere cebe$f eceb[ue eje Yeejle Deewj meesceeefueee kes yeere mepeeeeHel ee
ueesieeW kes elehe&Ce nsleg mecePeewles hej nmlee#ej kejves
Deewj yeeo ceW Gmes Devegceese fole kejves kee s cebpetjer~ ( 7 petve,
2017)
q mesyeer Deewj SmeF&Dees kes ceOe mecePeewlee
keWere cebe f$eceb[ue eje eefleYetelf e yeepeejeW mes
mebyebeOf ele cegeW hej hejmhej meneesie kees ueskej Yeejleere
eefl eYetelf e SJeb efJeefvecee yees[& (SEBI) leLee F&jeve kes
eefleYetefle SJeb efJeefvecee mebie"ve (SEO) kes yeere mecePeewl ee-%eeheve kees
Devegceefle~ ( 7 petve, 2017)
q mewcemebie Fbef[ee Deewj SceSmeSceF& ceb$eeuee kes ceOe
mecePeewlee
mecePeewles kes lenle yebieueg Deewj peceMesohegj
ceW oes veS eewees efiekeer mket u e (MSME-
Samsung Technical Schools) Keesueves
leLee osM e ceW mebeeefuele 10 Jele&ceeve mketueeW kes
mebeeueve nsleg Yeeieeroejer kee veJeerveerkejCe efkeee ieee~ (2 petve, 2017)
Fme DeJemej hej mewcemebie Fbe f[ee (kee sejf eeF& yengje^er e kebheveer)
ves SceSmeSceF&-mewcemebi e lekeveerkee r mketu e e$eJe=efe keee&ece keer
Iees<eCee keer~
Fme keee&ece kes lenle 1000 ue[ efke eeW Deewj efoJeebie eefMe#egDeeW
kees eeLeefceke eefMe#eCe kes heMeele 20,000 hees leke kee
Devegoeve eoeve efkeee peeSiee~
q Yeejle-ef JeMJe yeQ ke mecePeewlee
efnceeeue eosMe meeJe&peefveke efJeeere eyebOeve #ecelee efvecee&Ce keee&ece
nsleg Yeejle eje 36 efceefueeve Decesefjkeer [e@uej kes
DeeF&yeerD eej[er $e+Ce kes efu eS efJeMJe yeQke kes meeLe
veF& efouueer ceW mecePeewles hej nmlee#ej~ (31 ceF&,
2017)
Gs Me-efn ceeeue eosMe ceW meeJe&peefveke Jee eyebOeve Deewj kej
eMeemeve JeJemLee keer o#elee ceW megOeej kejvee~
q S[eryeer Deew j hebpeeye ves Meveue yeQke ceW mecePeewlee
SefMeeeF& efJekeeme yeQk e (ADB) Deewj hebpeeye vesMeveue yeQke (PNB)
kes yeere 100 efceefueeve [e@u ej jeefM e kes $e+Ce mecePeewles hej nmlee#ej~
(30 ceF&, 2017)
Fme jeefMe keer ieejbj Yeejle mejkeej nw~
Fme $e+Ce kes ceeOece mes hetjs osMe ceW Deeweeseif eke
SJeb JeeefCeefpeke YeJeveeW hej ueieeF& peeves Jeeueer efJeMeeue meewj le eCeeefueeeW
kee efJee hees<eCe efk eee peeSiee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
q eermeie{ mejkeej Deewj meg bie ne sueerkee@c e kes ceOe
mecePeewlee
oef#eCe keesejf ee keer jepeOeeveer efmeeesue ceW Deeeesepf ele efveJesMeke meccesu eve
kes oewjeve nmlee#ej~ (30 ceF&, 2017)
mecePeewles kes lenle oef#eCe keees fjeeF& kebheveer eermeie{ ceW ceesyeeFue
heesve GhekejCeeW kes efvecee&Ce nsleg 120 kejes[ hees kes hetbtpeer
efveJesMe mes Geesie mLeeefhele kejsieer~
Je<e& 2018 ceW Fme Geesi e kes Meg nesves keer mebYeeJevee nw~
q jepe Deeveb o mebmLeeve Deewj DeeF&DeeF&er, Ke[iehegj
kes ceOe mecePeewlee
ceOe eosMe mejkeej kes jepe Deevebo mebmLeeve
SJeb DeeF&DeeF&er, Ke[iehegj kes jsKeer meWj Dee@he
Skem eeru eWme hee@j o meeFbme Dee@he nwHheervesm e kes yeere
jepe ceW nwHheervesm e Fb[skeme ceeheves nsl eg mecePeewlee-%eeheve hej nmlee#ej~
(ceF&, 2017)
jepe mejkeej eje Skeef$ele Deewj efJeMuesef<ele Deebke[eW kes DeeOeej
hej jepe nwHheervesm e Fb[skeme DeeF&DeeF&er, Ke[iehegj eje leweej
efkeee peeSiee~
Jele&ceeve ceW mebege je^ nwHheervesme Fb[ skeme ceW Yeejle kee 155 osMeeW ceW
122Jeeb mLeeve nw~
q yengHe#eere kevJeWM eve hej nmlee#ej
kejeOeeve #ejCe SJeb ueeYe mLeeveeblejCe kees jeskeves Jeeueer kej mebefOe
kee s ueeiet kejves nsleg yenghe#eere kevJeWMeve hej nmlee#ej kees keWere cebef$eceb[ue
keer cebpetjer~ ( 17 ceF&, 2017)
en kevJeWMeve DeesF&meer[er/peer-20 yeerF&heerSme
heefjeespevee kee efnmmee nw~
Fmekee ue#e kej efveeespeve jCeveerelf eeeW kes ceeOece mes Ssm es kejeOeeve
#ejCe SJeb ueeYe mLeeveebl ejCe mes efvehevee nw, pees kej efveeceeW ceW Debl ej
Deewj Demeblegueve kee ueeYe G"eles ngS ke=ef$ece he mes ueeYe kees Ssmes kece
kej ee kej jefnle osMeeW ceW mLeeveebleefjle kej osles nQ, peneb DeeefL e&ke
ieefleefJeefOeeeb veneR nesleer ee ve kes yejeyej nesleer nQ~
q Sve[ermeer, veF& efouueer Deewj Sve[ermeer, {ekee kes ceOe
mecePeewlee
keWere cebe$f eceb[ue eje je^ere j#ee kee@uespe, veF& efouueer Deewj
je^er e j#ee kee@uespe, {ekee (yeebi ueeosMe) kes yeere hewkeu er Deeoeve-eoeve
kes mecePeewles kees hetJe&Jeeheer eYeeJe mes cebpetjer~ (17 ceF&, 2017)
GsMe-je^ere megj#ee, efJekeeme Deewj meeceefjke DeOeeve kes #es$e
ceW Deehemeer meneesie kees ye{eJee osves kes ue#e mes oesveeW osMeeW kes
je^er e j#ee kee@uespeeW kes yeere efveeefcele Deeoeve-eoeve keee&eceeW
kees mLeeefhele kejvee Deewj Fvekes yeere meblegueve yeveevee~
Debke-7 peg ueeF&, 2017 75
q Yeejleere veewmesvee SJeb SmeSmeer, Denceoeyeeo kes ceOe
mecePeewlee
Yeejleere veewmesvee SJeb Debl eefj#e Devegeeesie keW, Denceoeyeeo kes ceOe
ceewmece efJe%eeve SJeb meecegefke efJe%eeve kes #es$e ceW
[ee meePee kejves SJeb Jew%eeefveke meneesie nsleg
mecePeewlee-%eeheve hej nmlee#ej~ (15 ceF&, 2017)
Debleefj#e Devegeeesie keW, Denceoeyeeo (iegpejele) keer mLeehevee
Je<e& 1966 ceW ngF& Leer~
q SveSeSDeeF& Deewj ef[kees kes ceOe mecePeew lee
Yeejleere je^ere jepeceeie& eeefOekejCe (NHAI)
Deewj leefc euevee[g Deeweeseif eke efJekee me efveiece efueefces[
(TIDCO) kes ceOe veF& efouueer ceW Ske menceefle-he$e
hej nmlee#ej~ (15 ceF&, 2017)
Fme mecePeewles kes lenle Yeejleere je^e re jepeceeie& eeefOekejCe
leefceuevee[g ceW keecejepe yebojieen kes efv eke heesvvesjer Deew eese fieke
vees[ #es$e ceW Ske ceuercee@[ ue uee@e fpeefmke heeke& efJekeefmele
kejsiee~
q [er DeeF&heerh eer Deewj efJehees ceW mecePeewlee
Deeweesefieke veerefle SJeb mebJeOe&ve efJeYeeie (DIPP) Deewj efJeMJe yeewe
f ke
mebheoe mebie"ve (World Intellectual Pr operty Organization :
WIPO) kes yeere eeweesefiekeer Deewj veJeeeej meneelee keW (TISC)
mLeeefhele kejves nsleg mecePeewles hej nmlee#ej~ (8 ceF&, 2017)
mebIe/mebie"ve
q Jeelmeue ceele= Dece=le kees<e
ues[er neef[i e cese f[keu e kee@uespe, veF& efouueer ceW Jeelmeue ceele= Dece=le
kees<e kee GodIeeve~ (7 petve, 2017)
en mebhetCe& Gej Yeejle ceW meeJe&peefveke
#es$e kee meyemes ye[ e je^e re ceeveJe
(ceele=) ogiOe yeQke Deewj ogiOeheeve hejeceMe&
keW nesiee~
Fme kees<e keer mLeehevee vee@Jex keer mejkeej, Deesmuees efJeMJeefJeeeuee
Deewj vee@Jex Fbef[ee hee&vej FveerefMeSefJe (NIPI ) kes meneesi e mes ngF& nw~
q SheDeeF&heeryeer kees meceehle kejves kees cebpet jer
keWer e cebef$eceb[ue eje efJeosM eer efveJesMe mebJeOe&ve yees[& (FIPB) kees
meceehle kejves kee s cebpetjer~ (24 ceF&, 2017)
Fmekes yeeo, She[erDeeF& kes efueS
DeeJesoveeW kes eefeee mebyebOeer keee&,
FDI veerefle SJeb hescee kes lenle mejkeej
keer cebpetjer Deeefo kees Deye JeeefCepe ceb$eeuee kes DeOeerve Deeweeseif eke
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7
veerefle SJeb mebJe&ve efJeYeeie (DIPP) kes hejeceMe& mes mebyebefOele
ceb$eeueeeW/efJeYeeieeW eje efveheeee peeSiee~
q Deew ees efieke veerefle SJeb mebJeOe& ve efJeYeeie
keW mejkeej eje Deew eese fieke veere fle SJeb mebJeOe&ve efJeYeeie kees efvepeer
#es$e kes j#ee GhekejCe efvecee&leeDeeW kees ueeFmeWm e
peejer kejves keer Devegceefle~ (19 ceF&, 2017)
eeefhe mebYeeefJele efvecee&leeDeeW kees en ueeFmeWme
keWere ie=n ceb$eeuee keer efveiejeveer Deewj efveeb$eCe kes lenle ner
eoeve efkeS peeSbies~
Fmemes hetJe& ueeFmeWm e peejer kejves kee DeefOekeej ie=n ceb$eeuee kes heeme
Lee~
q mebege je^ kes egveeJe meneelee keee& ece ceW ees ieoeve
Yeejle eje 2,50,000 [e@uej kee eesieoeve~ ( 18 Deewue, 2017)
egveeJeer meneelee Deewj #ecelee efvecee&Ce keee&eceeW kes efueS 250,000
[e@uej kee en otmeje (Fmemes hetJe& 2012 ceW )Yeejleer e eesieoeve
nw~
Je<e& 1991 ceW mLeeefhele egveeJe meneelee eYeeie kes ceeOece mes
mebege je^ ves 100 mes DeefOeke osMeeW kes egveeJeeW ceW meneelee keer
nw~
q Yeejleer e eke=le Deewj heeeve efJe%eeve mebm Leeve
je^heefle eCeye cegKepeea eje meesveejhegj, oef#eCe 24 hejievee, heefMece
yebieeue ceW Yeejleere eke=le Deewj heeeve efJe%eeve mebmLeeve (Indian
Institute of Liver and Digestive Sciences) kee GodI eeve~ (18
ceF&, 2017)
q ee mej kee[&
ee kewefheue Deewj SmeyeerDeeF& kee [& eje ceuer-hee@cex ee@mejer
efjsue esve mej yeepeej keer meePesoejer ceW Ske DeveesKee esef[ kee [&
ee mej kee[& ueebe kejves keer Iees<eCee~ ( 15 ceF&, 2017)
en kee[& cegKele: Ssmes eenke Jeie& keer ye{leer
ceebieeW kes efueS ef[peeFve efkeee ieee nw, pees
eee: mebieef"le efjsue mesme& mes ee@mejer/
ef[hee&c eWue esCeer kee r JemlegSb Kejeroles nQ~
Fme kee[& kees oes JewefjSbdme huewefvece Deewj
eFsefveece ceW hesMe efkeee ieee nw~
efJeefOe/veee
q
Gej eosM e cebe f$eheefj<eo eje Keveve eefe ee mes eYeeefJele JeefeeeW
SJeb #es$eeW kes efJekeeme nsleg efpeuee Keefvepe heeGb[sMeve veeme efveeceeJeueer,
2017 eKeeefhele kejves kees cebpetjer~ (2 ceF&, 2017)
peg ueeF&, 2017 76
 Fme cebpetjer kes lenle efpeuee Keefvepe heeGb[sMeve keer efveefOe kes 60 GuuesKeveere nw efke Je<e& 1991 ceW Fmeer efove hetJe& eOeeveceb$eer mJe.
eefleMele heb[ kee Gheeesi e eOeeveceb$eer Keefvepe #es$e keueeCe jepeerJe ieebOeer DeelebkeJeeo kes veeheeke cebmetyeeW kee efMekeej yeves Les~
eespevee kes Debleie&le Ge eeLeefcekelee Jeeues #es$eeW eLee-hes epeue q efJeMJe ceeheefJ e%eeve ef oJeme
Deehetefle&, heee&JejCe mebj#eCe SJeb eot<eCe efveeb$eCe Gheee, mJeemLe efleefLe-20 ceF&, 2017
mesJ ee, efMe#ee, ceefnuee SJeb yeeue keueeCe, mJelee SJeb keewM eue cegKe efJe<ee-heefjJenve kes efueS ceehe (Measurements for
efJekeeme Deeefo hej Kee& efkeee peeSiee~ Transport)~
Fmekes DeueeJee 40 eefleMele heb[ Deve eeLeefcekelee Jeeues #es$eeW q efJeMJe otjmebeej Deewj metevee meceepe efoJeme
eLee-Yeewefleke mebj#eCe, efmebeeF& Deeefo hej Jee nesi ee~
efleefLe-17 ceF&, 2017
Je<e&/efoJeme cegKe efJe<ee-ye[s eYeeJe kes efueS ye[s Deebke[s (Big Data for
Big Impact)~
q efJeMJe cenemeeiej efoJeme q Deblejje^ere heefjJeej efoJeme
efleefLe-8 petve, 2017 efleefLe-15 ceF&, 2017
cegKe efJe<ee-nceejs cenemeeiej, nceeje YeefJe<e (Our Oceans, cegKe efJe<ee-heefjJeej, efMe#ee Deewj keueeCe (Families,
Our Future) ~ Education and Well-being) ~
q efJeMJe heee& JejCe ef oJeme q Deblejje^ere veme& ef oJeme
efleefLe-5 petve, 2017 efleefLe-12 ceF&, 2017
cegKe efJe<ee-ueesieeW kees eke=efle mes cegKe efJe<ee-veme& : melele efJekeeme ue#eeW kees eehle kejves keer
pees[ vee (Connecting People to efoMee ceW Ske vesle=lJekelee& kee mJej (Nurses : A Voice to
Nature)~ Lead Achieving the Sustainable Development Goals)~
Fme Je<e& efJeMJe heee&JejCe efoJeme keer cespeyeeveer kevee[e kees oer ieF& Leer~ q efJeMJe Lewuesm eerefceee efoJeme
q efJeMJe leb yeeket efve<esOe efoJeme efleefLe-8 ceF&, 2017
efleefLe-31 ceF&, 2017 cegKe efJe<ee-DeeFS peg[W : %eeve Deewj DevegYeJe meePee kejW Deewj
cegKe efJe<ee-lebyeeket-efJekeeme kes efueS Lewuesm eere fceee ceW yesnlej keue kes efueS ue[W
Keleje (Tobacco- A Threat (Get Connected : Share Knowledge
to Development) ~ and experience and fight for a better
tomorrow in thalassaemia)~
q mebege je^ Deb lejje^ ere Meebefle mewefveke efoJeme
q efJeMJe DemLecee ef oJeme
efleefLe-29 ceF&, 2017
efleefLe-2 ceF&, 2017 (ceF& cenerves kes eLece cebieueJeej kees)
cegKe efJe<ee-mebhetCe& efJeMJe ceW Meebe fle ceW efveJesMe (Investing in
cegKe efJe<ee-DemLecee : yesnlej Jeeeg, yesnlej MJemeve (Asthma
Peace Around the World)~
: Better Air, Better Breathing)~
q efJeMJe kegDee efoJeme
Deve eceg Ke Je<e& /ef oJeme
efleefLe-23 ceF&, 2017
l efJeMJe ogiOe efoJeme 1 petve, 2017
en efoJeme kegDeeW keer ogue&Ye epeeefleeeW kees ueghle nesves mes yeeeves
l eEnoer he$ekeeefjlee efoJeme 30 ceF&, 2017
kes efueS ceveeee peelee nw~ l Deblejje^e re mebeneuee efoJeme 18 ceF&, 2017
q Deblejje^ere pew Je-ef JeefJeOelee efoJeme l je^ere [Wiet efoJeme 16 ceF&, 2017
efleefLe-22 ceF&, 2017 l je^ere eeweesefiekeer efoJeme 11 ceF&, 2017
l efJeMJe uetheme efoJeme 10 ceF&, 20 17
cegKe efJe<ee-pewJe-efJeefJeOelee Deewj melele hee&ve
l efJeMJe js[ee@m e efoJeme 8 ceF&, 2017
(Biodiversity and Sustainable Tourism)~
l efJeMJe es me mJeleb$elee ef oJeme 3 ceF&, 2017
q DeelebkeJeeo efvejesOeke efoJeme l iebiee mJelee mebkeuhe efoJeme 2 ceF&, 2017
efleefLe-21 ceF&, 2017 l Deblejje^e re eefceke efo Jeme 1 ceF&, 2017

mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 peg ueeF&, 2017 77


hegmlekeW
l ceve keer yeele: jsef[ees hej meeceeefpeke eebefle- jepesMe pewve
l ceeef eie efJ eo S efyeefueeve: SveeueeFeEpeie vejW ceeso erpe ieJeve&ceW Ss
efce[ ce&- Goe ceengj kej
l kevhesMebme Dee@he S [eFie ceeFb[: o yueeFb[ hesLe Dee@he SefLeFpce-
newefueDeeveueeue ieeF
l Fbefoje ieebOeer: S ueeFhe Fve vesej peejece jcesMe
l S neme& Jeekeme Fvet S yeej [s efJe[ eemecewve
l S[udme Fve o ce: ceeF& yewue efJeLe etjesh eme [erhe SmsefyueMeceW
eeefveme Jewjeshewefk eme
l Schuee@ eceW, eesLe Sb[ [sJ eueheceW: Smmesp e Dee@ve S eWeEpeie Jeu[&
Fkeesvee@ceer oerheke vewej
l Fbef[eepe keesue mesjer: ee@ ce oeceesoj t pecyespeer megYeescee@e
Yeeeee&
l o Jewefveef Mebie: Fbef [eepe JeeFu[ueeFhe eeFefmeme esjCee efmebn
l Fve o vesce Dee@h e iee@[ jefJe megyeceefCeeve
l o nQ[ces[me sue ceeie&js SJeg[
l yeQkeeses meer Fefj ke esmeW
l vees eer ueshe: o heegeme& Dee@he Fbef[eve kecegefvepce efJepee emeeo
l meeFbme Sb[ kebpejJesMeve Dee@he JeeFu[ueeFhe hee@heguesMeve kes. Guueeme
kejeb"
l ^bhe: o Dee& Dee@he o [erue [esveeu[ pes. ^bhe Deewj esveer MJeedpe&
l ^bhe: neG t ies efje [esveeu[ pes. ^bh e SJeb cesjsefoLe ceskeuesJej
l efLebke efyeie: ceske F nwhesve Fve efyepevesme Sb[ ueeFhe [esveeu[ pes.
^bhe SJeb efyeue peQ kej
l o Jeej Fpe Fve o ceeGbWme pegef[Le cewuee@he
l nehe ieue&eQ[ esleve Yeiele
l o efceefvem^er Dee@he Deceesm nwhheervesme DebOeefle je@e
l t meWdme: mheskeeguesMebm e SjeGb[ Sb[ SyeeG jeceke=<Ce hejcenb me Sb[
jecevee cene$e+ef<e DeCe Meewjer
l o yeeyee jeceosJe hesveescesveve: ee@ce cees#e t ceekex keewefM eke [skee
l ueesve hee@keme [ebefmebie: ceeF& Dee@esyeeeeseeheer jefmkeve yeeb[
efJeefJeOe
q Gelece Yeg ieleeve heeves Jeeueer 100 ceMent j nefmleeeW
keer meteer, 2017
eefme Decesefjkeer heef$ekee heesyme& eje efJeMJe keer Gelece Yegieleeve
heeves Jeeueer 100 ceMentj nefm leeeW (The World's 100 Highest-
Paid Celebrities) keer meteer, 2017 peejer~ ( 12 petve, 2017)
meteer ceW Meer<e& 3 nefmleeeb-(i) eefme Decesefjkeer jwhej Deewj Geesieheefle
meerve kee@cyme (130 efceefueeve Decesejf keer [e@uej), (ii) eefme
Decese fjkeer ieeefekee efyeee@vmes veesume ( 105 efceefueeve Decesefjkeer
[e@u ej) leLee eefme efyeefMe uesefKekee pes.kes. je@eEueie (95
efceefueeve Decesefjkee r [e@uej)~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
meteer ceW Yeejle mes Meeefceue leerve ceMentj nefmleeeb-(i) yee@ueerJeg[ DeefYeveslee
MeenKe Keeve ( 38 efceefueeve Decesefjkeer [e@uej) kees 65Jeeb mLeeve~
(ii) yee@ueerJeg[ DeefYeveslee meueceeve Keeve (37 efceefu eeve Decesefjkeer [e@uej)
kees 71Jeeb mLeeve leLee (iii) yee@u eerJeg[ DeefYevesl ee De#ee keg ceej (35.5
efceefueeve Decesefjkeer [e@uej) kees 80Jeeb mLeeve~
q keetSme efJeMJeef Jeeeuee jQeEkeie, 2018
Fme jQeEkeie ceW 84 osMeeW kes ueieYeie 1000 efJeMJeefJeeeueeeW
kees Meeefceue efk eee ieee~ (8 petve, 2017 kees peejer)
jQeEkeie ceW efJeMJe kes Meer<e& eej efJeMJeefJeeeuee (i) cesmeeegmesmd e
Fbmeret Dee@he skeveeuee@peer (MIT), Decesefjkee , (ii) mwvehees[&
etefveJeefme&er, Decesefjkee, (iii) neJe&[& etefveJeefme&er, Decesefjkee, leLee
(iv) kewefu ehee sevf e& ee Fbmerdet Dee@he skeveeuee@peer, Decesefjkee~
ke etSme (Qs-Quacquarelli Symonds) efJeMJeefJeeeuee jQeEkeie,
2018 ceW Yeejle kes leerve mebmLeeveeW kees efJeMJe kes Meer<e& 200 efJeMJeefJeeeueeeW
ceW mLeeve eehle ngDee~
DeeF&DeeF&er, efouueer kees 172Jeeb, DeeF&DeeF&er, yee@cyes kees 179Jeeb
leLee Yeejleere efJe%eeve mebm Leeve, yebieueg kees 190Jeeb mLeeve eehle~
q Gelece Yegieleeve heeves Jeeues 100 SLeueereW keer meteer, 2017
eefme Decese fjkeer heef$ekee heesyme& eje efJeMJe kes Gelece Yegieleeve
heeves Jeeues 100 SLeueereW (The World's 100 Highest
Paid Athletes) keer meteer, 2017 peejer~ (8 petve, 2017)
meteer ceW Meeefceue Meer<e& 3 SLeueer nQ-(i) efeefmeevees
jesveeu[es (93 efceefueeve Decesefjkeer [e@uej), (ii) uesyee@ve pesc me
(86.2 efceefueeve Decesefjkeer [e@uej) leLee (iii) efueeesvesue cesmeer
(80 efceefueeve Decesejf keer [e@u ej)~
Yeejleere efekes erce kes kehleeve efJeje keesnueer
(22 efceefu eeve Decesej f keer [e@uej) efyesve kes cegkekesyeepe
SbLeesveer peesMegDee kes meeLe Fme meteer ceW meb ege he mes 89JeW mLeeve hej jns~
q Sbyegm eW me
Yeejleere eeweeseif ekeer mebm Leeve (IIT), Ke[iehegj eje ScyegueWme ceW
ueeS pee jns cejerpeeW keer efmLeefl e hej otj mes efveiejeveer jKeves nsl eg
Jeeejuesme eeweesefi ekeer SbyegmeWm e (AmbuSens) efJekee fmele~ (petve, 2017)
en efJeefYevve ekeej keer Meejerejf ke efeeeDeeW kes ceeveob[eW eLee-
F&meerpeer, oe keer Oe[keve, leeheceeve Deewj
jeeehe hej Jeeejuesme kes ceeOece mes
efveiejeveer jKeves ceW me#ece nw~
q peeheeve : jepee kees heo leeie keer cebpetjer
peeheeve keer mebm eo kes Ge meove eje peeheeveer jepee kees heo leeie
keer Devegceefle osves Jeeues Jeeues efJeOeseke kees cebpetjer~ (7 petve, 2017)
Fmemes hetJe& 2 petve kee s efveeues meove leLee ceF&, 2017 ceW peeheeve
keer kewefyeves eje jepee kees heo leeie keer Devegc eefl e osves Jeeues
efJeOeseke kees cebpetjer eoeve keer ieF& Leer~
Debke-7 peg ueeF&, 2017 78
 efomebyej, 2018 ceW jepee Deefkeefnlees eje heo leeie kejves kee
Devegceeve nw~
q SueSvepeer efveee& le kees ceb petjer
Decesefjkee eje Ske Deheleere heefjeespevee mes eeke= efleke lejue iewme
(LNG) kes efveee&le nsleg oerIee&JeefOe DeeJesove kees Devegceefle~ (1 petve, 2017)
en heefjeespevee cesekf emekees kee r Kee[er ceW Ske Yeejleere Deewj
Decesefjkeer kebheveer kee mebeg e Gheece nw~
Fmekes lenle [sueefheve SueSvepeer (Delfin LNG's) kes emleeefJele
uegF&emf eeevee heueeseE ie efce&veue mes 1.8 efyeefu eeve Ieve heg eefleefove
keer oj mes eeke=efleke iewme efveee&le keer Devegceefle oer ieF& nw~
q heb. oerve oeeue GheeOeee keer pevce Meleeyoer
Gej eosMe kes cegKeceb$eer eesi eer DeeefoleveeLe eje
ieesjKehegj ceW heb. oerve oeeue GheeOeee keer pevce Meleeyoer
kes Gheue#e ceW Deeeesepf ele eoMe&veer kee GodI eeve~ ( 26
ceF&, 2017)
eoMe&veer kee efJe<ee - meyekee meeLe, meyekee efJekeeme Lee~
q efoJeebiepeve YejCe-hees <eCe eesp evee
Gej eosMe cebe$f eheefj<eo eje jepe mejkeej eje mebeeefuele efoJeebi epeve
YejCe-hees<eCe eespevee keer ceeefmeke Devegoeve jeefM e ceW Je=e f kejves kee
efveCe&e~ (23 ceF&, 2017)
ceeefmeke Devegoeve jeefMe kees 300 hees eefleceen mes ye{ekej 500
hees eefleceen efkeee ieee~
Fmekes DeueeJee Ssmes efoJeebi epeve, pees efke Yeejle mejkeej eje
mebeeefuele Fbe foje ieebOeer je^e re efoJeebi epeve heWMeve eespevee mes Deeeefole
nQ Deewj keWer e eespevee mes Devegoeve jeefMe eehle kej jnW nQ, Gvekeer Yeer
Devegoeve jeefMe ceW Je=ef kejkes 500 hees eefleceen kejves kee efveCe&e efkeee ieee~
q vece& oe veoer ceW jsle Keveve hej eef leyeb Oe
ceOe eosMe mejkeej eje vece&oe veoer ceW jsle
Keveve hej hetCe& eefl eyebOe keer Iees<eCee~ (22 ceF&, 2017)
Fme meboYe& ceW cegKeceb$eer efMeJejepe efmebn eewneve
eje veoer Keveve hej Jew%eeefveke megPeeJe nsleg
kewefyeves ceb$eer jepeW Megkeue kes vesl e=lJe ceW Ske
meefceefle ieef"le keer ieF&, pees veoer kees vegk emeeve hengbeeS efyevee jsle
KegoeF& kes lejerkes leueeMeves mes mebyebefOele efjhees& jepe mejkeej kees
emlegle kejsi eer~
q jesyeeskee@he
ogyeF& hegefueme eje efJeMJe kee henuee jesyees hegefueme DeefOekeejer jesyeeskee@he
hegefueme yeue ceW Meeefc eue~ ( 21 ceF&, 2017)
Dejyeer, Debespeer kes DeueeJee en 6 ekeej
keer Yee<eeDeeW mes heefjefele nw~
ogyeF& eMeemeve kee r eespevee Je<e& 2030
leke hegeuf eme yeue ceW 25 eefleMele jesyees
Meeefc eue kejves keer nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
q Yeejle kee henuee meheue ieYee& Mee eleesjeheCe
[e@. MewuesMe hegvleebyeskej kes vesl e=lJe ceW [e@kejeW kes Ske
oue eje iewueskemeer kesej ueweesmkeesheer Fbmerdet, hegCes ceW
21 Je<eeae ceefnuee kee meheueleehetJe&ke ieYee&Mee eleesjeheCe~
(18 ceF&, 2017)
Fme ceefnuee nsleg ieYee&Mee Gmekeer ceeb ves oeve efke ee~
q nsueerkee@hj meewoe efvejmle
Yeejle kes j#ee ceb$eeuee eje Decesefjkee mes veewmesvee kes efueS Kejeros
peeves Jeeues 16 yengGsMeere nsu eerkee@hjeW kee meewoe efvejmle~ (14 petve,
2017)
Yeejleere veewmesvee nsleg nsu eerkee@hj Kejeroves kes efueS en mecePeewlee
Decesefjkeer kebheveer efmekeesm keea mes ngDee Lee~
meewos keer jeefMe 6500 kejes[ hees Leer~
q et ieeW ie-1
yeerepf ebie kes Sjesvee@efkeme SJeb Sm^esvee@ef keme
DevegmebOeeve efJeMJeefJeeeuee kes e$eeW eje
ebcee kes meceeve JeeleeJejCe eoeve kejves
nsleg etieeWie-1 (YUEGONG-1) ee uetvej
hewuesme (Lunar Palace) veeceke eeesieMeeuee mLeeefhele~ ( 12 ceF&, 2017)
160 Jeie& ceerj (1720 Jeie& heg) keer Fme eeesieMeeuee ceW e$eeW
kees 200 efoveeW leke ebcee hej jnves eesie JeeleeJejCe eoeve
efkeee peeSiee~
en eeesieMeeuee efJeMJe keer leermejer SJeb eerve eje efveefce&l e henueer
yeeeese fjpesvesjse fJe ueeFhe mehees& yesme eeesieMeeuee nw~
q SveSeSDeeF& cemeeuee yeeb [ kee MegYeejbYe
me[ke heefjJenve, jepeceeie& SJeb veewJenve ceb$eer efveefleve ie[kejer eje
uebove me@ke SkemeeWpe ceW Yeejleere je^ere
jepeceeie& eeefOekejCe (NHAI) kes cemeeuee
yeeb[ FMet kee MegYeejbYe~ (11 ceF&, 2017)
en cemeeuee yeeb[ FMet 1500 kejes[ hees keer eejbefYeke jeefM e
kes meeLe Meg efkeee ieee~
yeeo ceW efveJesMekeeW keer mekeejelceke eefleefe ee kes heuemJehe en
jeefMe ye{ekej 3000 kejes[ hees kej oer ieF&~
q Skeerke=le cegkeocee eyeb Oeve eCeeueer
eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje Gelece veeeeuee keer Skeerke=le cegkeocee
eyebOeve eCeeueer kee MegYeejbYe~ ( 10 ceF&, 2017)
q Gej eosMe ceW 2 veS veiej efveiece
Gej eosMe cebef$eheefj<eo eje veiejheeefuekee heefj<eo
ceLegje SJeb veiejheeefuekee heefj<eo Je=boeJeve kees efceueekej veiej
efveiece ceLegje-Je=ob eJeve kes ie"ve kee efveCe&e~ (9 ceF&, 2017)
Fmekes DeueeJee veiejheeefuekee heefj<eo DeeesOee SJeb
veiejheeefuekee heefj<eo, hewpeeyeeo kees efceueekej veiej efveiece
DeeesO ee yeveeS peeves kes emleeJe kees cebpetjer~
Debke-7 peg ueeF&, 2017 79
 en yeeshevvee kee henuee eQ[ muewce efKeleeye nw~
sefveme efueSb[j hesme, censMe Yetheefle SJeb meeefveee efcepee& kes yeeo en keesF& eQ[
muewce efKeleeye peerleves Jeeues eewLes Yeejleere nQ~
eWe Deesheve jesce ceemdme& tvee&cesb, 2017
hesefjme, eebme ceW mebhevve (28 ceF& - 11 petve, 2017)~
Fueer ces mebhevve~ (15-21 ceF&, 2017)
Fme eefleef<"le eQ[ muewce eefleeesefielee (Je<e& keer otmejer) kes heefjCeece
eefleeesefielee heefjCeece
Fme ekeej jns-
heg<e Skeue
heg<e Skeue
efJepeslee - DeueskepeW[j pJesjsJe (pece&veer)
efJepeslee - jehesue ve[eue (mhesve)
GheefJepeslee - veesJeeke peeskeeseJf eke (meefye&ee)
GheefJepeslee - msef vemueeme JeeJeefj bkee
ceefnuee Skeue
(efmJedpejueQ[)
efJepeslee - Sueervee efmJeeseuf evee (etesve)
ceefnuee Skeue
GheefJepeslee - efmeceesvee neueshe (jesceeefveee)
efJepeslee - pesuesvee DeesmeheWkees (ueeefJeee)
GheefJepeslee - efmeceesvee neueshe (jesce efveee) ceggDee cewef[ ^[ Deesheve, 2017
heg<e egieue cewe[f ^[ (mhesve) ceW mebhevve~ (5-14 ceF&, 2017)
efJepeslee - jseeve nwefjmeve (Decesejf kee) SJeb ceeFkeue Jeerveme (vetpeerueQ[) eefleeesefielee heefjCeece
GheefJepeslee - meQef eeiees ieeWpeeuespe (cesekf emekees) SJeb [esveeu[ ebie heg<e Skeue
(Decesefjkee) efJepeslee - jehesue ve[eue (mhesve)
ceefnuee egieue GheefJepeslee - [e@ecf eefveke efLeSce (Dee@efm^ee)
efJepeslee - yesLeveer ceeske meQ[dme (Decesejf kee) SJeb uetmeer meeheejesJee ceefnuee Skeue
(eske ieCejepe) efJepeslee - efmeceesvee neueshe (jesceeefveee)
GheefJepeslee - SMeues yeeea SJeb kesmeer [sueekegDee (oesveeW Dee@m^sefueee) GheefJepeslee - efeefmvee cuee[sveesefJeke (eebme)
efceefele egieue heg<e egieue
efJepeslee - ieweyf eSuee [eyeesJemkeer (kevee[e) efJepeslee - uegkee@me kegyeesle (heesueQ[) SJeb ceemexuees cesuees (yeepeerue)
SJeb jesnve yeeshevvee (Yeejle) GheefJepeslee - efvekeesueme ceengle SJeb S[gDe[& jespej-Jesmeseuf eve (oesveeW eebme)
Gheef Jepeslee - Svee-efuevee eesvehes u[ ceefnuee egieue
(pece&veer) SJeb je@ye& hejen (keesuebeyf eee) efJepeslee - ceeef&vee eEnefieme (eqmJedpejueQ[) SJeb egbie-peve eeve (eerveer leeFhes)
en ve[eue kee 10Jeeb eWe Deesheve SJeb kegue 15 Jeeb eQ[ muewce Skeue GheefJepeslee - eflecesee yeeyeesme (nbiejer) SJeb Sbef[^ee nueeJekeesJee (eske
efKeleeye Lee~ ieCejepe)
ve[eue Ske ner eQ[ muewce tvee&ceW ceW ome efKeleeye peerleves Jeeues eLece TEB BNP heefjyeeme Fmleebyegue Deesheve
heg<e efKeuee[er yeves~ Fmleebyegue, legkeea ceW mebhevve~ (1-7 ceF&, 2017)
pesuesvee DeesmeheWkees keesF& eQ[ muewce Skeue efKeleeye peerleves Jeeueer eefleeesefielee heefjCeece
ueeefJeee keer henueer sefveme efKeuee[er yeve ieF~ heg<e Skeue
meeLe ner Jen 1933 kes yeeo mes en efKeleeye peerleves Jeeueer henueer iewj- efJepeslee - ceeefjve efmeefueke (eesSefMeee)
Jejere (Unseeded) ceefnuee efKeuee[er Yeer nQ~ GheefJepeslee - efceueesme jeDeesevf eke (kevee[e)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 81
 heg<e egieue
efJepeslee - jesceve pesyJeer SJeb efpeefj Jesmues (oesveeW eske ieCejepe)
GheefJepeslee - legvee Deulegvee (legkeea) SJeb Suesmeebes ceeser (Fueer)
BNP heefjyeeme efecejespe, 2017
ATP ewueWpej tj eefleeesefielee~
yeesoex, eebme ceW mebhevve~ (15-21 ceF&, 2017)
eefleeeseif elee heefjCeece
heg<e Skeue
efJepeslee - merJe [eefke&me (yesefupeece)
GheefJepeslee - jespesefjees og$ ee efmeuJee (yeepeerue)
heg<e egieue
efJepeslee - hetjJe jepee SJeb efoefJepe MejCe (oesveebs Yeejle)
GheefJepeslee - meQef eeiees ieeWpeeuespe (cesekf emekees) SJeb Dexce efmeleeke
(vetpeerueQ[)
efekes
ICC eQefheebme ^e@heer, 2017
Deblejje^ere efekes heefj<eo (ICC) eje eMeeefmele 8Jeeb eQefheebme
^e@heer tvee&ceW 1 mes 18 petve, 2017 kes ceOe
FbiueQ[ SJeb Jesume keer cespeyeeveer ceW mebhevve~
jeGb[ je@efyeve SJeb vee@ke DeeG eehe kes Fme
SkeefoJemeere Deblejje^ere tvee&ceW ceW ICC kes Meer<e& 8 meome osMeeW
ves eefleYeeie efkeee, efpevnW 4-4 kes oes eghe ceW yeebe ieee Lee~
eghe A - FbiueQ[, yeebiueeosMe, Dee@m^sefueee SJeb vetpeerueQ[~
ieghe B - Yeejle, heeefkemleeve, o.Deeerkee SJeb eeruebkee~
JesmFb[erpe efekes erce henueer yeej Fme tvee&ceW ceW Kesueves kes efueS
Den&lee eehle veneR kej heeF&~
18 petve, 2017 kees o DeesJeue efekes eeGb[ (uebove) ceW Kesues ieS
heeFveue ceW heeefkemleeve ves Yeejle kees 180 jveeW mes hejeefpele kej en
tvee&ceW peerle efueee~
heeefkemleeve keer erce kes kehleeve mejhejepe Denceo SJeb Yeejle kes
kehleeve efJeje keesnueer Les~
heeFveue ceW meJee&efOeke 114 jve yeveeves Jeeues heeefkemleeveer yeuuesyeepe
heKej peceeve kees huesej Dee@he o cewe egvee ieee~
tvee&ceW ceW eoe hegjmkeej Fme ekeej jns-
huesej Dee@he o tvee&ceW - nmeve Deueer (heeefkemleeve)
ieesu[sve yee@ue - nmeve Deueer (heeefkemleeve), meJee&efOeke
13 efJekes~
ieesu[sve yew - efMeKej OeJeve (Yeejle), meJee&efOeke 338 jve~
heeefkemleeve keer 180 jveeW keer peerle ICC kes efkemeer Yeer SkeefoJemeere
tvee&ceW kes heeFveue ceW peerle kee meJee&eOf eke Deblej (Margin) nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
Fmemes hetJe& Je<e& 2003 ceW ICC kes efJeMJe kehe heeFveue ceW Dee@m^sefueee
ves Yeejle kees 125 jveeW kes Deblej mes hejeefpele efkeee Lee~
heeefkemleeve eje yeveeS ieS 338 jve ICC kes efkemeer tvee&ceW kes
heeFveue ceW efkemeer erce eje yeveeee ieee otmeje Gelece mkeesj nw~
Fmemes hetJe& Dee@m^sefueee ves Je<e& 2007 kes efJeMJe kehe kes heeFveue ceW
Yeejle kes efJe 359 jve yeveeS Les~
heKej peceeve kee Meleke (114 jve) ICC efJeMJe kehe Deewj eQefheebme
^e@heer kes heeFveue ceW efkemeer heeefkemleeveer eje yeveeee ieee henuee
Meleke nw~
19 petve, 2017 kees ICC eje Ieese<f ele Je<e& 2017 keer eQefheebme ^e@heer
erce kee kehleeve heeefkemleeve kes kehleeve mejhejepe Denceo kees egvee
ieee~
Fme erce ceW Meeefceue 3 Yeejleere nQ- efMeKej OeJeve, efJeje keesnueer
SJeb YegJevesMJej kegceej~
vetpeerueQ[ kes kesve efJeefueecmeve kees erce kee 12Jeeb efKeuee[er egvee
ieee nw~
IPL-10 dJeWer-20 tvee&c eW
Yeejleere efekes keb^esue yees[& (BCCI) eje eMeeefmele 10Jeeb IPL
dJ eWer-20 (eeeespeke-JeerJees) efekes tvee&ceW Yeejle
kes efJeefYevve MenjeW ceW mebhevve (5 Deewue - 21 ceF&,
2017)~
nwojeyeeo kes jepeerJe ieebOeer FbjvesMeveue msef[ece ceW Kesues ieS
heeFveue ceW cegyb eF& Fbef[ebme (kehleeve : jesefnle Mecee&) ves jeFeEpeie hegCes
meghejpeeebdme (kehleeve : merJe efmceLe) kees 1 jve mes hejeefpele kej
leermejer yeej Fme tvee&ceW kee efKeleeye peerle efueee~
heeFveue ceW 38 ieWoeW hej yengcetue 47 jve yeveeves Jeeues
egCeeue heeC[dee (cegbyeF& Fbef[ebme) kees cewve Dee@he o
cewe egvee ieee~
jeFeEpeie hegCes meg hejpeeebdme kes yesve meskeme kees
DeeF&heerSue kes Fme me$e kee meyemes cetueJeeve efKeuee[er (Most
Valuable Player) egvee ieee~
IPL-10 : ecegKe leLe
Dee@jWpe kewhe-(meJee&eOf eke jve yeveeves kes efueS)- [sefJe[
Jee@ve&j (641 jve), mevejeFpeme& nwojeyeeo~
hehe&ue kewhe-(meJee&efOeke efJekes uesves kes efueS)-YegJevesMJej
kegceej (26 efJekes), mevejeFpeme& nwojeyeeo~
hesej hues DeJee@[&- iegpejele ueeebme
meJee&efOeke Jeefeiele mkeesj : (Ske heejer ceW)-[seJf e[ Jee@ve&j (126 jve,
mevejeFpeme& nwojeyeeo, keesuekeelee veeF jeF[me& kes efJe)
meyemes lespe DeOe&Meleke : megveerue veejeeCe (keesuekeelee veeF jeF[me&)
: 15 ieWoeW hej~
meyemes lespe Meleke : [sefJe[ Jee@ve&j (mevejeFpeme& nwojeyeeo); 43 ieWoeW
hej (kegue 126 jve, 59 ieWoeW hej) keesuekeelee veeF jeF[me& kes efJe~
Debke-7 pegueeF&, 2017 82
 meJee&efOeke kekes : 26, iuesve cewkemeJesue (eEkeime FuesJeve hebpeeye) eefl eeeseif elee ceW meJee&eOf eke ieesue - efeefmeevees jesvee@u[es (ef jeue
meJee&efOeke eewkes : 63, [sefJe[ Jee@ve&j (mevejeFpeme& nwojeyeeo) cewe[f ^[, 12 ieesue)
meJe&es GYejlee efKeuee[er : yeeefmeue Lecheer (iegpejele ueeebme) SheS kehe, 2016-17
FBB meFefueMe huesej Dee@he o meerpeve : ieewlece iebYeerj (keesuekeelee efJeMJe kes meyemes hegjeves hegyee@ue tvee&cesb keer ceevelee eehle SheS kehe

veeF jeF[me&) kee 136Jeeb mebmkejCe Jescyeues msef[ece (uebove) ceW mebhevve~ (27 ceF&,
efJeeje yespee iuewce Mee@ Dee@he o meerp] eve : egJejepe eEmen (mevejeFpeme& 2017)
nwojeyeeo) eeeespeke - Deceerjele SejueeFbme
JeerJees hejheske kewe Dee@he o meerpeve - megjsMe jwvee (iegpejele ueeebme) eefleeesefielee heefjCeece
IPL-10 ceW Meleke ueieeves Jeeues 4 efKeuee[er Fme ekeej jns[sefJe[
efJepeslee - Deemexveue hegyee@ue keueye (2-1mes)
Jee@ve&j (mevejeFpeme& nwojeyeeo), neefMece Deceuee (2 Meleke, eEkeime FuesJeve GheefJepeslee - esumeer hegyee@ue keueye
hebpeeye), yesve meskeme (jeFeEpeie hegCes meghejpeeebdme) SJeb mebpet mewcemeve
etShee etjeshee ueerie, 2016-17
(efouueer [sej[seJf eume)~
etjesheere hegyee@ue eefleeesefielee etShee etjeshee ueerie kee 46Jeeb mebmkejCe
meJee&efOeke erce mkeesj : 230/3, eEkeime FuesJeve hebpeeye, cegbyeF& Fbef[ebme
meesuevee, mJeer[ve ceW mebhevve~ (15 efmelebyej, 2016 - 24 ceF&, 2017)
kes efJe~
eefleeeseif elee heefjCeece
vetvelece mkeesj : 49 jve, je@eue ewueWpeme& yebieueg, keesuekeelee
efJepeslee - cewveesmj etveeFs[, (efyeefMe hegyee@ue keueye) (2 - 0 mes)
veeF jeF[me& kes efJe en IPL Fefleneme kee vetvelece mkeesj jne~
GheefJepeslee - Depeskeme, ([e hegyee@ue keueye)
meJe&es ieWoyeepeer eoMe&ve : Sv[^et e@e (iegpejele ueeebme), 4 DeesJej
ceW 17 jve oskej 5 efJekes~ nerjes hes[jsMeve kehe
nwef^ke -3 [Sb[^et e@e (iegpejele ueeebme), peeosJe Gveeoke[ (jeFefpebie DeefKeue Yeejleere hegyee@ue cenemebIe eje Deeeesepf ele hes[jsMeve kehe,
hegCes meghejpeeebdme) SJeb mewcegue yeer (je@eue ewueWpeme&, yeQieueesj) eje] 2017 hegyee@ue eefleeesefielee (eeeespeke-nerjes ceeses kee@he&)
efkemes ke ee efceuee? kes 38JeW mebmkejCe kee heeFveue keke (Deesef[Mee) ceW
efJepeslee - cegbyeF& Fbef[ebme (15 kejes[ hees) mebhevve (21 ceF&, 2017)
GheefJepeslee - jeFeEpeie hegCes meghejpeeebdme (10 kejes[ hees) efJepeslee - yebieueg hegyee@ue keueye (2-0 mes)
GheefJepeslee - ceesnve yeeieeve hegyee@ue keueye
hegyee@ue 2016-17 uee ueeriee kehe
mhesefveMe hegyee@ue eefleeesefielee uee ueeriee (La Liga) kehe, 2016-17
Heerhee U-20 efJeMJe kehe, 2017 mebhevve~ (21 ceF&, 2017)
oef#eCe keesefjee ceW mebhevve~ (20 ceF& - 11 petve, 2017) efJepeslee - efjeue cewe[ f ^[ (33Jeeb efKeleeye)
eefleeesefielee heefjCeece yeemeeaueesvee kes efueeesveue cesmeer ves tvee&ceW ceW meJee&efOeke 37 ieesue
efJepeslee - FbiueQ[ (1- 0mes) efkeS~
GheefJepeslee - JesvespegSuee
ecegKe hegjmkeej efJepeslee Fme ekeej jns- ne@k eer
ieesu[ve yet - efjkee[ex Deesmeexeuf eefve (Fueer, 5 ieesue)
ieesu[ve yee@ue - [esecf eefveke meesueebkes (FbiueQ[) meguleeve Depeueeve Meen kehe, 2017
ieesu[ve iueJe - es[er Jeg[cewve (FbiueQ[) 26Jeeb meguleeve Dep eueeve Meen kehe tvee&ceW ceuese fMeee kes Fheesn
heerhee hesej hues DeJee@[& - cesekf emekees (Ipoh) ceW mebhevve~ (29 Deewue - 6 ceF&, 2017)
eefleeesefielee heefjCeece
etShee eQefheebme ueerie, 2016-17
mJeCe& heoke - es efyesve
etjesheere hegyee@ue kes meJee&efOeke eefleef<"le tvee&ceW etShee eQefheebme jpele heoke - Dee@m^sefueee
ueerie kes 62JeW mebmkejCe kee heeFveue keeef[&he (Jesume) Yeejle ves vetpeerueQ[ kees 4-0 mes hejeefpele kej keebme heoke eehle
ceW mebhevve~ ( 4 petve, 2017) efkeee~
efJepeslee - efjeue cewe[ f ^[ (4 - 1 mes) Yeejleere erce kes kehleeve heer.Deej. eerpesMe SJeb cegKe keese jesueQ
GheefJepeslee - pegJeWdme hegyee@ue keueye Deesuceebme Les~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 83
 eefleeeseif elee ceW eoe hegjmkeej Fme ekeej jns-
eefleeeseif elee kee meJe&es efKeuee[er - e@ce esie (Dee@m^sefueee) iees uHe
heeFveue kee cewve Dee@he o cewe - Sueve hee@jefmeLe (es efyesve) o hueseme& eQefheeveefMehe, 2017
meJee&efOeke ieesue - e@ce esie, ^W efceve (oesveeW Dee@m^sefueee) SJeb
PGA tj kee o hueseme& eQehf eeveefMehe heeWs Jes[^e yeere, heueesejf [e
ceboerhe efmebn (Yeejle), leerveeW 5-5 ieesue~
(Decesejf kee) ceW mebhevve (11-14 ceF&, 2017)
meJe&es<" ieesuekeerhej - megieg efMeceeslees (peeheeve)
eefleeeseif elee heefjCeece
hesej hues DeJee@[& (jepee DeMceeve ^e@heer, - vetpeerueQ[ efJepeslee - meer Jet efkece (oef#eCe keesejf ee)
Melejbpe efkece o hueseme& eQefheeveefMehe kee efKeleeye peerleves Jeeues meyemes kece
Gce kes ieesuhej yeves~
efhe[s eQ[ efekeme meerjerpe, 2017
efhe[s eQ[ efekeme meerjerpe, 2017 kes 4 ejCeeW ceW mes otmeje ejCe syeue sefveme
cee@mkees (me) ceW mebhevve~ (12-21 ceF&, 2017)
eefleeeseif elee heefjCeece eLece syeue sefveme ueerie
eLece mLeeve - ef[bie efuejsve (eerve) (6 Debke) Yeejle ceW Deuerces eEheie heeWie eQefheeveefMehe (Ultimate Ping
efleere mLeeve- Meefeeej cewces[deejesJe (Depejyewpeeve) (5.5 Debke) Pong Championship) veece mes henueer yeej sy eue sefveme ueerie kee
Deeeespeve efkeee peeSiee~ (13-30 pegueeF&, 2017)
Dee@ue Fbe[f ee Deesheve jwefhe[ efhe[s jsefib e ems e tvee&ceW, 2017
ueerie kee eLece SJeb efleere ejCe esvveF& Deewj veF& efouueer ceW peyeefke
keesuekeelee (Yeejle) ceW mebhevve~ (17-18 ceF&, 2017)
heeFveue cegbyeF& ceW Kesuee peeSiee~
eefleeeseif elee heefjCeece en ueerie 11 F&Jeve mheesdme& (ESPL) eje Deeeesepf ele keer peeSieer~
eLece - Deej.Deej. ue#ceCe (Fbereue keese hewke^er), Debke : 9.5 Fme ueerie keer kegue F&veeceer jeefMe 450,000 [e@uej (ueieYeie 3 kejes[
Fme eefleeesefielee kee en eLece mebmkejCe nw~ hees) nesieer~
efJeMJe syeue sefveme eQefheeveefMehe,
yew[eEc eve ITTF
2017
keer Fme efJeMJemlejere eefleeeseif elee kee 54Jeeb mebmkejCe
megoerjceve kehe, 2017 [mesue[eshe&, pece&veer ceW mebhevve~ (29 ceF& - 5 petve, 2017)
efJeMJe efceefele erce yew[efcebve eQefheeveefMehe kee 15Jeeb mebmkejCe ieesu[ eefleeeseif elee kes ecegKe heefjCeece Fme ekeej jns-
keesm (keJeeRmeueQ[, Dee@m^sefueee) ceW mebhevve~ (21 - 28 ceF&, 2017) heg<e Skeue
eefleeeseif elee heefjCeece mJeCe& heoke - cee ueeWie (eerve)
efJepeslee - oef#eCe keesefjee (eewLee efKeleeye) jpele heoke - heeve Pesve[eWie (eerve)
GheefJepeslee - eerve ceefnuee Skeue
en henuee DeJemej Lee peye en eefleeesefielee SefMeee ee etjeshe mes mJeCe& heoke - ef[bie efvebie (eerve)
yeenj Kesueer ieF&~ jpele heoke - Peg egeuf ebie (eerve)
Deye leke meJee&efOeke 10 yeej eerve ves Fme efKeleeye hej keypee efkeee nw~
Yeejle keJee&j heeFveue ceW eerve mes hejeefpele neskej Fme eefleeesefielee
mes yeenj nes ieee Lee~
efyeefuee[dme&/mvetkej/mkeJewMe
LeeF&ueQ[ Deesheve eQ[ efekeme ieesu[, 2017 SYS Deesheve, 2017
yeQkee@ke (LeeF&ueQ[) ceW mebhevve~ (30 ceF&- 4 petve, 2017) PSA Jeu[& tj mkeJewMe eefleeesefielee vetee@ke& (Decesejf kee) ceW mebhevve~
eefleeeseif elee heefjCeece (11-14 ceF&, 2017)
heg<e Skeue eefleeeseif elee heefjCeece
efJepeslee - yeer.meeF& eCeerle (Yeejle) efJepeslee - jefcele b[ve (Yeejle)
GheefJepeslee - peesveeLeve efemer (Fb[esveseMf eee) GheefJepeslee - kegMe kegceej (Yeejle)
eerkeeble efkeoebyeer (2013) kes yeeo en efKeleeye peerleves Jeeues eCeerle jefcele b[ve kee en henuee PSA (P rofessional Squash
otmejs Yeejleere heg<e yew[efcebve efKeuee[er nQ~ Association) Jeu[& tj efKeleeye nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 84
 ceuesefMeeve mkeJewMe tj

IX, 2017
kegDeeueeuechegj, ceueseMf eee ceW mebhevve (10-13 ceF&, 2017)
Hee@ce&tuee Jeve
eefleeesefielee heefjCeece
kewvesef[eve eQ[ efekeme, 2017
heg<e Skeue
efJepeslee - nefjvoj heeue eEmen mebOet (Yeejle) cee@efv^eue ceW mebhevve~ (11 petve, 2017)
GheefJepeslee - nsvejer efueegib e (nebiekeebie) efJepeslee - uegFme nwecf euve (erce - ceefme&[erpe)~
efvemeeve Deesheve mkeJewMe eQefheeveefMehe, 2017 ceesv eekees eQ[ efekeme, 2017
cekeeleer efmeer, efheueerheeRme ceW mebhevve~ (18-21 ceF&, 2017) hee@cetu& ee Jeve me$e 2017 keer 6JeeR jsme ceeWs keeueex meefke&, (ceesveekees)
eefleeeseif elee heefjCeece ceW mebhevve~ (28 ceF&, 2017)
efJepeslee - mesyesefmeve Jesue (erce-hesjejer)
heg<e Skeue
efJepeslee - nefjvoj heeue eEmen mebOet (Yeejle) mhesevf eMe eQ[ efekeme
GheefJepeslee - cees. Meheerke keceeue (ceueseMf eee) hee@cetu& ee Jeve me$e 2017 keer 5JeeR jsme yeefme&ueesvee (mhesve) ceW mebhevve~
o Decesefjkee kehe, 2017 (14 ceF&, 2017)
eefleeeseif elee heefjCeece
efye fuee[dme& eefleeesefielee efJeveerhesie (kevee[e) ceW mebhevve~ (29 ceF&, 2017)
efJepeslee - uegF&me nwefceuve (erce-ceefme&[erpe)
eefleeeseif elee heefjCeece
efJepeslee - ceeFke jmesue (FbiueQ[)
GheefJepeslee - je@ye& ne@ue (FbiueQ[) efJ eefJ eOe
mesceerheeFveue ceW Yeejle kes OegJe efmeleJeeuee, ceeFke jmesue mes nej ieS Les~ efyekeme Kesue, 2017

SLeuesefkeme eLece efyekeme KesueeW (BRICS Games) kee Deeeespeve eerve kes iJeebiePet
ceW mebhevve~ (17-21 petve, 2017)
ermeerSme Jeu[& 10K jsme efyekeme osMeeW yeepeerue, me, Yeejle, eerve Deewj oef#eCe Deeerkee kes
Jeeef<e&ke 10 efkeceer. jsme eefleeesefielee yebieueg ceW mebhevve~ (21 ceF&, ueieYeie 300 SLeueereW ves 3 KesueeW keer 10 mheOee&DeeW ceW Yeeie efueee~
2017) 3 Kesue - heg<e yeemkesyee@ue, ceefnuee Jee@ueeryee@ue SJeb JegMeg~
efJepeslee (Deblejje^er e) eefleeesefielee keer JegMeg mheOee& ceW Yeejleere erce ves 6 heoke (2 mJeCe&, 2
heg<e Jeie&- Sueskeme keesefjees (kesvee) jpele SJeb 2 keebme) peerles~
ceefnuee Jeie&- Fjsve eshleeF& (kesvee) mJeCe& heoke - Sce. ieeveoeme Deewj Debpegue veeceosJe
efJepeslee (Yeejleere) jpele heoke - efyeOesMJejer osJ eer Deewj leesMeeryeeuee
heg<e Jeie&- veJeerve kegceej keebme heoke - Sue. meeveeleieescYeer eevet SJeb meepeve ueecee
ceefnuee Jeie&- meeF& ieerlee veeeke heg<e yeemkesyee@ue heefjCeece

SefMeeve etLe SLeuesefkeme eQefheeveefMehe, 2017 mJeCe& heoke - me

Fme efJeeef<e&ke SLeuesef keme eefleeesefielee kee otmeje mebmkejCe yeQkee@ke jpele heoke - eerve
keebme heoke - oef#eCe Deeerkee
(LeeF&ueQ[) ceW mebhevve~ (20-23 ceF&, 2017)
Yeejle eewLes mLeeve hej jne~
eefleeesefielee ceW eerve ves kegue 30 heoke (16 mJeCe&, 9 jpele SJeb 5
ceefnuee Jee@ueeryee@ue heefjCeece
keebme) eehle kej Meer<e& mLeeve eehle efkeee~
heoke leeefuekee ceW eLece leerve mLeeve
mJeCe& heoke - me
jQke osMe mJeCe& jpele keebme keg ue jpele heoke - eerve
1. eerve 16 9 5 30
keebme heoke - yeepeerue
Yeejle, oef#eCe Deeerkee mes hejeefpele neskej heebeJeW mLeeve hej jne~
2. eerveer leeFhes 6 7 2 15
3. Yeejle 5 5 4 14 Deesueer
Yeejle kes DeYee ieghlee ves ef[mkeme Lees ceW 56.47 ceerj kee veee 22JeeR SefMeeve SLeuesefkeme eQefheeveefMehe kee MegYebkej (Mascot)
efjkee@[& yeveeee~ peejer efkeee ieee~ (12 petve, 2017)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 85
 en Ske Dee@euf eJe efj[ues meceger kegDee nw Kesefueees
efpemes Deesueer (Olly) veece efoee ieee nw~ Yeejle keer cespeyeeveer ceW 6 -28 Deketyej,
eQefheeveefMehe kee Deeeespeve 6 - 9 pegueeF&, 2017 kes ceOe Deeeesepf ele nesves Jeeues heerhee
2017 kes ceOe YegJevesMJej, Deesef[Mee ceW efkeee peeSiee~ U-17 efJeMJe kehe hegyee@ue tvee&ceW kes efueS Kesefueees kees
SefMeeve kegMleer eQefheeveefMehe, 2017 MegYebkej egvee ieee nw~
Fbefoje ieebOeer mheesdme& kee@chueskeme, veF& efouueer ceW mebhevve (10-14 ceF&, en efnceeuee keer heneef[ eeW ceW heeee peeves Jeeuee leWogDee nw~
2017) nerjes o nspenesie
eefleeesefielee ceW peeheeve ves kegue 16 heoke (8 IAAF Jeu[& eQefheeveefMehe, kee DeeefOekeeefjke MegYebkej nerjes
2017
mJeCe&, 3 jpele SJeb 5 keebme) eehle kej Meer<e& o nspenesie (Hero the Hedgehog) kees
mLeeve eehle efkeee~ egvee ieee nw~
erce-19 (eer-meFue erce-19) eQefheeveefMehe kee Deeeespeve 4-13 Deiemle,
heoke leefuekee 2017 kes ceOe uebove ceW efkeee peeSiee~
jQke osMe mJeCe& jpele keebme keg ue 14-23 pegueeF&, 2017 kes ceOe uebove ceW Deeeesepf ele nesves Jeeueer efJeMJe
1. peeheeve 8 3 5 16 hewje SLeuesef keme eQefheeveefMehe nsleg efJepeyeer o yeer (Whizbee the
2. F& j eve 7 2 6 15 Bee) kees MegYebkej egvee ieee nw~
3. kep eeKmleeve 2 5 6 13
4. Gpyesefkemleeve 2 1 3 6 eefe&le Kesue Jeefe SJeb mLeue
5. Yeejle 1 5 4 10
Yeejle kees Skecee$e mJeCe& yepejbie hetefveee ves heg<eeW
og<eble eeweuee
keer eer-meFue mheOee& (65 efkeee. Yeej Jeie&) ceW efoueeee~ Yeejleere sy eue sefveme mebIe (TTFI) kes DeOe#e og< eble
Yeejle kes jpele heoke efJepeslee
eeweuee kees pece&veer ceW meeGLe SefMeeve syeue sefveme mebIe
heg<e eer-meFue ceW megecf ele (125 efkeee. Yeej Jeie&)~ (SATTF) kee DeOe#e egvee ieee~ (30 ceF&, 2017)
ceefnueeDeeW keer eer-meFue ceW efJevesMe heesiee (55 efkeee.), meefjlee meer.S. YeJeeveer osJeer
(58 efkeee.), mee#eer ceefueke (60 efkeee.) leLee efoJee kekeke[ (69 Yeejleere leueJeejyeepe meer.S. YeJeeveer osJ eer efkemeer Deblejje^er e
efkeee.)~ leueJeejyeepeer eefleeesefielee ceW mJeCe& heoke peerleves Jeeueer
Yeejle kes keebme heoke efJepeslee henueer Yeejleere ceefnuee yeveeR~ (27 ceF&, 2017)
heg<e eerkees-jesceve ceW njeerle eEmen (80 efkeee.) leLee Deefveue kegceej jsk epeeefJ eke (DeeFmeueQ[) ceW meb hevve lejveesF&
(85 efkeee.)~ mewsueeF leueJeejyeepeer eQefheeveefMehe ceW YeJeeveer
ceefnueeDeeW keer eer-meFue ceW efjleg heesiee (48 efkeee.) leLee peeself e ves meeyejs (Sabre) mheOee& kes heeFveue ceW efyesve
(75 efkeee.)~ keer meeje pesve nwchemeve kees hejeefpele kej en GheueefyOe neefmeue keer~
SefMeeve yee@efkemebie eQefheeveefMehe, 2017 efueeesvesue cesmeer
leeMekebo (Gpyesefkemleeve) ceW mebhevve~ (30 Deewue - 7 ceF&, 2017) DepeXervee kes hegyee@uej~
heoke leeefuekee : eewLeer yeej etjesefheeve ieesu[sve Met DeJee@[& peerlekej efjeue cewe[ f ^[ kes
jQke osMe mJeCe& jpele keebme keg ue efeefmeevees jesveeu[es kes efjkee@[& keer yejeyejer
1. Gpyesefkemleeve 9 0 0 9 keer~ (28 ceF&, 2017)
2. kep eeKmleeve 1 3 4 8 GuuesKeveere nw efke mhesefveMe hegyee@ue ueerie uee
3. Yeejle 0 2 2 4 ueeriee ceW cesmeer ves meJee&efOeke 37 ieesue kej 74
Yeejle kes heoke efJepeslee Debke eehle efkeS~
jpele heoke - 1. efMeJe Leehee - (60 efkeee. Yeej Jeie&) pegueeF&, 2016 ceW mhesve keer Ske Deoeuele eje
2. megefcele meebieJeeve- (91 efkeee. Yeej Jeie&) efueeesvesue cesmeer Deewj Gvekes efhelee pee@pe& cesmeer kees kej OeesKeeOe[er kes
keebme heoke - 1. Deefcele (46-49 efkeee. Yeej Jeie&) ceeceues ceW megveeF& ieF& 21 ceen keer pesue keer mepee kees mhesve kes megeerce
2. efJekeeme ke=<Ce (75 efkeee. Yeej Jeie&) kees& ves yejkejej jKee~ (24 ceF&, 2017)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 86
 heer.Jeer. efmebOeg
ieesu[ keesm (Dee@m^sefueee) ceW Yeejleere Meuej efmebOeg
kees yeer[yuetShe (BWF) kes SLeueer keceerMeve kee meome
egvee ieee~ (24 ceF&, 2017)
eej meomeeW kes efueS ngS celeoeve ceW meJee&efOeke Jees
(129) eehle kejves Jeeueer efmebOeg kee keee&keeue 4 Je<e& kee nesiee~
Fvekes Deefleefje mkee@ueQ[ keer kemea efieueceesj (103 Jees ), efueLegDeeefveee
keer DeefkeJeues mehegmeeF&efleles (25 Jees) Deewj pece&veer kes ceeke& pJeeryuej
(108 Jees ) kee Yeer eeve efkeee ieee~
merhesve kees euee@[e&
Fbjves Meveue yee@efke mebie SmeesefmeSMeve (AIBA) kes Leer mejj
keese eebme kes merhesve keeseuee@[e& kees
2 Je<eeX kes efueS Yeejleere ceefnuee cegkekesyeepeer
erce kee keese efveege efkeee ieee nw~
(23 ceF&, 2017)
Fmekes Deefleefje Fueer kes je@hesue yeiee&cee@mkees kees petefveej ceefnuee
cegkekesyeepeeW kee keese efveege efkeee ieee nw~
yeiee&cee@mkees leLee ceee&, 2017 ceW efveege heg<e cegkekesyeepe keese
meQef eeiees efveSJee kee DevegyebOe efomebyej, 2020 leke jnsiee~
Yeejleere yee@ekf emebie kes Fefleneme ceW henueer yeej efJeefYevve mlejeW hej leerve
efJeosMeer keese efveege efkeS ieS nQ~
efpeboj cenue
Yeejleere cetue kes kevee[eF& henueJeeve efpeboj cenue (JeemleefJeke veece
jepe efmebn Oesmeer) WWE (Jeu[& jsmeefuebie FbjsveceW)
eQefheeve yeves~ (21 ceF&, 2017)
FvneWves efMekeeiees (Decesejf kee) ceW mebhevve WWE
eQefheeveefMehe ceW 13 yeej kes eQefheeve jQ[er Dee@&ve
kees hejeefpele efkeee~
efpeboj WWE eQefheeveefMehe peerleves Jeeues eLece SJeb Jeu[& nwJeerJes
eQefheeveefMehe peerleves Jeeues otmejs YeejleJebMeer nQ~
Fvemes hetJe& o es Keueer Je<e& 2007 ceW Jeu[& nwJeerJes eQefheeveefMehe
peerle egkes nQ~
oerefhle Mecee& SJeb hetvece jeGle
oef#eCe Deeerkee ceW Ske eleg<keesCeere e=bKeuee kes oewjeve Yeejleere
ceefnuee efekesj oerefhle Mecee& SJeb hetvece
jeGle ves DeeejueQ[ keer ceefnuee efekes
erce kes efJe Kesues ieS Ske SkeefoJemeere
Deblejje^ere cewe ceW h enues efJekes kes
efueS efjkee@[& 320 jve keer meePesoejer keer~ (15 ceF&, 2017)
ceefnuee SJeb heg<e Deblejje^er e efekes ceW en eLece DeJemej Lee,
peye henues efJekes kes efueS 300 mes DeefOeke jve keer meePesoejer efveYeeF&
ieF&~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
heg<e SkeefoJemeere efekes ceW Gelece Deeshe fvebie meePesoejer 286 jve keer
nw, pees eeruebkee kes Ghegue Leejbiee SJeb meveLe peemetee& kes veece nw~
Fme meePesoejer ceW oerefhle ves 188 jve yeveeS pees ceefnuee SkeefoJemeere
efekes kee otmeje Gelece (henuee Dee@m^sefueee keer yesefueb[e keueeke&,
veeyeeo 229 jve) Jeefeiele mkeesj nw~
meefeve leWoguekej
leWoguekej efJeJees (Vivo) ees-keyeer ueerie kes heebeJeW mebmkejCe ceW
Meeefceue nes jner eej veF& erceeW ceW mes Ske esvveF& eWeeFpeer erce leefceue
LeueeF&Jeeme (Tamil T halaivas) kes men-ceeefueke (Co- owner) yeves~
(12 ceF&, 2017)
cegkeg ue cegodieue
hebpeeye SJeb nefjeeCee Ge veeeeuee kes hetJe& cegKe veeeeOeerMe~
yenjerve keer jepeOeeveer ceveecee ceW Deeeesepf ele heerhee keer
67JeeR keebesme ceW heerhee mebeeueve meefceefle (FGC) kes
DeOe#e egves ieS~ (11 ceF&, 2017)
Jen Fme heo hej efceiegSue ceeogjes kee mLeeve ueWies~
JeerJeerSme ue#ceCe
cesjerueyeesve efekes keueye (MCC), uee@[dme& ves Yeejleere yeuuesyeepe
ue#ceCe kees DeepeerJeve ceeveo meome egvee~
(11 ceF&, 2017)
ue#ceCe en mecceeve heeves Jeeues 25JeW Yeejleere
efekesj nQ~
Fme meteer ceW Meeefceue Skecee$e Yeejleere ceefnuee efekesj Debpegce
eeshe[e nQ efpevnW Je<e& 2016 ceW Meeefceue efkeee ieee Lee~
Petueve ieesmJeeceer
Yeejleere ceefnuee efekesj~
SkeefoJemeere Deblejje^ere efekes ceW meJee&efOeke
efJekes (181) uesves Jeeueer ceefnuee ieWoyeepe
yeveeR~ (9 ceF&, 2017)
oef#eCe Deeerkee keer jsmeeryes veespeeKes Fvekee
181Jeeb efMekeej yeveeR~
FvneWves Dee@m^sefueee keer kewLejerve efhedpehewef^ke (180 efJekes) kee
efjkee@[& lees[ e~
etvegme Keeve
heeefkemleeve Deewj JesmFb[erpe kes ceOe Kesueer ieF& sm e=bKeuee kes
henues cewe kes leermejs efove 10,000 sm
jve yeveeves Jeeues henues heeefkemleeveer Deewj
efJeMJe kes 13JeW yeuuesyeepe yeves~ (23 Deewue,
2017)
etvegme ves en GheueefyOe 208JeeR heejer (116 sm cewe) ceW Deefpe&le keer~
Fme keueye ceW Yeejle kes leerve efekesj megveerue ieeJemkej (1987),
meefeve leWoguekej (2005) leLee jengue efJe[ (2008) Meeefceue nQ~
Debke-7 pegueeF&, 2017 87
 pewve Oece&
13 DebkeeW ceW DeeefJe<keej/Keespe, 4 DebkeeW ceW je^ieeve, 5 DebkeeW ceW mebmeo, 3 DebkeeW ceW cegeDeeW leLee 11 DebkeeW ceW Oejeleueere Deeke=efleeeW kes
heMeele Dey e %eeefv ekeer kes lenle he=Leke-he=L eke Meer<e&keeW ceW p eevekeeefjeeb eoeve keer pee jner nQ~ 21 DebkeeW ceW heefjJenve kes efJeefYevve IekeeW,
cenemeeiejer e efveleue kes GeeJ ee, mLeeveere heJeve, Dee&lee, keg nje SJeb yeeoue, Je<ee& , eeJeele, Yetkebhe, yee{ SJeb metKee, Yeejle keer ecegKe
yeng GsMeere veoer Ieeer h eefjeespeveeDeeW, Yeejle kes ecegKe DevegmebOeeve mebmLeeveeW/keWeW, hee<eeCe keeue leLee n[hh ee keeue hej p eevekeejer emlegle kejves
kes yeeo efJeiele leerve Deb keeW ceW Jewefo ke meYelee kes efJe< ee ceW leLeeW kees emlegle efkeee ieee Lee~ Fme Debke ceW Yeejleere Fefleneme kes Debleie& le pewve Oece&
mes mebyebeOf ele peevekeejer emlegle keer pee jner nw~
pewv e Oece& Fvekes efhelee efmeeLe& %eele=ke #eef$eeeW kes mebIe kes eOeeve Les~
pewve Meyo mebmke=le kes efpeve Meyo mes yevee nw efpemekee DeLe& efJepeslee Fvekeer cee$ee ef$eMeuee DeLeJee efJeosnoee JewMeeueer kes efueefJe
nw~ ieCejepe kes ecegKe eske keer yenve LeeR~
pewve mebmLeehekeeW kees leerLekej peyeefke pewve cenelceeDeeW kees efveeLe ceneJeerj mJeeceer kes yeeheve kee veece Je&ceeve Lee~
kene ieee~ Fvekeer helveer kee veece eMeesoe (kegb ef[ve iees$e keer kevee) Lee~
pewve Oece& ceW kegue 24 leerLekej ceeves peeles nQ, efpevneWves mecee-mecee Fmemes GvnW Depeespee (efeeoMe&vee) veeceke heg$eer Glhevve ngF&~
hej pewve Oece& kee eeej-emeej efkeee~ Fmekee efJeJeen peeceeefue kes meeLe ngDee Lee~
en nQ-1. $e+<eYeosJe, 2. DeefpeleveeLe, 3. mebYeJeveeLe, 4. DeefYevebove, pewve Oece& ceW hetCe& %eeve kes efueS kewJeue Meyo kee eeesie efkeee
5. megceefleveeLe, 6. heodceeYeg, 7. megheeMJe&veeLe, 8. ebeYeg, 9. ieee nw~
heg<heoble (megefJeefOeveeLe), 10. MeerleueveeLe, 11. eseebmeveeLe, 12. ceneJeerj mJeeceer kees 12 Je<eeX keer ke"esj lehemee leLee meeOevee kes
Jeemeghetpe, 13. efJeceueveeLe, 14. DevebleveeLe, 15. Oece&veeLe, 16. heMeele pe=efcYeke eece kes meceerhe $e+pegheeefuekee veoer kes le hej Ske
MeebefleveeLe, 17. kegbLegveeLe, 18. DejveeLe, 19. ceefuueveeLe, 20. meeue Je=#e kes veeres kewJeue (hetCe& %eeve) eehle ngDee Lee~
cegevf emegele, 21. veefceveeLe, 22. vesefceveeLe ee Deefjvesecf e, 23. %eeve eeefhle kes heMeele Jes kesJeefueve, Den&le (eesie), efpeve (efJepeslee)
heeMJe&veeLe SJeb 24. ceneJeerj mJeeceer~ leLee efveieL e (yebOeve jefnle) kenueeS~
pewve Oece& kes eLece leerLekej $e+<eYeosJe Les~ kewJeue eeefhle kes heMeele ceneJeerj mJeeceer ves Deheves efmeebleeW kee
Fvekes Deve veece $e+<eYeveeLe, Deeef o veeLe, Je= < eYeveeLe Yeer nw ~ eeej eejbYe efkeee~
$e+<eYeosJe SJeb Deefjvesefce kee GuuesKe $e+iJeso ceW efceuelee nw~ JewMeeueer kes efueJeer mejoej eske pees Gvekes ceecee Les, pewve Oece& kes
heeMJe&veeLe pewve Oece& kes 23JeW leerLekej ceeves peeles nQ~ eeej ceW cegKe eesieoeve efoee~
Fvekee pevce keeMeer (JeejeCemeer) ceW ngDee Lee~ ceneJeerj mJeeceer kees Gvekes eLece efMe peeceeefue mes celeYeso nes ieee,
Fvekes efhelee DeMJemesve keeMeer kes jepee Les~ celeYeso kee keejCe efeeceeCeke=le efmeeble (keee& kejles ner hetCe& nes peevee)
heeMJe&veeLe kees mecceso heJe&le hej %eeve eehle ngDee Lee~ Lee~
heeMJe&veeLe ves Deheves DevegeeefeeeW kees eelegee&ce efMe#ee kee heeueve kejves Fme celeYeso kes keejCe peeceeefue ves mebIe es[ efoee Deewj Ske
kees kene Lee~ veS efmeeble yenglejJeeo (keee& hetCe& nesves hej ner hetCe& ceevee
es eej efMe#eeSb Leer-mele, DeeEnmee, Demlese SJeb Deheefjen~ peeSiee) kee eefleheeove efkeee~
ceneJeer j mJeeceer kee pevce Jew M eeueer kes ef veke keg b [ eece ceW ueieYeie pew v e Oece& ceW otmeje efJeesn peeceeefue kes efJeesn kes oes Je<e& yeeo
599 F&. het. ceW ngDee Lee~ leermeieghle ves efkeee Lee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 89
 527 F&.het. kes ueieYeie 72 Je<e& keer Deeeg ceW jepeie=n (jepeieerj) kes
meceerhe efmLele heeJeehegjer veeceke mLeeve hej ceneJeerj mJeeceer ves Mejerj leeie
efoee~
pewv e Oece& keer efMe#eeSb
ceneJeerj mJeeceer ves hebe ceneele keer efMe#ee oer pees Fme ekeej nw
DeeEnmee, mele, Demlese, Deheefjen SJeb yeeee&~
eLece eej ele heeMJe&veeLe kes mecee mes ner eeefuele Les~
ceneJeerj ves FmeceW heebeJeeb ele yeeee& kees pees[e Lee~
pewve Oece& ceW ie=nmLeeW kes efueS hebe ceneele DeCegele kes he ceW JeJele
pewve Oece& ceW cees#e kes efueS leerve meeOeve DeeJeMeke yeleeS ieS nQ~
es nQmeceke oMe&ve, meceke %eeve SJeb meceke eefj$e~
Fve leerveeW kees pewve Oece& ceW ef$ejlve keer meb%ee oer ieF& nw~
ef$ejlveeW kee DevegmejCe kejves mes keceeX kee peerJe keer Deesj eJeen ke
peelee nw, efpemes mebJej kenles nQ~
Fmekes yeeo peerJe ceW henues mes Jeehle kece& meceehle nesves ueieles nQ,
Fmes efvepe&je kene ieee nw~
peye peerJe ceW kece& kee DeJeMes<e hetCe& meceehle nes peelee nw, leye Jen

ngDe nw, keeeWekf e mebmeej ceW jnles ngS Fve ceneeleeW kee hetCe&le: heeueve kejvee cees#e eehle kej ueslee nw~
mebYeJe veneR, FmeefueS DeebeMf eke he mes Fvekes heeueve kes efueS kene ieee~ pewve Oece& ceW Deveble elegde nwDeveble %eeve, Deveble oMe&ve, Deveble
es hebe DeCegele nQDeeEnmeeCegele, meleeCegele, DemleseeCegele, Jeere& leLee Deveble megKe~
yeeeee&Cegele Deewj DeheefjeneCegele~ ceneJeerj mJeeceer ves Deheves peerJevekeeue ceW Ske mebIe keer mLeehevee keer~
ceneJeerj mJeeceer ves JesoeW keer Deheew<eselee mJeerkeej kejves mes Fbkeej Fme mebIe ceW 11 ecegKe Devegeeeer meefcceefuele Les~ es ieCeOej kens
efkeee leLee Oeeefce&ke-meeceeefpeke ef{eeW SJeb heeKeb[eW kee efJejesOe efkeee~ ieS~
GvneWves DeelceJeeefoeeW leLee veeefmlekeeW kes Skeebefleke celeeW kees es[kej
Fvekes veece nQFb Yetefle, DeefiveYetelf e, JeeegYetelf e (leerveeW YeeF&),
yeere kee ceeie& Deheveeee efpemes DeveskeebleJeeo DeLeJee meeoJeeo kene ieee~
Jee, megOece&ve, cebe[f le, ceesefjeheg$e, Dekebefhele, DeeueYeelee, cesleee&
meeoJeeo kees mehleYebieer vee kes veece mes Yeer peevee peelee nw~
leLee eYeeme~
en %eeve keer meehes#elee kee efmeeble nw~
ceneJeerj keer ce=leg kes heMeele megOece&ve pewve mebIe kee eLece DeOe#e yevee~
ecegKe pewve leerLekej SJeb Gvekes eleerke efe
megOece&ve keer ce=leg kes heMeele pecyet 44 Je<eeX leke mebIe kee DeOe#e
leerLekej eleerke efe
jne~
$e+<eYeosJe yewue
Debelf ece vebo jepee kes mecee mecYetleefJepee leLee Yeyeeng mebIe kes
Deef peleveeLe neLeer
mebYeJeveeLe DeMJe DeOe#e Les~
heodceeYeg keceue ceneJeerj eje eoe 14 hetJJees (eeeervelece pewve ebLeeW) kes efJe<ee ceW

megheeMJ e&veeLe meeefLeee (mJeeefm leke) peeveves Jeeues es oesveeW Debelf ece Jeefe Les~
ceefuueveeLe keueMe keeueeblej ceW pewve mebeoee oes mebeoeeeW ceW efJeYee nes ieee~
veefceveeLe veeruekeceue es mebeoee LesMJesleebyej SJeb efoiebyej~
vesefceveeLe Meb Ke mLetueYe kes Devegeeeer MJesleeb yej kenueeS p eyeefke Yeyeeng kes
heeMJe&veeLe mehe& Devegeeeer efoiebyej kenueeS~
ceneJeerj mJeeceer eEmen eeheveere pewve Oece& kee Ske mebeoee nw~
MJesleebyej SJeb efoiebyej mebeoee ceW Deblej
MJesleebyej efoiebyej
Fme mebeoee kes ueesie MJesle Jem$e OeejCe kejles nQ~ Fme mebeoee kes ueesie hetCe&leee veive jnkej lehemee kejles nQ~
Fme cele kes Devegmeej, m$eer kes efueS cees#e eeefhle mebYeJe nw~ Fme cele kes Devegmeej, m$eer kes efueS cees#e mebYeJe veneR nw~
Fme mebeoee kes ueesie %eeve eeefhle kes yeeo Yeespeve enCe peyeefke efoiebyej cele Fmekes efJe nw~
kejves ceW efJeMJeeme kejles nQ~
Fme cele kes Devegmeej, ceneJeerj mJeeceer efJeJeeefnle Les~ efoiebyej celeevegmeej ceneJeerj mJeeceer DeefJeJeeefnle Les~
Fme cele kes Devegmeej, 19JeW leerLekej ceefuueveeLe m$eer Les~ efoiebyej celeevegmeej Jes heg<e Les~

mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 90

 pewv e meYee Gheeg&e meYeer ebLe MJesleebyej mebeoee kes efueS nQ~
eLece pewve meYee elegLe& Meleeyoer F&.het. ceW heeefueheg$e ceW mLetueYe keer efoiebyej mebeoee kes Devegeeeer Fvekeer eceeefCekelee kees mJeerkeej veneR
DeOe#elee ceW mebhevve ngF&~ kejles~
Fme meYee ceW pewve Oece& kes 12 DebieeW kee mebkeueve efkeee ieee~ Deve pewve ebLe SJeb Gvekes jeveekeej
FmeceW Yeyeeng kes DevegeeefeeeW ves Yeeie veneR efueee~ pewve ebLe jeveekeej
efleere pewve meYee "eR Meleeyoer ceW JeuueYeer ceW osJ eefOe&ieCe ee #eceeeceCe keuhemet$e Yeyeeng
keer DeOe#elee ceW mebhevve ngDee~ heefjefMe heJe&ve nsceeb
efleere pewve meYee kes mecee 12 Debie, 12 Gheebie, 10 ekeerCe&, 6 meeoJeeocebpejer ceefuuemes ve
so met$e, 4 cetuemet$e, Devegeesie met$e kee mebkeueve ngDee~ Je meben vesefceeb
pewv e meeefnle veeeeJeleej efmemesve efoJeekej
lelJeeLe& met$e GceemJ eeceer
pewve meeefnle kees Deeiece (efmeeble) kene peelee nw~
Fmekes Debleie&le 12 Debie, 12 Gheebie, 10 ekeerCe&, 6 so met$e, 4 veee oerefhekee Oece&Y et<eCe
cetuemet$e, Devegeesie met$e leLee veefvomet$e keer ieCevee keer peeleer nw~ Mueeske J eeefle&ke efJeeevebo mJeeceer
pewve Deeiece ceW yeejn DebieeW kee ecegKe mLeeve nw~ hebeeEJeMeeflekee heodcevebefo
es nQDeeeejebie mege, meteie obie (met$e ke=leebie) mege, "eCebie
eJeevemeej kegvokegvo
(mLeeveebie), meceJeeebie mege, YeieJeleer mege, veeeeOeccekene
(%eeleeOece&keLee) mege, GJ eemeieomeeDeeW (GheemekeoMee) mege, pewv e Oece& kee efJekeeme
DebleieomeeDeeW, DeCegejesJeJeeFeomeeDeeW, heCneJeeiejCeeF (eMve pewve meeefnle ceW DeMeeske kes heew$e mebeefle kees pewve cele kee mebj#eke
JeekejCe), efJeJeeiemegeced leLee efoefJeee (efJeeo)~ yeleeee ieee nw~
yeejn DebieeW mes mebyebefOele Ske-Ske Gheebie ebLe nQ~ Fmes Gppewve ceW Meemeve kejves kes keejCe en pewve Oece& kee Ske
FveceW yeeeb[ kee JeCe&ve, eeefCeeeW kee JeieeakejCe, Keieesue efJeee, ecegKe keW yeve ieee~
keeue efJeYeepeve, cejCeesej peerJeve kee JeCe&ve Deeefo kee GuuesKe pewefveeeW kee otmeje ecegKe keW ceLegje Lee~
eehle neslee nw~ eneb mes Deveske cebeo f j, eefleceeSb, DeefYeuesKe Deeefo eehle ngS nQ~
yeejn Gheebie nQDeewheheeefleke, peerJeeefYeiece, jepeeMveere, e%eehevee, keeEueie kee esefo Meemeke KeejJesue pewve Oece& kee ceneve mebj#eke Lee~
eb e%eefhle, pecyeterhe e%eefhle, mete& e%eefhle, efvejeeJeefue, Fmeves YegJevesMJej kes vepeoerke Goeefiejer leLee Keb[efiejer keer
keuheeJemebelf ekee, hegef<hekee, heg<he etefuekee leLee Je=ef<Ce oMee~ heneef[eeW kees keJee kej pewve efYe#egDeeW kes efveJeeme kes efueS iegne
ome ekeerCe& ecegKe ebLeeW kes heefjefMe nw~ efJenej yeveJeeS Les~
es nQeleg:MejCe, osJ eWmleJe, Deelegj eleeKeeve, JeerjmleJe, je^ ket jepeeDeeW kes Meemevekeeue (9JeeR Meleeyoer) ceW leLee iegpejele
Yeefeheefj%ee, lebogue Jewleeefuekee, ebJewOeke, ieefCeleefJeee, mebmleej SJeb jepemLeeve ceW pewve Oece& 11JeeR leLee 12JeeR MeleeefyoeeW ceW DeefOeke
leLee ceneeleeKeeve~ ueeskeefee jne~
so met$e keer mebKee : nw~ Kepegjenes kes cebefoj eEnot Oece& Deewj pewve Oece& mes mebyebeOf ele nQ~
FmeceW pewve-efYe#egDeeW kes efueS efJeefOe efveeceeW kee mebkeueve nw~ ceeGb Deeyet kes efoueJee[e pewve cebeo f j mebiecejcej kes yeves nQ~
: so met$e nQkeuhe, hebekeuhe, efveMeerLe, ceneefveMeerLe, JeJenej Fmekee efvecee&Ce iegpejele kes eeuegkee (meesuebkeer) Meemeke YeerceosJ e
leLee Deeeej oMee~ eLece kes meeceble efJeceueMeen ves kejJeeee Lee~
cetuemet$e keer mebKee eej nw~ eJeCeyesueieesuee kevee&ke jepe ceW efmLele nw~
FveceW pewve Oece& kes GheosMe, efJenej kes peerJeve, efYe#egDeeW kes eneb iebie Meemeke jeceuue kes Meemevekeeue ceW eecegb[jee veeceke
kele&Je, ece efveece Deeefo kee JeCe&ve nw~ ceb$eer ves ueieYeie 983 F&. ceW yeengyeueer (ieescelesMJej) keer efJeMeeuekeee
eej cetuemet$e nQoMeJewkeeefueke, GejeOeeve, <e[eJeMeeke leLee pewve cetelf e& kee efvecee&Ce kejeee~
eEhe[efveege& fe ee heeef#eke met$e~ yeengyeueer, eLece pewve leerLekej $e+<eYeosJe kes heg$e ceeves peeles nQ~
Devegeesie met$e leLee veefvomet$e pewefveeeW kes mJeleb$e ebLe nQ pees Ske cenecemlekeeefYe<eske, pewve Oece& kee Ske cenlJehetCe& GlmeJe nw pees 12
ekeej kee efJeMJekees<e nw~ Je<e& kes Deblejeue hej kevee&ke jepe kes eJeCeyesueieesuee ceW Deeeesepf ele
FveceW efYe#egDeeW kes efueS DeeejCeere yeeleW efueKeer ieF& nQ~ efkeee peelee nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 91
 UPSC 2017

meerjerpe - D hejer#ee efleefLe - 18/6/2017

mece-meeceefeke Ievee ee eje Deheves hee"keeW kes efueS UPSC efmeefJeue mesJee (ee.) hejer#ee, 2017 kee nue eMve-
he$e JeeKeelceke GejeW kes meeLe emlegle efkeee pee jne nw~ eleske eMve kes nue nsleg JeeKee kes efueS Gej kes cet ue
meesle leke hengb eves kee eeeme efkeee ieee nw~ Fve cetu e meesleeW DeLee&le Gej kees eceeefCele kejves Jeeueer JeeKee nsleg eege
DeefOekeebMe hee"de meeceeer nceejs heeme mebj ef #ele nw~ FvneR cetue meesleeW kes DeeOeej hej nce Fme nue eMve-he$e keer DeefOekelece
Meglee kee oeJee kejles nQ~ eefo keneR efkemeer eMve kes Gej nsleg nceejer JeeKee mes ve meb leg nes hee jns neW , lees otjYee<e
meb. 9335140296 hej ceOee 12 yepes mes meeeb 8 yepes kes ceOe ncemes mebheke& kejW~ nce Deehekees JemlegefmLeefle mes DeJeiele
keje oWi es~
1. efvecveefueefKele ceW mes keewve-mee Ske keekeleere jepe ceW Deefle Yetceb[ueere peueJeeeg heefj Jele&ve mebe fOe (GCCA) etjesheere mebIe (EU)
cenlJehetCe& meceg heeve Lee? eje efJ ekee meMeerue osMeeW kes meeLe Jeelee&ueehe SJeb meneesie mes Je<e& 2007
(a) keeefk evee[e (b) ceeshg euueer
ceW mLeeefhele keer ieF&~ Meg Deele ceW 4 osMeeW mes eejbYe en mebe fOe 38 osMeeW,
(c) ceueerhevece (cemegueerh evece) (d) vesuueg 8 #es$eeW Deewj Ghe#es$ eeW ceW efeeeMeeru e nw~ en Deheves ue#eeW kees oes
Gej(b) heejmheefj ke meg { mlebYeeW kes ceeOece mes hetj e kejlee nw~ FveceW ue#eeOeerve
ceesgheuueer keekeleere jepe ceW Ske Deefle cenlJehetCe& meceg heeve Lee~ efJekeemeMeerue osMeeW kees Gvekeer efJekeeme veerefleeeW Deewj yepeeW ceW peueJeeeg
en meceg heeve Jele&ceeve ceW DeebOe eosMe kes ke=<Cee efpeues ceW efmLele nw~ heefj Jele&ve kes Skee rkejCe nsleg lekeveerkeer SJeb efJeeere meneelee eoeve
Fueer ee$eer ceekeexh eesu ees ves Fme mLeeve kee oewje efkeee Lee~ ceekeexheesuees kejvee Meeefceue nw~ GCCA kee DeesJejDee@ue GsM e etjesheere mebIe Deewj
ves keekeleer e jepeeDeeW kes Meemevekeeue kes oewjeve kes DeebOe eosMe keer iejerye efJekee meMeerue osMeeW kes ceOe veF& mebefOe yeveevee nw efpevekes heeme
mece=ef Deewj Meefe kes yeejs ceW Guue sKe efkeee nw~ lesjnJeeR Meleeyoer kes peueJeeeg heefjJele&ve mes efveheves kes efueS vetvelece #ecelee nw~ Fmekee
ceOe kes ieCeheefle jepeeDeeW eje peejer ceesgheuueer efM eueeuesKe mes en mecevJee etjesheere keceerMeve (EC) eje efkeee peelee nw~
%eele neslee nw efke Fme heeve mes kehetj, iegueeye kee heeveer, neLeer oeble,
3. Yeejle kes Oeeefce&ke Fefleneme kes mebo Ye& ceW efvecveefueefKele keLeveeW hej
ceesl eer, cetbiee, jsMe ce, keeueer efcee& Deeefo JemlegDeeW kee Deeeele-efveee&le
efJeeej keere fpeS-
efkeee peelee Lee~
1. meew$eebefleke Deewj m eefcceleere pewve cele kes mebeoee Les~
2. Yetceb[ue ere peueJeeeg heefj Jele&ve mebefOe (iueesyeue keueeFces eWpe 2. meJee&e fmleJeeefo eeW keer ceevelee Leer efke efiJe<ee (efheveesefcevee)
SueeSbme) kes mebo Ye& cebs efvecveefueefKele keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes kes DeJeeJe hetCe&le: #eefCeke veneR nQ, Deefheleg DeJee he mes
mener nw/ nQ? meowJe efJeeceeve jnles nQ~
1. en etjesheer e mebIe keer henue nw~ Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
2. en ue#eeOeerve efJekeemeMeerue osMeeW kees Gvekeer efJekeeme veerefleeeW
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
Deewj yepeeW ceW peueJeeeg heefjJele&ve kes SkeerkejCe nsl eg
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
lekeveerkeer SJeb efJeeere meneelee eoeve kejlee nw~ Gej (b)
3. Fmekee mecevJee efJeMJe mebmeeOeve mebmLeeve (WRI) Deewj
OeejCeere efJekeeme nsleg efJeMJe Jeeheej heefj <eo (WBCSD) meew$eebefleke Deewj meefcceleere pewve cele kes meb eoee veneR, Deefheleg yeew
eje efkeee peelee nw~ cele kes mebeoee nQ~ Dele: keLeve (1) Demele nw~ yeew oMe&ve ceW
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS- #eefCekeJeeo kees mJeerkeej efk eee ieee nw~ yeg ves mJeeb DeefveleJeeo kee
(a) kesJeue 1 Deewj 2 (b) kesJeue 3 eefleheeove efkeee~ #eefCekeJeeo, DeefveleJeeo kee leeefke&ke efJekeeme nw,
(c) kesJeue 2 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 3 pees yegesej oMe&ve ceW DeefmlelJe ceW D eeee~ #eefCekeJeeo kes Devegmeej,
Gej(a) efJeMJe keer eleske Jemleg kee DeefmlelJe #eCecee$e kes efueS ner jnlee nw~

mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke- 7 pegueeF&, 2017 93

 efpeme ekeej ve oer keer Ske yetbo Ske #eCe kes efueS meeceves Deeleer nw
leLee otm ejs ner #eCe efJeueerve nes peeleer nw, Gmeer ekeej peiele keer
mecemle JemlegSb #eCecee$e kes efu eS ner Dehevee DeefmlelJe keeece jKe leer
nQ~ neueebefke meJee&efmleJeeefoeeW keer ceevelee nw efke mebmeej keer meYeer
JemlegDeeW keer meee ee DeefmlelJe nw, Jes Demeej veneR nQ~ Jes en ceeveles nQ
efke efi Je<ee kes DeJeeJe hetCe&le: #eefCeke veneR nQ, Deefheleg DeJee he ceW
meowJe efJeeceeve jnles nQ~ meJee&e fmleJeeo veece kee Meeefyoke DeLe& nw efke
meye keg ceewpeto nw~ Dele: keLeve (2) mele nw~
4. YetceOemeeiej efvecveefueefKele ceW mes efkeve osMeeW keer meercee nw?
1. pee@[&ve
2. Fjeke
3. uesyeveeve
4. meerefjee
veeres efoS ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
(a) kes Jeue 1,2 Deewj 3 (b) kesJeue 2 Deewj 3
(c) kesJeue 3 Deewj 4 (d) kes Jeue 1, 3 Deewj 4
Gej(c)
Yetc eOemeeiej ee ce meeiej mLeue mes efIejs ngS meeieje W c eW meyemes
cenlJehetCe& SJeb meyemes ye[e nw~ en oef#eCe ceW Deeerk ee, Gej ceW etjeshe
SJeb hetJe& ceW SefMeee ceneerheeW mes efIeje ngD ee nw~ en meeiej efpeyeeuj
peue [c eceOe eje Deueebe f ke cenemeeiej mes, yeemehees jme
peue[ceceOe eje keeuee meeiej mes leLee mJespe venj eje ueeue
meeiej mes peg[e ngDee nw~ YetceOemeeiej kes meeLe meercee yeveeves Jeeues osMe
nQ- Deuyeeefveee, Deupeerefjee, yeesefmveee Deewj npe&sieesefJevee, eesSefMeee,
meeFeme, efcee, eebme, eerke, FeeFue, Fueer, uesyeveeve, ueerefyeee,
ceeue, ceesjkekees, ceesveekees, ceeWsves ees, mueesJesefveee, mhesv e, meerefj ee,
detveerefMeee Deewj legkeea~ Dele: efJekeuhe (c) mener Gej nw~
5. je^e re efveJesMe Deewj DeJemebj evee efveefOe kes mebo Ye& ceW efvecveefueefKele
keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
1. en veerefle (NITI) Deeeesie kee Ske Debie nw~
2. Jele&ceeve ceW Fmekeer kee@he&me . 4,00,000 kejes[ nw~
veeres efoS ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
(a) kes Jeue 1 (b) kes Jeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej(d)
Yeejleere veeme DeefOeefveece, 1882 kes eeJeOeeveeW kes lenle je^ ere
efveJesMe SJeb DeJemebjevee efveefO e Ske DebMeoeeer Deewj efveele efveJesMe
veeme kes he ceW hebpeerke=le mebmLee nw~ en veerefle Deeeesie kee Debie veneR
nw~ Fmekeer kee@he&me . 40,000 kejes[ kejvee emleeefJ ele nw~ Dele:
keLeve (1) SJeb (2) oesveeW Demele nQ~
6. meeJe&Yeewce DeJemebj evee megefJ eOee (iueesyeue Fbeem^keej hewefmeefueer)
(a) SefMeee ceW DeJemebjevee kes Gvveeve kes efu eS ASEAN kee
GheeceCe nw, pees SefMeeeF& efJekeeme yeQke eje efoS ieS meeKe
mece-meeceef eke Ievee ee Je<e&-25
(esef[) mes efJ eeheese f<ele nw~
(b) iewj-mejkeejer #es$eke Deewj mebmLeeiele efveJesMekeeW keer hetbpeer kee
mebenCe kej mekeves kes efueS efJeMJe yeQk e kee meneesie nw, pees
peef ue DeJemebj evee, mejkeejer-iewj-mejkeejer Yeeieero eefjeeW
(PPPs) keer leweejer Deewj mebj evee-efvecee&Ce kees megk ej yeveelee
nw~
(c) OECD kes meeLe keee& kejves Jeeues efJ eMJe kes ecegKe yeQkeeW kee
meneesie nw, pees Gve DeJemebjevee heefjeespeveeDeeW kees efJemleeefjle
kejves hej keWefle nw efpeveceW iewj-mejkeejer efJeefveJesMe mebenerle
kejves keer #ecelee nw~
(d) UNCTAD eje efJeeheesef<ele GheeceCe nw pees efJeMJe ceW
DeJemebjevee kes efJekeeme kees efJeeheesef<ele kejves Deewj megkej
yeveeves kee eeeme kejlee nw~
Gej (b)
GYejles ngS yeepeejeW leLee efJekeemeMeeru e DeLe&J eJemLeeDeeW ceW DeJemebjevee
mebyebOeer heefjeespeveeDeeW kees me#ece yeveeves kes GsMe mes efJeMJe yeQke eje
meeJe&Yeewc e DeJemebjevee megeJf eOee keW mLeeefhele efkeee ieee nw~ en
mejkeejer-efvepeer YeeieeroeefjeeW leLee JeeefCeefp eke JeJenee&lee keer meeceLe&
Jeeueer heefjeespeveeDeeW hej keWef le nw~ efmelebyej, 2014 ceW Deblejje^ere
hegv eefve&c ee&Ce Deewj efJekeeme yeQke ves Deheves DeefOeMes< e ceW mes 15 efceefueeve
[e@uej meeJe&Yeewce DeJemebjevee megefJeOee keW ceW eejbefYeke cetue hetbpeer kes
he ceW Debleefjle kejves kee Devegceesove efkeee Lee~
7. ueeske meYee kes efveJee&eve kes efueS veeceebkeve-he$e -
(a) Yeejle ceW efveJeeme kejves Jeeues efk emeer Yeer Jeefe eje oeefK eue
efkeee pee mekelee nw~
(b) efpeme efveJee&eve #es$e ceW efveJee&eve ue[e peevee nw, Jeneb kes
efkemeer efveJeemeer eje oeefKeue efk eee pee m ekelee nw~
(c) Yeejle kes efkemeer veeieefjke eje, efpemekee veece efkemeer efveJee&eve
#es$e kee r celeoelee-meteer ceW nw, oeefKeue efkeee pee mekelee nw~
(d) Yeejle kes efkemeer Yeer veeieefjke eje oeefK eue efkeee pee mekelee
nw~
Gej (c)
peve eefleefveefOelJe DeefOeefveece, 1951 kes Devegmeej, ueesk e meYee meome
kes efveJee&eve kes efueS veeceebk eve-he$e oeefKeue kejves kes efueS efkemeer
veeieefjke kees jepe ee mebIe jepe #es$e kes Gme efveJee&eve #es$e kee
hebpeerke=le celeoelee nesvee eeefn S DeLee&le Gme #es$e keer celeoelee meteer
ceW Gmekee veece ope& nesvee eeefnS~ Je<e& 2003 ceW mejkeej eje jepe
meYee kes efveJee& eve kes efueS Ssmeer yeeOelee kees meceehle kej efoee ieee
Lee~
8. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefp eS-
1. Yeejle ceW, efnceeuee kes Jeue heeb e jepeeW cebs hewuee ngDee nw~
2. heefMeceer Iee kesJeue heeb e jepeeW ceW hew ues ngS nQ~
3. hegefueke Peerue kesJeue oes jepeeW ceW hewueer ngF& nw~
Debke-7 pegueeF&, 2017 94
 Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
(a) kesJeue 1 Deewj 2 (b) kesJeue 3
(c) kesJeue 2 Deewj 3 (d) kesJeue 1 Deewj 3
Gej(b)
Yeejle kes ecegKe efnceeueeer jepe - peccet SJeb keMceerj, efnceeeue
eosMe, GejeKeb[, efmeefk ekece, DeCeeeue eosMe, cesIeeuee, veieeueQ[ ,
ceefC ehegj, efcepeesjce SJeb ef$ehegje nQ~ Fvekes DeueeJee Demece Deewj heefM ece
yebieeue kes hene[er #es$e Yeer Fmekes Debleie&le Deeles nQ~ Dele: efnceeuee kee
heebe mes DeefOeke jepeeW ceW efJemleej nw~ heefMeceer Iee iegp ejele, ceneje^,
ieesJee, kevee&ke, leefceuevee[g SJeb kesjue jepeeW ceW hewuee ngDee nw~ Fme
ekeej Fmekee efJemleej : jepeeW ceW nw~ hegefueke Yeejle kee otmeje
meyemes ye[e (efeukee kes yeeo) uewietve nw~ Fmekee efJemleej leefceuevee[g
SJeb DeebOe eosMe ceW nw~ JeeKeevegmeej keLeve (1) SJeb (2) ieuele nQ
peyeefke keLeve (3) mener nw~ Dele: efJekeuhe (b) mener Gej nw~
9. pewJe Dee@kemeerpeve ceebie (BOD) efkemekes efueS Ske ceeveke ceeheob[
nw ?
(a) je ceW Dee@k emeerpeve kee mlej ceeheves kes efueS
(b) Jeve heeefjefmLeefleke leb$eeW ceW Dee@kem eerp eve mlejeW kes DeefYekeueve
kes efueS
(c) peueere heeefj efmLeefleke leb$ eeW ceW eot<eCe kes Deeceeheve kes efueS
(d) Ge legbielee #es$eeW ceW Dee@kemeerpeve mlejeW kes Deekeueve kes efueS
Gej (c)
pewJe Dee@kem eerp eve ceebie (Biological Oxygen Demand : BOD)
peue eot<eCe ceeheves keer cegKe FkeeF& nw~ keeye&e fveke SJeb Dekeeye&e fveke
DeheefMe< DeheIeef le nesves kes efueS peue efvekeeeeW ceW IegueveMeerue
Dee@kemeerpeve kee Gheeesie kejles nQ, efpememes peue ceW IegueveMeerue Dee@kemeerpeve
keer cee$ee Ie peeleer nw~ IegueveMeerue Dee@kem eerp eve keer cee$ee Ie peeves
mes Gme keer ceebie ye{ peeleer nw~ BOD kee DeefOeke nesvee peue kes
meb eefcele nesves kees oMee&lee nw~ Dele: D ee@k emeerp eve keer ceebie kee ye{les
DeheefMe< keer cee$ee mes meerOee meby ebOe nw~ Fmeer ceebie kees pewJe Dee@k emeerpeve
ceebie (BOD) kenles nQ~ peneb Ge BOD nw, Jeneb efvecve Iegueer
Dee@kemeerpeve (Dissovled Oxygen- DO) nesiee~
1 NSQF
BOD
DO
10. yesnlej veiejere YeefJe<e keer efoMee ceW keee&jle mebege je^
keee&ece ceW mebege je^ heee&J eeme (UN-Habitat) keer Yetefcekee
kes meboYe& ceW efvecveefueefKele keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mele nw/ nQ?
1. mebege je^ cene meYee kes eje mebege je^ heee&Jeeme kees
Dee%eeefh ele efkeee ieee nw efke Jen meeceeefp eke SJeb heee&J ejCeere
ef< mes OeejCeere Ssmes kemyeeW Deewj MenjeW kees mebJeefOe&le kejs
pees m eYeer kees heee&hle Deeee eoeve kejles neW~
2. Fmekes meePeeroej efm ehe& mejkeejW ee mLeeveere veiej eeefOekejCe
ner nQ~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
3. mebege je^ heee&Jeeme, megjef#ele hesepeue Je DeeOeejYetle
mJelee leke hengbe ye{eves Deewj iejeryeer kece kejves kes efueS
mebege je^ JeJemLee kes mecee GsM e ceW eesieoeve kejlee
nw~
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
(a) 1, 2 Deewj 3 (b) kesJeue 1 Deewj 3
(c) kesJeue 2 Deewj 3 (d) kesJeue 1
Gej (b)
mebege je^ ceeveJe heee&Jeeme keee&ece (UN-Habitat) ceeveJe DeefOeJeeme
SJeb OeejCeere Menjer efJekee me kes efu eS mebeg e je^ mebIe kee Ske
DeefYekejCe nw~ Fmekeer mLeehevee Je<e& 1978 ceW keer ieF& Leer~ Fme
DeefYekejCe kee cegKeeuee kesvee keer jepeOeeveer vewjesy eer ceW nw~ Fme
DeefYekejCe kees meb ege je^ cenemeYee eje DeefOekeej (Mandated)
efo ee ieee nw efke meeceeefpeke SJeb heee&J ejCeer e ef< mes OeejCeer e kemyeeW
SJeb MenjeW kees eeslmeeefnle kejs pees meYeer kees eLeesef ele Deeee GheueyOe
kejelee nes~ Fmekes meePeero ejeW ceW kesJeue mejkeejW SJeb mLeeveere veiej
eeefOekejCe ner meefcceefuele veneR nQ~ Fmekes DeueeJee Jeefeiele SJeb iewj-
mejkeejer meePeeroej Yeer FmeceW meefcceefuele nQ~ en DeefYekejCe megjef#ele
hesepeue Je DeeOeejYetle mJelee leke hengbe ye{eves Deewj iejeryeer kece
kejves kes efueS m ebege je^ JeJemLee kes mecee GsMe ceW Deele#e
he mes eesi eoeve kejlee nw~ Fme ekeej keLeve (1) SJeb (3) mener nQ~
Dele: efJekeuhe (b) mener Gej nw~
11. je^ere keewMeue eesielee esceJeke& (NSQF) kes meboYe& ceW,
efvecveefueefKele keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
1. NSQF kes DeOeerve, efMe#eeLeea me#ecelee kee eceeCe-he$e kesJeue
Deewheeeefjke efMe#ee kes ceeOece mes ner eehle kej mekelee nw~
2. NSQF kes efeeevJeeve kee Ske eleeefMele heefj Ceece JeeJemeeefeke
Deewj meeceeve efMe#ee kes ceOe mebejCe nw~
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej (b)
kes Debleie&le efMe#eeLeea me#ecelee kee eceeCe-he$e Deewheeeefjke,
iewj-Deewheeeefjke leLee Deveewheeeefjke efMe#ee kes ceeOece m es efkemeer Yeer
mlej hej DeeJeMeke eesielee kes efueS eehle kej mekelee nw~ Dele:
keLeve (1) ieuele nw~ NSQF kes keeee&vJeeve mes Dehesef#ele efJeefMe<
heefj Ceece efvecveefueefK ele nQ-
1. NSQF kes meeLe ef[eer kes mebjsK eCe eje JeeJemeeefeke Deewj
meeceeve efMe#ee kes ceOe meb ejCe~
2. hetJ e& DeefOeiece (DeejheerSue) keer heneeve, iewj-Deewheeeefjke mes mebi eef"le
veewkejer yeepeej ceW mebeceCe keer Devegceefle~
3. je^e re iegCeJeee DeeMJeemeve {ebes kes ceeOece mes hetjs osMe ceW
eefMe#eCe keer ceeveJeerke=le, megmebiele, je^er e mlej hej mJeerkeee&
heefjCeece~
Debke- 7 pegueeF&, 2017 95
 4. NSQF kes Deblejje^e re leguelee kes ceeOece mes Yeejle mes keg Meue
eefcekeeW keer JewefMJeke ieefleMeeruelee~
5. #es$eeW kes Yeerlej SJeb heej-#es$eer e he mes eieefle heLe kee ceeveefe$eCe~
6. keewM eue eefMe#eCe kes efueS je^ere ceevekeeW kes he ceW NOS/
QPs kee Devegc eesove~
12. Yeejleere Fefleneme kes meboYe& ceW wOe Meemeve ([eeDeekeea)
efm eeble efkemes efveefo &< kejlee nw?
(a) keWere efJ eOeeveceb[ue kee oes meoveeW ceW efJeYeepeve~
(b) oes mejkeejesb DeLee&le keWere Deewj jepe mejkeejeW kee Meg
efkeee peevee~
(c) oes Meemeke-mecegee; Ske uebove ceW Deewj otmeje efo uueer ceW
nesv ee~
(d) eebleeW ceW eleeeesefp ele efJe<eeeW kee oes eJeieeX ceW efJeYeepeve~
Gej(d)
wOe Meemeve ([eeDeekeea) efmeeble kes Debleie&le Meemeve kes efJe<eeeW kees
eebleere leLee keWere metefeeeW ceW yeeb efo ee ieee pees Yeejle Meemeve
DeefOeefveece, 1919 kes Debleie&le yeveeS ieS efJekeWerkejCe kes efveeceeW
(Devolution Rules) eje efk eee ieee~ keWere efJe<ee Les- j#ee,
efJeosMeer ceeceues, bkeCe leLee ceg e, Deeeele-efveee&l e kej Fleeefo~ peneb
Ske ner ekee j kes keevetve nesves eeefnS Les leLee eMeemeve keWefle nesvee
eeefnS Lee~ eebleer e efJe<eeeW ceW Les- Meebefle Deewj JeJemLee, mLeeveere
mJeMeemeve, efMe#ee, efeefkelm ee, eMeemeve Deewj ke=ef<e Fleeefo peneb
Deheveer DeeJeMekeleeDeeW kes D evegmeej heefjJele&ve DeeJeMeke Les~ eebleere
meteer kees efhej oes YeeieeW ceW yeebe ieee- nmleebleefj le efJe<ee (pewm ee efke
mLeeveere mJeMeemeve, efMe#ee, Demheleeue, Geesi e Deewj ke=ef<e Fleeefo)
efpevekee eMeemeve ueesk eefee cebef$eeeW kees meeQhee peevee Lee leLee Deejef#ele
efJe<ee (pewmee efke Meebefle Deewj JeJemLee, hegefu eme, efJee, Yetefce kej, ece
Fleeefo) efpevekee eMeemeve keee&keejer hee<e&oeW eje eueeee peevee Lee~
Dele: wOe Meemeve efmeeble kes lenle eebleeW kees eleeeesefp ele efJe<eeeW kee
oes eJeieeX ceW efJeYeepeve efkeee ieee Lee~
13. vesMeveue ke@efjej meefJe&me kes meboYe& ceW efvecveefueefKele keLeveeW hej
efJeeej k eere fpeS-
1. vesMeveue ke@efjej meefJe&me, keeefce&ke Deewj eefMe#eCe efJeYeeie,
Yeejle mejkeej, kee Ske GheeceCe nw~
2. vesMeveue ke@efjej meefJe&me kees osMe kes DeefMeef#ele egJ eeDeeW kes
efueS jespeieej kes DeJemej kes mebJeOe&ve kes efueS efceMeve kes
he ceW eejbYe efkeee ieee nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej(b)
mece-meeceef eke Ievee ee Je<e&-25
vesMeveue ke@efjej meefJe&me (NCS) Yeejle mejkeej kes ece SJeb jesp eieej
ceb$eeuee keer Ske henue nw~ Fmes Ske efceMeve cees[ heefjeespevee kes he
ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje 20 pegueeF&, 2015 kees ueebe efkeee ieee
Lee~ Fmekes lenle osMe kes DeefMeef# ele egJeeDeeW kes efueS jespeieej kes
DeJemejeW ceW megOeej kes meeLe-meeLe, e$eeW kees ke@efjej keeGbefmeefuebi e,
DeYeefLe&eeW kees hesMesJej ceeie&oMe&ve leLee efveeeseeDeeW kees Gheege DeYeefLe&eeW
keer Keespe ceW ceoo kejves kee ue#e efveOee&efj le efkeee ieee nw~
14. efvecveefueefKele keLeveeW ceW mes keewve-mee neue ner ceW meceeeejeW ceW
DeeS oyeeJeege heefjmebheefeeeW kes OeejCeere mebjeve heefle
( mkeerc e hee@j memsvesyeue m^keeefjb ie Dee@he m^sm[ Smes dme/
S4A) kee meJeexlke=< JeCe&ve kejlee nw?
(a) en mejkee j eje efveefhele efJekeemehejke eespeveeDeeW keer
heeefjefm Leeflekeere keerceleeW hej efJeeej kejves keer heefle nw~
(b) en JeemleefJeke keef" veeFeeW kee meecevee kej jner ye[er kee@heexjs
FkeeFeeW keer efJeeere mebjevee kes hegvemejeve kes efueS Yeejleere
efjpeJe& yeQke keer mkeerce nw~
(c) en kebsere meeJe&peefveke #es$e GheeceeW kes yeejs ceW mejkeej keer
efJeefveJesMe eesp evee nw~
(d) en mejkeej eje neue ner ceW ef eeeefvJele Fbmee@uJeWmeer Sb[
yeQkejhdmeer kees[ kee Ske cenlJehetCe& GheyebOe nw~
Gej (b)
oyeeJeege heefjmebheefeeeW kes OeejCeere mebjeve heefl e (Scheme for
Sustainable Structuring of Stressed Assets/S4A) Yeejleere
efjpeJe& yeQke (RBI) keer Ske eespevee nw~ en eesp evee JeemleefJeke kee f"veeFeeW
kee meecevee kej jner ye[er kee@heexjs FkeeFeeW keer efJeeere mebjevee kes
hegv emejeve kes efueS Yeejleere efjpeJe& yeQke keer mkeerc e nw~ oyeeJeege
heefj mebheefe, mekeue SveheerS kes meeLe ceeveke hegvemejefele Deefece Je
ceeheer kee eesie neslee nw~
15. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefp eS-
1. DeuhepeerJeer peueJeeeg eot<ekeeW kees vetveerke=le kejves nsleg peueJeeeg
SJeb mJe Jeeeg ie"yebOeve (CCAC), G20 mecetn kes osMeeW
keer Ske DeveesKeer henue nw~
2. CCAC cesL esve, keeuee keeye&ve SJeb neF[^esh euegD eesj eskeeye&v eeW
hej keWefle kejlee nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej (b)
peueJeeeg SJeb mJe Jeeeg ie"yebOeve (Climate and Clean Air Coa-
lition : CCAC) efJeefYevve osMeeW, veeieefjke meceepeeW (Civil Societ-
ies) Je efvepeer #es$eeW kee Ske JewefMJeke eeeme nw, pees DeuhepeerJeer
peueJeeeg eot<ekeeW kees vetveerke=le kej Jeeeg keer iegCeJeee kees yesn lej
yeveeves nsleg eefleye nw~ en 53 osMeeW SJeb efJeefYevve mebmLeeDeeW eje
Debke-7 pegueeF&, 2017 96
 ef veefce& le Ske ie"yebOeve nw~ CCAC, cesLesve, keeuee keeye&ve SJeb veewmesvee keer DeOe#elee ceW ngDee Lee~
neF[^esheuegDeesjeskeeye&veeW hej cegK eleee keWefle kejlee nw~ en ie"yebOeve 2. IONS Ske mJewefke henue nw pees efnbo cenem eeiej #es$ e kes
DeuhepeerJ eer peueJeeeg eot<ekeeW kes eYeeJeeW kes yeejs ceW peeiekelee hewueeves meceg leJeleea osMeeW (msdme) keer veewmesveeDeeW kes yeere meceger
kes meeLe-meeLe, Gvekeer GheMeceve jCeveerefle leLee #es$eere Je je^ere meneesie kees ye{ evee eenlee nw~
mlej hej veF& keee&Jeeefn eeW kees ye{eJee osves kee keee& Yeer kejlee nw~ Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
Fmekes me eLe ner Fme ie"yebOeve kes men eesi eer osMe Fme leLe kees Yeer (a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
ceevelee osles nQ efke DeuhepeerJ eer peueJeeeg eot< ekeeW kee vetveerkejCe (c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
keeye&ve [eFDee@kem eeF[ kes vetveerkejCe kes Jewe fMJeke eeemeeW ceW hetjke SJeb Gej (b)
Deveghetjke kee keee& kejves ceW Yeer me#ece nes~ efnbo cenemeeiej veewmewefveke heefjmebJeeo (IONS) Ske mJewef ke henue nw
16. Yeejleere ceevemetve kee hetJee&vegceeve kejles mecee keYeer-keYeer meceeeejeW efpemekee GsMe #es$eere ef< mes eemebe fieke meceger cegeW hej efJeeej-
ceW GefuueefKele Fbef[eve DeesMeve [eFheesue (IOD) kes meboYe& ceW, efJeceMe& kee Ske meceeJesMeer SJeb Keguee cebe GheueyOe kejeves kes ceeOece
efvecveefueefKele keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ? mes efnbo cenemeeiej #es$e kes leere osMeeW keer veewmesveeDeeW kes ceOe meceger
1. IOD heefj Ievee, G<CekeefyebOeere heefMeceer efnbo cenemeeiej meneesie kees ye{evee nw~ 14-16 hejJejer, 2008 kes ceOe henuee efnbo
SJeb G<CekeefyebOeere hetJeea eMeeble cenemeeiej kes yeere meeiej- cenemeeiej veewmewefveke heefjmebJeeo veF& efo uueer ceW Yeejle keer DeOe#elee ceW
he= leeheceeve kes Deblej mes efJeMesef<ele nesleer nw~ Deeeese fpele efkeee ieee Lee~
2. IOD heefj Ievee ceevemetve hej Sue-veervees kes Demej kees 19. yeese fOemeJe heodceheeefCe kee efe$e meJee&efO eke eefme Deewj eee:
eYeeefJele kej mekeleer nw~ efeef$ele efe$ekeejer nw, pees -
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS- (a) Depeblee ceW nw (b) yeoeceer ceW nw
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2 (c) yeeIe ceW nw (d) Sueesje ceW nw
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2 Gej (a)
Gej(b)
ieghee Ske keer yeesefOemeJe heodceheeefCe keer efe$ekeuee Depeblee efe$ekeuee
Fbef[eve DeesMeve [eFheesu e kees Yeejleere veervees (Indian Nino) kes veece keer es<" keuee ke=efl eeeW ceW mes Ske nw~ Fmes "eR Meleeyoer F&. kes Deble
mes Yeer peevee peelee nw~ en meceger melen kes leeheceeve kes Deefveeefcele ceW efve<heeefo le efkeee ieee Lee~ Gmeves jepemeer Mewueer ceW Ske veeruece
oesueve kee heefjCeece nw, efpemeceW heefMeceer efnbo cenemeeiej kee leeheceeve peef[le cegkeg henvee ngDee nw, Gmekes ueby es keeues yeeue ceveesnejer he
ekeejeblejsCe hetJeea efnbo cenemeeiej keer Dehes#ee iece& SJeb "b[e nes peelee mes Pegke jns nQ~ jceCeer e je refle mes Deuebke=le en Deeke=efle Deeocekeo mes
nw~ Dele: keLeve (1) ieuele nw~ en heefjIevee ceevemetve hej Sueveervees Yeer ye[er nw Deewj FmeceW Gmekes oeefnves neLe keg-keg kes ngS leLee
kes Demej kees eYeeefJele kej mekeleer nw~ Fme ekeej keLeve (2) mener nw~ keceue kes heg<he kees heke[s ngS oMee&ee ieee nw~
Dele: efJekeuhe (b) mener Gej nw~
20. efvecveefueefKele egiceeW hej efJeeej k eere fpeS-
17. eefo Deehe Ieef[eeue kees Gvekes eeke=efl eke DeeJeeme ceW osKevee hejbhejeSb mecego ee
eenles nQ, lees efvecveefueefKele ceW mes efkeme mLeeve hej peevee meyemes 1. eefuene meeefnye GlmeJe - efmebefOeeeW kee
mener nw? 2. vebo e jepe peele ee$ee - ieeW[eW kee
(a) efYelejkeefCekee ceQeesJe (b) eby eue veoer 3. Jeejer-Jeejkejer - mebLeeueeW kee
(c) hege fueke Peeru e (d) oerhej yeeru e Thej efoS ieS egiceeW ceW mes keewve-mee/mes mener megcesefuele nw/ nQ?
Gej(b) (a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2 Deewj 3
Ieef[eeue kees eeke=efleke DeeJeeme ceW ebyeue veoer ceW osKevee meyemes mener (c) kesJeue 1 Deewj 3 (d) Gheeg&e ceW mes keesF& veneR
nw~ Ieef[eeue kee Jew%eeefveke veece iewefJ eSefueme ieQiese fkeme (Gavialis Gej (a)
Gangeticus) nw~ Ieef[eeueeW keer peeoelej mebKee Yeejle ceW ebyeue efmebOeer meceepe eefle Je<e& pegu eeF&-Deiemle ceW ceen ceW eefuene meeefnye
veoer SJeb efi ejJee veoer ceW heeF& peeleer nw~ DeeF&etmeerSve (IUCN) ves GlmeJe ceveelee nw~ FmeceW 40 efoveeW leke keef"ve ele jKeles ngS DeKeb[
Ieef[eeue kees Deefle mebkeemle (Critically Endangered) keer esCeer peese fle keer hetpee keer peeleer nw~ veboe jepe peele ee$ee Yeejle kes
ceW jKee nw~ GejeKeb[ ceW nesves Jeeueer Ske ecegKe meebmke=efleke ee$ee nw~ en
18. efnbo cenemeeiej veewmewefveke heefj mebJeeo (efmecheesefp eece) (IONS) ueieYeie 12 Je<eeX kes yeeo Deeeesefpele keer peeleer nw~ Ssmee ceevee peelee nw
kes mebyebOe ceW efvecveefueefKele hej efJeeej keerefp eS- efke en ee$ee 16JeeR Meleeyoer ceW je pee keueeCeebo kes Meemeve keeue
1. eejbYeer (Fvee@iegjue) IONS Yeejle ceW 2015 ceW Yeejleere kes oewjeve kegceeTb #es$e ceW Meg ngDee Lee~ Dele: veboe jepee peele ee$ee

mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke- 7 pegueeF&, 2017 97

 kee mebyebOe ieeW[eW mes vene R nw~ efheues meele meew Je<eeX mes ceneje^ kes 23. efvecveefueefKele egiceeW hej efJeeej k eere fpeS-
heb{jhegj ceW Dee<ee{ ceen keer Megkeu e SkeeoMeer kes heeJeve DeJemej hej meeceevele: eege/ GveceW heeS peeves Jeeues
GheYege heoeLe& mebYeeefJele DeJeebveere DeLeJee
ceneee$ee Jeejer-Jeejkejer kee Deeeespeve neslee Dee jne nw~ Fmes Jew<CeJepeveeW
efJeJeeoemheo jmeeeve
kee kegbYe kene peelee nw~ heb{ jhegj keer ee$ee keer efJeMes<elee nw Gmekeer
1. efueheefmke - meermee
Jeejer~ Jeejer kee DeLe& nw- meeueeW-meeue ueieeleej ee$ee kejvee~ Fme
2. Meerleue hese - yee sceerefvele Jevemheefle lesue
ee$ee ceW eefle Je<e& Meeefceue nesves JeeueeW kees Jeejkejer kene peelee nw Deewj
3. eeFveerpe heem het[ - ceesveesm eesef[ece iueteces
en mebeoee Yeer Jeejkejer meb eoee kenueelee nw~ Fme ekee j Jeejer- Thej efoS ieS egiceeW ceW mes keewve-mee/mes mener megcesefuele nw/ nQ?
Jeejkejer kee mebyebOe mebLeeueeW mes veneR nw~ (a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2 Deewj 3
21. efvecveefueefKele heefleeeW ceW mes keewve-m eer ke=ef< e ceW peue mebj #eCe ceW (c) kesJeue 1 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 3
meneelee kej mekeleer nw/ nQ? Gej (d)
1. Yetecf e keer kece ee Metve pegleeF& efu eheefmke ceesce, lesu e, eefle-Dee@kemeerkeejke leLee eMeeceke (Emol-
2. Kesle ceW efmebeeF& kes hetJe& efpehmece kee eeesie lients) Fleeefo mes ege nesleer nw~ FmeceW ues[ (Lead) keer Yeer keg
3. hemeue DeJeMes<e kees Kesle ceW ner jnves osvee cee$ee heeF& peeleer nw pees c eveg<e kes yeewefke mlej (IQ) kees eefl eketue
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS- he mes eYeeefJ ele kej mekeleer nw~ yeesc eerefvele Jevemheefle lesu e (BVO) Ske
(a) kesJeue 1 Deewj 2 (b) kesJeue 3 emebmke=le Jevemheefl e lesue nw efp emes yeesc eerve mes Gheeeefjle efkeee peelee nw~
(c) kes Jeue 1 Deew j 3 (d) 1, 2 Deewj 3 Meerleue hes e ceW Fmekee Gheeesie efkeee peelee nw~ ceesveesmeesef[ece iueteces ,
Gej(d) iueteefceke Decue kee meese f[ece ueJeCe nw~ Fmes eeFveerpe heem het[
ceW mJeeo ye{ eves Jeeues keejke kes he ceW eeesie efkeee peelee nw~ Del e:
Metve pegleeF& Kesleer kejves kee Jen lejerkee nw efpemeceW Yetefce kees efy evee meYeer egi ce mener megcesefuele nQ~
peesles ner yeej-yeej keF& Je<eeX leke hemeueW GieeF& peeleer nQ~ Fmekes
24. keeye&efveke ekeeMe Glmepeea [eees[ (Dee@iexe fveke ueeF Sefceefbie
keejCe Yetefce ceW veceer yeveer jnleer nw~ Kesle ceW efmebeeF& kes hetJe& efpehmece
[eees[/OLED) kee Gheeesie yengle mes meeOeveeW ceW Debkeere eoMe&
kee eeesie SJeb hemeue DeJeMes<e kees Kesl e ceW jnves osves kes keejCe Yeer
(ef[efpeue ef[mhues) meefpe&le kejves kes efueS efk eee peelee nw~ Je
Yetefce keer veceer ceW Je=ef nesleer nw~ Fme ekeej es leerveeW ner heefleeeb ke= ef<e
efemue eoMeeX keer leguevee ceW OLED eoMe& efkeme ekeej
ceW peue mebj#eCe ceW meneelee kej mekeleer nQ~
ueeYekeejer nQ?
22. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefpeS- 1. OLED eoMe& vece hueeefmke DeJemlejeW hej mebe fJejefele
je^J eeheer ce=oe mJeemLe kee[& mkeerce (mee@Fue nsuLe kee[& efkeS pee mekeles nQ~
mkeerce) kee GsMe nw- 2. OLED kes eeesie mes, Jem$e ceW Deble:mLeeefh ele GheefjJesuueveere
1. efmebefele ke=ef< e eesie #es$e kee efJemleej kejvee~ eoMe& (jesu[-Dehe ef[mhues) yeveeS pee mekeles nQ~
2. ce=o e iegCeJeee kes DeeOeej hej efkemeeveeW kees efo S peeves Jeeues 3. OLED kes eeesie mes, heejoMeea eoMe& mebYeJe nw ~
$e+Ce keer cee$ee kes Deekeueve ceW yeQk eeW kees meceLe& yeveevee~ veeres efoS ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
(a) kesJeue 1 Deewj 3
3. ke=ef<e Yete fce ceW GJe&jkeeW kes Deefle-Gheeesie kees jeskevee~
(b) kes Jeue 2
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
(c) 1, 2 Deewj 3
(a) kesJeue 1 Deewj 2 (b) kesJeue 3
(d) Gheeg&e keLeveeW ceW mes keesF& Yeer mener veneR nw~
(c) kes Jeue 2 Deew j 3 (d) 1, 2 Deewj 3
Gej (c)
Gej(b)
keeye&efveke ekeeMe Glmepe&k e [eees[ (OLED) Ske ekeej kee ekeeMe
je^ere ce=oe mJeemLe kee[& eespevee (SHCS) kee MegYeejbYe 19 Glmepe&ke [eees[ (LED) ner neslee nw efp emeceW keeye&efveke eewefieke keer
hejJejer, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje jepemLeeve kes metjleie{ efJeegle eefleoerhle (Electroluminescent) Glmepe&ke hejle nesleer nw
mes mJemLe Oeje, Ke sle nje veejs kes meeLe efkeee ieee Lee~ Fmekee pees efJeegle eJeen kes mecee ekeeMe kee Glmepe&ve kejleer nw~ DeesSueF&[er
GsMe efkemeeveeW kees Gvekeer Yete fce keer iegCeJeee kes efJe<ee ceW peeieke ef[mhues ueeerues hueeefmke DeJemlejeW hej mebe fJejefele efk eS pee mekeles
kej GvnW GJe&jkeeW kes Deefl e-eeesi e (DeveeJeMeke eeesie) mes jeskevee nQ, Dele: keLeve (1) mele nw~ OLED kes eeesie mes Jem$e ceW Deble:mLeeefh ele
leLee ke=ef<e kees DeefOeke Glheeoke, OeejCeere leLee heee&JejCe kes eefle jesu[-Dehe ef[mhues yeveeS pee mekeles nQ~ meeLe ner OLED kes eeesie mes
ueeseMeerue yeveevee nw~ Mes<e efJekeuheeW mes Fmekee ele#e m ebyebOe veneR nw~ heejoMeea ef[mhues kee efvecee&Ce mebYeJe nw~
mece-meeceef eke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 98
25. efvecveefueefKele ceW mes keewve-mee/mes mete& cebefojeW kes efueS efJeKeele nw/nQ?
1. DejmeJeuueer
2. Decejkebke
3. DeeWkeejsMJej
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2 Deewj 3
(c) kesJeue 1 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 3
Gej(a)
DejmeJeuueer cebefoj Yeejle kes DeebOe eosMe kes DejmeJeuueer ieebJ e ceW
efmLele 7JeeR Meleeyoer kee Ske ecegKe mete& cebefo j nw~ en ceevee peelee nw
efke en cebefo j keefuebie jepeJebMe kes Meemeke osJeW Jecee& eje yeveJeeee
ieee Lee~ DeeWkeejsMJej cebe foj ceOe eosMe kes Keb[Jee peveheo ceW efmLele
nw~ en vece&o e veoer kes yeer e ceevOeelee ee efMeJehegjer veeceke erhe hej
efmLele nw~ en YeieJeeve efMeJe kes yeejn peesefleefueieeW ceW mes Ske nw~
Decejkebke vece&oe, meesve Deewj peese fnuee veoer kee Godiece mLeeve nw~
en ceOe eosMe kes Devethehegj efpeues ceW efmLele nw~ en efnbogDeeW kee heefJe$e
leerLe& mLeue nw~ eer pJeeuesMJej ceneosJe cebefoj Decejkebke mes 8
efkeueesceerj otj Men[esue jes[ hej efmLele nw~ en Ketyemetjle cebefoj
YeieJeeve efMeJe kees meceefhe&le nw~
26. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefpeS -
1. ueesk e meYee DeLeJee jepe keer efJeOeeve meYee kes efv eJee&eve ceW,
peerl eves Jeeues GcceeroJeej kees efveJee&efele Ieesef< ele efkeS peeves kes
efueS, efk eS ieS celeoeve kee kece-m es-kece 50 eefleMele heevee
DeefveJeee& nw~
2. Yeejle kes mebefJeOeeve ceW DeefOekeefLele GheyebO eeW kes Devegmeej,
ueesk e meYee ceW DeOe#e kee heo yengcele Jeeues oue kees peelee
nw leLee GheeOe#e kee heo efJehe#e kees peelee nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 3
Gej(d)
Yeejle ceW ueeske meYee DeLeJee jepe efJeOeeve meYeeDeeW kes egveeJe hem&
heem o heesm (First Past the Post) heefl e kes DeeOeej hej
kejeS peeles nQ~ Fmekes lenle osMe leLee jepeeW/keWMeeefmele eosMeeW kees
Deueie-Deueie egveeJe #es$eeW ceW yeeb efoee peelee nw~ #es$e efJeMes< e kes
celeoelee Ske GcceeroJeej kes efueS Ske cele osles nQ Deewj meJee&efOeke cele
eehle kejves Jeeuee Gcceero Jeej efJ epeeer Ieese f<ele efkeee peelee nw~ peerleves
Jeeues GcceeroJeej kes efu eS 50 eefleMele cele eehle kejvee DeefveJeee& veneR
nw~ Dele: keLeve (1) ieuele nw~ Fmekes DeueeJee, Yeejleere mebefJeOeeve kes
Devegso 93 kes eeJeOeeveeW kes lenle, ueeske meYee, eLeeMekee MeerIe
Deheves oes meomeeW kees Dehevee DeOe#e Deewj GheeOe#e egveleer nw~ Ssmeer
hejbheje jner nw efke DeOe#e meee{ heeea ee ie"yebOeve kee meome
leLee GheeOe#e efJehe#eer heeea kee meome neslee nw~ Dele: keLeve (2) Yeer
ieuele nw~ Fme ekeej efJekeuhe (d) mener Gej nesiee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
27. efvecveefueef Kele ceW mes keewve-mee/mes Yeejle ceW 1991 ceW DeeefLe&ke
veerefleeeW k es GoejerkejCe kes yeeo Ieef le ngDee/ngS nw/nQ?
1. GDP ceW ke= ef<e kee DebMe ye=nled he mes ye{ ieee~
2. efJeMJe Jeeheej ceW Yeejle kes efveee&l e kee DebMe ye{ ieee~
3. FDI kee DebleJee&n (Fveheuees) ye{ ieee~
4. Yeejle kee efJ eosM eer efJeefvecee Yeb[ej ye=nled he mes ye{ ieee~
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
(a) kesJeue 1 Deewj 4 (b) kesJeue 2, 3 Deewj 4
(c) kesJeue 2 Deewj 3 (d) 1, 2, 3 Deewj 4
Gej (b)
efJeMJe efJekeeme mebkesleke kes Devegmeej, Yeejle kes mekeue Iejsuet Glheeo
(GDP) ceW ke=e f<e kee DebMe Je<e& 2000 ceW 23 eefleMele Lee peyeefk e Je<e&
2015 ceW en Iekej 17 eefleMele jn ieee~ DeeefLe&k e meceer#ee 2015-
16 kes Devegmeej, Je<e& 2014 ceW efJeMJe efveee&le ceW Yeejle keer efnmmesoejer
1.7 eefleMele Leer peyeefk e Je<e& 1990 Deewj 2000 ceW en eceMe: 0.5 SJeb
0.7 eefleMele ner Leer~ Dele: keLeve (2) mele nw~ DeeefLe&ke meceer#ee
2015-16 kes Devegmeej, Yeejle kee efveJeue FDI Je<e& 2014-15 (eejbefYeke
Deebke[s) ceW 31251 efceefu eeve [e@uej Lee peyeefke Je<e& 2000-01 ceW en
cee$e 3272 efceefu eeve [e@uej Lee~ Dele: keLeve (3) mele nw~ Yeejle kee
efJeosMeer efJeefvecee Yeb[ej Je<e& 1991-92 ceW 9220 efceefu eeve [e@uej Lee
pees Je<e& 2014-15 ceW ye{ kej 320649 efceefueeve [e@uej nes ieee~ Dele:
keLeve (4) Yeer mele nw~
28. keeefeke keesefMekee vetkeueere DeblejCe eeweesefiekeer (meescewef ke mesue
vete fkeueej ^ebmehej skeveesuee@peer) kee Devegeeesie keee nw?
(a) pewJe-ef[cYeveeMeer kee Glheeove
(b) pewJ e-efvecveerkejCeere hueeefmke kee efvecee&Ce
(c) peblegDeeW keer peveveere keu eesefvebie
(d) jesi ecege peerJeeW kee Glheeove
Gej (c)
keeefeke keese fMekee veeefYekeere DeblejCe eeweesefiekeer kee eeesie epeveveere
eefleheCe (Reproductive Cloning) eje DeevegJeebefMeke leewj hej
DeefYevve heMegDeeW kes efvecee&Ce kes efu eS efk eee peelee nw~ Fme eefeee ceW
Ske oelee Jeemke keesefMekee ( keeefeke keesefMekee) mes efkemeer veeefYeke-
efJenerve Deb[s ceW veeefYeke (Nucleus) kee mLeeveeblejCe kejvee Meeefceue
neslee nw~
29. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefpeS -
1. Yeejleere je^ere Yegieleeve efveiece (vesMeveue hesceWmd e kee@h eexj sMeve
Dee@he Fbef[ee/NPCI) osMe ceW efJeeere meceeJesM eve kes mebJeOe&ve
ceW meneelee kejlee nw~
2. NPCI ves Ske kee[& Yegieleeve mkeerc e RuPay eejbYe keer nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej (c)
Debke- 7 pegueeF&, 2017 99
 hes kee[& (RuPay Card) Yeejleere je^ere Yegieleeve efveiece (NPCI) 3. en Ye ejle keer DeLe&J eJemLee keer mebJe=ef Deewj Deekeej kees
eje Deewue, 2011 ceW efJekeefm ele mJeosMeer Yegi eleeve eCeeueer hej DeeOeeefjle ye=n od he mes ye{ eSiee Deewj Gmes efveke YeefJe<e ceW eerve mes
SerSce kee[& nw~ Fmekee veece oes MeyoeW heee Deewj hesceW mes Deeies efvekeue peeves eesie yeveeSiee~
efceueekej jKee ieee nw~ Fmes yengj e^er e Jeerpee, Decesefjkeve, Skemeesme veeres efoS ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
SJeb ceemj kee[& keer lejn eeesie efkeee peelee nw~ 8 ceF&, 2014 kees (a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2 Deewj 3
Yeejle kes je^heefle eCeye cegK epeea ves Yeejle kee Dehevee Yegieleeve kee[& (c) kesJeue 1 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 3
hes je^ kees meceefhe&le efkeee~ Yeejleere je^ere Yegieleeve efveiece Gej (a)
Yeejleer e efjpeJe& yeQke eje Je<e& 2008 ceW mLeeefhele Ske efveiece nw efpemes peerSmeer hetjs osMe kes efueS Ske Deele#e kej nw, pees Yeejle kees
Yeejle ceW efJeefYevve Yegieleeve eCeeefu eeeW kes efu eS ceele=mebmLee kes he ceW Skeerke=le meePee yeepeej yevee osi ee~ peerSmeer kes ueeiet nes peeves mes
keefuhele efkeee ieee nw~ en osMe ceW efJeeere meceeJesMeve kes mebJ eOe&ve ceW Debe flece GheYeeseeDeeW kees Deehetef le& e=bKeuee ceW Deb eflece [eruej eje
meneelee kejlee nw~ ueieeee ieee peerSmeer ner Jenve kejvee nesi ee~ Fmemes efheues ejCeeW
kes meYeer cegveehes meceehle nes peeSbi es~
30. 'M-STrIPES' Meyo keYeer-keYeer meceeeejeW ceW efkeme meboYe& ceW
peerSmeer mes ueeYe-
osKee peelee nw?
Jeeheej Deewj Geesie kes efueS- Deemeeve Devegheeueve, kej ojeW Deewj
(a) Jeve eeefC epeele kee ye epeveve
meb jeveeDeeW keer Skehelee, kejeW hej kejeOeeve (kewmekesef[bi e) keer
(b) yeeIe DeYeeejCeeW kee jKe-jKeeJe
meceeefh le, eeflemheOee& ceW megOeej, efJ eefvecee&leeDeeW Deewj efveee&lekeeW kees ueeYe~
(c) mJeosMeer Gheen efokeeeueve eCeeueer
keW Deewj jepe mejkeejeW kes efueS- m ejue Deewj Deemeeve eMeemeve,
(d) je^ere jepeceeieeX keer megj#ee
Gej(b) keoeeej hej yesnlej efveeb$eCe, DeefOeke jepemJe efvehegCelee~
GheYees eeDeeW kes efueS - JemlegDeeW Deewj mesJeeDeeW kes cetue kes D evegheeleer
'M-STrIPES' (Monitoring System for Tigers - Intensive
Skeue SJeb heejoMeea kej mecee kej Yeej ceW jenle~
Protection and Ecological Status) Meyo keYeer-keYeer meceeeejeW
ceW yeeIe DeYeeejCeeW kes jKe-jKeeJe kes mebo Ye& ceW osKee peelee nw~ Fme 32. Jeeheke-DeeOeejeg e Jeeheej Deewj efveJesMe kejej (yee @[-yesm[
leb$e kes oes cegKe Ieke nQ~ ^s[ Sb[ FvJesmceW SeerceW/BTIA) keYeer-keYeer meceeeejeW ceW
1. heeefjefmLeeflekeer e efveieje veer, Jeve peerJeeW mes meby ebefOele DehejeOeeW kee Yeejle Deewj efvecveefueefKele ceW mes efkeme Ske kes yeer e yeeleeerle kes
DeefYeuesKeve, meby ebefOele keevet veeW kees Deceue ceW ueeves Je ieMleer mebyebOeer #es$e meboYe& ceW efoKeeF& he[lee nw?
DeeOeeefjle ees eskee@ue~ (a) etjesheere mebIe
2. mebenCe, #eeflehetefle&, efJeMues<eCe SJeb eefleJeso ve nsleg efJ eefMe he mes (b) Kee[er meneesi e heefj <eo
efveefce&le mee@he Jesej~ (c) DeeefLe&ke meneesie Deewj efJekeeme mebie"ve
'M-STrIPES' eje Ssmes eefleJesoveeW SJeb ceeveefe$eeW kee efvecee&Ce mebYeJe (d) MebIeeF& meneesi e mebie"ve
nw efpemekeer Deemeeveer mes JeeKee keer pee mekes SJeb pees veerefl eiele Gej (a)
efveCe&eve SJeb eyebOeve ceW Gheeesieer efme nes~ mecegefele efeeevJeeve kejves Jeeheke-DeeOeejYetle Jeeheej Deewj efveJesMe kejej (Broad-based
hej 'M-STrIPES' yeeIe kes efMekeej nesves ee DeeJeeme efJeveeMe pewmeer Trade and Investment Agreement- BTIA) Yeejle Deewj etjesheere
efJeIeeleke heefjefmLeefleeeW ceW lJeefjle eefleefeee kees megefveefMele kejlee nw mebIe kes yeer e Ske cege Jeeheej mecePeewlee nw~ en mecePeewlee Je<e& 2007
leLee yeeIe DeYeeejCeeW keer veype hej efveeb$eCe jKeves nsleg Ske Gheeesieer ceW ueeiet ngDee~
Dem$e meeefyele neslee nw~ en GIS (Geogrphic Information Sys-
33. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefp eS-
tem) DeeOeeefj le leb$e kee eeesie kejlee nw~
1. Yeejle ves WTO kes Jeeheej megkej yeveeves kes kejej (TFA)
31. Jemleg SJeb mesJee kej (ieg[dme Sb[ meefJe&m espe wkeme/GST ) kes kee DevegmeceLe&ve efkeee nw~
efeeeefvJele efkeS peeves kee/kes meJee&efOeke mebYeeefJele ueeYe keee nw/ nQ? 2. TFA, WTO kes yeeueer cebef$emlejere hewkespe 2013 kee Ske
1. en Yeejle ceW yeng-eeefOekejCeeW eje Jemetue efkeS pee jns Yeeie nw~
yengue kejeW kee mLeeve uesiee Deewj Fme ekeej Skeue yeepeej 3. TFA, peveJejer 2016 ceW eJe=e ngD ee~
mLeeefh ele kejsiee~ Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/nQ-
2. en Yeejle kes eeuet Keelee Iees kees eyeuelee mes kece kej (a) kesJeue 1 Deewj 2 (b) kesJeue 1 Deewj 3
Gmekes efJeosMeer ceg e Yeb[ej kees ye{eves nsl eg Gmes me#ece (c) kesJeue 2 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 3
yeveeSiee~ Gej (a)
mece-meeceef eke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 100
 uebyes mecee mes efJekeemeMeerue SJeb efJekeefmele oesveeW osMeeW kes Jeeheejer
meerceeDeeW kes Deej-heej JemlegDeeW keer DeeJeepeener ceW DeveeJeMeke he mes
ueieves Jeeues DeefOeke mecee kes mebyebOe ceW Deheveer efeblee Jee kejles jns nQ
keeeWefke Fmemes es s SJeb cePeesues Geesie efJeMes<e he mes eYeeefJ ele nesles
nQ~ Dele: Fme mecemee kes meceeOeeve nsleg Je<e& 2013 ceW yeeueer ceW efJ eMJe
Jeeheej mebie"ve (WTO) keer cebef$emlejere yew" ke ceW Ssefleneefmeke Jeeheej
mege fJeOee mecePeewles (Trade Facilitation Agreement : TFA) hej
nmlee#ej efkeS ieS~ WTO kes kegu e 164 meomeeW ceW mes oes-efleneF&
meomeeW eje Fme mecePeewles kee Devegm eceLe&ve kej efoS peeves kes yeeo
en mecePeewlee 22 hejJejer, 2017 mes eYeeJeer nes ieee~ 22 Deewu e,
2016 kees Yeejle eje Fme mecePeewles kee Devegm eceLe&ve efkeee ieee Lee~
34. Yeejle eje eeyenej yebojieen efJekeefmele kejves kee keee cenlJe
nw ?
(a) Deeerkeer osMeeW mes Yeejle kes Jeeheej ceW Deheej Je=ef nesieer~
(b) lesue-Glheeoke Dejye osMeeW mes Yeejle kes meby ebOe meg{ neWies~
(c) Deheieeefvemleeve Deewj ceOe SefMeee ceW hengbe kes efueS Yeejle
kees heeefkem leeve hej efveYe&j veneR nesvee he[siee~
(d) heeefk emleeve, Fjeke Deewj Yeejle kes yeere iewme heeFheueeFve kee
mebmLeeheve megkej yeveeSiee Deewj Gmekeer megj#ee kejsiee~
Gej (c)
eeyenej, F&j eve ceW efm emleeve Deewj yeuetef emleeve eebl e kee Ske Menj nw~
en Ske cege yebojieen nw Deewj Deesceeve keer Kee[er kes efkeveejs efmLele
nw~ ceF&, 2015 ceW Yeejle ves eeyenej yebojieen kes efJekeeme nsleg
ef he#eer e mecePeewles hej nmlee#ej efkeS nQ~ Fmekes ceeOece mes Yeejle keer
hengbe ve Deheieeefvemleeve leke, yeefu ke ceOe SefMeee kes Deve osMeeW leke
nes peeSieer~ Fmekes hetJ e& eneb leke hengb e yeveeves kes efueS Yeejle kees
heeefk emleeve hej efveYe&j jnvee he[lee Lee~
35. Yeejle ceW, meeFyej megj #ee IeveeDeeW hej efjhees& kejvee efvecveefueefKele
ceW mes efkemekes/efkevekes efueS efJeefOele: DeefOeosMeelceke nw/nQ?
1. mesJee eoelee (meefJe&me eesJ eeF[j)
2. [se meW j
3. kee@heexjs efvekeee (yee@[er kee@heexjs )
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 1 Deewj 2
(c) kesJeue 3 (d) 1, 2 Deewj 3
Gej(d)
Yeejle ceW metevee eeweesefiekeer DeefOeefveece, 2000 keer Oeeje 70-B keW
mejkeej kees Fbef[eve kebhetj FcejpeWmeer efjmhee@vme erce (CERT-
In) veeceke Ske mejkee jer SpeWmeer kee ie"ve kejves keer Meefe eoeve
kejleer nw~ Fme eeJeOeeve kes DevegmejCe ceW keW m ejkeej ves met evee
eeweesefiekeer efveece, 2013peejer efkeS nQ efp emeceW CERT-In kes keee&
kejves kes lejerkes leLee mLeue Deeefo kee GuuesKe nw~ es efveece mesJee
eoeleeDeeW, ceOeJeleea mebmLeeDeeW, [ee keWeW leLee kee@heexjs efvekeeeeW hej
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
eLeesef ele mecee kes Debo j meeFyej megj#ee IeveeDeeW kees efjhees& kejves
kee oeef elJe DeefOejesefhele kejles nQ, efpememes CERT-In Fme hej MeerIe
keee&J eener kej mekes~
36. Yeejle ceW celeeefOekeej Deewj efveJee&e fele nesves kee De efOekeej-
(a) cetue DeefOekeej nw (b) vewmeefie&k e DeefOekeej nw
(c) mebJewOeeefveke DeefOekeej nw (d) efJeefOeke DeefOekeej nw
Gej (d)
peveeefleefveefOelJe DeefOeefveece, 1951 keer Oeeje 79 ( d) ceW efveJee&eke
DeefOekeej (Electoral Rights) kees heefjYeeef<ele efkeee ieee nw, efpemeceW
efkemeer Jeefe kes efkemeer egveeJe ceW Ske GcceeroJeej nesves ee Gcceero Jeej
nesves mes veece Jeeheme uesves leLee egveeJe ceW celeoeve kejves ee celeoeve
kejves mes efJejle jnves kes DeefOekeej kees Meeefceue efkeee ieee nw~ peesefle
yemeg SJeb Deve yeveece osyeer Iees<eeue SJeb Deve Jeeo ceW meJeexe veeeeuee
ves efveJee&efele nesves kes DeefOekeej kees efJeefOeke DeefOekeej kes he ceW Ieese f<ele
efkeee nw~ Fmeer ekee j peveeefl eefveefOelJe DeefOeefveece, 1951 keer Oeeje 62
ceW celeeefOekeej kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ meJeexe veeeeuee eje Yeer
celeeefOekeej kees efJeefOeke/JewOeeefveke DeefOekeej Ieesef<ele efkeee ieee nw~
Dele: mhe< nw efke Yeejle ceW celeeefOekeej Deewj efveJee&efele nesves kee
DeefOekeej Ske efJ eefOeke/JewOeeefveke DeefOekeej nw~
37. efJ ekeefmele uespej JeeflekejCeceeheer Debleefj#e Sbsvee (FJee@u Je[
uespej Fbjhesjesceerj mhesm e Sbsvee/ eLISA) heefj eespevee kee
keee eeesp eve nw?
(a) vete f^veeW kee mebmeteve kejvee
(b) ieglJeer e lejbieeW kee mebmeteve kejvee
(c) e#esheCeem$e j#ee eCeeueer keer eYeeJekeeefjlee kee mebmet eve
kejvee
(d) nceejer meb eej eCeeefu eeeW hej meewj epJeeue (meesuej heu esej)
kes eYeeJe kee DeOeeve kejvee
Gej (b)
eLISA heefj eesp evee kes lenle leerve efYevve-efYevve uesekf eve Ske-otmejs mes
mebye Debleefj#eeeve Meeefceue nQ~ es Debleefj#eeeve Ske ef$ekeesCeer e efJeveeme
ceW mete& keer heefj ecee kejWies~ es leerv eeW Debleefj#eeeve mebege he mes Ske
heefjMeg Fbjhesjesceer j keer jevee kejWies~ es Fbjhesjesceerj 0.1mHz
mes 1HZ keer DeeJe=efeeeW keer jWp e ceW ieglJeere lejbieeW kee helee ueieeves ceW
me#ece nesiee~
38. efJ eeebpeefue eespevee kee k eee eeesp eve nw?
1. eefme efJeosMeer efM e#eCe mebmLeeDeeW kees Yeejle ceW Deheves keQheme
Keesueves ceW meneelee kejvee~
2. efvepeer #es$e Deewj mecegoee keer meneelee ueskej mejkeejer
efJeeeueeeW ceW oer peeves Jeeueer efMe#ee keer iegCeJeee ye{evee~
3. eeLeefceke Deewj ceeOeefceke efJeeeueeeW keer DeeOeeefj ke mebj evee
mege fJeOeeDeeW kes mebJeOe&ve kes efueS efvepeer JeefeeeW Deewj mebie"veeW
Debke- 7 pegueeF&, 2017 101
 mes Ssef ke efJeeere eesieoeve kees eeslmeeefnle kejvee~
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 2 (b) kesJeue 3
(c) kesJeue 1 Deewj 2 (d) kesJeue 2 Deewj 3
Gej (a)
efJeeebpeefue ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eeuee kee r Ske henue nw efpemekes
lenle efvepeer #es$e Deewj mecegoee keer meneelee ueskej mejkeejer efJeeeueeeW
ceW oer peeves Jeeueer efMe#ee keer iegCeJeee kees ye{eee peeSiee~ Fmekes lenle
Jeefei ele mlej hej, mesJeeefveJe= e efMe#eke, mesJee-efveJe=e mejkeejer DeefOekeejer/
kece&eejer Deeefo leLee Deve keesF& Yeer Jeefe Deewj m ebmLeeve mlej hej
mejkeejer, DeOe&mejkeejer DeLeJee keesF& Yeer efvepeer mebmLeeve efMe#ee keer
iegCeJeee ceW megOeej nsleg Dehevee eesieoeve (efMe#eCe, Kesueketo SJeb Deve
Mew#eefCeke ieefleefJ eefOeeeW ceW eesieoeve) os mekelee nw~
39. Gvvele Yeejle DeefYeeeve keee&ece kee Oese keee nw?
(a) mJewef ke mebie"veeW Deewj mejkeejer efM e#ee leb$e leLee mLeeveere
mecegoeeeW kes yeere meneesi e kee eesvveeve kej 100% mee#ejlee
eehle kejvee~
(b) Ge efMe#ee mebmLeeDeeW kees mLeeveere mecegoeeeW mes pees[vee
efpemeceW mecegef ele eeweesefiekeer kes ceeOece mes efJekeeme keer egveewelf eeeW
kee meecevee efkeee pee mekes~
(c) Yeejle kees Jew%eeefveke Deewj eeweesefieke Meefe yeveeves kes efueS
Yeejle keer Jew%eeefveke Devegm ebOeeve mebmLeeDeeW kees meMee kejvee~
(d) eeceerCe Deewj veiejere efveOe&ve JeefeeeW kes m JeemLe osKeYeeue
Deewj efM e#ee kes efueS efJeMes<e efveefOeeeW kee efJeefveOeeve kej ceeveJe
hetbpeer efJekeefmele kejvee Deewj Gvekes efueS keewMeue efJekeeme
keee& ece leLee JeeJemeeefeke eefMe#eCe Deeeesefpele kejvee~
Gej(b)
Gvvele Yeejle DeefYeeeve eeceerCe efJekeeme mes mebyebefOele nw~ Fmekes lenle
Ge efMe#ee m ebmLeeveeW kees eeceerCe efJekeeme efeee-keueeheeW mes mebye
kej eeceerCe efJekeeme keer egveewefleeeW kee s otj kejves keer jCeveere fle yeveeF&
ieF& nw~ Fme nsleg ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eeuee, eeceerCe efJekeeme
ceb$eeuee leLee heb eeeleer jepe ceb$eeuee kes ceOe Ske mecePeewlee Yeer
efkeee ieee nw~ %eeleJe nw efke eeceerC e jCeveerefle kes e fvecee&Ce ceW Ge
efMe#ee mebmLeeveeW keer menYeeefi elee mes efJ ekeeme eespeveeDeeW keer o#elee SJeb
menYeeefielee ceW Je=ef nesieer~
40. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefpeS-
1. Yeejle kee efveJee&eve Deeeesie heeb e-meomeere efvekeee nw~
2. mebIe kee ie=n ceb$ eeuee, Deece egveeJe Deewj Ghe-egveeJeeW oesv eeW
kes efueS egveeJe keee&ece lee kejlee nw~
3. efveJee&eve Deeeesie ceevelee-eehle jepeveerelf eke oueeW kes efJeYeepeve/
efJeuee mes mebyebefOele efJeJeeo efveheelee nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/nQ-
(a) kesJeue 1 Deewj 2 (b) kesJeue 2
mece-meeceef eke Ievee ee Je<e&-25
(c) kesJeue 2 Deewj 3 (d) kesJeue 3
Gej (d)
Yeejleere mebeJf eOeeve kes Yeeie-15 kes Debleie&le Devegso 324 mes 329 leke
efveJee&eve mes mebyebefOele eeJeOeeve GefuueefKele nQ~ Deveg so 324 kes lenle
osMe ceW mJeleb$e Deewj efve<he#e egveeJeeW kes efueS mJeleb$e efveJee&eve Deeeesie
keer JeJemLee keer ieF& nw~ Yeejle kee efveJee&eve Deeeesie Ske leerve
meomeere efvekeee nw, efpemeceW Ske cegKe efveJee&eve Deeege leLee oes
efveJee&eve Deeege nesles nQ~ je^heefle, Gheje^heefle, jepe efJeOeeefekee
leLee mebm eo kes egveeJeeW kes DeOeer#eCe, efveosMeve leLee efveeb$eCe keer
Meefe efveJee&eve Deeeesie ceW nw~ Fme ekeej Deece egveeJe Deewj Ghe-
egveeJeeW kes efu eS egveeJe keee&ece efveJee&eve Deeeesie lee kejlee nw, ve
efke ie=n ceb$eeuee~ Fmekes DeueeJee efveJee&eve Deeeesi e ceevelee eehle
jepeveere fleke oueeW kes efJeYeepeve/efJ euee mes mebyebe fOele efJeJeeo Yeer efveheelee
nw~
41. Yeejle ceW, eefo kegS keer Ske peeefle kees JevepeerJ e (mebj#eCe)
DeefOeefveece, 1972 keer Devegmeteer I kes Debleie&le mebjef#ele Ieese f<ele
efkeee ieee nes, lees Fmekee efveefnleeLe& keee nw?
(a) Fmes mebj#eCe kee Jener mlej eehle nw pewmee efke yeeIe kees~
(b) Fmekee Deye Jeve #es$eeW ceW Deefm lelJe meceehle nes ieee nw, keg
eeCeer yebo mebj#eCe kes Debleie&le nQ; Deewj Deye Fmekes efJeueesheve
kees jesk evee DemebYeJe nw~
(c) en Yeejle kes Ske efJ eMes<e #es$e ceW mLeeefveke nw~
(d) Fme meboYe& ceW Gheeg&e (b) Deewj (c) oesveeW mener nQ~
Gej (a)
Yeejleere JevepeerJ e (mebj#eCe) DeefOeefveece, 1972 ceW JevepeerJeeW kes DeeJeeme
j#eCe kes Deveske eeJeOeeve Les~ Fmekes Debleie&le jef# ele JevepeerJeeW keer
meteer Yeer oer ieF& nw~ GuuesKeveere nw efk e yeeIe kees Yeer Devegmeteer (I) ceW
ner jKee ieee nw~ Dele: eefo kegS keer Ske epeeefle kees Devegmeteer (I)
kes Debleie&le mebjef#ele Ieesef< ele efkeee peeSiee, lees Gmes Yeer mebj#eCe kee
Jener mlej eehle nesi ee pewmee efk e yeeIe kees eehle nw~
42. Yeejle ceW, veeefeke hegvejer#eCe kee DeLe& nw-
(a) efJeefOeeeW Deewj keee&heeefueke DeeosMeeW keer meebefJeOeeefvekelee kes
efJe<ee ceW eeKeeheve kejves kee veeeheeefu ekee kee DeefOekeej~
(b) efJeOeeveceb[ueeW eje efveefce&le efJeefOeeeW kes e%eeve kees eMveiele
kejves kee veeeheeefuekee kee DeefOekeej~
(c) veeeheeefu ekee kee, meYeer efJeOeeeer DeefOeefveeceveeW kes, je^heefle
eje Gve hej menceefle eoeve efkeS peeves kes hetJe&, hegv ejer#eCe
kee DeefOekeej~
(d) veeeheeefuekee kee, meceeve ee efYevve JeeoeW ceW hetJe& ceW efoS ieS
mJeeb kes efveCe&eeW kes hegvejer#eCe kee DeefOekeej~
Gej (a)
Debke-7 pegueeF&, 2017 102
 Yeejle ceW meJeexe veeeeuee kees veeefeke hegvejer#eCe keer Meefe eehle 2007-08 ceW GDP kee 11.9 eefleMele Lee, JeneR Je<e& 2009-10 SJeb
nw~ Fmekes lenle Jen keW Je jepe oesveeW mlejeW hej efJeefOeeeW Deewj 2010-11 kece neskej eceMe: 10.8 eefleMele SJeb 9.6 eefleMele jn ieee~
keee&h eeefueke DeeosMeeW keer meebefJeOeeefvekelee keer peeb e keer pee mekeleer nw~ hegve: Je<e& 2011-12 mes ueskej Je<e& 2015-16 leke FmeceW ueieeleej, keceer
meJeexe veeeeuee eje DeefOekeejeleerle heeS peeves hej FvnW DemebJewOeeefveke leLee Je=ef peejer nw~ Dele: mhe< nw efke ve lees keLeve (1) Deewj ve ner
Deewj DeJewOe leLee Gme mlej leke Metve Ieesef<ele efkeee pee mekel ee nw, keLeve (2) mele nw~
efpeme mlej leke Jen mebe fJeOeeve kee Guue bIeve kejlee nes~ mebefJeOeeve kes
45. neue ner ceW, keg MesjeW kees iegpejele kes Gvekes eeke=efleke DeeJeeme
efJeefYevve DevegsoeW eLee Devegso 13, 32, 131-136, 141, 143,
mes efvecveefueefKele ceW mes efkeme Ske mLeue hej mLeeveebleefj le efkeS
226, 227, 245, 246 leLee 372 kes GheyebOe ele#e ee Deele#e he mes
peeves kee emleeJe Lee?
veeefeke hegvejer#eCe keer Meefe eoeve kejles nQ~
(a) kee@yex je^e re Geeve
43. Yeejleer e mJeleb$elee mebIe<e& kes mebyebOe ceW, efvecveefueefK ele IeveeDeeW (b) kegvees heeuehegj JevepeerJe DeYeeejCe
hej efJeeej keerefpeS- (c) cegogceueeF& JevepeerJe DeYeeejCe
1. je@ eue Fbe f[eve vesJeer ceW ieoj (d) meefjmkee je^ere Geeve
2. Yeejle es[es Deeboesueve kee eejbYe Gej (b)
3. ef leere ieesuecespe meccesueve SefMeeeF& MesjeW kees iegpejele kes efiej DeYeeejCe mes ceOe eosMe kes
Gheeg&e IeveeDeebs kee mener keeueevegece keee nw? keg vees heeueheg j DeYeeejCe ceW Yespeves/mLeeveebleefjle efkeS peeves nsleg
(a) 1-2-3 (b) 2-1-3 heee&JejCe ceb$eeuee keer efJeMes<e%e meefceefle ves Deheveer mJeerk e=efle ceee&,
(c) 3-2-1 (d) 3-1-2 2017 kes eejbYe ceW os oer~ meefceefle kes Devegmeej, kegvees heeuehegj DeYeeejCe
Gej (c) keer heefjefmLeefleeeb efJeueghle nes jns SefMeeeF& MesjeW kes otmejs Iej nsleg
ef leere ieesuecespe meccesueve - 7 efmelebyej - 11 efomebyej, 1931 Gheege nQ~
Yeejle es[es Deebo esueve kee eejbYe - 8 Deiemle, 1942 46. efkemeer jepe ceW je^h eefle Meemeve keer GodI ees< eCee kes efvecveefueefKele
je@eue Fbef[eve vesJeer ceW ieoj - 18 hejJejer, 1946 ceW mes keewve-mes heefjCeeceeW kee nesvee DeeJeMeke venerb nw?
44. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefpeS- 1. jepe efJeOeeve meYee kee efJeIeve
1. efheues oMeke ceW Yeejle kes GDP kes eefleMele kes he ceW kej 2. jepe kes cebef$eheefj <eo kee neee peevee
-jepemJe ceW melele Je=ef ngF & nw~ 3. mLeeveere efvekeeeeW kee efJeIeve
2. efheues oMeke ceW Yeejle kes GDP kes eefleMele kes he ceW veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
jepekees<eere Iees ceW melele Je=ef ngF& nw~ (a) kesJeue 1 Deewj 2 (b) kesJeue 1 Deewj 3
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/nQ- (c) kesJeue 2 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 3
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2 Gej (b)
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Yeejleere mebefJ eOeeve kes Devegso 356 kes eeJeOeeveeW kes lenle jepeeW ceW
Gej(d)
mebJewOeeefveke leb$e keer efJeheuelee keer efmLeefle ceW je^heefle eje jepeeW ceW
jepekees<eere Ieee GDP eefleMele kes he ceW je^heefle Meemeve keer GodI ees< eCee keer pee mekeleer nw~ jepeeW ceW je^heefle
Meemeve ueeiet nesves keer efmLeefle ceW je^heefle, jepe mejkeej keer
MeefeeeW kees Deheves neLeeW ceW u es ueslee nw~ Jen cegKeceb$eer kes ve sle=lJe
GDP eefleMele kes he ceW kej jepemJe eefleMele ceW Jeeueer cebef$eheefj<eo kees Yebie kej oslee nw~ je ^heefle kes eefleefveefOe kes he
ceW jepeheeue jepe meefeJe keer meneelee mes jepe kee eMeemeve
eueelee nw~ Fmekes Deefleefje je^heefle, jepe efJeOeeve meYee kees efJeIeefle
Gheeg&e Deebke[eW mes mhe< nw efk e efJeiele Je<eeX ceW Yeejle kes kej jepemJe DeLeJee efveuebefyele kej mekelee nw~ neueebefke en DeeJeMeke veneR nw~
leLee jepekees<eere Iees oesveeW ceW ner Gleej-e{ eJe peejer jne~ jepekees<eere mLeeveere efvekeeeeW kee efJ eIeve je^heefle Meemeve keer GodIees<eCee kee
Ieee peneb Je<e& 2008-09 ceW GDP kes 6.0 eefleMele Lee Jen ye{ kej Je<e& keesF& heefjCeece veneR nw~
2009-10 ceW 6.5 eefleMele nes ieee, JeneR hegve: Je<e& 2010-11 ceW en 47. Yeejle kes mebefJeOeeve ceW Mees<eCe kes efJe DeefOekeej eje efvecveefueefKele
kece ne skej 4.8 eefleMele jn ieee~ hegve: Je<e& 2011-12 ceW en 1 ceW mes keewve-mes heefj keefuhele nQ?
eefleMele Je=ef kes meeLe 5.8 eefleMele nes ieee~ uesefkeve Je<e& 2012-13 mes 1. ceeveJe osn kee Jeeheej Deewj yebOegDee cepeotjer (yesieejer) kee
FmeceW ueieeleej keceer peejer nw~ Fmeer ekeej kej jepemJe Yeer peneb Je<e& efve<esOe
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke- 7 pegueeF&, 2017 103
 2. Demhe=Melee kee Gvcetueve
3. DeuhemebKekeeW kes efnleeW keer megj #ee
4. keejKeeveeW Deewj KeoeveeW ceW yeeeW kes efveeesp eve kee efve<esOe
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 1, 2 Deewj 4 (b) kesJeue 2, 3 Deewj 4
(c) kesJeue 1 Deewj 4 (d) 1, 2, 3 Deewj 4
Gej (c)
Yeejleere mebefJeOeeve kes Yeeie-3 ceW ceewefueke DeefOekeejeW kes Debleie&le Devegso
23 leLee Devegso 24 kes lenle Mees<eCe kes efJe DeefOekeej kee
GuuesK e efkeee ieee nw~ Devegso 23 kes lenle ceeveJe kes ogJee&heej
Deewj yeueeleece kee eefle<esOe efkeee ieee nw leLee Devegso 24 kes lenle
keejKeeveeW Deeefo ceW yeeuekeeW kes efveeespeve kee eefle<esOe efk eee ieee nw~
Dele: keLeve 1 Deewj 4 mener nQ~ Fme ekeej efJekeuhe (c) mener Gej nw~
48. efvecveefueefKele ceW mes keewve-mee Yeewieese fueke he mes es efvekeesy eej kes
meyemes efveke nw?
(a) megcee$ee (b) yeesefve&ees
(c) peeJee (d) eeruebk ee
Gej (a)
es efvekeesyeej Yeejle kee oef#eCelece erhe nw~ en 645' N mes 7 15'
N De#eebMe SJeb 9337' E mes 93 56' E kes ceOe efmLele nw~ en hees &
yuesej mes ueieYeie 480 efkeceer. otj efmLele nw~ en Fb[ esvesefMeee kes erhe
megcee$ee mes meyemes kece otjer (145 efkeceer.) hej efmLele nw~ yeese fve&ees,
peeJee SJeb eeruebk ee keer otjer es efvekeesyeej mes megcee$ee keer otjer keer
leguevee ceW keeheer DeefOeke nw~
49. efvecveefueefKele keLeveeW ceW mes Gme Ske kees egefveS, pees cebef$ eceb[ue
mJehe keer mejkeej kes Debleefve&efnle efmeeble kees DeefYeJee kejlee
nw-
(a) Ssmeer mejkeej kes efJ e Deeueesevee kees kece-mes-kece kejves
keer JeJemLee, efpemekes GejoeefelJe peefue nQ leLee GvnW
meYeer kes meblees<e kes efueS efve<heeefole kejvee keef"ve nw~
(b) Ssmeer mejkeej kes keecekeepe ceW l espeer ueeves keer efeeeefJ eefOe,
efpemekes GejoeefelJe efo ve-eefleefove ye{les pee jns nQ~
(c) mejkeej kes pevelee kes eefle meecetefnke GejoeefelJe kees
megevf eefMele kejves kes efueS mebmeoere ueeskeleb$ e keer Ske efeeeefJeefOe~
(d) Gme MeemeveeOe#e kes neLeeW kees cepeyetle kejves kee Ske meeOeve
efpemekee pevelee hej efveeb$eCe emeesvcegKe oMee ceW nw~
Gej (c)
mebmeoere Meemeve eCeeueer kees cebe f$eceb[ueere Meemeve eCeeueer ee Gejoeeer
Meemeve eCeeueer kes veece mes Yeer mebyeesefOele efkeee peelee nw~ FmeceW
mejkeej, ueeske meYee kes eefl e Gejoeeer nesleer nw~ ueeske meYee
meomeeW kee efveJee&eve pevelee eje ele#e he mes efkeee peelee nw~
Dele: mejkeej kes pevelee kes eefle meecetenf ke GejoeefelJe kees megevf eefMele
kejvee ner cebe f$eceb[ueere mJehe keer mejkee j ee mebmeoere mejkeej kes
Debleefveefn&le efmeeble nQ~
mece-meeceef eke Ievee ee Je<e&-25
50. efvecveefueefKele ceW mes keewve-meer Ske Yeejleer e mebIe jepe heefle keer
efJeMes<elee venerb nw?
(a) Yeejle ceW mJeleb$e veeeheeefu ekee nw~
(b) keW Deewj jepeeW kes yeer e MeefeeeW kee mhe efJ eYeepeve efke ee
ieee nw~
(c) mebIeye nesves Jeeueer Fkee Feebs kees jepe meYee ceW Demeceeve
eefleefveefOelJe efoee ieee nw~
(d) en mebI eye nesves Jeeueer FkeeFeeW kes yeer e Ske menceefle kee
heefjCeece nw~
Gej (d)
Yeejleere mebIe jepe heefl e keer efJ eMes<eleeDeeW ceW efueefK ele mebefJ eOeeve kee
nesvee, mebe fJeOeeve keer meJeexelee, ke"esj mebeJf eOeeve, MeefeeeW kee efJeYeepeve,
mJeleb$e veeeheeefu ekee efmeoveere efJeOeeefekee, jepeeW kees jepe meYee ceW
Demeceeve eefl eefveefOelJe, efmlejere mejkeej Deeefo nQ~ peyeefk e Yeejleere
mebIe keer mLeehevee mebIeye nesves Jeeueer FkeeFeeW kes yeer e efkemeer
menceefle ee mecePeewles eje veneR ngF& nw~ Yeejleer e mebIe mes jepeeW
(Fkee FeeW) kees Deueie nesves kee DeefOekeej veneR nw~ Yeejleere mebefJ eOeeve
kes Deveg so ceW GefuueefKele nw efke Fbef[ee DeLee&le Yeejle, jepeeW kee
mebIe nesiee (India that is Bharat, shall be Union of States) ~
Dele: efJ ekeuhe (d) Yeejleere mebI e jepe heefle keer efJeMes<elee veneR nw~
en Decesefjkeer mebI eJeeo keer efJeMes<elee nw~
51. 1927 keer yeuej keceser kee GsMe Lee-
(a) keWer e SJeb eebleere mejkeejeW keer DeefOekeeefjlee efveefMele kejvee~
(b) Yeejle kes mes esjer Dee@he ms keer Meefeeeb efveefMele kejvee~
(c) je^Jeeoer esm e Deewj meWmej-JeJemLee DeefOejesefhele kejvee~
(d) Yeejle mejkeej SJeb osMeer efjeemeleeW kes yeere mebyebO e megOeejvee~
Gej (d)
Yeejleere jepe meefceefle ves mej njkees& yeuej keer DeOe#elee ceW Je<e&
1927 ceW Ske meefceefle kee ie"ve efkeee, efpemes yeuej meefceefle Yeer kene
peelee nw~ Fme meefceefle kee ie"ve hejcemeee Deewj o sMeer jepeeDeeW kes
yeer e kes mebyebOeeW keer peeb e Deewj mhe<erkejCe kes efu eS efkeee ieee Lee~
meefceefle ves 16 jepeeW kee oewje efkeee Deewj Je<e& 1929 ceW Deheveer efjhees &
oeefKeue keer~ Yeejle ceW meJeex e (efyeefMe) meee Deewj osMeer efjeemeleeW
kes lelkeeueerve mebyebOeeW keer peeb e kejves kes Ghejeble meefceefle ves oesveeW kes
efJeeere SJeb DeeefLe&ke mebyebOeeW kees JeJeefmLele kejves kes efJe<ee ceW Deheveer
efmeheeefjMeW emlegle keer~
Fmekeer DeeOeejYetle efmeheeefjMe Leer efke meJeexe meee Deewj osMeer
jepeeDeeW kes yeer e Ssefleneefmeke mebyebOeeW kees Oeeve ceW jKee peeS~
osMeer jepeeDeeW kees Gvekeer menceefle kes efyevee Yeejleer e efJeOeeveceb[ue
kes eefle Gejoeeer veF& mejkeej mes mebyebOe mLeeefhele kejves kes
efueS efJeJeMe ve efkeee peeS~
efjhees& ce W osMe jepeeDeeW keer es DeeMebkeeSb eefleueef#ele LeeR efke
Yeejle ceW ueeskeefee Meemeve eeefuele nesves mes Jes Deheves DeefOekeejeW
mes Jebef ele nes peeSbi es~
Yeejleere ueeskecele ves Fme efjhees& kees Ske ekeej mes eefleieeceer
ceevee~
Debke-7 pegueeF&, 2017 104
52. keYeer-keYeer meceeeejeW ceW efoKeeF& he[ves Jeeues Iejsuet DebMe DeeJeMekelee
([escesefmke kebW efjkeJ eeejceW) heo kee mebyebOe efkememes nw?
(a) nceejs osMe ceW meewj Meefe Glheeove kee efJekee me kejves mes
(b) nceejs osMe ceW efJeosMeer er.Jeer. ewv eueeW kees Deveg% eefhle eoeve
kejves mes
(c) nceejs osMe kes Keee GlheeoeW kees Deve osMeeW kees efveee&le kejves
mes
(d) efJeosMeer efMe#ee mebmLeeDeeW kees nceejs osMe ceW Deheves heefjmej
mLeeefhele kejves kee r Devegceefle osves mes
Gej(a)
Iejsuet DebMe DeeJeMekelee (DCR) heo kee mebyebOe osMe ceW m eewj Meefe
Glheeove kee efJekeeme kejves mes nw~ meewj Tpee& kes #es$e ceW Yeejle kees
JewefMJeke he mes DeeCeer osMe kes he ceW mLeeefhele kejves nsleg peveJejer,
2010 ceW je^e re meewj veerefle efpemes peJeenjueeue vesn je^ere meewj
efceMeve (JNNSM) veece efoee ieee Lee, ueebe keer ieF&~ Fmekes Devegmeej,
Iejsuet DebMe DeeJeMekelee esCeer kes Devegmeej, Yeejle ceW meewj heefjeesp eveeDeeW
nsleg osM e ceW efveefce&le meewj GhekejCeeW Deewj yew jer kee eeesi e efkeee
peeSiee~ efceMeve kes eLece ejCe kes Debleie&le veJeerve SJeb veJeerkejCeere
Tpee& ceb$eeuee efJekebserke=le meewj GhekejCeeW pewmes- ekeeMe kes GhekejCe,
heeveer iece& kejves kes GhekejCe ee meewj ketkej hej 30 eefl eMele kee
Devegoeve osleer nw~
53. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefpeS-
1. hejceeCeg megj#ee efMeKej-meccesueve, mebege je^ kes lelJeeJeOeeve
ceW DeeJeefOeke he mes efkeS peeles nQ~
2. efJeKeb[veere meeceefeeeW hej Debl ejje^ere hewveue Deblejje^ere
hejceeCeg Tpee& De efYekejCe kee Ske Debie nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/nQ-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej(d)
hejceeCeg megj#ee efM eKej meccesueve (NSS) kee eeogYee&Je lelkeeueerve
Decesefjkeer je^heefle yejeke Deesyeecee kes Je<e& 2009 ceW efoS ieS Yee<eCe kes
yeeo ngDee Lee, efpemeceW GvneWves hejceeCeg DeelebkeJeeo kes Kelejs kees
jeskeves kes efueS hejceeCeg megj#ee JeJemLee yeveeves keer yeele kener Leer~
hejceeCeg meeceefeeeW keer megj#ee Deewj hejceeCeg Deelebk eJeeo mes yeeves kes
GsMe kes meeLe henuee SveSmeSme JeeefMebieve [ermeer ceW Je<e& 2010 ceW
Deeeese fpele efkeee ieee Lee~ otmeje meccesu eve efmeeesue, oef#eCe keesefjee
(2012), leermeje o nsie, veerojueQ[dme (2014) SJeb eewLee meccesueve
JeeefMebieve [ermeer (2016) ceW Deeeese fpele efkeee ieee Lee~ efJeKe[bveere
meeceefeeeW hej Deblejje^ere hewveue (IPFM) peveJejer, 2006 ceW mLeeefhele
efkeee ieee~ en hejceeCeg Mem$e Deewj iewj-hejceeCeg Mem$e jepeeW kes
Mem$e-efv eeb$eke SJeb iewj-eeejke efJ eMes<e%eeW kee Ske mJeleb$e mecetn nw~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
54. efvecveefueefKele ceW mes keewve je^e re heWMeve eCeeueer (NPS) ceW
meefcceefuele nes mekelee nw?
(a) kesJeue efveJeemeer Yeejleere veeieefj ke
(b) kesJeue 21 mes 55 leke keer Deeeg kes Jeefe
(c) jepe mejkeejeW kes meYeer kece&eejer, pees mebyebe fOele jepe mejkeejeW
eje DeefOemetevee efkeS peeves keer leejerKe kes heMeele mesJee ceW
DeeS nQ
(d) meMem$e yeueeW mecesl e keW mejkeej kes meYeer kece&eejer, pees 1
Deewu e, 2004 kees ee Gmekes yeeo mesJ eeDeeW ceW DeeS nQ
Gej (c)
je^ere heWMeve eespevee efpemes 1 peveJejer, 2004 kees Yeejle mejkeej
eje eejbYe efkeee ieee Lee, Ske mJewefke heWMeve eespevee nw~ Fmekes
Debleie&le 18-60 Je<e& leke keer Deeeg kee elesk e Yeejleer e veeieefjke
(efveJeemeer DeLeJee DeefveJeemeer) Meeefceue nes mekelee nw~ mejkee jer veewkeefjeeW
ceW kee e&jle ueesi eeW nsleg efJeMes<e GheyebOe nw~ keW mejkeej kes Jes kece&eejer
(meMem$e yeueeW kees es[kej) pees 1 peveJejer, 2004 mes DeLeJee Gmekes
yeeo mes mesJee ceW keee&j le nQ, eesp evee ceW oeefKeue nesves kes hee$e nQ~
jepe mejkeejeW kes meYeer kece&eejer pees mebyebefOele jepe mejkeejeW eje
DeefOemetevee efkeS peeves kes yeeo mesJee ceW DeeS nQ, Yeer Fme eespevee kes
hee$e nQ~ Dele: kesJeue efJekeuhe (c) ner mele nw~
55. leermlee veoer kes mebo Ye& ceW efvecveefueefK ele keLeveeW hej efJeeej
keerefpeS --
1. leermlee veoer kee Godiece Jener nw, pees yeeheg$e kee nw uesefkeve
en efmeefkek ece mes neskej yenleer nw~
2. jbieerle veoer keer Glheefe efm eefkekece ceW nesleer nw Deewj en
leermlee veoer keer Ske meneeke veoer nw~
3. leermlee veoer, Yeejle SJeb yeebiueeosMe keer meercee hej yebieeue keer
Kee[er ceW pee efceueleer nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/nQ-
(a) kesJeue 1 Deewj 3 (b) kesJeue 2
(c) kesJeue 2 Deewj 3 (d) 1,2 Deewj 3
Gej (b)
leermlee veoer kee Godiece efmeefk ekece efmLele eesueeceg Peerue mes neslee nw,
pees ueieYeie meele npeej ceerj keer DeefOeke TbeeF& hej efmLele nw~
yeeheg$e veoer kee Godiece mLeue heefMeceer efleyyele ceW Deebimeer efnceveo nw~
Fme ekeej keLeve (1) ieuele nw~ jbieerle veoer kee Godiece efm eefkekec e kes
jLeeWie efnceveo mes ngDee nw~ en veoer leermlee veoer keer Ske meneeke
veoer nw~ Fme ekeej keLeve (2) mener nw~ leermlee veoer yeeheg$e keer
meneeke veoer nw~ Fme ekeej keLeve (3) ieuele nw~ Dele: efJ ekeuhe (b)
mener Gej nw~
56. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefp eS-
1. G<Cekeef yebOeere eosMeeW ceW peerkee JeeFjme jesie Gmeer cej
eje mebeefjle neslee nw, efpememes [Wiet mebeefj le neslee nw~
Debke- 7 pegueeF&, 2017 105
 2. peerkee JeeFjme jesie kee ueQe fieke mebejCe nesvee mebYeJe nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/nQ-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej (c)
G<CekeefyebOeere #es$eeW ceW peerk ee JeeFjme jesie Ske efJ e<eeCeg kes keejCe
neslee nw efp emekee Jeenke S[erpe epeeefle (cegK ele: S[erpe Fefpeher) kee
cej neslee nw~ en Jener cej nw, pees [Wiet, efekeveiegefveee leLee
heerle pJej jesie kes keejke efJe<eeCegDeeW kee Jeenke neslee nw~ peerkee
Jeeejme kee ueQe fieke meb ejCe nesvee mebYeJe nw~ mhe< nw efk e keLeve (1)
SJeb (2) oesveeW mele nQ~
57. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefpeS-
1. cees j JeenveeW kes eejeW Deewj etyeeW kes efueS Yeejleere
ceeveke yetj es (BIS) kee ceeveke efe DeefveJeee& nw~
2. AGMARK, Keee SJeb ke=ef< e mebie"ve (FAO) eje peejer
Ske iegCelee eceeCeve efe nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/nQ-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej (a)
Yeejleer e ceeveke yetjes (Bureau of Indian Standards : BIS)
Yeejle kee je^ere ceeveke mebmLeeve nw~ Yeejle ceW Deew eesefi eke efJekeeme,
GheYeesee mebj#eCe leLee owe fveke peerJ eve ceW ceevekeeW kes efveOee&jCe keer
mebi eef"le eefeee peveJejer, 1947 ceW Yeejleere ceeveke mebmLee (In-
dian Standards Institution : ISI) keer mLeehevee kes meeLe Meg
ngF & Leer~ Yeejleere ceeveke yetjes (BIS) 1 Deewue, 1987 kees mebmeoere
DeefOeefveece, 1986 kes eje DeefmlelJe ceW Deeee efpemeves Yeejleere ceeveke
mebmLee (ISI) kes kece&eeefjeeW, mebheefeeeW SJeb osveoeefjeeW leLee keeeeX kees
enCe kejles ngS efJemle=le keee&#es$e Deewj DeefOeke MeefeeeW kes meeLe
DeefmlelJe ceW Deeee~ Fme mebmLee kee GsMe JemlegDeeW kee ceevekeerkejCe,
efeerkejCe Deewj GvnW iegCeJeee eceeCe-he$e osvee leLee Fve keeeeX mes
mebye leLee Deveg<ebieer ceeceueeW mes mebyebefOele ieefleefJeefOeeeW kee meecebp emehetCe&
efJekeeme kejvee nw~ Jele&c eeve ceW je^ere mlej hej Yeejleere ceeveke yetjes
ves efJeefYevve ekeej kes GlheeoeW kes efueS u eieYeie 14000 mes DeefOeke
ueeFmeWme peejer ef keS ngS nQ~ DeeF&.Sme.DeeF& . (ISI) kee efveMeeve
Yeejleer e ceeveke yetjes eje eoeve efkeee peeves Jeeuee ecegK e ceeveke
efe nw~ en DeefOekeebMele: meYeer mebmeeefOele (Process) efkeS ieS
Keee GlheeoeW meefnle Deece GheYeesie keer DeefOekeebMe JemlegDeeW pewmes
efJeegle GhekejCe, meerceW, ueesns kes heeFhe Deeefo hej ueieeee peelee nw~
'AGMARK' (Sieceeke&) Keee SJeb ke=ef<e mebie"ve (FAO) eje veneR
yeefuke Yeejle mejkeej kes efJeheCeve SJeb efvejer#eCe efveosMeeuee (DMI)
eje peejer Ske iegCelee eceeCeve efe nw~ efJeheCeve SJeb efvejer#eCe
efveosMeeuee Keee heoeLeeX kee esCeerkejCe SJeb efeebkeve kejlee nw~ Fme
mece-meeceef eke Ievee ee Je<e&-25
efJeYeeie keer mLeehevee Je<e& 1935 ceW ke=ef<e Deewj efkemeeve keu eeCe ceb$eeuee
Yeejle mejkeej kes lenle ke=ef<e meneesie Deewj efkemeeve keueeCe efJ eYeeie
kes mebueive keeee&u ee kes he ceW keer ieF& Leer~
58. je^ere ke=ef< e yeepeej (vesMeveue Seerkeuej ceekex) mkeerce kees
efeeeefvJele kejves kee/kes keee ueeYe nw/ nQ ?
1. en ke=ef<e JemlegD eeW kes efueS meJe&-Yeejleer e Fueske^e @efveke Jeeheej
hees&ue nw~
2. en ke=<ekee W kes efueS je^J eeheer yeepeej megueYe kejelee nw,
efpemeceW Gvekes Glheeo keer iegCelee kes Deveghe keercele efceueleer nw~
veeres efoS ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej (c)
je^ere ke=ef<e yeepeej eesp evee efkemeeveeW kees Gvekeer Ghepe kee yesnlej
cetu e efoueeves leLee ke=ef<e efpebm eeW kes heejoMeea Jeeheej kees megefveefMele
kejves nsl eg yeveeF& ieF& nw~ Fmekes Fueske ^e@efveke hees &ue (e-NAM) kee
MegYeejbYe 14 Deewue, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje efkeee
ieee~ en Ske DeefKeue Yeejleere Fuesk ee^ @efveke ^sef[bi e heesu& e nw, pees
efveJele&ceeve ke=ef<e Ghepe efJ eheCeve meefceefleeeW (APMCs) kees Skeerke= le
kej ke=ef<e efp ebmeeW nsleg Skeerke=le je^er e yeepeej kee me=peve kejlee nw~
Fuesk e^e @efveke Jeeheej nesves kes keejCe efkemeeveeW kees Gvekes Ghepe keer
iegCeJeee kes Deveghe eeflemheOeea (yesnlej) cetue eehle neslee nw~
59. je^ere yeewef ke mebh eoe DeefOekeej veerelf e (vesMeveue FbsueskeegDeue
ee@h eea jeFdme hee@efuemeer) kes meboYe& ceW efvecveefueefKele keLeveeW hej
efJeeej keere fpeS-
1. en o esne efJekeeme SpeW[e Deewj TRIPS mecePeewles kes eefle
Yeejle keer eefleyelee kees oesnjelee nw~
2. Deeweesefieke veerefle Deewj mebJeOe&ve efJeYeeie Yeejle ceW yeewef ke
mebheoe DeefOekeejeW kes efJeefveeceve kes efueS, keWke DeefYekejCe
(vees[ue SpeWmeer) nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/nQ-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej (c)
Yeejle mejkeej eje 12 ceF&, 2016 kees je^ere yeewefke mebheoe
DeefOekeej veerefle kees cebpetj er eoeve keer ieF&~ Fme veerefle kee veeje
jeveelceke Yeejle, DeefYeveJe Yeejle nw~ Fme veere fle kes keeee&vJeeve
kee oeefelJe Deeweese fieke veerefle SJeb mebJ eOe&ve efJeYeeie (DIPP) kee nesiee~
en veerefl e Ske Ssmes Yeejle kes efvecee&Ce kes efJ epeve mes esefjle nw, peneb
%eeve efJekeeme kee cegKe Jeenke nes leLee yeewe fke mebheoe mes meYeer
ueeYeeefvJele nesles neW~ en veerefle Yeejle mejkeej keer oesne efJekeeme
SpeW[e Deewj ef ^hme (TRIPS) mecePeewles kes eefle Yeejle keer eefleyelee
kees Yeer oMee&lee nw~
Debke-7 pegueeF&, 2017 106
60. JevepeerJe (megj#ee) DeefOeefveece, 1972 kes Devegmeej, efkemeer Jeefe (c) kesJeue 2 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 3
eje, efJeefOe eje efkeS ieS keeflehee GheyebOeeW kes DeOeerve nesves kes Gej (b)
efm eJeee, efvecveefueefKele ceW m es keewve-mee/mes eeCeer kee efMekeej veneR jeOeekeeble osye - efyeef Me Fbef[eve SmeesefmeSMeve kes
efk eee pee mekelee?
eLece DeOe#e
1. Ieef[eeue
iepegu eg ue#ceervejmeg eser - ceeme vesefJe SmeesefmeSMeve kes
2. Yeejleere pebieueer ieOee
meb mLeeheke
3. pebieueer YeQme
megjW veeLe yevepeea - Fbef[eve SmeesefmeSMeve kes mebmLeeheke
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2 Deewj 3 Sce. JeerjjeIeJeeeejer, - ceeme cenepeve meYee kes mebmLeeheke
(c) kesJeue 1 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 3 peer. megyeceCece Deej
Gej(d) leLee heer. Deevebo eeuet&
JevepeerJe (megj#ee) DeefOeefveece, 1972 kes Devegmeej, efkemeer Jeefe eje 63. efvecveefueefKele GsMeeW ceW mes keewve-mee Ske Yeejle kes mebefJ eOeeve keer
efJeefOe eje efkeS ieS keeflehee GheyebOeeW kes DeOeerve nesves kes efmeJeee GsefM ekee ceW meefvveefJe< venerb nw?
Ieef[eeue, Yeejleere pebieueer ieOee SJeb pebieueer YeQme leerveeW kee efM ekee j (a) efJeeej keer mJeleb$elee (b) DeeefLe&ke mJeleb$elee
veneR efkeee pee mekelee nw~ (c) DeefYeJeefe keer mJeleb$elee (d) efJeMJeeme keer mJeleb$elee
61. efvecveefueefKele keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes Yeejleere veeieefjke kes cetue Gej (b)
kele&JeeW kes efJe<ee ceW mener nw/nQ? Yeejle kes m ebefJ eOeeve keer GsefMekee (The Preamble) ceW meefvveefJe<
1. Fve kele&JeeW kees eJeefle&le kejves kes efueS Ske efJeOeeeer eefeee mJeleb$eleeDeeW ceW efJeeej keer mJeleb$elee, DeefYeJeefe keer mJeleb$elee,
oer ieF& nw~ efJeMJeeme keer mJeleb$elee, ee Deewj hetpee keer mJeleb$elee Meeefceue nw~
2. es efJeefOeke kele&J eeW kes meeLe hejmhej mebyebe fOele nQ~ Fmekes DeueeJee meeceeefpeke, DeeefLe&k e Deewj jepeveere fleke veee Yeer Meeefceue
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS- nw~ Fme ekeej mhe< nw efke GsefMekee ceW DeeefLe&k e veee meefvveefn le nw
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
ve efke DeeefLe&k e mJeleb$elee~
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej(d) 64. Yeejleer e iegCelee heefj <eo (QCI) kes meboYe& ceW efvecveefueefKele
keLeveeW hej efJeeej keere fpeS-
Yeejleer e mebefJeOeeve kes Yeeie 4 (ke ) kes Debleie&le D evegso 51(ke) kes
1. QCI kee ie"ve, Yeejle mejkeej leLee Yeejleere Geesie
Debleie&le cetu e kele&J eeW kee eeJeOeeve nw~ mJeCe& efmebn meefceefle keer efmeheeefjMe
eje mebege he mes efkeee ieee Lee~
hej 42JeW mebefJeOeeve mebMeesO eve DeefOeefveece, 1976 eje cetue kele&JeeW kees
2. QCI kes DeOe#e keer efveegefe, Geesie eje mejkeej kees keer
mebe fJeOeeve ceW pees[e ieee nw~ veeieefjke Fve kele&JeeW kee heeueve kejves kes
ieF& mebmlege fleeeW hej, eOeeveceb$ eer eje keer peeleer nw~
efueS vewe fleke he mes yeeOe nQ~ neueebefke Fve kele&JeeW kees eJeefle&le kejves
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/nQ-
kes efueS keesF& Yeer efJeOeeeer eefeee veneR nw~ veerefle efveosMeke efm eebleeW keer
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
lejn es Yeer veeeesefele veneR nQ DeLee&le Fvekes GuuebI eve ee Devegheeuevee
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
ve nesves hej keesF & keevetveer keee&Jeener veneR nes mekeleer~ Dele: keLeve (1)
ieuele nw~ Fmekes DeueeJee cetue kele&Je, efJeefOeke kele&JeeW kes meeLe Gej (c)
hejmhej mebyebefOele veneR nesles nQ~ Dele: keLeve (2) Yeer ieuele nw~ Fme Yeejle mejkeej ves Yeejleere iegCeJeee heefj<eo (Quality Council of
ekeej efJ ekeuhe (d) mener Gej nw~ India : QCI) keer mLeehevee Je<e& 1997 ceW Yeejleere GeesieeW kes meeLe
62. efvecveefueefKele egiceeW hej efJeeej k eere fpeS- meb ege he mes keer Leer~ Yeejleere iegCeJeee heefj<eo (QCI) ceW Yeejleere
1. jeOeekeeble osye - Geesie kee eefleefveefOelJe leerve ecegKe Geesie mebIeeW pewmes- Smeesewce
efyeefMe Fbef[eve SmeesefmeSMeve kes eLece DeOe#e (ASSOCHAM), meerDeeF&D eeF& (CII) leLee efhekekeer (FICCI) kes
2. iepegu eg ue#ceervejmeg es er- eje efk eee peelee nw~ Fme mebie"ve keer mLeehevee Deveghelee cetueebkeve
ceeme cenepeve meYee kes mebmLeeheke efvekeeeeW (Conformity assessment bodies) kes efueS je^ere
3. megj WveeLe yevepeea - eleeeve {eb es (National accreditation structure) keer mLeehevee
Fbef[eve Smeese fmeSMeve kes mebmLeeheke kejves SJeb Gvekes eeeueve kejves kes DeueeJee efMe#ee, mJeemLe leLee
Gheeg&e egiceeW ceW mes keewve-mee/mes mener megcesefuele nw/nQ? iegCeJeee mebJeOe&ve kes #es$e ceW eleeeve (Accreditation) GheueyOe
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 1 Deewj 3 kejeves kes efueS keer ieF& Leer~ eleeeve {ebes kes leewj hej Yetefcekee Deoe

mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke- 7 pegueeF&, 2017 107

 kejves kes DeueeJee en Sve.S.yeer.meer.yeer. (National Accredita-
tion Board for Certification Bodies) kes eje GheueyOe kejeF&
ieF& eleeeve mesJeeDeeW kes peefjS iegCeJeee eyebOeve, eCeeefueeeW (ISO
14001 e=bKeuee), Keee megj#ee eyebOeve eCeeueer (ISO 22000 e=bKeuee)
leLee Glheeo eceeCeve SJeb efvejer# eCe efvekeeeeW kes mebyebOe ceW iegCeJeee
ceevekeeW kees Deheveeves kes efueS Yeer eeslmeeefnle kejlee nw~ Yeejleere
GlheeoeW SJeb mesJeeDeeW keer iegCeJeee eeflemheOee&lcekelee ye{eves kes GsMe
kees eehle kejves kes efueS Yeejleere iegCeJeee heefj<eo (QCI) Deveghelee
cetueebk eve eCeeueer, efpemes Deblejje^er e mlej hej ceevelee oer ieF& nw,
keer mLeehevee kejkes osMe ceW iegCeJeee mebyebOeer DeefYeeeve kees Ske veereflehejke
efo Mee oslee nw~ Yeejleer e iegCeJeee heefj<eo mJeeb kes mebmLeeheve (Memo-
randum of Association) kes meeLe Ske iewj-ueeYekeejer mebmLee kes
he ceW hebp eerk e=le nw~ Yeejleere iegCeJeee heefj<eo 38 meomeeW keer Ske
heefj <eo eje meb eeefuele nw efpemeceW mejkee j Geesie leLee GheYeeseeDeeW
kee meceeve eefleefveefOelJe nw~ keetmeerDeeF& (QCI) kes DeOe#e keer efveegefe
Geesie eje mejkeej kees keer ieF& mebmlegefleeeW hej eOeeveceb$eer eje keer
peeleer nw~ Jele&ceeve ceW Fme heefj<eo kes DeOe#e Deeefo ue pewvegu e YeeF& nQ
efpevekeer efveegefe eOeeveceb$eer eje efmelebyej, 2014 ceW keer ieF& Leer~
Deeefoue pewvegue YeeF& cewkebspeer Fbef[ee kes hetJe& esejcewve jn egkes nQ~
65. Yeejle ceW ueIeg efJee yeQkeeW (SFBs) kees mLeeefhele kejves kee keee
eeesp eve nw?
1. ueIeg JeJemeee FkeeFeeW kees $e+Ce keer hetefle& kejvee
2. ueIeg Deewj meerceeble ke= <ekeeW kees $e+Ce keer hetefle& kejvee
3. egJ ee GeefceeeW kees efJeMes<ele: eeceerC e #es$eeW ceW Jeeheej mLeeefh ele
kejves kes efueS eeslmeeefnle kejvee
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 1 Deewj 2 (b) kesJeue 2 Deewj 3
(c) kesJeue 1 Deewj 3 (d) 1,2 Deewj 3
Gej (a)
efJeeer e meceeJesMeve kees osMeYej ceW hewueeves kes efueS efvepeer #es$e ceW es s
efJee yeQkeeW (Small Finance Banks) Je Yegieleeve yeQkeeW (Payments
Banks) keer mLeehevee keer Iees< eCee efJee ceb$eer DeCe pes ueer ves
pegueeF&, 2014 ceW keWere yepe ceW keer Leer~ Fve yeQkeeW keer mLeehevee kes
efueS Debe flece efoMee-efveoxMe Yeejleere efjpeJe& yeQke (RBI) ves 27 veJebyej,
2014 ceW peejer efkeS~ u eIeg efJ ee yeQkeeW keer mLeehevee kee GsMe (1)
cegKele: pevemebKee kes Jebef ele leLee Deuhe mesJee eehle Jeie& kes efueS
yeele kes meeOeveeW kee eeJeOeeve kejvee leLee (2) ueIeg keejesyeej FkeeFeeW,
ess Deewj meerceeble efkemeeveeW, ceeFees Deewj ueIeg GeesieeW leLee Demebieef"le
#es$e keer Deve mebmLeeDeeW kees Ge eeweese fiekeer, kece ueeiele heefjeeueveeW
kes ceeOece mes $e+Ce keer Deehete fle& kejvee nw~
66. DeeJeeme Deewj Menjer efJekeeme hej SefM eee hewefmeefheke cebef$ emlejere
meccesueve (APMCHUD), kes meboYe& ceW efvecveefueefKele keLeveeW
hej efJeeej keerefpeS-
mece-meeceef eke Ievee ee Je<e&-25
1. eLece APMCHUD Yeejle ceW 2006 ceW mebhevve ngDee,
efp emekee efJe<ee GYejles Menjer he - veerefle eefleefeeeSb
Deewj Meemeve mebjevee Lee~
2. Yeejle meYeer Jeeef<e&ke cebef$emlejere meccesueveeW keer cesp eyeeveer,
ADB, APEC Deewj ASEAN keer menYeeefielee mes kejlee nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/nQ-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej (d)
DeeJeeme Deewj Menjer efJekeeme Deewj SefMeee hewe fmeefh eke cebef$emlejere
meccesueve (APMCHUD) kee Deeeespeve 13-16 efomebyej, 2006 kes
ceOe veF& efouueer ceW efkeee ieee Lee, efp emekee efJe<ee (Theme) Lee-
Je<e& 2020 leke SefMeee-hewefmeefheke ceW melele MenjerkejCe nsleg Ske
ef<~ "JeW meccesueve kee Deeeespeve 14-16 efomebyej, 2016 kes ceOe
veF& efouueer ceW Deeeesefp ele efkeee ieee, efpemekee efJe<ee GYejles Menjer
he-veere fle eefleefeeeSb Deewj Meemeve mebjevee Lee~ Yeejle Fmekes meYeer
Jeeef< e&ke cebef$emlejere meccesueveeW keer cespeyeeveer veneR kejlee nw keeeWefke
otm eje meccesueve 12-14 ceF&, 2008 kes ceOe lesnjeve, F&jeve ceW mebhevve
ngDee Lee~
67. ueeskeleb$ e kee Glke= < iegC e en nw efke Jen efeeeMeerue yeveelee nw-
(a) meeOeejCe heg<eeW Deewj ceefnueeDeeW keer yegef Deewj eefj$e kee s~
(b) keee&heeueke vesle=lJe kees meMee yeveeves Jeeueer heefleeeW kees~
(c) ieefl eMeeru elee Deewj otjoefMe&lee mes ege Ske yesnlej Jeefe kees~
(d) meceefh e&le oueere keee&k elee&DeeW kes Ske mecetn kees
Gej (a)
ueeskeleb$e kee Glke=< iegCe en nw efke Jen meeOeejCe heg<eeW Deewj
ceefnueeDeeW kee r yegef Deewj eefj$e kees efeeeMeerue yeveelee nw~ ueeskeleb$e
ceW meeceeve veeieefjkeeW keer mecegoee ceW heee&h le Yeeieero ejer keer Dehes#ee
nesleer nw~ Ske Des veeieefjke keer meef ee Yeeieeroejer mJemLe meceepe
kes efvecee&C e kes efu eS cenlJehetCe& nw~ etbefke ueeskeleb$e kees Des veeieefjke
keer pejle nesleer nw, FmeefueS Jen Des Jeefe kee efJekeeme kejlee
nw~ ueeskeleebef$eke veeieefj kelee Ske yeewefke keee& nw efpemeceW Deece ueesieeW
kees jepeveere fleke cegeW Deewj GcceeroJeejeW kes yeejs ceW efvejblej efveCe&e uesves
keer pejle nesleer nw~ Fve efveCe&eeW kes efueS veeieefjke Ske-otmejs me s
yeele kejles nQ, Ske-otmejs mes meerKeles nQ Deewj De heveer yegef efJ ekeefmele
kejles nQ~
68. Skeerke= le Yegieleeve Deblejehe=<" (etefveheeF[ heWceW dme Fvjhesme/
UPI) kees keeee&e fvJele kejves mes efvecveefueefKele ceW mes efkemekes nesves
keer meJee&e fOeke mebYeeJelee nw?
(a) Dee@veueeFve Yegi eleeveeW kes efueS ceesyeeFue Jee@ues DeeJeMeke veneR
neWi es~
(b) ueieYeie oes oMekeeW ceW hetjer lejn Yeewefleke cege kee mLeeve
ef[efpeue ceg e ues uesieer~
Debke-7 pegueeF&, 2017 108
 (c) FDI DebleJee&n ceW Yeejer Je=ef nesieer~
(d) efveOe&ve JeefeeeW kees GheoeveeW (meefyme[erpe)
kee ele#e DeblejCe
([eFjske ^ebmehej) yengle eYeeJekeejer nes peeSiee~
Gej(a)
Skeerke=le Yegieleeve Deblejehe=<" (UPI) Ske lJeefjle Yegieleeve eCeeueer nw,
efpemes RBI efJeefveeefcele FkeeF& kes Yeejleere je^er e Yegi eleeve efveiece
(NPCI) ves efJekeefmele efk eee nw~ en IMPS DeJemebjevee kes DeeOeej
hej yevee ngDee Deewj efkemeer oes he#eeW kes yeQk e KeeleeW kes yeer e hewmeeW kes
legjble uesve-osve kees mcee&heesve kes ceeOece mes mebhevve kejlee nw~ en
eenke kees Ske yeQke Keeles mes efJ eefYevve JeeheeefjeeW (Merchants) kees
Dee@veueeFve ee Dee@heueeFve Yegieleeve keer megeJf eOee eoeve kejlee nw, Jen
Yeer efy evee efkemeer esef[ kee[& efJ eJejCe, IFSC kees[ ee ves yeQefkebie/
Jee@ues heemeJe[& keer hejsMeeveer kes~ UPI kee cegKe ueeYe uesve-osve kejvee
mejue Deewj Deemeeve yeveevee nw~ Fmes yeQke Keeles mes efuebke kejves kes yeeo
Jee@ues keer lejn e@heDehe efkeS efyevee efveyee&Oe Yegieleeve efkeee pee mekelee
nw~ Jee@ues ceW hewmes nQ ee veneR keer efeblee efkeS ef yevee meerOes yeQke
mLeeveeblejCe kes efueS UPI kee eeesi e kejvee Deemeeve neslee nw~
69. keYeer-keYeer meceeeejeW ceW FJeW nesj eFpeve, efmebieguewefjer, efm^bie
efLeejer Deewj mwC[[& cee@[ue pewmes Meyo efkeme m eboYe& ceW Deeles
nQ ?
(a) yeeeC[ kee es#eCe Deewj yeesOe
(b) mete& Deewj eb enCeeW kee DeOeeve
(c) he=LJeer keer ke#ee ceW GheeneW kee mLeeheve
(d) he=LJeer hej peerefJ ele peerJ eeW keer Glheefe Deewj eceefJekeeme
Gej(a)
FJeW nesj eFpeve- en Ske Ssmeer meercee (Boundary) nw, pees Debleefj#e
ceW yuewke-nesue kes eejeW Deesj kes #es$e kees heefjYeeef<ele kejleer nw~ Fmeer
meercee kes Deboj efkemeer Yeer Ievee kee es#eCe mebYeJe ve neR nw~
efmebieguewefj er- en Debleefj#e-keeue (Space-time) ceW Ske Ssmee mLeue
nw, peneb efkemeer Keieesu eere efheb[ kee ieglJeeke<e&Ce #es$e Deveble nes peelee
nw~
efm^bie efLeejer - FmeceW meYeer heoeLeeX SJeb yeueeW kees Skeue mewebe fleke
hejsK ee ceW meefcceefuele kej yeeeb[ kes cetue mlej keer JeeKee keCeeW kes
mLeeve hej kebheeeceeve efm^bie kes heoeW ceW keer peeleer nw~
mQ[[& cee@[ue- keCe Yeeweflekeer kee mQ[[& cee@[ue Ske Ssmee efmeeble
nw, efpemeceW yeeeb[ ceW %eele eej cetu e yeueeW ceW mes leerve (efJeegle
egbyekeer e, ogye&u e SJeb eyeue) keer JeeKee keer peeleer nw leLee meYeer %eele
cetue keCeeW kee JeieeakejCe efkeee peelee nw~
70. Yeejle ceW ke=ef<e kes meboYe& ceW, eee: meceeeejeW ceW Deeves Jeeues
peerveesc e DevegeceCe (peerveesce meerkeJeWefm ebie) keer lekeveerke kee
Deemevve YeefJe<e ceW efkeme ekeej Gheeesie efkeee pee mekelee nw?
1. efJeefYevve hemeueer heewO eeW ceW jesie eeflejesOe Deewj metKee meefn<Ceglee
kes efueS DeevegJeebefMeke metekeeW kee DeefYe%eeve kejves kes efueS
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
peerveesce DevegeceCe kee Gheeesie efkeee pee mekelee nw~
2. en lekeveerke hemeueer heewOeeW keer veF& efkemceeW kees efJekeefmele
kejves ceW ueieves Jeeues DeeJeMeke mecee kees Ieeves ceW ceoo
kejleer nw~
3. Fmekee eeesie hemeueeW ceW hees< eer- jesieeCeg mebyebOeeW kees mecePeves kes
efueS efkeee pee mekelee nw~
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2 Deewj 3
(c) kesJeue 1 Deewj 3 (d) 1,2 Deewj 3
Gej (d)
peerveesce DevegeceCe keer ke=ef<e #es$e ceW cenlJehetCe& Yetefc ekee nw~ Fmekee
eeesie DeevegJeebefM eke met ekee W keer heneeve kejves ceW efkeee pee mekelee nw,
pees hemeueeW ceW jesie eeflejesOekelee SJeb metKee meefn<Ceglee pewmes iegCeeW kees
efJekeefmele kejves nsleg DeeJeMeke nw~ Fmemes veF& hemeueeW kees efJekeefmele
kejves ceW kece mecee ueielee nw~ meeLe ner en hemeueeW ceW hees< eer-jesieeCeg
mebyebOeeW kees mecePeves keer ef< mes Yeer cenlJehetCe& nw~
71. mebmeoer e mJehe kes Meemeve kee ecegKe ueeYe en nw efke-
(a) keee&heeefuekee Deewj efJeOeeveceb[ue oesveeW mJeleb$ e he mes keee&
kejles nQ~
(b) en ve erefle keer efvejblejlee eoeve kejlee nw Deewj en DeefOeke
o#e nw~
(c) keee&heeefuekee, efJeOeeveceb[ue kes eefle Gejoeeer yevee jnlee nw~
(d) mejkee j kes DeOe#e kees efveJee&eve kes efyevee veneR yeouee pee
mekel ee~
Gej (c)
mebmeoere mJehe kes Meemeve kes ecegKe ueeYe mejkeej DeLee&le keee&heeefuekee
kee efJeOeeveceb[ue (efJeOeeefekee) kes eefle Gejoeeer nesvee nw~ Fme
Meemeve heefle ceW Ske Gejoeeer mejkeej kee ie"ve neslee nw~ JeemleJe
ceW mebmeoere Meemeve eCeeueer, u eeskeleebef$eke Meemeve keer Jen eCeeueer nw
efpemeceW keee&heeefuekee Deheveer ueeskeleebef$eke JewOelee efJeOeeefekee mes eehle
kejleer nw~ efJeOeeefekee mes ner keee&heeefuekee kee efvecee&Ce neslee nw~ Dele:
efJekeuhe (c) mener Gej nw~
72. Yeejle kes mebo Ye& ceW, efvecveefueefKele ceW mes keewve-mee DeefOekeejeW Deewj
kele&JeeW kes yeer e mener mebyebOe nw?
(a) DeefOekeej kele&JeeW kes meeLe men-meby ebefOele nQ~
(b) DeefOekeej Jeefeiele nQ, Dele: meceepe Deewj kele&JeeW mes mJeleb$e
nQ~
(c) veeieefjke kes JeefelJe kes efJ ekeeme kes efueS DeefOekeej, ve efke
kele&Je cenlJehetCe& nQ~
(d) jepe kes mLeeefelJe kes efueS kele&Je, ve efke Deef Oekeej,
cenlJehetCe& nQ~
Gej (a)
Debke- 7 pegueeF&, 2017 109

Yeejle kes mebo Ye& ceW DeefOekeej Deewj kele&J e Ske ner Jemleg kes oes ejCe
nQ~ ceeveJe JeefelJe kes efJekeeme kes efueS DeefOekeej cenlJehetCe& nesles nQ~
es efkemeer Jeefe kees mJeleb$e keee& kejves nsleg heee&hle #es$e GheueyOe
kejeles nQ Deewj Fme lejn Deelce-efJekeeme kee DeeOeej efveefce&le kejles nQ~
eeefh e ueeskeleebef$eke JeJemLee ceW DeefOekeejeW keer efJeMes<e cenee nw,
uese fkeve kele&JeeW keer DevegheefmLeefle ceW es DeLe&nerve nesles nQ~ Ske Jeefe kes
heeme DeefOekeej nQ, lees Gmes Des keeeeX ceW Dehevee eesieoeve osvee
eeefnS~ Jeefe kes Demeeceeefpeke keeeeX kees kejves kee DeefOekeej veneR
nw~ Jeefe kes DeefOekeej, meceepe hej Gmekes oeJes kees eoefMe&le kejles nQ
peyeefke kele&JeeW mes Jeefe hej meceepe kes oeJes kee mebkesle efceuelee nw~
Dele: Yeejle kes meboYe& ceW DeefOekeej, kele&JeeW kes meeLe men-mebyebefOele nQ~
73. Yeejle kes mebefJeOeeve kes efvecee&leeDeeW kee cele efvecveefueefKele ceW mes
efk emeceW eefleefyebefyele neslee nw?
(a) GsefMekee (b) cetu e DeefOekeej
(c) jepe keer veerefle kes efveosMeke lelJe (d) cetue kele&Je
Gej (a)
Yeejle kes mebe fJeOeeve kes efvecee&leeDeeW kee cele GsefMekee (The Pre-
amble) ceW eefleefyebefyele neslee nw~ en mebeJf eOeeve efvecee&leeDeeW keer ceve:efmLeefl e
kees mecePeves keer Ske kegbpeer nw~ en mebefJeOeeve efvecee&l eeDeeW kes efm eebleeW
kees eoefMe&le kejlee nw~ mebe fJeOeeve keer emleeJevee ves osMe keer efveeefle kees
Deekeej osves ceW ecegK e Yetefc ekee efveYeeF& nw~ 13 efomeby ej, 1946 kees
mebe fJeOeeve meYee kes mece#e peJeenjueeue vesn eje emlegl e GsMe
emleeJe kees 22 peveJejer, 1947 kees heeefjle efkeee ieee~ Fmes ner
mebe fJeOeeve kes emleeJevee kes he ceW mJeerk eej kej efueee ieee~
74. eefo Deehe keesefncee mes keesece keer ee$ee me[ke ceeie& mes kejles
nQ, lees Deehekees cetue mLeeve Deewj iebleJe mLeeve kees efceueekej
Yeejle kes Deboj kece-mes-kece efkeleves jepeeW ceW mes neskej iegpejvee
nes iee?
(a) 6 (b) 7
(c) 8 (d) 9
Gej(b)
keesefncee mes kees ece leke eefo meyemes eser me[ke ceeie& kee DevegmejCe
efkeee peee, lees Jen ceeie& veieeueQ[, Demece, heefMece yebieeue, Deesef[Mee,
DeebOe eosMe, leefceuevee[g SJeb kesjue jepeeW mes neskej iegpejsi ee~ Dele:
keesefncee mes kees ece leke keer me[ke ee$ee kejves hej kece-m es-kece 7
jepeeW mes DeJeMe iegpejvee he[siee~
75. Yeejle keer mebmeo efkemekes/efkevekes eje cebe$f eheefj <eo kes ke=leeW kes
Thej efveeb$eCe jKeleer nw?
1. mLeieve emleeJe
2. eMve keeue
3. Deveghetj ke eMve
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2 Deewj 3
mece-meeceef eke Ievee ee Je<e&-25
(c) kesJeue 1 Deewj 3 (d) 1,2 Deewj 3
Gej (d)
Yeejle keer mebmeo mLeieve emleeJe, eMve keeue leLee Deveghetj ke eMve kes
eje cebef$eheefj<eo kes ke= leeW hej efveeb$eCe jKeleer nw, efp emes Fme ekeej
mecePee pee mekelee nw-
mLeieve emleeJe - mLeieve emleeJe kee GsMe en neslee nw efke Jele&ceeve
DeLee&le leelkeeefu eke mebmeoere eefeee kees jeskekej DeefJeuebyeveere u eeske
cenlJe kes ceg s hej eee& keer peee~ mLeieve emleeJe kes efu eS ueeS i eS
efJe<ee ceW efvecveefueefKele yeeleW mhe< nesveer eeefn S-
(1) ceeceuee efveefMele mJehe kee nesvee eeefnS
(2) ue#ehejke nesvee eeefnS leLee
(3) DeefJeuebyeveere ueeske cenlJe kee nesvee eeefnS~
eMve keeue- elesk e m eove keer henu eer yew"ke kee henuee Ieb e eMve
keeue kenue elee nw~ oesveeW meoveeW ceW eleske yew" ke kes eejbYe ceW Ske
Iebs leke eMve efk eS peeles nQ Deewj Gmekes Gej efoS peeles nQ~
Deveghetj ke eMve - mebm eo kes elesk e meove ceW eMve meeceeveleee
cebe f$eeeW mes hets peeles nQ Deewj Jes eMve leerve esefCeeeW kes nesles nQ-
leejebefkele, Deleejebe fkele SJeb Deuhemet evee eMve~ leejebe fkele eMveeW hej
leejebke ueiee neslee nw, FmeefueS Fmes leejebke eMve kenle s nQ~ leeje befkele
eMve Jes eMve nesl es nQ efpevekee peJeeye ceewefKeke he mes mebyebe fOele ceb$eer
kees osvee he[lee nw~ lelheMeele eMvekelee& oes hetjke eMve Yeer het
mekelee nw~ Dele: Gheeg&e eMve kee mener Gej efJekeuhe (d) nw~
76. Yeejle keer mebmeo kes meboYe& ceW, efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej
keerefpeS -
1. iewj-mejkeejer efJeOeseke Ssmee efJ eOeseke nw, pees mebmeo kes Ssmes
meome eje emlegle efkeee peelee nw pees efveJee&efele vene R nw,
efkebleg Yeejle kes je^heefle eje veeceefveefo&< nw~
2. neue ner ceW, Yeejle keer mebmeo kes Fefleneme ceW henueer yeej
Ske iewj-mejkeejer efJeOeseke heeefjle efk eee ieee nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej (d)
iewj-mejkeejer efJeOeseke Gmes kenles nQ, efpemes mebmeo kes Ssm es meome
eje meove kes heue hej hegj:mLeeefhele efkeS peeles nQ pees ceb$eer veneR
nesles nQ peyeefk e mejkee jer e fJeOeseke Gme s kenles nQ efpemes efk emeer ceb$eer
eje meove kes heue hej hegj:mLeeefhele efk eS peeles nQ~ iewj- mejkeejer
efJeOeseke Yeer m eove ceW Ske eef eee kes lenle ueeF& peeleer nw~ iewj-
mejkeejer meomeeW kes efJeOesekeeW leLee mebkeuheeW meby ebOeer Ske meefceefle kee
ie"ve efkeee peelee nw~ Fme meefceefle kee ie"ve ueesk e meYee ceW efk eee
peelee nw~ meefceefle ceW kegue 15 meome nesles nQ leLee u eesk e meYee kes
GheeOe#e Fme meefceefle kee DeOe#e neslee nw~ Fme meefceefle kes efvecveefu eefKele
keee& nesles nQ-
Debke-7 pegueeF&, 2017 110
 (i) iewj-mejkeejer meomeeW kes efJeOesekeeW leLee mebkeuheeW kes efueS m ecee
efveele kejvee leLee
(ii) mebe fJeOeeve ceW mebMeesOeve kejves kes efueS iewj-mejkeejer meomeeW kes
efJeOesekeeW kees ueeske meYee ceW emlegle efkeS peeves kes hetJe& Gvekeer peebe
kejvee~
iewj-mejkeejer efJeOes eke mJeleb$elee kes yeeo mes Deye leke ueieYeie ope&ve
Yej iewj-mejkeejer efJeOes eke meove ceW heeefjle nes egkes nQ~ Dele: efoS ieS
Ghee&ge keLeve ceW mes ve lees (1) mener nw Deewj ve ner keLeve (2) mener
nw~
77. $e+iJeso-keeueerve DeeeeX Deewj efmebOeg Ieeer kes ueesieeW keer mebmke=efle kes
yeer e Deblej kes mebyebOe ceW, efvecveefueefKele keLeveeW ceW mes keewve-mee/
mes mener nw/nQ?
1. $e+iJeso-keeueerve Deee& keJee Deewj efMejm$eeCe (nsueces ) kee
Gheeesie kejles Les peyeefk e efmebOeg Ieeer meYelee kes ueesieeW ceW
Fvekes Gheeesie kee k eesF& mee#e venerb efceuelee~
2. $e+iJeso-keeueerve DeeeeX kees mJeCe&, eebo er Deewj leece kee %eeve
Lee peyeefk e efmebOeg Ieeer kes ueesieeW kees kesJeue leece Deewj ueewn
kee %eeve Lee~
3. $e+iJeso-keeueerve DeeeeX ves Iees[s kees heeuelet yevee efueee Lee
peyeefke Fme yeele kee keesF& mee#e veneR nw efke efmebO eg Ieeer
kes ueesie Fme heMeg kees peeveles Les~
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2 Deewj 3
(c) kesJeue 1 Deewj 3 (d) 1,2 Deewj 3
Gej(a)
$e+iJeso ceW keeJe (Jece&) kee GuuesKe nw leLee mebYeJele: $e+iJeso -keeueerve
Deee& ueewn SJeb mJeCe& mes efveefce&le keJee Deewj efMejm$eeCe (nsueces ) kee
eeesie kejles Les~ peyeefk e meQOeJe meYelee kes ueesieeW ceW Fmekes Gheeesie kee
keesF& mee#e eehle veneR neslee~ efm ebOeg meYelee kes mLeueeW kes GlKeveve mes
eehle eg mebyebOeer GhekejCe Deleble meeOeejCe keesef kes nQ pees Fme yeele
keer Deesj mebkesle kejles nQ efke Gvne Wves Yeewefleke megKe-megefJeOeeDeeW keer
Deesj ner efJeMes<e Oeeve efo ee Lee~ $e+iJeso -keeueerve DeeeeX kees mJeCe&,
eeboer Deewj leece kee %eeve Lee~ efmebOeg keeueerve ueesieeW kees kesJeue leece
SJeb keebmes kee ner %eeve Lee~ ueesns kee eeueve Gej Yeejle ceW 1000
F&. het.- 600 F&.het. kes ceOe ngDee Lee~ Dele: keLeve (2) ieuele nw~
$e+iJewefoke-keeueerve DeeeeX ves Iees[s kees heeuelet yevee efueee Lee, efpemekeer
meneelee mes Jes egeW ceW efJepee eehle kejles Les~ efm ebOeg meYelee kes
efJeefYevve mLeueeW ceW Yeer Iees[s kes mee#e eehle ngS nQ~ eLee- ceesnvepeeso[es
mes efceer keer yeveer Iees[s keer Deeke=efle, ueesLeue mes Iees[s keer leerve
ce=Ccetefle&eeb leLee megjkeesoe mes Iees[s keer nefeeW keer eeefh le ngF& nw~
Dele: keLeve (3) Yeer ieuele nw~ Fme ekeej keLeve (1) ner mener nw~
Dele: mener Gej efJekeuhe (a) nesi ee~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke- 7
78. hetJe& DeefOeiece keer ceevelee mkeerce (efjkeefiveMeve Dee@he eeej
ueefveie mkeerce) kee keYeer-keYeer meceeeejeW ceW efkeme mebo Ye& ceW
GuuesKe efkeee peelee nw?
(a) efvecee&Ce keee& ceW ueies kece&keejeW kes heejbheefj ke ceeieeX mes Dee|pele
keewMeue kee eceeCeve
(b) otjmLe DeefOeiece keee&eceeW kes efueS efJeMJeefJ eeeueeeW ceW JeefeeeW
kees hebp eerk e=le kejvee
(c) meeJe&peefveke #es$e kes keg GheeceeW ceW eeceerCe Deewj veiejere
efveOe&ve ueesieeW kes efu eS keg kegMeue keee& Deejef#ele kejvee
(d) je^e re keewMeue efJekeeme keee&ece kes DeOeerve eefMe#eCeeefLe& eeW
eje Deefp e&le keewMeue kee eceeCeve
Gej (a)
HetJ e& DeefOeiece keer ceevelee mkeerce efvecee&Ce keeeeX ceW ueies kece&keejeW kes
heejbheefjke ce eieeX mes Deefpe&le keewMeue kee s eceeefCele kejves kes efueS nw~
keewMeue efJekeeme Deewj Geefcelee ceb$eeuee (SceSme[erF&) kes eOeeveceb$eer
keewMeue ef Jekeeme eespevee (heerScekesJeerJeeF&) kes Debleie&le DeejheerSue
(efjkeefiveMeve Dee@he eeej ueefveie mkeerce) Ske ecegKe lelJe nw~ Fme
mkeerce kes Debleie&le 2016-20 kes yeer e Ske kejes[ ueesieebs kees keewMeue
DeeOeeefjle eefM e#eCe eoeve kejves keer eesp evee nw Deewj DeejheerSue 40
ueeKe Ssmes GcceeroJeejeW kes efueS nw efpevekes hetJ e& kes DevegYeJe Deewj
keewMeue kee cetueebkeve efkeee peeSiee Deewj eceeefCele efkeee peeSiee~
79. heeefjefm Leefleke ef<keesC e mes, hetJeea IeeeW Deewj heefMeceer IeeeW kes
yeer e Ske Dee mebheke& nesves kes he ceW efvecveefueefKele ceW mes
efkemekee cenlJe DeefOeke nw?
(a) melecebieuece yeeIe Deejef#ele #es$e (melecebieuece eFiej efjpeJe&)
(b) veuueeceuee Jeve
(c) veeiejnesue je^er e Geeve
(d) Mes<eeeuece peerJeceb[ue Deejef#ele #es$e (Mes<eeeuece yeeeesmheerej
efjpeJe&)
Gej (a)
melecebieuece yeeIe Deejef#ele #es$e (melecebieuece eFiej efjpeJe&) hetJeea
IeeeW SJeb heefMeceer IeeeW kes efceueve mLeue hej efm Lele nw~ yeeIe kes
DeueeJee Fme eFiej efjpeJe& ceW neLeer, ueke[yeiIee (Hyena), leWogDee
(Leopard) Fleeefo heeS peeles nQ~ en leefceuevee[g kee meyemes ye[e
JevepeerJe DeYeeejCe nw~ veuueeceue Jeve DeebOe eosMe ceW efm Lele nw~
veeiejnesue je^er e Geeve kevee&ke ceW efmLele nw~ Mes<eeeuece peerJ eceb[ue
Deejef#ele #es$e, DeebOe eosM e kee henuee peerJ eceb[ue Deejef#ele #es$e nw~
80. meceepe ceW meceevelee kes nesves kee Ske efveefnleeLe& en nw efke GmeceW-
(a) efJeMes< eeefOekeejeW kee DeYeeJe nw
(b) DeJejesOeeW kee DeYeeJe nw
(c) eeflemheOee& kee DeYeeJe nw
(d) efJeeejOeeje kee DeYeeJe nw
Gej (a)
pegueeF&, 2017 111
 meceevelee, efy evee efkemeer YesoYeeJe kes Jeefe kees meYeer megefJeOeeDeeW leLee
mebmeeOeveeW hej meceeve he mes hengbe Je efveeb$eCe eehle kejves kee
DeefOekeej nw~ en Ske ekeej mes vekeejelceke he ceW efJ eMes<eeefOekeejeW
kee DeYeeJe leLee mekeejelceke he ceW DeJemejeW keer meceevelee nw~
nsj eu[ ueemkeer kes Devegmeej, meceevelee kes efueS meceepe ceW efkemeer kees
efJeMes< eeefOekeej Yeer eehle veneR nesvee eeefnS~ meceevelee kee Ske meeceeve
DeLe& en ngDee efke jbie, vemue, peeefle, efuebie Deeefo kes DeeOeej hej
efkemeer Jeefe kes meeLe YesoYeeJe veneR efkeee pee mekelee Deewj efk emeer
Jeefe kees efJeMes<eeefOekeej veneR efoee pee mekelee~ Dele: meceepe ceW
meceevelee kes nesves kee Ske efveefnleeLe& en nw efke GmeceW efJ eMes<eeefOekeejeW
kee DeYeeJe nw~
81. JeeefCepe ceW eeefCepeele Deewj Jevemheefle-peele kes Jeeheej-mebyebOeer
efJeMues<eCe (^s[ efjuess[ Sveeefueefm eme Dee@he heewvee Sb[ heueesje
Fve kee@ceme&/TRAFFIC) kes mebo Ye& ceW efvecveefueefKele keLeveeW hej
efJeeej k eere fpeS-
1. TRAFFIC , mebege je^ heee&JejCe keee&ece (UNEP) kes
Debleie&le Ske yetjes nw~
2. TRAFFIC kee efceMeve en mege fveefMele kejvee nw efke Jeve
heeoheeW Deewj peblegDeeW kes Jeeheej mes eke=efle kes mebj #eCe kees
Keleje ve nes~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 , ve ner 2
Gej(b)
JeeefCepe ceW eeefCepeele Deewj Jevemheefle-peele kes Jeeheej mebyebOeer efJeMues<eCe
(^s[ efjues s[ Sveeefueefmeme Dee@he heewvee Sb[ heu eesje Fve kee@ceme&-
TRAFFIC) Ske iewj-mejkeejer mebie"ve (Non-government Or-
ganization) nw~ en melele efJekeeme SJeb pewJ e-efJeefJeOelee mebj#eCe kes
mebo Ye& ceW Jeve heeoheeW SJeb peblegDeeW kes Jeeheej hej efveiejeveer jKeves kee
keee& kejlee nw~ TRAFFIC kee efceMeve en megefveefMele kejvee nw efke
Jeve heeoheeW Deewj peblegDeeW kes Jeeheej mes eke=efle kes mebj#eCe kees Keleje
veneR nes~ TRAFFIC keer mLeehevee Je<e& 1976 ceW keer ieF& Leer~ en
WWF SJeb IUCN kee jCeveerefleke ie"yebOeve nw~ en UNEP kes
Debleie&le Ske yetjes veneR nw~
82. mebefJeOeeve kes 42JeW mebMeesOeve eje, efvecveefueefK ele ceW mes keewve-mee
efm eeble jepe keer veere fle kes efveosMeke lelJeeW ceW pees[e ieee Lee?
(a) heg <e Deewj m$eer oesveeW kes efu eS meceeve keee& kee meceeve Jesleve
(b) GeesieeW kes eyebOeve ceW keeceieejeW keer menYeeefielee
(c) keece, efMe#ee Deewj meeJe&p eefveke meneelee heeves kee DeefOekeej
(d) eefcekeeW kes efueS efveJee&n-eesie Jesleve SJeb keece keer ceeveJeere
oMeeSb megjef# ele kejvee
Gej(b)
mece-meeceef eke Ievee ee Je<e&-25
Yeejleere mebefJ eOeeve kes Devegso 43( ke) DeLee&le GeesieeW kes eyebOeve ceW
menYeeefielee 42JeW mebeJf eOeeve mebMeesOeve, 1976 eje pees[e ieee~ Devegso
43( ke) kes Devegmeej, jepe efkemeer Geesie ceW ueies ngS GheeceeW
(Undertakings), mLeeheveeW (Establishments) ee Deve mebi e"veeW
kes eyebOe ceW kece&k eejeW kee Yeeie uesvee megevf eefMele kejves kes efu eS
Gheege efJ eOeeve eje ee efkemeer Deve jerefle mes keoce G"eSiee~
83. efvecveefueefKele keLeveeW ceW mes keewve-mee Ske mener nw?
(a) DeefOekeej veeieefjkeeW kes efJe jepe kes oeJes nQ~
(b) DeefOekeej Jes efJeMes<eeefOekeej nQ pees efkemeer jepe kes mebeJf eOeeve ceW
meceeefJ e< nQ~
(c) DeefOekeej jepe kes efJe veeieefjkeeW kes oeJes nQ~
(d) DeefOekeej DeefOekeebMe ueesieeW kes efJe keg veeieefjkeeW kes
efJeMes<eeefOekeej nQ~
Gej (c)
DeefOekeej ceeveJe JeefelJe kes mecee efJekeeme keer DeefveJeee& Dehes#eeSb nQ~
DeefOekeej mes ner cetueeefOekeej SJeb ceeveJeeefOekeej kee pevce ngD ee nw~
Fvekes DeYeeJe ceW ceeveJe kee yeewefke, vewefleke, DeeOeeeflceke leLee ueewefkeke
GlLeeve yeeefOele nes peeSiee SJeb ceeveJe peerJeve heMegJele nes peeSiee~
DeefOekeej jepe Meefe hej meerceeSb nQ~ en jepe keee&Jeener (State
action) kes efJe eleeYetefle (Guarantee) nw~ Dele: DeefOekeej
jepe kes efJ e veeieefjkeeW kes oeJes nQ~
84. efvecveefueefKele ceW mes keewve efJeMJe kes osMeeW kes efueS meeJe&Yeewce ueQefieke
Deblejeue metekeebke (iueesyeue peW[j iewhe Fb[skeme) kee esCeerkejCe
eoeve kejlee nw?
(a) efJeMJe DeeefLe&k e cebe
(b) UN ceeveJe DeefOekeej heefj<eo
(c) UN Jetceve
(d) efJeMJe mJeemLe mebie"ve
Gej (a)
JewefMJeke ueQefieke D eblejeue met ekeebke, ueQefieke meceevelee kees ceeheves kes
efu eS yeveeee ieee metekeebke nw, pees efJeMJe DeeefLe&ke cebe eje Je<e&
2006 mes eleske Je<e& peejer efkeee pee jne nw~ JewefMJeke ueQe fieke Deblejeue
metekeebke, 2016 ceW DeeFmeueQ[ kees henuee peyeefk e eceve kees Debeflece
(144 Jeeb) mLeeve eehle ngDee nw~ Yeejle kees Fme metekeebke ceW 87Jeeb
mLeeve eehle ngDee~
85. mcee& Fbef[ee nwk eLee@ve 2017 kes meboYe& ceW, efvecveefueefKele ceW mes
keewve-mee/mes keLeve mener nw/ nQ?
1. en nceejs osMe kes eleske Menj kees Ske oMeke ceW mcee&
efmeer kes he ceW efJekeefmele kejves kes efueS keW eje
eeeese fpele Ske mkeerce nw~
2. en nceejs osMe keer Devesk e mecemeeDeeW kee meceeOeeve kejves
kes efueS veF& e f[efpeue eeweesefiekeer veJeeJele&veeW kes DeefYe%eeve
Debke-7 pegueeF&, 2017 112
 keer Ske henue nw~
3. en Ske keee&ece nw efpemekee ue#e Ske oMeke ceW nceejs
osMe ceW meYeer efJeeere uesve-osveeW kees hetjer lejn mes ef[efpeue
kejvee nw~
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 1 Deewj 3 (b) kesJeue 2
(c) kesJeue 3 (d) kesJeue 2 Deewj 3
Gej(b)
9 veJebyej, 2016 kees keWere ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer ekeeMe
peeJe[skej ves mcee& Fbef[ee nwke Lee@ve, 2017 kee GodIeeve efk eee
Lee~ Fme henue kee GsMe Yeejle kes meYeer eeweesefiekeer mebmLeeveeW leke
hengbe yeveevee leLee osMe kes mece#e efJeeceeve peefue mecemeeDeeW kes
DeefYeveJe meceeOeeve nsleg e$eeW kes mece#e egv eewleer emlegle kejvee Lee~
mcee& Fbe[f ee nwkeLee@ve, 2017 DeefKeue Yeejleere mlej hej ueieeleej 36
Iebs leke mebeeefuele Ske ef[efp eue ees eeefcebie eefleeese fielee Leer efp emeceW
e$e erceeW kes ceOe efkemeer efoS ieS mecemee keLeve kes DeefYeveJe
meceeOeeve nsleg eeflemheOee& Deeeesefpele ngF &~
86. ceewefke veerefl e meefceefle (ceesves jer hee@efuemeer keceser/ MPC) kes
mebyebOe ceW efvecveefueefKele keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/nQ?
1. en RBI keer ceeveke (yeWeceeke& ) yeepe ojeW kee efveOee&j Ce
kejleer nw~
2. en Ske 12 meomeere efvekeee nw, efp emeceW RBI kee ieJeve&j
Meeefc eue nw leLee elesk e Je<e& Fmekee hegveie&"ve efkeee peelee nw~
3. en keWere efJee ceb$eer keer DeOe#elee ceW keee& kejleer nw~
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 1
(b) kes Jeue 1 Deewj 2
(c) kesJeue 3
(d) kesJeue 2 Deewj 3
Gej(a)
mejkeej eje ceewe fke veerefle (veerefleiele ojeW eLee - jshees, efjJeme& jshees
Deeefo) kes efvecee&Ce SJeb meceer#ee kes efueS ieef"le : meomeere meefceefle
efpemes efJ ee DeefOeefveece, 2016 eje mebMeese fOele RBI Act, 1934 keer
Oeeje 45ZB kes lenle JewOeeefveke Deewj mebm Leeiele {ebee eoeve efkeee
ieee nw~ Fme meefceefle ceW efjpeJe& yeQke kes ieJeve&j meefnle leerve eefl eefveefOeeeW
leLee mejkee j eje veeefc ele leerve eefleefveefOeeeW kee eeJeOeeve jKee ieee
nw~ Fme : meomeere meefceefle ceW DeOe#e [e@. Gefp e&le hesue (RBI
Governer ) kes DeueeJee GheieJeve&j [e@. efJejue Jeer. Deeeee& Deewj
keee&keejer efveosMeke [e@. ceeFkeue osJeyele hee$e (efjpeJe& yeQke kes eefleefveefOe)
peyeefke ees. esleve Iees, ees. heeceer ogDee SJeb ees. jJeeR {esu eefk eee
mejkeej kes eefleefveefOe kes he ceW meome ceveesveerle nQ~ meefceefle kes
meomeeW kee keee&keeue 4 Je<e& kee nesiee leLee meefceefle keer yew"ke Ske
Je<e& ceW kece-mes-kece 4 yeej Deeeesefp ele nesieer~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
87. ceefCehegjer mebkeerle&ve kes meboYe& ceW efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej
keerefpeS -
1. en ieerle Deewj ve=le kee eoMe&ve nw~
2. kes Jeue kejleeue (efm ebyeue) ner Jen Skecee$e Jeeeeb$ e nw, pees
Fme eoMe&ve ceW eege neslee nw~
3. en YeieJeeve ke= <Ce kes peerJeve Deewj ueerueeDeeW kees JeefCe&le kejves
kes efueS eoefMe&le efk eee peelee nw~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
(a) 1, 2 Deewj 3 (b) kesJeue 1 Deewj 3
(c) kesJeue 2 Deewj 3 (d) kesJeue 1
Gej (b)
mebkeerle&ve, efJeefYevve meebmke=efleke, Oeeefce&k e DeJemejeW Deewj Jew<CeJe ueesieeW kes
peerJ eve ceW efJeefYevve ejCeeW kees efeef le kejves kes efueS ceefCehegj kes
cewo eveeW ceW cebefojeW Deewj Iejsuet mLeeveeW hej eoMe&v e keer peeves Jeeueer
keueelceke ieeeve, [^efcebi e Deewj ve=le keuee kee Ske he nw~ mebkeerle&ve
kee eoMe&ve cebefoj kes kebs ceW efk eee peelee nw~ FmeceW oes ce=obie Jeeoke
Deewj ueieYeie ome ieeeke leLee vele&ke ieeeve ve=le kes ceeOece mes ke=<Ce
kes peerJ eve Deewj ueerueeDeeW kee JeCe&ve kejles nQ~ Fme ve=le ceW hegbie eesuees
(ce=o bie) kee eeesie neslee nw~ Dele: Fmes ce=o bie keerle&ve, hegbi e eesuees ee
Oetceue DeLeJee veeke ve=le Yeer kene peelee nw~ mebkeerle&ve kees Je<e& 2013
ceW Yeejle keer Deesj mes etvesm kees kes ceeveJelee kes Decetle& meebmke=e fleke
efJejemele keer eefleefveefOe meteer ceW veeceebefkele 14 lelJeeW ceW mes Ske lelJe kes
he ceW Meeefceue efkeee ieee nw~ kesJeue kejleeue (efmeby eue) veeceke
Jeeeeb$e kee eeesie vethee ve=le ceW efkeee peelee nw~
88. efvecveefueefKele ceW mes keewve efyeef Me Meemeve kes oewjeve Yeejle ceW
jweleJee[er yeboesy emle kes eejbYe efkeS peeves mes mebye Lee/Les?
1. uee@[& kee@ve&Jeeefueme
2. DeueskepeW[j jer[
3. Lee@ceme cegvejes
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 1 Deewj 3
(c) kesJeue 2 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 3
Gej (c)
jweleJee[er yeboesyemle Debesp eeW eje Yeejle ceW Yet-jepemJe Jemetueer nsleg
ueeiet keer ieF& Ske eCeeueer Leer~ Depesk epeW[j jer[ ves ceeme esm eer[Wmeer
ceW meJe&eLece 1792 F&. ceW leefceuevee[g kes yeejecenue #es$e ceW jweleJee[er
JeJemLee ueeiet efkeee~ Lee@ceme cegvejes ves 1809 F&. c eW keg #es$eeW cebs
Fmekees ueeiet efkeee~ 1820 F&. ceW ceeme kee ieJeve&j yeveves hej Gmeves
Fmes ceeme ceW ueeiet efkeee~ cegvejes kes efMe<e Sueefhebmve ves Fmes yee@cyes
esmeer[Wmeer ceW ueeiet efkeee~ mebhetCe& efy eef Me Yeejle kes 51 eefleMele #es$e
(ceeme, yebyeF& kes keg efnmmes, hetJ eea yebieeue, Demece SJeb kegie&) ceW en
JeJemLee ueeiet keer ieF& Leer~ Fme JeJemLee kes Debleie&le jweleeW kees Yetefce
kee ceeefuekeevee nke efoee ieee, efp emekes eje es ele#e he mes meerOes
Debke- 7 pegueeF&, 2017 113
 ee Jeefeiele he mes Yet- jepemJe Deoe kejves kes efueS Gejoeeer Les~
1836 F&. kes yeeo efJeieves Deewj ieesu[efmceLe eje Fme JeJemLee ceW
megOeej efkeS ieS~ uee@[& keeve&Jeeefu eme ves 1791 F&. ceW yebieeue ceW mLeeeer
yeboesy emle keer MegDeele keer Leer, pees efke eejbY e ceW yebieeue, efyenej leLee
G[ ermee ceW ome Je<eeae yeboesyemle Lee, efp emes 1793 F&. ceW yees[& Dee@he
[eejsk ejer keer Devegceefle mes mLeeeer kej efo ee ieee~
89. eot<eCe keer mecemeeDeeW kee meceeOeeve kejves kes meboYe& ceW, pewJeesheeejCe
(yeeeesjsceeref[SMeve) lekeveerke kes keewve-mee/mes ueeYe nw/nQ?
1. en eke=efle ceW Ieefle nesves Jeeueer pewJeefvecveerkejCe eefeee kee
ner mebJ eOe&ve kej eot< eCe kees mJe kejves keer lekeveerke nw~
2. kew[efceece Deewj ues[ pewmeer Yeejer OeelegDeeW mes ege efkemeer Yeer
mebo t<eke kees met#cepeerJeeW kes eeesie mes pewJeesheeejCe eje
menpe ner Deewj hetjer lejn Gheeeefjle efkeee pee mekelee nw~
3. pewJeesheeejCe kes efueS efJeMes<ele: DeefYekeefuhele met#cepeerJeeW kees
me=efpele kejves kes efueS DeevegJ ebefM eke Fbp eerefveejer (pesvesefke
Fbpeerefveeefj bie) kee Gheeesie efkeee pee mekelee nw~
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2 Deewj 3
(c) kesJeue 1 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 3
Gej (c)
met#ce peerJeeW kes eeesie eje heee&JejCe mes efJe<ewu es (Toxic) eot< eke
heoeLeeX kes efve<keemeve keer eef eee pewJeesheeejCe (Bio-remediation)
kenueeleer nw~ en eke=efle ceW Ieefle nesves Jeeueer pewJeefvecveerkejCe eef eee
kee ner mebJ eOe&ve kej eot<eCe kees mJe kejves keer lekeveerke nw~ hejbleg
keF& ekee j keer Yeejer OeelegDeeW mes ege eot<ekeeW kees pewJeheeejCe efJ eefOe
eje veneR Gheeeefjle efkeee pee mekelee nw~ GoenjCe kes efueS
kew [efceece Je ues[ pewmeer Yeejer OeelegDeeW mes ege efkemeer Yeer mebot<eke kees
met#cepeerJ eeW kes eeesi e mes pewJeesheeejCe eje menpe ner Deewj hetjer lejn
Gheeeefjle veneR efkeee pee mekelee nw~ pewJeesheeejCe kes efueS efJeMes<ele:
DeefYekeefuhele met#cepeerJeeW kees me=epf ele kejves kes efu eS DeevegJebefMeke Fbpeerevf eejer
(pesvesefke Fbpeerefveeefjbie) kee Gheeesie efkeee pee mekelee nw~ GoenjCeleee,
meghejyeie Pseudomonas putida pees pesvesef ke Fbpeerefveeefjbie lekeveerk e
eje efveefce&le efkeee ieee nw~ meceg ceW hewues lewu eere hebke (Oil Spill) kees
meceehle kejves ceW cenlJehetCe& Yetefcekee efveYeelee nw~
90. 1929 kee Jeeheej efJeJeeo DeefOeefveece (^s[ ef[mhetdm e Ske )
efvecveefueefKele ceW mes efkemekee GheyebOe kejlee nw?
(a) GeesieeW kes eyebOeve ceW keeceieejeW kee r Yeeieeroejer
(b) Deeweese fieke Peie[eW kes oceve kes efueS eyebOeve kes heeme ceveceeveer
kejves keer Meefe
(c) Jeeheej efJeJeeo keer efmLeefle ceW efyeef Me veeeeuee eje nmle#eshe
(d) DeefOekejCeeW (ef ^yetveume) keer eCeeueer leLee n[leeueeW hej jeske
Gej(d)
mece-meeceef eke Ievee ee Je<e&-25
Je<e& 1929 kee Jeeheej efJeJeeo DeefOeefveece eeeesefieke leewj hej heeb e Je<e&
kes efueS ueeiet efkeee ieee Lee~ Fme DeefOeefveece eje Jeeheej efJeJeeoeW kes
peeb e SJeb meceeOeeve nsleg mecePeewlee yees[& (Board of Conciliation)
leLee peebe veeeeuee (Court of inquiry) kes ie"ve kee eeJeOeeve
efkeee ieee~ DeefOeefveece eje jsu eJes, [eke, sueereehe leLee sueerheesve
pewmeer meeJe&p eefveke he mes Gheeesieer mesJeeDeeW ceW efy evee hetJe& metevee kes
n[ leeue DeLeJee leeueeyeboer kee s efveef<e kej efoee ieee~
91. mLeeveere mJeMeemeve keer meJeexece JeeKee en keer pee mekeleer nw
efke en Ske eeesie nw-
(a) mebIeJeeo kee
(b) ueeskeleebef$eke efJekeW erkejCe kee
(c) eMeemekeere eleeeespeve kee
(d) ele#e ueeskeleb$e kee
Gej (b)
mJeeee Meemeve keer FkeeFeeW kes he ceW eece hebeeeleeW keer mLeehevee kes
efu eS je^efhelee cenelcee ieebOeer ves yengle DeefOeke yeue efoee Lee~ efJeuebye
mes ner mener 73JeW SJeb 74Jebs mebefJ eOeeve mebMeesO eve eje Fve eece hebeeeleeW
SJeb veiejheeefu ekeeDeeW keer mLeehevee kejkes leLee GvnW mebJ ewOeeefveke ceevelee
eoeve kejkes Ske mejenveere keee& efke ee ieee nw~ mebefJeOeeve kee Yeeie-
9, 73 JeW Deewj Yeeie 9-ke, 74JeW mebefJeOeeve mebMeesO eve eje 1992 ceW pees[s
ieS~ mebeJf eOeeve kes 73JeW mebMeesOeve eje hebeeeleer jepe mebmLeeDeeW kees
Deewj 74 JeW mebMeesO eve eje veiejheeefu ekee DeeW kees mebJ ewOeeefveke ceevelee
eoeve keer ieF& nw~ Gheeg&e mebM eesOeve Devegso 40 kes Devegm ejCe ceW
efkeee ieee nw~ hebeeeleer jepe leLee veiejheeefuekee pewmeer mLeeveere
mJeMeemeve keer mLeehevee kejvee ueeskeleebef$eke eefeee kee efJekeWerk ejCe nw~
92. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefp eS-
Yeejle kes mebeJf eOeeve kes mebo Ye& ceW jepe keer veerefle kes efveosMeke lelJe
1. efJeOeeefekee kes ke=leeW hej efveyeOeve kejles nQ~
2. keee&heeefuekee kes ke= leeW hej efveyeOeve kejles nQ~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
(a) kesJeue 1 (b) kesJeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1, ve ner 2
Gej (d)
veerefle efveosMeke lelJeeW ceW Jes G sMe SJeb ue#e efveefnle nQ efpevekee heeueve
kejvee jepe kee kele&Je nw~ mebe fJeOeeve keer GsefMekee ceW heefj keefu hele
ueeske efnlekeejer jepe SJeb meceepeJeeoer meceepe keer mLeehevee kee
DeeoMe& leYeer eehle efkeee pee mekelee nw peyeefk e mejkeej veerefle efveosMeke
efmeeble kees ueeiet kejves kee eelve kejs~ Deepe nce Ske keueeCekeejer
jepe kes veeieefjke nQ, efpemekee kele&Je peve meeOeejCe kes megKe SJeb
mece=ef keer DeefYeJe=e f kejvee nw~ Fmeer GsMe mes veerefle efveosMeke
efmeebleeW ceW keg DeeefLe&ke Deewj meeceeefp eke ue#eeW kees efveefnle efk eee
ieee nw, efp emekee heeueve jepeeW kees kejvee DeYeer< nw~ je pe kee en
kele&Je nw efk e pevelee kes efnle leLee DeeefLe&ke ueesk eleb$e keer mLeehevee kes
Debke-7 pegueeF&, 2017 114
 efueS Fvekees eLeeMeefe keeee&e fvJele kejves kee eeeme kejs~ Dele:
Gheeg&e JeeKee mes mhe< nw efke Yeejle kes mebe fJeOeeve kes mebo Ye& ceW
jepe keer veerefle kes efveosMeke lelJe ve lees efJeOeeefekee kes ke= leeW hej
efveyeOeve nQ Deewj ve ner keee& heeefuekee kes ke=leeW hej efveyeOeve~
93. meceeeejeW ceW Deeves Jeeuee ef[efpeue Skeue yeepeej keee&veerefle
(ef[efpeue efmebieue ceekex m^sspeer) heo efkemes efveefo<& kejlee nw?
(a) ASEAN kees (b) BRICS kees
(c) EU kees (d) G20 kees
Gej (c)
ef[efpeue Skeue yeepeej keee&veerefle kee mebyebOe etjesh eer e mebIe (Euro-
pean Union) mes nw~ Fmes mebIe kes osMeeW kes ceOe Jeeheej ceW Deeves
Jeeues DeJejesOeeW kees otj kejves leLee YeeJeer Jeeheej SJeb jespeieej mebYeeJeveeDeeW
kes oesnve nsleg Deheveeee ieee nw~
94. Yeejle ceW Ske Ssmee mLeeve nw, peneb eefo Deehe meceg efkeveejs Ke[s
neskej meceg kee DeJeueesk eve kejW, lees Deehe heeSbies efke efove ceW
oes yeej meceger peue leere jsK ee mes keg efkeueesceerj heers keer
Deesj euee peelee nw Deewj efhej le hej Jeeheme Deelee nw Deewj
peye peue heer s ne neslee nw, leye Deehe JeemleJe ceW meceg leue hej
eue mekeles nQ~ en Devet" er Ievee keneb osKeer peeleer nw?
(a) YeeJeveiej ceW
(b) Yeercege fvehevece ceW
(c) eebo erhegj ceW
(d) veeieheefvece ceW
Gej (c)
Gheeg&e heefj Ievee Deesef[ Mee jepe kes eebo erhegj meceg er le hej Ieefle
nesleer nw~ Ssmee efove ceW oes yeej pJeej-Yees kes keejCe neslee nw~
95. yesveeceer mebheefe uesve-osve kee efve<esOe DeefOeefveece, 1988' (PBPT
DeefOeefveece ) kes meboYe& ceW efvecveefueefKele keLeveeW hej efJ eeej keerefpeS-
1. efkemeer mebheef e kee uesve-osve yesveeceer uesve-osve venerb mecePee
peeSiee, eefo mebheefe kee ceeefueke Gme uesve-osve kes yeejs ceW
DeJeiele venerb nw~
2. yesv eeceer heeF& ieF& mebheefeeeb mejkeej eje peyle efkeS peeves
kes efueS oeeer nebsieer~
3. en DeefOeefveece peebe kes efueS leerve eeefOekeeefj eeW kee GheyebOe
kejlee nw, efkebleg en efkemeer Deheerueere efeeeefJ eefOe kee GheyebOe
venerb kejlee~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
(a) kesJeue 1
(b) kes Jeue 2
(c) kesJeue 1 Deewj 3
(d) kesJeue 2 Deewj 3
Gej(b)
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke- 7
yesveeceer mebheefe uesve-osve efve<esOe DeefOeefveece, 1988 Je<e& 2016 ceW mebMeesefOele
nes egkee nw~ Fmes yesveeceer uesve-osve (efve<esOe) mebMeesOeve DeefOeefveece,
2016 kene peelee nw~ keLeve (1) Fme efmeebl e hej DeeOeeefjle nw efke
keesF& efJeefOe kee GuuebIeve kejs Deewj en kens efk e cegPes efJeefOe kee %eeve
veneR Lee, en #eceeeesie veneR nw~ Dele: keLeve (1) Demele nw~ keLeve
(2) mele nw keeeWefke yesveeceer heeF& ieF& mebheefeeeb mejkeej efyevee eeflekej
efo S peyle kej mekeleer nw~ keLeve (3) Yeer Demele nw, keeeWefke Ge
DeefOeefveece ceW Deheeru e kee eeJeOeeve nw~
96. keg keejCeeW JeMe eefo efleleefueeeW keer peeefle (mheerMeerpe) keer
mebKee ceW ye[ er efiejeJe nesleer nw, lees Fmekee/Fmekes mebYeeefJ ele
heefj Ceece keee nes mekelee/mekeles nw/ nQ?
1. keg heewOeeW kes hejeieCe hej eefleketue eYeeJe he[ mekelee nw~
2. keg ke= <e heewOeeW ceW keJekeere mebeceCe eeb[ he mes ye{
mekelee nw~
3. Fmekes keejCe yejeX, cekeef[eeW Deewj heef#eeeW keer keg epeeefleeeW
keer meceef< ceW efiejeJe nes mekeleer nw~
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
(a) kesJeue 1
(b) kesJeue 2 Deewj 3
(c) kesJeue 1 Deewj 3
(d) 1, 2 Deewj 3
Gej (c)
efleleefueeeb keF& heg< heere heewOeeW kes hejeieCe ceW cenl JehetCe& Yetefc ekee efveYeeleer
nQ, Dele: Fvekeer mebK ee ceW efiejeJe mes heewOeeW kes hejeieCe hej eefleketue
eYeeJe he[ mekelee nw~ efleleefu eeeb Keee e=bKeuee ceW efvecve meome
(Lower Member) kes he ceW keee& kejleer nQ~ en yejx, ceke[er,
he#eer, ces {ke, mehe& Fleeefo kee Yeesp eve nQ~ Dele: efleleefueeeW keer
mebK ee ceW efiejeJe mes Fme Keee e=bK euee hej Yeer eefleketue eYeeJe he[
mekelee nw~
97. MewJeeue DeeOeeefjle pewJe-FOeveeW kee Glheeove mebYeJe nw uesefkeve Fme
Geesie kes mebJeOe&ve ceW efJekeemeMeerue osMeeW keer keee mebYeeefJele meercee/
meerceeSb nw/nQ?
1. MewJeeue DeeOeeefj le pewJe-FOeveeW kee Glheeove kesJeue meceg eW ceW
ner mebYeJe nw, ceneerheeW hej vener~b
2. MewJeeue DeeOeeefj le pewJe-FOe ve Glheeove kees mLeeefhele kejves
Deewj Fbpeerefveejer kejves nsleg efvecee&Ce hetje nesves leke Ge
mlejere efJeMes<e%elee/eeweesefiekeer k eer pejle nesleer nw~
3. DeeefLe&ke he mes JeJenee& Glheeove kes efueS ye[s hewceeves hej
mege fJeOeeDeeW keer mLeehevee keer DeeJeMekelee nesleer nw efpememes
heeefj efmLeefleke SJeb meeceeefpeke mejeskeej Glhevve nes mekeles
nQ~
pegueeF&, 2017 115
 veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 1 Deewj 2
(b) kes Jeue 2 Deewj 3
(c) kesJeue 3
(d) 1, 2 Deewj 3
Gej(b)
MewJeeue DeeOeeefjle pewJe-FOeveeW kee Glheeove mecegeW SJeb ceneerheeW oesveeW
ceW mebYeJe nw~ Dele: keLeve (1) Demele nw~ Fve FOeveeW kes Glheeove SJeb
DeefYeeebe f$ekeer kejves nsl eg Ge mlej keer efJeMes<e%elee keer DeeJeMekelee
nesleer nw, meeLe ner DeefOeke Glheeove kes e fueS ve Jeeeej nsleg Yeer %eeve
SJeb DevegYeJe keer DeeJeMekelee nesleer nw~ ogye&ue efveJesMe efmLeefle Jeeues
efJekeemeMeerue osMeeW ceW Fme ekeej kes FOeve kee Glheeove keef"ve nw,
keeeWefke Fme nsleg DeefOeke hetbpeer efveJesMe keer pejle he[leer nw, meeLe ner
DeeefLe&ke he mes JeJenee& Glheeove kes efueS ye[s hewceeves hej mege fJeOeeDeeW
keer mLeehevee mes heeefjefmLeeflekeer SJeb meceepe eefleketue he mes eYeeefJele
nes m ekeles nQ~
98. efvecveefueefKele ceW mes keewve-mes je^e re hees<eCe efceMeve (vesMeveue
vetef ^Meve efceMeve) kes GsMe nQ?
1. ieYe&Jeleer ceefnueeDeeW leLee mle veheeve kejeves Jeeueer ceeleeDeeW ceW
keghees<eCe mes mebyebOeer peeiekelee Glhevve kejvee~
2. es s yeeeW, efk eMeesefjeeW leLee ceefnueeDeeW ceW jeeuhelee keer
Ievee kees kece kejvee~
3. yeepeje, ceese Deveepe leLee Deheefj<ke=le eeJeue kes GheYeesie
kees ye{evee~
4. cegieea kes Deb[eW kes GheYeesie kees ye{evee~
veeres efo S ieS ket kee eeesie kej mener Gej ege fveS-
(a) kesJeue 1 Deewj 2
(b) kes Jeue 1, 2 Deewj 3
(c) kesJeue 1, 2 Deewj 4
(d) kesJeue 3 Deewj 4
Gej (a)
je^ere hees<eCe efceMeve kee keeee&vJeeve ceefnuee SJeb yeeue efJekeeme
ceb$eeuee eje Yeejle kes 200 iebYeerj efmLeefl e Jeeues efpeueeW ceW yeeeW,
efkeMeese fjeeW SJeb ceefnueeDeeW kes hees< eCe mlej ceW megOeej ueeves leLee GveceW
mJeemLe kes eefle peeiekelee ye{eves nsleg efeeeefvJele efkeee pee jne nw~
Fmekee ecegK e GsMe ieYe&Jeleer leLee mleveheeve kejeves Jeeueer ceefnueeDeeW
kees keghees< eCe kes eefle peeieke kejvee leLee es s yeeeW, efkeMeesefjeeW
leLee ceefnueeDeeW ceW jeeuhelee keer Ievee kees kece kejvee nw~ ceess
DeveepeeW leLee cegieea kes D eb[eW kes GheYeesi e kees ye{evee Fmekee GsMe
veneR nw~ yepe 2017-18 ceW Fme efceMeve nsleg 1500 kejes[ hees
DeeJebe fle efkeS ieS nQ, pees efheues Je<e& kes yepe DeeJebve 175 kejes[
hees mes keeheer DeefOeke nw~ en mejkeej keer ceefnueeDeeW SJeb efkeMeesefjeeW
kes mJeemLe SJeb hees<eCe kes eefle eefleyelee kees oMee&lee nw~
mece-meeceef eke Ievee ee Je<e&-25
99. efvecveefueefKele keLeveeW hej efJeeej keerefp eS-
1. hewke jer Ske, 1881 Deeweesefieke keeceieejeW keer cepeotjer
efveele kejves kes efueS Deewj keeceieejeW kees cepeotj mebIe
yeveeves osves keer ef< mes heeefj le efkeee ieee Lee~
2. Sve. Sce. ueesKeb[s ef yee fMe Yeejle ceW cepeotj Deeboesueve
mebieef"le kejves ceW Deeieeceer Les~
Gheeg&e keLeveeW ceW mes keewve-mee/mes mener nw/ nQ?
(a) kesJeue 1
(b) kes Jeue 2
(c) 1 Deewj 2 oesveeW
(d) ve lees 1, ve ner 2
Gej (b)
eLece keejKeevee DeefOeefv eece, 1881 ceW heeefj le efkeee ieee Lee~ hejbl eg
en DeefOeefveece Deheee&hle ceeheob[ pewmee meeefy ele ngDee~ FmeceW kesJeue
Ssmes cepeotj pees yees Les, GvneR kes megj#ee mes mebyebefOele eeJeOeeve
yeveeee ieee Lee~ Fme DeefOeefveece ceW ceefnuee cepeotj mes meby ebefOele keesF&
eeJeOeeve veneR yeveeee ieee Lee~ Dele: Fme DeefOeefveece mes cepeotj
meeceevele: efv ejeMe Les~ Sve.Sce. ueesKeb[s (Narayan Meghaji
Lokhande) Yeejle ceW cepeotj Deebo esueve mebi eef"le kejves ceW Deeeeceer
Les~ 19JeeR Meleeyoer ceW Jes ve kesJeue nLekejIee SJeb kehe[s kes efceue keer
oeveer e efmLeefle kees megOeej kejves kes efueS eeo efk eS peeles nQ~ yeefuke
peeefle SJeb meb eoee pewmes cegs hej Yeer GvneWves m eenefmeke henue efk eee~
Dele: kesJeue keLeve (2) mele nw~
100. keeye&ve [eFDee@ke meeF[ kes ceeveJeeso dYeJeer G lmepe&veeW kes keejCe
Deemevve Yetceb[ueere leeheve kes vetveerkejCe kes meboYe& ceW keeye&ve
eeove nsl eg efvecveefueefKele ceW mes keewve-mee/mes mebYeeefJele mLeeve nes
mekelee/mekeles nw/nQ?
1. heefj lee SJeb iewj -ueeYekeejer keeseuee mebmlej
2. efve:Mes<e lesue SJeb iewm e Yeb[ej
3. Yete fceiele iebYeerj ueJeCeere Mewue mecetn
veeres efoS ieS ket kee eeesie kej mener Gej egefveS-
(a) kesJeue 1 Deewj 2
(b) kes Jeue 3
(c) kesJeue 1 Deewj 3
(d) 1, 2 Deewj 3
Gej (d)
keeye&ve eeove kee leelhee& keeye&ve kee heewOeeW, YetieefYe&ke mebjeveeDeeW
SJeb meceg ceW oerIe&k eeueerve mebenCe mes neslee nw~ keeye&ve [eF&Dee@kem eeF[
kes ceeveJeeso dYeJeer Glmepe&veeW kes keejCe Deemevve Yetceb[ueere leeheve kes
vetveerkejCe kes meboYe& ceW keeye&ve eeove nsleg heefj Jee SJeb iewj-
ueeYekee jer keeseuee, mebm lej, efve:Mes <e lesu e SJeb iewme Yeb[ ej leLee
Yetefceiele iebYeerj ueJeCeere Mewu e mecetn mebYeeefJele mLeeve nes m ekeles nQ~
Debke-7 pegueeF&, 2017 116
Q. 15 petve, 2017 kees Gelece veeeeuee kes efkeme hetJe& cegKe veeeeOeerMe
kee efveOeve nes ieee?
A. veeecetefle& heer.Sve. YeieJeleer (Yeejle ceW peveefnle eeefekee kes eCeslee)
kee~
Q. 14 petve, 2017 kees meeJe&peefveke #es$e keer leerve lesue efJeheCeve kebheefveeeW
Fbef[eve Dee@eue kee@heexjsMeve (IOC), Yeejle hes^esefueece kee@heexjsMeve
efueefces[ (BPCL) Deewj eEnogmleeve hes^esefueece kee@heexjsMeve efueefces[
(HPCL) ves Ske mecePeewles kes lenle mebege he mes efkeme jepe ceW
efJeMJe keer meyemes ye[er lesue efjheeFvejer mLeeefhele kejves kee efveCe&e
efueee nw?
A. ceneje^ (jlveeefieefj efpeuee)~
Q. 15 petve, 2017 kees peejer JewefMJeke veJeeeej metekeebke, 2017 ceW
Yeejle kee keewve-mee mLeeve nw?
A. 60Jeeb~
Q. 14 petve, 2017 kees Ieese<f ele Je<e& 2017 kes cewve yegkej FbjvesMeveue
eeFpe kes efJepeslee keewve nQ?
A. [sefJe[ ee@mecewve (FeeFue) SJeb pesefmekee keesnsve~
Q. 11 petve, 2017 kees mebhevve eWe Deesheve, 2017 kee efKeleeye efkemeves
peer lee?
A. jehesue ve[eue (mhesve) ves~
Q. petve, 2017 ceW efkeme efe$ekeej keer hee@euE eie efheiej meerjerpe keer Ske
heWeEie keer efyeeer 4.27 kejes[ hees ceW ngF&?
A. leweye cesnlee keer~
Q. 7 petve, 2017 kees ceOe eosMe mejkeej eje keer ieF& Iees<eCee kes
Devegmeej, efkemeeveeW kes efueS keewve-meer Ske veF& $e+Ce jenle eespevee
Meg keer peeSieer?
A. ke=ef<e $e+Ce meceeOeeve eespevee~
Q. efJeMJe jeoeve efoJeme keye ceveeee peelee nw?
A. 14 petve kees~
Q. 7-11 Dekety ej, 2017 kes ceOe keesueesve, pece&veer ceW Deeeesepf ele nesves
Jeeues Keee Geesie mes mebyebeOf ele Ske Deblejje^er e Jeeheej cebe Devegiee
(ANUGA) kee Yeeieeroej (Co-partner) osMe keewve nesiee?
A. Yeejle~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
Q. 15-17 petve, 2017 kes ceOe efyekeme osMeeW kes ke=ef<e cebe$f eeeW keer meeleJeeR
yew"ke keneb Deeeesepf ele keer ieF&?
A. veeveeEpeie, eerve ceW~
Q. 11 petve, 2017 kees efkeme jepe mejkeej eje efkemeeveeW kes kepe&
ceeheer keer Iees<eCee keer ieF&?
A. ceneje^ mejkeej eje~
Q. petve, 2017 ceW efkeme jepe mejkeej eje heee&JejCe efnlew<eer efJeJeen
nsleg eerve eeseskee@ue ueeiet kejves keer Iees<eCee keer ieF& nw?
A. kesjue mejkeej eje~
Q. petve, 2017 ceW mebhevve heerhee U-20 efJeMJe kehe, 2017 kee efKeleeye
efkeme osMe ves peerlee?
A. FbiueQ[~
Q. 10 petve, 2017 kees veerefle Deeeesie ves menkeejer mebIeJeeo keer keee&meteer
hej Deceue kes efueS keewve-mes keee&ece kee MegYeejbYe efkeee nw?
A. meeLe (SATH) DeLee&l e memsvesyeue SkeMeve hee@j ^ebmehee@ efceie
etceve kewefheue~
Q. 8-9 petve, 2017 kes ceOe MebIeeF& meneesie mebie"ve (SCO) kes
meome je^eW kes je^eOe#eeW keer 17JeeR efMeKej yew"ke kee Deeeespeve
keneb mebhevve ngDee?
A. Demleevee, kepeeKmleeve ceW~
Q. petve, 2017 ceW peejer keetSme Jeu[& etevf eJeefme&er jQeEkeie, 2018 ceW
efkeme efJeMJeefJeeeuee kees Meer<e& mLeeve eehle ngDee nw?
A. cesmeeegmesdme Fbmeret Dee@he skeveesuee@peer (MIT) kees~
Q. 13 petve, 2017 kees j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve (DRDO)
ves jepemLeeve kes heefMece #es$e kes jsefiemleeve ceW keewve-meer mJeosMe
efveefce&le Qke jesOeer efcemeeFue kee meheue hejer#eCe efkeee?
A. veeie kee~
Q. 7 petve, 2017 kees keW mejkeej ves Yeejleere [eke Yegieleeve yeQke
(IPPB) kee veee mJeleb$e efveosMeke efkemes efveege efkeee?
A. kes.peer. kecee&kej Deewj ieewjer Mebkej kees~
Debke-7 pegueeF&, 2017 117
Q. 8 petve, 2017 kees keWere mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe ceb$eer pes.heer. Q. 6-7 petve, 2017 kes ceOe Sme[erDeejShe (State Disaster
vee kees efkeme keee& nsleg [yuetSeDees ceneefveosMeke efJeMes<e ceevelee Response Forces) kes #ecelee efvecee&Ce hej je^ere meccesueve,
hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee? 2017 kee Deeeespeve keneb efkeee ieee?
A. JewefMJeke lebyeeket efveeb$eCe ceW eesieoeve nsleg~ A. veF& efouueer ceW~
Q. 7 petve, 2017 kees keW mejkeej ves veee jefpem^ej Dee@he kee@he rjeFdme Q. 5 petve, 2017 kees keW mejkeej ves efkeme eosMe ceW Yeejle keer henueer
efkemes efveege efkeee? eeceerCe SueF&[er m^er ueeFeEie heefjeespevee efeeeefvJele kejves keer
A. neseMf eeej eEmen kees~ Iees<eCee keer nw?
Q. 1 petve, 2017 kees er-Jee@ues (T-Wallet) veeceke Deheveer DeeefOekeeefjke A. DeebOe eosMe ceW~
F&-Jee@ues mesJee Meg kejves Jeeuee osMe kee henuee jepe keewve-mee nw? Q. 2 petve, 2017 kees keW mejkeej ves emeej Yeejleer kee veee cegKe
A. lesu ebieevee~ keee&keejer DeefOekeejer (CEO) efkemes efveege efkeee?
Q. 1 petve, 2017 kees Decesejf keer je^heefle [esveeu[ ^ bhe ves efkeme A. MeefMe MesKej Jesceheefle kees~
mecePeewles mes Deheves osMe kees Deueie kejves keer Iees<eCee keer? Q. 30 ceF&, 2017 kees ke=ef<e, menkeeefjlee SJeb efkemeeve keueeCe efJeYeeie
A. hesefjme peueJeeeg heefjJele&ve mecePeewlee mes~ eje Je<e& 2016-17 kes efueS peejer efleere Deefece Devegceeve kes
Q. 19 ceF&, 2017 kees mebhevve F&jeve kes je^heefle egveeJeeW ceW keewve efJepeeer Devegmeej, yeeieJeeveer hemeueeW kee Glheeove efkelevee nesves kee Devegceeve
ngD ee? nw?
A. nmeve neveer (efleere keee&keeue)~ A. 295 efceefueeve ve mes DeefOeke~
A. 5 petve, 2017 kees keWere hetJeexej #es$e efJekeeme jepe ceb$eer (mJeleb$e Q. Je<e& 2018 ceW peer-7 je^eW keer 44JeeR efMeKej yew"ke kee Deeeespeve
eYeej) [e@. efpeleW eEmen eje Fcheeue (ceefCehegj) ceW hetJeexej jepeeW efkeme osMe ceW efkeee peeSiee?
nsleg efkeme keee&ece kees eeeesefieke DeeOeej hej Meg kejves keer A. kevee[e ceW~
Iees<eCee keer ieF&? Q. 5 petve, 2017 kees Fmejes ves osMe kes meyemes Yeejer je@kes peerSmeSueJeer
A. hene[er #es$e efJekeeme keee&ece (HADP) kees~ ceeke&-III-[er1 eje efkeme mebeej Gheen kee e#esheCe efkeee?
Q. efJeMJe cenemeeiej efoJeme (8 petve), 2017 kee cegKe efJe<ee (Theme) A. peermew-19 kee~
keee nw? Q. efJeMJe heee&JejCe efoJeme (5 petve), 2017 kee cegKe efJe<ee (Theme)
A. nceejs cenemeeiej, nceeje YeefJe<e~ keee nw?
Q. 7 petve, 2017 kees vee@Jex keer mejkeej, Deesmuees efJeMJeefJeeeuee Deewj A. ueesieeW kees eke=efle mes pees[vee~
vee@Jex Fbef[ee hee&vejefMehe FveereMf eSefJe (NIPI) kes meneesie mes veF& Q. 1 petve, 2017 kees keWere Keee emebmkejCe Geesie ceb$eer njefmecejle
efouueer efmLele ues[er nee\[ie cesef[keue kee@uespe (LHMC) ceW Jeelmeue- keewj yeeoue ves Deesef[Mee ceW jepe kes henues SceDeeF&erSme cesiee het[
ceele= Dece=le kees<e keer mLeehevee ngF& nw, en keee nw? heeke& eeFJes efueefces[ kee keneb hej GodI eeve efkeee?
A. Ske je^er e ceeveJe (ceele=) ogiOe yeQke Deewj ogiOeheeve hejeceMe& keW~ A. jeeie{ ceW~
Q. 7 petve, 2017 kees keWere cebe$f eceb[ue ves mesyeer (SEBI) Deewj efkeme Q. 31 ceF&, 2017 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves efkemes je^ere Devegmetef ele
osMe kes eefleYetefle SJeb efJeefvecee mebie"ve (SEO) kes yeere Ske efhe#eere peeefle Deeeesie (NCSC) kee DeOe#e efveege efkeee?
mecePeewlee-%eeheve kees cebpetjer oer? A. ees. ([e@.) jece Mebkej ke"sefjee kees~
A. F&jeve kes~ Q. 25 ceF&, 2017 kees efkemes peeefceee efceefueee Fmueeefceee keW ere
Q. petve, 2017 ceW keewve-mee osMe veees kee 29Jeeb meome yevee? efJeMJeefJeeeuee kee veee eebmeuej egvee ieee?
A. ceeWsv esees~ A. [e@. vepecee S. nsheleguuee kees~
Q. 24 ceF&, 2017 kees Je<e& 2016-17 kes efueS efkeme efKeuee[er kees Q. 29 ceF&, 2017 kees keWere ke=ef<e SJeb efkemeeve keueeCe ceb$eer jeOee
efmeS Fb jvesMeveue efekesj Dee@he o F&ej DeJee@[& eoeve efkeee ceesnve eEmen ves ueereer emebmkejCe mebeb$e kee GodI eeve keneb hej
ieee? efkeee?
A. Deej. DeefMJeve (Yeejle) kees~ A. cegpehehejhegj, efyenej ceW~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25 Debke-7 pegueeF&, 2017 118
Q. 29 ceF&, 2017 kees keWere ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer ekeeMe
peeJe[skej ves veF& efouueer ceW efJeMJeefJeeeuee Devegoeve Deeeesie eje
efJekeefmele efkeme Sshe kee MegYeejbYe efkeee?
A. Sber-jweEieie ceesyeeFue Sshe kee~
Q. 26 ceF&, 2017 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje Demece ceW osMe kes
meyemes uebyes veoer mesleg {esuee meefoee (9.15 efkeceer.) kee GodI eeve
efkeee ieee~ Fme mesleg kee veecekejCe efkeme mebieerlekeej SJeb ieerlekeej
kes veece hej kejves kee efveCe&e efueee ieee nw?
A. Yethesve npeeefjkee kes~
Q. 14-17 ceF&, 2017 kes ceOe Yeejle keer jepekeere ee$ee hej Deeves Jeeues
efheefuemleerve kes je^heefle keewve nQ?
A. cenceto Deyyeeme~
Q. 11-12 ceF&, 2017 kes ceOe eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves efkeme osMe keer
ee$ee mebhevve keer?
A. eeruebkee keer~
Q. 11 ceF&, 2017 kees Yeejleere egveeJe Deeeesie eje efkeme keW kee
MegYeejbYe efkeee ieee?
A. je^ere mebheke& keW (NCC)~
Q. 3 ceF&, 2017 kees ceOe eosMe efJeOeeve meYee eje SkeefoJemeere efJeMes<e
me$e kes oewjeve efkeme veoer kees peerefJele FkeeF& kee JewOeeefveke opee& osves
nsleg emleeJe heeefjle efkeee ieee?
A. vece&oe veoer kees~
Q. hesepeue Deewj mJelee ceb$eeuee kes mJe Yeejle efceMeve eje
efkeme mLeeve hej je^ere mJelee keW mLeeefhele efkeee peeSiee?
A. ieebOeer mce=elf e SJeb oMe&ve meefceefle, jepeIee~
Q. 25 ceF&, 2017 kees efkeme jepe kes cegKeceb$eer eje peue mebeeve SJeb
mebj#eCe mebJeOe&ve DeefYeeeve keer MegDeele keer ieF&?
A. GejeKeb[ kes~
Q. ceF&, 2017 ceW Yeejleere ceefnuee yee@kemejeW kes efueS eLece efJeosMeer keese
kes he ceW efkemes efveege efkeee ieee nw?
A. merhesve keeseuee@[e& (eebme) kees~
Q. 26 ceF&, 2017 kees ke=ef<e mecegere emebmkejCe eespevee-mebheoe keer
MegDeele keneb keer ieF&?
A. Demece ceW~
Q. Je<e& 2018 ceW veees (NATO) kes meome osMeeW keer yew"ke keneb
Deeeesepf ele nesieer?
A. Fmleebyegue (legkeea) ceW
Q. 23 ceF&, 2017 kees keW mejkeej eje efyepeueer #es$ e kes
Gh eYeeseeDeeW kes efueS Meg efkeS ieS mes Jee (SEVA) Ssh e kee
hetCe& veece ke ee nw?
cegke, ekeeMeke Deewj mJeeceer mebl ees<e kegceej eewO ejer eje GvneR kes efueS Decej cegCeeuee 15/1/ 7 keje jes[ ceeOees kegbpe Fueeneyeeo mes cegefle
SJeb 188A/128 Sueveiebpe, ee&uesve, Fueeneyeeo mes ekeeefMele~ mebheeokemebl ees<e kegceej eewOejer~
mece-meeceefeke Ievee ee Je<e&-25
A. mejue FOeve efJelejCe ShueerkesMeve (SEVA)~
Q. 26 ceF&, 2017 kees efkemeves je^ere DeuhemebKeke Deeeesie kes veS
DeOe#e kes he ceW heoYeej enCe efkeee?
A. meweo iewue-nmeve efj]peJeer ves~
Q. ceF&, 2017 ceW peehegj ceW Deeeesepf ele 19JeW DeekexefMeee heesjce, 2017
keer cegKe Leerce keee Leer?
A. Dee@efke&skeej kes ceeOece mes KegMeer~
Q. 22 ceF&, 2017 kees ee mebme ves ee mecetn kee veee cegKe efJeeere
DeefOekeejer (CFO) efkemes efveege efkeee?
A. meewjYe DeeJeeue kees~
Q. ceF&, 2017 ceW Deblejje^ere msveuesme merue heesjce (ISSF) eje
peejer Deebke[s kes Devegmeej, Je<e& 2016 ceW efJeMJe kee Meer<e& msveuesme
merue Glheeoke osMe eerve nw~ Fme ef mes efJeMJe ceW otmeje mLeeve
efkeme osMe kee nw?
A. Yeejle kee~
Q. 24 ceF&, 2017 kees keWere cebef$eceb[ue ves DeefKeue Yeejleere DeeegefJe&%eeve
mebmLeeve (AIIMS) keer mLeehevee kees cebpetjer keneb hej eoeve keer?
A. keecehe (Demece) ceW~
Q. 23 ceF&, 2017 kees efJeMJe mJeemLe mebie"ve (WHO) kee veee
ceneefveosMeke efkemes egvee ieee?
A. [e@. s[^esme SOeeveesce Iesyesesmeme kees~
Q. 2 ceF&, 2017 kees Fbef[eve jsueJes keweEjie Sb[ tefjpce kee@heexjsMeve
eje uekepejer jsue cenejepee Skemeesme kes oes veS meefke& Meg
kejves kee efveCe&e efkeee ieee~ Fve oesveeW meefke&eW kee veece keee nw?
A. meove& meespeve& SJeb meove& pJesume~
Q. 22 ceF&, 2017 kees $eheefle efMeJeepeer efce&veme (cegbyeF&) mes kecee&ueer
(ieesJee) ms Meve kes yeere osMe keer henueer Ge ieefle keer efkeme
Jeeleevegketefuele ^sve keer MegDeele ngF&?
A. lespeme Skemeesme ^sve keer~
Q. ceF&, 2017 ceW mebhevve nerjes hes[jsMeve kehe, 2017 kee 38JeW mebmkejCe
kee efJepeslee keewve jne?
A. yebieueg Shemeer~
Q. ceF&, 2017 ceW DeCeeeue eosMe (Yeejle) keer efkeme ceefnuee heJe&leejesner
ves Ske mehleen kes Deboj oes yeej ceeGb SJejsm hej e{ves kee efJeMJe
efjkee@[& yeveeee nw?
A. DebMeg peecemesvehee~
Q. 16 ceF&, 2017 kees Deueerie{ cegemf uece efJeMJeefJeeeuee kes kegueheefle kes
he ceW efkemeves keee&Yeej enCe efkeee?
A. ees. leeefjke cebmetj ves~
Debke-7 pegueeF&, 2017 119